LE DESIR D'ECRIRE, LE DESIR D'AIMER CHEZ DURAS (4).pdf · 2014-02-11 · Akın BİNGÖL / Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1-2008, 57-71 58 0Yazın ortalama sıcaklık 19,7 0C,

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Journal of the Institute of Social Sciences Sayı Number 1, Bahar Spring 2008, 57-71

ARPAÇAY’DA TARİHİ VE ARKEOLOJİK ARAŞTIRMALAR

Historical and Archaeological Research in Arpacay

Özet

Kuzeydoğu Anadolu’da Kars İline bağlı Arpaçay ilçesi özellikle Kafkaslardan

Anadolu’ya geçiş güzergâhı üzerinde bulunan su kaynakları bakımından

zengin dağlık bir bölgedir. Kültür ve Turizm Bakanlığı adına yürütülen

araştırmalarda Kuzeydoğu Anadolu’nun Tarihi ve Arkeolojisine ışık tutacak

birçok tarihi ve arkeolojik merkez tespit edilmiştir. Arpaçay’ın şimdiye kadar

hiç araştırılmamış bir bölge olması bakımından ulaşılan bilgilerin önemi bir

kat daha artmıştır.

Anahtar Kelimeler: Kars, Arpaçay, İlk Tunç Çağı, Demir Çağı

Abstract

Arpaçay located within the Kars province in the Northeast Anatolian region is

a mountainous area on the passing route from the Caucasus to Anatolia which

is rich with its water sources. Many archaeological and historical centers

which will hold light on the history and archaeology of Northeast Anatolia

were discovered in the surveys which were carried out in the name of the

Ministry of Tourism and Culture. The outcome of the survey is especially

significant since the area is examined for the first time.

Keywords: Kars, Arpaçay, Iron Age, first Bronze Age

Doğu Anadolu Bölgesinin Erzurum-Kars Bölümü içerisinde kalan ve

Kars İline bağlı Arpaçay İlçesi, güneyindeki Kars İl Merkezi’ne 39 km.,

kuzeyindeki Çıldır İlçesi’ne 46 km., doğusundaki Akyaka İlçesi’ne 45 km.,

batısındaki Susuz İlçesi’ne ise 27 km. uzaklıktadır. Arpaçay ayrıca

Ermenistan ile yaklaşık 10 km’lik bir sınıra da sahiptir1. İlçe merkezi

denizden 1675 m. yüksekliktedir.

Arpaçay coğrafyasında dağlar doğu-batı yönünde uzanan bir dizi

kıvrım oluşturur.

Bölgeyi etkisi altında bulunduran hava kütlelerinin mevsimlik

değişmeleri, yağış miktarı ve dağılışları incelendiğinde Erzurum-Kars

Bölümünün karakteristik iklim yapısına uymaktadır. Genel anlamda bölgede

Doğu Anadolu karasal yağış rejiminin etkili olduğunu söylenebilir.

Akın BİNGÖL Yrd. Doç.Dr. Kafkas Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi

Tarih Bölümü Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı

[email protected]

Akın BİNGÖL / Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1-2008, 57-71

58

Yazın ortalama sıcaklık 19,7 0C, kışın ortalama -4.3

0C’dır. Kar

yağışında ortalama kar kalınlığı ilçe merkezinde 42 cm. olmakta, yağmur ise

m2’ye 30–40 kg arası düşmektedir

2.

Arpaçay Bölgesi su kaynakları bakımından zengindir. Soğanlı

Dağları’ndan doğan Çatal ve Zuzu dereleri ile Çıplak Dağdan kaynaklanan

Sarıçamur ve Karanlık dereleri, Sarıkamış’ta birleşerek Kars Çayı adını alır.

Sarıkamış’ın kuzeydoğusundaki Çatak Köyü’nde Kızılçubuk Deresi’ni alan

Kars Çayı, kaynağını Çıplak Dağ’dan alan Güneydere ile kaynağını Balıklı

Dağ’dan alan Eğrice deresiyle Yolgeçmez Köyü yakınlarında birleşir.

Büyükkumru Dağı’ndan kaynaklanan Güllüdere deresi ise, kuzeyden gelen

Kekeç Deresi’yle birleşerek Selim yakınlarında Kars Çayı’na katılır. Selim-

Kars arasında kuzeydoğu yönlü akışını sürdüren Kars Çayı, irili ufaklı birçok

suyu da bünyesine alarak güneye yönelip ve Başgedikler Köyü’nün

kuzeyinde Arpaçay’a katılır. Kars Çayı’nın Arpaçay’la birleştiği yere kadar

olan toplam uzunluğu 120 km. kadardır. Arpaçay’ın Kars Çayı ile

birleştikten sonraki ismi kaynaklarda “Akhuryan / Akhuriyan” Irmağı olarak

geçmektedir3.

Arpaçay 1927’de Şüregel (Kızılçakçak) ile Zerşat kazalarının

birleştirilmesiyle günümüzdeki halini almıştır4. İlçeye bugünkü ismini

hemen doğusundan geçen “Arpaçay” vermektedir.

Arpaçay veya Orta Çağ kaynaklarında geçtiği üzere “Şüregel”, batı ve

doğu diye ikiye ayrılmaktadır. Batı Şüregel; Arpaçay’ın solundaki Gümrü

Bölgesi’ni de içerisine alır. Doğu Şüregel ise güneyde Buğutu, doğuda

Elegez ve Koklat Dağları’na kadar uzanan bölgedir ki günümüzdeki Arpaçay

İlçesi’nin de bulunduğu bölge burasıdır. Fahrettin Kırzıoğlu bu tasnifi

“Halk arasında, Kars çayı kavşağından yukarıdaki Arpaçay

boyuna “Yukarı Şüregel” ve bu kavşağın güneyine de “Aşağı

Şüregel” denilmektedir”

diye ifade etmektedir5.

Strabon “Armenia” olarak isimlendirdiği bölgeyi

“Armenia’nın içerilerine girdiğimizde pek çok dağ ve çorak

yaylayla karşılaşırız; buralara asma bile zorlukla gelir, ama

benzersiz zenginlikte pek çok vadi de çıkar karşımıza…..

Tümüyle çetin ve dağlık arazilerden meydana gelir”

diye tanımlamaktadır 6.

Arpaçay İlçesinde 11 tarihi ve arkeolojik merkez tespit edilmiştir.

Merkezler ilçenin geneline dağılmakla birlikte ortalama 1650 m.nin

üzerindedir. Merkezlerin büyük bir kısmının İlk Tunç ve Demir Çağı’nda

yerleşim gördüğü keramik verisi ve mimari yapılarından anlaşılmaktadır.

Akın BİNGÖL / Journal of the Institute of Social Sciences 1- 2008, 57-71

59

Polat Kalesi (Arpaçay-Polat Köyü)

Arpaçay İlçesi’nin 5 km. kuzeydoğusunda bulunan Polat Köyü’nün

1,5 km. kuzeybatısında yer almaktadır. Kale doğu-batı doğrultulu olup batı

kısmı sarp bir uçurumdur. Batısından büyük bir dere akmakta olan kalenin

doğusunda ise yayvan bir tepe bulunmaktadır. Verimli Arpaçay Ovasına

egemen olan kale stratejik açıdan son derece önemlidir. Kalenin girişi güney

sur duvarı ile batı sur duvarının birleştiği bölümde 1,5 m.lik bir kapı ile

sağlanmaktadır. Girişi güçlendirmek için savunma açısından daha elverişsiz

olan doğu tarafına 3–3,5 m. genişliğinde daha kaba taşlardan ikinci bir sur

duvarı örülmüştür. Bölgenin en önemli kalelerinden birini oluşturan kalede

elde edilen, keramikler İlk Tunç Çağı ve Demir Çağı’na aittir7.

Yarbaşı Yerleşmesi (Arpaçay-Polat Köyü)

Polat Köyü’nün 3 km. kadar kuzeydoğusunda düz alanda birçok

mimari kalıntı ile yerleşmenin güvenliğini sağlamak için yapıldığını

düşündüğümüz bir gözetleme kulesinden oluşmaktadır. Gözetleme kulesinin

batı ile kuzeybatısı uçurumla çevrilidir. Yerleşmenin büyük bir kısmı tarla

olarak kullanıldığı için mimari kalıntılar büyük ölçüde tahribata uğramıştır.

Polat Kalesinin karşısına kurulduğu düşünüldüğünde bu yerleşmenin Polat

Kalesi ile ilişkilendirilmesi doğru olacaktır. Keramik verileri İlk Tunç ve

Demir Çağı’na aittir8.

Kilisetepe Yerleşmesi

Hasbey Köyü’nün 1 km. kadar batısında bulunan alanda yaptığımız

araştırmada, çalışma tarihimizde henüz tamamlanmamış olan “Bekçiçayırı

Kazısı”9 ile birlikte düşünülmesi gereken ve kazı alanının 300 m. güneyinde

bulunan alanda keramik verilerine rastladık. Bu yerleşmenin 100 m. kadar

batısında adına “Kilisetepe” dememize neden olan ve halk arasında “Kilise

Mevkii” olarak adlandırılan dikdörtgen bir planı olduğu görülen ve Ortaçağ

özelliği taşıyan fakat günümüzde sadece temel izlerinin kaldığı bir yapı ile

karşılaştık. Hasbey köyünün, kazısı yapılan bir merkez ile yeni tespit

ettiğimiz iki kale, bir yerleşme ve bir de kilise olması muhtemel yapı

kalıntısı ile değerlendirildiğinde tarihi bakımdan zengin bir köy olduğunu

rahatlıkla söyleyebiliriz10

.

Zöhrap Yerleşmesi

Arpaçay İlçesinin Kuzgunlu Köyünün 2 km. kuzeybatısında 1 882 m.

yükseklikte yer alan Zöhrap yerleşmesi Zilan Deresinin hemen üzerinde

kurulmuş ve geniş bir alan yayılmıştır. Yerleşme tatlı su kaynakları ile


60

çevrilidir. Herhangi bir koruma unsuruna rastlanmamakla birlikte yerleşme

oldukça büyük bir alanı kaplamaktadır. Yerleşmenin kuzeyinde küçük oval

planlı Ortaçağ yapıları ile güneyinde daha büyük planlı İlk Tunç Çağı

mimari kalıntıları bulunmaktadır. Yerleşimin büyük bir kısmını oluşturan

Ortaçağ yapıları 3 x 2 ile 2 x 1.5 m. boyutlarındadır11

.

Carcı Yerleşmesi

Carcı Köyünün kuzeydoğusunda yer alan Carcı Yerleşmesi 1906 m.

yüksekliktedir. Bölgenin en yüksek tepelerinden birinin üzerine kurulan

yerleşme İlk Tunç Çağı özellikleri taşımaktadır. Dar bir vadinin üzerinde

kurulan yerleşme çevreye hâkim bir konumdadır. Çıldır Gölünden gelen

sular yerleşmenin güneyinden geçerek Carcı Hidroelektrik santraline

ulaşmaktadır12

.

Carcı 2 Yerleşmesi

Carcı kalesinin doğusunda Carcı köyünde 1 834 m. yükseklikte

bulunan yerleşme Carcı Deresi’nin hemen doğu kenarına yapılmış oval

planlı yapıları bulunan bir yerleşmedir. Yerleşme, “taş dam” diye

isimlendirilen ve en yakın örneklerini Çıldır Akçakale’de gördüğümüz

yapıların bir benzeri olarak karşımıza çıkmaktadır13

.

Carcı Kalesi

Carcı köyünün kuzeydoğusunda bulunan kale 1893 m. yüksekliktedir.

Arpaçay Hidroelektrik santralinden 2 km. uzaklıkta ve Carcı 2

Yerleşmesinin hemen doğusundadır.

Bölgeye hâkim olan kale bölgedeki hayvancılığı da kontrol altında

tutacak bir konumdadır. Sur duvarlarında harç kullanılmıştır. Kalede

yaptığımız incelemede çok sayıda kaçak kazı yapıldığı gözlemlenmiştir14

.

Yalınçayır Höyük

Arpaçay İlçesi’nin 3,5 km. güneyinde yer alan Yalınçayır Köyü’nün

girişinde Arpaçay-Kars karayolunun yanında yer almaktadır. 1710 m.

yükseklikte bulunan höyük 1980’li yıllarda yol yapımı sırasında tamamen

yok edilmiştir. Bu gün höyük yerinde yükselti şeklinde değil çukur şeklinde

bulunmaktadır.

Höyük 69 x 115 m. boyutlarında olup tahrip edilen alanda yer yer

mimari kalıntılara rastlanabilmektedir. Özellikle kenar kısmında bulunabilen

keramikler İlk Tunç Çağı (Karaz) ve Demir Çağı’na aittir15

.


61

Tepecik Yerleşmesi

Arpaçay İlçesinin 3 km. güneydoğusunda Tepecik Köyü’nün 2 km.

güneyinde 1690 m. rakımda yer almaktadır. Yerleşmenin kuzey kesimi

yayvan olmasına karşın güney kesimi diktir. Yerleşme tepenin kuzey

kesiminde yer almaktadır. Yerleşmede kaçak kazılar yapılmıştır. Kaçak kazı

çukurlarından elde edilen keramik veriler İlk Tunç Çağına

tarihlendirilmiştir16

.

Koçköy- Danatepe Höyük

Arpaçay İlçesi’nin 21 km. kuzeydoğusunda, Arğaçay-Taşdere yolu

üzerinde ve Çetinkaya Deresi’nin hemen batısında yer almaktadır.

Çevresindeki modern yerleşmelere göre daha alçak bir coğrafi alanda

kurulmuştur. Höyükte tespit edilen keramik verileri Erken Tunç Çağı ve geç

döneme aittir17

.

Taşdere-Kantepe Höyüğü

Arpaçay İlçesi’nin 27 km. kuzeydoğusunda, Karahan Deresi’nin

doğusunda yer alan Taşdere Köyü’nün “Kantepe” olarak adlandırılan

mevkisinde yer almaktadır. Höyük 40 x 30 m. boyutlarındadır. Höyüğün 50–

60 m. yakınında doğal kayalıklar üzerine açılan kaya çanaklarıyla

oluşturulmuş bir kutsal alanda yer almaktadır. Höyükte elde edilen

keramikler Orta Çağ’a aittir 18

.

Kaynaklar ve Dipnotlar 1 KETİN, İ. 1983: Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İstanbul, 502-503

2 KETİN, İ. 1983: 503 vd.

3 Kırzıoğlu, bu ismin Kars / Taht-Düzü merkezi sayılan ve I. Argişti’nin çiviyazılı

Sarıkamış kitabesinde anılıp henüz yeri keskince bilinmeyen “Akhuriani” şehrinden

kaldığı Kırzıoğlu tarafından belirtilmektedir. N. Adontz ise “Akhuryan” Irmağının

yerini kesin olarak Kars Çayı’nın başlangıcı olan Sarıkamış Suyu’nun sağ kıyısında

olduğunu belirtmektedir. Geniş bilgi için bak. KIRZIOĞLU, M. F. 1958: Kars

Tarihi, İstanbul 9., ADONTZ, N. 1938: Histoire ancienne de l’Armenie, Brüksel

202 4 Ancak bölge tarih boyunca “Şüregel” olarak bilinmektedir. Geniş bilgi için;

ÖZMENLİ, M. 2007: Ortaçağ’da Şüregel (Şirak)’in Tarihi, (Atatürk Üniversitesi

Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum. 5 KIRZIOĞLU, M.F. 1958: 6.

6 STRABON 1960- 1961: The Geography of Strabon, Trans. H.L. Jones, London

15 7 CEYLAN, A. 2005: “2003 Yılı Erzincan-Erzurum- Kars- Iğdır İlleri Yüzey


62

Araştırmaları”, 22.Araştırma Sonuçları Toplantısı-2,Ankara, 195 8 CEYLAN, A. 2005: 195

9 Bekçiçayırı Kazısı Botaş Petrol Boru Hattı Projesi kapsamında Kars Müzesi

Başkanlığında gerçekleştirilmiştir. 10

CEYLAN, A. 2005: 196 11

CEYLAN, A. 2008: “Kuzeydoğu Anadolu Yüzey Araştırmalarının Bir

Değerlendirmesi / The Evaluation of Northeast Anatolia Surface Studies”,

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilgiler Dergisi, Erzurum,

(Baskıda) 12

CEYLAN, A. 2008: Baskıda 13

CEYLAN, A. 2006: “2004 Yılı Erzincan-Erzurum- Kars- Iğdır İlleri Yüzey

Araştırmaları”, 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı–2, Ankara; CEYLAN, A. 2008:

Baskıda, KORUCU, H. 2005: Kars İli Höyükleri, (Atatürk Üniversitesi Sosyal

Bilgileri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum, 14, 15 14

CEYLAN, A. 2006, CEYLAN, A. 2008: Baskıda 15

CEYLAN, A. 2006, CEYLAN, A. 2008: Baskıda, KORUCU, H. 2005: 21 16

CEYLAN, A. 2006, CEYLAN, A. 2008: Baskıda, KORUCU, H. 2005: 20 17

KORUCU, H. 2005: 17, Tablo.2 18

KORUCU, H. 2005: 20, Tablo.2


63

Harita Tespit Edilen Tarihi ve Arkeolojik Merkezler

1- Polat Kalesi

2- Yarbaşı Yerleşmesi

3- Kilisetepe Yerleşmesi

4- Zöhrap Yerleşmesi

5- Carcı Yerleşmesi

6- Carcı 2 Yerleşmesi

7- Carcı Kalesi

8- Yalınçayır Höyük

9- Tepecik Yerleşmesi

10- Koçköy-Danatepe Höyük

11- Taşdere-Kantepe Höyük


64

Resim–1 Polat Kalesi

Resim–2 Polat Kalesi


65

Resim–3 Yarbaşı Yerleşmesi

Resim–4 Yarbaşı Yerleşmesi


66

Resim–5 Kilisetepe Yerleşmesi

Resim–6 Kilisetepe Yerleşmesi


67

Resim–7 Zöhrap Yerleşmesi

Resim–8 Zöhrap Yerleşmesi


68

Resim–9 Carcı Yerleşmesi

Resim–10 Carcı–2 Yerleşmesi


69

Resim–11 Carcı 2 Yerleşmesi

Resim–12 Carcı Kalesi


70

Resim–13 Carcı Kalesi

Resim–14 Yalınçayır Höyük


71

Resim–15 Yalınçayır Höyük

Resim-16 Tepecik Yerleşmesi

Documents

LE DESIR D'ECRIRE, LE DESIR D'AIMER CHEZ DURAS (4).pdf · 2014-02-11 · Akın BİNGÖL / Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1-2008, 57-71 58 0Yazın ortalama sıcaklık 19,7 0C,