Upload
others
View
35
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
Sivi Fakamo‘oni Ako ‘a Tonga Foomu 7
LEA FAKA-TONGA
2016
PEPA FEHU‘I MO E TALI Taimi: Houa ‘e 3
FAKAHINOHINO
1. Tohi ho FIKA SIVI´ ‘i he feitu‘u ‘oku faka‘atā atu ‘i ‘olungá.
2. Tali kotoa e ngaahi fehu‘i ‘i he konga takitaha ‘o fakatatau ki he fie ma‘u ‘oku
‘oatú.
3. Kapau te ke fie ma‘u ha pepa fakalahi ki ho‘o talí peá ke fakahā ki he Le‘o Siví.
Tohi ho Fika Siví ‘i he pepa fakalahi kotoa pē te ke ngāue‘aki pea fakahū ki
hono Konga totonu ‘i he pepa siví ni.
Peesi
Taimi
(miniti) Kātoa
VAHE I Faka‘uhinga Lea 2 – 7 40 20
VAHE II Fa‘u Tohi 8 – 13 60 20
VAHE II Lea mo hono Ngāue‘aki 14 – 15 20 10
VAHE IV Ta‘anga mo e Talanoa Tukufakaholo 16 – 21 60 20
KĀTOA 21 180 70
KĀTAKI TĀNAKI HO‘O PEPA SIVI KI HE FAISIVI ‘I HE ‘OSI ‘A E SIVI.
FIKA SIVI
FIKA ‘A‘AHI
2
VAHE ‘ULUAKI FAKA‘UHINGA LEA (MAAKA 20)
Lau fakalelei ke mahino e talanoá peá ke toki tali e ngaahi fehu‘í.
Talanoa ‘Uluaki (Maaka 11)
1. Kuo tau ki‘i lau kia Toketā Moulitoni, pea hā ai ko e tangata kuo tā hono
uhó ki he faiakó. ‘Okú ne ofiofi kia Sione Uesilē ‘i he fokotu‘u me‘a ‘aonga
mo tolongá, ke tefito mo falala ki ai ha ngāue kuo kamata pea ‘aonga ki he
kaha‘ú.
5. Ko e tangata ko iá, hei‘ilo pe na‘e mālōlō fēfē, he ka ‘alu ki ai ha taha ‘okú ne
ngāue ai pē. Na‘e fa‘a lāunga tokua hono uaifí he ‘ikai te ne fie mālōlō mo
fakavā ‘o hangē ko e kakai kehé. Na‘e fu‘u ‘ofeina ia ‘e he Tu‘í mo e Hou‘eikí
pea pehē mo e kakaí he ko e ala i sia, ala i kolonga ‘o ne tokoni ki he Tu‘í
‘i he ngaahi alea mo e talite mo e ngaahi fonua kehé. Na‘e hilifaki kiate ia ‘a
10. e sea ‘o e siasí pea na‘á ne faluku fakataha pē ‘o fua. Hili ‘enau ngāue mo
Tēvita Fīnau ‘o fakafo‘ou ‘a e Tohitapú, na‘á ne foki mai kuo lava ‘a e
Fuakava Fo‘oú pea na‘e toki kamata ‘a e Fuakava Motu‘á ‘i Tongá ni. Na‘e
fa‘u fakakongokonga pē peá ka ‘osi ha me‘a na‘e takafi ‘o ‘omi ‘o ui ‘a e
konga ko iá ko e “Konikonga”.
15. Kae kehe ko Toketā ‘oku tau fai ki ai ‘etau laú. Ka ‘alu, na‘e hangē ‘oku faá
hono va‘é, peá ka ala na‘e hangē ‘oku hongofulú hono nimá. Ko hono houa
‘e tolu na‘e foaki ki he faiakó, peá ka ‘i ai, na‘e hangē ko e tangata tūtuu‘í
‘ene folahi mai ki he kalasí, ko ē mo ē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku nau lēsoni‘akí.
Ka hili iá te ne foki ki he hiki tohí pe talavaí pe ‘alu ki ha kolo kehe ke fai ha
20. misinale pe fakataha kehe.
Na‘á ne fa‘a fai ‘a e ako‘i ‘o e kalasi na‘e ui ko e kau HELOHELÓ ‘o ‘ikai ko e
kau tangata pē kuo lava ‘i he Maamaloá, ka ko e kau faifekau mātu‘á foki
mo ha ni‘ihi na‘e fie ha‘u ke fanongo ai. Na‘e fu‘u ‘aonga ‘aupito ‘enau kau
ki aí he na‘e ‘āsili fakalelei ai ‘enau tauhi ‘a e ngaahi potungāué mo e siasí
25. pea kakano ange ai ‘enau malanga, pea fie folo ‘e he kau fanongó neongo pē
na‘e lo‘oa mo lua ai ha ni‘ihi ka na‘e ‘ikai ko e kovi ‘o e iká ka ko e kovi pē
hono vaihuu‘í. ‘Oua te mou ofo ai he na‘e pehē pē mo Sīsū na‘e fanongo pē
kiate ia ‘a Siutasi kae kovi ai pē ‘ene ‘uhingá.
Na‘e fai ma‘u pē ‘enau malanga fakata‘ú ‘o ui ko e malanga faka-Helohelo
30. pea na‘e vahevahe ha toko taha ke malanga ‘i he ta‘u ko iá pea kātoa mai ‘a
e kau akó ‘o laka fakataha ki Saione. Me‘a pango kuo ‘ikai ha taha
3
NGAAHI FEHU‘I
1. Fakamatala mahino e ‘uhinga ‘o e pehē ko e tangata ‘oku fai ki ai e
talanoá ko e “ala i sia, ala i kolonga” (laine 8).
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
ke hokosi ‘o fai atu, he na‘e fu‘u ‘aonga, ko e ongo‘i ai ‘e he kau ako tutukú
‘oku kei ‘i ai hanau kaunga ki he Kolisí pea mālō pē ‘eni ‘oku nau poupou ai
pē ki he akó pea ‘oku nau fetuku mai ‘enau fānaú ki Nāfualú ni.
35. Ko e me‘a ‘e taha, na‘e fokotu‘u ha Makasini ‘o fa‘o ki ai ‘a e ngaahi
ongoongo mo e piokālafi mo e ngaahi fakamatala Tohitapú ‘o fakatau ‘e he
kau tamá ‘o nau lau mo tufaki ma‘á e fonuá mo e lotú. Ko e makasini mālie
pea ‘aonga. ‘Oku mea‘i, ko e makasiní, ko e fale ‘oku tauhi ai ‘a e mahafu
mo e naunau mo e me‘akai ‘a e kau sōtiá pea ‘oku nau ‘alu ki ai ke ma‘u
40. kofu mo e me‘afana, ‘one, pulu, mo e me‘akai ke fai‘aki honau fatongiá.
Na‘e tā mo e fuka ‘o fai‘aki pea ko e lanu na‘e filí ko e “puluú” ‘a ia ko e lanu
langi, pea ko e manu na‘e fai‘akí ko e ‘Ungá ke fakamanatu ‘a ‘Unga ko e ‘alo
‘o Tupou I mo e Pilinisi Hokó, he na‘á ne pou mālohi ‘a e akó mo hono
fale‘aló. Ko Tonga na‘e ‘ikai ha‘ane poto ka ne toho mai ‘a e poto ‘o e ngaahi
45. fonuá ke ne malu ai, kae tautefito ki he nge‘esi ‘o e lotu faka-Kalaisí, ko e
nge‘esi ‘oku faka-‘Ītāniti. Na‘e ‘ai ai mo ha ngaahi fo‘i palōvepi na‘e tohi ai:
(a) Ko Tonga mo‘unga ki he loto. (e) ‘Oku mālohi ‘a e tangata potó. (f) Ko
Tonga ma‘a Tonga mo e ‘Otuá. Na‘e tānaki mo e ngaahi talatupu‘a mu‘a ‘a
Tonga ní ‘o ‘ai ai, pea fakafeta‘i kuo tolonga mai ‘a e ngaahi me‘a faka-Tongá
50. mo e ngaahi ta‘angá mo e ngaahi lavé ‘o a‘u mai. Ka ne ‘ikai ia hei‘ilo pē ‘e
lohiaki‘i fēfē kitautolu ‘e he kuongá ni he kuó te fa‘a fanongo ki he‘enau
ngaahi talanoá, ‘oku hangē pē ko e ‘ū momo na‘e tānaki ‘e he kau ‘apositoló,
pea kuo mangaungau hono mama ‘e he kakai na‘e kai aí. Ka na‘e fekau ‘e
Sīsū ke tānaki pē ‘o ‘ave ke kai ‘e honau ngaahi fāmilí.
(Ohi mei he Makasini e Kolisi ko Tupou, 1941)
Skill level 2
2
1
0
NR
4
2. Fakamatala‘i e ngaahi tefito‘i fatongia ‘o e tokotaha ‘oku fakatefito ki ai
e talanoá.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3. Faka‘uhinga‘i e konga leá ‘o fakatatau ki he‘ene hā he talanoá pea ‘omi
ha sīpinga mei he talanoá ke ne poupou‘i ho‘o ‘uhingá
“Neongo pē na‘e lo‘oa mo lua ai ha ni‘ihi ka na‘e ‘ikai ko e kovi ‘o e
iká ka ko e kovi pē hono vaihuu‘í. (Palakalafi 4)
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
4. ‘Analaiso fakalelei e talanoá ‘aki hono fokotu‘u mai e ngaahi tefito‘i
fakakaukau pea fakamatala‘i mahino.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Skill level 2
2
1
0
NR
Skill level 4
4
3
2
1
0
NR
Skill level 3
3
2
1
0
NR
5
Talanoa Ua (Maaka 9)
1. … “ ‘Oku ‘ikai fie tūkua ‘a e fakafeta‘i ki he Tamai Hēvaní ko e ta‘efa‘alaua
‘ene tāpuekina ‘a e Siasí mo e si‘i kāinga lotú ‘i he ta‘u ‘e teau ko ‘eni kuo
mahili atú. Pehē mo e ‘ikai lava ke lōmekina ‘a e fakafeta‘í, ko e mo‘ui lī‘oa
mo e feilaulau ta‘esiokita ‘a e ‘uluaki ongo faifekau ne tū‘uta mai ki Tongá ni
5. ‘i Siulai ‘o e 1891. Pea hiliō ‘i he ngaahi fakafeta‘í hono kotoa , ko e
fakafeta‘i ta‘etūkua kiate kinautolu mei Fale Lahi ‘o Tongá, he ka ne ta‘e‘oua
‘enau ‘ofá mo poupoua ‘a e ki‘i Siasi fo‘oú, mo e Faifekaú, na‘e ‘ikai mei lava
ke a‘usia ‘a e tu‘unga ko ia ‘oku ‘i ai he ‘aho ní.
‘I he ‘aho 15 ‘o Siulai 1891, ne tū‘uta mai mei Ha‘amoa ha ongo Faifekau
10. fakamisinale mei ‘Amelika (Faifekau Simuti mo Patilā), ko e ongo Faifekau ‘o
e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui ní, ‘a ia
na‘e toe ui fakatenetene‘aki ‘e he kakaí, ‘a e Māmongá. Kae hili ha‘ana
feinga lau māhina, ha ‘api ke na nofo totongi pe lisi ai, mo e ‘ikai.
Na‘e manavasi‘i ‘a e kakai Tongá ke talitali ‘a e ongo mulí ni na‘a houhau ‘a
15. Tupou I mo e Siasi Fakaongó pē Uēsilianá, pea na‘a tautea‘i kinautolu ‘e he
Pule‘angá. ‘Ikai ke ‘i ai ha taha ne to‘a fe‘unga ke tokoni‘i ‘a e ongo Faifekaú
tuku kehe pē ‘a e Palēmia he ‘aho ko iá ko Siaosi Tuku‘aho. Na‘e ‘ofeina ‘e
Siaosi Tuku‘aho ko e Palēmia ‘o Tongá ‘a e ‘auhē ‘a e ongo faifekau ‘Ameliká
koe‘uhí ne ‘ikai ma‘u ha ‘api ke na lisi. Ne ‘osi lisi e kau Pilitāniá mo e kau
20. Siamané, ka na‘e ‘ikai foaki tatau e faingamālié ki he ongo Faifekau
‘Ameliká, neongo ne ‘osi talite ‘a Tonga mo ‘Amelika.
‘I Nōvema 1891, na‘e hounga‘ia ‘a Siaosi Tuku‘aho ‘o ne fekau ki he ongo
Faifekaú ke na kaungā fononga mo ia ki Pīkula, he na‘e me‘a ai ‘a ‘ene ‘eikí
ko Tungī Halatuituia, ‘a e Minisitā Fonua ‘o Tongá. Na‘e mea‘i pē ‘e Siaosi
25. Tuku‘aho, ‘o kapau ‘oku fie ma‘u ke ola lelei e feingá kuo pau ke ne hifo mei
hono tu‘unga ko e Palēmiá ‘o hūfanga ‘i hono tu‘unga ko e ‘Aló peá ne hū ki
he‘ene ‘eikí ke ne ‘ofeina e ongo Faifekaú. Na‘á ne tautapa ‘o ne fakamahino
kuo māhina ‘e nima e ongo Faifekaú ‘a ‘ena ‘i Tongá mo ‘ena takai mo e ‘ikai
ha ‘utu ‘e hakea.
30. Na‘e ‘ikai ke fakafisinga ‘e he Minisitaá hono ‘Aló, ‘o ne laumālie lelei peá ne
me‘a heni ‘a Tungī Halatuituia kia Tuku‘aho ke nau me‘a mo e ongo
Faifekaú ki Tatakamotonga, ‘o tuhu‘i ha konga kelekele ‘i hono tofi‘á pe
vahe‘i ke lisi ‘e he ongo Faifekau Māmongá. ‘Io, ka ne ta‘e‘oua e afeitaulalo ‘a
e Palēmiá ‘o ne hūfekina ki he Minisitā Fonuá,ne ‘ikai ke mei toka‘one e vaka
35. ‘o e ongo faifekaú. ‘Io, ko e tenga‘i ‘akau eni ne lulu ‘i he ngoue vainé mei
‘aneafí kuo to‘ulu mo fua ai ‘a e Siasí ‘i he Pule‘anga ‘o Tongá he ‘ahó ni. Pea
‘i ‘Aokosi ‘o e 1892, ne laumālie lelei ‘a Siaosi Tuku‘aho ke fokotu‘u e fuofua
ako ‘a e siasí ‘i Tongá ni he ‘api ko Hilatalí ‘i he kolo ‘eikí ni, ‘a e fuofua
‘apitanga ‘o e kau Faifekaú.
6
40. Fakamolemole mu‘a kau afe mei he kaveingá ‘o lave ki he‘ete lele mai ki
Tongá ni ‘i he ta‘u 1929, ko e Faifekau he Siasí. Ne u tū‘uta mai he ‘aho 9 ‘o
Nōvemá peá ne ‘omai au ki he kolo ‘eikí ni he ‘aho 10, pea hoko ‘a e kolo ‘o
Siaosi Tuku‘ahó ko e fatutangata‘anga ia kiate au. He ko ‘eku fuofua ako
eni ki he lea mo e ‘ulungaanga ‘a e fonuá. Ko ‘eku fuofua feohi vāofi mo ha
45. kāinga angalelei pehē, peá ne hanga ‘e he kau fine‘eiki ‘o e koló ni ‘o ohi au
hangē nai ha kaliloá ke fakahū mai ai kiate au ‘a e ngaahi taukei, ke u hoko
ai ‘o lata hangē ha Tonga mo‘oní ‘o a‘u ki he ngaahi Fakataputapu ko ia ‘o e
fonuá. Tapu ‘a e kaipoó, Tapu ‘a e mohe‘ulí, pea tapu ‘aupito e kai filifilí.
Na‘á ku toe ‘ai foki ke u poto he ngaahi fakafōtungá mo e ngaahi lea ‘o e
50. fakamāloó he ko e koloa ‘a e Tongá ko e fakamālō. Ne ‘ikai pea he ‘ikai ‘osi
‘eku fakafeta‘ia koe‘uhí ko e koló ni. Te u foki eni ki he hisitōlia ‘o e Siasí ‘i
Tonga ní mo e mavahe ‘a e kau Faifekaú he 1897, ko e ta‘u ne si‘i pekia ai ‘a
Tuku‘ahó.
Me‘apango ne pekia kei ‘eiki si‘i ‘aupito ‘a Tuku‘aho, ko hono ta‘u 39 pē ‘i he
55. 1897, ‘a ia ko e ta‘u tatau ne toe foki atu ai e ongo Faifekaú ki Ha‘amoa.
Kae fakamanatua ‘a Tuku‘aho ‘e he Siasí ko ‘ene ‘ofeina ‘a e ‘uluaki kau
Faifekaú mo ‘ene tokoni ‘i hono tanupou ‘o e ongoongo lelei ‘o Sīsū Kalaisí
mo hono Siasí ‘i he kelekele ‘o Tongá. Hili pē ha ta‘u ‘e 10 ‘i he 1907, ne toe
fakafoki mai e kau Faifekau he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni he
60. Ngaahi ‘Aho Kimui ní ‘o nau tū‘uta mai ki he taulanga Puatalefusí, ki he
tofi‘a ‘o ‘Ulukālalá, ne tali ai ‘e ‘Iki Tupou Fulivai ‘o fokotu‘u ai e lotú mo e
akó ‘i Neiafu ‘i he ‘api ko Mata‘utulikí. Pea ‘i he 1911, ne toe a‘u mai ki
Tongatapú ni ha ongo Faifekau ko Misi Uini mo Misi Sili pea ko e ‘api ‘o
‘Īnoke Fotú ‘i Kolofo‘oú na‘e talitali ai kinauá. Ko e foha ‘o ‘Īnoke Fotú ‘a
65. ‘Asipeli Kupu ‘o Vanua. Pea ko e tuofefine ‘o Kupu ‘a Tupou Moheofo ‘a ia
na‘e ‘i he ‘api ‘o ‘Īnoke Fotú ‘i he tū‘uta atu ki ai ‘a e ongo Faifekaú. Peá ne
hoko ai ‘a Tupou Moheofo ko e taha ‘o e kau fuofua ului ki he Siasí, ‘i he
tū‘uta mai hono ua ki Tongatapu ní.
Pea ko Tupou Moheofo foki ko e tupu‘anga ‘o e Fale ‘Aló he ngaahi ‘ahó ni. ‘I
70. hono fakalea mahino angé ko e Hau ‘o Tonga he lolotonga ní ko Tupou VI
mo Kuini Nanasipau‘u, ko e ‘Alofitai ia ‘o Tupou Moheofo. Ko e ‘ahó ni ko
‘etau fakamanatua ‘a e kamata‘anga ‘o e Siasí ‘i Tongá ni mo e fu‘u tāpuaki
lahi mei he Tamai ‘i Hēvaní ‘o fou ‘ia Siaosi Tuku‘aho ‘i he‘ene langovaka ki
he Siasí, mo e ako ‘o ‘aneafí. ‘Oku tau fakafeta‘ia ai ‘o ta‘engata. Ko e taloní
75. he ‘ahó ni kuo fakahuafa‘aki e Tuku‘ahó. Pea ko e tāpuaki ia ‘oku totonu ke
laukau ai e mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí, hangē ko e “Afi mei Pulotú”, ‘a e
langovaka mei Fale Lahí”.
Ohi mei he Niuvākai (2016)
7
NGAAHI FEHU‘I
1. Fakahaa‘i mahino ‘a e fekau ‘o e talanoá.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
2. Fakamatala‘i e ‘ulungaanga ‘o e tokotaha ‘oku fakatefito ai e talanoá.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3. Lisi pea fakamatala‘i ha lea heliaki ‘e UA (2) ‘oku ngāue‘aki he talanoá,
‘oku fakaho‘ata mai ai hotau anga fakafonuá mo e tukufakaholó.
i. _________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
ii. _________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Skill level 1
1
0
NR
Skill level 2
2
1
0
NR
Skill level 2
2
1
0
NR
8
4. ‘Analaiso e fakamatalá pea hiki mai e ngaahi tefito‘i me‘a na‘e hokó ‘i
honau hokohoko totonú ‘o fakatatau ki he ta‘ú.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Skill level 4
4
3
2
1
0
NR
9
VAHE UA FATU TOHI (MAAKA 20)
Kuo pau ke ke tali ‘a Konga A pea fili ha kaveinga ‘e TAHA (1) mei a Konga E ‘o tali.
A. Fa‘u Tohi ‘Uluaki (Maaka 10)
Fili pē ha kaveinga ‘e TAHA (1).
Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ‘o fakakikihi‘i pe
taukave‘i e kaveingá;
Kaveinga:
i. ‘Oku ‘aonga lahi e ngaahi kātoanga fakafonuá ki Tonga.
ii. ‘Oku ‘auha e kakaí ko e masiva ‘iló.
Fakapapau‘i ‘oku kātoi ‘a e ngaahi fie ma‘u ko ení ‘i ho‘o ‘ēseí.
1. Fakamatala‘i e ngaahi poiní pea ‘omi ha sīpinga ke ne poupou‘i.
2. Fakalakalaka‘i e fa‘ú ke fakaloto‘i e kau fanongó, ke nau tui ki he
kaveinga ‘okú ke taukave‘i.
3. Fokotu‘utu‘u lelei ‘a e fakakaukaú mo e ‘uhingá pea fakapapau‘i ‘oku
fenāpasi mo e fehu‘í.
4. Fa‘u e ‘ēseí ke a‘usia e taumu‘a ‘o e ‘ēsei fakakikihí.
10
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
11
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
KAVEINGA Skill Level
3 2 1 0
1) Fakamatala‘i e ngaahi poiní pea ‘omi ha sīpinga ke ne poupou‘i.
2) Fakalakalaka‘i e fa‘ú ke fakaloto‘i e kau fanongó ke nau tui ki he kaveinga ‘oku ke taukave‘í.
3) Fokotu‘utu‘u lelei ‘a e fakakaukaú mo e ‘uhingá pea fakapapau‘i ‘oku fenāpasi mo e fehu‘í.
4) Fa‘u e ‘ēseí ke a‘usia e taumu‘a ‘o e ‘ēsei fakakikihí.
KᾹTOA
12
E. Fa‘u Tohi Ua (Maaka 10)
Fili pē ha founga fa‘u tohi ‘e TAHA (1).
1. Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ‘o
fakamatala‘i e kaveingá.
2. Fa‘u ha‘o tohi lāunga ki he Palēmia ‘o Tongá fekau‘aki mo e kaveingá.
3. Fa‘u ha‘o lea ‘i ha polokalama ‘i he televīsoné mo e lētioó fekau‘aki mo e
kaveingá.
Kaveinga 1
Ko e nunu‘a ‘o e ta‘ema‘u ngāué ‘i Tongá.
Kuo pau ke ke tokanga ki he ngaahi fie ma‘u ‘i laló ‘i ho‘o fa‘u tohí:
i. Fakahā mahino ‘a e tohi ‘okú ke fa‘ú.
ii. Lisi e ngaahi ‘uhinga ke poupou ki he kaveingá
iii. Palani lelei pea fa‘u e fakamatala kakato ki he kaveingá.
iv. Fakamā‘opo‘opo pea fokotu‘utu‘u e fakakaukaú ki he‘ene hokohoko leleí
mo mahu‘ingamālie.
13
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
14
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
KAVEINGA Skill Level
3 2 1 0
1) Fakahā mahino ‘a e tohi ‘okú ke fa‘ú.
2) Lisi e ngaahi ‘uhinga ke poupou ki he kaveingá.
3) Palani lelei pea fa‘u e fakamatala kakato ki he
kaveingá.
4) Fakamā‘opo‘opo pea fokotu‘utu‘u e fakakaukaú ki
he‘ene hokohoko leleí mo mahu‘ingamālie.
KATOA
15
KONGA TOLU LEA MO HONO NGĀUE‘AKI (MAAKA 10)
Sio fakalelei ki he fakatātaá ke mahu‘inga mālie kiate koe peá ke toki tali e ngaahi
fehu‘í.
NGAAHI FEHU‘I
1. Fakafelāve‘i e fakatātaá ki ha palōvepi faka-Tonga pea fakamatala‘i ke
mahu‘inga mālie ‘a e fenāpasi ‘a e ‘uhinga ‘o e palōvepí mo e fakatātaá.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Skill level 3
3
2
1
0
NR
16
2. Fakatatau ki he fakatātaá mo e ngaahi ongoongo na‘á ke mamata
ai he televīsoné mo fanongo ai he letiō Tongá, fakamā‘opo‘opo ‘aki ha‘o
lau ki he tokoni ‘a e fakatātaá ki Tongá.
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
3. Faka‘uhinga‘i lelei ‘a e fakatātaá ke mahu‘inga mālie ki he lau “Ko Tonga
ko e fonua masiva, Tonga ko e fonua monū‘ia.”
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
Skill level 3
3
2
1
0
NR
Skill level 4
4
3
2
1
0
NR
17
KONGA FĀ TA‘ANGA MO E TALANOA TUKUFAKAHOLO (MAAKA 20)
A. Ta‘anga/ Maau (Maaka 10)
Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ki ha TAHA he ongo
kaveinga ‘i laló.
Kaveinga:
1. Tali eni ‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí ‘o lave‘i ai ‘a e ngaahi konga lalahi ‘oku hā
atu ‘i laló.
a) Fa‘u ha‘o Maau kupu ‘e UA (2) taki laine ‘e NIMA ki ha‘o kaveinga
fekau‘aki mo e Tonga ‘i he ‘aho ní pea ngāue‘aki ha founga
fakapunake ‘e UA (2).
e) Fakahoa ho‘o ta‘angá ki ha fa‘u ‘a ha punake na‘á ke ako ki ai ‘i loki
ako.
f) ‘Analaiso e ‘uhinga ho‘o ta‘angá ke mahino ‘aupito mo mahu‘ingamālie.
2. Fili ha Ta‘anga kehekehe ‘e UA (2) na‘á ke ako ki ai ‘o tali ‘aki ‘a e fehu‘í ni
‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí.
a) Fakafehoanaki ‘a e fa‘u e ongo punake ‘okú ke filí.
e) Fokotu‘u ha‘o kaveinga ke kātoi ‘a e ongo ta‘angá pea fa‘u ki ai ha‘o
Maau kupu ‘e UA (2) taki laine ‘e NIMA ‘o ngāue‘aki ha ngaahi lea
heliaki.
f) To‘o mai ha kupu ‘e TAHA (1) mei he ta‘anga ‘a e ongo punake na‘á ke
filí ‘o ‘analaiso faka‘auliliki ke mahino hono ‘uhinga.
18
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
19
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
KAVEINGA 1 Skill Level
4 3 2 1 0
1) Fa‘u ha‘o Maau kupu ‘e UA taki laine ‘e NIMA ki ha‘o kaveinga fekau’aki mo e TONGA ‘I HE ‘AHO
NI´ pea ngāue‘aki ha founga fakapunake ‘e UA.
2) Fakahoa ho‘o ta‘angá ki ha fa‘u ‘a ha punake na‘á
ke ako ki ai ‘i loki ako.
3) ‘Analaiso e ‘uhinga ho‘o ta‘angá ke mahino ‘aupito
mo mahu‘ingamālie.
KATOA
KAVEINGA 2 Skill Level
4 3 2 1 0
1) Fakafehoanaki ‘a e fa‘u e ongo punake ‘okú ke filí
2) Fokotu‘u ha‘o kaveinga ke kātoi ‘a e ongo ta‘angá pea fa‘u ki ai ha‘o Maau kupu ‘e UA taki laine ‘e NIMA ‘o ngāue‘aki ha ngaahi lea heliaki.
3) To‘o mai ha kupu ‘e TAHA mei he ta‘anga ‘a e ongo punake na‘a ke filí ‘o ‘analaiso faka‘auliliki ke
mahino hono ‘uhingá.
KATOA
20
E. Talanoa Tukufakaholo/ Fakatātā (Maaka 10)
1. Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ki he kaveinga
‘i laló. Ngāue‘aki ha talanoa fakatātā na‘á ke ako ki ai ‘i loki ako ke
tali‘aki ‘a e ngaahi fehu‘i ko ení ‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí.
Kaveinga
Ko e talanoa fakatātaá mo e talanoa tukufakaholó ko e taha ia e ngaahi
ma‘u‘anga fakamatala lelei mo e ako‘anga lelei ki he hakotupu ‘o e fonuá ‘i he
ngaahi ako‘angá. Fakafelāve‘i e kaveingá mo e ngaahi konga tefito ‘i laló;
a. Fakamatala‘i e fekau ‘oku ‘omi ‘e he talanoá pea mo ‘ene ‘aonga ki he‘etau
mo‘uí mo e nofo ‘a e sōsaietí.
e. Fakamatala‘i e tumutumu ‘o e talanoá pea ‘omi mo hano fakatātā.
f. Fakamatala‘i e fa‘ahinga ongo na‘á ke ma‘u he taimi na‘á ke lau, fanongo
pe sio ai he talanoá.
h. ‘Analaiso e founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he tokotaha fa‘u tohí ke
fakatupulekina ai ha ngaahi fakakaukau fo‘ou pea ‘omai hano fakatātā.
21
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
22
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
KAVEINGA Skill Level
4 3 2 1 0
1) Ma‘u‘anga fakamatala lelei fakafelāve‘i e kaveingá
mo e ngaahi konga tefito ‘i lalo.
2) Fakamatala‘i e fekau ‘oku ‘omi ‘e he talanoá pea
mo ‘ene ‘aonga ki he‘etau mo‘uí mo e nofo ‘a e sōsaietí.
3) Fakamatala‘i e fa‘ahinga ongo na‘á ke ma‘u he taimi na‘á ke lau, fanongo pe sio ai he talanoá.
4) ‘Analaiso e founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he tokotaha fa‘u tohí ke fakatupulekina ai ha ngaahi fakakaukau fo‘ou pea ‘omai hano fakatātā.
KATOA