Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys Republiki w latach

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2009, z. X

Tomasz ado

Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys Republiki

w latach siedemdziesi tych I wieku przed Chr.

1. Uwagi wst pne

Wojna sertoria ska by a jedn z najwi kszych i najd u szych, jakie Republi-

ka Rzymska toczy a w okresie schy ku i upadku. W czasie tej rozgrywanej na

Pó wyspie Iberyjskim rebelii po obydwu stronach walczy y dziesi tki tysi cy

rzymskich legionistów; zaanga owane w ni by y równie poka ne kontyngenty

wojsk iberyjskich. Co dziwne, ogrom wysi ku militarnego, jaki ponios a Repu-

blika Rzymska w czasie wojny z Sertoriuszem, nie zosta wystarczaj co we

wspó czesnej nauce opracowany1. W badaniach pomini ta zosta a tak e kwestia

wp ywu, jaki liczebno wys anych na wojn z Sertoriuszem wojsk wywiera a

na funkcjonowanie pa stwa rzymskiego w latach siedemdziesi tych I wieku2.

Tymczasem okre lenie liczebno ci oddzia ów rzymskich bior cych udzia

w dzia aniach zbrojnych na Pó wyspie Iberyjskim w okresie rebelii sertoria -

skiej to zagadnienie niezwykle istotne. Pozwala bowiem mi dzy innymi na zba-

danie, jak mocno wysi ek militarny, ponoszony przez Rzymian w toku kilkuna-

stoletniej wojny w Hiszpanii, wp ywa na sytuacj Republiki Rzymskiej w latach

siedemdziesi tych. U yte na Pó wyspie Iberyjskim si y w oczywisty sposób

os abia y bowiem Republik . Sta e utrzymywanie licznych kontyngentów wojsk

rzymskich na Pó wyspie Iberyjskim powodowa o tak e obci enia, w wyniku

1 P.A. Brunt (Italian Manpower 225 B.C. – A.D. 14, Oxford 1971, s. 470–471) kwestie zwi zane

z liczebno ci legionów rzymskich w Hiszpanii w okresie wojny sertoria skiej scharakteryzo-

wa bardzo ogólnie. Jest to jedyne znane mi ca o ciowe opracowanie tego zagadnienia. 2 Daty w tek cie artyku u dotycz czasów przed narodzeniem Chrystusa.

8 Tomasz ado

których mniejsze by y mo liwo ci militarne Rzymu w zwalczaniu innych kon-

fliktów toczonych w omawianym okresie3.

Zaanga owanie du ej liczby o nierzy rzymskich na Pó wyspie Iberyjskim

w powa nym stopniu negatywnie oddzia ywa o równie na sytuacj ekono-

miczn Rzymu. Walcz cych legionistów trzeba by o wszak wyposa y , op aci

i wy ywi . Poci ga o to za sob ogromne koszty, które przede wszystkim musia-

y by pokrywane z zasobów skarbca Republiki. W efekcie powodowa o to

zwi kszon eksploatacj gospodarki pa stwowej4. Ustalenie wi c ogólnej liczby

legionistów, którzy brali udzia w zmaganiach z Sertoriuszem, pozwala w przy-

bli eniu oszacowa , jak du e obci enia dla skarbu rzymskiego stanowi a wojna

w Hiszpanii.

Si a i liczebno armii decydowa a tak e o pot dze i pozycji w pa stwie sto-

j cego na jej czele wodza. W okresie pó nej Republiki cz sto zdarza o si bo-

wiem, e powracaj cy z wojny dowódcy nie rozpuszczali powierzonych im

przez senat legionów i wykorzystywali je jako si nacisku do przeforsowania

w asnych zamierze 5. Taka sytuacja zaistnia a równie w okresie wojny serto-

ria skiej. Gnejusz Pompejusz, wys any na ni z ramienia obraduj cego w Rzy-

mie senatu, wyposa ony zosta w znaczne si y. Po pokonaniu Sertoriusza pos u-

y y mu one do wywierania presji na w adze i w konsekwencji pomog y mu

w zdobyciu najwy szego urz du w pa stwie6. Okre lenie liczebno ci si , który-

mi ów wódz w czasie zmaga w Hiszpanii dysponowa , wydaje si zatem ze

wszech miar zasadne.

3 W latach siedemdziesi tych Republika Rzymska toczy a wojn z Mitrydatesem na Wschodzie,

z plemionami trackimi na Ba kanach oraz panosz cymi si na Morzu ródziemnym piratami.

W 73 roku w Italii wybuch o tak e bardzo gro ne powstanie niewolników pod wodz Spartakusa.

Ogólnie na temat wojen prowadzonych przez Rzym w tym okresie – vide: T.R.S. Broughton, The

Magistrates of the Roman Republic, vol. II, New York 1952, s. 82–126 (o ród ach); L. Piotro-

wicz, Dzieje rzymskie, Warszawa 1934, s. 388–394; K. Christ, Krise und Untergang der römi-

schen Republik, Darmstadt 1979, s. 233–234, 240–243; M. Crawford, Rzym w okresie republi-

ki, Warszawa 2004, s. 164–165. 4 By o to niew tpliwie jednym z powodów kryzysu ekonomicznego w Republice, do którego do-

sz o w po owie lat siedemdziesi tych. Objawi si on m.in. trudno ciami w zaopatrzeniu Rzy-

mu w zbo e i panuj c w mie cie dro yzn . Vide: E.S. Gruen, The Last Generation of the Ro-

man Republic, Berkeley – Los Angeles – London 1974, s. 35–36; E. Badian, Publicans and

Sinners. Private Enterprise in the Service of the Roman Republic, Ithaca – London 1983, s. 95. 5 Armi w taki sposób wykorzystywa ju ojciec Pompejusza, Gnejusz Pompejusz Strabon. Vide:

R. Seager, Pompey. A Political Biography, Berkeley – Los Angeles 1979, s. 3. Confer:

P. Southern, Pompejusz Wielki, Warszawa 2004, s. 16. 6 Plut., Pomp. 22. Confer: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol II, s. 126 (o pozosta ych

ród ach); T. Rice Holmes, The Roman Republic and the Founder of the Empire, vol. I, Oxford

1923, s. 162; J. Leach, Pompey the Great, London 1978, s. 59.

Legiony rzymskie w Hiszpanii... 9

Warto ponadto zauwa y , e oddzia y wys ane na Pó wysep Iberyjski przez

w adze sulla skie nie by y jedynymi formacjami rzymskimi zaanga owanymi

w wojn w Hiszpanii. Rzymianie walczyli bowiem tak e w szeregach Sertoriu-

sza. Byli to o nierze, którzy w 77 roku wchodzili w sk ad armii Marka Emiliu-

sza Lepidusa i po upadku wywo anego przez niego w Italii buntu przedostali si

pod wodz Marka Perperny do Hiszpanii, po czym do czyli do si dowodzo-

nych tam przez Sertoriusza7. Przej cie armii lepida skiej na stron zbuntowane-

go namiestnika prowincji hiszpa skich mia o dla w adz sulla skich w stolicy

bardzo du e znaczenie: wzmocni o bowiem si y Sertoriusza, a zatem i zagro e-

nie z jego strony, ale tak e wp yn o na zmniejszenie potencja u militarnego

rz dzonej przez nich Republiki. Wojsko, które przed buntem Lepidusa podlega o

w adzom sulla skim, przesz o bowiem na stron ich wroga. Okre lenie, ilu

Rzymian walczy o w armii Sertoriusza i jak du y procent jego si stanowili, wy-

daje si zatem w tym kontek cie równie wa ne.

Wymienione czynniki pokazuj , e badania nad liczebno ci armii walcz -

cych na Pó wyspie Iberyjskim w okresie wojny sertoria skiej w istotny sposób

pomagaj w okre leniu wp ywu, jaki konflikt ów wywiera na sytuacj Republi-

ki Rzymskiej. Trzeba jednak w tym miejscu wyra nie zaznaczy , i podliczenie

si rzymskich walcz cych w Hiszpanii w okresie tej wojny jest bardzo trudne.

Wynika to z ró nych przyczyn. Najwi kszy problem dla badacza zajmuj cego

si tym zagadnieniem stanowi niepe ne i fragmentaryczne przekazy ród owe8.

Z kolei w tych tekstach, które przetrwa y do naszych czasów, wzmianki doty-

cz ce liczebno ci armii walcz cych w wojnie sertoria skiej pe ne s niejasno ci

i nie cis o ci9. Autorzy antyczni podaj równie dane o stanie walcz cych si

7 Plut., Sert. 15, 1; App., B.C., I, 107, 504; 108, 508; Iul. Exuper. 7; Oros. V, 23, 12; 24, 16.

Wi cej na ten temat: F. Münzer, M. Perperna (6), [in:] RE, Hlb. 37, Stuttgart 1937, szp. 898–899;

J. Van Ooteghem, Pompée le Grand, Namur 1954, s. 101; L. Labruna, Il console „sovversivo“.

Marco Emilio Lepido e la sua rivolta, Napoli 1976, s. 125. 8 Nie zachowa y si dzie ka autobiograficzne Marka Terencjusza Warrona, legata Pompejusza

w wojnie z Sertoriuszem, w których by mo e zawarte by y dane liczbowe walcz cych w cza-

sie wojny w Hiszpanii wojsk. Vide: A. Schulten, Sertorius, Leipzig 1926, s. 13; K. Kumaniec-

ki, Literatura rzymska. Okres cycero ski, Warszawa 1977, s. 493. Dzie o Salustiusza Historiae,

powsta e oko o trzydziestu lat po zako czeniu wojny sertoria skiej, zachowa o si tylko we

fragmentach. Obraz liczebno ci wojsk uzyskany na jego podstawie jest wi c niepe ny. Na te-

mat owego dzie a Salustiusza: W. Schur, Sallust als Historiker, Stuttgart 1934, s. 214–284;

R. Syme, Sallust, Berkeley – Los Angeles 1964, s. 178–213. 9 Najobszerniejsze dane o liczebno ci o nierzy walcz cych w wojnie z Sertoriuszem mo na zna-

le w biografiach Sertoriusza i Pompejusza autorstwa Plutarcha z Cheronei. Pisarz – nie b d -

cy historykiem – zwraca jednak uwag przede wszystkim na charakter i osobowo walcz -

cych w Hiszpanii wodzów. Kwestia liczebno ci ich wojsk by a dla niego drugorz dna. Nie-

rzadko jest wi c w przekazywaniu danych niedok adny. Liczby podawane przez Appiana

z Aleksandrii nale y traktowa z dystansem z uwagi na cz ste pomy ki tego autora w opisie

10 Tomasz ado

w ró nych kontekstach i w odniesieniu do ró nych okoliczno ci. Cz sto tak e s

nieprecyzyjni i przekazywane przez siebie liczby bardziej lub mniej wiadomie

zawy aj albo zani aj 10. Nast pstwem tego s wyst puj ce w materia ach ró-

d owych rozbie no ci, które niezwykle trudno zweryfikowa . Pisarze staro ytni

w podawaniu danych o sile armii republika skich cz sto pos uguj si ponadto

okre leniami stosowanymi wobec rzymskich jednostek wojskowych. Charakte-

ryzuj c si y walcz ce w czasie wojny sertoria skiej, u ywaj wi c wobec nich

nazw „legion”, „kohorta” i „centuria”. Cho dla wspó czesnego historyka jest to

tak e wskazówka dotycz ca liczebno ci wojsk, wprowadza jednak w badaniach

nad tym tematem dodatkowe kontrowersje, bowiem stan osobowy owych rzym-

skich jednostek w ró nych okresach Republiki by niejednolity11.

Aby okre li liczebno wojsk rzymskich bior cych udzia w walkach na

Pó wyspie Iberyjskim w okresie wojny Rzymu z Sertoriuszem, nale y zbada ,

w ile legionów wyposa ani byli przez senat namiestnicy prowincji hiszpa skich,

którzy wówczas nimi zarz dzali. Pomocne s w tym przypadku zarówno infor-

macje autorów antycznych dotycz ce tej kwestii, jak i lu ne wzmianki poczy-

nione przez nich przy okazji charakterystyki si walcz cych ze sob armii. Bez-

cennymi wskazówkami s tak e wiadomo ci o poniesionych w czasie bitew stra-

tach czy dezercjach na stron przeciwnika. Nie cis o ci pojawiaj ce si w mate-

ria ach ród owych powoduj jednak, e bezsporne ustalenie liczby legionów

przys anych na Pó wysep Iberyjski przez senat jest zadaniem bardzo trudnym.

Obliczenia prowadzone w niniejszym artykule s zatem w pewnym zakresie hi-

potetyczne i przybli one, niemniej jednak, jak s dz , najdok adniejsze z mo li-

wydarze lat siedemdziesi tych. Z kolei tekst Orozjusza, który nader cz sto wspomina o li-

czebno ci wojsk walcz cych w wojnie z Sertoriuszem, jest pó ny i ju cho by przez to trzeba

do niego podchodzi ostro nie. 10 Powody takiego post powania mog y by ró norakie. W przypadku zwyci stwa wojsk rzym-

skich pisarze staro ytni cz sto zawy ali straty wroga, co mia o podnie rang sukcesu, kiedy

za armie rzymskie przegrywa y, wówczas zawy ali liczebno armii przeciwnika, aby uspra-

wiedliwi poniesion kl sk . Vide: J. Szulczyk, Pog bienie kryzysu gospodarczo-politycznego

w Rzymie w latach 70-tych I w. p.n.e. (wojna z Sertoriuszem, powstanie Spartakusa), „Eos” 71,

1983, s. 76. 11 Po reformie wojskowej przeprowadzonej przez Gajusza Mariusza pod koniec II wieku legion

sk ada si z dziesi ciu kohort licz cych po sze centurii. Ka da z kohort stanowi a oko o 480

legionistów, wobec tego si a legionu wynosi a blisko 5 tysi cy. Niektórzy autorzy antyczni

zgodnie z aci sk etymologi s owa centuria (centum = 100) uwa ali jednak, e sk ada a si

ona ze stu legionistów, a zatem liczebno legionu ustalali na 6 tysi cy o nierzy. Warto tak e

podkre li , e liczebno o nierzy wewn trz jednostek taktycznych by a w czasie wojny bar-

dzo ró na. Na skutek poniesionych strat legiony liczy y cz sto nawet dwa tysi ce mniej o nie-

rzy ni pierwotnie. Na ten temat – vide: I.M. Brunt, Italian Manpower..., s. 687–693; L. Kep-

pie, The Making of the Roman Army, University of Oklahoma Press 1998, s. 64–66. Confer:

E. D browa, Rozwój i organizacja armii rzymskiej (do III w. n.e.), „Filomata” 399, 1990, s. 341.


wych. Poni sze zestawienie zawiera chronologiczny wykaz namiestników pro-

wincji, którzy uczestniczyli w wojnie z Sertoriuszem wraz z obliczeniem si

zbrojnych, którymi dysponowali.

Oczywi cie, trudno odpowiedzie na pytanie, jaki wp yw na sytuacj Repu-

bliki Rzymskiej mia y rozmiary pojedynczych armii, na których czele stali po-

szczególni namiestnicy prowincji hiszpa skich. Szersze i konkretne wnioski na

ten temat mo liwe s do sformu owania dopiero po kompleksowym i ca o cio-

wym zbadaniu liczebno ci si rzymskich bior cych udzia w wojnie sertoria skiej.

Oprócz liczebno ci si namiestników wys anych na Pó wysep Iberyjski w okre-

sie wojny sertoria skiej przez w adze sulla skie zdecydowa em si tak e w -

czy w niniejsze obliczenia wojska rzymskie wchodz ce w sk ad armii Kwintusa

Sertoriusza. Wspomnia em ju bowiem, e stanowi y one integraln cz ogól-

nego potencja u militarnego Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi tych.

Mniejsz uwag skupi em natomiast na liczebno ci wojsk iberyjskich walcz -

cych w armii Sertoriusza. Wynika to przede wszystkim z faktu, e w przekazach

antycznych zachowa y si o tym bardzo sk pe i niedok adne dane. Wyci gni te

na ich podstawie wnioski s przez to ogólne i w badaniach nad wp ywem kon-

fliktu sertoria skiego na sytuacj Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi -

tych wykorzysta je mo na w stopniu ograniczonym.

2. Liczebno oddzia ów rzymskich uczestnicz cych w wojnie

sertoria skiej

Gajusz Anniusz

By to pierwszy namiestnik wys any do prowincji hiszpa skich po obj ciu

dyktatury przez Lucjusza Korneliusza Sull . Prawdopodobnie otrzyma w zarz d

obydwie prowincje hiszpa skie12 i zadanie wyparcia Sertoriusza z Pó wyspu

Iberyjskiego. Autorzy antyczni nie precyzuj liczebno ci wojska, nad którym

sprawowa dowództwo. Plutarch z Cheronei ogólnie podaje tylko, e Gajusz

12 wiadczy o tym m.in. przydzielenie temu wodzowi dwóch kwestorów oraz jego aktywno

w obydwu Hiszpaniach. Dodatkowym argumentem jest tak e brak informacji w ród ach, by

Sulla bezpo rednio po zwyci stwie w Italii wys a na Pó wysep Iberyjski osobnego namiestnika

do ka dej z prowincji hiszpa skich. Na ten temat – vide: E. Badian, Studies in Greek and Ro-

man History, Oxford 1964, s. 96, 104, przyp. 165; M.H. Crawford, Roman Republican Coi-

nage, vol. I, Cambridge 1974, s. 381–386, nr 366; C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius. A Histo-

rical Commentary, Chapel Hill – London 1994, s. 100. O Gajuszu Anniuszu: Klebs, C. Annius

(9), [in:] RE, Bd. I, Stuttgart 1894, szp. 2262.

12 Tomasz ado

Anniusz dysponowa „du si ”13. Informacja ta interpretowana jest przez

wspó czesnych uczonych bardzo ró nie14.

Wydaje si , e na problem ów trzeba spojrze przez pryzmat si , którymi

w tym czasie na Pó wyspie Iberyjskim dysponowa Sertoriusz, wszak Sulla za-

pewne chcia zagwarantowa wys anemu przez siebie wodzowi przewag nad

przeciwnikiem. Mo emy przypuszcza , e Sertoriusz w momencie wyjazdu z Italii

pod koniec 83 lub na pocz tku 82 roku dysponowa dwoma legionami15. Praw-

dopodobnie dyktator by doskonale o tym fakcie poinformowany. Je li chcia

szybko pozby si niebezpiecze stwa ze strony wrogiego mu namiestnika, mu-

sia przydzieli Anniuszowi takie si y, które umo liwi yby mu odniesienie a-

twego zwyci stwa. Sulla móg sobie na taki wysi ek zbrojny pozwoli . W mo-

mencie wyjazdu Anniusza do Hiszpanii, czyli na pocz tku 81 roku, wszystkie

inne o rodki oporu maria skiego zosta y ju bowiem zlikwidowane i w pa stwie

panowa wzgl dny spokój16. Z materia ów ród owych wynika ponadto, e An-

niusz posiada znaczn przewag nad si ami Sertoriusza17. Potwierdza to tak e

przebieg wydarze po przybyciu Anniusza na Pó wysep Iberyjski. Nie uda o mu

si co prawda schwyta przeciwnika, jednak bez wi kszych problemów wypar

go z Hiszpanii18. W zwi zku z tym mo na wysnu hipotez , e przydzielono mu

prawdopodobnie a cztery legiony (po dwa na ka d z prowincji hiszpa -

skich)19.

13 Plut., Sert. 7, 2. 14 Termin ten wywo a rozmaite komentarze historyków. Wed ug P.A. Brunta (Italian Manpower,

s. 470–471) w przypadku liczebno ci armii Anniusza mo na mówi o jednym lub co najwy ej

dwóch legionach, A. Schulten (Sertorius..., s. 45–46) si t rozszerza do dwudziestu tysi cy.

C.F. Konrad (Plutarch’s Sertorius..., s. 101) twierdzi, e po zwyci stwie Sulli w Italii „there

was an abundance of troops available” i szacuje wojsko owego namiestnika na trzy – cztery le-

giony. 15 Argumenty przemawiaj ce za takim wnioskiem zebrane zosta y w dalszej cz ci artyku u. 16 Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 77–78; A. Keaveney, Sulla. The Last Re-

publican, London – Canberra 1982, s. 197–198; M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu, t. 1,

Warszawa 1992, s. 454–455; CAH, vol. IX: The Last Age of the Roman Republic, 146–43 B.C.,

ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994, s. 205 (R. Seager). 17 Plut., Sert. 7. Confer: P.R. von Bie kowski, Kritische Studien über Chronologie und Geschichte

des sertorianischen Krieges, WS 13, 1891, s. 138–145; A. Schulten, Sertorius..., s. 45–46; P.O. Spann,

Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla, Fayetteville 1987, s. 47–49. 18 Plut., Sert. 7, 1–4. 19 Warto zaznaczy , e Gnejusz Pompejusz, prowadz c z polecenia Sulli dzia ania na Sycylii,

dysponowa si sze ciu legionów (Plut., Pomp. 11, 3). Mo na natomiast zak ada , e opano-

wanie Hiszpanii i zniszczenie formuj cego si tam opozycyjnego, antysulla skiego o rodka by-

o dla dyktatora co najmniej tak samo wa ne. Nie wydaje si zatem, aby ograniczanie si przy-

danych Anniuszowi zaledwie do dwóch – jak to czyni P.A. Brunt (Italian Manpower..., s. 470 n.)

– by o zasadne. Przecz temu tak e b yskotliwe sukcesy tego ma o znanego wodza nad prze-


Lucjusz Fufidiusz

Kolejny sulla ski namiestnik Hiszpanii Dalszej, zast pi na tym stanowisku

Gajusza Anniusza20. Po przej ciu w adzy przez dyktatora Fufidiusz by jednym

z jego najbli szych wspó pracowników. W 81 roku sprawowa pretur , w na-

st pnym za – jako prokonsul – zosta wys any na Pó wysep Iberyjski21. Wia-

domo, e w swej prowincji sprawowa dowództwo nad co najmniej dwoma le-

gionami22. Nie musi to jednak oznacza , e przyby y one tam razem z nim z Ita-

lii, gdy w momencie wyjazdu Fufidiusza z Rzymu Sulla przypuszczalnie uwa-

a , e problem Sertoriusza zosta ju rozwi zany przez poprzedniego namiest-

nika, któremu, jak wcze niej nadmienia em, uda o si wyprze przeciwnika

z Pó wyspu Iberyjskiego. Hiszpania zdawa a si zatem na trwa e opanowana

przez sulla czyków. Ma o prawdopodobne wi c, by dyktator przydzieli prokon-

sulowi Hiszpanii Dalszej armi wi ksz ni jeden legion, zw aszcza e w pro-

wincji tej wci przebywa y oddzia y wchodz ce w sk ad si przyprowadzonych

na pó wysep przez Gajusza Anniusza. By mo e, to w a nie m.in. nimi dowodzi

Fufidiusz w bitwie z Sertoriuszem nad rzek Baetis w 80 roku. Sulla ski wódz

zosta tam rozbity i straci oko o dwóch tysi cy legionistów23.

Marek Domicjusz Kalwinus

Kariera tego wodza przebiega a bardzo podobnie do opisanej wy ej kariery

Fufidiusza. Kalwinus prawdopodobnie równie by pretorem w 81 roku24, a po

ciwnikiem, który w przysz o ci sprawi du o k opotów najwi kszym dowódcom tamtych lat:

Metellusowi i Pompejuszowi. 20 Po wyparciu Sertoriusza z Hiszpanii w ród ach nie ma informacji o dalszej dzia alno ci An-

niusza na Pó wyspie Iberyjskim. Je li zosta by odwo any do Rzymu, prawdopodobnie odzwier-

ciedliliby to autorzy przekazów ród owych. Przyczyn przys ania mu nast pcy by a wi c, by

mo e, nag a mier namiestnika. 21 Plut., Sert. 12, 3. Vide: W.F. Jashemski, The Origins and History of the Proconsular and the

Propraetorian Imperium to 27 B.C., Chicago 1950, s. 126; T.R.S. Broughton, The Magi-

strates…, vol. II, s. 81; idem, The Magistrates..., vol. III, Atlanta 1986, s. 93–94. 22 Sall., Hist. 108: „Et mox Fufidius adveniens cum legionibus postquam tam <al>tas ripas, unum

haud facilem pugnatibus vadum, cuncta hosti quam suis oportuniora videt”. Confer: Plut., Sert.

12, 3. Vide: T. Corey Brennan, The Praetorship in the Roman Republic, vol. II, Oxford 2000,

s. 505. 23 Plut., Sert. 12, 3. Confer: Sall., Hist. I, 55, 22; I, 108; Oros. V, 21, 3. Szerzej: A. Schulten, Ser-

torius..., s. 56; F. Garcia Morá, Un episodio de la Hispania republicana: La guerra de Sertorio,

Granada 1991, s. 56. 24 Sall., Hist. I, 111. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates…, vol. II, s. 84–85; idem, The Ma-

gistrates…, vol. III, s. 84. Confer: T. Corey Brennan, The Praetorship..., vol. II, s. 506, wed ug

którego Kalwinus by pretorem w roku 80.

14 Tomasz ado

sko czeniu urz dowania opu ci Itali i wyjecha jako prokonsul25 do Hiszpanii

Bli szej, gdzie na stanowisku namiestnika zast pi Gajusza Anniusza. W 79 ro-

ku zosta wezwany do wspólnych dzia a przeciwko Sertoriuszowi przez nowe-

go namiestnika Hiszpanii Dalszej, Kwintusa Cecyliusza Metellusa Piusa. Aby

zapobiec ofensywie Kalwinusa, Sertoriusz wys a przeciwko niemu swego kwe-

stora, Lucjusza Hirtulejusza, który rozbi wojska tego sulla czyka w 79 roku

w bitwie nad rzek Anas26. Nie zachowa y si dane liczbowe dotycz ce tego

starcia. Wiemy jednak e, e Sertoriusz, który dysponowa w tym okresie wojny

prawdopodobnie armi licz c oko o dwudziestu tysi cy ludzi (z o on przede

wszystkim z hiszpa skich sprzymierze ców)27, przed bitw nad rzek Anas do-

kona jej podzia u na dwie mniej wi cej równe cz ci i na czele jednej, w sk ad

której wchodzili m.in. Rzymianie, postawi Hirtulejusza28. Autorzy róde nie in-

formuj , by która ze stron w starciu nad Anas posiada a znacz c przewag . Je-

li wi c za o ymy, e obydwie armie – Hirtulejusza i Kalwinusa – by y mniej

wi cej liczebnie równe, to sulla ski namiestnik Hiszpanii Bli szej dowodzi

prawdopodobnie dwoma legionami. Jeden przypuszczalnie sk ada si z po -

czonych pozosta o ci po wojskach Anniusza stacjonuj cych w Hiszpanii Bli -

szej, drugi za – Kalwinus przyprowadzi wraz z sob z Italii.

Kwintus Cecyliusz Metellus Pius

W 80 roku razem z Lucjuszem Korneliuszem Sull sprawowa konsulat, za

w nast pnym roku jako prokonsul zosta wys any do Hiszpanii Dalszej29. Na

stanowisku tym zast pi Lucjusza Fufidiusza, którego nazwisko w ród ach po

kl sce nad rzek Baetis ju si nie pojawia. Autorzy antyczni nie precyzuj , jak

siln armi przywiód Metellus Pius na Pó wysep Iberyjski. Jedyn wskazówk

odnosz c si do tej kwestii jest stwierdzenie Appiana z Aleksandrii, wed ug

którego senat powierzy nowemu namiestnikowi „wielkie wojsko”30. Ranga wo-

dza oraz coraz wi ksze k opoty sulla czyków w Hiszpanii ka podejrzewa , e

25 Tytu po wiadczony przez Salustiusza (Hist. I, 111): „Domitium pro cos. ex citeriore Hispa-

nia”. Confer: P.O. Spann, Quintus Sertorius: Citizen, Soldier, Exile, Dissertation Texas at Aus-

tin 1976, s. 75. 26 Sall., Hist. I, 111; Liv., per. XC; Front., Strat. IV, 5, 19; Plut., Sert. 12, 3–4; Flor. II, 10, 7; Eu-

trop. VI, 1, 2; Oros. V, 23, 3. Najlepsza analiza owych fragmentów: F. Garcia Morá, Un episo-

dio..., s. 107–116. 27 Vide: na ten temat rozwa ania P.O. Spanna, Quintus Sertorius..., s. 66. 28 Ibidem. 29 Claud. Quad., fr. 85 Peter; Plut., Sert. 12, 3; App., B.C. I, 97, 450; 108, 506–507. Confer: Val.

Max. VIII, 15, 8. Confer: F. Münzer, Q. Caecilius Metellus Pius (98), [in:] RE, Hlb. 5, Stuttgart

1897, szp. 1223; W.F. Jashemski, The Origins..., s. 126; J. Van Ooteghem, Les Caecilii Metelli

de la république, Bruxelles 1967, s. 190. 30 App., Ib. 101, 440.


by o to dowództwo co najmniej nad trzema, a wed ug Brunta mo e nawet czte-

rema legionami31. Pod komend nowego namiestnika przesz y zapewne równie

pozosta o ci po wojsku Fufidiusza. W sumie wi c Metellus móg rozporz dza

w swojej prowincji czterema lub pi cioma legionami. By mo e, w a nie tak

przyt aczaj ca przewaga liczebna wroga zmusi a Sertoriusza po przybyciu Ma-

tellusa Piusa do Hiszpanii do zastosowania taktyki wojny podjazdowej. Tam

gdzie dominacja Rzymian nie by a tak wyra na, decydowa si na otwarte starcia.

Kwintus Kalidiusz

Kolejny namiestnik Hiszpanii Bli szej, wys any tam prawdopodobnie w ran-

dze propretora32; zast pi na tym stanowisku Marka Domicjusza Kalwinusa, któ-

ry zgin we wspomnianej wcze niej bitwie nad rzek Anas. Po kl sce sytuacja

sulla czyków w Hiszpanii Bli szej znacznie si skomplikowa a. Wobec tego

Kalidiusz, który sprawowa pretur w 79 roku, prawdopodobnie uda si na Pó -

wysep Iberyjski jeszcze w czasie pe nienia urz du33. Nie zachowa y si adne

wiadomo ci ani o militarnej dzia alno ci tego namiestnika, ani na temat posiada-

nej przez niego si y zbrojnej. Trudno jednak przypuszcza , by po kl sce Kalwi-

nusa nie zabra ze sob z Italii jakich oddzia ów, prawdopodobnie by to jednak

nie wi cej ni legion. Brak informacji o jakichkolwiek potyczkach Kalidiusza

z Lucjuszem Hirtulejuszem w Hiszpanii Bli szej ka e si domy la , e sulla -

czyk znacznie ust powa si om kwestora Sertoriusza, który w czasie pobytu

w Hiszpanii Bli szej dysponowa ju prawdopodobnie oko o pi tnastotysi czn

armi , z o on w du ej mierze z coraz liczniej nap ywaj cej w szeregi sertoria -

skie ludno ci iberyjskiej34.

31 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 471. Confer: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 65.

Obliczenia Schultena (Sertorius..., s. 65), który szacuje wojsko Metellusa na 40 tysi cy, s ana-

chroniczne i dzisiaj nie znajduj ju uznania. 32 T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 86. Confer: W.F. Jashemski, The Origins..., s. 127. 33 Ps.-Ascon. 219 Stangl. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 86; vol. III, s. 45;

T. Corey Brennan, The Praetorship..., vol. II, s. 506. Na temat identyfikacji owego namiestni-

ka: A. Keaveney, Studies in the „Dominatio Sullae”, „Klio” 68, 1983, s. 185–186. 34 Liczebno wojsk Hirtulejusza mo na okre li tylko w przybli eniu. Autorzy antyczni na ten

temat milcz . A. Schulten (Sertorius..., s. 64–65) twierdzi, e si y owego kwestora liczy y zale-

dwie 8 tys. i sk ada y si z wojsk, które do czy y do Sertoriusza w 80 roku. Pogl d ten zosta

jednak obalony przez P.O. Spanna (Quintus Sertorius..., s. 66, 72).

16 Tomasz ado

Lucjusz Manliusz

Prawdopodobnie w 79 roku piastowa w Rzymie pretur , a w roku nast p-

nym zosta wys any do Galii Zaalpejskiej jako prokonsul35. Orozjusz wyra nie

po wiadcza, e sprawowa komend a nad trzema legionami i pó toratysi czn

jazd 36. Przyznanie mu tak du ej si y mia o zapewne chroni Itali przed mo li-

wo ci inwazji wodzów Sertoriusza zagra aj cych Italii z zachodu. W 78 roku

Kwintus Kalidiusz, który, jak ju wspomniano, by wówczas namiestnikiem

Hiszpanii Bli szej i dysponowa niewielkimi si ami, wezwa Manliusza na po-

moc w walce przeciwko L. Hirtulejuszowi. Mi dzy si ami namiestnika Transal-

piny i wodza Sertoriusza dosz o do bitwy, w wyniku której Manliusz straci swój

obóz i wi kszo armii37. Schronienia szuka w mie cie Ilerda. W trakcie

ucieczki zosta jednak do cigni ty przez Akwita czyków i resztki jego oddzia-

ów doszcz tnie wyci to38.

Gnejusz Pompejusz

W 77 roku zosta wys any na Pó wysep Iberyjski jako prokonsul Hiszpanii

Bli szej39. Zast pi na tym stanowisku Kwintusa Kalidiusza, który po powrocie

do Italii zosta oskar ony o nadu ycia w prowincji40. Dane o liczebno ci si

Pompejusza zosta y przekazane przez Orozjusza, wed ug którego armia nowego

namiestnika Hiszpanii Bli szej liczy a 30 tysi cy legionistów i tysi c konnych41.

35 Caes., Gall. III, 20, 1; Liv., per. XC; Plut., Sert. 12, 4; Oros. V, 23, 4. Vide: T.R.S. Broughton,

The Magistrates..., vol. II, s. 87; vol. III, s. 135; E. Badian, Notes on Provincia Gallia in the

Late Republic, [in:] Mélanges d’archéologie et d’histoire offerts à Andrè Piganiol, Paris 1966,

s. 910. 36 Oros. V, 23, 4. Cho tekst Orozjusza jest pó ny, to zdaniem badaczy zawarta w nim informacja

o liczebno ci legionów L. Manliusza zas uguje na zaufanie. P.O. Spann twierdzi jednak, e ma-

o prawdopodobne, by legiony te by y w pe nym sk adzie. Szacuje, e liczy y oko o 4 tys. o -

nierzy ka dy. W zwi zku z tym ogólne si y Manliusza autor ocenia na ok. 13 500 (trzy legiony

po 4 tys. + 1500 jazdy). Vide: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 72. 37 Liv., per. XC; Front., Strat. I, 5, 8. 38 Oros. V, 23, 4. 39 Liv., per. XCI; Plut., Pomp. 17, 1–4; App., B.C. I, 108, 508. Confer: Cic., de imp. Cn. Pomp.

30; 62; Vell. II, 29, 5; II, 30, 2; Val. Max. VIII, 15, 8; Plin. N.H. VII, 96; Plut., Sert. 18, 1–2;

App., Ib. 101, 440; Flor. II, 10, 5; Iul. Exuper. 8; Eutrop. VI, 1, 3; Auct., Vir. Ill. 77, 4; Oros. V,

23, 8–9. Confer: J. Van Ooteghem, Pompée..., s. 102 nn.; R. Seager, Pompey..., s. 17; P. Green-

halgh, Pompey. The Roman Alexander, London 1980, s. 38; P. Southern, Pompejusz Wielki,

Warszawa 2004, s. 54. 40 Cic., Verr. I, 38; II, 3, 63; Ps.-Asc. 219 Stangl. Confer: E.S. Gruen, The Last Generation..., s. 31. 41 Oros. V, 23, 9. Vide: M. Gelzer, Pompeius, München 1949, s. 51; J. Van Ooteghem, Pompée...,

s. 107; J. Leach, Pompey..., s. 44.


By o to wi c co najmniej pi , a prawdopodobnie nawet sze legionów42. Do-

datkowo w 74 roku wojska Pompejusza zosta y wzmocnione o kolejne dwa le-

giony przyby e z Italii43. W sumie, wed ug ostro nych szacunków, pod komend

Pompejusza w Hiszpanii przez ca y okres wojny z Sertoriuszem na Pó wyspie

Iberyjskim walczy o nie mniej ni osiem legionów44.

Si y rzymskie Kwintusa Sertoriusza

W 83 roku Kwintus Sertoriusz prawdopodobnie, tak samo jak dwa lata pó -

niej Anniusz, otrzyma w zarz d obydwie prowincje hiszpa skie45. Na wniosek

liderów maria skich senat niew tpliwie przyzna mu komend nad jakimi od-

dzia ami. Jak wiele ich by o – nie wiadomo. Maria czycy zdawali sobie wów-

czas spraw z tego, e w obliczu zbli aj cej si do Rzymu armii Sulli ka dy le-

gion jest potrzebny w Italii. Sertoriusz otrzyma jednak od ówczesnych w adz

Republiki bardzo istotne zadania w Hiszpanii: nale a o do nich m.in. przygoto-

wanie azylu dla przywódców obozu maria skiego na wypadek ich kl ski w Ita-

lii46. Tymczasem, przed wyjazdem Sertoriusza, na Pó wyspie Iberyjskim na-

miestnictwo sprawowa Gajusz Waleriusz Flakkus, którego wierno ówcze-

snym w adzom w stolicy sta a pod znakiem zapytania. Je li wi c w Rzymie li-

czono na pomy lne zrealizowanie powierzonych Sertoriuszowi zada , to – aby

mu to umo liwi , a siebie zabezpieczy – musiano przyzna mu dowództwo nad

jak , chocia bli ej nieokre lon przez autorów antycznych, liczb wojska47.

42 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 471; C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 127, 160. 43 App., B.C. I, 111, 519. Confer: Sall., Hist. II, 98, D10–20 M; Plut., Pomp. 20, 2–3. 44 Szacunki zale od tego, na ile okre li si liczebno legionów w okresie pó nej Republiki.

C.F. Konrad podejrzewa np., e liczby podane przez Orozjusza nale y interpretowa jako „at

least five legions, probably six to eight”. Vide: C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 127,

160. 45 Plut., Sert. 6, 2; App., B.C., I, 86, 392; Ib. 101, 439. Confer: Iul. Exuper. 7–8. Szerzej na ten

temat: E. Badian, Studies…, s. 90, 104, przyp. 164–165; T.R.S. Broughton, The Magistrates...,

vol. III, s. 193 (badacz zweryfikowa swój pogl d w tej sprawie z wcze niej opublikowanego

studium: idem, The Magistrates…, vol. II, New York 1952, s. 63); C.F. Konrad, Plutarch’s

Sertorius…, s. 88–89. Confer: W. Jashemski, The Origins…, s. 126; CAH, vol. IX, s. 191

(R. Seager), którzy namiestnictwo Sertoriusza ograniczaj tylko do Hiszpanii Bli szej. 46 Plut., Sert. 6, 2. 47 Fakt przyprowadzenia z Italii wojska przez Sertoriusza wyra nie akcentuje Appian: B.C. I, 108,

506. Confer: Plut., Sert. 6, 2–3. A. Schulten (Sertorius..., s. 44, przyp. 227) s dzi, e Sertoriusz

przywiód na pó wysep oko o 9 tys. o nierzy. W tpi w to P.A. Brunt: „Sertorius probably

brought no troops with him to Spain in 83/82 (at that juncture men could not be spared from the

war with Sulla)”. Zamiast tego badacz ów stawia hipotez , e „he [Sertoriusz – T. .] com-

manded one legion from Italy, which may either have remained in Spain throughout the Social

war or have been sent there on its conclusion”. Vide: P.A. Brunt, Italian Manpower…, s. 470.

18 Tomasz ado

Na to, e Sertoriusz posiada w drodze do Hiszpanii spore si y, wskazuje

szereg innych przes anek. Ze róde wynika np., e w czasie przejazdu na Pó -

wysep Iberyjski Sertoriusz bez problemów pokona teren Galii Zaalpejskiej48,

a powa niejsze przeszkody napotka dopiero w Pirenejach, gdzie przyj posel-

stwo plemion barbarzy skich, domagaj ce si op aty za przej cie przez góry49.

Sertoriusz nie podj walki, lecz wykupi si i przejecha bezpiecznie. Takie za-

chowanie nowego namiestnika prowincji hiszpa skich nie mo e jednak prowa-

dzi do wniosku, e ust pi , bo nie mia ze sob wojska. Przeciwnie – mo emy

przypuszcza , e gdyby u boku Sertoriusza nie by o adnych oddzia ów lub by y

bardzo s abe, plemiona barbarzy skie pokusi yby si o zastawienie na nie jakiej

pu apki, a nie podejmowa yby pertraktacji. Zdaniem P.O. Spanna Rzymian

u boku Sertoriusza najwidoczniej by o jednak zbyt wielu, by barbarzy cy zaata-

kowali go i dlatego ograniczyli si tylko do da okupu50. Przyj cie przez no-

wego namiestnika prowincji hiszpa skich przedstawionych mu warunków nale-

y t umaczy tym, e spieszy si do swoich prowincji. Sertoriusz zdawa sobie

bowiem spraw z tego, e wik anie si w walk z trudnym przeciwnikiem prze-

d u y oby jedynie przepraw prowadzonych przez niego si przez góry, co w ob-

liczu chwiejnej postawy Flakkusa by oby ryzykowne.

Poczynione uwagi wskazuj zatem, e Sertoriusz, w momencie wyruszenia

z Italii, by obj namiestnictwo w Hiszpanii, sta na czele wojska; chocia li-

czebno jego oddzia ów mo na okre li tylko hipotetycznie. Wydaje si , e

dysponowa co najmniej jednym, a najprawdopodobniej jednak dwoma legio-

nami. Niewykluczone bowiem, e senat powierzy mu po jednym legionie na

ka d prowincj hiszpa sk . Bezpo rednio po obj ciu namiestnictwa, prawdo-

podobnie jeszcze w 82 roku, Sertoriusz poczyni równie zaci gi po ród obywa-

teli rzymskich zamieszkuj cych Hiszpani Bli sz 51. Nie zebra raczej znacz -

cych si . Na przeszkodzie stan y mu bowiem: niech tna postawa hiszpa skich

Italików, którzy wobec walk wewn trznych w Republice mi dzy sulla czykami

Przypuszczenie to nie jest jednak potwierdzone w ród ach. Pogl d tego historyka spotka si

ze zdecydowan krytyk : P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 40. 48 Plut., Sert. 6, 2–3; Iul. Exuper. 8. Jej namiestnik, Gajusz Waleriusz Flakkus (ten sam, który do

tego czasu zarz dza tak e obydwiema Hiszpaniami), najwidoczniej otwarcie sympatyzowa ju

wówczas z Sull i najprawdopodobniej skorzysta by z okazji, by powstrzyma Sertoriusza,

gdyby ten nie mia przy sobie jakiej wi kszej si y. Tymczasem Sertoriusz nie napotka adne-

go oporu ze strony Flakkusa ani w czasie w drówki przez Gali , ani po przybyciu do Hiszpanii. 49 Plut., Sert. 6, 3. Sertoriusz na Pó wysep Iberyjski chcia prawdopodobnie przedosta si przez

jedn z prze czy w okolicach Andory, by mo e Col de la Perche. Tereny te zamieszkiwa o

katalo skie plemi wojowniczych Keretanów (Cerretani). Vide: C.F. Konrad, Plutarch’s Serto-

rius..., s. 87. 50 P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 41. 51 Plut., Sert. 6, 5.


i maria czykami zaj li przypuszczalnie postaw wyczekuj c i nie chcieli anga-

owa si po adnej ze stron52, a tak e brak czasu, gdy po zaj ciu Rzymu dyk-

tator szybko wys a na Pó wysep Iberyjski wojsko z zadaniem wyparcia stamt d

Sertoriusza. Trzon armii Sertoriusza stacjonuj cej w zarz dzanych przez niego

prowincjach w latach 83–81 stanowili zatem Rzymianie, którzy wraz z nim

przybyli z Italii do Hiszpanii.

Po walkach z oddzia ami Gajusza Anniusza oraz potyczkach w Afryce

z owych prawdopodobnych dwóch legionów pozosta y zaledwie niedobitki.

Wiadomo bowiem, e w momencie powrotu do Hiszpanii Sertoriuszowi towa-

rzyszy o jedynie „dwadzie cia sze setek” legionistów, z czego kilkuset by o

pozosta o ciami po armii Pacciaecusa, które Sertoriusz wcieli do swych oddzia-

ów po pokonaniu tego sulla skiego wodza53. Prawdopodobnie w sk ad jego

wojsk weszli wówczas tak e Rzymianie, którzy schronili si w Hiszpanii Dal-

szej w czasie nieobecno ci Sertoriusza na Pó wyspie Iberyjskim. Mogli to by

zarówno uciekinierzy z Hiszpanii Bli szej, którzy u Luzytanów znale li schro-

nienie przed Anniuszem, jak i nowi przybysze z Italii szukaj cy w Hiszpanii

azylu przed proskrypcjami i terrorem sulla skim54.

Armia Sertoriusza nabra a bardziej rzymskiego charakteru, a liczba s u -

cych w niej Rzymian wyra nie wzros a dopiero po przy czeniu si do niego 53

kohort przyprowadzonych na Pó wysep Iberyjski przez Marka Perpern 55. By a

to g ówna cz licz cej co najmniej sze legionów armii Marka Emiliusza Le-

pidusa, która w 77 roku wycofa a si z Pó wyspu Apeni skiego po niepowodze-

niu wywo anego przez niego buntu56. Jaka by a ogólna liczebno tych wojsk,

nie jest pewne, bowiem autorzy antyczni nie precyzuj rozmiarów strat ponie-

52 Na temat stosunku hiszpa skich Italików (tzw. Hispanienses) do Sertoriusza – vide: P.O. Spann,

Quintus Sertorius..., s. 169 nn.; C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 96–98; T. ado , Serto-

riusz a Hispanienses, „Prace Naukowe Akademii im. J. D ugosza w Cz stochowie. Seria: Ze-

szyty Historyczne”, z. IX, Cz stochowa, 2006, s. 7–14. Confer: A. Gabba, Republican Rome,

the Army and the Allies, Berkeley – Los Angeles 1976, s. 109–112. 53 Plut., Sert. 9, 3. 54 Plutarch (Sert. 10, 1) po wiadcza, e Luzytanie, którzy nak onili Sertoriusza, by powróci na

Pó wysep Iberyjski, dzia ali za namow tych, „którzy ju go [kiedy – T. .] spotkali”. Zdaniem

C.F. Konrada (Plutarch’s Sertorius..., s. 117) mogli to by „members of his [Sertoriusza – T. .]

staff who had been unable to leave the Penisula along with him in 81, and other Marians that

had come to Spain during the last months of the Civil War”. 55 Plut., Sert. 15,1; App., B.C. I, 107, 504; 108, 508; Iul. Exuper. 7; Oros. V, 23, 12; 24, 16. Vide:

P.O. Spann, M. Perperna and Pompey’s Spanish Expedition, „Hispania Antiqua” 7, 1977,

s. 47–62; T. ado , Uwagi o Marku Perpernie, przywódcy spisku na ycie Sertoriusza, [w:]

Zamach stanu w dawnych spo eczno ciach, red. A. So tysik, Warszawa 2004, s. 71. 56 N. Criniti, M. Aimilius Q.F.M.N. Lepidus „ut ignis in stipula“, „Memorie dell’Istituto Lombar-

do – Accademia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere – Scienze morali e storiche”, t. 30, Mi-

lano 1969, s. 446; P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 448–449.

20 Tomasz ado

sionych przez Lepidusa w czasie star w Italii w 77 roku57. Prawdopodobnie nie

by y to jednak straty du e. Tytus Liwiusz wspomina, e wiosn 76 roku Perper-

na sprawowa dowództwo w Hiszpanii nad 20 tysi cami Rzymian. Wojsko to

identyfikuje si w a nie z owymi przyprowadzonymi przez niego na Pó wysep

Iberyjski 53 kohortami58. Liczba 53 odnosz ca si do przyby ych wraz z Perper-

n kohort jest wi c wiarygodna, mo liwe natomiast, e nie mia y one pe nego

stanu59.

W sumie wi c po stronie Sertoriusza w okresie jego pobytu w Hiszpanii (lata

83–73) walczy o oko o siedmiu legionów z o onych z Rzymian (sze – je li li-

czy okres tylko wojny sertoria skiej, czyli lata 80–73). Ponadto po stronie

zbuntowanego namiestnika walczy y liczne kontyngenty wojsk hiszpa skich.

Niestety, nie sposób dok adnie okre li ich liczebno ci. Z ró nych wzmianek au-

torów antycznych mo na jednak wysnu wnioski, e w starciach, które toczone

by y w czasie owej wojny, si y sertoria skie dorównywa y, a by mo e nawet

przewy sza y liczebno ci armie sulla czyków60. Z drugiej strony brak jakich-

kolwiek informacji o obecno ci hiszpa skich oddzia ów w armiach sulla skich,

co pozwala s dzi , e wodzowie wys ani przez sulla ski senat zdani byli tylko

na si y przyprowadzone z Italii61.

57 App., B.C. I, 107, 504; Iul. Exuper. 6, 8–13. 58 Liv., fr. XCI. Confer: A. Schulten, Sertorius..., s. 79. 59 E. Gabba (Le origini..., s. 302–303) nie wierzy, by taka si a przedosta a si na Sardyni , bo

prawdopodobnie wówczas zbuntowanemu konsulowi atwo uda oby si zaj wysp . Vide:

tak e G. Stahl, De bello Sertoriano, Erlangae 1907, s. 52. W ród ach zachowa y si jednak

wzmianki wiadcz ce o tym, e namiestnik Sardynii, Gajusz Waleriusz Triarius, by doskonale

przygotowany do obrony wyspy. Przewaga liczebna Lepidusa niewiele pomog aby mu w for-

sowaniu umocnie . Je li za jego g ównym celem by o dotarcie do Hiszpanii, nie mia na to

czasu. Vide: Ascon. 19; Exuper. 6, 16–20. 60 W bitwie z L. Manliuszem, w której namiestnik dysponowa armi z o on z trzech legionów

i pó tora tysi ca jazdy, Hirtulejusz przewa a (Oros. V, 23, 4: „iniquam cum Hirtuleio pugnam

conseruit”). Co prawda, cz armii sertoria skiego wodza stanowili Rzymianie, ale na tym

etapie wojny nie mog o by ich wi cej ni trzy tysi ce. A zatem ju na pocz tku wojny w armii

Hirtulejusza walczy o przesz o 10 tysi cy hiszpa skich sprzymierze ców. Co najmniej drugie

tyle mia w tym czasie ze sob Sertoriusz w Hiszpanii Dalszej. W toku wojny liczba hiszpa -

skich sprzymierze ców w armii Sertoriusza stale ros a. Pompejusz w li cie do senatu skar y

si , e ust puje liczebnie Sertoriuszowi. Sall., Hist. II, 98, 5: „Recepi Galliam, Pyrenaeum, La-

cetaniam, Indigetis et primum impetum Sertori victoris novis militibus et multo paucioribus

sustinui hiememque castris inter saevissumos hostis, non per oppida neque ex ambitione mea egi”. 61 J.S. Richardson, The Romans..., s. 101.


3. Podsumowanie i wnioski

Po podliczeniu wszystkich oddzia ów wys anych przez sulla czyków do

Hiszpanii w latach 81–7462 okazuje si , e w czasie wojny z Sertoriuszem wal-

czy y tam cznie dwadzie cia dwa legiony. Jest to oczywi cie liczba przybli o-

na, niemniej wydaje si optymalna.

Co ciekawe, Plutarch podaje, e Sertoriusz musia stawi czo o rzym-

skim wodzom, pod których dowództwem s u y o sto dwadzie cia tysi cy pie-

szych, sze tysi cy jazdy i dwa tysi ce uczników i procarzy63. Za wiarygodne

uznaje si dane biografa z Cheronei odnosz ce si do liczby procarzy i uczni-

ków w armiach sulla skich, zastrze e nie budzi te podana przez niego liczeb-

no konnicy64. Powszechnie podwa a si natomiast wiarygodno danych doty-

cz cych piechoty wys anej przez senat do Hiszpanii. Uznaje si , e s one moc-

no zawy one65. Wra enie to pot guje fakt, e zosta y podane w odniesieniu do

pocz tku wojny sertoria skiej i w zestawieniu z si ami sertoria skimi, które

w owym czasie liczy y 7 300 ludzi66. Wydaje si jednak e, e obydwie warto ci

znajduj ce si w tym fragmencie ywota Sertoriusza s wiarygodne, a nadu y-

ciem ze strony biografa jest tylko ich zestawienie w jednym miejscu67. Liczba

wojsk sertoria skich odzwierciedla bowiem liczebno armii zbuntowanego na-

miestnika prowincji hiszpa skich, któr ten dysponowa na pocz tku wojny, za

wielko podana przy si ach wys anych na Pó wysep Iberyjski przez senat jest

prawdopodobnie ogóln liczb legionistów wyekspediowanych do Hiszpanii w

okresie oko o dziesi ciu lat trwaj cych tam zmaga zbrojnych. Wiadomo te , e

w pó norepublika skich ywotach Plutarch stosuje wymiennie okre lenie legion

62 Na pocz tku 81 roku wyruszy a do Hiszpanii pierwsza armia pod wodz Anniusza, za w 74

roku z Rzymu wys ano wsparcie dla Pompejusza i – o ile wiadomo – by y to ostatnie legiony,

które zasili y sulla czyków w wojnie z Sertoriuszem. 63 Plut., Sert. 12, 2. 64 Orozjusz po wiadcza obecno konnicy w wojskach Manliusza (1500) i Pompejusza (1000):

Oros. V, 23, 4, 9. Pozosta e 3500 stanowi o zapewne cz si Fufidiusza, Domicjusza i Metel-

lusa, by mo e te jaka cz konnych znajdowa a si w ród posi ków przys anych do Hisz-

panii przez senat w 74 roku. Vide: C.F. Konrad, Plutarch’s Sertorius..., s. 127. 65 P.O. Spann (Quintus Sertorius..., s. 191, przyp. 57) twierdzi, e dane odnosz ce si do liczeb-

no ci armii sulla skich podane przez Plutarcha s „sensational and incredible”. 66 Na wojsko to sk ada o si 2 600 Rzymian, 700 libijczyków i 4 000 Luzytanów. Vide: Plut.,

Sert. 12, 2. Bli ej: F. Garcia Morá, Un episodio..., s. 56 nn.; C.F. Konrad, Plutarch’s Serto-

rius..., s. 125 n. 67 Wskazuj c na tak du e dysproporcje mi dzy walcz cymi stronami, Plutarch – by mo e –

zwraca uwag , jak niewielkie szanse mia Sertoriusz w walce z sulla czykami, i w ten sposób

usprawiedliwia jego ostateczn kl sk .

22 Tomasz ado

i 6 tysi cy ludzi68. Wobec tego owych 120 tysi cy pieszych nale y odczytywa

najpewniej jako dwadzie cia legionów.

Liczba ta nie do ko ca pokrywa si , co prawda, z poczynionymi wy ej obli-

czeniami wskazuj cymi, e w czasie wojny z Sertoriuszem senat wys a do

Hiszpanii dwadzie cia dwa legiony. Ustalenia te odnosz si jednak do ca o ci

wojsk skierowanych na Pó wysep Iberyjski przez sulla czyków przeciwko Ser-

toriuszowi w latach 81–71. Plutarch za prawdopodobnie za pocz tek wojny ser-

toria skiej uwa a dopiero powrót Sertoriusza, po krótkim pobycie w Afryce, na

Pó wysep Iberyjski w roku 80. Nie uwzgl dni wi c czterech legionów powie-

rzonych przez Lucjusza Korneliusza Sull nowemu namiestnikowi prowincji

hiszpa skich, Gajuszowi Anniuszowi. Argumentowano jednak, e dwa z owych

legionów wesz y w sk ad armii nast pców Anniusza: jeden zasili oddzia y Lu-

cjusza Fufidiusza, drugi za – Marka Domicjusza Kalwinusa69. Je li wi c w ta-

kim kontek cie spojrze na informacj podan przez biografa z Cheronei, okazu-

je si , e wed ug niego w ca ym okresie wojny sertoria skiej sulla czycy wy-

ekspediowali do Hiszpanii dwadzie cia legionów. Liczba ta dok adnie odzwier-

ciedla szacunki si poszczególnych namiestników prowincji hiszpa skich stacjo-

nuj cych tam w czasie wojny sertoria skiej.

Ogólnie w okresie od 83 do 71 roku w Hiszpanii zaanga owanych by o za-

tem a dwadzie cia dziewi rzymskich legionów (w tym siedem po stronie Ser-

toriusza), za w okresie wojny Rzymu z Sertoriuszem toczonej w latach 80–71 –

dwadzie cia sze (w tym sze po stronie Sertoriusza). Trzeba jednak wyra nie

podkre li , e obliczenia powy sze dotycz legionów rzymskich wys anych do

Hiszpanii w ci gu ca ego okresu trwania wojny. W jej poszczególnych momen-

tach liczebno armii po obydwu stronach by a znacznie mniejsza. W czasie

najwi kszego nasilenia dzia a zbrojnych w latach 76–73 w oddzia ach sulla -

skich wodzów walczy o nieco ponad pi dziesi t tysi cy legionistów, w tym

samym za czasie Sertoriusz móg im przeciwstawi armi z o on z oko o

dwudziestu pi ciu tysi cy Rzymian i kilkudziesi ciu tysi cy hiszpa skich

sprzymierze ców70.

Tak wielkie zaanga owanie liczebne wojsk rzymskich w Hiszpanii w czasie

wojny z Sertoriuszem w bardzo powa nym stopniu wp yn o na funkcjonowanie

Republiki w latach siedemdziesi tych. Szczególnie istotny problem wojna sta-

nowi a dla finansów pa stwowych, bowiem utrzymanie tak du ej ilo ci o nie-

rzy by o ci arem, który dotyka ca e spo ecze stwo. Wielko tych kosztów

mo e by okre lona jedynie drog szacunków, przy których margines b du jest

68 Confer: Plut., Lucull. 7, 1; 24, 1; Cic., 36, 1; Cat. Min. 45, 4. Vide: C.F. Konrad, Plutarch’s

Sertorius..., s. 127. 69 Ut supra. 70 M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje..., s. 470.


nie do ustalenia. Poniewa w pierwszych latach zmaga na Pó wyspie Iberyj-

skim senat by zmuszony posy a tam coraz to nowe legiony, musia o to w re-

zultacie prowadzi do sta ego zwi kszania wydatków na wojn . Skarb pa stwa

zobowi zany by wyp aca walcz cym w Hiszpanii o nierzom o d. Ju tylko

z tego tytu u obci enia finansowe Republiki by y ogromne. W blisko dziesi -

cioletnich zmaganiach wojennych na Pó wyspie Iberyjskim bra o bowiem udzia

cznie zapewne oko o stu tysi cy legionistów wys anych do Hiszpanii przez se-

nat, a w latach 77–71 w adze w Rzymie tylko na Pó wyspie Iberyjskim musia y

utrzymywa kilkana cie legionów w ci gu roku71. Wiadomo, e roczne uposa-

enie jednego legionisty w latach siedemdziesi tych I wieku wynosi o 112 ½ de-

nara72. Je li wi c za o ymy, e na Pó wysep Iberyjski ze skarbu pa stwa w ka -

dym roku wyp ywa y kwoty maj ce zaspokoi potrzeby oko o 50 tysi cy legio-

nistów, to wyp aca im w sumie musiano przesz o pi i pó miliona denarów

rocznie. Ogólny koszt wojny wyniós za przesz o 50 milionów denarów. Do-

datkowymi wydatkami ponoszonymi przez skarb by o zapewne finansowanie

z niego nadzwyczajnych nagród i donatyw przyznawanych legionistom za szcze-

gólne zas ugi73. Jak wielkie sumy poch ania y one w czasach wojny z Sertoriu-

szem, nie sposób niestety ustali , w ród ach bowiem nie zachowa y si infor-

macje na ten temat. Ostateczny koszt wojny wydatki te jednak w znaczny sposób

podnosi y. Oblicza si – cho s to kalkulacje bardzo ostro ne – e wojna z Ser-

toriuszem w latach siedemdziesi tych obni y a mniej wi cej o 20% ówczesny

ca o ciowy dochód pa stwa rzymskiego74.

Utrzymanie na Pó wyspie Iberyjskim licznej armii i ogromne obci enia fi-

nansowe wynikaj ce z prowadzenia wojny z Sertoriuszem musia y negatywnie

odbi si na gospodarce Republiki. Jednym z przejawów z ej sytuacji ekono-

micznej w pa stwie by g ód, który zapanowa w stolicy w 75 roku. Efektem te-

go by y zamieszki w ród ludu. Sfrustrowany t um na Via Sacra zaatakowa na-

wet podró uj cego w towarzystwie konsulów kandydata do pretury Kwintusa

Cecyliusza Metellusa Kretikusa (pó niejszego konsula z 69 roku), który tylko

szcz ciu zawdzi cza znalezienie schronienia w domu Oktawiusza75. Napi ta

sytuacja w stolicy zmusi a konsula Gajusza Aureliusza Kott do wyst pienia

przed ludem. W zachowanej w Historiach Salustiusza mowie konsula wspomina

71 W latach 77–75 jedena cie, a w latach 74–71 trzyna cie. 72 G.R. Watson, The Pay of the Roman Army, „Historia” 7, 1958, s. 119. 73 A. D browa, Rozwój..., s. 293. 74 T. Wa ek-Czernecki, Historia gospodarcza wiata staro ytnego, t. II, Warszawa 1948, s. 215. 75 Sall., Hist. II, 23–26; 45; 48–50. Wi cej na ten temat: J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wy-

borcze od Sulli do Cezara, Wroc aw – Warszawa – Kraków 1966, s. 107; A.M. Ward, M. Cras-

sus and the Late Roman Republic, Columbia – London 1977, s. 17; CAH, vol. IX, s. 211

(R. Seager).

24 Tomasz ado

on m.in.: „Consules nos fecistis, Quirites, domi bellique impeditissuma re publi-

ca. Namque imperatores Hispaniae stipendium, milites, arma, frumentum po-

scunt76”, po czym dalej wymienia przyczyny ci kiej sytuacji gospodarczej pa -

stwa: „cum interim uectigalia parua et bellis incerta uix partem sumptuum susti-

nent”77. A zatem to wysokie wydatki zwi zane przede wszystkim z utrzymywa-

niem licznych armii w prowincjach, w tym zw aszcza hiszpa skich, zdaniem

konsula doprowadzi y do kryzysu ekonomicznego, w wyniku którego dosz o

w Rzymie do zamieszek. Wiemy, e w adze w Rzymie stara y si pokrywa

koszty wojny w Hiszpanii. Pompejusz w s awnym, cytowanym ju wcze niej,

li cie z ko ca 75 roku zwraca si do senatorów: „Fessus scribundo mittundoque

legatos omnis opes et spes privatas meas consumpsi, cum interim a vobis per

triennium vix annuus sumptus datus est”78. Sfrustrowany wódz skar y si zatem,

e senat nie pokrywa w wystarczaj cym stopniu kosztów prowadzonej przez

niego w Hiszpanii wojny. Ze s ów Pompejusza wynika jednak, e senat z cz ci

finansowych zobowi za si wywi za . Jednocze nie wódz przyznaje, e dzia a-

nia zbrojne na pó wyspie poch aniaj ogromne fundusze79. Sk din d wiadomo,

e pieni dze na prowadzenie wojny otrzymywa tak e Metellus, którego armia

liczebno ci niewiele ust powa a wojskom Pompejusza80. Postawienie wi c

wniosku, e utrzymywanie tak licznych armii na Pó wyspie Iberyjskim wp yn o

na gwa towne pogorszenie si sytuacji gospodarczej w Rzymie, wydaje si ze

wszech miar zasadne.

Trzeba tak e zaznaczy , e w latach siedemdziesi tych – ze wzgl du na

liczne wojny zewn trzne i konflikty domowe, które mia y miejsce w Republice

– w adze w Rzymie zmuszone by y utrzymywa w ca ym pa stwie szczególnie

du o legionów. Pod koniec dekady ich liczba si gn a a czterdziestu. To naj-

wi ksza liczba legionów, która by a w Republice pod broni w I po owie I wie-

ku81. Co istotne, znacz cy procent o nierzy rzymskich walczy w wojnie z Ser-

toriuszem w Hiszpanii. Zwi zane z tym trudno ci finansowe pot gowa fakt, e

ci ar utrzymywania walcz cych tam legionów niemal ca kowicie spoczywa na

w adzach w stolicy. Wp ywa y na to ró ne czynniki. Przede wszystkim wodzo-

wie rzymscy pozbawieni byli mo liwo ci aprowizacji w prowincjach hiszpa -

76 Sall., Hist. II, 47, 5. 77 Sall., Hist. II, 47, 6. Confer: A. Appel, Animus liber. Kwestia obiektywizmu w pisarstwie histo-

rycznym Sallustiusza, Toru 2004, s. 145 n. 78 Sall., Hist. II, 98, 2. 79 Sall., Hist. II, 98, 9. 80 Sall., Hist. II, 34. 81 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 449.


skich ze wzgl du na nieprzychyln wobec nich postaw plemion iberyjskich82.

Jeszcze w 76 roku potrzeby zaopatrzeniowe armii walcz cych na Pó wyspie Ibe-

ryjskim w niewielkim stopniu pokrywa y dochody z Galii Zaalpejskiej, jednak

i t prowincj spotka kryzys i ju w nast pnym roku nie mo na by o liczy na

jej pomoc83. Wyczerpywa y si tak e osobiste mo liwo ci wodzów, którzy aby

pokry cz wydatków prowadzonej wojny, zaci gali kredyty84. Liczebno

wojsk bior cych udzia w wojnie w Hiszpanii i zwi zane z tym koszty ich

utrzymania w powa nym stopniu wp ywa y zatem na ogólny ekonomiczny kry-

zys Republiki, do którego dosz o w po owie lat siedemdziesi tych. Taki stan

rzeczy z kolei os abia polityczn pozycj optymatów w pa stwie rzymskim.

W efekcie w znacznej mierze spowodowa ich ust pstwa wzgl dem popularów,

co umo liwi o m.in. zapocz tkowanie reform wewn trznych w Republice, sta-

nowi cych pierwszy wy om w systemie politycznym stworzonym przez Sull 85.

Skala obywateli rzymskich zaanga owanych w walki w Hiszpanii jawi si

jeszcze bardziej znacz co, gdy spojrzymy na demografi pa stwa rzymskiego

w latach siedemdziesi tych I wieku. W czasie cenzury sprawowanej przez Gne-

jusza Korneliusza Lentulusa Klodianusa i Lucjusza Gelliusza Publikol w latach

70/69, czyli ju po powrocie wojsk Gnejusza Pompejusza i Metellusa Piusa

z Pó wyspu Iberyjskiego do Italii, przeprowadzono w Republice spis ludno ci,

który wykaza , e Itali zamieszkiwa o wówczas oko o 900 tys. obywateli (doro-

s ych m czyzn)86. W tym czasie, wed ug szacunków P.A. Brunta, w prowin-

cjach pozostawa o w sumie jeszcze mniej wi cej 70 tysi cy legionistów, których

w cenzusie nie uwzgl dniono87. Przypomnie wypada, e zgodnie z ostro nymi

obliczeniami w Hiszpanii w ci gu ca ej wojny walczy o oko o 130 tysi cy oby-

82 Sall., Hist. I, 112: „illo profectus vicos castellaque incendere et fuga cultorum deserta igni vas-

tare, neque late aut securus nimis, metu gentis ad furta belli peridonei”. Confer: L.A. Curchin,

Roman Spain. Conquest and Assimilation, London – New York 1991, s. 43. 83 Sall., Hist. II, 9: „Gallia superiore anno Metelli exercitum stipendio frumentoque aluit et nunc

malis fructibus ipsa vix agitat”. 84 Po wiadcza to Pompejusz, który w li cie do senatu pisze: „ego non rem familiarem modo, ve-

rum etiam fidem consumpsi”. Sall., Hist. II, 98, 9. Confer: Sall., Hist. II, 98, 2: „...omnis opes

et spes privatas meas consumpsi...”. 85 M.in. z kryzysem ekonomicznym pa stwa wi za w moim przekonaniu trzeba wzrost aktywno-

ci popularów w 75 roku, którego konsekwencj by y reformy przeprowadzone przez konsula

Gajusza Aureliusza Kott (lex Aurelia de tribunicia potestate). Vide: N. Rogosz, Polityczna ro-

la trybunatu ludowego w Rzymie w latach restauracji sulla skiej, Katowice 1992, s. 35 nn. 86 Liv., per. XCVIII: „Cn. Lentulus et L. Gellius censores asperam censuram egerunt quattuor et

sexaginta senatu motis. A quibus lustro condito censa sunt civium capita DCCCC”. Liczba ta

wed ug badaczy jest wiarygodna. Vide: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 127;

P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 94; W. Suder, Census populi. Demografia staro ytnego

Rzymu, Wroc aw 2003, s. 137. 87 P.A. Brunt, Italian Manpower..., s. 94.

26 Tomasz ado

wateli rzymskich (100 tysi cy po stronie sulla czyków, 30 tysi cy po stronie

Sertoriusza). Liczby te oczywi cie traktowa nale y bardzo ostro nie. Warto

jednak zauwa y , e w zwi zku z powy szym w latach siedemdziesi tych I wieku

prawdopodobnie przesz o 20% doros ych Rzymian stale lub przez d ugi okres

przebywa o poza Itali . Przyczyni o si to z pewno ci w du ym stopniu do spo-

t gowania kryzysu demograficznego, do którego wówczas w pa stwie dosz o88.

Fakt wys ania przez senat na liczne w latach siedemdziesi tych wojny blisko

dwustu tysi cy legionistów wp yn równie na to, e pod koniec dekady bra-

kowa o w Italii do wiadczonych rekrutów. Uwidoczni o si to szczególnie moc-

no w okresie powstania Spartakusa. Sytuacja w Italii by a wówczas tym bardziej

krytyczna, e w 74 roku, oprócz dodatkowych legionistów wys anych Pompeju-

szowi do Hiszpanii, Itali opu ci y równie oddzia y wys ane na wojn z Mitry-

datesem VI Eupatorem. Powo ani w Italii pod bro o nierze rzymscy skierowa-

ni do t umienia wybuch ego w 73 roku buntu niewolników byli niewyszkoleni,

ma o zdyscyplinowani, a to by o jedn z przyczyn ponoszonych w pocz tkowym

okresie kl sk89. Liczebno wysy anych na wojny (w tym przede wszystkim na

Pó wysep Iberyjski) oddzia ów os abia a zatem równie mo liwo ci obronne

Republiki.

Silna armia, któr w momencie powrotu z Hiszpanii dysponowa Pompejusz,

z pewno ci wp yn a tak e na wzrost jego pozycji w pa stwie. Opuszczaj c

Pó wysep Iberyjski, wódz dysponowa prawdopodobnie o mioma legionami,

które cho nie w pe nym sk adzie, to jednak by y wojskiem do wiadczonym, za-

prawionym w kilkuletnich zmaganiach i ca kowicie mu oddanym. Po przybyciu

do Italii w 71 roku Pompejusz odmówi rozpuszczenia owych legionów, t uma-

cz c swoje zachowanie oczekiwaniem na powrót wojsk Metellusa, by razem

mogli odby triumf za zwyci stwo nad Sertoriuszem, i obiecywa , e natych-

miast po tym rozwi e armi 90. Post powanie m odego wodza spowodowane by-

o oczywi cie tym, e chcia u y wojska jako argumentu, który mia zmusi se-

nat do przyznania mu drugiego triumfu oraz umo liwienie stara o konsulat,

cho do tej pory nie sprawowa adnego urz du w pa stwie91. Podobne cele mia

Krassus, który po rozgromieniu powsta ców Spartakusa równie nie rozwi za

88 A. Suder, Census populi..., s. 139. 89 Vide: App., B.C. I, 116, 541. Confer: R. Kamienik, Studia nad powstaniem Spartakusa, Lublin

1984, s. 66. Sytuacja w armii rzymskiej wys anej do walki z niewolnikami zmieni a si dopiero

po zastosowaniu przez Marka Licyniusza Krassusa nadzwyczajnych rodków zwi kszaj cych

dyscyplin w ród legionistów. 90 Plut., Pomp. 21, 7; App., B.C. I, 121, 561. Szerzej: B.A. Marshall, Crassus. A Political Biogra-

phy, Amsterdam 1976, s. 49–50. 91 Cic., de imp. Cn. Pomp. 62; Liv., per. XCVII. Confer: App., B.C. I, 121, 560; Plut., Pomp.

22,1.


swojej armii, liczebnie mniej wi cej dorównuj cej si om Pompejusza92. To w a-

nie armii obydwaj wodzowie zawdzi cza mogli osi gni cie zamierzonych ce-

lów. Wybrani zostali na konsulat na 70 rok, za za zwyci stwa odniesione

w wojnach Pompejuszowi przyznano triumf, a Krassusowi owacj 93.

Liczebno wojsk przyprowadzonych przez Pompejusza z Hiszpanii wywie-

ra a znaczny wp yw na polityk wewn trzn w Rzymie równie w latach na-

st pnych. Weterani tego wodza s u yli mu wiernie w stolicy, odgrywaj c praw-

dopodobnie du rol w realizacji jego zamierze . Przypuszcza si m.in., e to

w a nie weterani wojny hiszpa skiej przyczynili si do wyboru trybunów ludo-

wych w latach 68 i 6794. Gabiniusz i Maniliusz, którzy odpowiednio wówczas

pe nili ten urz d, mocno byli bowiem zwi zani z Pompejuszem i umo liwili

przeprowadzenie na zgromadzeniu ludowym korzystnych dla niego ustaw95.

Oddzia ywanie liczebno ci wojsk u ytych w czasie wojny Rzymu z Serto-

riuszem na sytuacj Republiki Rzymskiej w latach siedemdziesi tych mo na za-

tem uzna za problem bardzo istotny. Przeprowadzona na ró nych p aszczy-

znach analiza wykaza a, e skala wysi ku militarnego Rzymu na Pó wyspie Ibe-

ryjskim negatywnie wp ywa a w najwi kszym stopniu na gospodark pa stwa.

W rezultacie dosz o w nim do kryzysu ekonomicznego, który doprowadzi do

os abienia pozycji, rz dz cych ówcze nie pa stwem, sulla czyków. Skutkiem

licznych kampanii wojennych, w które zaanga owana by a Republika w latach

siedemdziesi tych, by równie wzrost znaczenia armii w pa stwie, a przede

wszystkim wzmocnienie stoj cych na ich czele wodzów. Dowództwo nad siln

i oddan armi coraz cz ciej zacz o wyznacza drog kariery politycznej

w pa stwie.

92 Podejrzewa si , e Krassus mia pod broni oko o 8–10 legionów. Vide: P.A. Brunt, Italian

Manpower..., s. 288, 450; B.A. Marshall, Crassus..., s. 49. 93 Na temat triumfu Pompejusza: T.R.S. Broughton, The Magistrates..., vol. II, s. 124 (o ród ach);

M. Gelzer, Das erste Consulat des Pompeius und die bertragung der grossen Imperien, [in:]

idem, Kleine Schriften, vol. II, Wiesbaden 1963, s. 164–165. O owacji Krassusa: T.R.S. Broughton,

The Magistrates..., vol. II, s. 123 (relacje ród owe); B.A. Marshall, Crassus’ Ovation in 71

B.C., „Historia” 21, 1972, s. 669–673. 94 R.E. Smith, The Lex Plotia Agraria and Pompey’s Spanish Veterans, CQ 7, 1957, s. 82–85;

H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schy ku Republiki, „Antiquitas” 14, 1988,

s. 121. 95 Najwa niejsze z nich to Lex Gabinia de bello piratico (na mocy której Pompejusz otrzyma im-

perium infinitum w wojnie z piratami) i Lex Manilia de imperio Cn. Pompei (przyznaj ca Pom-

pejuszowi generalne pe nomocnictwo do podj cia rodków niezb dnych do zaprowadzenia

spokoju na Bliskim Wschodzie). Na temat dzia alno ci owych trybunów – vide: G. Niccolini,

I fasti dei tribuni della plebe, Milano 1934, s. 253–263; G. Rotondi, Leges publicae populi ro-

mani, Hildesheim 1962, s. 371–376 (na temat informacji ród owych); R. Syme, The Roman

Revolution, Oxford 1960, s. 29; R. Seager, Pompey..., s. 33–43.

Documents

Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys Republiki w latach