LATINITAS HUNGARICA. ACINA W KULTURZE

WGIERSKIEJ

LATINITAS HUNGARICA. ACINA W KULTURZE

WGIERSKIEJ

Koncepcja i wybr tekstw Jerzy Axer i Lszl Szrnyi

przeoy z jzyka wgierskiego Jerzy Snopek

Warszawa 2013

Recenzenci: Prof. drhab.Andrzej BorowskiProf. drhab.Piotr Urbaski

Koncepcja i wybr tekstw:Jerzy Axer i Lszl Szrnyi

Redaktor naukowy: Elbieta Olechowska

Publikacja dofi nansowana zgrantu National Cultural Fund ofHungary (Nem-zeti Kulturlis Alap) oraz zerodkw Hannah Arendt Prize uzyskanych w1999r. przez Orodek Bada nad Tradycj Antyczn w Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego

Na okadce: Mapa Wgier, Nouvelle Carte du Royaume de Hongrie Avec ses Forte-resses, udostpniona przez Prof. Roberta Hermanna (Wgierska Akademia Nauk)

Projekt okadki: Wioletta Szebesta

Skad iamanie: Joanna Pdziwiatr

Copyright byWydzia Artes Liberales UW & Wydawnictwo DiG, 2013

ISBN 9788371817977

Wydawnictwo DiG Sp. j.01524 Warszawa, al. Wojska Polskiego 4tel./fax (+48 22) 839 08 38email: biuro@dig.pl; http://www.dig.pl

Druk cyfrowy: RYKO w Karczewie

Jerzy Axer

OD REDAKTORA POLSKIEGO

O ddajc wrce czytelnikw obszerny zbir studiw wybitnych uczonych w-gierskich, powicony problematyce obecnoci aciny wkulturze wgier-skiej, chciabym przedstawi cele, jakim ksika ta moe suy. Kiedy razem z Profesorem Lszl Szrnyim postanowilimy zrealizowa ten pomys przy-wiecaa nam przede wszystkim ch wypenienia powanej luki w dostpie badaczy polskich do dorobku specjalistw wgierskich zajmujcych si kultur nowoacisk, luki wynikajcej z bardzo ograniczonej znajomoci jzyka w-gierskiego wPolsce.

Jedn zzasad kompozycyjnych tomu byo zatem stworzenie zbioru tekstw zasugujcych na trwa obecno w warsztacie wspczesnego neolatynisty, anieogoszonych nigdzie winnym jzyku ni wgierski. Dodam, e wpodobny sposb skomponowany zosta wybr tekstw naukowych polskich badaczy, wa-nych dla strony wgierskiej iniepublikowanych nigdy inaczej ni po polsku. Tom ten ukae si staraniem partnera wgierskiego.

To jednak, i tom jak zauway jego recenzent, profesor Andrzej Borowski jest pierwsz inajobszerniejsz prezentacj na polskim rynku problematyki neolatynistycznej we wspczesnej inajnowszej humanistyce wgierskiej, nie by-oby wystarczajcym uzasadnieniem stworzenia tej kolekcji.

Dla nikogo nie ulega dzisiaj wtpliwoci, e latinitas rozumiana jako skadnik tosamoci kulturowej narodw dziedziczcych tradycj narodw szlacheckich odegraa wPolsce ina Wgrzech rol wyjtkow. Co wicej zperspektywy procesw dugotrwaych istnieje wystarczajca paralelno mechanizmw po-litycznych i procesw formowania si kultur narodowych w Rzeczpospolitej iwkrajach Korony w.Stefana, eby ich ledzenie byo pomocne kademu, kto zainteresowany jest polskoci iwgierskoci wkontekcie europejskim.

Wmoim przekonaniu, rok 2013 to bardzo dobry moment, eby humanistom polskim zwrci uwag na debat Wgrw nad wasn tosamoci kulturow ina ich szczeglny los wEuropie rodkowoWschodniej. Czytelnik polski znajdzie tutaj nie tylko ca sie odniesie do znanych sobie realiw ipostaci, lecz przede wszyst-kim wwyostrzonej formie napicia, nadzieje iiluzje ywe dzisiaj wpolskiej debacie orelacjach midzy dawn Rzeczpospolit awspczesn Polsk.

Kiedy podpisywalimy 24listopada 2006 roku porozumienie midzy Orod-kiem Bada nad Tradycj Antyczn wPolsce iwEuropie rodkowoWschodniej

Jerzy Axer 6

Uniwersytetu Warszawskiego1 aIrodalomtudomnyi Intzet, Magyar Tudom-nyos Akadmia (Instytutem Bada Literackich Wgierskiej Akademii Nauk), zdawalimy sobie dobrze spraw, i w okresie transformacji ustrojowej wag szczegln ma utrwalenie trudu uczonych dziaajcych w kocowych dziesi-cioleciach XXwieku iwpierwszym dziesicioleciu XXIwieku na obszarze obu naszych krajw. Badania neolatynistyczne pozostaj bowiem (jak pisaem otym kilkakrotnie2) wszczeglnym zwizku ztosamoci narodow.

W okresie, kiedy Polska i Wgry funkcjonoway jako pastwa satelickie Zwizku Radzieckiego, neolatynistyka budzia zainteresowanie take dlatego, i umoliwiaa siganie do mao wyeksploatowanych, cennych rde kultury itradycji narodowej. WPolsce pimiennictwo okresu Zotego Wieku dostarczao wiadectw wielkoci isiy Pierwszej Rzeczypospolitej iprzypominao bogactwo wielonarodowej kultury tego pastwa, co kontrastowao dramatycznie zrzeczy-wistoci PRL. Znaczna cz tych wiadectw zapisana bya po acinie. Byy one mniej wyeksploatowane przez polonistw ihistorykw ni rda pisane wj-zykach nowoytnych, a badania nad nimi mniej kontrolowane przez cenzur. Moglimy zatem rozumie swoj rol podobnie, jak pojmowali j wPolsce fi lo-logowie klasyczni wXIXwieku. Przynajmniej dla niektrych znas wany by argument, i wsytuacji, wktrej nard nie jest niepodlegy, obowizkiem hu-manisty jest pracowa nad utrzymaniem pamici iwychowywaniem kolejnych pokole w oczekiwaniu na to, e republika niepodlegego ducha przybierze kiedy form suwerennego pastwa.

Na Wgrzech a do poowy XIXwieku spr olatinitas by sporem osam isto-t wgierskoci, apniejsza historia ujawnia, jakie dramatyczne konsekwencje dla paradygmatu kulturowego ipolitycznoustrojowego Wgier miaa rezygna-cja z aciny jako jzyka pastwowego. Wokresie Wgierskiej Republiki Ludo-wej zajmowanie si fenomenem latinitas pozwalao dowartociowa si dziki czytaniu aciskojzycznych deklaracji prawdziwych lub urojonych przodkw. Wgrzy iPolacy nawykli bowiem waciskich wzorach iformuach szuka ar-gumentw dla pragnienia niezalenoci iodrbnoci; odwoywanie si do tych formu nie oznaczao dla nich konformizmu i konserwatyzmu, przeciwnie mogo si czy zrewolucyjnym myleniem idziaaniem.

Dzisiaj sytuacja zmienia si radykalnie. Neolatynistyka jest dzi pocigajca dla modego pokolenia badaczy zwykle zewzgldw innych ni rozwaania nad narodow tosamoci. Wich odbiorze aciskojzyczne teksty stanowi doku-

1 Obecnie jest on czci Wydziau Artes Liberales. 2 Zob. np. NeoLatin studies and national identity the case of EastCentral Europe, Eos LXXXIX (2) 2002, ss. 331342; Neolatynistyka w systemie nauk humanistycznych specyfi -ka polska, w:Studia Neolatina, Rozprawy i szkice dedykowane profesor Marii Cytowskiej , pod red.M.Mejora iB.MilewskiejWabiskiej , Uniwersytet WarszawskiWydzia PolonistykiIn-stytut Filologii Klasycznej, Warszawa 2003, ss. 3745.

OD REDAKTORA POLSKIEGO 7

mentacj niegdysiejszego kulturowego zjednoczenia europejskiego, swoistej pre-fi guracji wsplnej Europy dnia jutrzejszego. Tym bardziej naley sobie wpeni uwiadamia, e wtym kontekcie lektura niniejszego tomu moe by bardzo odmienna od zamysu i horyzontu oczekiwa autorw dwudziestu zebranych wnim tekstw, anawet od dowiadcze ipunktu widzenia pomysodawcw ire-daktorw tego zbioru.

Tam, gdzie autorom towarzyszyo pragnienie dania wiadectwa swojemu przywizaniu do wielowiekowej tradycji, tam, gdzie wzorem swoich nauczycieli umacniali na swoj miar limes kulturowy, antemurale narodowej ieuropejskiej tosamoci majce zatrzyma barbarzycw, modzi dostrzeg zapewne co zupenie innego. Zbir niniejszy potrafi zobaczy ibardzo zachcam do przy-jcia takiej perspektywy jako swoiste lapidarium, collage zbudowany zuam-kw dziedzictwa. Dziki temu bd mogli uruchamia istwarza midzy tymi tekstami inn sie skojarze iwyobrae ni ta, ktra narzuca si redaktorom. Pozostanie moliwo cieszenia si elegancj poszczeglnych wietnie napisa-nych iznakomicie przeoonych autorskich wypowiedzi. Ich czstkowo, brak ambicji syntetyzowania, wynikaj zfaktu, i (jak wyej mwiem) wszystkie one skaday si na wielopokoleniowy zespoowy trud obrony dziedzictwa. Niewra-liwy na to czytelnik uzna moe, e zbir stanowi przykad stylu nizanego, apo-szczeglne teksty stanowi osobne caoci, jak pereki nanizane na nitk3. Wolni od ideologicznych presupozycji czytelnicy doceni by moe warto estetyczn ietyczn zapisanych po acinie wiadectw przeszoci.

Region Europy rodkowoWschodniej szczeglnie mocno odczuwa brak neutralnych, nie zatrutych przez ideologiczn interpretacj i nie naduytych wmidzyetnicznych konfl iktach nonikw pamici historycznej. To, co zapisano po acinie, atake ta sfera symboliki izachowa publicznych, wktrej tak czsto wystpoway niegdy rzymskie analogie igesty, jest pod tym wzgldem dosy czysta. To do pewnego stopnia neutralne pole, na ktrym moliwe jest ponow-ne odnajdywanie tego, co wsplne, azarazem uwiadamianie sobie tego, co r-ne, nie przeciw ssiadom, lecz po to, eby ich lepiej zrozumie4. Ztego punktu widzenia niniejsza ksika stanowi swoiste dopowiedzenie do skomponowanego przeze mnie tomu acina jako jzyk elit wydanego wroku 2004 przez to samo tak nam yczliwe Wydawnictwo DiG.

Dla tych natomiast, dla ktrych idea narodu pozostaje wan czci my-lenia oprzeszoci iwspczesnoci nie ulega wtpliwoci, i zestawianie do-wiadcze polskich iwgierskich jest zewszech miar pouczajce. Nie dotyczy to tylko epoki humanizmu widzianej wperspektywie komparatystycznej, ale

3 Zrozumie moliwo takiej lektury pomoga mi rozmowa zmoj doktorantk pani Karolin Mroziewicz piszc rozpraw owgierskiej tosamoci wwietle ikonografi i drukw aciskich. 4 J.Axer , How theclassical tradition can serve to promote thetwenty fi rst century: theEastCen-tral Europe case example,Kritika & Kontext, 1/98, Bratislava, ss. 113116.

Jerzy Axer 8

iprocesu ksztatowania idefi niowania narodu wokresie Owiecenia iRoman-tyzmu wsytuacji, wktrej tylko Polacy iWgrzy speniali wregionie Euro-py rodkowej i Wschodniej kryteria tzw. narodw historycznych5. Podobne analogie wystpoway te wokresie dominacji sowieckiej, kiedy latinitas od-grywaa rol swoistego antidotum na sowietyzacj. W rodowiskach inteli-genckich wowym czasie wyobraano sobie, i latinitas ksztatujca wsplnot kulturow zarwno na ziemiach dawnej Polski idawnych Wgier, zblia W-grw iPolakw wszczeglny sposb.

Jerzy Stempowski tak pisa wlistach do Jerzego Giedroycia, wydawcy pary-skiej Kultury, wlutymr.1956:

Opr stawiany sowietyzacji przez Polsk, Wgry, Czechosowacj iczciowo Ru-muni ma sw podstaw wodmiennych tradycjach kulturowych, krtko mwic w acinie iklasycyzmie. Nawet Ukraina, najmniej dotknita acin, wydaa wwalce zsowietyzacj poetw klasycystw iparnasistw, wytpionych okrut-nie na rozkaz Stalina, ktry oceni ich wag. Dzi te same zagadnienia narastaj wPolsce ina Wgrzech, gdzie jeszcze wXVIIIw. mwiono na sejmach po acinie. (fragment listu z7lutego)Jeeli Polacy nie sowietyzuj si wobecnej sytuacji wynika to gwnie std, e maj inn przeszo, e s innej formacji od Moskali ie przed 150 laty jeszcze acina bya ich jzykiem urzdowym... (fragment listu z27lutego).6

Produktywno takich zestawie iszerzej wsppracy polskowgierskiej na tym gruncie potwierdza wpeni udzia strony polskiej wprogramie Multiple Antiquities Multiple Modernities zainicjowanego przez Collegium Budapest7 oraz bdcy kontynuacj tego programu midzynarodowy projekt Classics andCommunism8.

* * *

5 Por.A.Walicki , Idea narodu wpolskiej myli owieceniowej, IFiS PAN: Warszawa 2000. Wzna-komitej rozprawie na temat roli aciny na Wgrzech wXVIIIwieku R.J.W.Evans nie docenia po-dobiestw midzy sytuacj wRzeczypospolitej iwkrajach Korony witego Stefana (Th ePolitics ofLanguage andtheLanguages ofPolitics: Latin andtheVernaculars inEighteenthCentury Hun-gary, w:Cultures ofPower inEurope during theLong Eighteenth Century, ed. H.Scott , B.Simms , Cambridge University Press 2007.6 Tekst po raz pierwszy cytowany przez K.Kersten (Midzy wyzwoleniem azniewoleniem. Pol-ska 19441956, Aneks, Londyn 1993, s.118); tekst uzupeniem iskorygowaem na podstawie fotokopii autografw, za ktre dzikuj drPrzemysawowi Kanieckiemu .7 Jego pokosiem jest ksika Multiple Antiquities Multiple Modernities. Ancient Histories inNineteenth Century European Culture, eds.: G.Klaniczay , M.Werner , O.Gecser , Campus Ver-lag: Frankfurt/New York 2011. 8 Gnthi seauton! Classics and Communism. Th e History of the Studies on Antiquity intheContext oftheLocal Classical Tradition, autorzy projektu: J.Axer , G.Karsai , G.Klani-czay (ksika zbiorowa Gnthi seauton! Classics andCommunism ma ukaza si w2013r.).

OD REDAKTORA POLSKIEGO 9

Mj przyjaciel Lszl na kocu swego sowa wstpnego przypomina omwi-cym po acinie Kubusiu Puchatku, ktry patronowa naszej przyjani. Ja pozwol sobie na rwnie powanniepowan puent. Oto 4listopada 1935 roku zwielk pomp otwarto wWarszawie Orodek Kultury Wgierskiej. Wczasie uroczystej kolacji przewodniczcy delegacji wgierskiej minister Owiaty Wgier Blint Ho-man, kiedy przemawiano iwznoszono toasty po francusku, przechyli si podobno przez st do biskupa warszawskiego Antoniego Szlagowskiego ipowiedzia wdo-skonaej acinie: Ksie Biskupie, kiedy Polacy spotykaj si zWgrami, a roz-brzmiewa inny jzyk ni aciski, zawsze mam wraenie, e jaki intruz miesza si wnasze sprawy Sancta veritas, sancta veritas, mia odpowiedzie biskup.

Si non e vero e ben trovato.

Polski i wgierski ministrowie wyzna religijnych i owiecenia publicznego na otwarciu Instytutu Wgierskiego w dniu 2 listopada 1935: trzeci z prawej minister Konstanty Chyli-ski, obok niego minister Blint Hman (drugi z prawej)rdo: Wgierski Instytut Kultury w Warszawie, http://www.hunginst.pl/

Jerzy Snopek

SOWO OD TUMACZA

P ropozycj przetumaczenia szkicw irozpraw badaczy wgierskich, ukazu-jcych rol latinitas wkulturze ich kraju, przyjem po wstpnym zapo-znaniu si zowymi pracami bez wahania. Na mojej decyzji zawayy przede wszystkim dwie okolicznoci. Po pierwsze, gbokie przewiadczenie orandze i znaczeniu projektu Jerzego Axera . Sdz, e prba poszerzenia, pogbienia iuporzdkowania wiedzy o aciskich rdach naszej kultury, zasilajcych j przez wszystkie wieki jej istnienia, ma dzi walor nie tylko naukowy, lecz tak-e oglnocywilizacyjny. Wszak duch aciski naley do najistotniejszych wy-znacznikw kultury, czy te pjdmy okrok dalej tosamoci europejskiej. Zwaszcza e pojciem latinitas obejmuje si tu zarwno dziedzictwo rzymskie, jak i wznacznej mierze chrzecijaskie.

Wdobie lawinowego przypieszenia technologicznego zglobaln komunika-cj imasow manipulacj czy si potny zamt ideologiczny iaksjologiczny. Efektowna formua Samuela Huntingtona , mwicego ozderzeniu cywilizacji, zachowuje sw warto diagnostyczn, chobymy nawet mieli uzasadnione zastrzeenia do niektrych szczegowych rozpozna i argumentw jej twr-cy. Wtej sytuacji wiadomo tosamoci europejskiej pogbiona iskrysta-lizowana nabiera dodatkowego znaczenia, a badania nad latinitas w naszej kulturze staj si nie tylko archiwizowaniem przeszoci, lecz take sui generis aranowaniem przyszoci. Rozumiem wic, e badania te wyjd poza obszar polskowgierski iobejm cae dziedzictwo europejskie.

Druga okoliczno, ktra zachcia mnie do pracy nad spolszczeniem kilkuset stron tekstu wgierskiego, ma wymiar niejako prywatny. Ot wrd autorw prac, ktre miaem przetumaczy, znalazem sporo przyjaci iznajomych, po-czynajc od dwch nieodaowanych mistrzw, Lajosa Hoppa iAndora Tarnaia , ktrych przyjani mogem si cieszy iktrych serdecznej yczliwoci niejedno-krotnie dowiadczaem.

Wksice znalazy si prace kilku pokole wybitnych badaczy, ale co zro-zumiae nie wyczerpuj one wszystkich problemw iwtkw tematycznych zwizanych z t rozleg i skomplikowan dziedzin, ktr stanowi latinitas wkulturze wgierskiej (nawet gdy ograniczymy jej ramy chronologiczne do po-owy XIXwieku). Musimy tedy by wiadomi, e wiele zjawisk, faktw, dzie, po-staci pozostao poza wyborem, co wiadczy owyjtkowej roli kultury aciskiej

Jerzy Snopek12

na Wgrzech i skania do nadziei, e tom niniejszy (wraz zksik bliniacz prezentujc Wgrom latinitas wkulturze Rzeczypospolitej) otworzy drog do dalszej wsppracy na tym polu. Tym bardziej, e nauka wgierska dobrze nad tym rnorodnym bogactwem panuje.

Wspomniaem oszczeglnej roli latinitas na Wgrzech. Do powiedzie, e jzyk aciski by tam do 1844 roku jzykiem urzdowym. Miao to przyczyny iuwarunkowania stricte polityczne, ale konsekwencje oglnokulturowe. Jake znamienny jest fakt, e wpoowie tamtego stulecia najwiksi poeci narodowi, arcy-mistrzowie mowy wgierskiej, Sndor Petfi iJnos Arany , wplataj do swych pry-watnych listw wyrazy, zwroty icae zdania aciskie, cytuj rzymskich autorw etc. Dodajmy ciekawostk, e wwczas jak przed wiekami wgierscy huma-nici koresponduj jeszcze zeswymi zagranicznymi kolegami po acinie. Itak, na przykad, pionier nowoczesnej historiografi i literackiej na Wgrzech, Ferenc Toldy , wymienia dugie listy aciskie znaszymi rodakami, Jzefem Muczkowskim ie-got Paulim , m.in.nagabujc ich oinformacje na temat Grzegorza zSanoka.

Nawiasem mwic, wobrbie wgierskiej latinitas zachowao si wiele poloni-kw, aznaczna ich cz wci czeka na badacza. Obszar ten, jak sdz, mgby sta si obiektem systematycznej rdowej pracy uczonych polskich i wgier-skich. Przedmiotem ich bada winny by rwnie zjawiska ifakty dostrzeone, ale rozpoznane niedostatecznie. Myl tu zwaszcza ookresie wczesnego renesan-su idziaalnoci przybyszw zRzeczypospolitej na Wgrzech, choby na dworach Jnosa Vitza ikrla Macieja Korwina , ale te oPolakach zwizanych kilkadzie-sit lat pniej zdworem Miklsa Olha . Wzbiorach rkopimiennych zachoway si np.powstae wtym krgu aciskie utwory Jana Rakowskiego , poety polskie-go, zupenie u nas nieznanego (podobnie zreszt jak na Wgrzech). Nieznane, agodne zbadania, s dziea dziejopisarskie Samuela Grondzkiego zXVIIwieku, wgierskie losy Sarbiewskiego , ktry oddziaa m.in.na twrczo wgierskiego Horacego zXVIII stulecia, Jnosa Krizostoma Hannulika etc.

Takich wsplnych wtkw latynistycznych mona bywymieni znacznie wi-cej. Wpotnym nurcie kultury aciskiej na dawnych Wgrzech ich znaczenie jest zrnicowane, niekiedy epizodyczne, czasem doniose (choby rola polskie-go humanisty, Mikoaja Lasockiego, jako nauczyciela Janusa Pannoniusa ), ale stanowi szczeglny zwornik midzy latinitas wgiersk apolsk. S ogniwami wielkiej sieci kulturalnej, ktra obejmowaa i(wsp)konstytuowaa Europ.

N.B.Niektre ztekstw wchodzcych wskad Latinitas Hungarica. acina w kulturze wgier-skiej byy publikowane w wersji oryginalnej jako czci wikszych caoci; odwouj si one m.in. do wgierskich opracowa naukowych dla polskiego odbiorcy bardzo trudno dostpnych. Z tego powodu racjonaln decyzj wydawnicz wydaje si odpowiednie zredagowanie takich przypisw awuzasadnionych przypadkach ich usunicie.

Lszl Szrnyi

WSTP*

B adania europejskich zwizkw kulturowych z perspektywy poszczegl-nych krajw s poczynajc od epoki humanizmu niemoliwe bez zna-jomoci iuwzgldnienia kontekstu nowoaciskiego. Dla Wgier pojcie Europy czyo si zawsze z aciskojzycznym pimiennictwem naukowym. Bez jego struktury gatunkowej, retoryki, okrelajcej sposoby posugiwania si jzykiem, niezrozumiaa jest produkcja literacka, zarwno aciskojzyczna, jak iwgier-skojzyczna. Ukazanie mechanizmw kulturowych stanowi, oczywicie, bar-dziej skomplikowane zadanie ni np. identyfi kacja tradycji humanistycznej zperspektywy gatunkw poetyckich, co ma szczeglne znaczenie wprzypadku gatunkw najniezbdniejszych z punktu widzenia codziennej praktyki jzy-kowej, przede wszystkim kaza (powstajcych wobrbie wszystkich wyzna). Wbadaniach nad kaznodziejstwem dokona si ostatnio ogromny postp, jed-nake to nie wystarcza do zrozumienia iwaciwej oceny tzw. literatury piknej, bo przecie poetyka iretoryka gatunkw fi kcjonalnych wsensie arystotele-sowskim nie da si wprost wywie zretoryki uytkowej (dobrego argu-mentu na rzecz powyszej tezy dostarcza retoryka Istvna Gyngysiego , ktra jest wznacznej mierze niezalena od teorii stosowanych wtwrczoci kazno-dziejskiej).

Zainicjowane przez Petrark oddziaywanie humanizmu jest na Wgrzech odczuwalne do koca XVIIIwieku, do momentu, gdy Sndor Kisfaludy , niejako otwierajc now epok literack, ujrzy wPetrarce romantycznie zreinterpreto-wan osobowo, nie za autorytet wyznaczajcy normy literackie.

* Tekst ten do partii oddzielonej gwiazdk jest now wersj wstpu do: L. Szrnyi, Philolo-gica Hungarolatina. Tanulmnyok a magyarorszgi neolatin irodalomrl, Kortrs Knyvkiad, Budapest 2002 (tytu tego wstpnego artykuu: A magyarorszgi neolatin irodalom jelentsge. Bevezetsl).

Lszl Szrnyi14

Od nobilitacji jzykw narodowych, czyli od okresu humanizmu ireformacji, tak zwane mae literatury europejskie, kierujc si intencj podtrzymania swych kontak-tw izwizkw zyciem duchowym Europy, stay si programowo dwujzyczne. Na Wgrzech acina bya ofi cjalnym jzykiem pastwowym do 1844 roku, co wdobie budzcych si nowoczesnych nacjonalizmw miao rwnie ten dobroczynny sku-tek, e podtrzymywao do pewnego stopnia jedno wielonarodowociowego kraju. Poza tym acina stanowia przeciwwag dla aspiracji politycznych Wiednia, zmierzajcych do przydania jzykowi niemieckiemu statusu jzyka pastwowego na Wgrzech (nad czym szczeglnie wytrwale pracowa cesarz Jzef II ).

Cofnijmy si jednak do czasw redniowiecza. Ot pierwsza ksika wgier-ska powstaa (oczywicie) wjzyku aciskim. Mowa oDeliberatio w.Gellerta, pochodzcego zWenecji biskupa csanadzkiego, ktry zosta pniej kanonizo-wany jako mczennik za wiar. Utwr ten jest rozbudowanym hermeneutycz-nym ifi lozofi cznym rozwaaniem nad pieni trzech modziecw wrzuconych do rozpalonego pieca, zaczerpnit zbiblijnej ksigi Daniela. Autor Deliberatio dysponowa nieczstym w tamtych czasach wyksztaceniem grecystycznym. Wedle hipotez formuowanych ostatnio przez badaczy, wjego dziele, powstaym okoo 1040 roku, zawarta zostaa po raz pierwszy weuropejskim pimiennic-twie kocielnym przestroga przed szerzcym si od Bakanw bogomilizmem, jako herezj stanowic now odmian manicheizmu.

Do innego gatunku naleay kroniki. Nie jest cakiem jasne, kiedy powstay ich pierwsze wersje jako e teksty zachoway si wredakcjach pniejszych ale stao si to prawdopodobnie za panowania witego Wadysawa, czyli wko-cu XI lub na pocztku XIIwieku. Wkadym razie do dzisiaj trwaj oywione spory nad rodowodem wystpujcych wkronikach elementw cudownoci. Nie-ktrzy badacze wywodz je zpogaskiej poezji oralnej, powstaej jeszcze wepoce przedchrzecijaskiej, inni za utrzymuj, e ich rdem byy midzynarodowe motywy hagiografi czne irycerskie.

Cakiem inny gatunek literacki wie si zGesta Hungarorum, dzieem nie-znanego autora, nazywanego wliteraturze przedmiotu po prostu Anonymusem. Dzieo to nawizuje wsensie gatunkowym do wywodzcej si zItalii Histo-rii oTroi, oraz zopowieci oAleksandrze Wielkim . (w Anonymus y prawdo-podobnie wkocu XIIwieku, wokresie panowania krla Bli III ). Opowiada ono oosiedlaniu si Madziarw, pod wodza Arpada, wEuropie, zostao za odkryte iwydane dopiero wXVIIIwieku. Stao si nastpnie rdem inspiracji zarwno dla odnawiajcego si podwczas owieceniowego dziejopisarstwa wgierskiego, jak te ju wwieku XIX dla romantycznej poezji epickiej.

Warto jeszcze wspomnie oniezmiernie obfi tej kocielnej poezji hymnicznej powstajcej na Wgrzech (trwaj ju przygotowania do jej nowej edycji krytycznej), olegendach zwizanych zyciem wgierskich witych, atake oniepozbawionym wtkw fabularnych (powieciowych) dziejopisarstwie czasw Wadysawa IV (Kumaczyka) i Ludwika Wielkiego . Najistotniejsz nowoci, jak to dziejopi-

WSTP 15

sarstwo wnosio, bya prba poczenia obecnych w tradycji zachodnioeuropej-skich opowieci oAttyli iHunach zhistori Wgrw. Podkreli za naley fakt, e niedugo po wynalezieniu druku obszerne tomy kaza aciskich dwch fran-ciszkanw wgierskich Pelbrta Temesvriego (Pelbartus de Temesvr) iOsvta Laskaiego (Osvaldus de Lasco) wpisay si oczym wiadczy rekordowa liczba edycji na list najwikszych europejskich szlagierw wydawniczych.

Wracajc do charakterystyki literatury nowoaciskiej, trzeba zauway, e Petrarka ukazuje si jako przywdca ruchu humanistycznego, poniekd prze-ksztacajcego oblicze duchowe caej Europy, dokadnie w tym samym czasie, kiedy na Wgrzech dochodzi do wadzy dynastia woska; wczeniejsze po cz-ci przypadkowe kontakty woskowgierskie instytucjonalizuj si zchwil wstpienia Karola Roberta na tron wgierski.

Po mierci tego monarchy polityka Ludwika Wielkiego , zpowodu jego zabie-gw otron neapolitaski, zacieniaj si zwizki zwoskimi nurtami duchowymi. Dla Petrarki , ktrego gwne denie zmierzao wokresie papiestwa awinio-skiego do przywrcenia Rzymowi roli siedziby papieskiej oraz rangi central-nego orodka Imperium, Ludwik Wielki sta si postaci kluczow. Wzwizku ztym stosunek Petrarki do krla stojcego na czele skierowanej przeciw Wo-chom kampanii militarnej jest zrazu bardzo ambiwalentny. Przyporzdkowuje Ludwikowi topos sprawiedliwego wadcy, przybywajcego zza granicy, aby przy-wrci waciwy porzdek wiata. (Wtakich okolicznociach doszo do sfaszo-wania oracji Petrarki , wygoszonej na dworze Ludwika Wielkiego , atym samym przysporzenia wielu problemw fi lologom). Trzeba byo wraliwoci Jnosa Aranya , aby oszacowa znaczenie dziaalnoci Cola di Renzo popieranego przez Petrark , dla historii Wgier. Od czasw Ludwika Wielkiego zaczo si na W-grzech wczeniej ni winnych krajach europejskich oddziaywanie kultury woskiej (wiadcz otym na przykad obrazy nacienne wkociele wCsetnek).

Po mierci Ludwika Wielkiego , gwnie w latach dugiego panowania krla Zygmunta (po okresie chaotycznych rzdw krlowej), zwizki kultury wgierskiej iwoskiej staj si jeszcze cilejsze. Najbardziej godne uwagi s takie zjawiska kul-turalne tych czasw, jak zaoenie uniwersytetu wStarej Budzie oraz dziaalno na Wgrzech wybitnego humanisty Paolo Vergerio (do dzi nie cakiem rozpo-znana). Wedle wszelkiego prawdopodobiestwa to on wanie by swego rodzaju fundatorem wyksztacenia Jnosa Vitza . Ten za, korzystajc zeswej woskiej erudycji, w najwikszej mierze przyczyni si do ukierunkowania kulturalnego epoki Jana Hunyadiego . Wczasach panowania Macieja Korwina mona wyrni dwa okresy: pierwszy poprzedza spisek Jnosa Vitza , adrugi nastpuje po nim.

Jeli chodzi oVitza , to odznacza si on bardzo wyrazist samowiadomoci pisarsk, wduchu humanistycznym, mimo e wedle wszelkiego prawdopodo-biestwa nigdy nie byo mu dane wyjecha na studia do Italii. wiadectwem owej samowiadomoci jest rwnie fakt, e zadba ozredagowanie iwydanie swoich (wybranych) listw. Listy te stanowi zreszt cz publicystyki europej-

Lszl Szrnyi16

skiej, jako e ukazuj potrzeb wsplnej kampanii chrzecijaskiej przeciw Tur-kom. Akcentuj przy tym szczegln rol Wgrw wtej wsplnej walce. Mona take stwierdzi, i odegray one du rol wupowszechnieniu toposu baszty obronnej chrzecijastwa (antemurale Christianitatis). Rwnie wwiekach p-niejszych posugiwano si nim wodniesieniu do dwch pastw frontowych, sta-wiajcych bezporedni opr Imperium Otomaskiemu, czyli do Wgier iPolski.

Naley jeszcze wspomnie oKallimachu (Filippo Buonaccorsi), zwizanym zPolsk humanicie pochodzenia woskiego, ktry czony jest zkrgiem huma-nistw polskich przebywajcych wswoim czasie na dworze Jnosa Vitza wNo-wym Waradynie. Niezalenie od tego, przyjeda te na Wgry wcharakterze dyplomaty, a rdem inspiracji artystycznych i intelektualnych staa si dla poezja najwikszej chluby humanizmu wgierskiego, Janusa Pannoniusa (zreszt siostrzeca Vitza ).

Janus Pannonius pobiera najpierw nauki w Ferrarze, gdzie jego mistrzem by wielki grecysta ipedagog, Guarino , apotem studiowa wPadwie. Ju jako cudowne dziecko poezji zdoby zrazu dziki Wochom, apotem take dzi-ki cudzoziemskim studentom Guarina saw europejsk. Jest jedynym spo-rd poetw humanistycznych Europy Pnocnej, tj. zaalpejskiej, wczanym ju wXVwieku do woskiego kanonu humanistycznego (iaprobowanym, natu-ralnie, take wwiekach nastpnych). Znamiennym wiadectwem takiego trak-towania Pannoniusa jest fakt, e Sparrow iPerosa wswej antologii aciskiego renesansu umieszczaj go pord poetw woskich. Wnajnowszej literaturze fa-chowej najwyej ceni si na og jego epigramaty, odnawiajce wywodzcy si od Marcjalisa gatunek poetycki iprzydajce mu zarazem niezwykego blasku. Wszelako coraz bardziej upowszechnia si pogld, e Pannonius by genialnym wirtuozem nie tylko wramach epigramatu, lecz take jako autor rozbudowanych panegirykw. Ot potrafi zwielkim powodzeniem przybliy model Claudia-ski panegiryku do Wergiliaskiego wzorca epickiego, czego najdobitniejszym wiadectwem jest utwr napisany na pochwa weneckiego patrycjusza, Jacobusa Mercellusa . Dodajmy jeszcze, e od XVIwieku, kiedy to humanici wczeni ze-brali iwydali drukiem jego spucizn literack, utrzymuje si pogld, e napisa on take wielki epos pt.Annales, otematyce zaczerpnitej zdziejw wgierskich. Dzieo to zagino albo wci pozostaje gdzie wukryciu.

Koleg szkolnym iprzyjacielem Janusa Pannoniusa by starszy okilka lat Ga-leotto Marzio . (Obaj zostali uwiecznieni na wsplnym portrecie przez jednego z najwikszych malarzy epoki, Andre Mantegn ; obraz ten prawdopodobnie zagin, natomiast niedawno Marianna Birnbaum z duym prawdopodobie-stwem zidentyfi kowaa portret przedstawiajcy samego Janusa, znajdujcy si w zbiorach Getty Museum). Marzio by jednym z najciekawszych fi lozofw swoich czasw. W swym burzliwym yciu przebywa duej midzy innymi wHiszpanii, Niemczech iFrancji, aprzynajmniej 17 lat spdzi na Wgrzech. By jedynym woskim humanist, z ktrym Maciej Korwin nie zerwa kontaktw

WSTP 17

nawet po spisku, ktry uknuli przeciw niemu wgierscy przyjaciele Marzio Jnos Vitz iJanus Pannonius . Istotny udzia wjego wyksztaceniu miay nauki przyrodnicze. By wyznawc heliodynamicznego obrazu wiata, bezporednio poprzedzajcego system kopernikaski. Co si tyczy religijnoci Galeotto Ma-rzio , to wykracza on poza najzuchwalsze koncepcje tolerancji ikrytyki biblijnej, dlatego te zosta aresztowany wWenecji przez inkwizytorw jako heretyk. Od-zyska wolno wycznie dziki interwencji Lorenzo de Medici ikrla Macieja Korwina . Jnosowi Vitzowi zadedykowa swe dzieo De homine, zawierajce zadziwiajco nowoczesne idee z zakresu fi lozofi i jzyka. Uwieczni te synne powiedzonka iczyny krla Macieja wswoistym humanistycznym zwierciadle monarchy, ktre wywaro olbrzymi wpyw na literatur wgiersk.

Wraz zneapolitask maonk Macieja do kraju przybya nowa fala huma-nistw, Najwaniejszy spord nich to Antonio Bonfi ni , ktry wswoim olbrzy-mim dziele historycznym opracowa ca histori huskowgiersk. Dowodzi wnim, e za panowania Macieja Korwina odrodzia si osignita ju wstaro-ytnoci chwaa Madziarw jako zwycizcw i zdobywcw, a take ich ranga polityczna. Samego Macieja dziejopis uzna za za spadkobierc starorzymskiego Corvinusa. Praca ta, zarwno waciskim oryginale, jak iwprzerbce wgier-skiej, ktrej dokona wXVIwieku Gspr Heltai , bya przez wieki uwaana na Wgrzech iwcaej Europie za gwne rdo wiedzy ohistorii Wgier.

W trakcie tego krtkiego przegldu moemy wymieni tylko trzy nazwi-ska humanistw reprezentujcych wiek XVI. Pierwszy z nich to zatrudniony na dworze wiedeskim uczony, medyk ibibliotekarz, Jnos Zsmboki (Joannes Sambucus), ktrego wielki ksigozbir znajduje si dzi wBibliotece Narodowej wWiedniu. Zsmboki by najwietniejszym przedstawicielem kilku pokole pi-sarzy wgierskich, wychowanych na humanizmie Erazma zRotterdamu. Przeka-dy dokonane przeze zgreki, edycje, ktre przygotowa, azwaszcza opracowana zgodnie zwczesn mod ksiga emblematw, byy wuyciu przez wiele wiekw.

Drugi autor szesnastowieczny, Jnos Sylvester , by rwnie erazmianist. Pisa zarwno po acinie, jak ipo wgiersku, przetumaczy na wgierski uwzgld-niajc podstaw tekstow zaproponowan przez Erazma Nowy Testament , na-tomiast po acinie napisa gramatyk jzyka wgierskiego, czym podnis mow ojczyst do rangi witych jzykw, godnych wszelakich studiw. Stworzy rw-nie poezj iloczasow.

Trzeci zwielkich autorw tamtego stulecia to humanista heretycki, Andrzej Dudycz . Urodzi si wBudzie i zmar wPolsce, sie jego ogromnej korespon-dencji pokrywaa ca Europ. Zaczyna jako katolicki reformator, skoczy jako skryty antytrynitarz, niezalenie od tego by do koca tajnym agentem Habsbur-gw . (Polska Akademia Nauk iWgierska Akademia Nauk przygotowuj wspl-nie siedmiotomow edycj jego korespondencji).

WXVIIwieku zaczyna si na Wgrzech umacnia i zmierza do pozy-cji dominujcej jezuityzm. Najwaniejsz postaci tej epoki by niewtpliwie

Lszl Szrnyi18

Pter Pzmny , ktry doszed do godnoci kardynaa ostrzyhomskiego, stajc si tym samym drug osob whierarchii krajowej. Najwicej dzie aciskich, pod-rcznikw teologicznych ifi lozofi cznych napisa wwczas, kiedy by profesorem na uniwersytecie wGrazu. Wniepodlegym ksistwie siedmiogrodzkim rozkwi-tao w tym czasie aciskojzyczne dziejopisarstwo, ktrego najwybitniejszym przedstawicielem by Farkas Bethlen .

Mimo to najwietniejsze dziea siedemnastowiecznej kultury wgierskiej wtym utwory Pzmnya , oraz innych siedmiogrodzkich historykw ipamitnika-rzy, atake protestanckich teologw powstaj ju wjzyku wgierskim. Mylimy tu przede wszystkim oeposie Miklsa Zrinyiego ipoezji Istvna Gyngysiego .

Wielki okres powrotu do aciny przypada w naszym kraju na wiek XVIII. Wielki ksi Franciszek II Rakoczy , tworzcy na przeomie stuleci, pisze po a-cinie gwne swe dziea, midzy innymi rwnie zrodzone zinspiracji witego Augustyna Confessio peccatoris (Wyznania grzesznika).

(Tymczasem nieco starszy od Rakoczego kanclerz siedmiogrodzki, Mikls Bethlen , inspiruje si witym Augustynem i Petrark nawet w swej wgier-skojzycznej autobiografi i). Wwczas to rodzi si na Wgrzech epos narodowy, podejmujcy tematyk osiedlania si Madziarw wEuropie. Opiera si ona na wzorcu wergiliaskim, za twrcami wgierskojzycznych utworw reprezentu-jcych ten gatunek s przewanie jezuici oraz wdrugiej kolejnoci pijarzy. Pierwszy taki epos ukaza si w1728 roku pod tytuem Hunnias, ajego autorem by Lszl Rpszeli . Mona wykaza, e poemat ten oddziaa na twrczo naj-wikszego poety wgierskiego Owiecenia, Mihlya Vitza Csokonaiego , atak-e na Ucieczk Zalna (Zaln futsa) Vrsmartyego , epos niejako inicjujcy wgierski romantyzm.

Jednoczenie du popularnoci ciesz si naladowania poezji Owidiusza. Poeci jezuiccy pisz na przykad, nie stronic przy tym od tonw ironicznych, o obfi tujcych w cudowne metamorfozy pradziejach sawnych na cay wiat winnic tokajskich. Wszelako moda na metamorfozy bya trwalsza i zatacza-a szersze krgi. Jako odrbny gatunek, metamorfoza trafi a do podrcznikw poetyki, z ktrych uczyli si w szkoach jezuickich adepci poezji, jak rwnie wkocuwieku do podrcznika pierwszego profesora poetyki na uniwersy-tecie peszteskim, Alajosa Gyrgya Szerdahelya , przedstawiajcego dzieje eposu jako gatunku literackiego.

Do innych tradycji odwoywaa si wczesna liryka aciskojzyczna. Na-wizywaa przede wszystkim do wywodzcej si zPolski pnomanierystycznej szkoy poetyckiej (okrelanej unas mianem stylus Polonicus), ktra prefero-waa rozmaite gry formalne ijzykowe. Nazywano j rwnie poezj kabalistycz-n. Styl ten kultywowali gwnie poeci pijarscy, pord ktrych najsawniejszy by Konstantin Halpy . Od poowy stulecia zarwno poezja epicka, jak liryczna podobnie zreszt jak proza naukowa przechodziy odnow. Dokonywaa si ona pod wpywem woskiej Akademii Arkadii, zaliczajcej wpoczet swych

WSTP 19

czonkw wielu Wgrw. Formy przybieray posta klasycystyczn: acina jako jzyk poezji nie tracia na znaczeniu, ale ponownie rozbudzio si zain-teresowanie poezj powstajc wjzyku narodowym. Nie jest przypadkiem, e do oywienia iupowszechnienia wgierskiej poezji iloczasowej przyczynili si trzej poeci zakonni, tworzcy rwnie wjzyku aciskim. Byli to Jzsef Rajnis , Dvid Barti Szab iMikls Rvay .

Przez pewien okres oba te jzyki pokojowo koegzystoway, na co piknego przykadu dostarcza Ferenc Verseghy , jeden znajznamienitszych przedstawicieli stylu rokokowego w poezji wgierskiej. Dodajmy przy okazji, e oskarony za goszenie idei jakobiskich, wiele lat spdzi wwiezieniu. Okoo 1820 roku na-pisa po acinie obszern prac zzakresu estetyki jzyka, powicon jzykowi wgierskiemu iliteraturze wgierskiej, po acinie korespondowa te zwybitnym uczonym fi skim, Porthanem .

Wprawdzie iwXIXwieku wydawano na Wgrzech tomy wierszy aciskich wymiemy nazwiska najwybitniejszych ich autorw: Antala Fabera , Andrsa Jallosicha iImre Szepesiego jednake po 1830 roku ta aciskojzyczna poezja wycofywaa si coraz bardziej do szk idomw zakonnych. Warto moe wtym miejscu zwrci uwag na niemale zapomniane ju dzi dzieo Szchenyiego . Chodzi ojego traktat pt.Hunnia, oktrym nieczsto si wspomina; wznacznej mierze dzieje si tak dlatego, e kiedy ukaza si wedycji Jnosa Trka w1858 roku by ju pod wygldem politycznym nieaktualny. Szchenyi stworzy to dzieo w1835 roku winteresie przywrcenia jzykowi wgierskiemu statusu j-zyka urzdowego, ale ostatecznie zpublikacji zrezygnowa. Jest to tym bardziej interesujce, e wHunnii autor stawia dramatyczn wswym radykalizmie tez, e aciska kultura Wgier jest ju bezuyteczna inieaktualna. Co wicej, uwaa, e jeli nard wgierski nie uwolni si od latinitas, to stanie si to gwn przy-czyn jego mierci.

Szchenyi odrzuca zatem pogld, ktry do koca XVIIIwieku by wyznawany igoszony przez wielu Wgrw; twierdzili oni mianowicie, e pozostawienie aci-ny wfunkcji jzyka pastwowego jest uzasadnione ju choby tym, e przyczy-nia si do konsolidacji wielonarodowociowego spoeczestwa Wgier. Wiemy, oczywicie, e pniej, w1842 roku, Istvn Szchenyi wswej mowie akademic-kiej z profetyczn jasnoci ukaza, do jakich konfl iktw midzy Madziarami ainnymi narodowociami Korony Wgierskiej moe wprzyszoci doprowadzi narzucenie caemu spoeczestwu wgierskiego jzyka pastwowego.

Mona wkadym razie powiedzie, e do szybkiego iradykalnego zmargi-nalizowania wielowiekowej kultury aciskiej Wgier przyczynia si nie tylko zmiana paradygmatu kulturowego, czyli tryumf romantyzmu, lecz take doko-nujca si rwnolegle zmiana paradygmatu politycznoustrojowego. acina wy-krwawia si na otarzu buruazyjnego pastwa narodowego.

Wszelako latinitas pozostawia na Wgrzech olbrzymie i rozlege dziedzic-two, ktrego gruntowne rozpoznanie iopracowanie wci jest przed nami.

Lszl Szrnyi20

* * *

Do tomu niniejszego wybraem prace wgierskich badaczy, ktre powstay w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat (najdawniejsza pochodzi z 1969 roku, naj-nowsza z2004) inie byy tumaczone na te jzyki europejskie, ktre s do powszechnie znane azatem na angielski, niemiecki, francuski czy woski aczkolwiek zwielu wzgldw zasuguj na zainteresowanie take czytelnikw spo-za Wgier, rwnie czytelnikw polskich. Pord autorw wystpuj tu trzej nieyjcy ju koryfeusze bada nad kultur nowoacisk wnaszym kraju, La-jos Hopp , Antal Pirnt iAndor Tarnai , aobok nich przedstawiciele wszystkich pokole aktywnych dzi badaczy wgierskich, zLszl Havasem najstarszym ztego grona na czele. Zamieszczone tu rozprawy ukazuj dzieje nowoaciskie-go pimiennictwa na Wgrzech od czasw Janusa Pannoniusa do przeomu XVIII iXIXwieku, awic do momentu zaostrzenia si problemu aciskowgierskiej dwujzycznoci. Zrozumiae, e dokonujc wyboru materiaw do tej ksiki, mia-em te na uwadze polskie wtki ikonteksty rozpatrywanej wnich problematyki.

Na Wgrzech zwyko si mwi oacinie jako odawnym jzyku urzdowym, wPolsce korzystajc zformuy zaczerpnitej zksiki Profesora Jerzego Axera jako ojzyku elity. Dziki Bogu iyczliwemu zainteresowaniu Profesora, zarw-no Instytut Literaturoznawstwa Wgierskiej Akademii Nauk, jak iKatedra Filologii Klasycznej iNowoaciskiej Uniwersytetu wSegedynie wsppracuj zkierowa-nym przez niego instytutem naukowym. Poniewa za zarwno mj przyjaciel, prof. Axer, jak ija sam uwielbiamy niedwiadki, zdecydowaem si wczy do na-szego tomu studiw urocz gawd Sndora Lenarda lekarza, pisarza itumacza oniezmiernie barwnym yciorysie wktrej opowiada otym, jak tumaczy na acin ipublikowa wrnych krajach Kubusia Puchatka Milne a. Burr, burr, burr!

Mona powiedzie, e take ten tekst ma pewne polskie odnie-sienia, wszak wWarszawie Kubu Puchatek ma nawet swoj ulic (byem na niej i sfotografowaem tablic, ktra o tym informuje). W rezultacie podpisaniu nasze-go porozumienia o wsppracy wgierskopolskiej przy redago-waniu niniejszej antologii patro-nowaa drewniana ukadanka wksztacie misia, ktrego zoenie symbolizowao trud redaktorw.

Przeoy Jerzy SnopekDrewniany mi podpisany przez autorw koncep-cji Latinitas Hungarica Fot. J. K. Mizioek

LISTA SKRTW

AHLH Acta Historiae Litterarum Hungaricarum

ANRW Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt

ASV Archivio Segreto Vaticano

EB Ephemerides Budenses

EphK Egyetemes Philologiai Kzlny

HK Hadtrtnelmi Kzlemnyek

ItK Irodalomtrtneti Kzlemnyek

JAZU Jugoslavenska akademija znanosti iumjetnosti

MAH Monumenta Antiquae Hungariae

MHH Monumenta Hungariae Historica

MKsz Magyar Knyvszemle

MTAK Magyar Tudomnyos Akadmia Knyvtr

MOL Magyar Orszgos Levltr

OSZK Orszgos Szchenyi Knyvtr

RMK Rgi Magyar Kltk

RMKT Rgi Magyar Kltk Tra

RMNy Rgi Magyarorszgi Nyomtatvnyok

Lajos Hopp

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO WOKRESIE

PANOWANIA MACIEJA HUNYADIEGO IKAZIMIERZA JAGIELLOCZYKA*

P o mierci krla Wgier, Wadysawa V , do opuszczonego przeze tronu pre-tendowa rwnie Kazimierz IV Jagielloczyk ale poselstwo do Pragi imisja posw krla polskiego wBudzie (1458) nie zakoczyy si powodzeniem ww-gierskim parlamencie.1 Wimi elekcji uwolnionego zwizienia Habsburgw Ma-cieja Hunyadiego, Mihly Szilgyi podkrela znaciskiem, e ...od wczesnego dziecistwa nauczy si, aby nie lka si mas tureckich... Czcigodny ojciec jego, dopki y, poza chwa zdobyt mstwem nie otrzyma adnej nagrody za ochron kraju, za ustawiczn obron wiata chrzecijaskiego, za to, e tylekro ci, dga, rozbija izmusza do ucieczki Turkw...2 Po objciu tronu krl Ma-ciej otrzyma napomnienie papieskie, aby odrzuci propozycj rozejmu, zoon przez Port, i kontynuowa bj z Turkami, aby zawar pokj z cesarzem Fry-derykiem ikrlem polskim Kazimierzem Jagielloczykiem; posowie tego dru-giego od duszego czasu prowadzili rokowania wRzymie. Kalikst III pisa do modego krla wgierskiego, wspominajc jego bohaterskiego ojca: ad id solum natus fuisse videri potest, ut fi rmum quoddam presidium et propugnaculum fi dei

* Orygina wgierski: Akzs keresztny misszi s politica ratio Hunyadi Mtys s Jagel-l Kzmr kirlysga idejn, w: eiusdem, Az antemurale s conformitas humanista eszmje amagyarlengyel hagyomnyban, Budapest, 1992, 3162 (Humanizmus s reformci, 19)1 J.Dugosz , Historia Polonica, Warszawa 1876, s.262.2 Antonio Bonfi ni , Tibor Kardos, De rego Mathia. Monumenta Hungarica 2, Budapest: Magyar Helikon, 1959, s.71.

Lajos Hopp24

christianae esset.3 Krl Maciej zapewni papiea, e chce pj wlady ojca iju wpierwszym roku swego panowania, po upadku Galambca, ogosi powstanie szlacheckie, awkrtce rozpocz na serbskiej ziemi bj zTurkami, ktrzy po rej-teradzie spod Nndorfehrvr [dzisiaj: Belgrad J.S.] zaatakowali ponownie.

Jednym z wczesnych utworw neoaciskiej literatury okrelanej mianem turcica by wiersz Janusa Pannoniusa , siostrzeca sekretarza krlewskiego, Jnosa Vitza . Antykizujcy epigramat, zatytuowany Proba bagalna do Bogw za krla Macieja idcego wbj przeciw Turkom, uwiecznia zwczeniem tra-dycji Hunyadiego wypraw wojenn modego krla.4

Rozwija wit chorgiew, niesie j Maciej na Turkw;naprzd, wspomcie go wszyscy bogowie niebios;daj mu miecz Marsie, konia Kastorze, daj uk swj Febie;Pallado daj sw zbroj, Herkulesie buaw;Wulkanie wykuj mu pancerz, ktrego nie przebije wcznia,jaki nosili Achilles iEneasz;apord bitewnej grozy, unoszc swoj tarcz aby go nie zraniono bro go ty sam, Jupiterze!Ale jeli wolicie polegiwa leniwie tam wgrze,Powiedzcie jego ojcu, bywysa go...inic wicej nie bdzie trzeba, sam te obroni syna wbitwie,rozrzuci znieboskonu szybkie ogniste kamienie.

Wojska Macieja Hunyadiego nie zdoay wszelako zapobiec zdobyciu przez nieprzyjaciela zamku Szendr.

Kampania chrzecijaska idoprowadzenie do chrzecijaskiego przymierza take tym razem opniy si, daremnie wieo wybrany na papiea Aeneas Syl-vius Piccolomini, Pius II zwraca uwag cesarza na wgiersk tarcz obronn, id Regnum (Hungaria) totius Christianitatis clipeus esse antehac consueverit.5 Na zwoanym ztrudem kongresie mantuaskim (1459) wzywa do podjcia hi-storycznego wyzwania, powoujc si na przykad wgierski. Soli fi deles Ungari perseverant, non tamen diu stabunt nisi adiuti. Et hi quidem muri loco nobis ad Orientem remanserunt, quo diruto, neque Th eutones, neque Bohemi, neque Po-loni satis tuti erunt. Non asperi montes, non alta fl umina iter impedient. Nihil erit

3 Th einer , Vetera monumenta Hungariae, Romae 18591960, t.II, s.315; Terbe , Egy eurpai szl-lige letrajza, EphK 1936, s.304.4 J.Pannonius , Magyarorszgi humanistk, Budapest: Szpirodalmi, 1982, s.4647; elegia Chory Janus do obozujcego Balzsa, ibidem, s.8283. Por.L.Th allczy , Mtys kirly els kt trk hadjrata, HK 1915, s.362396; VictorLucien Tapi , Monarchies et peuples du Danube, Paris 1969, s.4346, 6061; L.Elekes , Mtys s kora, Budapest 1956, s.4752; Gy. Rzs , Hunyadi Mtys trk politikja, HK 1975, s.336339; Szakly , Mi vesszett Mohcs utn? Amagyarorszgi trk uralom mrlege, Valsg 1988/3, s.4041.5 Th einer , Vetera monumenta, t.II, s.324; Terbe , op.cit., s.301.

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 25

victa Ungaria Turcis invium, nihil insuperabile orbis imperium quaerentibus.6 Wysiki te nie przyniosy wikszych efektw, wszak rwnie polska dyplomacja prbowaa raczej pozyska przeciw Turcji zagraajcy krlestwu Niemiecki Stan Rycerski.7 Wroku nastpnym norymberska rada imperialna rozesza si, nie podejmujc adnej decyzji. Krl wgierski wysya do papiea swego ochmi-strza, Lszl Vezsenyiego , aby naciska w sprawie obiecanej od dawna pomo-cy, za zdo weneckim, Cristoforo Moro , zawizuje przymierze antytureckie. Wlatach wojny pojawienie si komety budzi wpoecie nadziej wyparcia Turkw ipragnienie pokoju.

Na naszej udrczonej ziemi niech rozkwitnie znw pokj dziki tobie,Janus niech ostatecznie odoy swj or.Przynie rozkwit, czyste szczcie, pomylno kademu ludowi,ale szczegln piecz miej nad Panoni:pd Turka zestrzaami przez cay Hellespont,ktrego teraz niewiernie niesie ku nam Dunaj.8

Gwiazda byszczca na niebie penego lata nie odwrcia wojennego powodze-nia. Pius II take wtym roku wzywa do udzielenia Wgrom pomocy; wlicie do ksicia Mediolanu F.Sforzy znowu odwouje si do ich szczeglnej roli wobronie chrzecijastwa: ... ne Hungariam deseramus, vallum Christiani populi, qua est porta ad invadendas fi delium nationes...9 Te starania papieskie obejmuj rw-nie okres po Kongresie rzymskim (1463), gdy sutan zdoa tymczasem zaj terytoria bakaskie, stanowice pierwszy pas obronny krlestwa wgierskiego. Krl Maciej rozpocz now wypraw wojenn wcelu obrony wgierskochor-wackiej strefy przygranicznej, a potem powiadomi papiea, e z powodu ata-kw czeskich na pnocne terytoria wgierskie zmuszony jest przerwa dziaania wojenne. Zarwno napominania walecznego papiea, adresowane do wadcw chrzecijaskich, jak ipobudki zawarte wneoaciskiej poezji politycznej (tur-cica) odnosz niewielki skutek.10 Publicystyczna intencja Odpowiedzi Krla W-gierskiego, Macieja, poecie woskiemu, Antonio Constanziemu jest oczywista.

Poprzez godn tradycji Hunyadiego kampani boniack z1463 roku, poprzez czyn zbrojny skutkujcy obleniem izajciem Jajcy (1464) chciano wstrzsn

6 Aeneae Syl. VII, Opera, ks.I, s.908; J.TurcziTrostler , Az orszgokban val sok romlsoknak akairl, Budapest: Minerva 1930, s.236; Terbe , op.cit., s.314.7 M.Biskup , Trzynastoletnia wojna zZakonem Krzyackim 14541460, Warszawa 1967, s.560.8 De stella aestivo meridie visa, w:J.Pannonius , op.cit., s.8485; por.Amagyar irodalom trt-nete, Budapest, 1964, s.240.9 Magyar Diplomcziai Emlkek Mtys kirly korbl 14581490, red. I. Nagy , A.B. Nyri , Budapest 1875, s.165; Terbe , op.cit., s.300309.10 J. NowakDuewski , Okolicznociowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, Warszawa 1966, s.57.

Lajos Hopp26

sumieniem cudzoziemcw, ktrzy wzbraniali si przed walk zTurkami. Moe przyjdzie skd wsparcie dla tej osieroconej sprawy.

Galia pi. Iberia? Chrystus dla niej niewany.Anglia wpartyjnych bojach wte siy traci.Upodlona Germania cigle obraduje,dajebierze Italia ikrci zfi nansami.Nikogo nie porusza nasz problem, najwyej Wenecj,j prawo kontraktowe wie znami.

Ten swoisty przegld europejski jest pouczajcy, ale niezbyt budujcy. Wgry zpowodu osmaskiego ssiedztwa nie mog by obojtne. Ich monarcha jest zo-bowizany do walki.

Tego mnie uczy wzniosy przykad szlachetnego ojca,ita, co mnie spala za moj wiar, wita mio.

Na to przysiga Maciej Hunyadi.

Itego, com rozpocz, nie skocz, dopkinie wypdz za morze dzikiego Turka.

Pojawia si przestroga znana zposelskiej oracji Jnosa Vitza , odkrywajca cel ostateczny zaborczego pogastwa:

Cho pragnie trupa nie tylko naszego ludu,lecz wszystkich wyznawcw Chrystusa zcaego globu.Za wszelk cen stara si zama Zachd;jeli to si jako uda, ju jego bdzie wiat.

Otym, e poeta podziela dyplomatyczne dowiadczenie wuja wiadcz wy-rnione przeze poprzez powtrzenie wersy, ktre wnowej odmianie tak-e s pene politycznego szyderstwa:

Galia pi? Iberia te? Nie dziwmy si ani troch:bezporednie zagroenie nie tucze do ich bram.Ijak mielimy marzy oangielskim poparciu?s daleko ijeszcze morze jest midzy nami.Germania nigdy jeszcze nam nie sprzyjaa,zawsze za bya gotowa do krzywoprzysistwa.

Nadziei upatruje jedynie wItalii:

Stawia was obok nas to samo niebezpieczestwoiwzajemna sympatia zebrana wgbi serca.Nie ma wtpliwoci: sama Italia to wicej nili dwoje tamtych...

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 27

Poparcie zestrony wadcw witych igowy Kocioa oto rdo nadziei.

Tam jest nasz ojciec Pius , nikt nie ma wicej ni on potgi,nie ma lepszego arcypasterza: to pocztek Rzymu iwiata.

Humanistyczn sympati mona wyczu wpobudce wojennej, ktrej ostatecz-nym przesaniem jest idea wizi ojczyzny zchrzecijastwem.

Powstacie wic mni latynici, niech stara wielkonie ginie akurat teraz iakurat przez was.

Wkocu, wcharakterze godnej krlewskiej deklaracji, przyrzeka, e niezalenie od zewntrznego poparcia

nie zostawimy wpotrzebie naszej drogiej ojczyzny inaszej wiary.11

Ojciec wity ogosi wrogiem religii chrzecijaskiej krla czeskiego Jerzego zPodiebradu , uwaanego za jednego zesprawcw konfl iktw wczesnych. Po mierci Piusa II (1464) jego nastpca, Pawe II , przynagla krla wgierskiego do kontynuacji wojny zTurkami. Posowie krla Macieja Korwina, biskup Pecsu Janus Pannonius oraz skarbnik Jnos Rozgonyi , prowadzili wRzymie rokowa-nia wtej sprawie, podobnie jak potem proboszcz zPecsu Gyrgy Hando . Janus Pannonius wtrakcie audiencji prywatnej wygosi mow poselsk, wktrej za-pewni gow kocioa rzymskiego, e krl wgierski jest wprawdzie gotw bro-ni granic ziem chrzecijaskich iwyprze wsplnego wroga..., ale zewzgldu na wielko grocego niebezpieczestwa prosi owsparcie. Bo take wczasie ostatniej kampanii boniackiej zosta pozostawiony samemu sobie, cho prze-cie ponosi wszelkie ciary wojny prowadzonej nie tylko we wasnym interesie, lecz take odobro wsplnoty chrzecijaskiej. Kady jest wiadom tego, co si stanie, jeeli nie dojdzie do natychmiastowego dziaania. Dziaaj wodpowied-nim czasie, gdy kunktatorstwo niesie w sobie niebezpieczestwo! Albowiem Turek tym mniej bdzie siedzia cicho, im wicej damy mu spokoju. Igwne uderzenie zwraca si ku naszemu krajowi. Ale jeeli Jego witobliwo uwaa, e istnieje lepsze od wgierskiego terytorium, zktrego moe wzi pocztek zagada Turkw, krl Maciej zgodzi si, i pomoc naley tam kierowa. Jeli wrd chrzecijan znajdzie si wadca, ktry skonny bdzie podj si wsplnej obrony, to wwczas krl nasz przyzna, i temu wadcy przysuguje to, oco teraz prosimy i czego sobie yczymy.12 W kadym razie papieskie poparcie zwielo-

11 J. Pannonius , op. cit., s. 97100; J. Huszti , Janus Pannonius , Pcs 1931, s. 222224; Terbe , op.cit., s.343344; J.Der , Amagyar nemzeti ntudat kialakulsa, Budapest, b.d., s.34; Ama-gyar irodalom trtnete, Budapest 1964, t.I, s.240; por.take oracj Jnosa Vitza .12 J.Pannonius , op.cit., s.203205.

Lajos Hopp28

krotnioby siy krla oraz przyniosoby pomylno ichwa obronie chrzeci-jastwa.

WRzymie prowadzili rozmowy take posowie krla polskiego, zwiksz ju szans na powodzenie, jako e zawarty przy porednictwie papiea pokj toruski (1466) neutralizowa Krzyakw, czyli przeciwnika uwaanego podwczas za niebez-pieczniejszego od Turkw. Jan Ostrorg wswoim Memoriale iwmowie wygoszonej przed papieem (1467) wywodzi, e Polonia broni chrzecijastwa przed Turkami, Tatarami iMoskalami.13 Norymberskie zgromadzenie imperialne (14661467), na ktrym krla wgierskiego reprezentowa kardyna ostrzyhomski, tajny kanclerz wielki Jnos Vitz przyj wprawdzie projekt wyprawy krzyowej przeciw muzu-manom, ale wsprawie pomocy wojskowej ifi nansowej adnej decyzji nie podjto.

Janus Pannonius , uczestnik ipiewca walk zTurkami, wswym poetyckim wy-znaniu wiary zawar rwnie swoje wczeniejsze, sigajce lat szedziesitych, przeycia. wiat myli tego dyplomaty, mwcy i poety czerpa inspiracje rw-nie zdowiadcze obozowych. Welegii (Kiedy wobozie zachorowa) wspomina chwile przeyte na polu walki:

Obozuj, bdc poet inie dr, gdy pdzina szybkim rumaku poganin iciska strza...14 (1464)

Wpanegiryku na cze Guarina , utworze podwczas szlifowanym przez au-tora, wzmiankuje ozamiarze napisania poematu epickiego:

Przyjdzie czas, kiedy, jako m dojrzy, miaowypiewam mordercze boje, bohaterskie bitwynaszego wielkiego Hunyadiego, jakich spustosze dokonapord Turkw, ile gbokich dolin wypenio si grobami;zapewne wie otym Hebrus (czsto wody jego staway si krwawe)iMacedonia (na ziemiach jej poyskuj koci),idroga wRodopach wydeptane wzlodowaciaym niegu...15 (14651469)

O tym pierwszym projekcie epickiego wyraenia idei Wgier jako baszty obronnej chrzecijastwa do dzisiaj niczego wicej nie wiemy.

Maciej Korwin ponownie zwraca si do weneckiego doy zprob owspar-cie, poniewa nie wierzy w pomoc niemieck, mimo e Fryderyk III wezwa

13 J.Sokoowska , Il mito barocco dei valori nazionale della cultura polacca, w:Barocco fra Italia ePolonia : atti del IV Convegno di Studi promosso ed organizatto dal Comitato degli Studi sullAr-te dellAccademia Polacca delle Scienze e dalla Fondazione Giorgio Cini di Venezia (Varsovia, 1418ottobre 1974) acura di Jan laski . Warszawa: PWN, 1977, s.258.14 J.Pannonius , op.cit., s.101104.15 Ibidem, s. 143163; pierwsza wersja tej elegii powstaa w latach 14531454; por. A magyar irodalom trtnete, Budapest 1964, t.I, s.236239.

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 29

ksit niemieckich do udzielenia pomocy Matthiasowi Rexowi, komendan-towi chrzecijastwa. Ipodczas gdy posowie tureccy pertraktuj wWaradynie wsprawie zawieszenia broni, papie ogasza krucjat przeciw ekskomunikowa-nemu krlowi czeskiemu. Tymczasem wkonsekwencji przeduajcych si walk polskoczeskowgierskich oraz konfl iktu zbrojnego w sprawie zwierzchnoci lennych wModawii ujawniaj si sprzecznoci winteresach politycznych. W-grzy, powoujc si na wtargnicie na ziemie polskie wojsk polskich iczeskich, naoyy kontrybucj na miasta Spiszu. Tymczasem wzdu linii fortyfi kacji w-gierskotureckich wywizaa si dugotrwaa wojna pozycyjna.

Wlicie z16marca 1468 roku stany polskie zwracaj krlowi wgierskiemu uwag na wspln misj dwch krajw: Verum quum avetustissimo tempore duo regna hec, Polonicum et Hungaricum, velut duo totius Christianitatis contra barbaras nationes scuta, fi deli et sincero caritatis et unionis coniuncta funicu-lo, singulos etiam sive letos sive adversos illis accidentes vicaria communione participaBnt aut progelleBnt eventus, nec armis aut adiis sed placitationibus et communibus colloquis suas diff erentias de fi nibus aut iniuriis transigeBnt. Wwalkach okresy wschodnie rwnie kancelaria Macieja Korwina korzystaa zpolitycznego ora propugnaculum. Odpowied na list stanw polskich ko-czy si nastpujcymi sowami: Quod si huic nostro numquam antea confedera-tum fuisset, nostris tamen temporibus initium amititiae dandum foret, quatenus duo hec vicina regna undique inter paganos et hereticos sita, mutuis consensibus et auxiliis facilius sese et christianam religionem tuerentur.16

Walka przeciwko poganom iheretykom zrodzia si pod znakiem chrzeci-jaskiej solidarnoci; ta wzniosa idea bya energicznie propagowana przez Ko-ci rzymski izostaa wciguwieku przyswojona,17 ale zpowodu rozbienoci interesw politycznych jej funkcja jednoczca z trudem realizowaa si wrd wadcw chrzecijaskich, oczym wiadczy lska wojna midzy Maciejem Kor-winem iKazimierzem Jagielloczykiem (do ktrej odnosi si pniejsza polemi-ka poetycka midzy Gborem Veronaim aGrzegorzem zSanoka ).

Jan Dugosz pisa zwyrzutem, e podczas oblenia Wrocawia (1469) oraz w wyprawie lskiej w szeregach, ktrymi dowodzi Matthias rex, walczyli rwnie najemnicy polscy. Wtej samej pracy pisa te otym, e wczesny kardy-

16 Mtys kirly levelei. Klgyi osztly, t.I14581479, wyd.V.Frakni , Budapest 1893, s.210213; por.M.Balzs , Veronai Gbor s Sznoki Gergely verses vitja, Acta HLH, t.XVIII, Szeged 1981, s.57; J.NowakDuewski , Okolicznociowa poezja polityczna wPolsce, Warszawa 1963, s.102108, 142143. Pamfl et na krla polskiego ijego kraj oraz odpowied na ten utwr powstay okoo 15 lat po zawarciu traktatu pokojowego.17 Odpowiedni przykad mona znale rwnie wobrbie literatury teologicznej, zob.np.wpo-sowiu sekretarza biblioteki papieskiej J.A.Bussiego do wydanego przeze dziea w.Tomasza z Akwinu (Th . Aquinas, Continuum super Evangeliis SS. Lucae et Johannis, Romae 1470) nastpujcy fragment: Pannones, pro fi dei defensione et haereticorum impugnatione conti-nenter bellum gerendo gloriosi.... Zob.te, Terbe , op.cit., s.347.

Lajos Hopp30

na ostrzyhomski Jnos Vitz ijego siostrzeniec, Janus Pannonius , wraz zgrup niezadowolonych zkrla Macieja monowadcw wgierskich, wezwali do kra-ju przez Spisz trzynastoletniego krlewicza Kazimierza (1471). Wodezwie swej twierdzili, e krlewicz zdynastii jagielloskiej ma dziedziczne prawo do korony wgierskiej, zdobytej przemoc przez Macieja . Kronikarz polski pod-krela rol Janusa Pannoniusa jako gwnego organizatora spisku.18 Spisek w zakoczy si wszelako klsk, awlad za oddalajcymi si spod Pesztu przez Nyitr polskimi oddziaami do akcji wkroczyli dyplomaci, starajcy si za-agodzi ten drastyczny incydent; wczy si te legat papieski, kardyna Mar-co Barbo . Rozejm na okres czterech lat midzy Kazimierzem iMaciejem zosta zawarty w czasie spotkania trzech krlw, ktre odbyo si pod Wrocawiem w 1474 roku, o czym wspomina te kronika Th urczyego .19 Dugosz za pisze opokoju potwierdzonym w1478 roku (sam przebywa wwczas na Wgrzech). Kres wzajemnym utarczkom pooy rwnie traktat pokojowy zawarty wBu-dzie iOomniczu przez Macieja ikrla czeskiego Ulszl w1479 roku.20 Kalli-mach , zwolennik idei antemurale, dziaa winteresie Kazimierza Jagielloczyka na renesansowym dworze Matthias rex wBudzie (14831484), ale znany by rwnie wkrgu waradyskiego biskupahumanisty.

Zmyl ozjednoczeniu trzech wspomnianych krajw sformuowano ww-czas trzy wzajemnie sprzeczne koncepcje rodkowoeuropejskie, odzwierciedla-jce denie do wadzy Jagiellonw , Habsburgw iMacieja Hunyadiego . Ukad si, na korzy dynastii jagielloskiej ihabsburskiej, zmieni si zdecydowanie po nagej mierci Macieja Korwina. Wwyniku walk toczonych przez pretendentw do tronu iich stronnictwa, po Czechach rwnie na umocnionych centralizacj Wgrzech potomkowie licznej rodziny Kazimierza Jagielloczyka trafi li na kr-lewsk stolic.

Dziaajcy przy kurii rzymskiej polscy posowie wzbogacili swj dyploma-tyczny arsena skutecznym motywem obrony chrzecijastwa, czc go zide posannictwa jagielloskiego. Przywoywali przykad polegego pod Warn Wadysawa III Warneczyka iwie jeszcze pami onim rozwinli do roz-miarw kultu, podnosili take znaczenie boju zTatarami prowadzonego przez

18 J. laski , Janus Panonius s a lengyelek, w: Janus Pannonius . Tanulmnyok, red.T.Kardos , S.V.Kovcs, Budapest 1975, s.517522; idem, Janus Pannonius iPolacy, w:Literatura staropolska ijej zwizki europejskie, red.J.Pelc , Wrocaw 1973, s.158.19 Th urczy , Chronica Hungarorum ed. E.Galantai, J.Krist, E.Mlyusz, Budapest 198588, s. 184 (ks. V, rozdz. LXVII); w kwestii oracji G. Heltaia, ibidem, s. 140146; na temat relacji M.Galeotto zprzyjcia polskich posw wWyszehradzie oraz anegdoty spisku Vitza, zob.Hu-manista trtnetirk. Ed. Kulcsr Pter . Budapest 1977., s.5758, 1056; Por.te J.Pernyi , Lengy-elorszg trtnete, Budapest 1962, s.6270; Magyarorszg trtnete, t.I, Ed. E.Molnr , Budapest 1967, s.131142.20 Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, wyd. M. Dogiel, Vilnae 1758, t.I, nr30. Por.J.Garbacik , Kallimach jako dyplomata ipolityk, Krakw 1978.

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 31

Kazimierza IV Jagielloczyka. Krakowski biskup iprofesor Akademii, Tomasz Strzempiski , ju wtrakcie swego poselstwa w1450 roku podkrela, e granica krlestwa polskiego to mur obronny przeciw niewiernym. Kazimierz Jagiello-czyk zkolei wlicie do papiea Kaliksta III (1456) oznajmia: Cum ex nulla parte Christianitatis fi des catholica propagetur, nisi ex nostro dominio.

Nie ma takiej czci chrzecijastwa, wktrej tak byszerzono wiar katolick ibroniono jej jak wjego kraju. Tego rodzaju tendencyjne owiadczenia trak-towano nie tylko jako argument na oskarenia wysuwane przez Krzyakw, ale rwnie miay wyraa iutwierdza wwiadomoci historyczn funkcj Polski, wypenian wobronie chrzecijastwa, wpodejmowaniu walk zTatarami iin-nymi niewiernymi. Od poowy stulecia jednym znajwaniejszych de polskiej dyplomacji byo zapoznanie zachodnioeuropejskiej opinii publicznej zposan-nictwem Jagiellonw , co czyni np.Jan Ostrorg we wspomnianej, adresowanej do Piusa II , mowie. Wszczeglnoci zabiegano ouznanie dla historycznie okre-lonej misji politycznej Polski jako muru obronnego i tarczy chrzecijastwa (murus et clipeus).

Wlatach siedemdziesitych papie Sykstus IV prbowa pozyska dla swych antytureckich planw wadcw chrzecijaskich, ktrzy tymczasem pogreni w sporach o hegemoni polityczn zawizywali koalicje i wojowali przeciwko sobie nawzajem. Wszelako pomimo wzmoonej dziaalnoci legatw papieskich kolejne zgromadzenia imperialne: Regensburg (1471), Augsburg (1473), Norym-berga (14801481) nie przynosiy podanych skutkw.

Lszl Vetsi , wysany do Rzymu worszaku biskupa veszpremskiego Alberta oraz bna chorwackoslawoskiego Jnosa Th usa , wraz zinnymi posami bior-cymi udzia wtej misji wystpi przed papieem, aby wygosi mow wimieniu Macieja Korwina najaskawszego krla iniezwycionego wadcy Wgrw iCze-chw, zdeklaracj lojalnoci iposuszestwa. Zprzekonaniem mwi ocnocie imstwie bohaterskich krlw pannoskich: Poniewa uwaali si zawsze za zapor przeciwko bardzo mocnemu ipotnemu narodowi tureckiemu, z jed-nej stronie w interesie boskiej religii i dobra ludu chrzecijaskiego, z drugiej wimi nienaruszalnoci Waszej witobliwoci. Gdyby nie byli tego uczyni-li, to nie ma wtpliwoci, i caa godno chrzecijastwa leaaby teraz przed naszymi oczyma rozbita bd unicestwiona. Idea reprezentowana przez Jnosa Vitza i Janusa Pannoniusa wywodzi swe historycznofi lozofi czne przesanki od wybitnego przodka. OPannoczykach kry bowiem wie, zgodna zresz-t zrzeczywistoci, e stoj jako mur obronny caego wiata chrzecijaskiego przeciw Wschodowi imronej Pnocy ijeli ten mur zostanie zburzony, to ju adna sia chrzecijaska nie powstrzyma potnego tureckiego szturmu; jest to zdanie kadego wyksztaconego czowieka, potwierdzone wielokrotnie przez sa-mego, wielkiego imdrego, papiea Piusa II , zgodnie zjego wielkim dowiadcze-niem, ktrym gruje nad innymi. Ozasugach krla Macieja mogli si rwnie przekona papiescy wysannicy, ktrzy przebywali na ziemiach pannoskich,

Lajos Hopp32

czeskich czy polskich. Iteraz, kiedy wosobie Ojca witego moe powita wi-tego iwwity sposb fi lozofujcego fi lozofa, ten bohaterski krl ywi nadzie-j, i nadszed najszczliwszy wiek, oktrym boski Platon pisa: Szczliwy ipomylny w wiek, wktrym przywdztwo nad pastwem trafi wrce praw-dziwych fi lozofw lub ci, ktrzy przewodz, bd jakby za zrzdzeniem Boym fi lozofowa. Wdrugiej czci swej mowy wyjawia przed wit rad papiesk, jak wielkie niebezpieczestwo zagrozi caemu chrzecijaskiemu wiatu, ktry popadnie w jarzmo niewolnicze, jeeli wsplnota wadcw chrzecijaskich, aprzede wszystkim sam Ojciec wity, nie podejmie dalekowzrocznych dziaa. Jak dotd przetrwa, tak zostanie zniszczony przez potn tureck si: Biada ci, nasz Rzymie, biada ci Rzymie, wadco ziemi! Biada ci nasz Rzymie, oty, nieszczsny, po stokro biada, po tysickro. W porywie oratorskiego patosu przepowiada moliw zagad, gdy pod pogaskimi prawami Mahometa znaj-d si ludy chrzecijaskie. Olepi chrzecijanie zakrzykn przed obliczem papiea nigdy wiat chrzecijaski nie znajdowa si wwikszym niebezpie-czestwie. Tymczasem unia chrzecijaska do ktrej przynaglali od daw-na tacy oratorzy nie moga si zrealizowa. Albowiem, dopki prawie kady wadca chrzecijaski poszukuje raczej wasnego ni wsplnego dobra, bardziej wasnego ni wsplnego poytku, dochodzimy do tego, e zaniedbane imperium chrzecijaskie atakowane jest ze wszystkich stron i nkane przez wszystkich niewiernych. Od poudniowego zachodu przez Saracenw, od pnocy przez tych, ktrych nazywaj nowym mianem Tatarw, od wschodu przez Turkw. Urosy wpotg wiat chrzecijaski jest przez nastpcw skazywany na zgu-b. Podajcy wadzy nad wiatem sutani ju pogryli wniewolnictwie Bi-zancjum, a ujarzmiwszy Grecj i pragnc to samo uczyni z Itali, wdarli si do Pannonii. Ju niemal widz zagad prowincji chrzecijaskich, niezliczo-ne klski ludw wiecznego krla [tj.Chrystusa] irze straszliw wiernych sug najwikszego Boga... Los Italii czy si zobron jej najwierniejszego sojuszni-ka i najbliszego przyjaciela bardzo zasuonego dla chrzecijastwa narodu wgierskiego. Zgodnie z wol Bo kraj ten suy chrzecijastwu jako jego najwikszy obroca przed butnymi planami tureckimi; rkojmi zwycistwa s cnota Wgrw iniezmordowana energia bohaterskiego krla Macieja. Mgby wylicza historyczne wiadectwa sabych stron Italii, ale otym wszystkim, atak-e o synnych krlach Pannonii, ktrzy od ponad stu lat walcz ustawicznie zTurkami wobronie wiary, opowiedzia wkrtce potem wosobnej ksieczce. Zwize podsumowanie zowieszczego wniosku: Pannoczycy nie zdoaj du-ej broni chrzecijaskiego wiata iprzeciwstawia si potdze tureckiej, jeeli wadcy chrzecijascy nie udziel im pomocy. Od czasw Jnosa Vitza tyle razy na forum watykaskim ina zgromadzeniu imperialnym day si sysze proby idania, albo te zgodnie zostatecznym wydwikiem mw antytureckich go-wa Stolicy Apostolskiej miaa dziki swym staraniom zapewni lojalnemu igo-towemu do boju krlowi bohaterskich Pannoczykw niezwoczn pomoc, aby

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 33

mogli obroni Bosk religi, lud chrzecijaski oraz cay apostolski majestat.21 Mowa Vetsiego , ktra ukazaa si podwczas drukiem (1475), wiadczy otre-ciowym wzbogaceniu idei antemurale, osposobie argumentacji ideologicznej ijej publicystycznym wykorzystaniu wkontekcie midzynarodowym. Osobn ciekawostk jest to, e konieczno pilnej wyprawy wojennej zostaa tu wsparta nowym elementem, amianowicie rwnoczesn propozycj militarnego wsp-dziaania, zoon przez skaniajcego si do antytureckiego przymierza krla perskiego, wczym zainteresowana bya dyplomacja wenecka ipolska, anawet carska.

Szukajce przymierza z Wenecj i Neapolem papiestwo wezwao wadcw chrzecijaskich, aby si przyczyli. Krl Maciej uzalenia swe uczestnictwo w sojuszu od zapewnienia mu odpowiedniej pomocy. Wyruszajc do Serbii wcelu pomszczenia na Turkach ich inwazji na Wielki Waradyn, wzywa Stolic Apostolsk do wysania legata papieskiego ibulli, aeby zabezpieczy si przed uderzeniem od tyu. Po zajciu zamku Szabcs, z poudniowego brzegu Sawy dzikuje za wysanie bulli, ale narzeka, e pomoc nie bya wystarczajca. Praw-dopodobnie kto zoddziaw oblegajcych zamek uwieczni t walk wanoni-mowej pieni historycznej Bj oSzabacz (1476), ktra wedle dzisiejszego stanu wiedzy jest najstarszym zachowanym woryginale (we fragmentach) wgiersko-jzycznym piewem historycznym.22 Walki znajduj przeduenie wpotyczkach do ktrych dochodzi w dorzeczu dolnego Dunaju, w Boni, Siedmiogrodzie iModawii. Wojskami wgierskimi dowodz wojewoda Istvn Bthory iupan temeski Pl Kinizsi , podobnie jak wzwyciskiej walce pod Kenyermezo (1479), ktr krl uzna za szczliwe wydarzenie dla caej wsplnoty chrzecijaskiej, jednoczenie podkrelajc wlicie do papiea e kraj zosta pozostawio-ny samemu sobie.23 Sowa z listu do Rzymu (1481) wyraaj osobist formu uniwersalnoci przedmurza (antemurale): pro bono tocius Christianita-tis, incuius ego antemurali jaceo....24 Wenecja, przerwawszy trwajce ptorej

21 Codex epistolaris saeculi decimi quinti, wyd.A.Lewicki , Krakw 1894, t.III, nr38; Metrica Koronna, t.XI, s.342 (AGAD); A.F.Grabski , Polska wopinii Europy Zachodniej wXIV iXVw., Warszawa 1968, s.442, 457458 iin.; J.Tazbir , wiadomo narodowa. Studia zdziejw kultury XVIIwieku, Wrocaw 1971, s.64.22 Janus Pannonius , op.cit., s.887901; por.L.Tardy , Mohcs s aperzsa hadba lps elmaradsa, w:Mohcs. Tanulmnyok, Rzss Lajos , Szakly Ferenc . Akadmiai Kiad, 1986, s.249250.23 J.Horvth , Szabcs viadala, Magyar Nyelv 1955, s.422433; S.Imre , Szabcs viadala, Bu-dapest 1958, s.812, 1821 (krytyczna edycja tekstu); RMKT, t.I, s.2327; Amagyar irodalom trtnete, Budapest 1964, s.180; D.Csnki , Szabcs megvtele, HK 1888, s.355388; list Macieja Hunyadiego do papiea Sykstusa IV, powstay 11 stycznia 1476 roku wczasie oblenia zam-ku Szabcs, w:Magyar humanistk levelei XVXVI. szzad, V.Kovcs Sndor, Budapest 1971, s.245249.24 List z22padziernika 1479 zBudy, w:Magyar humanistk, op.cit., s.250252, oraz list zZa-grzebia z14grudnia 1480 roku, ibidem, s.254258, rwnie zZagrzebia pisa wmarcu 1481 roku

Lajos Hopp34

dekady dziaania wojenne, wtyme roku zawara traktat pokojowy zsutanem Mehmedem II ; wrok po zawarciu pokoju zMaciejem iKazimierzem Jagiello-czykiem zostaa zmuszona do rokowa wsprawie rozejmu zTurkami, co wko-cu skutkowao zawieszeniem broni na pi lat (1483) zsutanem Bajazydem II . Natenczas odnowiy si ju konfl ikty zFryderykiem II, trwaa wojna austriacka, apapie Innocenty VIII , do ktrego wnastpnym roku posowa Lszl Vetsi , na prno podburza krla wgierskiego do dalszej walki zTurkami. W licie Innocentego VIII do biskupa siedmiogrodzkiego pojawiaj si jednoczenie pod adresem krla wgierskiego dwa pojciaidee: od dawna uywane pro-pugnaculum oraz to, ktre stao si znane od wystpienia Aeneasa Sylviusa (1458), czyli antemurale: Matthiae dicti Regni Illustris super premissis nobis instanter supplicantis, qui christianae fi dei propugnaculum et defensor existit acerrimus, et antemurale semper fuit et est.25 Winnym, pisanym wtym samym roku, licie do krla Macieja Korwina papie wywodzi, i powoaniem Wgier, zezrzdzenia Opatrznoci Boej, jest suy chrzecijastwu jako zapora imur obronny. Ita enim est opinio quaedam nostra iampridem inveterata, et rerum usu experientiaque ipsa quodammodo edocti existimavimus semper, inclitum Hungariae Regnum quasi obicem quemdam murumque, ut ita loquamur, tutum divina quadam providentia ad crudelissimorum hostium impetus cum ipsorum credibus et clade retardandos reprimendosque fuisse dispositum.26

Koncepcj papiesk, odwoujc si do opinii publicznej, reprezentowa tak-e woski dziejopisarz Macieja Korwina , goszcy, i Bg po to zesa przodkw Wgrw na granice wiata chrzecijaskiego, aby byli niezomnymi obroca-mi prawdziwej wiary przeciwko wszelkiej niewiernoci i aby z bosk pomoc wyzwolili wiat chrzecijaski od pogan.27 Maciej , ktry wczeniej obawia si, e cesarz zada mu cios wplecy, wyda druczek ulotny przeciw Fryderykowi III (Strassburg 1485), wktrym potpi cesarza niemieckorzymskiego za jego obo-jtno wobliczu tureckiego zagroenia.

W poowie lat osiemdziesitych zmienia si, a waciwie dopenia, linia frontu midzy islamem achrzecijastwem. Papie ogasza now krucjat prze-

do Gbora Veronaiego , e wkwestii pomocy usypiaj za pomoc mnstwa sw, ale konkretny efekt jest bardzo may albo nie ma go wogle.25 MHH, Budapest 1878, t.IV, s.353; Terbe , op.cit., s.335; ozadaniach isytuacji sekretarza zaj-mujcego si korespondencj krla pisali woscy humanici, np.fl orencki neoplatonista Marsilio Ficino , ktry wswym dziele dedykowanym Maciejowi Korwinowi (na pocz. III ks.jego Listw, 1480) analizuje rol krla. Petrus Niger wksice teologicznej wydanej wWenecji (Clipeus Th o-mistarum, Venetiis 1481) zwraca si, wmowie dedykacyjnej, do krla Macieja: Verum audenter id dixerim te unam omnium esse Christianorum spem, te solum oppressis aturbulento turcho praesidium, te perichitanti apostoli Petri naviculae unicum portum existere.; Terbe , op. cit., s.303.26 Th einer Vetera monumenta..., t.II, s.500; Terbe , op.cit., s.303.27 Th einer , op.cit., s.501; Terbe , op.cit., s.345.

WSPLNA MISJA CHRZECIJASKA IPOLITICA RATIO... 35

ciwko poganom zagraajcym Rzeczypospolitej od strony Modawii. Krl polski jako pierwszy skania si teraz do poparcia de papiea, anawet apeluje ojak najrychlejsze utworzenie ligi antytureckiej (1486).28 Tajny kanclerz Macieja , bi-skup waradyski Jnos Filipec , wczeniej dowiadczony dyplomata, posujcy do Norymbergii, Parya iWoch, pertraktuje na polskim dworze wsprawie sojuszu antytureckiego, nawoujc do zerwania wymierzonego wMacieja Korwina soju-szu krla polskiego zkrlem czeskim.

Wraporcie wysanym w1489 roku zwgierskiego dworu krlewskiego pose papieski donosi oswej mowie adresowanej do panujcego, wktrej pozdrowi Macieja znan wRzymie metafor: Fuit hactenus Maiestas vestra murus et an-temurale Christiani nominis. Prawd jest, e legat papieski Angelo Pecchinoli donosi jesieni, i krl Maciej wobec braku odpowiedniego wsparcia stara si ozawarcie zpogask Turcj picioletniego rozejmu. Take wtym roku Inno-centy VIII potwierdzi wpisanym do Macieja licie: ille Rex, qui fi dei Catholice tam contra immanissimos fi dei hostes Turchos, quam contra hereticos invictis-simus pugil semper et fuit et habitus est.29 Autor listu z Watykanu, trudni-cy si organizacj krucjaty, podkrela wag wojny przeciw pogastwu iherezji, oczym nb.Maciej Korwin pisa do polskich stanw dwadziecia lat wczeniej jako owsplnej misji dwch krajw. W1489 roku zdarzyo si jeszcze to, e Ka-zimierz IV , liczc si zatakiem Tatarw, za porednictwem swych posw, Kalli-macha iFirleja , wystpi odwuletni pokj zPort.

Wedug polskiego obserwatora w wiadomoci zachodnioeuropejskiej uksztatowao si przewiadczenie, e Wgry iPolska s powoane do historycz-nej roli gwnych obrocw Europy ichrzecijastwa, e te kraje stanowi pod-staw wszelkich de do wyparcia pogaskich Turkw.30 Wsplna koncepcja owego historycznego posannictwa rozszerza si podwczas rwnie na rda zewntrzne, gwnie za porednictwem dyplomatycznej i urzdowej literatury zarwno kocielnej rzymskiej, jak iwieckiej ihumanistycznej woskiej.

Zestrony Polski wyruszy do Rzymu Filippo Buonaccorsi, ktremu krl ju wczeniej powierza misje dyplomatyczne do Rzymu, Niemiec, Porty, Budy iWe-necji. Tym razem uda si wodpowiedzi na apel papiea do wadcw europej-skich, aeby poprzez swych przedstawicieli przedyskutowali sprawy zwizane zprzygotowaniami do antytureckiej wyprawy krzyowej. Na tym forum przed-stawi Ad Innocentium VIII de bello Turcis inferento (1490), wktrej proponowa, aby wsplne wystpienie chrzecijan przeciw Porcie oprze na Polsce i ogo-si wit wojn. Utrzymywa, i tylko Polska zdoa skutecznie obroni cae

28 Bonfi ni , Rerum Hungaricarum Decades, ks.II, s.1. Zob.te Der , Amagyar nemzeti ntudat kialakulsa, Magyarsgtudomny tanulmnyai, Budapest 1936, t.III, s.35; Terbe , op.cit., s.345.29 Th einer , Vetera monumenta, t.II, op.cit., s.525; B.Hman , Gy. Szekf , Magyar trtnet, t.III, Budapest 1935, s.341; Terbe , op.cit., s.303. 30 Th einer , op.cit., s.530; Terbe , op.cit., s.307; por.przypis 17.

Lajos Hopp36

chrzecijastwo. Najwaniejszym argumentem ideologicznym izarazem novum tej oracji woskiego humanisty, pozostajcego wsubie uKazimierza IV , bya gono wypowiedziana idea historiografi czna Polonia religionis nostrae arx et propugnaculum jako fundament caej koncepcji.31 Biegle znajcy histori Polski iWgier neoplatonista wswej innej pracy, zatytuowanej Historia de rege Vladi-slav seu clade Varnensis, zbudowanej na apologii Jagiellonw , podkrela rw-nie to, e baszt obronn chrzecijastwa s Wgry, bdce zarazem baszt obronn Polski przed inwazj tureck. Wswej ksice przytacza sowa posa wgierskiego proszcego krla polskiego opomoc: [Hungaria] suis viribus, suis opibus multos annos veluti murus, ab aliis Christianis Regnis Turcorum impetum submovit. Pniej zmowy posa wyprawionego do stanw polskich wynika, e naley pomc nie tylko ssiadowi isojusznikowi, ale [Hungariam] Regnum ce-leberrimum ac ditissimum non solum vicinum vobis et foederatum, sed tutelam etiam et munimentum vestrum.32 Myl, i wobliczu zagroenia zestrony Tur-cji oba kraje skazane s na wzajemn pomoc, pozostaje aktualna take wkocu XVwieku; wsplnym rdem tej idei bya fi lozofi a neoplatoska. Wpismach, ktre ukazay si wzwizku zemierci krla Macieja Korwina (1490), na przy-kad wlicie ksicia Ferrary do ksicia Mediolanu, pojawiaj si sowa charakte-rystyczne dla sawy, jak cieszy si zmary monarcha: Reipublicae Christianae prestantissimum defensorem amiserimus.33

31 S.Graciotti , Lantemurale polacco inItalia tra Cinquecento e Seicento: il barocchizzarsi di un mito w: Barocco fra Italia e Polonia. Acura di J.laski , Warszawa, 1977, s.304; Ad InnocentiumVIII debello Turcis inferendo oratio, Cracoviae 1524 (iHagenau 1533), edycja wspczesna, Warszawa 1964, s.68; autorem edycji krakowskiej (1524!) by prawdopodobnie A.Krzycki; J.NowakDuew-ski , Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Warszawa:PIW, 1966, s.359; Tazbir , Kultura polskiego baroku, Warszawa 1986, s.8485.32 Historia de rege Vladislav..., Augsburg 1518, list 22; Historia rerum gestarum inHungaria et contra Turcos per Vladislaum regem, Augsburg 1519; Zob.jeszcze J.Huszti , Callimachus Expe-riens kltemnyei Mtys kirlyhoz, Budapest 1927; NowakDuewski , Okolicznociowa poezja polityczna wPolsce, Warszawa 1969, s.110112, 144; Terbe , op. cit., s.322. Na temat systemu idei neoplatoskich por.Magyar humanistk, s.30; zob.te P.Kulcsr , Az ujplatonizmus Ma-gyarorszgon, ItK 1983, s.4147; H.Barycz , Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego. Studia nad historiografi w. XVIXVIII, Wrocaw 1981, s. 1720; T. Klaniczay , A kereszteshad eszmje s aMtysmitosz, ItK 1975, s.114.33 MHH, Budapest 1884, t.IV, s.183; Terbe , op.cit., s.303304.

rpd Mik

STYL INAPIS*

P raktyka stosowania napisw allantica, czyli antykw, przysza zItalii ina pnoc od Alp trafi a wdrugiej poowie XVwieku. Na Wgrzech, podobnie jak inne elementy stylu woskiego renesansu, pojawia si stosunkowo wczenie.

I. Tabernakula

WPeszcie, wrdmiejskim kociele parafi alnym stoj dwa, znacznie od siebie oddalone, tabernakula wstylu renesansowym. Aktualna ich lokalizacja nie jest oryginalna; przed przeniesieniem znajdoway si wwityni, przytwierdzone do naprzeciwlegych cian. Wtpliwe jednak, bytake to byo ich pierwotne miej-sce, nie ma natomiast wtpliwoci, e oba stanowi pewn cao. Tabernakulum znajdujce si po prawej stronie zostao wystawione w1507 roku przez miasto, drugie za przez proboszcza wspomnianego kocioa, Andrsa Nagyrviego . Ich konstrukcja jest charakterystyczna dla klasycznych woskich tabernakulw z XV wieku: na szerokim balustradowym postumencie, pomidzy dwoma pilastrami, otwiera si wnka zawierajca wsobie sakrament. Plastry podtrzy-muj bogato zdobione gzymsy, na tym spoczywa pkolista luneta. Na obydwu tabernakulach znajduj si po dwa napisy; jeden znich odnosi si do Eucharystii, drugi do donatora. Take wtym uwidacznia si ich komplementarno. Zostay wygrawerowane klasycznymi proporcjonalnymi kapitalikami.1

* Orygina wgierski: Stlus s felirat. Kbe vsett, klasszikus s korai humanista kapitlissal rott feliratok aMtys s Jagellkori Magyarorszgon, Mvszettrtneti rtesit, 2005/34, 205244. Na kocu artykuu zamieszczony jest peny opis bibliografi czny pozycji, do ktrych odwouje si autor.1 L. Nmethy , Renaissance emlkek a budapest-belvrosi plbnia templomban, Acheolgiai rtesit X.1890, s.246257; J.Balogh , Imonumenti del Rinascimento della chiesa parocchiale

rpd Mik38

Na tabernakulum Nagyrviego ponad nisz zsakramentami na zamanym perspektywicznie gzymsie biegnie nastpujcy napis: ECCE PANIS ANGE-LORUM, FACTUS CIBUS VIATORUM. Rymy wrcz narzucaj kontynuacj: Vere panis fi liorum, non dimitte canibus. Napis ten jest bowiem co dotych-czas umykao uwadze badaczy cytatem, wdodatku zsekwencji na Boe Cia-o w.Tomasza zAkwinu , zLauda Sion. Aby w cytat wybra, nie trzeba byo szczeglnego wyksztacenia. Hymn ten powsta wczasie wprowadzania wita Eucharystii; Koci piewa go wliturgii mszy na Boe Ciao idzi rwnie jest on czci Missale. Warstwa sowna zakorzeniona jest wpsalmach (Ps 77, 25) ipanis angelorum by wredniowieczu mianem Najwitszego Sakramentu.

Podobnie rozczonkowany napis na tabernakulum miejskim gosi: EGO SUM PANIS VIVUS, QUI DE CELO DESCENDI. Jest to cytat zewangelii wi-tego Jana (6, 51). By to cytat powszechnie znany, wszelako nie mia eksponowa-nego miejsca wliturgii mszy witej. Uycie go na tabernakulum byo tak samo oczywiste jak wprzypadku hymnu w.Tomasza zAkwinu . Napisy te, zwaywszy ich tre, s konwencjonalne, ich liternictwo za nawizuje do klasycznego wzoru antycznego.

Dwa nastpne napisy ujawniaj donatorw, acilej rzecz biorc komentuj umieszczone na podecie herby. Napis odnoszcy si do Andrsa Nagyrviego wywouje reminiscencje staroytnoci: ARMA REVERENDI DOMINI AN-DREE EPISCOPI THERMOPYLENSIS. Albowiem Nagyrvi , jako wikariusz kardynaa ostrzyhomskiego, by biskupem tytularnym Termopilw; jeli chodzi o warstw tekstow omawianych dzie sztuki, jest to jedyna (uchwytna chyba nie tylko dla nas) aluzja antyczna. Napis na tabernakulum miejskim odwzoro-wuje ten sam schemat: ARMA INCLITE CIVITATIS REGALIS PESTHENSIS MDVII. Bardzo dumnie brzmi tutaj okrelenie miasto krlewskie; Peszt sta si smym miastem krlewskim w trzecim kwartale XV wieku. Dla renesan-su okresu jagielloskiego bardzo charakterystyczna jest ta treciowa dwoisto: z jednej strony uwiecznienie donatora czy nawet auktora twrcy dziea, zdrugiej za upublicznienie wnowej formie treci tradycyjnej, wtym wypadku wiecznej.

Nie zajmujemy si teraz kwesti, dlaczego trzeba byo ustawia wkociele dwa tabernakula allantica. Tego typu rozwizanie, unas niezwyke, znajdowao ana-logie wItalii. Nie dociekajmy rwnie, jakie byo ich pierwotne miejsce (ostatnie

di Pest, Rivista dArteXX, 1938, s.6077; Gy. Trk V.Osgyni , Renesznsz kfaragvny-okrl, I.Apesti Belvrosi plbniatemplom egykori foltra, II. Renesznsz aMagyar Nemzeti Galria s aBudapesti Trtneti Mzeum Gyjtemnybl, Mvszettrtneti rtesit, XXX. 1980, s.95101; M.Pattantyus , Nagyrvy Andrs s apesti belvrosi plbniatemplom renesznsz tabernkulumai, Mvszettrtneti rtesit, XLVII. 1998, s. 219228; S. Tth , szrevtelek apesti renesznsz szentsghzak trgyban, w: Dtshy Mihly nyolcvanadik szletsnapjra. Ta-nulmnyok, red. I.Bardoly A.Haris, Budapest 2002, s.181227.

STYL INAPIS 39

przeniesienie tabernakulw nie zostao, niestety, udokumentowane archeolo-gicznie). Ujawniono natomiast w tym kociele, przy jednej z kolumn w p-nocnej czci wityni, miejsce tabernakulum gotyckiego wraz zjego licznymi fragmentami.2 Taki wzr budowli niemale wolnostojcej, opartej okolumn, by wowych czasach bardziej reprezentatywny dla formy tabernakulum na W-grzech anieli allantica. Rniy si zreszt nie tylko stylem architektonicznym. Na tego typu wielkowymiarowych budowlach pnogotyckich prawie zupenie nie spotykamy napisw, podczas gdy wystpuj one do czsto na tabernaku-lach renesansowych.

Napis humanistycznymi kapitalikami na renesansowych tabernakulach sta-nowi cz dziea, czyli jego antykizujcej fasady, dokadnie tak samo jak jej naladujca wzory klasycystyczne ornamentyka (sam wgruncie rzeczy te by dekoracj). Wyryty napis jest zatem niezalenie od jego treci elementem stylu. Tyle e od owej treci nie moemy jednak abstrahowa, tak jak nie moemy oderwa napisu od jego nonika, od tego, na czym zosta umieszczony. Stosowa-nie napisu nie byo obligatoryjne; jeeli ju korzystano zniego, to jego przesanie bywao na og konwencjonalne, czasem jednak mogo mie istotne znaczenie, czy to dla samego dziea, czy te dla jego fundatora. Zpowodu swego niejedno-znacznego, poowicznego statusu, stanowi punkt, wktrym spotykaj si rne dyscypliny wiedzy: historia sztuki, fi lologia iepigrafi a.

Tymczasem pozostamy jednak przy tabernakulum. Wjego renesansowych odmianach, spotykanych wPeszcie, pojawiaj si jednoczenie napisy odwoja-kiej treci: jeden do Eucharystii, drugi odnosi si do donatora.

Te dwa podstawowe typy powtarzaj si wrnych tabernakulach. Wystpu-j wwikszoci przypadkw osobno, aden znich jednak nie jest od drugiego czstszy.3 Tabernakulum w Pomz zachowane szcztkowo zawiera cytat zBiblii (1519), podobnie inne zSzilgysomlyo (ok.1532), za znane jedynie zna-pisu tabernakulum zSikls (1535) byo pod tym wzgldem identyczne zpesz-teskim miejskim, zkolei tabernakulum zgotakvesd, najpniejsze zserii (1537), zawiera wswym napisie antyfon psalmu Magnifi cat na Boe Ciao.

Przypuszczalnie cytat zBiblii bd ztekstw liturgicznych zawierao mocno dzi zniszczone tabernakulum wformie wielokta zzamkowego kocioa w.Zyg-munta wBudzie.4 Napis odnoszcy si wycznie do donatora spotykamy wta-

2 Magyararorszgi mvszet 13001470 krl, red. E.Marosi , Budapest 1987, s.527.3 Ztego punktu widzenia dwa napisy (zSajkaza iBalatonszemes) s nie do odczytania zpowo-du swej szcztkowoci. Ten zBalatonszemes nie jest chyba nawet pastoforium. Zob. T.Koppny , ABalaton krnyknek memlkei, Budapest 1993, s.211212.4 Balogh , op.cit. 1966, I, ilustr. 119, II, ilustr. 139140; Abudavri Szent Zsigmond templom s gtikus szobrai, Killtsi katalgus, red. G.Buzs I.Feld , Budapeszt 1996, s.18. Znaleziono tam rwnie fragment basenu zczerwonego marmuru, ana nim cz napisu sporzdzonego klasycznym kapitalikiem.

rpd Mik40

bernakulach wMeny (1515)5, Nagyvarsny (1523)6 iwNyrsard (15101520)7; wtym ostatnim wszelako zosta wyryty wczesnohumanistycznym kapitalikiem. aden tekst nie zdobi natomiast monumentalnego tabernakulum zczerwonego marmuru, ktre znajduje si wkatedrze wPcs, apowstao na zlecenie potne-go, bogatego iwyksztaconego biskupa, Gyrgya Szatmriego .8 Napisu nie ma take na tabernakulum wNyirbtor (15101520), ktre jest dzieem woskich mi-strzw9 ina miniaturowym tabernakulum zCsvr.10 Na kadym znich widnie-je natomiast (udou) herb fundatora. Na kolejnym, zHthrs (ok.1513) nie ma ani napisu, ani herbu. Dzieo to, ktrego twrc by prawdopodobnie Vincenso da Ragusa (podpisany na bramie kocioa), przez fi ltr gotyku przepuszcza formy woskiego renesansu.11 Podobnie, na granicy dwch stylw, sytuuje si niewiel-kich rozmiarw tabernakulum zkocioa reformowanego (kalwiskiego) wNa-gygc.12 Zarwno napisu, jak i herbu brak te na tabernakulum z Kishartyn i tylko elementy allantica odrniaj je od podobnie prostych gotyckich.13 Tabernakula, wktrych atwo zauway rozmaite paralelizmy, bywaj niekiedy czuymi przekanikami pewnych zjawisk charakterystycznych dla historii sztu-ki. Na przykad tak odlege wczasie ina pierwszy rzut oka tak rne tabernakula, jak te zMeny iNyrsard, spotykaj si przecie wistotnym punkcie. Obaj fun-datorzy zwizani byli zOstrzyhomiem. Istvn Dshzy by gubernatorem zam-ku, za Dmtr Nysi by biskupem ikardynalskim wikariuszem. Ale jednak rni si akurat stylem; to zMeny, reprezentujce czysty styl allantica, po-wstao wostrzyhomskiej pracowni Joannesa Fiorentinusa iju wgotowej postaci trafi o do maej wioski pooonej wSzilgysg; drugie zomawianych tabernaku-lw, powstae zapewne wpobliskim Sros albo Szepes, stanowi typowy przykad panujcego wtych okolicach pnocnego renesansu.

Biorc pod uwag napisy, za dwa najbardziej interesujce renesansowe taber-nakula na redniowiecznych Wgrzech naley uzna niewtpliwie te zTereske

5 Balogh , 1943, s.269, ilustr. 104.6 Napis nad konsol: JOANNES [........] FIERI FECIT. MDXXIII , Schallaburg 1982, nr807; Szabolcs-Szatmr 1987, s.125, ilustr. 165166.7 Napis na fryzie: DEMETRIVS DENYAS, DECRETORVM DOCTOR, EPISCOPVS SANKT-VARIENSIS, VICARIVS ECCLESIAE STRIGONIENSIS, ARCHIDIACONVS NITRIENSIS ETC. CANONICVS STRIGONIENSIS; L.Sasky , Kunstdenkmaler in Slovakei, Bratislava 1988, 279. ilustr.; Ciulisova, 2002, 129130; Mik , 2004, ilustr. 30, 18.8 Balogh , 1955.9 Entz-Szalontai, 1978.10 I.Feld L.Jakus Cs. Lszl , Csvr, w: Studia Comitatensia, 7/12, Szentendre 1979.11 K.Divald , Ahthrsi Szent-Mrton templom, Budapest 1913; D.Vukicevic-Samarzija , Likovna kultura visoke renesanse za vrijeme Kloviceva boravka uUgarsko-Hrvatskom Kraljevstvu. Radovi Instituta za povijest umetnosti 1213 (19881989) 210; Mik 2004, 3031, ilustr. 19.12 Szabolcs-Szatmr 1986, 371, ilustr. 273, 275.13 Ngrd 1954, 249, ilustr. 227228.

STYL INAPIS 41

iEgyhzasgerge. Znajduj si blisko siebie (obie wsie le wziemi ngradzkiej), aprzecie s sobie jeli chodzi onapisy wrcz przeciwstawne.

Na tabernakulum zEgyhzasgerge poniej wnki na sakramenty, na konsoli sucej za tabliczk, potrjny dystych powiadamia, e koci zosta wzniesio-ny w 1503 roku przez Lszl Liptaia dla uczczenia Maryi Dziewicy, wszelako nie znalazo si wtekcie ani jedno sowo oNajwitszym Sakramencie (lunetk za wypenia relief Vir dolorum); wiersz mg si znale wdowolnym miejscu wewntrz wityni.14 Napis na tabernakulum wysawia waciciela, konkretnie Lszl Liptaia .

Lakoniczna inskrypcja widniejca na tabernakulum zTereske jest znacznie bardziej ekscytujca, wpisuje si w skomplikowany kontekst i objania samo dzieo. Aprzecie skada si zaledwie zdwch sw: TENPLUM (sic) DOMINI.15 Na pozr wzmacnia objanienie architektoniczne: tabernakulum wstylu allan-tica formuje fasad kocioa. Chodzi tu wszake oco wicej: sowo templum w Wulgacie oznacza bowiem najczciej jerozolimsk wityni. Wystpu-je gwnie wStarym Testamencie (wgrece take tutaj ma na og form albo . A zatem Eucharystia mieszka tu w sensie biblijnym wSzentek Szentjben. Co wicej, poniewa Jezus wedle niej