23
Sivi Fakamo‘oni Ako ‘a Tonga Foomu 7 LEA FAKA-TONGA 2016 PEPA FEHUI MO E TALI Taimi: Houa ‘e 3 FAKAHINOHINO 1. Tohi ho FIKA SIVI´ ‘i he feitu‘u ‘oku faka‘atā atu ‘i ‘olungá. 2. Tali kotoa e ngaahi fehu‘i ‘i he konga takitaha ‘o fakatatau ki he fie ma‘u ‘oku ‘oatú. 3. Kapau te ke fie ma‘u ha pepa fakalahi ki ho‘o talí peá ke fakahā ki he Le‘o Siví. Tohi ho Fika Siví ‘i he pepa fakalahi kotoa pē te ke ngāue‘aki pea fakahū ki hono Konga totonu ‘i he pepa siví ni. Peesi Taimi (miniti) Kātoa VAHE I Faka‘uhinga Lea 2 – 7 40 20 VAHE II Fa‘u Tohi 8 – 13 60 20 VAHE II Lea mo hono Ngāue‘aki 14 – 15 20 10 VAHE IV Ta‘anga mo e Talanoa Tukufakaholo 16 – 21 60 20 KĀTOA 21 180 70 KĀTAKI TĀNAKI HO‘O PEPA SIVÍ KI HE FAISIVÍ ‘I HE ‘OSI ‘A E SIVÍ. FIKA SIVI FIKA ‘A‘AHI

LEA FAKA-TONGA 2016 7 EP TNFSC/F7... · fa‘u fakakongokonga pē peá ka ‘osi ha me‘a na‘e takafi ‘o ‘omi ‘o ui ‘a e konga ko iá ko e “Konikonga”. 15. Kae kehe

  • Upload
    others

  • View
    35

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

1

Sivi Fakamo‘oni Ako ‘a Tonga Foomu 7

LEA FAKA-TONGA

2016

PEPA FEHU‘I MO E TALI Taimi: Houa ‘e 3

FAKAHINOHINO

1. Tohi ho FIKA SIVI´ ‘i he feitu‘u ‘oku faka‘atā atu ‘i ‘olungá.

2. Tali kotoa e ngaahi fehu‘i ‘i he konga takitaha ‘o fakatatau ki he fie ma‘u ‘oku

‘oatú.

3. Kapau te ke fie ma‘u ha pepa fakalahi ki ho‘o talí peá ke fakahā ki he Le‘o Siví.

Tohi ho Fika Siví ‘i he pepa fakalahi kotoa pē te ke ngāue‘aki pea fakahū ki

hono Konga totonu ‘i he pepa siví ni.

Peesi

Taimi

(miniti) Kātoa

VAHE I Faka‘uhinga Lea 2 – 7 40 20

VAHE II Fa‘u Tohi 8 – 13 60 20

VAHE II Lea mo hono Ngāue‘aki 14 – 15 20 10

VAHE IV Ta‘anga mo e Talanoa Tukufakaholo 16 – 21 60 20

KĀTOA 21 180 70

KĀTAKI TĀNAKI HO‘O PEPA SIVI KI HE FAISIVI ‘I HE ‘OSI ‘A E SIVI.

FIKA SIVI

FIKA ‘A‘AHI

2

VAHE ‘ULUAKI FAKA‘UHINGA LEA (MAAKA 20)

Lau fakalelei ke mahino e talanoá peá ke toki tali e ngaahi fehu‘í.

Talanoa ‘Uluaki (Maaka 11)

1. Kuo tau ki‘i lau kia Toketā Moulitoni, pea hā ai ko e tangata kuo tā hono

uhó ki he faiakó. ‘Okú ne ofiofi kia Sione Uesilē ‘i he fokotu‘u me‘a ‘aonga

mo tolongá, ke tefito mo falala ki ai ha ngāue kuo kamata pea ‘aonga ki he

kaha‘ú.

5. Ko e tangata ko iá, hei‘ilo pe na‘e mālōlō fēfē, he ka ‘alu ki ai ha taha ‘okú ne

ngāue ai pē. Na‘e fa‘a lāunga tokua hono uaifí he ‘ikai te ne fie mālōlō mo

fakavā ‘o hangē ko e kakai kehé. Na‘e fu‘u ‘ofeina ia ‘e he Tu‘í mo e Hou‘eikí

pea pehē mo e kakaí he ko e ala i sia, ala i kolonga ‘o ne tokoni ki he Tu‘í

‘i he ngaahi alea mo e talite mo e ngaahi fonua kehé. Na‘e hilifaki kiate ia ‘a

10. e sea ‘o e siasí pea na‘á ne faluku fakataha pē ‘o fua. Hili ‘enau ngāue mo

Tēvita Fīnau ‘o fakafo‘ou ‘a e Tohitapú, na‘á ne foki mai kuo lava ‘a e

Fuakava Fo‘oú pea na‘e toki kamata ‘a e Fuakava Motu‘á ‘i Tongá ni. Na‘e

fa‘u fakakongokonga pē peá ka ‘osi ha me‘a na‘e takafi ‘o ‘omi ‘o ui ‘a e

konga ko iá ko e “Konikonga”.

15. Kae kehe ko Toketā ‘oku tau fai ki ai ‘etau laú. Ka ‘alu, na‘e hangē ‘oku faá

hono va‘é, peá ka ala na‘e hangē ‘oku hongofulú hono nimá. Ko hono houa

‘e tolu na‘e foaki ki he faiakó, peá ka ‘i ai, na‘e hangē ko e tangata tūtuu‘í

‘ene folahi mai ki he kalasí, ko ē mo ē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku nau lēsoni‘akí.

Ka hili iá te ne foki ki he hiki tohí pe talavaí pe ‘alu ki ha kolo kehe ke fai ha

20. misinale pe fakataha kehe.

Na‘á ne fa‘a fai ‘a e ako‘i ‘o e kalasi na‘e ui ko e kau HELOHELÓ ‘o ‘ikai ko e

kau tangata pē kuo lava ‘i he Maamaloá, ka ko e kau faifekau mātu‘á foki

mo ha ni‘ihi na‘e fie ha‘u ke fanongo ai. Na‘e fu‘u ‘aonga ‘aupito ‘enau kau

ki aí he na‘e ‘āsili fakalelei ai ‘enau tauhi ‘a e ngaahi potungāué mo e siasí

25. pea kakano ange ai ‘enau malanga, pea fie folo ‘e he kau fanongó neongo pē

na‘e lo‘oa mo lua ai ha ni‘ihi ka na‘e ‘ikai ko e kovi ‘o e iká ka ko e kovi pē

hono vaihuu‘í. ‘Oua te mou ofo ai he na‘e pehē pē mo Sīsū na‘e fanongo pē

kiate ia ‘a Siutasi kae kovi ai pē ‘ene ‘uhingá.

Na‘e fai ma‘u pē ‘enau malanga fakata‘ú ‘o ui ko e malanga faka-Helohelo

30. pea na‘e vahevahe ha toko taha ke malanga ‘i he ta‘u ko iá pea kātoa mai ‘a

e kau akó ‘o laka fakataha ki Saione. Me‘a pango kuo ‘ikai ha taha

3

NGAAHI FEHU‘I

1. Fakamatala mahino e ‘uhinga ‘o e pehē ko e tangata ‘oku fai ki ai e

talanoá ko e “ala i sia, ala i kolonga” (laine 8).

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

ke hokosi ‘o fai atu, he na‘e fu‘u ‘aonga, ko e ongo‘i ai ‘e he kau ako tutukú

‘oku kei ‘i ai hanau kaunga ki he Kolisí pea mālō pē ‘eni ‘oku nau poupou ai

pē ki he akó pea ‘oku nau fetuku mai ‘enau fānaú ki Nāfualú ni.

35. Ko e me‘a ‘e taha, na‘e fokotu‘u ha Makasini ‘o fa‘o ki ai ‘a e ngaahi

ongoongo mo e piokālafi mo e ngaahi fakamatala Tohitapú ‘o fakatau ‘e he

kau tamá ‘o nau lau mo tufaki ma‘á e fonuá mo e lotú. Ko e makasini mālie

pea ‘aonga. ‘Oku mea‘i, ko e makasiní, ko e fale ‘oku tauhi ai ‘a e mahafu

mo e naunau mo e me‘akai ‘a e kau sōtiá pea ‘oku nau ‘alu ki ai ke ma‘u

40. kofu mo e me‘afana, ‘one, pulu, mo e me‘akai ke fai‘aki honau fatongiá.

Na‘e tā mo e fuka ‘o fai‘aki pea ko e lanu na‘e filí ko e “puluú” ‘a ia ko e lanu

langi, pea ko e manu na‘e fai‘akí ko e ‘Ungá ke fakamanatu ‘a ‘Unga ko e ‘alo

‘o Tupou I mo e Pilinisi Hokó, he na‘á ne pou mālohi ‘a e akó mo hono

fale‘aló. Ko Tonga na‘e ‘ikai ha‘ane poto ka ne toho mai ‘a e poto ‘o e ngaahi

45. fonuá ke ne malu ai, kae tautefito ki he nge‘esi ‘o e lotu faka-Kalaisí, ko e

nge‘esi ‘oku faka-‘Ītāniti. Na‘e ‘ai ai mo ha ngaahi fo‘i palōvepi na‘e tohi ai:

(a) Ko Tonga mo‘unga ki he loto. (e) ‘Oku mālohi ‘a e tangata potó. (f) Ko

Tonga ma‘a Tonga mo e ‘Otuá. Na‘e tānaki mo e ngaahi talatupu‘a mu‘a ‘a

Tonga ní ‘o ‘ai ai, pea fakafeta‘i kuo tolonga mai ‘a e ngaahi me‘a faka-Tongá

50. mo e ngaahi ta‘angá mo e ngaahi lavé ‘o a‘u mai. Ka ne ‘ikai ia hei‘ilo pē ‘e

lohiaki‘i fēfē kitautolu ‘e he kuongá ni he kuó te fa‘a fanongo ki he‘enau

ngaahi talanoá, ‘oku hangē pē ko e ‘ū momo na‘e tānaki ‘e he kau ‘apositoló,

pea kuo mangaungau hono mama ‘e he kakai na‘e kai aí. Ka na‘e fekau ‘e

Sīsū ke tānaki pē ‘o ‘ave ke kai ‘e honau ngaahi fāmilí.

(Ohi mei he Makasini e Kolisi ko Tupou, 1941)

Skill level 2

2

1

0

NR

4

2. Fakamatala‘i e ngaahi tefito‘i fatongia ‘o e tokotaha ‘oku fakatefito ki ai

e talanoá.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

3. Faka‘uhinga‘i e konga leá ‘o fakatatau ki he‘ene hā he talanoá pea ‘omi

ha sīpinga mei he talanoá ke ne poupou‘i ho‘o ‘uhingá

“Neongo pē na‘e lo‘oa mo lua ai ha ni‘ihi ka na‘e ‘ikai ko e kovi ‘o e

iká ka ko e kovi pē hono vaihuu‘í. (Palakalafi 4)

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

4. ‘Analaiso fakalelei e talanoá ‘aki hono fokotu‘u mai e ngaahi tefito‘i

fakakaukau pea fakamatala‘i mahino.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 4

4

3

2

1

0

NR

Skill level 3

3

2

1

0

NR

5

Talanoa Ua (Maaka 9)

1. … “ ‘Oku ‘ikai fie tūkua ‘a e fakafeta‘i ki he Tamai Hēvaní ko e ta‘efa‘alaua

‘ene tāpuekina ‘a e Siasí mo e si‘i kāinga lotú ‘i he ta‘u ‘e teau ko ‘eni kuo

mahili atú. Pehē mo e ‘ikai lava ke lōmekina ‘a e fakafeta‘í, ko e mo‘ui lī‘oa

mo e feilaulau ta‘esiokita ‘a e ‘uluaki ongo faifekau ne tū‘uta mai ki Tongá ni

5. ‘i Siulai ‘o e 1891. Pea hiliō ‘i he ngaahi fakafeta‘í hono kotoa , ko e

fakafeta‘i ta‘etūkua kiate kinautolu mei Fale Lahi ‘o Tongá, he ka ne ta‘e‘oua

‘enau ‘ofá mo poupoua ‘a e ki‘i Siasi fo‘oú, mo e Faifekaú, na‘e ‘ikai mei lava

ke a‘usia ‘a e tu‘unga ko ia ‘oku ‘i ai he ‘aho ní.

‘I he ‘aho 15 ‘o Siulai 1891, ne tū‘uta mai mei Ha‘amoa ha ongo Faifekau

10. fakamisinale mei ‘Amelika (Faifekau Simuti mo Patilā), ko e ongo Faifekau ‘o

e Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui ní, ‘a ia

na‘e toe ui fakatenetene‘aki ‘e he kakaí, ‘a e Māmongá. Kae hili ha‘ana

feinga lau māhina, ha ‘api ke na nofo totongi pe lisi ai, mo e ‘ikai.

Na‘e manavasi‘i ‘a e kakai Tongá ke talitali ‘a e ongo mulí ni na‘a houhau ‘a

15. Tupou I mo e Siasi Fakaongó pē Uēsilianá, pea na‘a tautea‘i kinautolu ‘e he

Pule‘angá. ‘Ikai ke ‘i ai ha taha ne to‘a fe‘unga ke tokoni‘i ‘a e ongo Faifekaú

tuku kehe pē ‘a e Palēmia he ‘aho ko iá ko Siaosi Tuku‘aho. Na‘e ‘ofeina ‘e

Siaosi Tuku‘aho ko e Palēmia ‘o Tongá ‘a e ‘auhē ‘a e ongo faifekau ‘Ameliká

koe‘uhí ne ‘ikai ma‘u ha ‘api ke na lisi. Ne ‘osi lisi e kau Pilitāniá mo e kau

20. Siamané, ka na‘e ‘ikai foaki tatau e faingamālié ki he ongo Faifekau

‘Ameliká, neongo ne ‘osi talite ‘a Tonga mo ‘Amelika.

‘I Nōvema 1891, na‘e hounga‘ia ‘a Siaosi Tuku‘aho ‘o ne fekau ki he ongo

Faifekaú ke na kaungā fononga mo ia ki Pīkula, he na‘e me‘a ai ‘a ‘ene ‘eikí

ko Tungī Halatuituia, ‘a e Minisitā Fonua ‘o Tongá. Na‘e mea‘i pē ‘e Siaosi

25. Tuku‘aho, ‘o kapau ‘oku fie ma‘u ke ola lelei e feingá kuo pau ke ne hifo mei

hono tu‘unga ko e Palēmiá ‘o hūfanga ‘i hono tu‘unga ko e ‘Aló peá ne hū ki

he‘ene ‘eikí ke ne ‘ofeina e ongo Faifekaú. Na‘á ne tautapa ‘o ne fakamahino

kuo māhina ‘e nima e ongo Faifekaú ‘a ‘ena ‘i Tongá mo ‘ena takai mo e ‘ikai

ha ‘utu ‘e hakea.

30. Na‘e ‘ikai ke fakafisinga ‘e he Minisitaá hono ‘Aló, ‘o ne laumālie lelei peá ne

me‘a heni ‘a Tungī Halatuituia kia Tuku‘aho ke nau me‘a mo e ongo

Faifekaú ki Tatakamotonga, ‘o tuhu‘i ha konga kelekele ‘i hono tofi‘á pe

vahe‘i ke lisi ‘e he ongo Faifekau Māmongá. ‘Io, ka ne ta‘e‘oua e afeitaulalo ‘a

e Palēmiá ‘o ne hūfekina ki he Minisitā Fonuá,ne ‘ikai ke mei toka‘one e vaka

35. ‘o e ongo faifekaú. ‘Io, ko e tenga‘i ‘akau eni ne lulu ‘i he ngoue vainé mei

‘aneafí kuo to‘ulu mo fua ai ‘a e Siasí ‘i he Pule‘anga ‘o Tongá he ‘ahó ni. Pea

‘i ‘Aokosi ‘o e 1892, ne laumālie lelei ‘a Siaosi Tuku‘aho ke fokotu‘u e fuofua

ako ‘a e siasí ‘i Tongá ni he ‘api ko Hilatalí ‘i he kolo ‘eikí ni, ‘a e fuofua

‘apitanga ‘o e kau Faifekaú.

6

40. Fakamolemole mu‘a kau afe mei he kaveingá ‘o lave ki he‘ete lele mai ki

Tongá ni ‘i he ta‘u 1929, ko e Faifekau he Siasí. Ne u tū‘uta mai he ‘aho 9 ‘o

Nōvemá peá ne ‘omai au ki he kolo ‘eikí ni he ‘aho 10, pea hoko ‘a e kolo ‘o

Siaosi Tuku‘ahó ko e fatutangata‘anga ia kiate au. He ko ‘eku fuofua ako

eni ki he lea mo e ‘ulungaanga ‘a e fonuá. Ko ‘eku fuofua feohi vāofi mo ha

45. kāinga angalelei pehē, peá ne hanga ‘e he kau fine‘eiki ‘o e koló ni ‘o ohi au

hangē nai ha kaliloá ke fakahū mai ai kiate au ‘a e ngaahi taukei, ke u hoko

ai ‘o lata hangē ha Tonga mo‘oní ‘o a‘u ki he ngaahi Fakataputapu ko ia ‘o e

fonuá. Tapu ‘a e kaipoó, Tapu ‘a e mohe‘ulí, pea tapu ‘aupito e kai filifilí.

Na‘á ku toe ‘ai foki ke u poto he ngaahi fakafōtungá mo e ngaahi lea ‘o e

50. fakamāloó he ko e koloa ‘a e Tongá ko e fakamālō. Ne ‘ikai pea he ‘ikai ‘osi

‘eku fakafeta‘ia koe‘uhí ko e koló ni. Te u foki eni ki he hisitōlia ‘o e Siasí ‘i

Tonga ní mo e mavahe ‘a e kau Faifekaú he 1897, ko e ta‘u ne si‘i pekia ai ‘a

Tuku‘ahó.

Me‘apango ne pekia kei ‘eiki si‘i ‘aupito ‘a Tuku‘aho, ko hono ta‘u 39 pē ‘i he

55. 1897, ‘a ia ko e ta‘u tatau ne toe foki atu ai e ongo Faifekaú ki Ha‘amoa.

Kae fakamanatua ‘a Tuku‘aho ‘e he Siasí ko ‘ene ‘ofeina ‘a e ‘uluaki kau

Faifekaú mo ‘ene tokoni ‘i hono tanupou ‘o e ongoongo lelei ‘o Sīsū Kalaisí

mo hono Siasí ‘i he kelekele ‘o Tongá. Hili pē ha ta‘u ‘e 10 ‘i he 1907, ne toe

fakafoki mai e kau Faifekau he Siasi ‘o Sīsū Kalaisi ‘o e Kau Mā‘oni‘oni he

60. Ngaahi ‘Aho Kimui ní ‘o nau tū‘uta mai ki he taulanga Puatalefusí, ki he

tofi‘a ‘o ‘Ulukālalá, ne tali ai ‘e ‘Iki Tupou Fulivai ‘o fokotu‘u ai e lotú mo e

akó ‘i Neiafu ‘i he ‘api ko Mata‘utulikí. Pea ‘i he 1911, ne toe a‘u mai ki

Tongatapú ni ha ongo Faifekau ko Misi Uini mo Misi Sili pea ko e ‘api ‘o

‘Īnoke Fotú ‘i Kolofo‘oú na‘e talitali ai kinauá. Ko e foha ‘o ‘Īnoke Fotú ‘a

65. ‘Asipeli Kupu ‘o Vanua. Pea ko e tuofefine ‘o Kupu ‘a Tupou Moheofo ‘a ia

na‘e ‘i he ‘api ‘o ‘Īnoke Fotú ‘i he tū‘uta atu ki ai ‘a e ongo Faifekaú. Peá ne

hoko ai ‘a Tupou Moheofo ko e taha ‘o e kau fuofua ului ki he Siasí, ‘i he

tū‘uta mai hono ua ki Tongatapu ní.

Pea ko Tupou Moheofo foki ko e tupu‘anga ‘o e Fale ‘Aló he ngaahi ‘ahó ni. ‘I

70. hono fakalea mahino angé ko e Hau ‘o Tonga he lolotonga ní ko Tupou VI

mo Kuini Nanasipau‘u, ko e ‘Alofitai ia ‘o Tupou Moheofo. Ko e ‘ahó ni ko

‘etau fakamanatua ‘a e kamata‘anga ‘o e Siasí ‘i Tongá ni mo e fu‘u tāpuaki

lahi mei he Tamai ‘i Hēvaní ‘o fou ‘ia Siaosi Tuku‘aho ‘i he‘ene langovaka ki

he Siasí, mo e ako ‘o ‘aneafí. ‘Oku tau fakafeta‘ia ai ‘o ta‘engata. Ko e taloní

75. he ‘ahó ni kuo fakahuafa‘aki e Tuku‘ahó. Pea ko e tāpuaki ia ‘oku totonu ke

laukau ai e mēmipa kotoa pē ‘o e Siasí, hangē ko e “Afi mei Pulotú”, ‘a e

langovaka mei Fale Lahí”.

Ohi mei he Niuvākai (2016)

7

NGAAHI FEHU‘I

1. Fakahaa‘i mahino ‘a e fekau ‘o e talanoá.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

2. Fakamatala‘i e ‘ulungaanga ‘o e tokotaha ‘oku fakatefito ai e talanoá.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

3. Lisi pea fakamatala‘i ha lea heliaki ‘e UA (2) ‘oku ngāue‘aki he talanoá,

‘oku fakaho‘ata mai ai hotau anga fakafonuá mo e tukufakaholó.

i. _________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

ii. _________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

Skill level 1

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

Skill level 2

2

1

0

NR

8

4. ‘Analaiso e fakamatalá pea hiki mai e ngaahi tefito‘i me‘a na‘e hokó ‘i

honau hokohoko totonú ‘o fakatatau ki he ta‘ú.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Skill level 4

4

3

2

1

0

NR

9

VAHE UA FATU TOHI (MAAKA 20)

Kuo pau ke ke tali ‘a Konga A pea fili ha kaveinga ‘e TAHA (1) mei a Konga E ‘o tali.

A. Fa‘u Tohi ‘Uluaki (Maaka 10)

Fili pē ha kaveinga ‘e TAHA (1).

Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ‘o fakakikihi‘i pe

taukave‘i e kaveingá;

Kaveinga:

i. ‘Oku ‘aonga lahi e ngaahi kātoanga fakafonuá ki Tonga.

ii. ‘Oku ‘auha e kakaí ko e masiva ‘iló.

Fakapapau‘i ‘oku kātoi ‘a e ngaahi fie ma‘u ko ení ‘i ho‘o ‘ēseí.

1. Fakamatala‘i e ngaahi poiní pea ‘omi ha sīpinga ke ne poupou‘i.

2. Fakalakalaka‘i e fa‘ú ke fakaloto‘i e kau fanongó, ke nau tui ki he

kaveinga ‘okú ke taukave‘i.

3. Fokotu‘utu‘u lelei ‘a e fakakaukaú mo e ‘uhingá pea fakapapau‘i ‘oku

fenāpasi mo e fehu‘í.

4. Fa‘u e ‘ēseí ke a‘usia e taumu‘a ‘o e ‘ēsei fakakikihí.

10

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

11

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

KAVEINGA Skill Level

3 2 1 0

1) Fakamatala‘i e ngaahi poiní pea ‘omi ha sīpinga ke ne poupou‘i.

2) Fakalakalaka‘i e fa‘ú ke fakaloto‘i e kau fanongó ke nau tui ki he kaveinga ‘oku ke taukave‘í.

3) Fokotu‘utu‘u lelei ‘a e fakakaukaú mo e ‘uhingá pea fakapapau‘i ‘oku fenāpasi mo e fehu‘í.

4) Fa‘u e ‘ēseí ke a‘usia e taumu‘a ‘o e ‘ēsei fakakikihí.

KᾹTOA

12

E. Fa‘u Tohi Ua (Maaka 10)

Fili pē ha founga fa‘u tohi ‘e TAHA (1).

1. Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ‘o

fakamatala‘i e kaveingá.

2. Fa‘u ha‘o tohi lāunga ki he Palēmia ‘o Tongá fekau‘aki mo e kaveingá.

3. Fa‘u ha‘o lea ‘i ha polokalama ‘i he televīsoné mo e lētioó fekau‘aki mo e

kaveingá.

Kaveinga 1

Ko e nunu‘a ‘o e ta‘ema‘u ngāué ‘i Tongá.

Kuo pau ke ke tokanga ki he ngaahi fie ma‘u ‘i laló ‘i ho‘o fa‘u tohí:

i. Fakahā mahino ‘a e tohi ‘okú ke fa‘ú.

ii. Lisi e ngaahi ‘uhinga ke poupou ki he kaveingá

iii. Palani lelei pea fa‘u e fakamatala kakato ki he kaveingá.

iv. Fakamā‘opo‘opo pea fokotu‘utu‘u e fakakaukaú ki he‘ene hokohoko leleí

mo mahu‘ingamālie.

13

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

14

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

KAVEINGA Skill Level

3 2 1 0

1) Fakahā mahino ‘a e tohi ‘okú ke fa‘ú.

2) Lisi e ngaahi ‘uhinga ke poupou ki he kaveingá.

3) Palani lelei pea fa‘u e fakamatala kakato ki he

kaveingá.

4) Fakamā‘opo‘opo pea fokotu‘utu‘u e fakakaukaú ki

he‘ene hokohoko leleí mo mahu‘ingamālie.

KATOA

15

KONGA TOLU LEA MO HONO NGĀUE‘AKI (MAAKA 10)

Sio fakalelei ki he fakatātaá ke mahu‘inga mālie kiate koe peá ke toki tali e ngaahi

fehu‘í.

NGAAHI FEHU‘I

1. Fakafelāve‘i e fakatātaá ki ha palōvepi faka-Tonga pea fakamatala‘i ke

mahu‘inga mālie ‘a e fenāpasi ‘a e ‘uhinga ‘o e palōvepí mo e fakatātaá.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

16

2. Fakatatau ki he fakatātaá mo e ngaahi ongoongo na‘á ke mamata

ai he televīsoné mo fanongo ai he letiō Tongá, fakamā‘opo‘opo ‘aki ha‘o

lau ki he tokoni ‘a e fakatātaá ki Tongá.

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

3. Faka‘uhinga‘i lelei ‘a e fakatātaá ke mahu‘inga mālie ki he lau “Ko Tonga

ko e fonua masiva, Tonga ko e fonua monū‘ia.”

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

Skill level 3

3

2

1

0

NR

Skill level 4

4

3

2

1

0

NR

17

KONGA FĀ TA‘ANGA MO E TALANOA TUKUFAKAHOLO (MAAKA 20)

A. Ta‘anga/ Maau (Maaka 10)

Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ki ha TAHA he ongo

kaveinga ‘i laló.

Kaveinga:

1. Tali eni ‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí ‘o lave‘i ai ‘a e ngaahi konga lalahi ‘oku hā

atu ‘i laló.

a) Fa‘u ha‘o Maau kupu ‘e UA (2) taki laine ‘e NIMA ki ha‘o kaveinga

fekau‘aki mo e Tonga ‘i he ‘aho ní pea ngāue‘aki ha founga

fakapunake ‘e UA (2).

e) Fakahoa ho‘o ta‘angá ki ha fa‘u ‘a ha punake na‘á ke ako ki ai ‘i loki

ako.

f) ‘Analaiso e ‘uhinga ho‘o ta‘angá ke mahino ‘aupito mo mahu‘ingamālie.

2. Fili ha Ta‘anga kehekehe ‘e UA (2) na‘á ke ako ki ai ‘o tali ‘aki ‘a e fehu‘í ni

‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí.

a) Fakafehoanaki ‘a e fa‘u e ongo punake ‘okú ke filí.

e) Fokotu‘u ha‘o kaveinga ke kātoi ‘a e ongo ta‘angá pea fa‘u ki ai ha‘o

Maau kupu ‘e UA (2) taki laine ‘e NIMA ‘o ngāue‘aki ha ngaahi lea

heliaki.

f) To‘o mai ha kupu ‘e TAHA (1) mei he ta‘anga ‘a e ongo punake na‘á ke

filí ‘o ‘analaiso faka‘auliliki ke mahino hono ‘uhinga.

18

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

19

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

KAVEINGA 1 Skill Level

4 3 2 1 0

1) Fa‘u ha‘o Maau kupu ‘e UA taki laine ‘e NIMA ki ha‘o kaveinga fekau’aki mo e TONGA ‘I HE ‘AHO

NI´ pea ngāue‘aki ha founga fakapunake ‘e UA.

2) Fakahoa ho‘o ta‘angá ki ha fa‘u ‘a ha punake na‘á

ke ako ki ai ‘i loki ako.

3) ‘Analaiso e ‘uhinga ho‘o ta‘angá ke mahino ‘aupito

mo mahu‘ingamālie.

KATOA

KAVEINGA 2 Skill Level

4 3 2 1 0

1) Fakafehoanaki ‘a e fa‘u e ongo punake ‘okú ke filí

2) Fokotu‘u ha‘o kaveinga ke kātoi ‘a e ongo ta‘angá pea fa‘u ki ai ha‘o Maau kupu ‘e UA taki laine ‘e NIMA ‘o ngāue‘aki ha ngaahi lea heliaki.

3) To‘o mai ha kupu ‘e TAHA mei he ta‘anga ‘a e ongo punake na‘a ke filí ‘o ‘analaiso faka‘auliliki ke

mahino hono ‘uhingá.

KATOA

20

E. Talanoa Tukufakaholo/ Fakatātā (Maaka 10)

1. Fa‘u ha‘o ‘ēsei lelei ‘o ‘oua na‘a toe si‘i hifo he fo‘i lea ‘e 250 ki he kaveinga

‘i laló. Ngāue‘aki ha talanoa fakatātā na‘á ke ako ki ai ‘i loki ako ke

tali‘aki ‘a e ngaahi fehu‘i ko ení ‘i he fōtunga ‘o e ‘ēseí.

Kaveinga

Ko e talanoa fakatātaá mo e talanoa tukufakaholó ko e taha ia e ngaahi

ma‘u‘anga fakamatala lelei mo e ako‘anga lelei ki he hakotupu ‘o e fonuá ‘i he

ngaahi ako‘angá. Fakafelāve‘i e kaveingá mo e ngaahi konga tefito ‘i laló;

a. Fakamatala‘i e fekau ‘oku ‘omi ‘e he talanoá pea mo ‘ene ‘aonga ki he‘etau

mo‘uí mo e nofo ‘a e sōsaietí.

e. Fakamatala‘i e tumutumu ‘o e talanoá pea ‘omi mo hano fakatātā.

f. Fakamatala‘i e fa‘ahinga ongo na‘á ke ma‘u he taimi na‘á ke lau, fanongo

pe sio ai he talanoá.

h. ‘Analaiso e founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he tokotaha fa‘u tohí ke

fakatupulekina ai ha ngaahi fakakaukau fo‘ou pea ‘omai hano fakatātā.

21

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

22

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________

KAVEINGA Skill Level

4 3 2 1 0

1) Ma‘u‘anga fakamatala lelei fakafelāve‘i e kaveingá

mo e ngaahi konga tefito ‘i lalo.

2) Fakamatala‘i e fekau ‘oku ‘omi ‘e he talanoá pea

mo ‘ene ‘aonga ki he‘etau mo‘uí mo e nofo ‘a e sōsaietí.

3) Fakamatala‘i e fa‘ahinga ongo na‘á ke ma‘u he taimi na‘á ke lau, fanongo pe sio ai he talanoá.

4) ‘Analaiso e founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he tokotaha fa‘u tohí ke fakatupulekina ai ha ngaahi fakakaukau fo‘ou pea ‘omai hano fakatātā.

KATOA

23

‘OKU ‘IKAI HA ME‘A ‘I HE PEESI KO ‘ENÍ.