Linie i stacje elektroenergetyczne w środowisku człowieka

Linie i stacje elektroenergetyczne

w środowisku człowiekaINFORMATOR

WYDANIE 4

WARSZAWA 2008

INFORMATOR

Linie i stacjeelektroenergetyczne

w Êrodowisku cz∏owieka

WYDANIE 4

Warszawa 2008

Informator ok_03 7/10/08 20:54 Page 1

2


3

Opracowanie stanowi aktualizacj´ Informatora pod tytu∏em „Linie i stacje elektroenergetycznew Êrodowisku cz∏owieka”, wydanego w 2005 r.

Niniejszy informator powsta∏ na zlecenie:PSE - Operator S.A.

Koncepcja ca∏oÊci opracowania:dr in˝. Marek Szuba

Autorzy wspó∏pracujàcy:prof. dr hab. Krzysztof Do∏owyprof. dr hab. Jerzy Duszyƒskidr in˝. Marek Jaworskimgr Ryszard Kowalczykdr Witold Lenartdr hab. in˝. Janusz Miku∏aprof. dr hab. med. Stanis∏aw Szmigielskiprof. dr hab. in˝. Zdzis∏aw Teresiakdr in˝. Andrzej Tyszecki

Opracowanie graficzne:Katarzyna Heliasz

Przygotowanie rysunków:Waldemar DudaPiotr PflegelMarek JaworskiMarek Szuba

Zdjćia:Archiwum PSE SA - Operator S.A.Marek JaworskiMarek Szuba

Wydawca: Biuro Konsultingowo-In˝ynierskie „EKO-MARK”


4

KRZYSZTOF DO¸OWYProf. dr hab. – biofizyk. Pracownik naukowy Szko∏y G∏ównej Gospodarstwa Wiejskie-go w Warszawie. Specjalista z dziedziny biofizyki i elektrofizjologii. Autor licznychprac naukowych z dziedziny elektrofizjologii oraz ekspertyz dotyczàcych biologicz-nych skutków oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych.

JERZY DUSZY¡SKIProf. dr hab. – biochemik. Do niedawna dyrektor i pracownik naukowy Instytutu Biologii DoÊwiadczalnej im. M. Nenckiego. Aktualnie Podsekretarz Stanu w Minister-stwie Nauki i Szkolnictwa Wy˝szego. Autor ekspertyz dotyczàcych biologicznychskutków oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych.

MAREK JAWORSKIDr in˝. – elektroenergetyk. Pracownik naukowy Instytutu Energoelektryki Politechni-ki Wroc∏awskiej. Wspó∏autor prac naukowych z dziedziny technicznych aspektówoddzia∏ywania pola elektromagnetycznego na Êrodowisko.

RYSZARD KOWALCZYKMgr – specjalista w zakresie planowania i zagospodarowania przestrzennego a tak˝eochrony przed ha∏asem i wibracjami. Rzeczoznawca Ministra Ochrony Ârodowiska,Zasobów Naturalnych i LeÊnictwa. Autor licznych ocen oddzia∏ywania na Êrodowi-sko, w tym inwestycji elektroenergetycznych.

WITOLD LENARTDr – wicedyrektor Centrum Badaƒ nad Ârodowiskiem Uniwersytetu Warszawskiego,wyk∏adowca akademicki, autor ksià˝ek, publikacji i programów dydaktycznych z za-kresu ochrony Êrodowiska, szczególnie ocen Êrodowiskowych i edukacji ekologicznej.Cz∏onek Komisji d.s. OOS w Ministerstwie Ârodowiska.

JANUSZ MIKU¸ADr in˝. – mechanik. Do niedawna pracownik naukowy Instytutu Materia∏oznawstwai Technologii Metali Politechniki Krakowskiej. Autor i wspó∏autor licznych prac naukowo-badawczych oraz ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko. Podsekretarz Stanuw Ministerstwie Rozwoju Regionalnego.


5

STANIS¸AW SZMIGIELSKIProf. dr hab. med. – patofizjolog. Pracownik naukowy Wojskowego Instytutu Higienyi Epidemiologii w Warszawie, kierownik Zak∏adu Biologicznego Dzia∏ania Pól Elektro-magnetycznych. Cz∏onek krajowych i zagranicznych towarzystw naukowych z zakresubioelektromagnetyki, ekspert WHO, autor licznych prac naukowych z dziedziny od-dzia∏ywania pól elektromagnetycznych.

MAREK SZUBADr in˝. – elektroenergetyk. Pracownik naukowy Instytutu Energoelektryki PolitechnikiWroc∏awskiej. Specjalista w zakresie problematyki oddzia∏ywania pól elektromagnetycz-nych na Êrodowisko. Autor licznych prac naukowych z dziedziny technicznych aspektówbioelektromagnetyki. Cz∏onek Wojewódzkiej Komisji Ocen Oddzia∏ywania na Ârodowi-sko (woj. dolnoÊlàskie).

ZDZIS¸AW TERESIAKProf. dr hab. in˝. – elektroenergetyk. D∏ugoletni pracownik Instytutu Energoelektryki Politechniki Wroc∏awskiej. Specjalista z dziedziny projektowania, budowy i eksploatacjisystemu elektroenergetycznego oraz przemian energii elektrycznej. Autor licznych pracnaukowych poÊwićonych mi´dzy innymi ochronie Êrodowiska i cz∏owieka przed pro-mieniowaniem elektromagnetycznym oraz pora˝eniem pràdem elektrycznym.

ANDRZEJ TYSZECKIDr in˝. – urbanista. Specjalista z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzen-nego. Autor licznych opracowaƒ i ekspertyz z zakresu oddzia∏ywania na Êrodowiskow dzia∏alnoÊci inwestycyjnej. Wydawca i redaktor naczelny kwartalnika „Problemyocen Êrodowiskowych”.


6


7



SPIS TREÂCI WST¢P ........................................................................................................................................................................

1. ENERGIA ELEKTRYCZNA, WYTWARZANIE, PRZESY¸ANIE I DYSTRYBUCJA – POJ¢CIA PODSTAWOWE .........................................................................................................................................

2. POLA ELEKTROMAGNETYCZNE W ÂRODOWISKU CZ¸OWIEKA ................................................................................ 2.1. Charakterystyka pola elektromagnetycznego jako czynnika fizycznego .....................................................................2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych ..............................................................................................................................

2.2.1. èród∏a pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz ................................................................................2.2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych wielkiej cz´stotliwoÊci ................................................................................

3. ODDZIA YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA ORGANIZMY ˚YWE ........................................................... 3.1. Uwagi ogólne ............................................................................................................................................................ 3.2. Wp∏yw pól elektroenergetycznych na cz∏owieka – rys historyczny ............................................................................3.3. Oddzia∏ywanie pól elektroenergetycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci (EFL) na organizmy ywe ..........................

3.3.1. Pola elektroenergetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci jako czynnik wspó∏czesnego Êrodowiska ..................3.3.2. Oddzia∏ywanie czynników Êrodowiska na stan zdrowia cz∏owieka .................................................................3.3.3. Efekty biologiczne i ryzyko zdrowotne przy wyst´powaniu pól elektromagnetycznych bardzo niskich

cz´stotliwoÊci w Êrodowisku cz∏owieka...........................................................................................................3.3.4. Ocena skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magnetycznych bardzo niskich

cz´stotliwoÊci ..................................................................................................................................................3.4. Badania epidemiologiczne dotyczàce oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych niskich cz´stotliwoÊci

na organizmy ywe ....................................................................................................................................................3.4.1. Wspó∏czesne poglàdy na ryzyko nowotworowe pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz

w Êwietle wyników mi´dzynarodowych programów naukowych .................................................................3.4.2. Rozwój choroby nowotworowej i mo˝liwoÊç jego zak∏ócenia przez pola magnetyczne

o cz´stotliwoÊci sieciowej ............................................................................................................................... 3.4.3. Badania epidemiologiczne ryzyka nowotworowego u ludzi nara˝onych na dzia∏anie

pól magnetycznych 50/60 Hz .......................................................................................................................... 3.4.4. Badania epidemiologiczne ludnoÊci zamieszka∏ej w pobli˝u linii napowietrznych i w miejscach

o wy˝szej od przeci´tnej intensywnoÊci pól magnetycznych .......................................................................... 3.5. Oddzia∏ywanie biologiczne sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych ..................................................................... 3.6. Oddzia∏ywanie pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz – ustalenia

dotyczàce zalecanej ochrony cz∏owieka ..................................................................................................................... 3.7. Normy, przepisy i zalecenia dotyczàce ochrony przed polem elektromagnetycznym

o cz´stotliwoÊci 50 Hz oraz zasady ich tworzenia ...................................................................................................... 3.7.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................. 3.7.2. Mi´dzynarodowe zalecenia dotyczàce ochrony przed wp∏ywem pól elektromagnetycznych

o cz´stotliwoÊci 50 Hz ..................................................................................................................................... 3.7.3. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektrycznych w ekspozycji Êrodowiskowej ...............................................3.7.4. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól magnetycznych w ekspozycji Êrodowiskowej ............................................3.7.5. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektromagnetycznych w ekspozycji zawodowej .......................................

13

15

2525292931

323233363637

40

41

43

43

55

57

5960

63

6565

66687277

9


10

4. OCHRONA ÂRODOWISKA PRZED ODDZIA YWANIEM CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCHZWIÑZANYCH Z BUDOWÑ I EKSPLOATACJÑ OBIEKTÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH ........................................... 4.1. Projektowanie i budowa napowietrznych linii elektroenergetycznych wysokiego napićia

w aspekcie zagadnieƒ ochrony Êrodowiska .............................................................................................................. 4.1.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................. 4.1.2. Elementy linii napowietrznych ......................................................................................................................... 4.1.3. Awarie linii .......................................................................................................................................................4.1.4. Porównanie krajowych i zagranicznych uk∏adów przesy∏owych najwy˝szych napi´ç .....................................4.1.5. Normy i przepisy dotyczàce budowy linii elektroenergetycznych .................................................................... 4.1.6. Wybór trasy linii przesy∏owej ........................................................................................................................... 4.1.7. Prowadzenie linii elektroenergetycznych przez lasy i w pobli˝u drzew ........................................................... 4.1.8. Trasa linii elektroenergetycznej a ochrona terenu i krajobrazu ........................................................................

4.2. Charakterystyka czynników fizycznych wytwarzanych przez linie elektroenergetyczne i ich wp∏yw na Êrodowisko .........................................................................................................................................4.2.1. Pole elektryczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç ...................................4.2.2. Pole magnetyczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç ................................ 4.2.3. Techniki kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ

elektroenergetycznych ....................................................................................................................................4.2.4. Rozk∏ad pola elektromagnetycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej w aspekcie ustanawiania

obszaru ograniczonego u˝ytkowania ..............................................................................................................4.2.5. Ha∏as (szumy akustyczne) ................................................................................................................................4.2.6. Zak∏ócenia radioelektryczne ............................................................................................................................

4.3. Projektowanie i budowa stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç w aspekcie zagadnieƒ ochrony Êrodowiska .................................................................................................................................................................4.3.1. Cz´Êci funkcjonalne stacji i ich przeznaczenie ..................................................................................................4.3.2. Lokalizacja stacji elektroenergetycznych ..........................................................................................................4.3.3. Stacje elektronergetyczne z rozdzielnicami w izolacji gazowej ........................................................................

4.4. Charakterystyka czynników fizycznych wytwarzanych przez stacje elektroenergetyczne i ich wp∏yw na Êrodowisko ........................................................................................................................................4.4.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................4.4.2. Pole elektryczne ..............................................................................................................................................4.4.3. Pole magnetyczne ...........................................................................................................................................4.4.4. Ha∏as (szumy akustyczne) ................................................................................................................................4.4.5. Gospodarka wodno-Êciekowa na terenie stacji elektroenergetycznych ..........................................................4.4.6. Gospodarka odpadami i zanieczyszczenie powietrza na terenie stacji elektroenergetycznych .......................

4.5. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii napowietrznych pràdu sta∏ego ..........................................................................4.6. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii kablowych pràdu sta∏ego ..................................................................................4.7. Zagadnienia Êrodowiskowe jednoprzewodowego (monopolarnego) uk∏adu przesy∏owego pràdu sta∏ego ............4.8. Oddzia∏ywanie na Êrodowisko elektroenergetycznych stacji pràdu sta∏ego ..............................................................

5. OCHRONA ÂRODOWISKA W ÂWIETLE OBOWIÑZUJÑCYCH PRZEPISÓW ................................................................5.1. Procedura lokalizacyjna inwestycji elektroenergetycznych ........................................................................................5.2. Przygotowanie realizacji inwestycji elektroenergetycznych ......................................................................................

82

828285899091929395

9999

106

112

114117122

123123124124

125125127129130133134134136137139

140140141


11

5.2.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................5.2.2. Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia .....................................5.2.3. Mo˝liwe warianty przygotowania do realizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych ...................5.2.4. Studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy ...........................................5.2.5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ......................................................................................5.2.6. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa ................................................................................5.2.7. Uzyskiwanie pozwolenia na budow´ .............................................................................................................

5.3. Procedura lokalizacyjna przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycznej w Êwietle zapisów zawartych w ustawie Prawo ochrony Êrodowiska ....................................................................................................5.3.1. Klasyfikacja przedsi´wzi´ç ..............................................................................................................................5.3.2. Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko .............................................................................................................5.3.3. Post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko ...........................................

5.4. Uzyskiwanie decyzji o pozwoleniu na budow´ dla linii lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy planowane przedsi´wzićie jest uj´te w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ....................5.4.1. Uwagi ogólne .................................................................................................................................................5.4.2. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których

przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko jest wymagane ................5.4.3. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których

przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko nie jest wymagane ............5.5. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o pozwoleniu na budow´ dla linii

lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy planowane przedsi´wzićie nie jest uj´te w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego ...............................................................................................................5.5.1. Uwagi ogólne ..................................................................................................................................................5.5.2. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz pozwolenia na budow´ dla linii

lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko jest wymagane ........................................................................................................................

5.5.3. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz pozwolenia na budow´ dla linii lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko nie jest wymagane ..................................................................................................................

5.6. Konflikty spo∏eczne wokó∏ inwestycji a polskie prawodawstwo ..............................................................................5.6.1. Uwagi ogólne ..................................................................................................................................................5.6.2. System ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko w Êwietle ustawy Prawo ochrony Êrodowiska ...........................

5.7. Problemy ochrony Êrodowiska w czasie budowy obiektów elektroenergetycznych ..................................................5.8. Oddawanie do u˝ytkowania linii i stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç w Êwietle zapisów zawartych

w ustawie Prawo ochrony Êrodowiska .....................................................................................................................5.9. Zasady u˝ytkowania terenu w otoczeniu linii przesy∏owych i stacji elektroenergetycznych .......................................

S¸OWNIK WA˚NIEJSZYCH POJ¢å ..............................................................................................................................

LITERATURA ...............................................................................................................................................................

141142145147148151152

153153155156

157157

157

158

159159

159

161162162163164

165166

168

172


12


13

WST¢P

Eksploatacji linii napowietrznych oraz stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç to-warzyszy obecnoÊç w ich otoczeniu szeregu czynników fizycznych i chemicznych, którew pewnych warunkach i przy odpowiednio du˝ych poziomach, mogà byç ucià˝liwe dla Êrodo-wiska. Problem oddzia∏ywania na Êrodowisko tych czynników jest jednym z bardziej z∏o˝onychzagadnieƒ naukowych, analizowanym zarówno pod kàtem technicznym, biologiczno-medycz-nym jak i spo∏ecznym.

Jednym z g∏ównych czynników, który oddzia∏ywuje na Êrodowisko jest pole elektromagne-tyczne wytwarzane w otoczeniu linii napowietrznych. Badania nad wp∏ywem pól elektroma-gnetycznych na Êrodowisko i zdrowie ludzi prowadzone sà od ponad trzydziestu lat w wielurenomowanych oÊrodkach naukowych na Êwiecie. Na podstawie wyników dotychczas prze-prowadzonych badaƒ, w trosce o stan Êrodowiska, a szczególnie zdrowie ludzi, wprowadzanesà w wielu krajach – tak˝e w Polsce – normy, przepisy i zalecenia zmierzajàce do ograniczenianat´˝enia na dzia∏anie pól elektromagnetycznych oraz ha∏asu, powstajàcego podczas eksplo-atacji linii i stacji elektroenergetycznych.

W Polsce kierunki proekologicznej polityki paƒstwa sformu∏owane sà w ustawie Prawoochrony Êrodowiska, a narz´dziem jej realizacji sà procedury administracyjne wynikajàcez odpowiednich aktów prawnych.

G∏ównym celem niniejszego opracowania jest prezentacja aktualnego stanu wiedzy na te-mat oddzia∏ywania na Êrodowisko pola elektromagnetycznego i ha∏asu, wytwarzanego przezobiekty elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç.

Aby Informator prezentowa∏ ca∏okszta∏t zagadnieƒ zwiàzanych z oddzia∏ywaniem obiektówelektroenergetycznych na Êrodowisko, w cz´Êci wprowadzajàcej omówiono podstawowe pojćiazwiàzane z wytwarzaniem, przesy∏aniem i rozdzia∏em energii elektrycznej. Wiele miejsca poÊwi´-cono problematyce oddzia∏ywania na organizmy ˝ywe pól elektromagnetycznych wytwarzanychprzez urzàdzenia elektroenergetyczne, dokonujàc w zwiàzku z tym przeglàdu krajowych oraz za-granicznych norm, przepisów i zaleceƒ dotyczàcych zasad ochrony przed polami elektromagne-tycznymi o cz´stotliwoÊci sieciowej. W ostatniej cz´Êci opracowania omówiono technicznei prawne Êrodki realizacji ochrony Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem czynników fizycznych zwià-zanych z budowà oraz eksploatacjà linii i stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç.

Informator kierowany jest przede wszystkim do szerokiego kr´gu czytelników zaintereso-wanych zagadnieniami oddzia∏ywania obiektów elektroenergetycznych na Êrodowisko. Mo˝ebyç szczególnie przydatny dla przedstawicieli samorzàdów lokalnych i administracji paƒ-stwowej, którzy uczestniczà w post´powaniu lokalizacyjnym, zwiàzanym z realizacjàinwestycji elektroenergetycznych.


14


15

1. ENERGIA ELEKTRYCZNA, WYTWARZANIE, PRZESY¸ANIE I DYSTRYBUCJA – POJ¢CIA PODSTAWOWE

WYTWARZANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ

W celu zaspokojenia potrzeb energetycznych wykorzystuje si´ dost´pne êród∏a energii i surowceenergetyczne. Energia elektryczna, jako postaç energii szczególnie dogodna do przesy∏u na du˝eodleg∏oÊci i rozdzia∏u do poszczególnych odbiorców, a tak˝e ∏atwa do przetwarzania na u˝ytecznepostacie energii, stanowi tylko jedno z ogniw w wielostopniowym ∏aƒcuchu przemian energetycz-nych. Wspó∏czeÊnie w ogólnym bilansie energetycznym najistotniejsze znaczenie ma energia uzy-skiwana z kopalnych paliw sta∏ych (w´giel kamienny i brunatny), ciek∏ych (ropa naftowa)i gazowych (gaz ziemny, metan). Du˝e znaczenie ma tak˝e energia wód Êródlàdowych oraz energianuklearna paliw rozszczepialnych. Coraz wi´kszà rol´ w bilansie energetycznym wielu krajów od-grywa energia elektryczna wytwarzana w elektrowniach wiatrowych.

W elektrowniach cieplnych energia elektryczna wytwarzana jest przez generatory nap´dzaneenergià mechanicznà. Mo˝liwe sà ró˝ne sposoby otrzymywania energii mechanicznej niezb´dnejdo nap´dzania generatorów. W Polsce korzysta si´ w tym celu g∏ównie z turbin parowych, dla któ-rych par o odpowiednich parametrach uzyskuje si´ w kot∏ach opalanych w´glem kamiennym lubbrunatnym. Elektrownie na w´giel kamienny lub brunatny wytwarzajà w Polsce blisko 90,6% ca∏-kowitej energii elektrycznej (rys.1.1).

Elektrownie cieplne do wytworzenia pary mogà wykorzystywaç tak˝e inne noÊniki energii (gaz,paliwa p∏ynne, materia∏y rozszczepialne). Zale˝nie od zasobów geologicznych kraju, poziomu tech-

RYS. 1.1. Procentowy udzia∏ w krajowej produkcji energii elektrycznej w Polsce w 2006 roku

PRO

CEN

TY

100%

80%

60%

40%

20%

57,3%

33,3%

5,1%2,5% 1,8%

Elektrownie na w´giel brunatny

ROK2006

Elektrownie na w´giel kamienny

Elektrowniewodne

Elektrownie wiatrowe i inne odnawialne

Elektrowniegazowe

Elektrownieprzemys∏owe

0,0%


16

nologii oraz stanu infrastruktury transportowej - stosowane sà ró˝ne z nich. Oprócz turbin poruszanych parà, do nap´dzania generatorów mo˝na równie˝ zastosowaç tur-

biny gazowe (poruszane gazami spalinowymi) lub wodne, a tak˝e silniki spalinowe.Lokalne zapotrzebowanie na energi´ elektrycznà mo˝e byç zrealizowane przez:• budow´ elektrowni lokalnej, której eksploatacja wià˝e si´ najcz´Êciej ze znacznymi ucià˝-

liwoÊciami dla otoczenia, wynikajàcymi z koniecznoÊci dowozu w´gla, emisjà spalin, sk∏a-dowaniem popio∏u itp.,

• rozbudow´ uk∏adu przesy∏owego, którego ucià˝liwoÊç jest znacznie mniejsza i powodo-waç mo˝e jedynie pewne niedogodnoÊci, utrudnienia i niewielkie ograniczenia w u˝ytko-waniu terenów wzd∏u˝ tras linii; nieuniknione sà te˝ w tym przypadku straty energii po-wstajàce przy jej przesyle.

Lokalizacja poszczególnych elektrowni na terenie kraju jest wić kompromisem pomi´dzy dà˝e-niem do obni˝ania kosztów dostarczenia paliwa do elektrowni, a kosztów przesy∏u energii elek-trycznej z elektrowni do odbiorców.

SYSTEM ELEKTROENERGETYCZNY

Elektrownie, linie przesy∏owe najwy˝szych napi´ç (220, 400 i 750 kV - NN), linie wysokiego na-pićia (110 kV - WN), a tak˝e linie rozdzielcze i stacje elektroenergetyczne, sk∏adajà si´ na tzw. sys-tem elektroenergetyczny, którego zadaniem jest wytworzenie energii elektrycznej oraz przes∏aniejej z poszczególnych elektrowni do odbiorców.

Zadaniem systemu elektroenergetycznego jest zapewnienie niezawodnoÊci dostawy energii elek-trycznej, przy mo˝liwie najni˝szych kosztach. Realizacja tego zadania wymaga dysponowania od-powiednio rozbudowanà siecià elektroenergetycznà (rys 1.2).

Przerwy w dostawie energii elektrycznej powodujà nie tylko straty bezpoÊrednie, wynik∏e z za-k∏ócenia procesów technologicznych, ale tak˝e znaczne straty wynikajàce z zaniechania dzia∏alno-Êci gospodarczej.

W nowoczesnym przemyÊle coraz istotniejsze znaczenie ma jakoÊç energii elektrycznej, któràcharakteryzuje sta∏oÊç poziomów napićia oraz cz´stotliwoÊci w czasie.

Podstawowym warunkiem poprawnej pracy elektroenergetyki jest zbilansowanie zdolnoÊci wy-twórczych elektrowni z zapotrzebowaniem odbiorców. Do tego celu wykorzystuje si´ krajowy sys-tem elektroenergetyczny, który zapewniç ma dostarczenie ca∏ej wyprodukowanej energii dowszystkich odbiorców.

Ponadto, system elektroenergetyczny musi cechowaç si´ stabilnoÊcià, co oznacza, ˝e w ka˝dejchwili iloÊç energii elektrycznej wytwarzanej w elektrowniach i przesy∏anej do odbiorców musi byçrówna iloÊci energii pobieranej przez u˝ytkowników. Gwa∏towne zmiany w iloÊci energii dostarcza-nej i pobieranej sà niebezpieczne dla stabilnoÊci systemu. Zak∏ócenia zagra˝ajàce stabilnoÊci pracysystemu, które nie zostanà w por zlokalizowane i usuni´te, mogà spowodowaç rozprzestrzenianiesi´ awarii, w efekcie czego nast´pujà wielogodzinne, a nawet kilkudniowe przerwy w zasilaniu, cz´-sto znacznej liczby odbiorców.

Czas, w jakim nale˝y zareagowaç na pojawienie si sytuacji gro˝àcych awarià jest bardzo krótki, co powoduje, e urzàdzenia elektroenergetyczne wymagajà nowoczesnej, zautomatyzowanej apara-tury zabezpieczeniowej. Ponadto, konieczny jest ciàg∏y nadzór i regulacja pracy systemu, gdy pobórenergii przez odbiorców zmienia si´ zarówno w cyklach dobowych jak i rocznych (rys.1.3 i 1.4).


17

Stacja SN/NN Stacja transformatorowaNN/WN

Linia WN 110 kVStacja transformatorowa WN/SN

Linia rozdzielcza Êredniego napićia (SN)10, 15, 20 lub 30 kV

Transformator s∏upowy SN/nn

Linia niskiego napićia (nn)400/230 V

RYS. 1.2. Elementy systemu elektroenergetycznego na drodze od wytwórcy energii do odbiorcy

Linie przesy∏owe NN 400 i 220 kV

Wytwórca Elektrownia

Odbiorca


18

Warunkiem stabilnej i niezawodnej pracy systemu elektroenergetycznego jest dysponowa-nie rezerwami zarówno mocy zainstalowanej w elektrowniach jak te˝ zdolnoÊci przesy∏owych.

Ârodkiem pozwalajàcym uniknàç skutków awarii systemowych i zapewniajàcym niezawod-noÊç dostawy energii do odbiorców jest rozleg∏a i rozbudowana sieç linii przesy∏owych, którestwarzajà mo˝liwoÊci realizacji ró˝nych po∏àczeƒ pomi´dzy stacjami elektroenergetycznymi(rys.4.1 - str. 83).

Istotnym czynnikiem umo˝liwiajàcym popraw´ warunków pracy krajowego systemu elek-troenergetycznego jest po∏àczenie go z systemami innych paƒstw. Po∏àczenia takie otwierajàponadto mo˝liwoÊç sprzeda˝y energii w okresach, kiedy spada krajowe zapotrzebowanie. Abymóc korzystaç z udogodnieƒ, jakie daje praca w systemie mi´dzynarodowym, trzeba dyspono-waç odpowiednià liczbà po∏àczeƒ mi´dzysystemowych, zdolnych zapewniç przesy∏ energii za-równo w celach handlowych, jak te˝ w sytuacjach awaryjnych. Ponadto, konieczne jestdostosowanie wspó∏pracujàcych systemów do uzgodnionych standardów, obejmujàcychprzede wszystkim parametry energii elektrycznej, poziomy napi´ç, a tak˝e rozwiàzania tech-niczne uk∏adów automatyki i zabezpieczeƒ.

Polski system jest od 1995 r. po∏àczony z zachodnioeuropejskim systemem elektroenergetycz-nym UCTE (Unia ds. Koordynacji Przesy∏u Energii Elektrycznej). Aby wspó∏praca ta uk∏ada∏a si´poprawnie, konieczna jest sta∏a modernizacja i wzmacnianie krajowej sieci przesy∏owej. Energe-tyka (elektrownie, Polska Grupa Energetyczna S.A., PSE-Operator S.A., spó∏ki dystrybucyjne) po-dejmuje aktualnie znaczny wysi∏ek inwestycyjny, który zaowocuje podniesieniem niezawodnoÊcipolskiego systemu elektroenergetycznego.

MO

C W

MEG

AWAT

ACH

GODZINY

25 000

23 000

21 000

19 000

17 000

15 000

13 000

11 000

9 000

7 000

5 000

3 000

1 000

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

RYS. 1.3. Przebiegi zapotrzebowania na moc dla dni o maksymalnym i minimalnymzapotrzebowaniu w szczycie wieczornym w 2006 roku

30.06.2006

24.01.2006


19

TECHNIKI PRZESY¸U ENERGII

Przy przesyle energii elektrycznej mo˝na korzystaç z ró˝nych uk∏adów, spoÊród których naj-powszechniejsze sà trójfazowe, napowietrzne lub kablowe linie przesy∏owe o ró˝nych poziomachnapi´ç. Linie te zasilane sà za poÊrednictwem transformatorów, z generatorów pracujàcychw elektrowniach. Zmiany poziomu napićia, w celu wyprowadzenia energii liniami przesy∏o-wymi lub rozdzielczymi, dokonuje si´ w stacjach elektroenergetycznych (rys. 1.2 – str. 17).

W ostatnich latach coraz wi´kszego znaczenia nabiera przesy∏ energii elektrycznej pràdemsta∏ym. Nowoczesne technologie pozwalajà na praktycznà realizacj´ urzàdzeƒ do przetwarza-nia w stacjach przekszta∏tnikowych napićia przemiennego na sta∏e oraz napićia sta∏ego naprzemienne. Ze wzgl´du na du˝e koszty s∏u˝àcych do tego celu urzàdzeƒ i instalacji, opisanatechnika staje si´ op∏acalna przy przesyle znacznych iloÊci energii na du˝e odleg∏oÊci (co naj-mniej kilkaset kilometrów). System przesy∏ania energii elektrycznej pràdem sta∏ym jest rów-nie˝ wygodnym sposobem ∏àczenia (sprz´gania) systemów elektroenergetycznych ró˝nychkrajów. Ponadto, uk∏ady przesy∏owe pràdu sta∏ego sà mniej ucià˝liwe dla Êrodowiska ni˝ kla-syczne uk∏ady pràdu przemiennego. W zale˝noÊci od okolicznoÊci i warunków technicznych,stosowane sà dwa rodzaje uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego:

• uk∏ad dwuprzewodowy (tzw. bipolarny), w którym obwód pràdowy tworzà dwa przewo-dy pod napićiem „+” oraz „–”,

• uk∏ad jednoprzewodowy (tzw. monopolarny), w którym tylko jeden przewód jest pod na-pićiem, natomiast drugi przewód obwodu pràdowego (przewód powrotny) stanowi zie-mia; w tym celu na obu koƒcach linii instaluje si´ elektrody uziemiajàce, tworzàc w ten

MO

C W

MEG

AWAT

ACH

24 000

23 000

22 000

21 000

20 000

19 000

18 000

17 000

16 000

15 000

14 000

0

STYC

ZE¡

LUTY

MAR

ZEC

KWIE

CIE¡ MAJ

CZER

WIE

C

LIPI

EC

SIER

PIE¡

WRZ

ESIE

¡

PAèD

ZIER

NIK

LIST

OPA

D

GRUD

ZIE¡

MIESIÑCE

RYS. 1.4. Ârednie miesićzne krajowe zapotrzebowanie na moc w szczytach wieczornych z dniroboczych w 2006 roku na tle danych historycznych

2006

2002

1996


20

sposób obwód zamkni´ty przez ziemi´.Uk∏ady jednoprzewodowe stosuje si´ zwykle w kablowych po∏àczeniach podmorskich, na-

tomiast linie napowietrzne pràdu sta∏ego sà budowane wy∏àcznie jako dwuprzewodowe (bi-polarne).

PRZESY¸ ENERGII ELEKTRYCZNEJ, STRATY PRZESY¸OWE I ICH OGRANICZANIE

Przesy∏anie energii elektrycznej z elektrowni do odbiorców wià˝e si´ z kosztami, na któresk∏adajà si´ przede wszystkim koszty eksploatacji, modernizacji oraz budowy linii przesy∏o-wych i stacji elektroenergetycznych. Istotnà pozycj´ stanowi te˝ koszt strat zwiàzanych ze zja-wiskami zachodzàcymi podczas przep∏ywu pràdu. Poziom i rozk∏ad tych kosztów zale˝y odprzyj´tych rozwiàzaƒ technicznych.

Wspomniano ju˝, ˝e przep∏yw pràdu elektrycznego zarówno liniami napowietrznymi jaki kablowymi powoduje powstawanie strat energii. Jest oczywiste, ˝e muszà one byç pokrywa-ne zwi´kszonà produkcjà w elektrowniach, co pociàga za sobà wzrost kosztów wytwarzaniaenergii zarówno w sensie finansowym, jak i ekologicznym.

Podstawowà przyczynà powstawania strat przesy∏u jest nagrzewanie si´ przewodów wynika-jàce z przep∏ywu pràdu. Przy za∏o˝onej mocy, jakà nale˝y przes∏aç linià, zmniejszenie pràdu p∏y-nàcego w linii mo˝na uzyskaç jedynie podnoszàc jej napićie pracy. Stàd, zasadniczym sposobemograniczania strat energii elektrycznej podczas jej przesy∏u jest budowa linii najwy˝szych napi´ç(obecnie w Polsce - 400 kV).

Poziom napićia linii elektroenergetycznych zale˝ny jest od odleg∏oÊci, na jakà nale˝y przes∏açenergi´ elektrycznà. Na znaczne odleg∏oÊci energia ta przesy∏ana jest w Polsce liniami o napićiu400 kV. Jeszcze wy˝sze poziomy napi´ç mogà byç stosowane przy po∏àczeniach tranzytowycho d∏ugoÊciach setek kilometrów (w Polsce u˝ytkuje si´ jeden odcinek linii 750 kV). Przy mniej-szych odleg∏oÊciach stosuje si´ napićie 220 kV. Rozdzia∏ energii odbywa si´ liniami o napićiachod 6 do 110 kV, a zasilanie odbiorców indywidualnych – na napićiu tzw. niskim 230/400V.

Wiadomo ju˝, e zasadniczym powodem podnoszenia napićia pracy linii przesy∏owych jestminimalizacja strat przesy∏u. W zwiàzku ze stosowaniem wy˝szych napi´ç rosnà koszty kon-strukcji wsporczych (s∏upów), izolatorów, przewodów, osprz´tu, a tak˝e koszty zwiàzane z wy-konaniem prac budowlano-monta˝owych. Zmniejszenie strat przesy∏u uzasadnia jednakw pe∏ni nak∏ady ponoszone na budow´ linii najwy˝szych napi´ç.

Z technicznego punktu widzenia mo˝liwe jest zastàpienie linii napowietrznych kablowymi.Koszt linii kablowej jest jednak co najmniej 10 razy wi´kszy ni˝ linii napowietrznej o tej samejd∏ugoÊci, dlatego te˝ nawet w krajach najbogatszych zdecydowanie dominujà linie napo-wietrzne, a uk∏ady kablowe stosowane sà wyjàtkowo rzadko i praktycznie wy∏àcznie o napi´-ciach nie przekraczajàcych 110 kV. Warto przy tym pami´taç, ˝e uk∏adanie kabli wià˝e si´z czasowà dewastacjà terenu, co wynika z koniecznoÊci wykonywania wykopów. W konse-kwencji nast´puje wy∏àczenie z u˝ytkowania cz´sto znacznych obszarów: na terenach rolni-czych powoduje to okreÊlone straty w uprawach; na terenach zurbanizowanych – koniecznoÊçprzebudowy infrastruktury podziemnej. Wszystkie te uwarunkowania powodujà, ˝e koszt bu-dowy linii kablowej – ponoszony w ostatecznym rozrachunku przez odbiorc´ energii – daje siúzasadniç jedynie w niektórych przypadkach, g∏ównie w miastach, gdzie lokalizacja linii napo-wietrznej napotyka na powa˝ne trudnoÊci ze wzgl´du na du˝à g´stoÊç zabudowy.


21

RYS. 1.5. Poziomy ha∏asu w Êrodowisku

Budowa

Ci´˝ki transport

Linie przesy∏owe NN

Las

Mieszkanie

Rozmowa towarzyska

Dyskoteka

Start odrzutowca

granica bólu

[dB]w odleg∏oÊci

20 m

w od

leg∏oÊ

ci 10

0 m


22

Innym sposobem ograniczania strat energii jest zastosowanie uk∏adów przesy∏owych pràdusta∏ego. W praktyce, uk∏ady takie sà korzystne pod wzgl´dem techniczno-ekonomicznymi ekologicznym dopiero od pewnego okreÊlonego poziomu przesy∏anej mocy, co wià˝e si´ bez-poÊrednio z poziomem napićia linii przesy∏owej pràdu sta∏ego.

JAKOÂå ENERGII ELEKTRYCZNEJ

Energia elektryczna w dzisiejszych czasach jest towarem obrotu rynkowego. Rozwijajàcy sií systematycznie liberalizowany rynek energii sprawia, e mo˝na jà kupowaç i sprzedawaç. Nicwić dziwnego, e wzros∏y wymagania co do jej jakoÊci i niezawodnoÊci dostaw. Ka˝dy indywi-dualny odbiorca wymaga, aby dostarczana mu energia by∏a jak najlepszej jakoÊci, czyli odpo-wiada∏a nast´pujàcym wymaganiom:

• wartoÊç skuteczna napićia powinna byç mo˝liwie zbli˝ona do wartoÊci znamionowej,• cz´stotliwoÊç napićia w sieci zasilajàcej powinna byç sta∏a i zbli˝ona do cz´stotliwoÊci

znamionowej,• przebieg wartoÊci chwilowej napićia powinien byç zbli˝ony do sinusoidy i nie powinien

zawieraç wy˝szych harmonicznych o znaczàcych wartoÊciach amplitud,• uk∏ad wielofazowy napi´ç powinien byç symetryczny. Energia elektryczna o dobrej jakoÊci sprzyja osiàganiu zadowalajàcych rezultatów produk-

cyjnych i eksploatacyjnych, natomiast jej z∏a jakoÊç mo˝e spowodowaç znaczne straty wynika-jàce ze zmniejszenia wydajnoÊci oraz trwa∏oÊci zasilanych urzàdzeƒ odbiorczych.

Obecnie wed∏ug obowiàzujàcych przepisów [50] znormalizowane napićie znamionowe Un

publicznych sieci niskiego napićia wynosi 230 V. W normalnych warunkach pracy Êrednie warto-Êci skuteczne napićia zasilajàcego powinny mieÊciç si´ w przedziale Un ± 10%.

Znamionowa cz´stotliwoÊç napićia zasilajàcego powinna wynosiç 50 Hz. W normalnych wa-runkach pracy wartoÊç Êrednia cz´stotliwoÊci, mierzonej przez 10 s powinna byç zawarta w prze-dziale 50 Hz ± 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia1, a przez 100% tygodnia2

powinna zawieraç si´ w przedziale 50 Hz +4% / - 6%, tj. od 47 Hz do 52 Hz). Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e spe∏nienie wy˝ej wspomnianych wymagaƒ odnoÊnie do jakoÊcio-

wych parametrów energii elektrycznej powoduje koniecznoÊç sta∏ej modernizacji i rozbudowyzarówno sieci przesy∏owej jak i rozdzielczej.

ZJAWISKA TOWARZYSZÑCE PRACY URZÑDZE¡ ELEKTROENERGETYCZNYCH

Najistotniejsze ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska naturalnego elektroenergetyka powoduje naetapie wytwarzania energii. Pozyskiwanie noÊników energii – g∏ównie wydobycie w´gla,transport kolejowy oraz spalanie w´gla w elektrowniach cieplnych – pociàgajà za sobà emisj´do Êrodowiska czynników szkodliwych. W wielu procesach zwiàzanych z wytwarzaniemi przetwarzaniem energii powstajà znaczne iloÊci odpadów. Pomimo, ˝e omawianie tych za-gadnieƒ nie jest tematem niniejszego opracowania, to warto w tym miejscu podkreÊliç, ˝eprzemys∏owe technologie spalania w´gla w elektrowniach podlegajà sta∏emu unowoczeÊnia-niu, co w po∏àczeniu ze stosowanymi technikami oczyszczania spalin i utylizacji odpadów pro-wadzi do systematycznej poprawy sytuacji w dziedzinie ochrony Êrodowiska naturalnego.

Równie˝ eksploatacja uk∏adów przesy∏owych, g∏ównie linii najwy˝szych napi´ç, mo˝e byç

1) Tzn. przez 159,6 godzin w tygodniu2) Tzn. przez 168 godzin, (7 dni x 24 godziny)


23

przyczynà wyst´powania pewnych ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska. Zaliczyç do nich mo˝na: poleelektromagnetyczne, ha∏as, a tak˝e zak∏ócenia radioelektryczne.

Pole elektromagnetyczne

Istotnym zjawiskiem towarzyszàcym pracy ka˝dej linii i stacji elektroenergetycznej jest wy-st´powanie wokó∏ nich pola elektromagnetycznego, które przy odpowiednio du˝ych warto-Êciach mo˝e wp∏ywaç na Êrodowisko poprzez oddzia∏ywanie dwóch niezale˝nych od siebiesk∏adowych pola – elektrycznej (E) i magnetycznej (H). Przyczynà powstawania pola elektrycz-nego jest napićie istniejàce pomi´dzy poszczególnymi przewodami linii przesy∏owej a ziemià.Z kolei pràd p∏ynàcy przewodami linii jest przyczynà powstania pola magnetycznego.

IntensywnoÊç wyst´powania pól elektromagnetycznych w Êrodowisku jest kontrolowanai w niektórych przypadkach podlega ograniczeniom na tyle, na ile uzasadnia to obecny stanwiedzy o oddzia∏ywaniu pól elektromagnetycznych na cz∏owieka, a tak˝e mo˝liwoÊci technicz-ne. W wielu krajach, równie˝ w Polsce, obowiàzujà w tym wzgl´dzie szczegó∏owe przepisy.

Ulot

Wysokie napićie pomi´dzy przewodami linii a ziemià powoduje, ˝e na powierzchni prze-wodów wyst´pujà tzw. wy∏adowania niezupe∏ne – przeskoki iskier elektrycznych, nie rozwija-


24

jàce si´ w pe∏ne wy∏adowanie. Zjawisko to, zwane ulotem, mo˝na zaobserwowaç w czasiem˝awki, deszczu czy mg∏y – szczególnie w porze nocnej. Objawia si´ ono niezbyt jaskrawymÊwieceniem przewodów linii oraz charakterystycznym szumem. Ulot jest jednà z przyczyn po-wstawania strat energii przesy∏anej przez lini´, zak∏óceƒ radioelektrycznych oraz uwalnianiaz powietrza niewielkich iloÊci ozonu oraz tlenków azotu.

Ozon i tlenki azotu

Niewielkie iloÊci ozonu i tlenków azotu uwalniajà si´ z powietrza wskutek ulotu, przyznacznym jego nasileniu, czyli na ogó∏ podczas wilgotnej pogody. Jak wykazujà pomiary, in-tensywnoÊç zjawiska jest na tyle niewielka, ˝e iloÊci tych zwiàzków w odleg∏oÊci kilkudziesi´-ciu centymetrów od przewodów linii sà zupe∏nie pomijalne.

Zak∏ócenia radioelektryczne

Linia elektroenergetyczna mo˝e byç czasami powodem zak∏óceƒ w odbiorze audycji radio-wych i telewizyjnych. Przyczyny tego tkwià w ekranujàcym dzia∏aniu przewodów i s∏upów,a tak˝e w ulocie, który powoduje powstawanie pól elektromagnetycznych wysokiej cz´stotli-woÊci. Wp∏yw ulotu ogranicza si´, stosujàc przewody o konstrukcji wiàzkowej. Mimo to, mo˝eon pojawiaç si´ w skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych. Skutecznym Êrodkiemwyeliminowania zak∏óceƒ odbioru radiowego i telewizyjnego jest budowa odpowiedniej insta-lacji antenowej. Nale˝y zaznaczyç, ˝e obecnie budowane linie nie sà êród∏em zak∏óceƒ radio-elektrycznych o istotnych poziomach.

Ha∏as

Linie przesy∏owe najwy˝szych napi´ç sà êród∏em ha∏asu, którego intensywnoÊç zale˝yprzede wszystkim od warunków atmosferycznych. Przy suchej pogodzie jest on na poziomie30 - 40 dB(A) (decybeli akustycznych), a w skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycz-nych (deszcz, du˝a wilgotnoÊç) osiàga 55 dB(A) [18], przy czym nale˝y zauwa˝yç, ˝e obni˝e-nie poziomu ha∏asu o 3 dB(A) oznacza jego zmniejszenie o po∏ow´.

W sàsiedztwie linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç, w normalnych warunkach pogo-dowych (dobra pogoda, bez opadów), poziom dêwi´ku porównywalny jest wić z nat´˝eniemdêwi´ku wyst´pujàcym w mieszkaniu podczas rozmowy (rys. 1.5.).

Ha∏as powstaje tak˝e na terenie stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç. Podsta-wowym jego êród∏em sà w tych obiektach spr´˝arki stosowane do nap´du ∏àczników oraztransformatory, a przede wszystkim wentylatory ch∏odzàce te urzàdzenia. Istotnym êród∏emkrótkotrwa∏ego (impulsowego) ha∏asu sà wy∏àczniki powietrzne w momencie zadzia∏ania.èród∏em ha∏asu, chocia˝ o znacznie mniejszym poziomie, jest równie˝ ulot z elementów wyso-konapićiowych stacji, tj. oszynowania i aparatury ∏àczeniowej.

Dla ograniczenia ucià˝liwoÊci tego rodzaju ha∏asu konieczne jest w niektórych przypadkachbudowanie ekranów dêwi´koch∏onnych. Cz´sto jako ekrany takie wykorzystywane sà istniejà-ce na stacji budowle (np. zabudowania stacji, Êcianki przeciwpo˝arowe itp.). W skrajnychprzypadkach dopuszczalny poziom ha∏asu w pobli˝u najbli˝szej zabudowy mieszkalnej mo˝nauzyskaç jedynie poprzez lokalizacj´ stacji z dala od zabudowaƒ.


25

2. POLA ELEKTROMAGNETYCZNE W ÂRODOWISKU CZ¸OWIEKA

2.1. CHARAKTERYSTYKA POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO JAKO CZYNNIKA FIZYCZNEGO

Wszystkie urzàdzenia elektryczne wytwarzajà w swoim otoczeniu pola elektromagnetycz-ne, które powstajà na skutek obecnoÊci napićia (pole elektryczne – E) oraz w wyniku przep∏y-wu pràdu (pole magnetyczne – H). W przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz, powstajàcychm.in. wokó∏ obiektów elektroenergetycznych, obie sk∏adowe pola: elektrycznà (E) i magne-tycznà (H) mo˝na rozpatrywaç (mierzyç lub obliczaç) oddzielnie. Pola o wi´kszych cz´stotli-woÊciach posiadajà inne w∏aÊciwoÊci i oddzielne rozpatrywanie obu sk∏adowych pola jest ju˝niemo˝liwe (rys.2.1)

Pola elektromagnetyczne wyst´pujàce w Êrodowisku mogà oddzia∏ywaç na ró˝ne jego ele-menty, w tym na organizmy ˝ywe. Mechanizm tych oddzia∏ywaƒ zale˝y od wielu czynników,przede wszystkim od w∏aÊciwoÊci pola, które zmieniajà si´ zale˝nie od jego cz´stotliwoÊci. In-nym, oprócz cz´stotliwoÊci, sposobem charakteryzowania pola elektromagnetycznego jest po-dawanie d∏ugoÊci odpowiadajàcej mu fali, czyli odleg∏oÊci mierzonej w kierunku rozchodzeniasi´ zmian pola pomi´dzy dwoma miejscami, gdzie wektor si∏ tego pola osiàga takà samà war-toÊç (rys.2.2).

Cz∏owiek styka si´ w swoim Êrodowisku z ca∏ym zakresem (tzw. widmem) cz´stotliwoÊcipola elektromagnetycznego. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e poza sta∏ym polem magnetycznym Ziemi,wszystkie êród∏a pola elektromagnetycznego (np. linie przesy∏owe, piece indukcyjne, nadajni-ki radiowe i telewizyjne, kuchnie mikrofalowe, telefony komórkowe, urzàdzenia radarowe) sàwytworem cywilizacji.

Pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz wyst´pujàce wokó∏ obiektów elektroener-getycznych majà ca∏kowicie odmienny wp∏yw na Êrodowisko ni˝ pola o cz´stotliwoÊciach wy˝-


26

szych. Przy cz´stotliwoÊciach przekraczajàcych 100 kHz pola te rozchodzà si´ w przestrzeniw postaci fal elektromagnetycznych i nazywane sà promieniowaniem elektromagnetycznym.

Pola o cz´stotliwoÊciach od 300 MHz do 300 GHz nazywane sà promieniowaniem mikrofalo-wym. Promieniowanie to wytwarzane m.in. przez anteny nadajników radiowych i telewizyjnych,urzàdzenia radarowe, kuchnie mikrofalowe czy telefony komórkowe, rozprzestrzenia si´ w oto-czeniu bez wi´kszych trudnoÊci i mo˝e byç poch∏aniane przez cia∏o cz∏owieka. Przy odpowiedniodu˝ej energii tego promieniowania cia∏o cz∏owieka ogrzewa si´, a zjawisko to nosi nazw´ efektutermicznego. W przypadku pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz nie ma mowy o zja-wisku promieniowania, a pola tego rodzaju przekazujà do otoczenia pomijalnie ma∏e iloÊci ener-gii. Oznacza to, ˝e pola elektromagnetyczne wytwarzane przez linie napowietrzne wysokiegonapićia i inne urzàdzenia elektroenergetyczne nie mogà powodowaç w organizmie cz∏owiekaefektu termicznego. Nie mo˝na wiec w ˝adnym przypadku kojarzyç pojćia pole elektromagne-

RYS. 2.1. Powstawanie pola elektrycznego i magnetycznego

WYTWARZANE JEST PRZEZ

KA˚DY PRZEWÓD LUB OBWÓD

POD NAPI¢CIEM,RÓWNIE˚ KIEDY

PRÑD PRZEZNIEGO NIE

P YNIE

POLE MAGNETYCZNE H

WYTWARZANE JEST PRZEZKA˚DYPRZEWÓD LUB OBWÓD, PRZEZ KTÓRY P YNIE PRÑD

POLE ELEKTRYCZNE E

Nat´˝enie pola elektrycznego E V/m (wolt na metr)kV/m (kilowolt na metr) = 1000 V/m

Nat´˝enie pola magnetycznego H A/m (amper na metr)kA/m (kiloamper na metr) = 1000 A/m

G´stoÊç strumienia energii S W / m2 (wat na metr kwadratowy)

Nat´˝enie pola magnetycznego 1 A/m odpowiada indukcji pola magnetycznego 1,25 µT

Indukcja pola magnetycznego BT (tesla)mT (militesla) = 0,001 TµT (mikrotesla) = 0,000001 T

Jednostki

TABELA 2.1. WielkoÊci charakteryzujàce pole elektromagnetyczne

Dawniej u˝ywana jednostka nat´˝enia pola magnetycznego: 1 Oe (Oersted) = 250 A / m

Dawniej u˝ywana jednostka indukcji magnetycznej: 1 Gs (Gauss) = 100 µT

WielkoÊci fizyczne charakteryzujàce pole elektromagnetyczne


27

RYS. 2.2. Zale˝noÊci pomi´dzy cz´stotliwoÊcià zmian pola elektromagnetycznego a d∏ugoÊcià fali

D¸UGOÂå FALI

Antena radiowa nadawcza

Kuchnia mikrofalowa

Je˝eli cz´stotliwoÊç roÊnie, to d∏ugoÊç fali maleje, a iloÊç energii przekazywanej do obiektu o wymiarachporównywalnych z d∏ugoÊcià fali staje si´ coraz wi´ksza.

tyczne z terminem promieniowanie elektromagnetyczne. Bardzo ogólna nazwa „pole elektroma-gnetyczne” jest cz´sto przyczynà wielu nieporozumieƒ, wynikajàcych z braku precyzyjnego scha-rakteryzowania omawianej wielkoÊci fizycznej. Cz´ste pos∏ugiwanie si´, szczególnie w prasiepopularnej, terminami „promieniowanie elektromagnetyczne” czy „fale elektromagnetyczne”w odniesieniu do pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci sieciowej (50 Hz) jest nieuzasad-nione i rodzi u czytelnika wiele niepotrzebnych obaw.

IntensywnoÊç pola elektromagnetycznego charakteryzowana jest ró˝nymi wielkoÊciami, za-le˝nie od cz´stotliwoÊci (tabela 2.1).

W przypadku pól wielkiej cz´stotliwoÊci (f > 100 kHz) mo˝na mówiç o promieniowaniuniejonizujàcym, czyli rozchodzeniu si´ nierozerwalnie ze sobà zwiàzanych zmian pola elek-trycznego i magnetycznego. W∏aÊciwoÊci tego rodzaju pól, charakteryzowanych przez nat´˝enie

Linia napowietrznawysokiego napićia,urzàdzenia codziennegou˝ytku, np. lampa,˝elazko, odkurzacz.

50 Hz

3 MHz

2450 MHz

èRÓD¸O POLA CZ¢STOTLIWOÂå

6000 km

100 m

0,1 m

Przyk∏ady:

Jednostka cz´stotliwoÊci – Herc (Hz)1 Hz = 1 cykl na sek.

1 kH = 1000 Hz 1 MHz = 1000 kHz 1 GHz = 1000 MHz

1 CYKL ODPOWIADA D¸UGOÂCI FALI

KSZTA T FALI ELEKTROMAGNETYCZNEJ


28

RYS. 2.3. Zakresy cz´stotliwoÊci pola elektromagnetycznego wykorzystywane w technice

PRO

MIE

NIO

WA

NIE

ELEK

TRO

MA

GN

ETYC

ZNE

CZ¢STOTLIWOÂå PASMOCZ¢STOTLIWOÂCI

ZASTOSOWANIE

Promieniowanie rentgenowskie oraz gamma

Promieniowaniewidzialne

Mikrofale

Radiofale

Podczerwieƒ

Ultrafiolet

Bardzo niskiecz´stotliwoÊci

POLE

EEL

EKTR

OM

AG

NET

YCZN

E


29

pola elektrycznego lub g´stoÊç strumienia energii, sprawiajà, ˝e sà one w stanie oddzia∏ywaç na obiekty fizyczne, nie powodujàc jonizacji materii. Pole elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci50 Hz – w odró˝nieniu od pól wielkiej cz´stotliwoÊci – jest tzw. polem quasistacjonarnym. Prak-tycznie wynika z tego, e nie ma mowy o zjawisku promieniowania – mo˝na natomiast wyró˝niçi odr´bnie zmierzyç sk∏adowà elektrycznà (oddzia∏ujàca na ∏adunki elektryczne) oraz magne-tycznà (oddzia∏ujàcà na przewodniki z pràdem).

2.2. èRÓD¸A PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH

2.2.1. èród∏a pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz

Szczególnie interesujàce, ze wzgl´du na swà powszechnoÊç, sà przypadki powstawania polaelektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ elektrycznych. Specyfika pola elektromagnetycznegowytwarzanego przez takie urzàdzenia powoduje, ˝e mo˝na w jego przypadku oddzielnie rozpa-trywaç sk∏adowà magnetycznà i elektrycznà (rys.2.1). Pole magnetyczne (sk∏adowa magnetycz-na) towarzyszy ka˝demu przep∏ywowi pràdu, a pole elektryczne (sk∏adowa elektryczna)wyst´puje wsz´dzie tam, gdzie pojawia si´ napićie. Interesujàce sà wić przypadki kiedy pràdyi(lub) napićia osiàgajà szczególnie du˝e wartoÊci.

Pràdy o du˝ych nat´˝eniach wyst´pujà przy takich procesach technologicznych jak spawanie,zgrzewanie czy elektroliza. Z wysokimi napićiami mo˝na zetknàç si´ z kolei przy technice elek-tronowej czy filtrowaniu py∏ów przemys∏owych (elektrofiltry), a przede wszystkim przy przesyleenergii elektrycznej liniami napowietrznymi. Wymienione przypadki ilustrujà przede wszystkimtzw. „nara˝enia zawodowe”, czyli takie, jakie majà miejsce w zwiàzku z wykonywaniem pracy,a ich zasi´g ogranicza si´ do stanowiska pracy.

Szczególnie istotne sà tzw. „nara˝enia Êrodowiskowe”, czyli takie, z którymi mo˝e zetknàç si´ka˝dy cz∏owiek. Typowym przyk∏adem êród∏a pola elektromagnetycznego towarzyszàcego cz∏o-

Porównanie nat´˝eƒ pól elektrycznych 50 Hz wytwarzanych w sàsiedztwie:

Pod liniami najwy˝szych napi´ç(220 – 400 kV)

Linii napowietrznych Nat´˝enie kV/ m Urzàdzeƒ elektrycznychpowszechnego u˝ytku Nat´˝enie kV/m

TABELA 2.2. WartoÊci pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz spotykane w Êrodowisku

1 – 10

W odleg∏oÊci 150 m od linii 400 kV poni˝ej 0,5

Na zewnàtrz stacji wysokiego napićia 0,1 – 0,3

Pod liniami wysokiego napićia(110 kV) 0,5 – 4

Pod liniami Êredniego napićia(10 – 30 kV) poni˝ej 0,3

Pralka automatyczna 0,13w odl. 30 cm

˚elazko 0,12w odl. 10 cm

Monitor komputerowy 0,2w odl. 30 cm

Odkurzacz 0,13w odl. 3 cm

Suszarka do w∏osów 0,8w odl. 10 cm

Maszynka do golenia 0,7w odl. 3 cm


30

Porównanie nat´˝eƒ pól magnetycznych 50 Hz wytwarzanych w sàsiedztwie:

Pod liniami najwy˝szych napi´ç(220 – 400 kV)

Linii napowietrznych Nat´˝enie A/m Nat´˝enie A/m

TABELA 2.3. WartoÊci pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz spotykane w Êrodowisku

0,8 – 40

W odleg∏oÊci 150 m od linii 400 kV poni˝ej 4

Na zewnàtrz stacji wysokiego napićia poni˝ej 0,2

Pod liniami wysokiego napićia(110 kV) poni˝ej 16

Pod liniami Êredniego napićia (10 – 30 kV) 0,8 – 16

Pralka automatyczna 0,3w odl. 30 cm

˚elazko 0,2w odl. 10 cm

Monitor komputerowy 0,1w odl. 30 cm

Odkurzacz 5w odl. 5 cm

Suszarka do w∏osów 4w odl. 10 cm

Maszynka do golenia 12 – 1200w odl. 3 cm

Liniadwutorowa400 kV

TABELA 2.4. WartoÊci pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz w funkcji odleg∏oÊci od ró˝nychrodzajów linii napowietrznych (wysokiego i niskiego napićia), a tak˝e innych typowych sytuacji

ekspozycyjnych

Odleg∏oÊç od osi linii (m)

Nat´˝eniepola magnetycznego

H (A/m)

0 2 4 5,5 10 30 50 100 150 200 300 500 600

40 39,5 38,2 36,4 29,1 4,5 1,3 0,19 0,06 0,03 poni˝ej 0,01



H (A/m)

0 2 4 5,5 10 30 50 100 150 200 300 500 600

44,5 11,4 5,4 1,5 0,69 0,38 0,15

Liniaczterotorowa2x400 kV+2x220 kV 30,1 31,5 37,0 42,3 0,04 0,03



H (A/m)

0 2 4 5,5 10 30 50 100 150 200 300 500 600

2,0 0,32 0,12 0,03 0,02 poni˝ej 0,01

Liniajednotorowa15 kV

5,1 4,9 4,2 3,5



H (A/m)

0 2 4 5,5 10 30 50 100 150 200 300 500 600

0,18 0,02 poni˝ej 0,01

Linia niskiegonapićia(400/230 V)prowadzonana elewacjibudynku 15,0 3,8 1,0 0,56

Urzàdzeƒ elektrycznychpowszechnego u˝ytku


31

wiekowi praktycznie wsz´dzie sà instalacje elektroenergetyczne. Szczególne zainteresowanie bu-dzà w tym wzgl´dzie elektroenergetyczne linie napowietrzne wysokiego napićia, gdy˝ stanowiàêród∏o pola elektrycznego o relatywnie du˝ych wartoÊciach. Nie do pominićia jest te˝ sk∏adowamagnetyczna pola, wynikajàca z obcià˝enia linii pràdem, niejednokrotnie o znacznym nat´˝eniu.

2.2.2. èród∏a pól elektromagnetycznych wielkiej cz´stotliwoÊci

Pola elektromagnetyczne wielkiej cz´stotliwoÊci (powy˝ej 100 kHz) o znacznych wartoÊciachgenerowane sà przez urzàdzenia radiokomunikacyjne i radiolokacyjne. Zetknàç si´ z nimi mo˝nanp. w otoczeniu radiowych i telewizyjnych anten nadawczych. Generowanie i rozsy∏ promienio-wania elektromagnetycznego sà w tym przypadku zamierzone. Urzàdzenia nadawcze i uk∏adyantenowe buduje si´ w∏aÊnie po to, aby informacja przenoszona za poÊrednictwem pola elektro-magnetycznego dociera∏a jak najdalej, czyli rozsy∏ promieniowania by∏ jak najszerszy.

Wiele urzàdzeƒ technicznych s∏u˝y jednak do realizacji zadaƒ innych ni˝ radiokomunikacjaczy radiolokacja, a wyst´powanie wokó∏ nich pola elektromagnetycznego jest niepo˝àdanymskutkiem ubocznym. Tak dzieje si´ np. w przypadku przemys∏owych instalacji do nagrzewaniapojemnoÊciowego, mikrofalowego czy indukcyjnego.

Najwi´ksze osiàgalne wartoÊci pól, o zasi´gu ograniczonym rozmiarami aparatury, wykorzy-stuje si´ w oÊrodkach naukowych dla celów badawczych, a tak˝e w urzàdzeniach do diagnostykimedycznej i technicznej.

Porównanie nat´˝eƒ pól elektrycznych wytwarzanych w sàsiedztwie: Nat´˝enie V/m

TABELA 2.5. Pola elektryczne wielkiej cz´stotliwoÊci spotykane w Êrodowisku

Anteny nadajnika d∏ugofalowego 1200 kW(225 kHz, wysokoÊç masztu – 310 m)

7,0w odl. 200 m

Anteny nadajnika Êredniofalowego 2 kW(1600 kHz, wysokoÊç masztu – 75 m)

3,5w odl. 50 m

Anteny nadajnika UKF – FM 3x10 kW(70 MHz, wysokoÊç zawieszenia anten – 255 m)

1,3w odl. 50 m

Anteny pr´towej radiotelefonu (27,12 MHz) 1,8w odl. 10 m

Porównanie g´stoÊci strumienia energii wytwarzanego w sàsiedztwie:

TABELA 2.6. Pola elektromagnetyczne cz´stotliwoÊci mikrofalowej spotykane w Êrodowisku

Anteny stacji bazowej telefonii komórkowej 0,1 w odl. 50 m

Anteny radiolinii 0,1 w odl. 150 m

Kuchenki mikrofalowej 0,04 w odl. 0,2 m

Anteny telefonu komórkowego 0,01 w odl. 5 cm

G´stoÊç strumienia energii W/m2


32

3. ODDZIA¸YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA ORGANIZMY YWE

3.1. UWAGI OGÓLNE

Zjawiska nowe i nieznane, nowe zdobycze techniki i cywilizacji, zawsze fascynowa∏y cz∏o-wieka i dawa∏y mu nadziej´ na lepsze ˝ycie, ale budzi∏y te˝ wiele nieufnoÊci, obaw i strachu.Tak by∏o poczàtkowo z silnikiem parowym, potem z silnikiem spalinowym czy oÊwietleniemgazowym, nie inaczej te˝ sta∏o si´ z wprowadzonà do powszechnego u˝ytku nieco ponad 100lat temu energià elektrycznà. Od samego poczàtku wprowadzaniu energii elektrycznej do oto-czenia cz∏owieka towarzyszy∏y równie wielkie nadzieje, jak i obawy. Kiedy jedni próbowali sto-sowaç stymulacje pràdami czy polami elektromagnetycznymi, jako czynnik leczàcy ró˝nechoroby (do dziÊ przetrwa∏y ró˝ne metody tzw. magnetoterapii, czyli leczenia polami magne-tycznymi), to inni twierdzili, ˝e oÊwietlenie elektryczne jest „niezdrowe”, os∏abia wzrok, a na-wet mo˝e powodowaç Êlepot´. Jeszcze na poczàtku XX wieku cz´Êç ludzi obawia∏a si´ zbli˝açdo instalacji elektrycznych. Niektórzy jeszcze pami´tajà, ˝e w okresie elektryfikacji wsi pol-


33

skich w latach 1945 – 1955, wielu ludzi z du˝à nieufnoÊcià odnosi∏o si´ do pràdu elektryczne-go i wcale nie byli oni zachwyceni nowymi perspektywami cywilizacyjnymi. Szybko okaza∏osi´, ˝e te obawy by∏y ca∏kowicie bezpodstawne, ale irracjonalny strach przed nieznanym i nie-widzialnym zagro˝eniem przetrwa∏ i objawi∏ si´ w nowej formie. W miejsce dawnego, lepiejju˝ poznanego i zrozumia∏ego zagro˝enia, jakim sta∏a si´ „elektrycznoÊç”, pojawi∏a si´ przedkilkunastu laty nowa, ma∏o poznana groêba - „pola elektromagnetyczne”. Od czasu do czasuw radiu, telewizji czy gazetach pojawiajà si´ skàpe, ale niepokojàce informacje o tym, ˝e „polaelektromagnetyczne” sà szkodliwe dla zdrowia cz∏owieka i mogà byç przyczynà wielu chorób.Niestety, wiele osób nie wie dok∏adnie, czym sà te „pola elektromagnetyczne”, czy i w jakichwarunkach mogà oddzia∏ywaç na Êrodowisko i organizmy ˝ywe i czy majà jakiÊ wp∏yw nazdrowie cz∏owieka. Tak˝e wi´kszoÊç lekarzy nie jest przygotowana do udzielenia rzetelnej od-powiedzi na te pytania i nie jest w stanie wyjaÊniç szeregu wàtpliwoÊci zwiàzanych z oddzia∏y-waniem pól elektromagnetycznych na organizmy ywe.

Dlatego nic dziwnego, e wielu ludzi nie potrafi znaleêç zadowalajàcej odpowiedzi na pyta-nie, czy przebywanie w zasi´gu pól elektromagnetycznych wytwarzanych wokó∏ linii napo-wietrznych i stacji elektroenergetycznych mo˝e mieç jakiÊ wp∏yw na stan ich zdrowia, a przedewszystkim, czy mo˝e byç szkodliwe. Poni˝szy fragment Informatora, stanowiàcy prób´ odpo-wiedzi na powy˝sze pytania, opracowany zosta∏ w oparciu o aktualny stan wiedzy w zakresieoddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na organizmy ywe.

Wiadomym jest, ˝e oddzia∏ywanie pola elektromagnetycznego na materia∏y biologiczne za-le˝y zarówno od nat´˝enia, jak i od cz´stotliwoÊci pola, a efekty oddzia∏ywania pól o ró˝nychcz´stotliwoÊciach (pola elektryczne i magnetyczne 50 Hz, radiofale i mikrofale) majà ca∏kowi-cie odmiennà natur´.

Promieniowanie mikrofalowe zdolne jest np. do podgrzania cia∏a cz∏owieka (tzw. efekt ter-miczny), ale promieniowanie o cz´stotliwoÊci z zakresu 100 kHz – 300 MHz (tzw pasmo radio-falowe – RF), ze wzgl´du na znacznie ni˝szà cz´stotliwoÊç, nie jest ju˝ w stanie wywo∏açtakiego zjawiska. Tym bardziej pole elektromagnetyczne istniejàce w otoczeniu napowietrz-nych linii przesy∏owych wysokiego napićia, ze wzgl´du na swà bardzo niskà cz´stotliwoÊç(f = 50 Hz), nie jest w stanie spowodowaç efektu termicznego, bowiem sposób (mechanizm)oddzia∏ywania tego rodzaju pól na organizmy ˝ywe jest zupe∏nie inny ni˝ pól mikrofalowych.Nie nale˝y zatem myliç skutków dzia∏ania pól elektromagnetycznych o ró˝nych cz´stotliwo-Êciach i ka˝dorazowo powinno si´ rozpatrywaç potencjalne efekty ich oddzia∏ywania w powià-zaniu zarówno z cz´stotliwoÊcià, jak i intensywnoÊcià pola.

3.2. WP¸YW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH NA CZ¸OWIEKA — RYS HISTORYCZNY

W spo∏eczeƒstwie utrzymuje si´ przeÊwiadczenie o rzekomo szkodliwym oddzia∏ywaniu po-la elektromagnetycznego wytwarzanego przez urzàdzenia elektroenergetyczne na organizmcz∏owieka. Nauka nie daje jednak dostatecznych podstaw do stwierdzenia, ˝e pola elektroma-gnetyczne o nat´˝eniach wyst´pujàcych w otoczeniu urzàdzeƒ elektroenergetycznych mogàw jakikolwiek sposób wp∏ynàç na stan zdrowia przebywajàcych tam ludzi. Jest prawdà, ˝e po-la elektryczne i magnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci (50/60 Hz) mogà powodowaç wy-stàpienie ró˝nych zmian w organizmach ˝ywych (w tym i u cz∏owieka), ale zmiany takiepojawiajà si´ tylko w ÊciÊle okreÊlonych warunkach i po zadzia∏aniu pól o du˝ych poziomach,


34

znacznie wi´kszych ni˝ te, z którymi mo˝na si´ zetknàç w pobli˝u linii napowietrznych czyurzàdzeƒ elektroenergetycznych, albo przy u˝ytkowaniu sprz´tu zasilanego pràdem prze-miennym. W laboratoriach na ca∏ym Êwiecie wykonuje si´ bardzo wiele badaƒ doÊwiadczal-nych, w których ró˝ne preparaty biologiczne czy organizmy ˝ywe (np. komórki roÊlinnei zwierzće, hodowle komórek, roÊliny, zwierz´ta) umieszcza si´ w dobrze kontrolowanych po-lach elektrycznych lub magnetycznych o ró˝nym nat´˝eniu i po okreÊlonym czasie bada siéwentualne zmiany w funkcjonowaniu tych organizmów. W innych oÊrodkach naukowychprowadzi si´ badania medyczne i laboratoryjne ludzi pracujàcych w zasi´gu silnych pól elek-trycznych lub magnetycznych, a tak˝e obserwuje si´ zdrowych ochotników poddanych dzia∏a-niu takich pól. Osobnà grup´ stanowià badania epidemiologiczne, czyli ocena stanu zdrowiai zachorowalnoÊci (cz´stoÊci wyst´powania ró˝nych chorób) w du˝ych grupach ludnoÊci lubpracowników poddanych dzia∏aniu pól elektromagnetycznych. Wyniki wszystkich tych badaƒ,publikowane w specjalistycznej literaturze naukowej i omawiane na mi´dzynarodowych kon-ferencjach naukowych, stale poszerzajà wiedz´ na temat ewentualnego ryzyka zwiàzanegoz koniecznoÊcià ˝ycia wspó∏czesnego cz∏owieka w Êrodowisku pól elektromagnetycznycho bardzo ró˝nej cz´stotliwoÊci i charakterystyce, w tym pól wytwarzanych przez urzàdzeniaelektroenergetyczne.

Wiedza o oddzia∏ywaniu pól elektromagnetycznych na organizmy ˝ywe i procesy ˝yciowestale si´ poszerza, przybywa nowych informacji biologicznych i medycznych. W miar´ rozwojutej wiedzy i powi´kszania bazy danych wyników badaƒ naukowych zmieniajà si´ te˝ poglàdyspecjalistów na temat po˝ytecznych i szkodliwych skutków oddzia∏ywania pól elektromagne-tycznych na procesy ˝yciowe i ewentualnego ryzyka dla zdrowia. Dlatego warto przeanalizo-waç, jak zmienia∏y si´ w perspektywie historycznej poglàdy na problematyk´ oddzia∏ywaniapól elektromagnetycznych na organizmy ywe.

Zjawiska elektryczne i magnetyczne znane by∏y ju˝ staro˝ytnym Grekom, choç dotyczy∏ywy∏àcznie sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych o w∏aÊciwoÊciach fizycznych zupe∏nieodmiennych od pól zmiennych.

Oko∏o 1600 roku, wraz z odkryciem maszyny elektrostatycznej, sta∏o si´ mo˝liwe otrzymy-wanie napi´ç rz´du kilkudziesićiu tysićy woltów. Z owych czasów pochodzà rozliczne próbyterapeutycznego zastosowania sta∏ych pól elektrycznych oraz upowszechniajàce si´ przekona-nie o elektrycznym charakterze procesów ˝yciowych. Przyk∏adem tego sà historyczne do-Êwiadczenia Luigi Galvaniego nad oddzia∏ywaniem pràdu sta∏ego na tkanki biologiczne. Te pionierskie badania, kontynuowane potem przez wielu fizjologów w XVIII i pierwszej po∏o-wie XIX wieku, znalaz∏y swoje zwieƒczenie w klasycznej monografii Emila Du Bois-Raymonda„Badania elektrycznoÊci zwierzàt”, wydanej w Pary˝u w roku 1848. Okaza∏o si´, ˝e procesowi˝ycia we wszystkich jego formach towarzyszà ró˝ne zjawiska elektryczne. Wspomniany ju˝ Du Bois-Raymond i jego uczeƒ Bernstein jeszcze w latach 1850- 1870 odkryli wyst´powaniesilnych potencja∏ów w b∏onie nerwów obwodowych i próbowali mierzyç szybkoÊç przep∏ywuimpulsów elektrycznych przez w∏ókna nerwowe, k∏adàc w ten sposób fundamenty pod rozwójwspó∏czesnej elektrofizjologii. Warto pami´taç, e elektrofizjologia rozwija∏a si´ w okresie, kie-dy energia elektryczna i pràd przemienny nie by∏y jeszcze dost´pne w przemyÊle i gospodar-stwie domowym.

Medycyna „elektryczna’’ osiàgn´∏a du˝à popularnoÊç na prze∏omie XIX i XX wieku, szczegól-nie w Ameryce i Niemczech, wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej do powszechnego


35

u˝ytku. Przekonanie o leczniczym dzia∏aniu elektrycznoÊci i magnetyzmu by∏o obecne zarów-no w podrćznikach lekarskich z tamtego okresu, jak te˝ ugruntowa∏o si´ w ÊwiadomoÊci spo-∏ecznej, choç brakowa∏o przekonujàcych dowodów na skutecznoÊç stosowanych metodleczenia, a same schematy leczenia by∏y najcz´Êciej zupe∏nie przypadkowe.

Próby naukowego podejÊcia do zagadnienia terapii magnetycznej i elektrycznej cz´sto po-kazywa∏y wàtpliwà skutecznoÊç stosowanych metod, ale pomimo to, w pierwszych dekadachdwudziestego wieku elektroterapia sta∏a si´ na krótko oficjalnà dziedzinà medycyny. Na rynkuamerykaƒskim pojawia∏y si´ i rozchodzi∏y w wielkich iloÊciach elektromagnetyczne urzàdze-nia „do leczenia’’. W latach czterdziestych zainteresowanie elektroterapià gwa∏townie zmala∏o,a w latach pi´çdziesiàtych i szeÊçdziesiàtych powszechnie przyj´ty zosta∏ poglàd, ˝e pola elek-tromagnetyczne niskiej cz´stotliwoÊci nie majà ani dzia∏ania leczniczego, ani ujemnego wp∏y-wu na zdrowie. Mimo to, jeszcze dzisiaj w literaturze przedmiotu spotyka si´ prace o po˝ytecznymdla zdrowia dzia∏aniu pola elektromagnetycznego niskich cz´stotliwoÊci; np. doniesieniao leczniczym dzia∏aniu pól magnetycznych (tzw. magnetoterapia) w przypadku migreny, cho-rób reumatycznych czy zrastania si´ z∏amanych koÊci.

W latach szeÊçdziesiàtych naszego wieku pojawi∏ si´ w spo∏eczeƒstwach zachodnich trendnegacji ró˝nych osiàgni´ç cywilizacyjnych i zorganizowa∏y si´ spo∏eczne ruchy proekologiczne.W atmosferze niechći wobec techniki i wzrostu ÊwiadomoÊci ekologicznej formu∏owano po-glàdy, ˝e wszelkie zmiany Êrodowiska wprowadzone przez cywilizacj´ sà szkodliwe dla zdro-wia. Dotyczy∏o to tak˝e elektroenergetyki i dlatego nie dziwi, ˝e w latach siedemdziesiàtychpojawi∏y si´ w prasie popularnej liczne doniesienia o szkodliwym dzia∏aniu na cz∏owieka,przede wszystkim napowietrznych linii wysokiego napićia, a tak˝e ró˝nego typu urzàdzeƒelektroenergetycznych. Tak wić obcowanie z polami elektromagnetycznymi, uwa˝ane przezprawie 100 lat za korzystne dla zdrowia, zacz´∏o byç nagle traktowane przez laików jako zagro˝enie.

To s∏abo udokumentowane przekonanie grup proekologicznych o zagro˝eniu powodowa-nym przez pola elektromagnetyczne wyst´pujàce w pobli˝u linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elek-troenergetycznych znalaz∏o pod koniec lat siedemdziesiàtych niespodziewane wsparcie zestrony niektórych specjalistów.

W roku 1979 Wertheimer i Leeper opublikowali wyniki badaƒ epidemiologicznych [88],w których stwierdzili, e dzieci z okolic miasta Denver (stan Colorado w USA), mieszkajàce w do-mach, w których wyst´powa∏y pola magnetyczne o nat´˝eniach wy˝szych od przeci´tnego (osza-cowane na podstawie liczby przewodów elektrycznych doprowadzajàcych pràd do domów,a tak˝e w oparciu o iloÊç linii przesy∏owych i rozdzielczych przebiegajàcych w pobli˝u domów)wykazujà nieco wi´ksze ryzyko zachorowania na bia∏aczki. Poniewa˝ badania te dotyczy∏y od-dzia∏ywania pól elektromagnetycznych wyst´pujàcych w codziennym Êrodowisku ˝ycia cz∏owie-ka (zamieszkiwanie w pobli˝u linii), a skutki tego oddzia∏ywania zdaniem badaczy by∏y bardzoniepokojàce (zachorowania na nowotwory uk∏adu krwiotwórczego – bia∏aczki), to praca ta zna-laz∏a du˝y oddêwi´k spo∏eczny i zosta∏a nag∏oÊniona w Êrodkach masowego przekazu. Pomimo,˝e badania te nie by∏y wolne od kontrowersji i wzbudzi∏y wiele zastrze˝eƒ wÊród specjalistów, tospowodowa∏y gwa∏towny rozwój badaƒ doÊwiadczalnych i epidemiologicznych.

Póêniejsze badania przeprowadzone w wielu oÊrodkach naukowych w latach 1980-2002znacznie poszerzy∏y wiedz´ na temat efektów biologicznych pól elektromagnetycznych wyst´-pujàcych w sàsiedztwie linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych.


36

3.3. ODDZIA¸YWANIE PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH BARDZO NISKICH CZ¢STOTLIWOÂCI (ELF)NA ORGANIZMY ˚YWE

3.3.1. Pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci jako czynnik wspó∏czesnego Êrodowiska

Pola elektryczne i magnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci sà powszechnym sk∏adnikiemÊrodowiska ˝ycia i pracy, towarzyszà cz∏owiekowi prawie w ka˝dym momencie jego ˝ycia. Cowićej, pola pochodzàce od linii przesy∏owych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych nie zawsze sta-nowià znaczàcà sk∏adowà w codziennej dawce pól elektromagnetycznych, z którymi styka sićz∏owiek. Zale˝nie od charakteru pracy, czasu i sposobu u˝ytkowania w ˝yciu codziennym i za-wodowym urzàdzeƒ zasilanych pràdem przemiennym, czy korzystania z ró˝nych Êrodków ko-munikacji, codzienna „dawka” pola elektromagnetycznego mo˝e byç doÊç du˝a, choç najcz´Êciejnikt nie uÊwiadamia sobie tego faktu.

Pole elektryczne bezpoÊrednio pod przewodami linii wysokiego napićia ma zwykle nat´˝e-nie kilku kV/m, ale w miejscach gdzie przebywajà ludzie (kilkadziesiàt i wićej metrów od linii)jest znacznie s∏absze ni˝ 1 kV/m. W tych samych miejscach pole magnetyczne mo˝e osiàgaçwartoÊci od kilkunastu do kilkudziesićiu A/m, ale w miejscach przebywania ludzi zwykle nieprzekracza 0,1-1 A/m. Z takimi wartoÊciami nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznegospotyka si´ ka˝dy, kto mieszka czy przebywa w pobli˝u linii napowietrznych najwy˝szych na-pi´ç. Trzeba podkreÊliç, ˝e w sàsiedztwie stacji elektroenergetycznych wartoÊci te sà znaczniemniejsze. Czy pola o takich wartoÊciach mogà wywo∏ywaç jakieÊ zmiany w organizmie cz∏owie-ka, albo oddzia∏ywaç na otoczenie – roÊliny, zwierz´ta hodowlane, domowe czy dzikie?

Zanim podejmie si´ prób´ odpowiedzi na to pytanie, nale˝y rozwa˝yç, jak wiele czasu (dzien-nie czy miesićznie) cz∏owiek przebywa w polach o podanych wy˝ej nat´˝eniach, gdy˝ iloczynnat´˝enia pola i czasu w nim przebywania (tzw. doza ekspozycyjna) jest zwykle dobrà miaràprzy szacowaniu oczekiwanych efektów biologicznych czy skutków zdrowotnych. Nikt przecie˝nie przebywa na sta∏e bezpoÊrednio pod przewodami linii wysokiego napićia (choç i tam ptaki∏àkowe zak∏adajà gniazda), a i 20 – 30 metrów od linii te˝ przebywa si´ wyjàtkowo rzadko.

Obliczenia i pomiary wybranych grup ludzi mieszkajàcych w pobli˝u linii napowietrznychwskazujà, ˝e zmierzona doza ekspozycyjna jest prawie zawsze znacznie mniejsza od spodzie-wanej (szacowanej). W konsekwencji, ludzie, którzy mieszkajà, czy przebywajà w pobli˝u liniinapowietrznych podlegajà mniejszej ekspozycji ni˝ si´ ogólnie sàdzi. Wiele prac poÊwićonychtemu zagadnieniu [22,41,93] wskazuje np., ˝e rzeczywiste Êrednie czasy przebywania ludziw polach elektrycznych o nat´˝eniu ponad 1 kV/m sà niewielkie i nie przekraczajà kilkudzie-sićiu minut w ciàgu roku. Co wićej, przy ocenie dawki ekspozycyjnej (dziennej, miesićznejlub rocznej) konkretnej osoby cz´sto okazuje si´, e pola elektryczne i magnetyczne pochodzà-ce od linii przesy∏owych czy urzàdzeƒ elektroenergetycznych (w przypadku osób mieszkajà-cych w pobli˝u takich obiektów) sà tylko niewielkà sk∏adowà ca∏ej dawki. Cz´sto znaczniewi´kszy udzia∏ w ca∏odziennej (rocznej) ekspozycji, szczególnie w przypadku sk∏adowej ma-gnetycznej pola, majà pola wytwarzane przez elektryczne urzàdzenia powszechnego u˝ytku,wykorzystywane na co dzieƒ przez konkretnà osob´. Nale˝y bowiem podkreÊliç, ˝e niektóreurzàdzenia elektryczne mogà wytwarzaç w swoim otoczeniu pola magnetyczne o stosunkowodu˝ych nat´˝eniach i w znaczàcy sposób wp∏ywaç na wielkoÊç dziennej dawki ekspozycyjnej.


37

3.3.2. Oddzia∏ywanie czynników Êrodowiska na stan zdrowia cz∏owieka

Wed∏ug Âwiatowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO), zdrowie jest tostan pe∏nego komfortu fizycznego, psychicznego i socjalnego cz∏owieka w aktualnych warunkach Êro-dowiska.. Taka definicja zwraca uwag´ na fakt, ˝e zdrowie to nie tylko brak chorób i prawid∏owefunkcjonowanie wszystkich uk∏adów fizjologicznych (np. nerwowego, krà˝enia, pokarmowego,odpornoÊciowego, hormonalnego i innych), ale równie˝ brak nadmiernych obcià˝eƒ psychicz-nych i stresów oraz zdolnoÊç przystosowania si´ do aktualnych warunków Êrodowiska pracy i ˝y-cia. Z tej ogólnie akceptowanej definicji zdrowia wynika, ˝e stan zdrowia cz∏owieka mo˝e byçzmienny, ulegaç przejÊciowym fazom polepszenia i obni˝enia, zale˝nie od dzia∏ania ró˝nychczynników wp∏ywajàcych na funkcjonowanie uk∏adów fizjologicznych, wielkoÊci i zmiennoÊciobcià˝eƒ psychicznych i stresów oraz dzia∏ania czynników Êrodowiska i pracy. Ka˝dy z tych ele-mentów mo˝e w znaczàcy sposób upoÊledziç dzia∏anie jakiegoÊ ogniwa w skomplikowanymprocesie reakcji fizyko-chemicznych zapewniajàcych sprawnoÊç i wydolnoÊç uk∏adów fizjolo-gicznych organizmu, ale je˝eli to upoÊledzenie czynnoÊci nie jest zbyt wielkie, to na ogó∏ doÊçszybko zostaje wyrównane i organizm przystosowuje si´ do funkcjonowania w zmienionychwarunkach Êrodowiska. W efekcie, to co pierwotnie by∏o czynnikiem upoÊledzajàcym spraw-noÊç organizmu (a wić i stan zdrowia), w koƒcu okazuje si´ czynnikiem korzystnym, zapew-niajàcym lepszy komfort funkcjonowania w aktualnych warunkach Êrodowiska. Istnieje szeregdowodów na poparcie tej tezy. Np., od dziecka ka˝dy styka si´ w Êrodowisku z wieloma ró˝ny-mi rodzajami bakterii, wirusów i innych czynników zakaênych. Przy ogólnie dobrej kondycjizdrowotnej, taki kontakt z niewielkà liczbà czynników zakaênych nie powoduje rozwoju chorób

bakteryjnych, gdy˝ bakterie sà w zarodku nisz-czone przez sprawne mechanizmy odporno-Êciowe, a kolejne fazy ataku bakterii czywirusów przyczyniajà si´ do coraz lepszejsprawnoÊci uk∏adu odpornoÊciowego. Z kolei,wielokrotnie udowodniono w badaniach epi-demiologicznych, ˝e przesadna ochrona przedcodziennym kontaktem z czynnikami bakte-ryjnymi obecnymi w otoczeniu, powodujew efekcie upoÊledzenie sprawnoÊci uk∏adu od-pornoÊci i zwi´ksza prawdopodobieƒstwo za-padnićia na choroby zakaêne (tzw. zespó∏„czystych ràk”).

W Êrodowisku, w którym ˝yje i pracujecz∏owiek, nara˝ony jest on na ró˝ne czynniki,które mogà oddzia∏ywaç na stan jego zdrowia(np. palenie papierosów, sposób od˝ywianiasi´, zanieczyszczenia chemiczne, czynniki ra-kotwórcze, ró˝ne promieniowania). Niektórez tych czynników odznaczajà si´ wysokà ak-tywnoÊcià biologicznà i, je˝eli sà dostatecznieintensywne, to ju˝ po krótkim okresie dzia∏ania

CZYNNIKIFIZYCZNE

np. promienie s∏oneczne,

pole elektro-magnetyczne

i in.

CZYNNIKIBIOLOGICZNE

np. infekcjebakteryjne,wirusowe

CZYNNIKI CHEMICZNE

np. konserwanty,zanieczyszczeniagleby, powietrza

i wód

RYS. 3.1. Czynniki dzia∏ajàce na cz∏owieka w Êrodowisku


38

mogà znaczàco obni˝yç stan zdrowia, a nawet do-prowadziç do rozwoju okreÊlonych chorób. Inne,o mniejszej aktywnoÊci biologicznej, potrzebujàd∏u˝szego okresu czasu dla ujawnienia swoich skut-ków zdrowotnych, w poczàtkowej fazie cz´sto nie-dostrzegalnych i lekcewa˝onych. Ale sà i takieczynniki obecne w Êrodowisku, które majà bardzos∏abà aktywnoÊç biologicznà i tylko w bardzo szcze-gólnych warunkach mogà oddzia∏ywaç na stanzdrowia cz∏owieka. W takim aspekcie nale˝y rozpa-trywaç oddzia∏ywanie pól elektromagnetycznychniskiej cz´stotliwoÊci na Êrodowisko i przebywajàce-go w nim cz∏owieka. Wprawdzie pola tego rodzajusà obecne stale i wsz´dzie, ale stanowià czynniko bardzo s∏abej aktywnoÊci biologicznej, który niema mo˝liwoÊci w znaczàcy sposób zmieniç funk-cjonowania uk∏adów fizjologicznych, a tym bar-dziej wywo∏aç w nim trwa∏ych zmian choro-bowych. Nie mniej, pola elektromagnetyczne o ró˝-nych cz´stotliwoÊciach i poziomach, w tym polaelektryczne czy magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz, mogà wywo∏aç w organizmach ywych ró˝-ne mierzalne zmiany (tzw. efekty biologiczne) czynawet objawy, b´dàce odpowiedzià organizmu nazachodzàce zmiany. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e wspo-mniane zmiany obserwowane w nast´pstwie dzia-

∏ania pola elektromagnetycznego, prezentowane sà w wielu popularnych opracowaniach, jakozdecydowanie negatywne i szkodliwe oddzia∏ywania. Nale˝y wić wyjaÊniç, e efekt biologicz-ny jest reakcjà na bodziec zewn´trzny i wcale nie oznacza choroby – cz´sto wrćz przeciwnie,jest oznakà uruchomienia mechanizmów dostosowawczych organizmu i w ostatecznym efekciemo˝e byç korzystny dla tego organizmu (rys. 3.1.).

Jest niezaprzeczalnym faktem, e organizmy ywe wytworzy∏y w procesie ewolucji biologicznejró˝ne mechanizmy adaptacyjne (przystosowawcze), kompensacyjne (wyrównawcze) i regenera-cyjne (naprawcze) procesów fizjologicznych. Te mechanizmy pozwalajà na zapewnienie prawi-d∏owej pracy ró˝nych uk∏adów fizjologicznych organizmu, zmienianych lub uszkadzanychw efekcie oddzia∏ywania zewn´trznych czynników Êrodowiskowych (w tym i pola elektromagne-tycznego). W efekcie mechanizmy te umo˝liwiajà poprawne funkcjonowanie ca∏ego organizmu˝ywego w zmiennych warunkach otoczenia i stanowià podstawowe zabezpieczenie przed rozwo-jem chorób Êrodowiskowych czy zawodowych.

Przy dzia∏aniu czynników Êrodowiskowych na organizm, jako pierwsze uruchamiajà si´ me-chanizmy adaptacyjne (przystosowawcze). Takim mechanizmem jest np. wzrost temperaturycia∏a i pocenie si´ przy wysi∏ku fizycznym, któremu towarzyszy wzrost metabolizmu energe-tycznego i produkcja du˝ej iloÊci energii cieplnej w organizmie. Je˝eli mechanizmy adaptacyj-ne nie wystarczajà do uzyskania stanu równowagi fizjologicznej, to w∏àczajà si´ mechanizmy

RYS. 3.2. Reakcja organizmu na dzia∏anieczynnika zewn´trznego

PRZYK¸AD:

• Czynnik zewn´trzny: wzrost temperatury otoczenia

• Mierzalny efekt biologiczny: podniesienie temperatury cia∏a i nadmierne pocenie si´

• Uruchomiony mechanizm przywracaniarównowagi: ADAPTACYJNY

rege

neracja

AD

APTACJA

kom

pensacja


39

kompensacji, a nast´pnie regeneracji. W tym stanie efekty biologiczne mogà byç znaczne i sàzazwyczaj ∏atwo zauwa˝alne. Nie prowadzi to jednak jeszcze do rozwoju choroby. Organizmjako ca∏oÊç znajduje si´ w stanie równowagi fizjologicznej, choç na innym jej poziomie i nie mapodstaw do rozpoznawania stanów chorobowych. Dopiero przekroczenie wydolnoÊci mecha-nizmów adaptacyjnych, kompensacyjnych i regeneracyjnych powoduje zachwianie równowa-gi fizjologicznej i rozwój zespo∏ów chorobowych. Tak wić choroba wyst´puje po za∏amaniusi´ stanu równowagi czynnoÊciowej organizmu, a ryzyko zdrowotne ma za zadanie okreÊliçprawdopodobieƒstwo pojawienia si´ takiego stanu nierównowagi (rys. 3.2.).

W przypadku czynników Êrodowiskowych szczególnie trudne jest ustalenie przyczyny wy-st´powania efektów biologicznych czy rozwoju choroby. Znalezienie zwiàzku przyczynowo--skutkowego pomi´dzy dzia∏aniem czynnika fizycznego lub chemicznego, a wyst´powaniemchoroby jest proste tylko w przypadku, gdy aktywnoÊç biologiczna danego czynnika jest do-brze okreÊlona i bardzo wysoka. Na przyk∏ad, gdy podda si´ zwierz´ dzia∏aniu du˝ych dawekpromieniowania Roentgena to zwierze zginie. Mo˝na, zmniejszajàc dawk´, ustaliç iloÊç promie-niowania po poch∏onićiu której zginie po∏owa z badanych zwierzàt (tzw. dawka letalna 50%).Zmniejszajàc dalej dawk´ mo˝na z kolei ustaliç iloÊç promieniowania Roentgena, która nie po-woduje ju˝ Êmierci, ale wywo∏uje przejÊciowe uszkodzenie czynnoÊci niektórych uk∏adów (np.krwiotwórczego), naprawiane potem przez mechanizmy kompensacyjne i regeneracyjne. Podob-nie mo˝na oceniaç wielkoÊç zagro˝enia w przypadku innych czynników fizycznych i chemicz-nych (np. zwiàzków toksycznych).

Inaczej przedstawia si´ sytuacja w stosunku do czynników o s∏abej aktywnoÊci biologicznej,gdzie trudno jest na ogó∏ okreÊliç dawk´ Êmiertelnà lub w ogóle nie mo˝na wywo∏aç efektu

Êmiertelnego. W przypadku pola elek-trycznego niskiej cz´stotliwoÊci do zabi-cia zwierzćia konieczne jest osiàgnićienat´˝enia 500 do 1000 kV/m (nat´˝e-nie pola zbli˝one do tego, jakie powo-duje przeskok b∏yskawicy), a Êmierçnast´puje wskutek pora˝enia pràdemelektrycznym, co nie ma nic wspólne-go z problematykà oddzia∏ywania pólelektromagnetycznych.

W przypadku pól magnetycznycho cz´stotliwoÊci 50 Hz, dotychczas nieznaleziono takich wartoÊci nat´˝enia,które powodowa∏yby Êmierç zwierzàtdoÊwiadczalnych. Nawet nat´˝enia rz´-du 8 MA/m (indukcja 10T) nie powo-dujà Êmierci zwierzćia. Dlatego,w przypadku czynników Êrodowisko-wych o ma∏ej aktywnoÊci biologicznej tj. takich, które nie wywo∏ujà efektuÊmiertelnego w warunkach doÊwiad-czalnych, poszukuje si´ ewentualnych

POLEELEKTRYCZNE MAGNETYCZNE

Linià przerywanà oznaczono przybli˝one drogi przep∏ywu pràduelektrycznego indukowanego przez pole elektryczne i magnetyczne.

RYS. 3.3. Cz∏owiek w polu elektrycznym i magnetycznym


40

trwa∏ych uszkodzeƒ funkcjonowania narzàdów czy systemów fizjologicznych, które mog∏ybyw efekcie prowadziç do rozwoju chorób. W przypadku pól elektrycznych i magnetycznych bardzoniskich cz´stotliwoÊci nie uda∏o si´ dotychczas znaleêç ˝adnych trwa∏ych uszkodzeƒ w funkcjono-waniu jakichkolwiek systemów fizjologicznych u zwierzàt poddanych dzia∏aniu nawet bardzo sil-nych pól przez d∏ugi okres czasu. W specjalistycznej literaturze naukowej istnieje bogata i dobrzeudokumentowana baza wyników badaƒ doÊwiadczalnych na ró˝nych gatunkach zwierzàt, któreumieszczano na d∏ugi okres czasu (czasem na okres ca∏ego ˝ycia) w polach elektrycznych 50 Hzo nat´˝eniach od kilkunastu do kilkudziesićiu kV/m albo w polach magnetycznych o wartoÊciachsi´gajàcych 800 - 4000 A/m i nawet w tych warunkach nie stwierdzano trwa∏ych uszkodzeƒ syste-mów fizjologicznych. Np., w latach 1993 – 1999 w czterech oÊrodkach naukowych w Japonii prze-prowadzono seri´ zakrojonych na szerokà skal´ badaƒ, w których zwierz´ta przebywa∏y przezkilkanaÊcie tygodni w polach magnetycznych o nat´˝eniach od 400 do 4000 A/m, a póêniej by∏ybadane pod kàtem ryzyka zachorowania na nowotwory, obecnoÊci zmian genetycznych i zaburzeƒw funkcjonowaniu komórek. U innych zwierzàt przebywajàcych w tak silnych polach magnetycz-nych badano przebieg cià˝y i rozwój p∏odów, a tak˝e wzrost i rozwój potomstwa, czy nawet kilkukolejnych pokoleƒ. W ˝adnym z tych doÊwiadczeƒ nie stwierdzono trwa∏ych uszkodzeƒ systemówfizjologicznych, obecnoÊci zmian genetycznych czy te˝ uszkodzenia struktur genetycznych (chro-mosomów), ani te˝ jakichkolwiek zaburzeƒ przebiegu cià˝y i rozwoju p∏odu. Szczegó∏owe opisyi wyniki tych doÊwiadczeƒ zosta∏y przedstawione w obszernej monografii przet∏umaczonej na j´zykangielski [74], która w roku 2001 dotar∏a do ràk specjalistów na ca∏ym Êwiecie. Te doÊwiadczenia,wraz z wieloma innymi wykonanymi w ró˝nych oÊrodkach naukowych (g∏ównie w USA, Niem-czech, Szwecji, Francji i W∏oszech) wskazujà, ˝e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotli-woÊci nie sà zdolne wywo∏aç chorób i trwa∏ych uszkodzeƒ systemów fizjologicznych, nawet przynat´˝eniach pól wielokrotnie wi´kszych od tych, z którymi cz∏owiek styka si´ w warunkach co-dziennego u˝ytkowania urzàdzeƒ zasilanych pràdem przemiennym, a tak˝e przebywajàc w po-bli˝u linii napowietrznych i urzàdzeƒ elektroenergetycznych.

3.3.3. Efekty biologiczne i ryzyko zdrowotne przy wyst´powaniu pól elektromagnetycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci w Êrodowisku cz∏owieka

Wiadomo ju˝, ˝e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊci sà czynnikiemo s∏abej aktywnoÊci biologicznej i nie majà zdolnoÊci trwa∏ego upoÊledzania czynnoÊci uk∏a-dów fizjologicznych organizmu, a tak˝e powodowania rozwoju chorób. Pomimo tego, pola tedzia∏ajàc na organizmy ˝ywe, powodujà w nich np. wytwarzanie (czyli indukcj´) pràdów, któ-re p∏ynà w strukturach organizmu (rys. 3.3.).

Nie mo˝na te˝ wykluczyç, ˝e pole magnetyczne wp∏ywa na niektóre struktury komórkowe(np. b∏ony komórkowe) czy procesy biochemiczne, które te˝ przebiegajà w oparciu o zjawiskamagnetyczne (np. spolaryzowane magnetycznie makroczàsteczki). Czy takie oddzia∏ywaniasà mo˝liwe? Czy wyst´pujà jakieÊ niekorzystne skutki takich oddzia∏ywaƒ dla ca∏ego organi-zmu? Czy te skutki mogà byç niebezpieczne dla zdrowia?

Mimo, e odpowiedê na te pytania nie jest ∏atwa i wymaga obszernej wiedzy z zakresu fizykii biologii, to stwierdziç nale˝y, ˝e wÊród specjalistów znajomoÊç tych zagadnieƒ jest obecniedu˝o lepsza ni˝ kilka lat temu, a post´p, jaki dokona∏ si´ w wyniku badaƒ podj´tych i wykona-nych w latach 1990-2007, znacznie poszerzy∏ wiedz´ z analizowanej dziedziny.


41

W literaturze naukowej lat dziewi´çdziesiàtych pojawi∏y si´ np. prace opisujàce ró˝ne zmia-ny obserwowane w izolowanych z organizmu strukturach komórkowych i tkankowych, pod-danych dzia∏aniu pola elektromagnetycznego bardzo niskich cz´stotliwoÊci. Zmiany te,obserwowane w komórkach i tkankach zwierzćych oraz ludzkich, poddanych dzia∏aniu polamagnetycznego o nat´˝eniach z przedzia∏u 80 – 4000 A/m obejmowa∏y m.in.:

• zdolnoÊç do dzielenia si´ wyizolowanych z organizmu komórek,• zahamowanie lub nieprawid∏owoÊci syntezy makroczàsteczek (DNA, RNA i bia∏ek) obec-

nych w komórce,• zmienionà szybkoÊç wiàzania jonów (np. wapnia) do struktur biologicznych i przep∏ywu

tych jonów przez b∏ony biologiczne,• upoÊledzenie procesu ∏àczenia si´ niektórych hormonów komórkowych z ich receptorami

(odbiornikami) znajdujàcymi si´ na b∏onie komórkowej,• uszkodzenie struktury kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) w jàdrach niektórych ko-

mórek,• zwi´kszenie liczby tzw. wolnych rodników tlenowych w komórkach.Szczegó∏owe omówienie wszystkich tych efektów i warunków, które pojawi∏y si´ w poszcze-

gólnych doÊwiadczeniach przekracza nie tylko ramy tego Informatora, ale niejednej obszernejpublikacji. Uznajàc jednak problem oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci50/60 Hz za wa˝ny, w dalszej cz´Êci rozdzia∏u zaprezentowano i skomentowano aktualne po-glàdy naukowe dotyczàce mo˝liwego wp∏ywu tego rodzaju pól na organizm cz∏owieka. Opartosi´ przy tym na wynikach najnowszych badaƒ, przede wszystkim epidemiologicznych.

3.3.4. Ocena skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magnetycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci

Literatura naukowa dotyczàca skutków biologicznych oddzia∏ywania pól elektrycznych i magne-tycznych bardzo niskich cz´stotliwoÊci jest bogata i liczy kilka tysićy publikacji. W niektórych z nichautorzy opisujà ró˝nego rodzaju efekty, które stwierdzali po ekspozycji w polach o ró˝nym nat´˝e-niu i czasie oddzia∏ywania. Niektóre z tych efektów cz´sto wyst´powa∏y ju˝ po krótkotrwa∏ymumieszczeniu struktur biologicznych lub zwierzàt w wytwarzanym przez eksperymentatora polumagnetycznym o cz´stotliwoÊci z przedzia∏u 16 - 100 Hz. W wi´kszoÊci przypadków nat´˝enie polamagnetycznego wynosi∏o od 800 do 4000 A/m, a tylko w pojedynczych sytuacjach jakieÊ zauwa˝al-ne efekty udawa∏o si´ uzyskaç po ekspozycji w polach o nat´˝eniach mniejszych. Wyniki takich ba-daƒ budzà du˝e zainteresowanie specjalistów i sà podstawà do podejmowania kolejnychdoÊwiadczeƒ, które mia∏yby wyjaÊniç przyczyny (mechanizmy) i znaczenie stwierdzanych zmian.Zbyt ma∏o jeszcze wykonano badaƒ doÊwiadczalnych na komórkach i tkankach, aby móc stwier-dziç, ˝e umieszczenie takich struktur biologicznych w polach magnetycznych 50 Hz o nat´˝eniachkilku tysićy A/m powoduje w nich zmiany szybkoÊci transportu jonów przez b∏ony komórkowe czyte˝ mo˝e byç powodem uszkodzenia, istotnych dla komórki i jej potomstwa, makroczàsteczki DNA.Nale˝y jednak pami´taç, ˝e wszystkie wspomniane wy˝ej badania doÊwiadczalne dotyczà pól ma-gnetycznych o nat´˝eniach rz´du kilkuset A/m. Sà to nat´˝enia wielokrotnie wi´ksze od tych, z któ-rymi ludzie stykajà si´ w okolicy linii przesy∏owych czy urzàdzeƒ elektroenergetycznych, gdzienat´˝enia pól magnetycznych w skrajnych przypadkach nie przekraczajà wartoÊci 35 - 38 A/m(tab. 4.5 - str. 105). Ponadto, zmiany czynnoÊci komórki, nawet objawy uszkodzenia w niej DNA,


42

nie sà jeszcze dowodem zagro˝enia dla stanu zdrowia ca∏ego organizmu. Organizm, jak ju˝ wspo-mniano, wyposa˝ony jest w specjalistyczne mechanizmy adaptacyjne, kompensacyjne i regenera-cyjne, które dzia∏ajà równie˝ i na poziomie poszczególnych komórek. Istnieje np. ca∏kiem sprawnyi dobrze poznany mechanizm naprawczy uszkodzeƒ DNA, który zaczyna funkcjonowaç w∏aÊniewtedy, gdy do takich uszkodzeƒ dochodzi.

Przytoczone powy˝ej skutki dzia∏ania pól elektromagnetycznych w izolowanych komórkachi tkankach, to tzw. efekty biologiczne, wyst´pujàce czasami po ekspozycji organizmów ywych w ta-kim polu. Literatura naukowa podaje tak˝e liczne przyk∏ady efektów biologicznych obserwowa-nych po ekspozycji ludzi w polach elektromagnetycznych. Takie efekty dotyczà zwykle ró˝nychnieswoistych reakcji ze strony uk∏adu nerwowego czy krà˝enia. Obejmujà one m.in. zmiany cz´sto-Êci rytmu serca, ciÊnienia t´tniczego krwi, zaczerwienienia skóry, przep∏ywu krwi przez drobne na-czynia skórne, zmiany czasu reakcji na bodêce wzrokowe i s∏uchowe, a tak˝e niewielkie zmianyw zapisie krzywej EKG i EEG bez cech zapisu patologicznego. Efekty takie mogà pojawiaç si´ u ludzipoddanych dzia∏aniu pól elektrycznych 50 Hz o nat´˝eniu kilku kV/m lub pól magnetycznych o na-t´˝eniu co najmniej 10 A/m. Badania na zdrowych ochotnikach wykonane w takich warunkach wy-kazujà du˝e ró˝nice we wra˝liwoÊci na dzia∏anie pól elektrycznych i magnetycznych orazwyst´powanie opisanych objawów i zmian tylko u cz´Êci badanych. Wyniki tych badaƒ stanowiàistotnà wskazówk´, przy jakim poziomie nat´˝eƒ pól elektrycznych i magnetycznych mo˝na oczeki-waç pojawienia si´ pierwszych efektów biologicznych.

Dla zrozumienia i prawid∏owej interpretacji dzia∏ania czynników fizycznych (w tym pola elektro-magnetycznego) na cz∏owieka oraz dla oceny stopnia ich ewentualnej szkodliwoÊci konieczna jestumiej´tnoÊç ró˝nicowania pomi´dzy efektem biologicznym i ryzykiem zdrowotnym.

O ile istnieje zgoda wÊród specjalistów, e pola elektromagnetyczne bardzo niskich cz´stotliwoÊcisà czynnikiem o s∏abej aktywnoÊci biologicznej, ale majà zdolnoÊç oddzia∏ywania na organizmy y-we i wywo∏ywania w nich ró˝nych efektów biologicznych, to ocena wielkoÊci ryzyka zdrowotnego,a przede wszystkim nat´˝eƒ pól przy których takie ryzyko mog∏oby si´ pojawiaç, nie jest ju˝ tak jed-noznaczna.

W warunkach oddzia∏ywania wielu czynników Êrodowiska o bardzo ró˝nej aktywnoÊci biologicz-nej, najtrudniejszym problemem jest ustalenie, czy pojawianie si´ jakiegoÊ zjawiska (np. efektu bio-logicznego, czy upoÊledzenia stanu zdrowia) jest spowodowane rzeczywistym zwiàzkiemprzyczynowo-skutkowym z którymÊ z wyst´pujàcych w tym Êrodowisku czynników, czy tylko przy-padkowym wspó∏wyst´powaniem. Jest to podstawowy problem przy prowadzeniu badaƒ w tymzakresie i pojawi∏ si´ on m.in. przed badaczami analizujàcymi przyczyny nieznacznego wzrostu cz´-stoÊci zachorowaƒ na nowotwory u niektórych ludzi pracujàcych przy eksploatacji urzàdzeƒ elek-troenergetycznych. Czy przyczynà takiego wzrostu zachorowaƒ mo˝e byç oddzia∏ywanie polaelektromagnetycznego niskiej cz´stotliwoÊci? A mo˝e bardziej istotny jest fakt, e elektryk w czasiepracy w polu styka si´ z izolacjà przewodów wykonanà z tworzywa sztucznego lub ma kontaktz olejem transformatorowym, który wydziela substancje podejrzewane o dzia∏anie rakotwórcze?Czy mo˝e czynnikiem sprzyjajàcym zapadaniu na nowotwory jest powstajàcy w czasie wy∏adowaƒelektrycznych ozon, z którym elektryk styka si´ cz´Êciej ni˝ reszta populacji? Dopiero odpowiedê nawszystkie te pytania pozwoli∏aby oceniç, czy i w jakim stopniu pole elektromagnetyczne, jako jedenz wielu czynników Êrodowiska pracy i ˝ycia, mo˝e byç uznawane za przyczyn´ niektórych zaobser-wowanych zmian stanu zdrowia w badanych grupach ludnoÊci (ekspozycja Êrodowiskowa) czy pra-cowników (ekspozycja zawodowa).


43

3.4. BADANIA EPIDEMIOLOGICZNE DOTYCZÑCE ODDZIA¸YWANIA PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCHNISKICH CZ¢STOTLIWOÂCI NA ORGANIZMY ˚YWE

3.4.1. Wspó∏czesne poglàdy na ryzyko nowotworowe pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz w Êwietle wyników mi´dzynarodowych programów naukowych

Choç wykazano ju˝, ˝e pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz o nat´˝eniach po-szczególnych sk∏adowych spotykanych w sàsiedztwie linii napowietrznych najwy˝szych napi´çsà czynnikiem o s∏abej aktywnoÊci biologicznej, to sprawa ryzyka zachorowania na nowotworyz∏oÊliwe u ludzi przebywajàcych w polach elektromagnetycznych budzi równie du˝e emocjespo∏eczne, jak i zainteresowanie specjalistów.

Szacuje si´, ˝e oko∏o 30% wszystkich chorób nowotworowych ma bardziej lub mniej poÊred-ni zwiàzek z nara˝eniem na ró˝ne czynniki Êrodowiska ˝ycia i pracy. Oko∏o 20% zachorowaƒjest uwarunkowanych genetycznie, a oko∏o 50% jest zwiàzanych z czynnikami dietetycznymi,nawykami, na∏ogami, trybem ˝ycia, itp.[76]. Dlatego od dawna postulowano mo˝liwoÊç istnie-nia jakiegoÊ zwiàzku mi´dzy energià elektrycznà a zachorowaniem na nowotwory.

Aby przekonaç si´ o znaczeniu tego czynnika w skomplikowanych warunkach ˝ycia czy pra-cy przeprowadzono liczne badania epidemiologiczne. Badania takie polegajà na ocenie stanuzdrowia wybranej grupy ludnoÊci lub pracowników w aspekcie oddzia∏ywania na nià jednegolub kilku czynników Êrodowiska (np. pola elektromagnetycznego), czyli na sprawdzeniu – przypomocy metod statystycznych – czy i o ile ró˝ni si´ zachorowalnoÊç (cz´stoÊç wyst´powaniaokreÊlonych chorób) pomi´dzy grupami nara˝onymi i nie nara˝onymi na oddzia∏ywanie bada-nego czynnika.

Znakomità wi´kszoÊç dotychczas przeprowadzonych badaƒ epidemiologicznych poÊwićo-no poszukiwaniu powiàzaƒ pomi´dzy intensywnoÊcià ekspozycji1 ludzi na pole elektromagne-tyczne, a cz´stoÊcià wyst´powania u nich ró˝nych rodzajów nowotworów. Nowotworynajcz´Êciej kojarzone z dzia∏aniem pól elektromagnetycznych to przede wszystkim ró˝ne po-staci bia∏aczek oraz niektóre rodzaje guzów mózgu. Warto w tym miejscu wspomnieç, ˝e za-równo bia∏aczki, jak i guzy mózgu sà nowotworami stosunkowo rzadko wyst´pujàcymi, a ichrozwój jest w du˝ym stopniu uzale˝niony od nara˝enia na niektóre czynniki chemiczne i fi-zyczne wyst´pujàce w miejscu pracy i Êrodowisku. Jako czynniki sprzyjajàce zwi´kszonemu ryzy-ku zachorowania na bia∏aczki i guzy mózgu zidentyfikowano dotychczas np.: promieniowaniejonizujàce (np. Roentgena), niektóre rozpuszczalniki organiczne, farby, lakiery, kleje, produktywulkanizacji i spalania gumy, spaliny silników wysokopr´˝nych, ˝ywice, py∏ niektórych drzew(w tartakach) i wiele innych. Dlatego szereg procesów technologicznych w przemyÊle i niektó-re zawody zwiàzane z tymi procesami znajdujà si´ na liÊcie zagro˝onych zwi´kszonym ryzy-kiem zachorowania na bia∏aczki i guzy mózgu (wg klasyfikacji Mi´dzynarodowej AgencjiBadania nad Rakiem – IARC). Lista ta obejmuje m.in. pracowników przemys∏u obuwniczego,meblarskiego, gumowego, stoczniowego, malarzy, a nawet kierowców zawodowych. Dlategonic dziwnego, ˝e w latach siedemdziesiàtych zwrócono uwag´ na mo˝liwoÊç, ˝e do grupypracowników podwy˝szonego ryzyka mogà nale˝eç równie˝ pracownicy elektroenergetyki,którzy w swojej pracy stykajà si´ nie tylko z polami elektromagnetycznymi, ale tak˝e z inny-mi czynnikami ryzyka (oleje transformatorowe, farby, lakiery, produkty destylacji ropy naf-towej itp.).

1) Przez intensywnoÊç ekspozycji rozumieç nale˝y nat´˝enie dzia∏ajàcego pola (magnetycznego lub elektrycznego) w powiàzaniu z czasem jego dzia∏ania.


44

Pierwsza wzmianka o mo˝liwym zwiàzku pomi´dzy zwi´kszonà ekspozycjà na pole elektro-magnetyczne i zachorowalnoÊcià na niektóre postacie nowotworów, pojawi∏a si´ w pracy duetubadawczego Wertheimer i Leeper [88], opublikowanej w roku 1979 i dotyczy∏a ludnoÊci, a niepracowników elektroenergetyki. W pracy tej dokonano oceny ekspozycji na pole elektromagne-tyczne grupy dzieci, które zamieszkiwa∏y w domach sàsiadujàcych z liniami wysokiego napi´-cia. Autorzy tych badaƒ przyj´li, ˝e podstawowym êród∏em pola elektromagnetycznegow Êrodowisku miejskim sà przewody elektryczne doprowadzajàce pràd do domów lub linieprzesy∏owe i rozdzielcze przebiegajàce w ich pobli˝u. Na podstawie przeprowadzonej wizji lo-kalnej, autorzy badaƒ oszacowali jakoÊciowo (wizualnie) ekspozycj´ na pole elektromagnetycz-ne w miejscu zamieszkania ka˝dego z dzieci. Ka˝dy dom, w zale˝noÊci od stwierdzonegopoziomu ekspozycji, uzyska∏ specjalne zaszeregowanie (wed∏ug tzw. kodu Wertheimer-Leeper).Porównanie lokalizacji domów dzieci zmar∏ych na bia∏aczki z po∏o˝eniem domów dzieci z gru-py kontrolnej wskaza∏o – wed∏ug autorów tego opracowania – ˝e w domach zamieszkiwanychprzez dzieci zmar∏e na nowotwór, statystycznie cz´Êciej wyst´pujà symbole kodu oznaczajàcedu˝à ekspozycj´ na pole elektromagnetyczne.

Od samego poczàtku badania te traktowano doÊç sceptycznie. S∏usznie kwestionowano wi-zualnà metod´ oceny ekspozycji, a dok∏adniejsze badania oparte na podobnym schemaciei przeprowadzone przez inne zespo∏y badawcze w innych miastach, potwierdzi∏y zasadnoÊçtych zastrze˝eƒ. W podobny sposób, jak dzieci z Denver przebadano dzieci z Rhode Island [68],nie stwierdzajàc jednak powiàzania pomi´dzy ekspozycjà na pole elektromagnetyczne i wyst´-powaniem schorzeƒ nowotworowych. Jeszcze inny wynik osiàgn´li badacze ze Szwecji. Tymrazem przy podwy˝szonej ekspozycji na pole elektromagnetyczne stwierdzono zwi´kszonà za-chorowalnoÊç na nowotwory mózgu, natomiast zmniejszonà na bia∏aczki [20].

Du˝ym post´pem w badaniach nad powiàzaniem pomi´dzy ekspozycjà na pole elektromagne-tyczne i zapadalnoÊcià na choroby nowotworowe by∏a modyfikacja metody badawczej zastoso-wanej w Denver. W kolejnych badaniach [41] grup´ dzieci dotkni´tych chorobà nowotworowàokreÊlono nie na podstawie rejestru zgonów, ale na podstawie kart chorobowych dzieci yjàcych.Tym samym mo˝liwe by∏o dokonanie aktualnego pomiaru nara˝enia na pole elektromagnetycz-ne (pomiary nat´˝enia pola magnetycznego w powiàzaniu z czasem dzia∏ania pola) w miejscuzamieszkania chorego dziecka. W domach dzieci chorych i zdrowych nie zauwa˝ono statystycz-nie istotnych ró˝nic w parametrach ekspozycji na pole elektromagnetyczne.

Relacjonujàc zasadniczo ró˝ne wyniki uzyskane w tych eksperymentach pami´taç nale˝yo tym, ˝e w obu przypadkach zastosowano zupe∏nie innà metod´ oszacowania ekspozycji napole elektromagnetyczne. Mo˝na zatem zaryzykowaç twierdzenie, ˝e metoda wizualna (kodWertheimer-Leeper) daje lepsze przybli˝enie dla oszacowania ekspozycji d∏ugoterminowych.Natomiast bezpoÊredni pomiar intensywnoÊci pola elektromagnetycznego, trwajàcy z prak-tycznych wzgl´dów stosunkowo krótko, nie uwzgl´dnia np. zmian wynikajàcych z ró˝nego po-boru energii elektrycznej w zale˝noÊci od pory roku czy pory dnia. Tym niemniej mo˝na z ca∏àpewnoÊcià stwierdziç, ˝e przedyskutowane powy˝ej badania nie da∏y w konsekwencji jasnegoi jednoznacznego wyniku. Sytuacji nie polepszy∏y równie˝ póêniejsze badania (z roku 1991),w których do pomiaru ekspozycji u˝yto nowoczeÊniejszych mierników pola elektromagnetycz-nego i zdecydowano si´ na d∏u˝sze czasy pomiaru (co najmniej 24 godziny). W badaniachtych, opisanych w pracy [20], równie˝ nie wykazano statystycznie istotnego zwiàzku pomi´-dzy zmierzonym nat´˝eniem pola elektromagnetycznego w miejscu zamieszkania dziecka i za-


45

chorowalnoÊcià na choroby nowotworowe. W tych badaniach stwierdzono, ˝e w domach,w których wyst´pujà przeci´tne nat´˝enia pola magnetycznego mieszka mniej chorych dziecini˝ w podobnej liczbie domów, w których zmierzono najni˝sze nat´˝enia pola elektromagne-tycznego, co wskazywa∏oby na korzystne efekty oddzia∏ywania pola magnetycznego.

W kolejnych latach (1993-1996) ukaza∏o si´ szereg prac, w których badaniu epidemiolo-gicznemu poddano bardzo du˝e grupy ludzi nara˝onych na pola elektromagnetyczne. Naprzyk∏ad w pracy [21] zrelacjonowano eksperyment, w ramach którego badaniu poddanowszystkie dzieci szwedzkie do 16 roku ycia, które w latach 1960-1985 mieszka∏y w odleg∏oÊcimniejszej ni˝ 300 metrów od linii przesy∏owej o napićiu 220 lub 400 kV, czyli takie, które na-ra˝one by∏y na dzia∏anie zmiennego pola magnetycznego o nat´˝eniu przekraczajàcym 0,08 A/m. WÊród wszystkich szwedzkich dzieci zanotowano 39 przypadków bia∏aczek wobecspodziewanych dla tej populacji 16 przypadków (2,4 razy wićej). Nie stwierdzono natomiastpodwy˝szenia cz´stoÊci wyst´powania innych chorób w badanej populacji.

Z kolei, w Finlandii i Danii poddano badaniu wszystkie dzieci w wieku do 19 lat, które w la-tach 1970 do 1989 mieszka∏y w odleg∏oÊci mniejszej ni˝ 500 metrów od linii przesy∏owych wy-sokiego napićia 110 do 400 kV i by∏y nara˝one na zmienne pole magnetyczne o wartoÊciwi´kszej ni˝ 0,08 A/m. Badaniem opisanym w pracy Verkasalo i Olsena [44,87] obj´to 68300ch∏opców i 66500 dziewczynek. Tym razem nie stwierdzono podwy˝szenia cz´stoÊci wyst´po-wania bia∏aczek i innych nowotworów w tej grupie dzieci.

W Holandii poddano badaniu wszystkich mieszkaƒców miasta Maastricht, którzy przynaj-mniej przez 5 lat (w latach 1956 - 1981) mieszkali w odleg∏oÊci mniejszej ni˝ 100 metrów od liniiprzesy∏owej 150 kV i byli nara˝eni na pole magnetyczne o wartoÊciach 0,08 - 0,88 A/m. Badaniazrelacjonowane w opracowaniu amerykaƒskiego Instytutu Medycyny Ârodowiskowej (cytowanewg [41] dotyczy∏y 3549 osób, u których nie stwierdzono ˝adnej zale˝noÊci pomi´dzy wyst´po-waniem pola magnetycznego i bia∏aczkà lub jakimkolwiek innym typem nowotworu.

Na Tajwanie przebadano wszystkie dzieci w wieku do 14 lat, które w latach 1979 - 1988 miesz-ka∏y w Taipei bezpoÊrednio w pobli˝u lub pod liniami napowietrznymi o napićiu od 69 do 345 kV.Stwierdzono [30], ˝e prawdopodobieƒstwo wystàpienia bia∏aczki by∏o 1,49 razy wi´ksze w tejgrupie, ni˝ w grupie kontrolnej. Nie stwierdzono zale˝noÊci pomi´dzy ekspozycjà a wyst´powa-niem jakiegokolwiek innego typu nowotworu.

Kontrowersje wokó∏ oceny zwi´kszonego ryzyka zachorowania na bia∏aczki u dzieci przeby-wajàcych stale (zamieszka∏ych) w zasi´gu oddzia∏ywania pól magnetycznych o cz´stotliwoÊcisieciowej (50/60 Hz) i nat´˝eniach wy˝szych od przeci´tnych zosta∏y w du˝ym stopniu wyja-Ênione przez dwie niezale˝ne publikacje z oÊrodków naukowych w USA i Szwecji, które ukaza∏ysi´ w latach 2000-2001. Obie te prace [2,23] stanowià syntez´ wyników (tzw. „surowych” da-nych) kilku du˝ych i dobrze znanych badaƒ epidemiologicznych z udzia∏em dzieci (np. w pracyszwedzkiej po∏àczono wyniki 9 takich badaƒ), które poddano ∏àcznej analizie statystycznej(tzw. meta-analizie), uzyskujàc w ten sposób bardzo du˝y i wiarygodny materia∏ badawczy.Wyniki obu prac tj. grupy Dr Sandera Greenlanda z Los Angeles [23] oraz Dr Andersa Ahlbo-ma ze Sztokholmu [2], sà bardzo podobne i wskazujà, ˝e dzieci przebywajàce w polach ma-gnetycznych o nat´˝eniach przekraczajàcych 0,33 A/m majà prawie dwukrotnie wi´kszeryzyko zachorowania na bia∏aczki (ale nie na inne nowotwory, w tym nie na nowotwory mó-zgu), natomiast nie stwierdzono podwy˝szonego ryzyka przy ni˝szych nat´˝eniach. W pracachtych nie potwierdzi∏a si´ lansowana od kilku lat teza o zwi´kszonym ryzyku zachorowania na


46

guzy mózgu dzieci przebywajàcych przez d∏ugi okres czasu w zasi´gu oddzia∏ywania pól ma-gnetycznych wytwarzanych przez napowietrzne linie elektroenergetyczne wysokiego napićia.

Kolejnà, stosunkowo nowà pracà badawczà, której znaczenia nie mo˝na niedoceniaç, jest eks-peryment epidemiologiczny przeprowadzony przez G. Drapera. Jego wyniki dost´pne w pracy[13] sta∏y si´ jednym z podstawowych argumentów przeciwników budowy linii napowietrznychwysokiego napićia – nie tylko w Polsce.

Celem badaƒ przeprowadzonych przez grup´ G. Drapera by∏o ustalenie – podobnie jak w kil-ku innych badaniach przeprowadzonych w poprzednich latach czy istnieje zwiàzek pomi´dzyodleg∏oÊcià od linii wysokiego napićia (275 i 400 kV) miejsca urodzenia badanych dzieci a za-chorowalnoÊcià na bia∏aczki i inne nowotwory u dzieci mieszkajàcych w Anglii i Walii. Bada-niem obj´to, na podstawie dost´pnych rejestrów, 29081 dzieci w wieku 0-14 lat z nowotworem,w tym 9700 z bia∏aczkà, przy czym rejestry zamieszkania, umo˝liwiajàce ustalenie odleg∏oÊciod linii napowietrznej, pochodzi∏y z lat 1962-95. Grupy kontrolne by∏y dobierane indywidual-nie wed∏ug p∏ci, przybli˝onej daty urodzenia i miejsca zarejestrowania urodzin.

Analizowana praca zawiera doÊç dok∏adnà analiz´ statystycznà uzyskanych wyników ba-daƒ. Najistotniejsze z wyników wskazujà, ˝e dla bia∏aczki, w odleg∏oÊciach mniejszych ni˝ 600 m wzgl´dne zagro˝enia zachorowalnoÊci by∏y wi´ksze ni˝ 1,0 - nie przekraczajàc w ˝ad-nym przedziale odleg∏oÊci miejsca zamieszkania od linii poziomu 1,79 (OR = 1,79).

Poza ustaleniem korelacji wskazujàcej na zmniejszanie si´ ryzyka zachorowalnoÊci wrazz oddalaniem si´ od linii (w przedziale do 600 m od linii) autorzy badaƒ sprawdzili tak˝e, czyrelacja pomi´dzy odleg∏oÊcià od linii a zagro˝eniem bia∏aczkà jest konsekwencjà zwiàzku po-mi´dzy odleg∏oÊcià a statusem socjoekonomicznym. W tym wzgl´dzie nie stwierdzono jakie-gokolwiek statystycznie znamiennego zwiàzku.

Przebadano tak˝e sugerowanà w niektórych pracach, chocia˝ zupe∏nie nie udowodnionà hi-potez´ o tym, ˝e przyczynà zachorowalnoÊci na niektóre nowotwory mo˝e byç podwy˝szonypoziom jonów w pobli˝u przewodów linii wysokiego napićia. Wyniki omawianego badanianie dostarczy∏y jednak adnego dowodu na poparcie wspomnianej hipotezy.

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e przywo∏ywany eksperyment epidemiologiczny jest do dzisiaj naj-wi´kszym studium badaƒ nad zwiàzkiem pomi´dzy zachorowalnoÊcià dzieci mieszkajàcychw pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia na bia∏aczki, a odleg∏oÊcià miejsca ich za-mieszkania od linii. Autorzy tego typowego retrospektywnego badania epidemiologicznegostwierdzili, ˝e wzgl´dne zagro˝enie bia∏aczkà wynosi∏o 1,69 (95% - przedzia∏ pewnoÊci 1,13 do2,53) u dzieci, które w chwili urodzenia mieszka∏y w odleg∏oÊci do 200 m od linii wysokiegonapićia. Dla odleg∏oÊci 200 – 600 m zagro˝enie wzgl´dne wynosi∏o 1,23 (1,02 do 1,49).Stwierdzenie, ˝e podwy˝szone zagro˝enie bia∏aczkà wyraênie rozciàga si´ tak daleko od linii,wydaje si´ doÊç zaskakujàce, tak˝e dla autorów badania, którzy podkreÊlajà, ˝e w tak du˝ychodleg∏oÊciach od linii poziomy nat´˝enia pola magnetycznego sà bardzo niskie, w wielu przy-padkach porównywalne z polami wytwarzanymi przez ró˝nego typu urzàdzenia i instalacjeelektryczne, tak˝e te u˝ytkowane w gospodarstwach domowych.

Interesujàce wydaje si´ porównanie wyników badaƒ G. Drapera z innym, podobnym bada-niem, tak˝e wykonanym w Anglii. W badaniu tym zdiagnozowano 1582 przypadki bia∏aczkiujawnionej w latach 1992-6 (wi´kszoÊç z tych przypadków obejmuje analiza przeprowadzonaw pracy G. Drapera.). Ustalono, e wzgl´dne zagro˝enie wynosi∏o 1,42 (0,82 do 2,37) dla ostrejbia∏aczki limfatycznej, wykrytej u dzieci mieszkajàcych w odleg∏oÊciach do 400 m od linii 275


47

i 400 kV, co wydaje si´ potwierdzaç wyniki uzyskane w badaniu G. Drapera. Badania przeprowa-dzone w Kanadzie [35] i Szwecji [19] równie˝ wykaza∏y podwy˝szone zagro˝enie zachorowa-niem na bia∏aczk´ u dzieci mieszkajàcych w pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia.Wynosi∏o on w Kanadzie: zagro˝enie wzgl´dne 1,8 (0,7 do 4,7) dla osobników zamieszka∏ychw odleg∏oÊciach do 100 m od linii napowietrznych 50 kV lub wićej oraz 1,3 w odleg∏oÊciach do50 m. W badaniach przeprowadzonych w Szwecji zagro˝enie wzgl´dne wynosi∏o 2,9 (1,0 do7,3) dla osobników zamieszka∏ych w odleg∏oÊciach mniejszych ni˝ 50 m od linii, natomiast przyodleg∏oÊciach wi´kszych zagro˝enia tego nie stwierdzono. Inne badania, m in. przeprowadzonew Danii, Norwegii oraz w USA nie wykaza∏y podwy˝szonego zagro˝enia dla innych ni˝ bia∏acz-ka nowotworów u dzieci. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e ˝adne z dotychczas przeprowadzonych badaƒnie obejmowa∏o odleg∏oÊci przekraczajàcych 100 m od linii napowietrznej.

Nie ulega wàtpliwoÊci, e najbardziej oczywiste wyjaÊnienie zaobserwowanego zwiàzku prze-widywanej cz´stoÊci zachorowaƒ na bia∏aczk´ z odleg∏oÊcià od linii jest takie, ˝e zagro˝enie tojest konsekwencjà poziomu pola magnetycznego. DoÊç podobne rezultaty uzyskano w kilku in-nych badaniach, lecz by∏y one prowadzone na liczebnie niewielkich próbkach. Autorzy omawia-nego badania zwracajà uwag´, ˝e dla linii napowietrznych, które stanowi∏y êród∏o polaw analizowanym eksperymencie, nat´˝enie pola magnetycznego maleje do poziomu ok. 0,32 A/m na Êredniej odleg∏oÊci 60 m od linii. Stwierdzone w badaniach podwy szone zagro˝enie okazujesi rozciàgaç do co najmniej 200 m, a dla tej odleg∏oÊci typowe poziomy pól wynoszà poni ej 0,08 A/m,acz sto sà znacznie mniejsze. Jest to wi c znacznie mniej, ni Êrednie poziomy nat ˝enia pola magnetyczne-go identyfikowane wmieszkaniach ipochodzàce zinnych êróde∏.

Formu∏ujàc wnioski z omawianej pracy badawczej jej autorzy nie kryjà zaskoczenia wynika-mi badaƒ. Mimo, ˝e zwiàzek pomi´dzy bia∏aczkà u dzieci a bliskoÊcià linii napowietrznych by∏ju˝ badany, to zaskakujàce jest stwierdzenie, ˝e ten wp∏yw rozciàga si´ tak daleko od linii. Au-torzy pracy nie podajà nawet hipotetycznego wyjaÊnienia uzyskanych wyników, co zdaje si´jest regu∏à w pracach o tej tematyce.

Oceniajàc t´ niezwykle interesujàcà prac´ nale˝y stwierdziç, ˝e jest to jedna z wielu pracepidemiologicznych, której celem by∏o zbadanie zale˝noÊci pomi´dzy cz´stoÊcià zachorowaƒna choroby nowotworowe a d∏ugotrwa∏ym przebywaniem w polach magnetycznych, wytwa-rzanych przez linie napowietrzne wysokiego napićia. Warto jednak zwróciç uwag´ na szeregniedociàgni´ç w metodologii przeprowadzonych badaƒ.

Podstawowym problemem przy prowadzeniu badaƒ epidemiologicznych z tej dziedziny(poszukiwanie zwiàzku przyczynowo-skutkowego pomi´dzy zachorowalnoÊcià a dzia∏aniemczynnika o bardzo s∏abej aktywnoÊci biologicznej) jest w tym przypadku ustalenie êród∏a polamagnetycznego, na którego dzia∏anie nara˝one sà osoby uczestniczàce w badaniach oraz zi-dentyfikowanie poziomów nat´˝enia pola magnetycznego dzia∏ajàcego na ka˝dà z badanychosób. Nie mniej istotnà kwestià jest wyeliminowanie wszystkich innych – poza dzia∏ajàcym po-lem magnetycznym – czynników wp∏ywajàcych na osoby badane.

Autor analizowanej pracy potwierdza pierwszà z tez, przyznajàc, ˝e pola magnetycznew domach majà swoje êród∏a g∏ównie w przewodach instalacji zasilajàcej oraz domowej insta-lacji elektrycznej niskiego napićia, a tak˝e we wszystkich urzàdzeniach elektrycznych eksplo-atowanych w gospodarstwie domowym. Zauwa˝a tak˝e, ˝e tylko niewielka cz´Êç budynkówznajduje si´ blisko napowietrznych linii wysokiego napićia, uznajàc jednak, ˝e najprawdopo-dobniej linie te stanowià g∏ówne êród∏o pola magnetycznego w tych budynkach.


48

Z opisu metodologii badawczej zaprezentowanej w analizowanej publikacji wynika, e ustale-nie poziomów pól magnetycznych dla poszczególnych osób (dzieci) z badanej populacji odbywa-∏o si´ wy∏àcznie na podstawie analizy odleg∏oÊci miejsca zamieszkania (urodzenia) badanychdzieci od przebiegajàcych w pobli˝u linii napowietrznych wysokiego napićia. W konsekwencjinie zosta∏y uwzgl´dnione, wymienione wczeÊniej, ˝adne inne êród∏a pól magnetycznych – pozaprzebiegajàcà nieopodal budynku linià napowietrznà, której obcià˝enie – decydujàce o wartoÊcinat´˝enia pola magnetycznego – nie zosta∏o w ˝aden sposób uwzgl´dnione. Wieloletnie do-Êwiadczenia pomiarowe wskazujà, ˝e na wypadkowy poziom nat´˝enia pola magnetycznegow mieszkaniu decydujàcy wp∏yw majà m.in. nast´pujàce elementy: rodzaj i sposób zasilania bu-dynku, rodzaj, a przede wszystkim sposób u∏o˝enia wn´trzowej instalacji elektrycznej, rodzajogrzewania, rodzaj u˝ytkowanych urzàdzeƒ elektrycznych, g∏ównie tych o znacznym poborzeenergii oraz wiele innych, trudnych do uwzgl´dnienia czynników.

Zarzut nieprecyzyjnoÊci w ustaleniu poziomów pól magnetycznych w badanych miejscachpojawia si´ w odniesieniu do bardzo wielu innych eksperymentów epidemiologicznych z tejdziedziny i jest uwa˝any powszechnie za istotnie obni˝ajàcy wartoÊç merytorycznà uzyskanychwyników badaƒ. Dlatego te˝ w publikacjach z tego zakresu, szczególnie tych analizujàcych kry-tycznie metodologi´ prowadzenia badaƒ epidemiologicznych wskazuje si´ od dawna na ko-niecznoÊç jednoznacznego i precyzyjnego okreÊlania poziomów pól (czynnika oddzia∏ujàcego),przede wszystkim metodami pomiarowymi. Warto przypomnieç, ˝e wyniki jednego z pionier-skich eksperymentów epidemiologicznych z tej dziedziny [88] zosta∏y zakwestionowane z po-dobnego powodu – nieprecyzyjnego okreÊlenia warunków polowych eksperymentu. W pracy tejautorzy – podobnie jak w analizowanych badaniach G. Drapera [13] – pos∏u˝yli si´ oryginal-nym kodem (tzw. kod Wertheimer-Leepera) wià˝àcym odleg∏oÊç linii napowietrznej wysokiegonapićia z wartoÊcià nat´˝enia pola magnetycznego w ka˝dym z badanych miejsc (mieszkaƒ).

Przeprowadzone w ostatnich latach badania epidemiologiczne z analizowanej dziedzinyprzez naukowców z Iranu [1], Tasmanii [33] i Norwegii [77] relacjonujà podobne wyniki, jakie uzyskano w badaniach przeprowadzonych przez G. Drapera, przy czym przeprowadzonoje na znacznie mniejszych populacjach badanych.

W Êrodowisku specjalistów omówione powy˝ej wyniki badaƒ epidemiologicznych z udzia∏emdzieci oraz meta-analiz spotka∏y si´ z ˝ywym zainteresowaniem i stanowià podstaw´ wspó∏cze-snych poglàdów na temat ryzyka zdrowotnego zwiàzanego z oddzia∏ywaniem na dzieci pól ma-gnetycznych. Zaprezentowane wy˝ej dane wskazujà, ˝e poglàdy dotyczàce mo˝liwych skutkówzdrowotnych ekspozycji na pola magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz stale si´ modyfikujài zmieniajà w miar rozwoju wiedzy i publikowania nowych wyników badaƒ naukowych. Wspo-mniane wy˝ej „progowe” wartoÊci nat´˝eƒ pól magnetycznych (od oko∏o 0,15 A/m), wynikajàcez analizy danych epidemiologicznych przedstawionych w pracach [2, 23, 13] dotyczà wy∏àczniedzieci i tylko ryzyka zachorowalnoÊci na bia∏aczki. Nie ma natomiast ˝adnych danych, które po-zwala∏yby na wnioskowanie, ˝e jest to jakaÊ uniwersalna „granica bezpieczeƒstwa” we wszyst-kich innych warunkach oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na ludzi.

Powa˝ne rozbie˝noÊci wyst´pujà wić nadal w badaniach, którymi obj´to grupy zawodowe,o wi´kszej ni˝ przeci´tna ekspozycji na pola elektromagnetyczne. Dotyczà one badaƒ prowa-dzonych z udzia∏em ró˝nych grup zawodowych m.in. elektryków, pracowników elektrowniczy ekip prowadzàcych prace na liniach przesy∏owych wysokiego napićia.

W Danii przebadano wszystkich ludzi, którzy w latach 1970 do 1987 mieli od 20 do 64 lat


49

(razem 2,8 miliona obywateli). Wyodr´bniono tych, którzy z racji zawodu byli nara˝eni na po-la magnetyczne o nat´˝eniach wi´kszych ni˝ 0,24 A/m. W takich polach przebywa∏o czasowo154 000 osób (w tym 79 000 kobiet) i pracowa∏o w sposób ciàg∏y 18 000 osób (w tym 4 000kobiet). Zaobserwowano wÊród nich 39 przypadków bia∏aczki wobec 24 z grupy kontrolnej(1,6 razy wićej). Nie zauwa˝ono podwy˝szenia prawdopodobieƒstwa wyst´powania ˝adne-go innego typu nowotworu [44].

W Norwegii przebadano wszystkich 13 030 pracowników zatrudnionych na kolejach paƒ-stwowych w latach 1958 - 1990. Porównano stan zdrowia tych, którzy pracowali na liniach ze-lektryfikowanych (nara˝onych na silne pola magnetyczne) i tych, którzy pracowali na kolejachniezelektryfikowanych. IloÊç bia∏aczek i nowotworów okaza∏a si´ nieco mniejsza wÊród koleja-rzy pracujàcych na liniach zelektryfikowanych.

W roku 1998 D.Savitz i jego wspó∏pracownicy w USA opublikowali [69] wyniki badaƒ prawie134 000 pracowników elektroenergetyki, z których 4 833 mia∏o rozpoznane ró˝ne rodzaje nowo-tworów, a u 505 stwierdzono codzienne nara˝enie na pola magnetyczne o nat´˝eniach przekra-czajàcych 3,44 A/m. Dopiero przy takich wartoÊciach zachorowalnoÊç na nowotwory by∏anieznacznie wy˝sza od oczekiwanej (1,2 razy wy˝sza, ni˝ w grupie kontrolnej). Rezultaty te po-twierdzi∏ Van Wijnagaarden [86] analizujàc powtórnie dane zgromadzone w eksperymencieprzeprowadzonym przez D.Savitza.

Potwierdzeniem nieustannego zainteresowania badaczy zagadnieniem wp∏ywu pola elektro-magnetycznego niskiej cz´stotliwoÊci na organizm cz∏owieka jest fakt, ˝e w latach 1980 – 2002pojawi∏o si´ prawie dwieÊcie oryginalnych badaƒ epidemiologicznych poÊwićonych ryzyku za-chorowania na nowotwory u osób nara˝onych na pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz, w tym ponad siedemdziesiàt badaƒ u ludnoÊci i ponad sto dziesi´ç u pracowników elek-troenergetyki [3]. Wyniki badaƒ nie sà jednoznaczne. W prawie 40% analiz stwierdzono lepiej czygorzej udokumentowane zwi´kszone ryzyko zachorowaƒ na nowotwory, ale w innych badaniachtakiego zjawiska nie potwierdzano. Dochodzi do tego jeszcze kilkadziesiàt badaƒ doÊwiadczal-nych, w których zwierz´ta (zwykle myszy lub szczury) poddawano ekspozycji w kontrolowanychpolach o intensywnoÊci 0,1 – 80 000 A/m i poszukiwano u nich samoistnych nowotworów, albopodawano zwierz´tom czynnik rakotwórczy (karcinogen chemiczny) i potem eksponowanow kontrolowanych polach elektromagnetycznych, obserwujàc ewentualne zmiany w szybkoÊcirozwoju i wzroÊcie wywo∏anych sztucznie guzów nowotworowych. I tu wyniki badaƒ by∏y roz-bie˝ne. Niektóre doÊwiadczenia wskazywa∏y zwi´kszone ryzyko nowotworowe, inne nie. Najlicz-niejszà, trzecià grup´ prac stanowi∏y badania oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych naczynnoÊç i metabolizm izolowanych komórek in vitro (poza organizmem). W tych badaniach izo-lowane komórki poddawano ekspozycji w dobrze zdefiniowanych i kontrolowanych polach elek-tromagnetycznych, Êledzàc ró˝ne parametry czynnoÊciowe i metaboliczne, w tym przebiegprocesu transformacji nowotworowej. Na podstawie uzyskanych wyników istnieje zgodnoÊçw Êrodowisku naukowym, ˝e pola elektromagnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz nie majà zdol-noÊci bezpoÊredniego uszkadzania aparatu genetycznego komórki (DNA) i nie sà czynnikiem po-czàtkujàcym (inicjujàcym) proces transformacji nowotworowej. Mo˝liwoÊç oddzia∏ywania pólelektromagnetycznych na dalsze etapy transformacji nowotworowej komórek in vitro jest nadalprzedmiotem kontrowersji. Skutki takie stwierdzano dopiero po ekspozycji w polach znacznie sil-niejszych od tych, które wyst´pujà w Êrodowisku, czy na stanowiskach pracy (8 – 80 A/m).Ogromny i ró˝norodny materia∏ naukowy na temat ryzyka nowotworowego zwiàzanego z polami


50

50/60 Hz, zgromadzony w latach 1975 – 1999 wymaga∏ krytycznej analizy i syntetycznego opra-cowania przez specjalistów. W 1998 roku zakoƒczy∏ si´ wieloletni amerykaƒski program nauko-wy EMF-RAPID i równie˝ wymaga∏ podsumowania. W tej sytuacji powo∏ano komisje ekspertów,zlecajàc im przygotowanie syntetycznych przeglàdów literatury oraz opracowanie wniosków do-tyczàcych ewentualnych skutków zdrowotnych nara˝enia na dzia∏anie pól elektromagnetycz-nych. Do najbardziej znanych, o du˝ej wartoÊci merytorycznej i obszernych opracowaƒ z lat1998 – 2007 nale˝à (tabela 3.1):

•Raport koƒcowy Programu EMF-RAPID (San Diego, USA), 1999;• Raport Amerykaƒskiego Narodowego Instytutu Nauk Zdrowia Ârodowiskowego (NIEHS),

1998 - 1999;•Raport Brytyjskiej Narodowej Rady Ochrony Radiacyjnej (UK NRPB), 2001;• Raport (monografia) „Program EMF” Kalifornijskiego Departamentu S∏u˝by Zdrowia (DHS),

dost´pny w internecie pod adresem www.dhs.ca.gov/chib/ /RiskEvaluation/riskeval.html,2002;

• Monografia Mi´dzynarodowej Agencji Badaƒ nad Rakiem (IARC) Nr. 80/2002, „Static andExtremly-Low Frequency (ELF) Electric and Magnetic Fields”, WHO Lyon, Francja, 2002.

• Monografia Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) p.t. „Environmental Health Criteria nr 238 – Extremely Low Frequency Fields, Genewa, Szwajcaria, 2007.

Szczególnego potraktowania wymaga monografia Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO)opublikowana w po∏owie 2007 roku, jako podsumowanie mi´dzynarodowego programu ba-dawczego „Pola Elektromagnetyczne” [90]. Ta obszerna monografia stanowi podsumowanienajnowszych badaƒ dotyczàcych efektów zdrowotnych pól elektromagnetycznych. Jest czwartà(1984,1987,1993) monografià dotyczàcà pól elektromagnetycznych i jest wynikiem realizowa-nego przez WHO od 1973 roku programu ustalania kryteriów zdrowotnych w Êrodowisku cz∏o-wieka. Zasadnicza treÊç monografii poÊwićona jest weryfikacji poglàdów w kwestii potencjalnegozagro˝enia zdrowia polem elektromagnetycznym, w tym wytwarzanym przez obiekty elektro-energetyczne. Przygotowanie monografii, stanowiàcej krytycznà analiz´ wyników wielu prac ba-dawczych majàcych udokumentowanà, du˝à wartoÊç naukowà, odby∏o si´ z wykorzystaniemprocedury przewidujàcej wielokrotne recenzowanie pierwotnej wersji (draft) przez ok.150 grupeksperckich, reprezentujàcych zarówno agendy rzàdowe oraz pozarzàdowe, jak równie˝ stowa-rzyszenia mi´dzynarodowe. Szczególnà rol´ w procedurze opiniowania tekstu opracowania ode-gra∏y:

• Mi´dzynarodowa Agencja Badaƒ na Rakiem (IARC), która w dokumentach formalnychwydanych w 2001 roku zakwalifikowa∏a ekspozycje na pola magnetyczne niskiej cz´stotli-woÊci (ELF), jako przypuszczalny czynnik rakotwórczy,

• Mi´dzynarodowa Komisja Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizujàcym (ICNIRP),b´dàca pozarzàdowà organizacjà eksperckà wspó∏pracujàcà z WHO,

• Komisja Doradcza Promieniowania Niejonizujàcego (AGNIR) przy Agencji Ochrony Zdro-wia (HPA) w Zjednoczonym Królestwie (Wielka Brytania).

W koƒcowej fazie wst´pnie uzgodniona wersja monografii zosta∏a poddana kolejnej krytycz-nej analizie w ramach Grupy Roboczej (Task Group), do której – w charakterze obserwatorów – zaproszono wielu specjalistów z analizowanej dziedziny z ró˝nych krajów.

Analizowana monografia poÊwićona jest w g∏ównej mierze oddzia∏ywaniu na organizmy˝ywe, przede wszystkim na zdrowie ludzi, pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci


51

50/60 Hz. Przewa˝ajàca cz´Êç rozwa˝aƒ dotyczy – z oczywistych wzgl´dów – sk∏adowej ma-gnetycznej pola. Po raz pierwszy poszczególne rozdzia∏y monografii poÊwićone sà ró˝nymschorzeniom, które w ró˝ny sposób wiàzane sà z ekspozycjà na niezbyt silne pola magnetyczneniskiej cz´stotliwoÊci. Konsekwencjà takiego podzia∏u by∏o powo∏anie 5 specjalistycznychGrup Roboczych, które odpowiedzialne by∏y za przygotowanie okreÊlonej tematyki.

Zwieƒczeniem ponad dwuletnich prac nad tà monografià by∏o jej przekazanie do ostatecz-nej redakcji (WHO Editoral Group) oraz skierowanie do publikacji – poczàtkowo na stronie in-ternetowej WHO (18 czerwca 2007 r.).

Jest oczywiste, ˝e omówienie w niniejszym opracowaniu tak obszernej monografii nie jestmo˝liwe. W zwiàzku z tym ograniczono si´ do wyszczególnienia g∏ównych zagadnieƒ w niejporuszonych oraz przedstawiono najwa˝niejsze wnioski, pozwalajàce na oszacowanie ryzykazdrowotnego przebywania w polach magnetycznych 50/60 Hz, co powinno u∏atwiç sprecyzo-wanie zaleceƒ dla organizacji narodowych w kwestii programów ochrony zdrowia w zwiàzkuz ekspozycjà na wspomniane pola.

W poszczególnych cz´Êciach monografii zaprezentowano przeglàd aktualnej wiedzy orazkrytycznà analiz´ wyników badaƒ, w obszarach dotyczàcych:

• èróde∏ i pomiarów pól elektromagnetycznych oraz problemów zwiàzanych z oszacowa-niem ekspozycji w polach w ró˝nych sytuacjach, ze szczególnym uwzgl´dnieniem d∏ugo-trwa∏ej ekspozycji Êrodowiskowej (np. zamieszkiwania w sàsiedztwie linii napowietrznych);

• Modelowania rozk∏adu pola elektrycznego i magnetycznego wewnàtrz organizmu cz∏o-wieka, z uwzgl´dnieniem dozymetrii rzeczywistej i pomiarów mikroskopowych;

• Biofizycznych mechanizmów oddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego na organi-zmy ˝ywe, w tym na organizm ludzki, z wyraênym podzia∏em na efekty bezpoÊrednie i po-Êrednie oddzia∏ywania;

• Zachowaƒ uk∏adu nerwowego u ludzi i zwierzàt poddanych dzia∏aniu pola elektrycznegoi magnetycznego 50/60 Hz wraz z zagadnieniami nadwra˝liwoÊci ludzi na pola elektroma-gnetyczne;

• Oddzia∏ywania pola elektromagnetycznego 50/60 Hz na uk∏ad nerwowy i wewnàtrzwy-dzielniczy w badaniach z udzia∏em zwierzàt i ludzi wraz ze scharakteryzowaniem roli melatoniny w sytuacjach ekspozycyjnych;

• Chorób zwyrodnieniowych (Alzheimer, Parkinson, Sklerosis Multiplex) i ich potencjalne-go zwiàzku z przebywaniem w polach magnetycznych 50 Hz;

• Ostrych i przewlek∏ych chorób sercowo-naczyniowych w nast´pstwie przebywania w po-lach elektromagnetycznych 50/60 Hz;

• Uk∏adów: krwiotwórczego i odpornoÊciowego w badaniach na ludziach, zwierz´tachoraz preparatach biologicznych o ró˝nej z∏o˝onoÊci;

• Chorób nowotworowych, ze szczególnym uwzgl´dnieniem potencjalnego ryzyka zacho-rowalnoÊci na bia∏aczk´ u dzieci oraz innych postaci nowotworów u dzieci i doros∏ych,w badaniach laboratoryjnych i eksperymentalnych na ludziach i zwierz´tach;

• Oszacowania ryzyka zdrowotnego, na potrzeby potencjalnych zmian w przepisach, normach i zaleceniach dotyczàcych ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycz-nych 50 Hz, w szczególnoÊci w przypadkach ekspozycji d∏ugotrwa∏ej.

W przygotowaniu monografii wykorzystano ponad 1100 publikacji naukowych o niekwestio-nowanej renomie, co dowodzi niezwyk∏ej rzetelnoÊci, kompletnoÊci i wzorowej jakoÊci opracowa-


52

nia, które dla ka˝dego z wyszczególnionych obszarów zawiera stosowne podsumowanie. Dla inwestorów oraz eksploatatorów linii i stacji elektroenergetycznych, a tak˝e dla wszystkich

zainteresowanych tematykà oddzia∏ywania na zdrowie cz∏owieka pól elektromagnetycznych50/60 Hz szczególnie interesujàce mogà byç kwestie dotyczàce d∏ugotrwa∏ego przebywania w po-lach magnetycznych o niewielkich nat´˝eniach, czyli takich jakie wyst´pujà w sàsiedztwie linii na-powietrznych wysokiego napićia. Tej tematyce poÊwićona jest znaczna cz´Êç monografii, któraw konkluzji wskazuje, ˝e chocia˝ obowiàzujàce zalecenia dotyczàce wartoÊci dopuszczalnych pólmagnetycznych 50/60 Hz oparto o efekty krótkotrwa∏ych ekspozycji, to nie ma jak na razie dosta-tecznych podstaw do wprowadzenia nowych, bardziej „ostrych” limitów dla przypadków ekspozy-cji d∏ugotrwa∏ej. Podstaw takich nie dajà na razie wyniki badaƒ epidemiologicznych. W zwiàzkuz tym monografia wskazuje na celowoÊç „ostro˝noÊciowego” podejÊcia do zagadnienia, zwracajàcuwag´, ˝e wobec niepewnoÊci co do istnienia zwiàzku przyczynowego pomi´dzy polem magne-tycznym a zachorowalnoÊcià na bia∏aczki, wszelkie dzia∏ania zmierzajàce do ograniczania ekspo-zycji na dzia∏anie tego rodzaju pól powinny byç kompromisem, uwzgl´dniajàcym tak˝eekonomicznà stron´ zagadnienia. W opracowaniu podkreÊla si´, ˝e koszt wprowadzenia ograni-czeƒ ekspozycji b´dzie kszta∏towa∏ si´ odmiennie w ró˝nych krajach i trudno podawaç jakiekol-wiek rekomendacje odnoÊnie do równowa˝enia kosztów ograniczenia potencjalnego ryzykazwiàzanego z ekspozycjà na pola magnetyczne.

W kwestii dzia∏aƒ zapobiegawczych analizowana monografia podaje nast´pujàce zalecenia:• W∏aÊciwe s∏u˝by powinny opracowaç i wprowadziç w poszczególnych krajach przepisy

dotyczàce ekspozycji zawodowej i Êrodowiskowej. Podstawà do ich opracowania powin-ny byç zalecenia mi´dzynarodowe, które powstajà w oparciu o najszerszy zasób wiedzyz analizowanej dziedziny;

• W∏aÊciwe s∏u˝by powinny opracowaç i wprowadziç do stosowania w poszczególnych kra-jach programy ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych, w ramach któ-rych prowadziç nale˝y systematyczne pomiary pól w otoczeniu ró˝nych êróde∏ oraz kon-trol´ przestrzegania obowiàzujàcych w tym zakresie przepisów;

• Poniewa˝ uzyskanie komfortu zdrowotnego oraz spo∏ecznych i ekonomicznych korzyÊcip∏ynàcych z wykorzystania energii elektrycznej to cele wzajemnie sprzeczne – rekomen-duje si´ wprowadzanie niezbyt kosztownych procedur ostro˝noÊciowych zmierzajàcychdo ograniczenia ekspozycji ludnoÊci na pola magnetyczne 50/60 Hz;

• Inwestorzy, specjaliÊci z zakresu planowania przestrzennego i producenci urzàdzeƒ i apa-ratury powinni wprowadzaç do stosowania niezbyt kosztowne rozwiàzania techniczne,tak aby w nowych obiektach i urzàdzeniach redukowaç pola magnetyczne;

• Narodowe agencje powinny wprowadzaç w ˝ycie efektywne strategie komunikacji i infor-macji kierowane do w∏aÊciwych s∏u˝b odpowiedzialnych za ochron´ przed polami elektro-magnetycznymi, a w szczególnoÊci do osób indywidualnych, wskazujàc na Êrodki, jakiemogà stosowaç w celu obni˝enia ekspozycji na pole magnetyczne.

Oprócz przywo∏anych, a w przypadku opracowania „Environmental Heath Criteria”, tak˝eskrótowo skomentowanych raportów prezentujàcych wyniki badaƒ nad oddzia∏ywaniem pólelektromagnetycznych 50/60 Hz na zdrowie cz∏owieka, przygotowanych przez wyspecjalizowa-ne agendy rzàdowe oraz organizacje pozarzàdowe, w ostatnich latach ukaza∏o si´ te˝ szereg ob-szernych opracowaƒ (raportów) z tego zakresu, które powsta∏y jako rezultat pracy ró˝nych grupeksperckich. Dobrym przyk∏adem jest raport [73], b´dàcy zwieƒczeniem zapoczàtkowanego


53

1980 – 1990

Okres èród∏o opinii Opinia

TABELA 3.1. Ewolucja poglàdów na temat ryzyka nowotworowego pól magnetycznych 50/60 Hz

Oryginalne prace epidemiologiczne na grupach ludnoÊci i pracownikach elekroenergetyki

• Nieznaczne (RR = 1,5 – 2,0) ryzyko zachorowaƒ na niektóre postacie nowotworów z∏oÊliwych, przy zastrze˝e-niach odnoÊnie wiarygodnoÊci oceny wielkoÊci ekspozycji

1991 – 2000

Oryginalne prace epidemiologiczne na grupach ludnoÊci i pracownikach elekroenergetyki z ulepszonymi metodami oceny wielkoÊci ekspozycji

• Nieznacznie (RR oko∏o 2,0) zwi´kszone ryzyko zachoro-wania na bia∏aczk´ u dzieci, rozbie˝ne wyniki badaƒ w przypadku innych rodzajów nowotworów i innych grup osób (doroÊli, pracownicy elekroenergetyki)

California Department of HealthServices (DHS) „EMF Program”

• Ekspozycja na pola magnetyczne zwi´ksza ryzyko zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci;

• Pola magnetyczne nie sà bezpoÊrednim czynnikiem rakotwórczym u ludzi

International Agency for Research on Cancer (IARC)

Word Health Organization (WHO)

• Chocia˝ zwiàzek przyczynowo-skutkowy pomi´dzy d∏ugotrwa∏ym przebywaniem w polach magnetycznych 50 Hz a zachorowalnoÊcià dzieci na bia∏aczki wydaje si´ istotny, to szereg b∏´dów metodologicznych pope∏nio-nych w badaniach nie pozwala na okreÊlenie prawdopo-dobieƒstwa takiego zwiàzku

• Pola magnetyczne 50/60 Hz sà przypuszczalnym czynnikiem rakotwórczym dla ludzi (klasa 2B);

• Pola elektryczne 50/60 Hz sà czynnikiem niemo˝liwym do klasyfikacji (klasa 3) jako rakotwórczy dla cz∏owieka

1998 – 1999

2001

2002

2002

2007

US National Institute of Environmental Health Sciences(NIEHS) Report

• Pola magnetyczne 50/60 Hz zosta∏y uznane za przypusz-czalny czynnik rakotwórczy dla ludzi (klasa 2B wg. IARC) na podstawie „ograniczonych” dowodów epidemiolo-gicznych i „niepe∏nych” dowodów doÊwiadczalnych

1999 EMF – RAPID (Final Report)

• Badania przeprowadzone w ramach programu EMF – RAPID nie dostarczy∏y dowodów na potwierdzeniezwiàzku mi´dzy polami magnetycznymi i ryzykiem zachorowaƒ na raka;

• Zaleca si´ zaprzestanie finansowania badaƒ nad oddzia∏ywaniem biologicznym i ryzykiem zdrowotnym pól magnetycznych

UK National Radiation Protection Board (NRPB)

• Badania doÊwiadczalne i epidemiologiczne nie dostarczy-∏y dowodów, e pola magnetyczne mogà byç przyczynà nowotworów;

• Istniejà ograniczone dowody, e ciàg∏a ekspozycja w polach magnetycznych ponad 0,4 µT mo˝e zwi´kszaç ryzyko zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci, ale dowody te nie sà jednoznaczne, a liczba osób eksponowanych na takie pola niewielka

1996 US National Research Council Report• Pola magnetyczne nie stanowià zagro˝enia dla zdrowia;• Pola magnetyczne nie sà przyczynà raka


54

w 2004 roku projektu badawczego znanego pod nazwà SAGE (Stakeholder Advisory Group -Ostro˝noÊciowe podejÊcie do pól elektromagnetycznych bardzo niskiej cz´stotliwoÊci), którego ce-lem by∏o wypracowanie stanowiska grupy ekspertów zainteresowanych tà tematykà (stakehol-ders) w kwestii odpowiedzi na pytanie o szkodliwoÊç pól elektromagnetycznych 50 Hz orazw sprawie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez ele-menty systemu przesy∏owego. W projekcie SAGE, obecnie prowadzonym pod egidà Departamen-tu Zdrowia (Departament of Health) uczestniczy ponad 40 ekspertów, w tym przedstawicieleÊwiata naukowego, kompanii energetycznych, organów rzàdowych, przemys∏u, lokalnych i naro-dowych stowarzyszeƒ ekologicznych oraz osoby fizyczne. Prace w ramach projektu sà wspó∏finan-sowane w równych cz´Êciach przez Departament Zdrowia, Kompanie Energetyczne (NationalGrid oraz Energy Network Association) oraz stowarzyszenie Children with Leukemia. Zespó∏ reali-zujàcy projekt ma charakter nieformalny, a jego organem decyzyjnym jest tzw. Grupa G∏ówna, któ-ra powo∏uje stosowne grupy robocze w celu rozwiàzania okreÊlonego problemu.

W kwietniu 2007 roku wydano pierwszy w ramach projektu SAGE raport pt. „Linie elektro-energetyczne i ich charakterystyka, przewody i instalacje elektryczne w domach”.

Jak ju˝ wspomniano, jednym z najistotniejszych zadaƒ w ramach SAGE Project by∏o oszaco-wanie rzeczywistej ekspozycji na pola magnetyczne 50 Hz. chocia˝ pojćie „ekspozycja” nie jestprecyzyjnie zdefiniowane, to rozumieç ja nale˝y jako „Êrednie” nat´˝enie pola magnetycznego,na jakie nara˝ona jest osoba przebywajàca w polu magnetycznym, zazwyczaj przez doÊç d∏ugiczas (np. osoba mieszkajàca w sàsiedztwie linii napowietrznej).

W ramach projektu SAGE oszacowanie ekspozycji na dzia∏anie pól magnetycznych analizowa-ne jest na podstawie dwóch rodzajów êróde∏: linii elektroenergetycznych wysokiego napićiaoraz instalacji, urzàdzeƒ i wyposa˝enia elektrycznego wykorzystywanego w gospodarstwach do-mowych. W dalszych planach projekt SAGE przewiduje dokonanie oszacowania ekspozycji nadzia∏anie pól magnetycznych pochodzàcych od innych êróde∏, takich jak sieci niskiego napićia,linie kolejowe, itd.

Analizowany Raport [73], to ponad 60 - stronicowe wydawnictwo, w którym w poszczegól-nych cz´Êciach przeanalizowano nast´pujàce zagadnienia:

• Stan wspó∏czesnej wiedzy na temat pól elektromagnetycznych bardzo niskiej cz´stotliwo-Êci oraz dotychczas stosowane Êrodki ochrony przed oddzia∏ywaniem pól magnetycznych;

• Ogólne ustalenia metodologiczne, w tym za∏o˝enia przyjmowane przy okreÊlaniu ryzykazachorowalnoÊci; Omówienie ró˝nych podejÊç ostro˝noÊciowych z uwzgl´dnieniem kosz-tów i oszacowaniem korzyÊci;

• Zadania opinii publicznej w kampanii zmierzajàcej do powszechnego wprowadzenia po-dejÊcia ostro˝noÊciowego;

• Charakterystyka êróde∏ pól magnetycznych wytwarzanych przez: domowe instalacje elek-tryczne, urzàdzenia i wyposa˝enie elektryczne w domach oraz linie elektroenergetyczne; Dla ka˝dego ze êróde∏ wskazano na ró˝ne mo˝liwoÊci obni˝enia czasów przebywania w po-lu; W tej kwestii wyniki zaprezentowane w Raporcie stanowià konsensus wypracowany po-mi´dzy uczestnikami projektu SAGE.

SAGE jest jednym z kilku nowych projektów badawczych, którego tematyka obejmuje kwestieoceny ryzyka zdrowotnego przebywania w polach elektromagnetycznych wytwarzanych przedewszystkim przez linie napowietrzne wysokiego napićia. SpoÊród innych projektów o podobnejtematyce wymieniç nale˝y:


55

• BioInitiative Project, którego wynikiem jest ponad 600 - stronicowa monografia pt. „A Ratio-nale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electromagnetic Fields (ELF andRF)” (Uzasadnione z biologicznego punktu widzenia standardy ekspozycji na pola elektro-magnetyczne ELF i RF) opublikowana na stronach internetowych (bioinitiative.org) wewrzeÊniu 2007 roku [6];

• Raport Energy Network Association (Wielka Brytania) poÊwićony problematyce potencjal-nych zagro˝eƒ zwiàzanych z energià elektrycznà przy jej wytwarzaniu, przesyle, dystrybucjii wykorzystywaniu [15];

• Raport Powerwatch – organizacji typu non-profit spe∏niajàcej, zdaniem jej cz∏onków, wiodà-cà rol´ w debacie dotyczàcej pól elektromagnetycznych i promieniowania elektromagne-tycznego prowadzonej w Wielkiej Brytanii [71];

• Raport Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR) pt. „Possibile effects of Electromagnetic Fields (MF) on Human Health” [70]. Stanowi onnajnowszà edycj´ raportu pt. „Preliminary opinion on possible effects of electromagneticfields (EMF) on human health”, opublikowanego pod koniec 2005 roku. Najnowsze wyda-nie Raportu (2007 rok) uwzgl´dnia uwagi i wnioski zebrane w toku ponad pó∏torarocznejdyskusji nad jego pierwszà wersjà.

Ju˝ pobie˝ny przeglàd zaprezentowanych wy˝ej pozycji monograficznych pozwala na stwier-dzenie, ˝e jednym z najistotniejszych pytaƒ w kwestii oddzia∏ywania pól elektromagnetycznychniskiej cz´stotliwoÊci na zdrowie cz∏owieka jest zagadnienie ich ewentualnego karcinogennegodzia∏ania. Analiza wymienionych wy˝ej opracowaƒ pozwala na zaprezentowanie ewolucji poglà-dów na temat ryzyka nowotworowego pól elektromagnetycznych 50/60 Hz (tabela 3.1) na prze-strzeni czasu i podstawowych wniosków, jakie wyciàgni´to z przeglàdu literatury w poszczególnychraportach i monografiach. Warto zwróciç uwag´ na fakt, ˝e na podstawie tego samego zestawudanych literatury naukowej poszczególne grupy specjalistów wyciàgn´∏y ró˝ne wnioski na tematryzyka nowotworowego. W dwu przypadkach (NIEHS, IARC), pola elektromagnetyczne o niskiejcz´stotliwoÊci klasyfikowane sà jako przypuszczalny czynnik nowotworowy dla cz∏owieka, pod-czas gdy w innych (EMF-RAPID, NRPB) ryzyko nowotworowe tego rodzaju pól uwa˝ane jest zama∏o istotne lub nieistniejàce. W monografii Mi´dzynarodowego Programu „Pola Elektromagne-tyczne” (EMF) WHO wspomniane pola uznawane sà za przypuszczalny czynnik nowotworowy,ale podkreÊla si´ ograniczony i niepe∏ny charakter dowodów epidemiologicznych oraz s∏abeoparcie w wynikach badaƒ doÊwiadczalnych.

3.4.2. Rozwój choroby nowotworowej i mo˝liwoÊç jego zak∏ócenia przez pola magnetyczneo cz´stotliwoÊci sieciowej

W Polsce ka˝dego roku rozpoznawanych jest ponad 100 000 przypadków zachorowaƒ nanowotwory z∏oÊliwe o ró˝nej lokalizacji. O ile w pojedynczym przypadku zachorowania pra-wie nigdy nie mo˝na ustaliç przyczyny rozwoju choroby nowotworowej, to mechanizmy roz-woju choroby i samo ryzyko zachorowania na nowotwory sà doÊç dobrze poznane. Naobecnym etapie rozwoju nauki przyjmuje si´, e rozwój choroby nowotworowej to proces wie-lostopniowy, a od poczàtku transformacji nowotworowej komórek do klinicznego ujawnieniasi´ choroby mo˝e minàç nawet kilka czy kilkanaÊcie lat.

Wielostopniowy proces karcinogenezy (multistage carcinogenesis process) rozpoczyna si´ od


56

ró˝nych uszkodzeƒ w aparacie genetycznym komórki (czàsteczki kwasu dezoksyrybonukleino-wego – DNA). Uszkodzenia czàsteczki DNA, powodowane przez ró˝ne czynniki zewn´trzne (np.karcinogeny chemiczne, promieniowanie jonizujàce) lub produkty metabolizmu komórek (np.wolne rodniki tlenowe) prowadzà do mutacji, czyli zmiany struktury DNA. Czynniki, które majàzdolnoÊç bezpoÊredniego uszkadzania czàsteczki DNA i wywo∏ywania mutacji nazywane sàczynnikami genotoksycznymi. Mutacje DNA w komórkach wyst´pujà bardzo cz´sto, ale bardzosprawnie sà usuwane przez wyspecjalizowane molekularne mechanizmy naprawcze. Problemzaczyna si´ w momencie, kiedy liczba mutacji w komórkach jest zbyt wielka w stosunku do wydol-noÊci mechanizmów naprawczych, albo te˝ mechanizmy naprawcze majà obni˝onà sprawnoÊç.Znane sà czynniki, które nie uszkadzajà bezpoÊrednio czàsteczki DNA (nie sà genotoksyczne), alemajà zdolnoÊç hamowania mechanizmów naprawczych komórki, a tym samym pot´gujà dzia∏a-nie czynników genotoksycznych i u∏atwiajà rozwój procesu transformacji nowotworowej komó-rek. Sà to tzw. czynniki epigenetyczne, które na ró˝nych etapach procesu wielostopniowejkarcinogenezy mogà go wspomagaç.

Na pytanie, czy pola elektromagnetyczne mogà wp∏ywaç na przebieg wielostopniowegoprocesu transformacji nowotworowej i rozwój choroby nowotworowej mo˝na odpowiedzieçtylko w warunkach badaƒ doÊwiadczalnych. Istnieje kilka uznanych modeli badaƒ doÊwiad-czalnych w zakresie karcinogenezy, w tym testy krótko- i d∏ugoterminowe, ale ogólnie podzie-liç mo˝na modele te na dwie podstawowe grupy:

• Êledzenie procesu transformacji nowotworowej komórek in vitro,• Êledzenie rozwoju choroby nowotworowej u zwierzàt in vivo.Badania nad wp∏ywem pól elektromagnetycznych na proces transformacji nowotworowej

komórek pozwoli∏y na uzyskanie zgodnoÊci w Êrodowiskach naukowych, ˝e PM nie sà czynni-kiem genotoksycznym i przy poziomach spotykanych w Êrodowisku czy na stanowiskach pracy(do kilku A/m) nie majà zdolnoÊci bezpoÊredniego uszkadzania czàsteczki DNA i wywo∏ywaniazmian mutagennych [25]. Dopiero bardzo silne pola i to w specyficznych warunkach ekspozycji(ekspozycja przerywana) mogà uszkadzaç DNA [25]. Istniejà natomiast dane doÊwiadczalnewskazujàce, ˝e pola elektromagnetyczne w okreÊlonych warunkach mogà hamowaç mechani-zmy naprawcze uszkodzeƒ DNA w komórkach [57]. Dowody na dzia∏anie epigenetyczne pólelektromagnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci w modelach in vitro sà jednak nieliczne i s∏aboudokumentowane. ¸àcznie dowody takie znaleziono w szeÊciu spoÊród dwudziestu jeden opu-blikowanych badaƒ doÊwiadczalnych dotyczàcych dzia∏aƒ epigenetycznych pól elektromagne-tycznych.

Badania doÊwiadczalne na zwierz´tach nie potwierdzajà mo˝liwoÊci dzia∏ania genotoksyczne-go pól elektromagnetycznych. W ˝adnym z doÊwiadczeƒ, w którym ekspozycji na pola magne-tyczne o nat´˝eniach a˝ do 80 A/m poddawano zdrowe zwierz´ta, nie zanotowano wzrostu liczbysamoistnych nowotworów. Mi´dzy innymi w ostatnio opublikowanej pracy [36] nie stwierdzonozwi´kszonego ryzyka raka skóry u szczurów poddanych 52-tygodniowej ekspozycji w polach ma-gnetycznych o cz´stotliwoÊci 60 Hz i nat´˝eniu 1,6 A/m. Podobnie jak w badaniach na komórkachin vivo, równie˝ w badaniach na zwierz´tach znaleziono ograniczone dowody na dzia∏anie epige-netyczne pól elektromagnetycznych.


57

3.4.3. Badania epidemiologiczne ryzyka nowotworowego u ludzi nara˝onych na dzia∏anie pól magnetycznych 50/60 Hz

Badania epidemiologiczne i wynikajàce z nich korelacje nie pozwalajà na bezpoÊrednie udo-wodnienie zwiàzku przyczynowego mi´dzy interesujàcymi nas zjawiskami (np. zachorowaniai nara˝enie na pola magnetyczne), ale mogà taki zwiàzek uczyniç bardziej lub mniej prawdopo-dobnym. Ju˝ w 1965 roku angielski epidemiolog A.B. Hill opracowa∏ ogólnie zaakceptowanekryteria pozwalajàce na wiarygodne wnioskowane o prawdopodobieƒstwie zwiàzku przyczyno-wego na podstawie badaƒ epidemiologicznych [26]. Wed∏ug Hilla pi´ç podstawowych kryteriówoceny wyników badaƒ epidemiologicznych obejmuje:

• si∏´ korelacji – wielkoÊç zale˝noÊci mi´dzy ekspozycjà i ryzykiem (wielkoÊç wzgl´dnego ry-zyka – relative risk – RR), okreÊlanego stosunkiem liczby przypadków obserwowanych (O) do oczekiwanych (E);

• kontyngencj´ – zgodnoÊç tendencji i zale˝noÊci statystycznych mi´dzy ekspozycjà i ryzy-kiem w poszczególnych badaniach epidemiologicznych;

• zale˝noÊç dawka – efekt w badaniach epidemiologicznych i doÊwiadczalnych;• istnienie dowodów z badaƒ doÊwiadczalnych potwierdzajàcych wyniki analiz epidemiolo-

gicznych;• mechanizmy biologiczne wyjaÊniajàce zale˝noÊci mi´dzy ekspozycjà i ryzykiem.

Kryteriumwed∏ug

Hilla

WartoÊç po˝àdana dla zaakceptowania

zwiàzku przyczynowego

Sumaryczna ocena 2,5

Ocena dla ustalenia zwiàzku ryzyka nowotworowego

z nara˝eniem na pola magnetyczne(skala arbitralna 0 – 5)

WartoÊç oceniona na podstawieanalizy dost´pnego materia∏u na temat oddzia∏ywania pól

magnetycznych

TABELA 3.2. Ocena zwiàzku ryzyka nowotworowego z nara˝eniem na pola magnetyczne 50/60 Hz wed∏ug klasycznych kryteriów Hilla na podstawie wyników badaƒ

epidemiologicznych i doÊwiadczalnych z lat 1980 – 2006

Si∏a korelacji (0 – 5)

RR co najmniej 3,0wskazane > 5,0

RR = 1,5 – 2,0 (60% badaƒ); brak korelacji (40% badaƒ) 1

Kontyngencja (0 – 5)

ZgodnoÊç wyników i trendów

we wszystkichbadaniach

Bardzo s∏aba zale˝noÊç w 60% badaƒ 0,5

Zale˝noÊçdawka

– efekt (0 – 5)

Zale˝noÊç okreÊlona,choç niekoniecznie

liniowa

Zale˝noÊç tylko w pojedynczych badaniach 0,5

Wyniki badaƒ doÊwiadczal-nych (0 – 5)

Potwierdzajàistnienie zwiàzku

w ró˝nych modelachOgraniczone dowody

z badaƒ doÊwiadczalnych 0,5

Mechanizmybiofizyczne

(0 – 5)

Znane, przynajmniej ogólnie Nieznane 0


58

Ocena dost´pnego dotychczas materia∏u z badaƒ doÊwiadczalnych i epidemiologicznych natemat ryzyka nowotworowego pól magnetycznych 50/60 Hz wed∏ug klasycznych kryteriów Hil-la prowadzi do wniosku, ˝e zale˝noÊç mi´dzy tymi czynnikami jest bardzo s∏aba lub nie istniejew ogóle [40,42]. Przy zastosowaniu arbitralnej, 5-stopniowej skali oceny spe∏nienia ka˝degoz pićiu klasycznych kryteriów Hilla aktualnie dost´pne dane naukowe na temat zwiàzku mi´dzypolami elektromagnetycznymi i ryzykiem nowotworowym pozwalajà na zebranie zaledwie 2,5 pkt na 25 mo˝liwych (tabela 3.2).

Nale˝y pami´taç, ˝e kryteria Hilla zosta∏y opracowane przede wszystkim dla substancji che-micznych podejrzanych o dzia∏anie rakotwórcze, kiedy zale˝noÊç dawka - efekt i wyniki badaƒdoÊwiadczalnych na zwierz´tach sà cz´sto przes∏ankà do podjćia badaƒ epidemiologicznych.W przypadku pól elektromagnetycznych, w tym sk∏adowej magnetycznej pola o cz´stotliwoÊci50/60 Hz, sytuacja by∏a dok∏adnie odwrotna. Ponadto kryteria Hilla oceniajà ca∏oÊç dost´pnegomateria∏u w sposób skumulowany i przyk∏adajà jednakowà wag´ do ka˝dego z pićiu kryteriów.W przypadku pól magnetycznych materia∏ z badaƒ epidemiologicznych jest znacznie obszerniej-szy ni˝ z badaƒ doÊwiadczalnych, co wićej jest to materia∏ niejednorodny, dlatego wymaga nie-co innego sposobu analizy.

Grupa Klasyfikacja Przyk∏ady Liczba czynnikówKryteria klasyfikacji

TABELA 3.3. Klasyfikacja czynników rakotwórczych wed∏ug IARC (International Agency for Research on Cancer, Lyon, Francja)

1Czynnikirakotwórcze dla cz∏owieka

Wystarczajàce dowody z badaƒ epidemiologicz-nych

• azbest,• benzen,• radon,• promieniowanie X,• Êwiat∏o s∏oneczne,• tytoƒ

87

2ACzynniki prawdopodobnierakotwórcze dla cz∏owieka

Ograniczone lub niepe∏ne dowody epidemiologiczneoraz wystarczajàce dowodyz badaƒ na zwierz´tach

• kreozot,• formaldehyd,• gazy spalinowe silnika Diesla,• lampy UVA

63

4Czynniki prawdopodobnie nierakotwórczedla cz∏owieka

Brak karcinogenezy u ludzi i zwierzàt • kaprolaktam 1

3

Czynnikiniemo˝liwe do klasyfikacjijako rakotwórczedla cz∏owieka

Niepe∏ne dowody epide-miologiczne oraz z badaƒna zwierz´tach

• kofeina,• py∏ w´glowy,• olej nap´dowy,• rt´ç,• herbata

496

2BCzynnikiprzypuszczalnierakotwórcze dla cz∏owieka

Ograniczone dowody epidemiologiczne oraz ograniczone lub niepe∏nedowody z badaƒ na zwierz´tach

• benzyna,• chloroform,• gazy spalinowe silnika

benzynowego,• kawa,• w∏ókna szklane,• pola magnetyczne 50/60 Hz

232


59

3.4.4. Badania epidemiologiczne ludnoÊci zamieszka∏ej w pobli˝u linii napowietrznych i w miejscacho wy˝szej od przeci´tnej intensywnoÊci pól magnetycznych

Od opublikowania przez N. Wertheimer i E. Leepera [88] w 1979 roku wyników pierwszejpracy epidemiologicznej, w której stwierdzono zwi´kszone ryzyko zachorowania na bia∏aczkiu dzieci zamieszka∏ych w domach zlokalizowanych blisko du˝ej liczby przewodów przesy∏owychpràdu, w latach 1980 – 2000 ukaza∏o si´ ponad szeÊçdziesiàt publikacji wyników badaƒ epide-miologicznych zachorowania na ró˝ne nowotwory u ludnoÊci zamieszka∏ej w miejscach o inten-sywnoÊci PM wy˝szej od przeci´tnej. Niektóre z badaƒ wskazywa∏y na wzrost liczby zachorowaƒ(na ogó∏ RR wynosi∏o 1,5 – 2,0), inne - nie. Niestety, przyj´ty w poszczególnych pracach sposóboceny wielkoÊci nara˝enia na PM by∏ bardzo ró˝ny, czasem poÊredni (np. odleg∏oÊç od linii prze-sy∏owej pràdu czy stacji rozdzielczych, zag´szczenie przewodów), czasem bezpoÊredni (pomiaryjednorazowe lub wielokrotne z próbà odtworzenia ekspozycji w przesz∏oÊci). Uniemo˝liwi∏o torzetelne, syntetyczne zestawienie wyników wszystkich opublikowanych prac.

Wspomniano ju˝, e w 2000 roku pojawi∏y si´ dwie, istotne meta-analizy wczeÊniejszych badaƒepidemiologicznych autorstwa Ahlboma i wsp. [2] oraz Greenlanda i wsp. [24]. W pierwszejz nich, w której poddano analizie po∏àczone wyniki 9 analiz epidemiologicznych prowadzonychrównolegle z d∏ugoterminowymi pomiarami pól magnetycznych, stwierdzono statystycznie zna-miennà zale˝noÊç (RR = 2,0) zachorowania na bia∏aczki u dzieci przebywajàce w polach magne-tycznych przekraczajàcych poziom 0,33 A/m. W drugiej pracy poddano analizie po∏àczone wyniki15 analiz epidemiologicznych, w których tak˝e dokonywano pomiarów pól magnetycznych. Sta-tystycznie znamiennà zale˝noÊç (RR = 1,7) znaleziono dla zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci za-mieszka∏ych w miejscach, w których nat´˝enie pola magnetycznego przekracza∏o 0,24 A/m.

W obu przypadkach jest to stosunkowo niewielki, choç znamienny wzrost ryzyka zachorowaƒna nowotwory. Szacuje si´, e w USA w oko∏o 0,8% domów mieszkalnych nat´˝enie pola magne-tycznego 60 Hz przekracza 0,33 A/m. Wed∏ug danych Biura Programu EMF-WHO liczba takichdomów w krajach Unii Europejskiej wynosi 0,4 – 0,8 %. Przyjmujàc za prawdziwe za∏o˝enia wy-nikajàce z powy˝szych meta-analiz, to w takich domach zachorowalnoÊç dzieci na bia∏aczkiwzrasta dwukrotnie (RR = 2.0), a wić zamiast 0,4 – 0,8% ogólnej liczby zachorowaƒ w ca∏ej po-pulacji powinno tam wystàpiç te˝ dwukrotnie wićej, czyli 0,8 – 1.6 % zachorowaƒ (przyrosto oko∏o 1%). Znajàc z kolei ogólnà liczb´ zachorowaƒ dzieci na bia∏aczki w kraju (w USA wynosiona oko∏o 650) mo˝na obliczyç, ˝e ewentualny przyrost zachorowaƒ zwiàzany z przebywaniemw polach magnetycznych o podobnych poziomach wynosi w tym kraju 6 – 8 przypadków rocznie.

Dla Polski trudniej przeprowadziç analogiczne obliczenia, przede wszystkim z powodu brakuinformacji o liczbie mieszkaƒ, w których nat´˝enie pola magnetycznego przekracza 0,32 A/m i liczbie dzieci zamieszka∏ych w tych mieszkaniach. Szacuje si´, e odsetek takich miesz-kaƒ w Polsce wynosi 0,3 – 0,5%. Ponadto, rejestr zachorowaƒ na nowotwory jest w naszym krajuniepe∏ny. Niemniej, przyjmujàc Êrednie standardy europejskie (liczba zachorowaƒ 1 na 20 000,liczba mieszkaƒ 0,5%) mo˝na za∏o˝yç, e w ca∏ym kraju przyrost zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieciz powodu nara˝enia na pola magnetyczne ogranicza si´ do 1-2 przypadków rocznie.

Te liczby przedstawiajà skal´ zagadnienia i ewentualnà cen´, jakà przychodzi p∏aciç spo∏e-czeƒstwu za mo˝liwoÊç powszechnego korzystania z energii elektrycznej, bowiem przypomnieçnale˝y, e przytaczane wy˝ej poziomy pól magnetycznych – to wartoÊci, jakie wyst´pujà nie tylkow bezpoÊrednim sàsiedztwie linii napowietrznych, tak˝e tych o napićiu 110 kV i napićiach


60

Êrednich, ale równie˝ w sàsiedztwie domowych urzàdzeƒ elektrycznych powszechnego u˝ytku.Meta-analizy [2,24] oraz ca∏oÊç dost´pnego materia∏u epidemiologicznego i doÊwiadczalne-

go pozwoli∏y na potwierdzenie sklasyfikowania pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hzjako prawdopodobnego czynnika rakotwórczego (2B w czterostopniowej skali) przez grupékspertów wyspecjalizowanej agencji WHO – Mi´dzynarodowej Agencji Badaƒ nad Rakiem(IARC). Nie sposób nie zauwa˝yç (tabela 3.3), ˝e pole magnetyczne zakwalifikowane zosta∏odo tej samej grupy czynników, w której obok kawy, wymienionych jest jeszcze 230 innych czyn-ników fizycznych i chemicznych.

W najnowszej, wydanej w 2002 roku monografii [28] podkreÊlono, ˝e taka klasyfikacja pólmagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz wynika z ograniczonych dowodów epidemiologicz-nych i niepe∏nych dowodów doÊwiadczalnych, dlatego jest daleka od pe∏nego potwierdzenia.Krytyczny przeglàd dost´pnej literatury naukowej dostarcza argumentów zarówno za istnie-niem zwiàzków pomi´dzy polem magnetycznym 50/60 Hz i ryzykiem nowotworowym, jak i ar-gumentów przeciwko takiej koncepcji, co wyraênie ilustrujà stwierdzenia zawarte w tabeli 3.4.

3.5. ODDZIA¸YWANIE BIOLOGICZNE STA¸YCH PÓL ELEKTRYCZNYCH I MAGNETYCZNYCH

Wszystkie organizmy ˝ywe, w tym cz∏owiek, sà najbardziej odporne na sta∏e pola elektrycz-ne i magnetyczne towarzyszàce przep∏ywowi pràdu sta∏ego, nieco mniej na pola pràdu prze-miennego 50 Hz, a znacznie mniej na pola elektromagnetyczne wy˝szych cz´stotliwoÊci – faleradiowe i mikrofale. Wynika to z faktu, e sta∏e pola elektryczne i magnetyczne zawsze istnia∏yna Ziemi i ca∏a natura, w tym i organizm cz∏owieka, w trakcie ewolucji biologicznej, musia∏asi´ przystosowaç do obecnoÊci takich pól w Êrodowisku.

W odró˝nieniu od pól sta∏ych, zmienne pola elektryczne, pràd przemienny i pola elektroma-gnetyczne wy˝szej cz´stotliwoÊci, to wytwory wspó∏czesnej cywilizacji, z którymi organizmy y-we na Ziemi wczeÊniej si´ nie styka∏y i nie mia∏y potrzeby dostosowywaç si´ do ich obecnoÊci.

Naturalne sta∏e pola elektryczne na Ziemi majà wartoÊç 100 - 150 V/m i mogà wzrastaçgwa∏townie do kilkuset tysićy V/m w czasie burz i wy∏adowaƒ atmosferycznych (tabela 3.5).Takie gwa∏towne zmiany naturalnych pól elektrostatycznych nie oddzia∏ujà bezpoÊrednio naorganizmy ywe i samopoczucie cz∏owieka, a tym bardziej na jego stan zdrowia. Ale wraz z in-nymi zjawiskami towarzyszàcymi zbli˝ajàcej si´ burzy (spadek ciÊnienia atmosferycznego,wzrost wzgl´dnej wilgotnoÊci powietrza, zmiana temperatury, wiatr) w∏aÊnie zmiany polaelektrostatycznego sà jednym z istotnych elementów powodujàcych wyst´powanie u osóbnadwra˝liwych ró˝nych nietypowych objawów (np. bóle g∏owy, skoki ciÊnienia t´tniczegokrwi, utrudniona koncentracja, dra˝liwoÊç, bezsennoÊç). Nie jest to wprawdzie choroba i niestanowi problemu medycznego, ale na pewno objawy takie mogà byç ucià˝liwe i sk∏aniaç nad-wra˝liwe osoby do poszukiwania pomocy lekarskiej.

Naturalne pola magnetyczne Ziemi wykazujà doÊç znaczne ró˝nice, zale˝nie od po∏o˝eniageograficznego. Ich nat´˝enia osiàgajà w Polsce wartoÊci od ok. 40 do ok. 65 A/m (tabela 3.5).

Uwa˝a si´, e naturalne pole magnetyczne mia∏o i stale ma du˝y wp∏yw na organizmy ywena Ziemi i ich rozwój w procesie ewolucyjnym. Od wielu lat wiadomo, ˝e niektóre zwierz´ta,np. ptaki, delfiny, wieloryby, pewne gatunki owadów, reagujà na naturalne pole magnetyczneZiemi i w swoich w´drówkach podwodnych czy lotach na du˝e odleg∏oÊci kierujà si´ lokaliza-cjà biegunów magnetycznych. Te zdolnoÊci do rozpoznawania kierunku naturalnego pola ma-


61

Argumenty naukowe przemawiajàce przeciw istnieniu zale˝noÊci

Argumenty naukowe przemawiajàce za istnieniem zale˝noÊci

TABELA 3.4. Najwa˝niejsze argumenty naukowe za i przeciw zale˝noÊci mi´dzy nara˝eniem na pola magnetyczne 50/60 Hz i ryzykiem rozwoju nowotworów

• cztery du˝e badania epidemiologiczne (1997 – 1999)wykazujàce korelacj´ mi´dzy liczbà zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci i odleg∏oÊcià zamieszkania od linii przesy∏owej pràdu; pozytywna korelacja w meta-analizie powy˝szych badaƒ;

• wyniki dwóch meta-analiz badaƒ epidemiologicz-nych (9 i 15 badaƒ) z pozytywnymi korelacjami cz´stoÊci zachorowaƒ na bia∏aczki w ka˝dej z meta-analiz;

• sugestia istnienia zale˝noÊci dawka - odpowiedê w niektórych badaniach zachorowaƒ na bia∏aczki u dzieci;

• wyniki oko∏o 10 badaƒ epidemiologicznych u pra-cowników elektroenergetyki, u których wykazano zwi´kszone ryzyko zachorowaƒ na niektóre nowo-twory, w tym bia∏aczki (6 badaƒ) i guzy mózgu (4 badania);

• badania laboratoryjne, w których wykazano, e polamagnetyczne o intensywnoÊci poni˝ej 0,1 mT mogà powodowaç efekty biologiczne;

• pojedyncze badanie, w którym stwierdzono uszko-dzenia DNA (test „kometowy”) w komórkach mózgu zwierzàt poddanych ekspozycji w polach magne-tycznych 50/60 Hz;

• badania doÊwiadczalne, w których stwierdzono szybszy wzrost nowotworów indukowanychchemicznie u zwierzàt eksponowanych w polach magnetycznych;

• badania doÊwiadczalne wskazujàce, e silne pola magnetyczne (ponad 10 mT) mogà przyspieszaç podzia∏y komórek nowotworowych, wzrost guzów nowotworowych i transformacj´ komórek.

• zale˝noÊci epidemiologiczne sà niewielkie (RR = 1,5 - 2,0), niesta∏e i na ogó∏ nie wykazujà zale˝noÊci dawka – efekt;

• dost´pne wyniki badaƒ epidemiologicznych i doÊwiadczalnych nie spe∏niajà klasycznych kryte-riów (tzw. kryteria Hilla) przyj´tych dla uznania zwiàzku przyczynowego;

• d∏ugotrwa∏a ekspozycja zwierzàt nawet w silnych polach magnetycznych nie powoduje rozwoju nowo-tworów;

• badania genotoksycznoÊci pól magnetycznych da∏y wynik negatywny (poza jednym niepotwierdzonym przypadkiem);

• wi´kszoÊç badaƒ efektu epigenetycznego pól magnetycznych da∏a wynik negatywny, a pojedynczewyniki pozytywne uzyskano po ekspozycji w bardzo silnych polach;

• brak zale˝noÊci mi´dzy zachorowalnoÊcià na bia∏acz-ki w ca∏ej populacji i ogólnym zu˝yciem pràdu oraz wzrostem nara˝enia na pola magnetyczne (oko∏o 5-krotnym) w latach 1949 – 1989;

• brak biofizycznego mechanizmu t∏umaczàcego oddzia∏ywanie s∏abych (poni˝ej 0,1 µT) pól magnetycznych na komórki.

gnetycznego Ziemi zale˝à od obecnoÊci w komórkach mózgu tych zwierzàt specjalnych czàste-czek zwanych magnetytem. Magnetyt dzia∏a podobnie jak ig∏a kompasu i poprzez ∏aƒcuch sy-gna∏ów mi´dzykomórkowych w mózgu potrafi przekazaç informacj´ o kierunku naturalnychbiegunów magnetycznych Ziemi.


62

Cz∏owiek w sta∏ym polu elektrycznym i magnetycznym

Oddzia∏ywanie sta∏ego pola elektrycznego na organizmy ywe zosta∏o bardzo dobrze poznane.W polach elektrostatycznych na powierzchni wszystkich obiektów odizolowanych od ziemi zbiera-jà si´ ∏adunki elektryczne. ObecnoÊç ∏adunków elektrycznych zebranych na powierzchni cia∏amo˝na czasem uÊwiadomiç sobie, je˝eli pole elektrostatyczne b´dzie dostatecznie silne. Tak dziejesi´ np., je˝eli przysunie si´ d∏oƒ do ekranu w∏àczonego telewizora, gdzie pole elektrostatyczne mo-˝e si´gaç 20 000 V/m.

Pola magnetyczne mogà oddzia∏ywaç tylko na oÊrodki i substancje spolaryzowane magnetycz-nie, a takich jest niewiele w tkankach cz∏owieka.

Na podstawie licznych badaƒ doÊwiadczalnych, obserwacji na ochotnikach poddanych dzia∏a-niu sta∏ych pól magnetycznych i badaƒ lekarskich pracowników zatrudnionych w zak∏adach prze-mys∏owych, gdzie takie pola wyst´pujà, mi´dzynarodowa komisja ekspertów powo∏ana przezÂwiatowà Organizacj´ Zdrowia stwierdzi∏a, ˝e nie ma dowodów na wyst´powanie jakichkolwiekzmian w organizmie cz∏owieka w sta∏ych polach magnetycznych s∏abszych ni˝ 1,6 MA/m (induk-cja magnetyczna ok. 2 T), a dopiero pola o nat´˝eniu przekraczajàcym 4,0 MA/m (ok. 5 T) mogàbudziç obawy z punktu widzenia stanu zdrowia (tabela 3.5).

Bardzo silne sta∏e pola magnetyczne mogà rzeczywiÊcie uwidoczniç swoje oddzia∏ywanie naorganizm cz∏owieka; mogà one zmieniç stan energetyczny elektronów i zaburzyç tor ich ruchuobrotowego (tzw. spin), jak równie˝ oddzia∏ywaç na du˝e, spolaryzowane czàsteczki biologicz-ne, np. bia∏ka. Te w∏aÊciwoÊci pól magnetycznych wykorzystuje si´ w medycynie do diagnostykiobrazowej niektórych narzàdów i uk∏adów. Istotà tej metody badawczej jest zjawisko tzw. rezo-nansu paramagnetycznego czàsteczek biologicznych pod wp∏ywem silnych sta∏ych pól magne-tycznych. Sà to jednak zjawiska wyst´pujàce dopiero pod wp∏ywem bardzo silnych pólmagnetycznych, znacznie powy˝ej tych intensywnoÊci, z którymi cz∏owiek styka si´ w Êrodowisku,czy w miejscu pracy.

Oddzia∏ywanie biologiczne i skutki zdrowotne s∏abych pól sta∏ych

Sta∏e pola elektryczne i magnetyczne sà bardzo s∏abym czynnikiem oddzia∏ywania biologicz-nego. Stosunkowo szybko przekonano si´, ˝e przebywanie zwierzàt doÊwiadczalnych i ochotni-ków nawet w silnych polach elektrostatycznych, si´gajàcych 20 kV/m, nie wywo∏uje uchwytnychzmian czynnoÊciowych w uk∏adzie nerwowym, krà˝eniu, odpornoÊci czy uk∏adach hormonal-nych. Dopiero powy˝ej tej wartoÊci udawa∏o si´ stwierdzaç ró˝ne nietypowe i niewielkie reakcjeze strony tych uk∏adów, ale by∏y to zmiany przemijajàce i nie budzàce niepokoju z punktu widze-nia oceny stanu zdrowia.

Wićej badaƒ poÊwićono oddzia∏ywaniu sta∏ych pól magnetycznych, zarówno s∏abych, bli-skich nat´˝eniu naturalnego pola magnetycznego Ziemi (oko∏o 40 A/m), a˝ do bardzo silnych(0,8 – 4,0 MA/m). Wyniki tych badaƒ wskazujà, e u ochotników eksponowanych w kontrolowa-nych warunkach na pola magnetyczne 1,2 – 1,6 MA/m nie stwierdza si´ zmian temperatury cia-∏a, t´tna, ciÊnienia krwi, ani te˝ innych parametrów fizjologicznych uk∏adu krà˝enia i uk∏adunerwowego (tabela 3.6). Dopiero w polach silniejszych ni˝ 3,2 MA/m (4 T) mo˝na spodziewaç si´ró˝nych nietypowych objawów (w jednym badaniu stwierdzono np. nudnoÊci i zawroty g∏owy poporuszaniu g∏owà przez badanego umieszczonego w sta∏ym polu magnetycznym 3,2 MA/m).Sà to jednak objawy przemijajàce i nie majàce wi´kszego znaczenia dla oceny stanu zdrowia i ry-zyka zdrowotnego.


63

WartoÊç [A/m]Miejsce wyst´powaniaWartoÊç [V/m]Miejsce wyst´powania

Naturalne pole elektrostatyczne Ziemi 100 – 150

Naturalne pole magnetyczneZiemi na terenie Polski 32 – 64

Pola elektrostatyczne w czasie wy∏adowaƒ atmosferycznych

od 5 000 do kilkuset

tysićy w czasie burz

Ma∏e magnesy u˝ywane w warunkach domowych• w odleg∏oÊci 1 cm

od bieguna magnetycznego• w odleg∏oÊci 5 cm

od bieguna magnetycznego

800 – 8 000

80 – 800

Pola elektrostatyczne w pobli˝u monitorówekranowych (telewizory,komputery)• 1 cm od powierzchni

monitora• 5 cm od powierzchni

monitora• 30 cm od powierzchni

monitora

10 000 – 20 000

2 000 – 4 000

poni˝ej 1 000

Pod∏oga przedzia∏ówpasa˝erskich pociàgówunoszonych na „poduszcemagnetycznej”

ok. 40 000

Pola elektrostatyczne wokó∏ podwodnego kabla pràdu sta∏ego 450 kV

0 (kabel

ekranowany)

Pola elektrostatyczne wokó∏ napowietrznej liniiprzesy∏owej pràdu sta∏ego 450 kV• bezpoÊrednio pod

przewodem • (na wysokoÊci 1,8 m

od powierzchni Ziemi)• w odleg∏oÊci 10 m od

przewodu (na wysokoÊci 1,8 m od powierzchni Ziemi)

• w odleg∏oÊci 20 m od przewodu (na wysokoÊci 1,8 m od powierzchni Ziemi)

10 000 – 18 000

2 000 – 5 000

poni˝ej 1 800

poni˝ej 1 000

Procesy elektrolizy w przemyÊle 8 000 – 40 000

Elektrolityczne uzyskiwaniealuminium w hutach do 80 000

Wytwarzanie przemys∏owemagnesów 400 – 4 000

Diagnostyka medycznaaparatura rezonansu paramagnetycznego (NMR)• personel obs∏ugujàcy

aparatur´ NMR• pacjenci badani na

aparaturze NMR

do 1 600 000

do 3 200 000

TABELA 3.5. WartoÊci sta∏ych pól elektrycznych i magnetycznych, z którymi styka si´ cz∏owiek w Êrodowisku i w miejscu zamieszkania

POLE ELEKTROSTATYCZNE POLE MAGNETOSTATYCZNE

3.6. ODDZIA YWANIE PÓL MAGNETYCZNYCH STA YCH I PRZEMIENNYCH O CZ¢STOTLIWOÂCI 50/60 Hz – USTALENIA DOTYCZÑCE ZALECANEJ OCHRONY CZ¸OWIEKA

Jak ju˝ wspomniano, dotychczasowe ustalenia w kwestii oddzia∏ywania na organizm cz∏owie-ka pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych niskiej cz´stotliwoÊci, nie sà jednoznaczne. Du˝ailoÊç przeprowadzonych badaƒ w tej dziedzinie ujawni∏a jednak szereg efektów biologicznychi reakcji fizjologicznych obserwowanych w nast´pstwie oddzia∏ywania wspomnianych pól. Danete, uzupe∏nione wynikami badaƒ epidemiologicznych pozwoli∏y na sprecyzowanie wskazówek


64

NAT¢˚ENIEPOLA[A/m] Oddzia∏ywanie na

organizmy yweKoniecznoÊç ochrony cz∏owieka

Oddzia∏ywanie naorganizmy ywe

KoniecznoÊç ochrony cz∏owieka

poni˝ej 0,8

Brak jakichkolwiek efektów; pola magne-tyczne tej wartoÊci nie sà odczuwalne przez organizmy ywe

Brak wskazaƒ do ograniczania i ochrony ludzi

Brak jednoznacznegopoglàdu, przewa˝aopinia o brakuefektów

Brak jednoznacz-nego stanowiskaekspertów

0,8 – 8,0

Brak jakichkolwiek efektów; pola magnetyczne tej wartoÊci nie sà odczuwalne przez organizmy ywe


Badania epidemiolo-giczne wskazujà namo˝liwoÊç nieznacz-nie zwi´kszonego ry-zyka zachorowania na niektóre rzadkiepostacie nowotwo-rów z∏oÊliwych (bia-∏aczki, guzy mózgu)

Zalecenia Êwiado-mego ograniczaniaprzebywania ludzi w pobli˝u elektrycz-nego sprz´tu domo-wego w okresiejego u˝ytkowania

8,0 – 80

Brak efektów fizjolo-gicznych; zakres natu-ralnego polamagnetycznego Ziemi;odbierany przez nie-które zwierz´ta


Jak w polach 0,8 – 8,0 A/m, ponadto mo˝liwoÊç wyst´powania reakcji fizjologicznych u osób nadwra˝liwych na po-la elektromagnetyczne

Zalecenia Êwiado-mego unikania lubograniczania czasuprzebywania w po-lach magnetycz-nych tej wielkoÊci

80 – 800(0,1 – 1 mT)

Brak jakichkolwiek efektów fizjologicznych


Mo˝liwoÊç odczuwa-nia przep∏ywu prà-dów indukowanychu osób nadwra˝li-wych na pola elektro-magnetyczne

800 – 8 000(1 – 10 mT)

Brak jakichkolwiek efektów fizjologicznych


Indukcja pràdówodczuwalnych przezcz∏owieka w polachoko∏o 4 kA/m (5 mT)

8 000 – 80 000

(10 – 100 mT)

Brak oddzia∏ywania naorganizm cz∏owieka(badaniapracowników)

Mo˝liwoÊç pora˝eniapràdami indukowany-mi przez pole magne-tyczne ponad 20 kA/m (25 mT)

Zakaz przebywanialudzi w polachmagnetycznych 50 Hz o nat´˝eniuponad 40 kA/m

80 000 – 8 mln

(1 – 10 T)

Mo˝liwoÊç zmian fizjo-logicznych niektórychnarzàdów pod wp∏y-wem pól silniejszych ni˝ 1,6 MA/m (2T)

Zagro˝enie ycia z powodu pora˝eƒpràdami indukowany-mi przez pole magne-tyczne

Ograniczenia dla pracowników: 160 – 1 600 kA/m

TABELA 3.6. Oddzia∏ywanie na organizmy ywe pól magnetycznych sta∏ych i przemiennych niskiej cz´stotliwoÊci (50 Hz) oraz ustalenia dotyczàce koniecznoÊci ochrony cz∏owieka

przed dzia∏aniem pól magnetycznych

ZMIENNE POLE MAGNETYCZNE O CZ¢STOTLIWOÂCI 50 HzSTA¸E POLE MAGNETYCZNE

Ograniczenia dla ludnoÊci: WHO (1984):ca∏y dzieƒ – 80 A/mkilka godz. – 800 A/mUnia Eur. (1995):ca∏y dzieƒ – 502 A/m

Ograniczenia dla lud-noÊci: WHO (1984):i Europa (1995):ca∏y dzieƒ – 32 kA/m(40 mT)

Ograniczenia dla pracowników: WHO (1984):ca∏y dzieƒ – 400 A/mkilka godz. – 4000 A/mUnia Eur. (1995):ca∏y dzieƒ – 1280 A/m


65

dotyczàcych ochrony cz∏owieka przed wp∏ywem spotykanych w Êrodowisku pól magnetycznych.Zestawienie, w którym powiàzano efekty oddzia∏ywania pól magnetycznych sta∏ych i prze-

miennych niskiej cz´stotliwoÊci o ró˝nych nat´˝eniach z sugerowanym sposobem ochrony cz∏o-wieka przed ich wp∏ywem, zaprezentowano w tabeli 3.6.

3.7. NORMY, PRZEPISY I ZALECENIA DOTYCZÑCE OCHRONY PRZED POLEM ELEKTROMAGNETYCZNYM O CZ¢STOTLIWOÂCI 50 Hz ORAZ ZASADY ICH TWORZENIA

3.7.1. Uwagi ogólne

Wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach Informatora, ˝e badania eksperymentalneprowadzone od wielu lat w ró˝nych oÊrodkach naukowych na Êwiecie, ujawniajà wyst´powaniew organizmach ˝ywych, poddanych dzia∏aniu pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci prze-mys∏owej, ró˝nych efektów biologicznych. Natura tych oddzia∏ywaƒ jest jednak niezwykle sub-telna, a ich mechanizmy biologiczne w wielu przypadkach nie zosta∏y jeszcze dostatecznierozpoznane. W literaturze spotyka si´ liczne, prawdopodobne choç niedostatecznie udokumen-towane hipotezy dotyczàce mo˝liwych mechanizmów oddzia∏ywania pól elektromagnetycz-nych ze strukturami biologicznymi. Znaleêç wić mo˝na stwierdzenia o tym, e:

• powstawanie efektów biologicznych ma miejsce jedynie dla pewnych przedzia∏ów cz´-stotliwoÊci pola czy okreÊlonych wartoÊci nat´˝eƒ pól („okna” cz´stotliwoÊciowe i warto-Êciowe) [5,7,72],

• efekty dzia∏ania pól elektromagnetycznych wyst´pujà dopiero po pewnym, zwykle d∏u˝-szym czasie ekspozycji [89],

• obserwowane efekty biologiczne zachodzà tylko przy nag∏ych zmianach warunków eks-pozycji [9].

Mimo braku jednoznacznego poglàdu na biofizyczne mechanizmy oddzia∏ywania pól elektro-magnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci na organizmy ywe, z uwagi na istnienie potencjalnego za-gro˝enia Êrodowiska naturalnego, wiele krajów wprowadzi∏o normy, zalecenia lub przepisy,w których okreÊlono najwi´ksze dopuszczalne wartoÊci pól, w których mo˝na przebywaç bezobawy o swoje zdrowie. W centrum uwagi znalaz∏y si´ przy tym pola elektromagnetyczne wy-twarzane przez linie napowietrzne najwy˝szych napi´ç. Sà to bowiem obiekty obejmujàce swymzasi´giem znaczne obszary terenu, na którym mo˝e przebywaç wiele osób, nawet przez bardzod∏ugi czas (kilkanaÊcie czy nawet kilkadziesiàt lat). W efekcie, w niektórych krajach, w tym tak˝ei w Polsce, opracowano szczegó∏owe przepisy okreÊlajàce warunki budowy linii napowietrznychwysokiego napićia pod kàtem ograniczenia zasi´gu powstajàcych wokó∏ nich pól elektromagne-tycznych.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e w niektórych krajach, gdzie linii napowietrznych najwy˝szych napi´çjest wielokrotnie wićej ni˝ w Polsce, nie wprowadzono przepisów dotyczàcych ochrony przedpolami elektromagnetycznymi o cz´stotliwoÊci sieciowej.

W krajach, w których takie przepisy wprowadzono, przy ich opracowaniu opierano sà przedewszystkim na oszacowaniach i wynikach wielu badaƒ doÊwiadczalnych, w tym niekiedy d∏ugo-trwa∏ych i prowadzonych na bardzo du˝ych grupach ludzi. Istotne ró˝nice w wynikach tych ba-daƒ spowodowa∏y jednak, e w przepisach ró˝nych krajów wartoÊci dopuszczalne nat´˝enia polaelektrycznego i magnetycznego nie sà jednakowe. Wynika to z faktu, i˝ przy ich ustalaniu kiero-


66

wano si´ odmiennymi kryteriami oceny wp∏ywu pola na organizm cz∏owieka.Wiele przeprowadzonych badaƒ wskazuje, ˝e istniejà pewne „progowe” nat´˝enia pola

[12,31,34], powy˝ej których ujawniajà si´ efekty biologiczne, ale w odniesieniu do wy˝ej wspo-mnianych mechanizmów oddzia∏ywania, teza o proporcjonalnym do nat´˝enia pola wzroÊciezagro˝enia mo˝e okazaç si´ trudna do uzasadnienia lub wr cz nieprawdziwa.

Wi´kszoÊç norm i zaleceƒ dotyczàcych wp∏ywu pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz na organizmy ywe opiera si´ na dobrze rozpoznanych efektach dzia∏ania pól, w szczegól-noÊci zaÊ na ocenie skutków krótkotrwa∏ego przep∏ywu pràdu elektrycznego przez organizmludzki w nast´pstwie dzia∏ania pola. Przy ustalaniu wartoÊci dopuszczalnych, powszechnie stoso-wanà zasadà jest podzia∏ populacji nara˝onej na dwie grupy. Pomimo cz´sto odmiennego nazew-nictwa stosowanego do w∏aÊciwego opisu obu grup, w rzeczywistoÊci chodzi o dokonaniepodzia∏u na tzw. grup´ nara˝onà w ekspozycji zawodowej (pracownicy – workers, occupationalexposure, controlled environment) i Êrodowiskowej (ludnoÊç – general public, uncontrolled envi-ronment). Podzia∏ ten – s∏uszny jak si´ wydaje – i majàcy równie˝ w krajowych unormowaniachwieloletnià tradycj´, wynika nie tylko z odmiennych warunków nara˝enia na dzia∏anie pól w obutych grupach (pracownicy – wi´ksze wartoÊci dzia∏ajàcego pola i stosunkowo krótki czas ekspo-zycji; ludnoÊç – mniejsze wartoÊci dzia∏ajàcego pola i zwykle d∏u˝szy czas ekspozycji), lecz tak˝ez mo˝liwoÊci kontroli czy nawet sterowania warunkami ekspozycji w przypadku nara˝eƒ zawo-dowych. Przy dopuszczeniu zwykle wi´kszych wartoÊci granicznych w tej grupie, nie bez znacze-nia pozostaje mo˝liwoÊç objćia kontrolà lekarskà prawie wszystkich nara˝onych (badaniaokresowe).

3.7.2. Mi´dzynarodowe zalecenia dotyczàce ochrony przed wp∏ywem pól elektromagnetycznycho cz´stotliwoÊci 50 Hz

W ostatnich kilku latach w Unii Europejskiej obserwuje si´ potrzeb´ unifikacji wielu przepisówobowiàzujàcych w krajach cz∏onkowskich, w tym tak˝e z dziedziny ochrony Êrodowiska i ochro-ny pracy. Kilka krajów europejskich, tworzàc przepisy w tym zakresie, wzorowa∏o si´ na zalece-niach sformu∏owanych przez wyspecjalizowane, zajmujàce si´ zagadnieniami ochrony przedpromieniowaniem, instytucje mi´dzynarodowe takie jak: Mi´dzynarodowe Towarzystwo Ochro-ny przed Promieniowaniem (IRPA), Mi´dzynarodowy Komitet Ochrony przed PromieniowaniemNiejonizujàcym (ICNIRP) oraz Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej (CENELEC).

W 1998 roku Komisja Europejska (EC – European Community), bazujàc na publikacjachICNIRP [29], przedstawi∏a propozycje dopuszczalnych wartoÊci pola elektromagnetycznego o cz´-stotliwoÊciach z zakresu 0 - 300 GHz dla ekspozycji Êrodowiskowej [14]. W listopadzie 1998 r.Âwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), zgodnie z Mi´dzynarodowym Projektem dotyczàcympól elektromagnetycznych (International EMF Project), rozpocz´∏a dzia∏alnoÊç majàcà na celuujednolicenie norm i przepisów w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagne-tycznych. W projekcie tym wzi´∏o udzia∏ ponad 45 krajów z ca∏ego Êwiata i 8 mi´dzynarodowychorganizacji zajmujàcych si´ problematykà oddzia∏ywaƒ elektromagnetycznych. Wiodàcà rol´w International EMF Project odgrywa Mi´dzynarodowe Stowarzyszenie Ochrony przed Promie-niowaniem (IRPA/INIRC), które w dokumentach [27, 29] opracowanych przy wspó∏pracy zespecjalistami ze Âwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaleci∏o do stosowania w Europie gra-niczne wartoÊci pól elektrycznych i magnetycznych przy ekspozycji zawodowej i pozazawodo-


67

wej (Êrodowiskowej). Dokument ten stanowi przyk∏ad kompleksowego podejÊcia do problemuoddzia∏ywaƒ elektromagnetycznych, zawierajàc oprócz rekomendowanych wartoÊci tak˝e uza-sadnienie ich przyjćia

W czerwcu 2007 ukaza∏a si´ obszerna monografia [90] wydana przez Âwiatowà Organizacj´Zdrowia, stanowiàca podsumowanie najnowszych badaƒ w zakresie oddzia∏ywania pól elektro-magnetycznych na Êrodowisko i zdrowie cz∏owieka. Zasadniczym jej celem by∏a weryfikacja po-glàdów w kwestii potencjalnego zagro˝enia zdrowia polem elektromagnetycznym, w tymwytwarzanym przez obiekty elektroenergetyczne.

W tym samym roku ukaza∏a si´ równie˝ wielostronicowa monografia [6] znana jako Bioinitia-tive Report, przygotowana przez szereg osób z ró˝nych Êrodowisk naukowych, które od lat lansu-jà poglàd o wyjàtkowej szkodliwoÊci pól elektromagnetycznych i koniecznoÊci wprowadzeniarestrykcyjnych przepisów ograniczajàcych ekspozycje na pola elektromagnetyczne o cz´stotliwo-Êciach bardzo niskich (ELF) oraz Êrednich (RF – cz´stotliwoÊci pasm radiowych). Grupa nie jestafiliowana przy ˝adnej rzàdowej czy pozarzàdowej organizacji, traktowaç wić jà nale˝y jakostowarzyszenie o charakterze prywatnym. Wed∏ug autorów tego raportu, konieczne wydaje si´wprowadzenie nowych, opartych o biologiczne skutki oddzia∏ywania, limitów pól elektroma-gnetycznych o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz, których poziomy dopuszczalne powinny byç ni˝sze(uwzgl´dniajàce dodatkowo wspó∏czynnik bezpieczeƒstwa) od tych, które uznawane sà przezniektórych specjalistów za zwi´kszajàce ryzyko powstawania i rozwoju bia∏aczek u dzieci. Auto-rzy wspomnianego raportu proponujà, by przy opracowywaniu propozycji nowych wartoÊci do-puszczalnych i przy ich wprowadzaniu, przestrzegaç nast´pujàcych zasad:

• W przypadku budowy nowych linii napowietrznych lub przebudowy linii istniejàcych,przebiegajàcych przez obszary podlegajàce szczególnej ochronie (tereny, na których zlo-kalizowane sà szko∏y, przedszkola, szpitale i domy opieki zdrowotnej, a tak˝e tereny za-budowy mieszkaniowej), nat´˝enie pola magnetycznego nie powinno przekraczaçwartoÊci 0,08 A/m;

• Na pozosta∏ych obszarach, gdzie planuje si´ budow´ linii napowietrznych lub innychobiektów elektroenergetycznych, nat´˝enie pola magnetycznego nie powinno prze-kraczaç wartoÊci 0,18 A/m.

Przeglàd obowiàzujàcych w wielu krajach norm, przepisów oraz zaleceƒ w zakresie ochronyprzed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz wskazuje, ˝e tylkow kilku krajach wyniki badaƒ oraz zalecenia przedstawione w m.in. raporcie [6] wp∏yn´∏y na za-ostrzenie poziomów dopuszczalnych, najcz´Êciej jednak w postaci zaleceƒ, a nie przepisów paƒ-stwowych.

Wi´kszoÊç krajów Unii Europejskiej za podstaw´ narodowych przepisów uznaje dalej poziomygraniczne ustalone w rekomendacji Rady Europy [10], która zawiera wykaz wielkoÊci fizycznychzalecanych do uwzgl´dnienia przy okreÊlaniu oddzia∏ywania pól elektromagnetycznych na ludzi.W dokumencie tym okreÊlono tzw. ograniczenia podstawowe oddzia∏ywania pól elektromagnetycz-nych, wynikajàce z dobrze udokumentowanych danych doÊwiadczalnych opisujàcych zjawiska bio-logiczne, b´dàce konsekwencjà oddzia∏ywania pól oraz – równie˝ dobrze udokumentowane– zdrowotne efekty wyst´powania tych zjawisk. W przypadku pól elektromagnetycznych o cz´-stotliwoÊci 50 Hz ograniczenia podstawowe okreÊlono w stosunku do:

• indukcji magnetycznej (B),• g´stoÊci pràdu (J).


68

Poziomami pochodnymi wyprowadzonymi z ograniczeƒ podstawowych sà tzw. „poziomyodniesienia”. To poziomy pól, które podano w celu umo˝liwienia praktycznej oceny ryzykaprzekroczenia podstawowych ograniczeƒ ekspozycji. Niektóre z poziomów odniesienia zosta∏ywywiedzione z odpowiednich ograniczeƒ podstawowych dzi´ki u˝yciu technik pomiarowychi technik symulacji komputerowej, a niektóre zosta∏y okreÊlone w oparciu o zjawiska zwiàzanez bezpoÊrednim odczuwaniem dzia∏ania pól i o dane dotyczàce poÊrednich efektów ich oddzia-∏ywania. Jako poziomy odniesienia podawane sà:

• nat´˝enie pola elektrycznego (E),• nat´˝enie pola magnetycznego (H),• indukcja magnetyczna (B),• g´stoÊç mocy (S),• pràd w koƒczynach (IL).WielkoÊciami odnoszàcymi si´ do odczuwalnych efektów dzia∏ania pól sà: pràd dotyku (IC)

oraz dla pól impulsowych swoiste poch∏anianie energii elektromagnetycznej (SAR). W kon-kretnych warunkach ekspozycji, zmierzone lub wyliczone wartoÊci ka˝dej z podanych powy˝ejfizycznych wielkoÊci powinny byç porównywane z odpowiednià wartoÊcià poziomu odniesie-nia, okreÊlonà w Rekomendacji. Brak przekroczenia poziomu odniesienia jest równoznacznyz brakiem przekroczenia ograniczenia podstawowego.

Ograniczenia podstawowe zosta∏y w Rekomendacji okreÊlone w zale˝noÊci od cz´stotliwoÊcipola. Dla zakresu cz´stotliwoÊci od 1 herca (Hz) do 10 megaherców (MHz) ograniczenie podsta-wowe zosta∏o podane jako g´stoÊç pràdu w ciele cz∏owieka. Ograniczenie podano w celu zapobie-˝enia oddzia∏ywania pól na funkcje systemu nerwowego. Poziom ograniczenia podstawowego dlatego zakresu cz´stotliwoÊci, podany jako wartoÊç skuteczna g´stoÊci pràdu wynosi 2 miliamperyna metr kwadratowy. Ze wzgl´du na niejednorodnoÊç cia∏a, g´stoÊç pràdu powinna byç uÊrednianadla 1 centymetra kwadratowego przekroju poprzecznego cia∏a. Podstawowe ograniczenie g´stoÊcipràdu zosta∏o ustalone na takim poziomie, aby w tkankach centralnego systemu nerwowego nie za-chodzi∏y niekorzystne zjawiska. Powy˝szy poziom ograniczenia podstawowego okreÊlono uwzgl´d-niajàc odpowiednie wspó∏czynniki bezpieczeƒstwa.

Poziomy odniesienia dla pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz podano w Reko-mendacji jako: nat´˝enie pola elektrycznego (E), nat´˝enie pola magnetycznego (H) i indukcj´magnetycznà (B). I tak, dla tej cz´stotliwoÊci:

• poziom nat´˝enia pola elektrycznego wynosi 5 kV/m,• poziom nat´˝enia pola magnetycznego wynosi 80 A/m,• indukcja magnetyczna – 100 mikrotesli (µT).Je˝eli zmierzone w Êrodowisku wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, magnetycznego lub

indukcji magnetycznej sà wy˝sze od poziomów odniesienia, nie musi to oznaczaç przekrocze-nia ograniczeƒ podstawowych. Zgodnie z Rekomendacjà, w takiej sytuacji nale˝y dla ka˝degoprzypadku sprawdzaç, czy ograniczenia podstawowe nie b´dà przekroczone.

3.7.3. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektrycznych w ekspozycji Êrodowiskowej

Efekty oddzia∏ywania sk∏adowej elektrycznej pola elektromagnetycznego zosta∏y w du˝ymstopniu rozpoznane i na ich podstawie wiele krajów wprowadzi∏o normy, przepisy oraz zalece-nia w zakresie ochrony przed tego rodzaju polem. Poziomy dopuszczalne nat´˝enia pola elek-


69

trycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, obowiàzujàce w ró˝nych krajach, sà do siebie zbli˝onei zgodne z Rekomendacjà Rady Europejskiej [10], co ilustruje tabela 3.7

Analiza obowiàzujàcych w ro˝nych krajach norm, przepisów i zaleceƒ w zakresie ochronyprzed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych nie jest zadaniem prostym. Wynika toprzede wszystkim z faktu, ˝e dokumenty tego rodzaju doÊç rzadko stanowià element prawo-dawstwa danego kraju. Zawierajà najcz´Êciej mniej lub bardziej sformalizowany zestaw zale-ceƒ, rekomendowanych przez ró˝ne organizacje czy agendy pozarzàdowe.

Interesujàcym êród∏em informacji o obowiàzujàcych normach, przepisach czy zaleceniachw omawianej dziedzinie sà publikacje przygotowywane cyklicznie przez EURELECTRIC(Union of the Electricity Industry). Najnowsza z nich, wydana w marcu 2006, poÊwićona jestprzeglàdowi mi´dzynarodowych norm i przepisów w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniempól elektromagnetycznych [17]. W opracowaniu zebrano informacje o przepisach i zalece-niach w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci50/60 Hz obowiàzujàcych w 40 krajach na Êwiecie. Wskazano przy tym, ˝e w takich krajach,jak: Kanada, Nowa Zelandia, Filipiny oraz Turcja, przepisy w tym zakresie nie obowiàzujà.

Dopuszczalny poziom sk∏adowej elektrycznej pola elektromagnetycznego nie jest okreÊlonytak˝e w takich krajach jak: Bu∏garia, Irlandia, Izrael czy Rosja. W Danii i Szwecji, gdzie równie˝brak jest formalnych przepisów w tym wzgl´dzie, zalecane jest tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe,wed∏ug którego nale˝y ograniczaç budow´ linii napowietrznych blisko budynków mieszkalnychlub wznoszenia takich budynków w sàsiedztwie linii istniejàcych.

ZapobiegliwoÊç i troska o zdrowie ludzi zamieszkujàcych w sàsiedztwie linii napowietrz-nych wysokiego napićia jest widoczna równie˝ w przepisach obowiàzujàcych w S∏owenii. Po-mimo, ˝e wartoÊç dopuszczalna dla sk∏adowej elektrycznej (E) pola elektromagnetycznego 50 Hz ustalona zosta∏a na poziomie 10 kV/m (w miejscach dost´pnych dla ludzi), to wartoÊçdopuszczalna obowiàzujàca na terenie tzw. obszarów chronionych (miejsca lokalizacji budyn-ków mieszkalnych, szkó∏, szpitali) wynosi 0,5 kV/m.

Zupe∏nie innà filozofi´ przy wprowadzaniu przepisów i zaleceƒ obserwuje si´ w StanachZjednoczonych. Nie funkcjonujà tam ogólnokrajowe przepisy dotyczàce ochrony przed oddzia-∏ywaniem pól elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci sieciowej (60 Hz). Istnieje jedynie zalece-nie Narodowego Komitetu Bezpieczeƒstwa w Elektrotechnice (NESC), by pràd przep∏ywajàcyprzez cz∏owieka (sk∏adowa ustalona), wyst´pujàcy przy dotyku du˝ych mas metalowych znaj-dujàcych si´ w strefie oddzia∏ywania pola elektrycznego (np. pod liniami napowietrznymi), nieprzekracza∏ wartoÊci 5 mA [11].

Zalecenia dla Kongresu Stanów Zjednoczonych stwierdzajà, ˝e dotychczas wykonane bada-nia dotyczàce biologicznych efektów pól niskiej cz´stotliwoÊci nie zawierajà dostatecznych da-nych, które mog∏yby stanowiç podstaw´ do ustalania przepisów lub zaleceƒ w zakresie ichograniczania. Postuluje si´ przy tym koniecznoÊç prowadzenia dalszych badaƒ majàcych nacelu poznanie mechanizmów wp∏ywu tego rodzaju pól, szczególnie w zakresie mo˝liwoÊci po-wodowania zachorowaƒ na niektóre typy nowotworów. Dotychczas przepisy w tym zakresieustalane sà jedynie przez w∏adze stanowe. Rekomendowane przez nie ograniczenia nat´˝eƒpól sà wynikiem kompromisu pomi´dzy opiniami kompetentnych grup ekspertów, przedstawi-cielami kompanii energetycznych i bardzo silnym naciskiem na ograniczanie pól, wyra˝anymprzez spo∏eczeƒstwo. Jest to wić w praktyce realizacja tzw. „zasady ALARA” (z ang. tak ma∏o,jak to jest rozsàdnie uzasadnione), wg której czynnik, w odniesieniu do którego istniejà uza-


70

Paƒstwo lub

organizacja mi´dzynarodowa

WartoÊç dopuszczalna nat´˝enia

pola elektrycznego E [kV/m]

Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊci dopuszczalnej

TABELA 3.7. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola elektrycznego (E)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

Austria 5 Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA

15

5

WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji krótkotrwa∏ej

WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej

Belgia

10

7

5

W miejscach dost´pnych dla ludzi

Na skrzy˝owaniu dróg

Na terenach zabudowy

Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych. WartoÊç identyczna,jak zalecana przez ICNIRPChorwacja

Czechy

Dania

Estonia

Finlandia

Francja

5

Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych. WartoÊç identyczna,jak zalecana przez ICNIRP5

5

Brak przepisów. Zalecane tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe, t.j. ogra-niczanie budowy linii napowietrznych blisko budynków mieszkal-nych i odpowiednio – wznoszenia budynków mieszkalnych w sà-siedztwie linii istniejàcych

Tzw. poziom odniesienia. WartoÊç zalecana przy ekspozycjid∏ugotrwa∏ej wg Recommendation 1991/519EC

–

WartoÊç rekomendowana dla ekspozycji w polach wytwarzanychprzez nowe i przebudowywane obiekty oraz instalacje systemuelektroenergetycznego pracujàce w normalnych warunkach

5

Hiszpania

Holandia

Brak przepisów dla pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz_

Zalecenie Rady ds. Zdrowia Holandii8

Krótkotrwa∏e przebywanie w polu oraz niewielkie obszary terenówniezabudowanych

Na pozosta∏ych terenach

Niemcy

10

1


Na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowàPolska

10

5

Portugalia WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej. Dopusz-czalny pràd roz∏adowania 0,5 mA5


71

Paƒstwo lub



pola elektrycznego E [kV/m]


Wielka Brytania

10

0,5


Na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budynkówmieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.)

S∏owenia

Przebywanie do kilku godzin dziennie z wyjàtkiem terenów zamieszka∏ych lub przeznaczonych pod zabudow´

Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych

W´gry10

5

Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA5

ICNIRP1)

Rekomendacja dla krajów UniiEuropejskiej2)

Przygotowano na podstawie opracowania: EMF Exposure Standards Applicable in Europe and Elsewhere, Eurelectric, March, 2006 oraz innych êróde∏

Tzw. poziom odniesienia. Przebywanie w polu bez ograniczeƒczasowych. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 0,5 mA.1) International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection

5

Tzw. poziom odniesienia. WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugo-trwa∏ej wg Recommendation 1991/519/EC. Dopuszczalny pràdroz∏adowania 0,5 mA. 2) Council of the European Union

5

Szwajcaria W miejscach dost´pnych dla ludzi5

W∏ochy Tzw. limit ekspozycyjny5

Szwecja 10 Zalecenia szwedzkich s∏u˝b ochrony radiologicznej

TABELA 3.7.c.d. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola elektrycznego (E)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

sadnione podejrzenia i˝ mo˝e byç szkodliwy, nale˝y ograniczaç do poziomu, który jest akcepto-wany z ekonomicznego punktu widzenia. W tabeli 3.8 przedstawiono dopuszczalne lub prak-tycznie stosowane wartoÊci graniczne nat´˝enia pola elektrycznego pod liniami napowietrznymiw ró˝nych stanach USA [17].

Przepisy ograniczajàce, w pewnych przypadkach, przebywanie w polu elektrycznym o cz´sto-tliwoÊci 50 Hz obowiàzujà równie˝ w Polsce. Aktem prawnym, który reguluje zagadnienia do-puszczalnych wartoÊci pól elektromagnetycznych w Êrodowisku jest rozporzàdzenie MinistraÂrodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. [64].

Przepisy te wprowadzajà pojćie dopuszczalnego poziomu poszczególnych sk∏adowych polaelektromagnetycznego – elektrycznej E i magnetycznej H, jakie mogà wystàpiç w miejscach do-st´pnych dla ludzi. Dla pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz dopuszczalna wartoÊç nat´˝e-nia wynosi 10 kV/m. Przepisy stanowià ponadto, ˝e na terenach przeznaczonych pod zabudow´mieszkaniowà nat´˝enie pola elektrycznego nie mo˝e przekraczaç wartoÊci 1 kV/m. Przebywa-


72

nie ludnoÊci w obszarach, w których nat´˝enie pola elektrycznego nie przekracza wartoÊci 1 kV/m,nie podlega adnym ograniczeniom.

Porównanie przyj´tych do stosowania w kraju wartoÊci dopuszczalnych nat´˝enia pola elek-trycznego z wartoÊciami granicznymi obowiàzujàcymi w przepisach innych krajów (tabela 3.7)wskazuje jednoznacznie, ˝e polskie przepisy dotyczàce ochrony przed oddzia∏ywaniem polaelektrycznego, nale˝à do jednych z bardziej rygorystycznych.

3.7.4. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól magnetycznych w ekspozycji Êrodowiskowej

Jak ju˝ wspomniano we wczeÊniejszych rozdzia∏ach informatora, niektóre wyniki badaƒ eks-perymentalnych wskazujà, ˝e przemienne pole magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50/60 Hz mo˝e,w pewnych warunkach, wp∏ywaç w sposób niekorzystny na organizm cz∏owieka. PowszechnoÊçwyst´powania linii napowietrznych oraz instalacji elektrycznych, które sà êród∏em pola magne-tycznego, powoduje, ˝e zainteresowanie tematykà wp∏ywu tego rodzaju pól na zdrowie ludzi sys-

Stan Obszar, w którym stosowanejest ograniczenie

WartoÊç dopuszczalnanat´˝enia polaelektrycznego

E [kV/m]

Uwagi

TABELA 3.8. Dopuszczalne lub stosowane w praktyce w niektórych stanach USA maksymalnenat´êenia pól elektrycznych (E) pod liniami wysokimi napićia

Florida

Minnesota

2

8

10

8

1

7

3

1,6

7

11

11,8

9

Montana

Na kraw´dzi pasa ochronnego




Na skrzy˝owaniach z drogamipublicznymi

Na skrzy˝owaniach z drogamiprywatnymi

W miejscach zabudowymieszkaniowej

Na skrzy˝owaniach z drogami

Wewnàtrz pasa ochronnego



Pod liniami 69-230 kV

Pod liniami 500 kV

New Jersey

New York

Oregon


73

tematycznie wzrasta. Interesujà si´ nià nie tylko badacze, lecz przede wszystkim spo∏ecznoÊci lo-kalne, których przedstawiciele mieszkajà lub – z racji projektowanych nowych linii napowietrz-nych – b´dà zamieszkiwaç w sàsiedztwie tego rodzaju obiektów. Zainteresowanie to wydaje si´zrozumia∏e, jeÊli zwa˝yç, ˝e wyniki niektórych badaƒ epidemiologicznych wskazujà, ˝e d∏ugo-trwa∏e przebywanie w polach magnetycznych 50/60 Hz zwi´ksza ryzyko zachorowania dzieci nabia∏aczki, a próg tego efektu – wed∏ug ró˝nych doniesieƒ - wyst´puje ju˝ dla Êrednich dobowychnat´˝eƒ pola z zakresu 0,3 - 0,4 A/m. Interesujàca wydaje si´ zatem odpowiedê na pytanie, czy do-niesienia te znajdujà swe odzwierciedlenie w przepisach i zaleceniach przyj´tych do stosowaniaw ró˝nych krajach.

W wi´kszoÊci krajów normy, przepisy i zalecenia w zakresie ochrony przed polami magne-tycznymi 50 Hz oparte sà o wspomnianà wczeÊniej rekomendacj´ Rady Europy [10]. Porów-nanie wartoÊci dopuszczalnych pól magnetycznych w Êrodowisku, stosowanych przez ró˝nekraje, ilustruje zestawienie zaprezentowane w tabeli 3.9. Porównanie zaprezentowanych tamdanych wskazuje, ˝e w kilku krajach zalecane do stosowania wartoÊci dopuszczalne nat´˝eniapola magnetycznego sà znacznie ni˝sze ni˝ poziomy odniesienia sprecyzowane w dokumencie[10]. Mo˝na przypuszczaç, ˝e sygna∏em do przyjćia zaostrzonych (ni˝szych) wartoÊci do-puszczalnych by∏y w∏aÊnie doniesienia o mo˝liwym karcinogennym wp∏ywie d∏ugotrwa∏ej eks-pozycji w polu magnetycznym, wytwarzanym przez linie napowietrzne wysokiego napićia.Ta zapobiegliwoÊç i perspektywiczna troska o zdrowie ludzi zamieszkujàcych, zazwyczaj przezwiele lat, w sàsiedztwie linii napowietrznych wysokiego napićia, widoczna jest w przepisachlub zaleceniach wprowadzanych do stosowania w takich krajach, jak: Szwajcaria, W∏ochy, Ho-landia, Szwecja czy S∏owenia. Chocia˝ filozofia wprowadzanych unormowaƒ jest ró˝na, to za-wsze celem nadrz´dnym takich dzia∏aƒ jest doprowadzenie do sytuacji zminimalizowanianat´˝enia poszczególnych sk∏adowych pola elektromagnetycznego, szczególnie sk∏adowej ma-gnetycznej, w miejscach d∏ugotrwa∏ego przebywania ludzi, przede wszystkim w sàsiedztwie li-nii napowietrznych.

DoÊç charakterystycznym przyk∏adem sà przepisy dotyczàce ochrony Êrodowiska przed od-dzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych obowiàzujàce w S∏owenii. Stanowià one, ˝e nat´˝eniepola magnetycznego w miejscach dost´pnych dla ludzi nie mo˝e przekroczyç wartoÊci 80 A/m,jednak˝e wartoÊç dopuszczalna obowiàzujàca w tzw. obszarach chronionych (ang. protected are-as) nie powinna przekraczaç 8 A/m. Do wspomnianych obszarów chronionych zaliczono tereny,na których zlokalizowane sà: szpitale, uzdrowiska, budynki mieszkalne, budynki o funkcji tury-stycznej, domy opieki, szko∏y, place zabaw, publiczne parki oraz tereny rekreacyjne, a tak˝e cen-tra handlowe, w których znajdujà si´ us∏ugi hotelowe i gastronomiczne. Chocia˝ wspomnianeprzepisy dotyczà wy∏àcznie nowych obiektów elektroenergetycznych, to nie ulega wàtpliwoÊci,˝e wprowadzone ograniczenia poziomów pól skomplikujà budow´ nowych linii napowietrznych,zmuszajàc inwestora przedsi´wzićia do poszukiwania takiej trasy linii, która nie b´dzie kolido-wa∏a ze wspomnianymi obszarami chronionymi.

Nieco inne podejÊcie do zagadnieƒ ochrony Êrodowiska przed wp∏ywem pól elektromagne-tycznych obowiàzuje w Szwecji. W kraju tym nie ma rzàdowych przepisów dotyczàcych ochronyprzed polami magnetycznymi. Na mocy zaleceƒ wprowadzonych przez narodowe instytucje zaj-mujàce si´ problemami ochrony zdrowia w Êrodowisku oraz na stanowiskach pracy

2, w uzgod-

nieniu z instytucjami nadzorujàcymi procesy budowlane w kraju tym, inwestorzy obiektówelektroenergetycznych powinni dà˝yç do takiego ich lokalizowania, projektowania i wykonania,

2) Swedish National Bard of Occupational Safety and Heath, National Board of Housing, Building and Planning, National Electrical Safety Board, NationalBoard of Health and Welfare, Radiation Protection Institute.


74

Paƒstwo lub



pola magnetycznego H [A/m]


TABELA 3.9. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola magnetycznego (H)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

Austria 80 Tzw. poziom odniesienia

96

80

0,32

Zalecenie Rady ds. Zdrowia Holandii (wartoÊç kontrolowana)

Zalecenie rzàdowe dla w∏adz lokalnych i kompanii energetycznych

WartoÊç uÊredniona w ciàgu 1 roku; zalecenie rzàdowe dla w∏adzlokalnych i kompanii energetycznych w przypadku miejsc d∏ugo-trwa∏ego przebywania dzieci (mieszkania, szko∏y); zalecenie dlanowych linii napowietrznych oraz nowych budynków lokalizowa-nych w sàsiedztwie linii napowietrznych, pod warunkiem, ˝e jestmo˝liwe do zrealizowania

80

400

Belgia –

WartoÊç identyczna z zalecanà przez ICNIRP

WartoÊç identyczna z zalecanà przez ICNIRP

Chorwacja

Czechy

Dania

Estonia

WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej

WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji krótkotrwa∏ejFinlandia

Francja

80

80

80

Brak przepisów; zalecane tzw. podejÊcie ostro˝noÊciowe, t.j. ogra-niczanie budowy linii napowietrznych blisko budynków mieszkal-nych i odpowiednio – wznoszenia budynków mieszkalnych w sà-siedztwie linii istniejàcych

WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej wg Recommenda-tion 1991/519/EC

–

WartoÊç rekomendowana dla ekspozycji w polach wytwarzanychprzez nowe i przebudowywane obiekty oraz instalacje systemuelektroenergetycznego pracujàce w normalnych warunkach

80

Hiszpania

Holandia

Brak przepisów dla pól o cz´stotliwoÊci 50 Hz._

WartoÊç rekomendowana dla ekspozycji w polach wytwarzanychprzez obiekty oraz instalacje systemu elektroenergetycznego (linienapowietrzne i kablowe, stacje elektroenergetyczne itp.)

J/w, lecz przy ekspozycji trwajàcej mniej ni˝ 1,2 godz. na dob´

Niemcy80

160

Polska Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych60

WartoÊç dopuszczalna obowiàzuje tylko dla sk∏adowej elektrycznejpola (E)


75

TABELA 3.9. c.d. Najwy˝sze dopuszczalne w Êrodowisku nat´˝enie pola magnetycznego (H)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

Paƒstwo lub



pola magnetycznego H [A/m]


Wielka Brytania

8

80

Na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budynkówmieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.)

Na pozosta∏ych terenachS∏owenia

Tzw. poziom odniesienia

Tzw. limit ekspozycyjny

Tzw. poziom uwagi; Êrednia dobowa w przypadku przebywaniaw polu wytwarzanym przez linie napowietrzne co najmniej przez 4 godziny dziennie

Tzw. cel jakoÊciowy; Êrednia dobowa w przypadku przebywaniaw polu wytwarzanym przez nowobudowane linie napowietrzne

W´gry

80

Portugalia WartoÊç rekomendowana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej80

Na pozosta∏ych terenach80

OkreÊlane na wysokoÊci 1,5 m npt80

ICNIRP1)

Rekomendacja dla krajów UniiEuropejskiej2)

Przebywanie w polu bez ograniczeƒ czasowych 1) InternationalCommission on Non-Ionizing Radiation Protection.80

WartoÊç zalecana przy ekspozycji d∏ugotrwa∏ej wg Recommenda-tion 1991/519/EC. 2) Council of the European Union.

80

Szwajcaria

W przypadku budowy nowych linii napowietrznych poziom zale-cany na terenach szczególnej ochrony (miejsca lokalizacji budyn-ków mieszkalnych, szkó∏, szpitali, centrów wypoczynku itp.), jeÊlijest mo˝liwy do osiàgnićia bez ponoszenia nadmiernych kosztów.Tzw. „podejÊcie ostro˝noÊciowe”

0,8

W przypadku budowy nowych linii zaleca si´ stosowanie tzw. po-dejÊcia ostro˝noÊciowego, zmierzajàcego do utrzymania natural-nych poziomów pola magnetycznego, pod warunkiem, ˝e nie po-ciàga to nadmiernych kosztów realizacji przedsi´wzićia

_

W∏ochy

80

8

2,4

Szwecja

80 Zalecenia szwedzkich s∏u˝b ochrony radiologicznej

by ograniczyç d∏ugotrwa∏à ekspozycj´ ludzi na pole magnetyczne 50 Hz do poziomów „normal-nie” wyst´pujàcych w Êrodowisku. W praktyce oznacza to, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego naterenach d∏ugotrwa∏ego przebywania ludzi nie powinno przekraczaç 0,1 – 0,2 A/m. Autorzy za-leceƒ wskazujà przy tym, ˝e dzia∏ania podejmowane przez inwestorów w celu obni˝enia pozio-


76

mów pola magnetycznego, nie mogà pociàgaç za sobà nadmiernych wydatków.Bardzo szczegó∏owe i wyjàtkowo restrykcyjne przepisy w zakresie ochrony przed oddzia∏y-

waniem pól magnetycznych 50 Hz, wytwarzanych przez urzàdzenia elektroenergetyczne, obo-wiàzujà w Szwajcarii. Chocia˝ wartoÊç dopuszczalna obowiàzujàca w przypadku ekspozycjikrótkotrwa∏ej (przypadkowej) jest zbli˝ona do wartoÊci rekomendowanej przez Uni´ Europej-skà (H = 80 A/m), to poziom dopuszczalny pola magnetycznego, jaki nie powinien byç prze-kroczony na terenach sàsiadujàcych z nowo budowanymi liniami napowietrznymi ustalono na0,8 A/m. Przepisy szwajcarskie dopuszczajà jednak pewne wyjàtki w sytuacjach, gdy przy pro-jektowaniu i lokalizowaniu linii napowietrznych dokonano wszystkich dzia∏aƒ minimalizujà-cych pole magnetyczne (poprawny wybór trasy z dala od zabudowy, odpowiednie parametrytechniczne linii itd.). Warto podkreÊliç, ˝e we wspomnianych przepisach wprowadzono tak˝eograniczenia poziomu sk∏adowej magnetycznej pola w miejscach (na terenach) sàsiadujàcychz nowo budowanymi stacjami transformatorowymi, rozdzielniami elektrycznymi, trakcjà kole-jowà i tramwajowà.

W Holandii istniejà zalecenia rzàdowe, które w miejscach d∏ugotrwa∏ego przebywania dzie-ci ograniczajà wartoÊç nat´˝enia pola magnetycznego do 0,32 A/m, przy czym wartoÊç ta od-nosi si´ do Êredniego poziomu pola w ciàgu roku.

Kolejnym przyk∏adem restrykcyjnych ograniczeƒ poziomów pola elektromagnetycznego sàprzepisy oraz zalecenia obowiàzujàce na terenie W∏och. Tam, w przypadku pola magnetyczne-go 50 Hz, ustalono 3 wielkoÊci progowe nat´˝enia pola. Pierwszy próg stanowi tzw. limit eks-pozycji, który ustalono na poziomie rekomendowanym przez Uni´ Europejskà (H = 80 A/m).JednoczeÊnie wprowadzono dwie dodatkowe wartoÊci progowe, nazywane we w∏oskich prze-pisach: poziomem uwagi (H = 8 A/m, Êrednia 24 - godzinna dla ekspozycji trwajàcej ponad 4 godziny) oraz celem jakoÊciowym (poziom docelowy) – H = 2,4 A/m (Êrednia 24 - godzinnadla terenów wokó∏ nowych i projektowanych linii napowietrznych). Za interesujàcy przyk∏adsamorzàdnoÊci w kwestiach ochrony Êrodowiska uznaç nale˝y fakt, ˝e w trzech w∏oskich pro-wincjach (Veneto, Emilia-Romagna i Toscana) wprowadzono w analizowanej dziedzinie jesz-cze ostrzejsze przepisy. Ustalono, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego na terenach sàsiadujàcychz nowo budowanymi liniami napowietrznymi, które przeznaczone sà pod lokalizacj´ ˝∏obków,szkó∏, szpitali, budynków mieszkalnych – nie powinno przekraczaç 0,25 A/m.

W USA natomiast tylko dwa stany – Floryda i Nowy Jork – wprowadzi∏y przepisy ogranicza-


77

Stan Obszar, w którym stosowane jest ograniczenie

WartoÊç dopuszczalnanat´˝enia polamagnetycznego

H [A/m]

Uwagi

TABELA 3.10. Stanowe przepisy dotyczàce dopuszczalnych wartoÊci pól magnetycznych (H) pod liniami wysokiego napićia

Florida12

16

16



Pod liniami 230 kV

Pod liniami 500 kV

New York

jàce poziomy pól magnetycznych, wyst´pujàcych pod liniami napowietrznymi (tabela 3.10).Mimo ˝e w pozosta∏ych stanach przepisów takich nie wprowadzono, to w niektórych z nichobowiàzuje moratorium na budow´ linii przesy∏owych, a w kilku zalecono, by ze wzgl´du namo˝liwe oddzia∏ywanie pola magnetycznego, zwi´kszyç odleg∏oÊç projektowanych linii od bu-dynków szkolnych i o podobnym przeznaczeniu.

Ograniczenie ekspozycji Êrodowiskowej na pola magnetyczne o cz´stotliwoÊci sieciowej (50 Hz) obowiàzuje równie˝ w Polsce. Reguluje je wspomniane ju˝ rozporzàdzenie MinistraÂrodowiska [64], które stanowi, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego, jakie mo˝e wyst´powaçw Êrodowisku (w tym równie˝ na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà) niepowinno przekraczaç 60 A/m. Przyj´ta w rozporzàdzeniu [64] wartoÊç dopuszczalna jestmniejsza od poziomu rekomendowanego przez organizacje ponadnarodowe, zajmujàce si´ za-gadnieniami ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elektromagnetycznych.

3.7.5. Przepisy i zalecenia dotyczàce pól elektromagnetycznych w ekspozycji zawodowej

W wi´kszoÊci krajów obowiàzujà przepisy bàdê zalecenia okreÊlajàce dopuszczalne w Êro-dowisku nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego, jednak nie wsz´dzie przy ustalaniuwartoÊci dopuszczalnych zastosowano podzia∏ populacji nara˝onej na dwie grupy: ludnoÊç(ekspozycja Êrodowiskowa) oraz pracowników (ekspozycja zawodowa). W niektórych krajachprzepisy ograniczajàce nara˝enie na pola elektromagnetyczne dotyczà wy∏àcznie ekspozycjizawodowej pracowników. Wed∏ug norm bu∏garskich BNS [8] ograniczenie przebywania w po-lach elektrycznych dotyczy jedynie pracowników obs∏ugujàcych linie i stacje elektroenergetycznewysokiego napićia. WartoÊcià dopuszczalnà jest w tym przypadku 25 kV/m. Krajem, w którymprzepisy rzàdowe (federalne) ograniczajà przebywanie w polach elektromagnetycznych tylkopracowników sà Stany Zjednoczone.

Zestawienie obowiàzujàcych przepisów dotyczàcych ochrony przed oddzia∏ywaniem pól elek-tromagnetycznych w ekspozycji zawodowej prezentuje tabela 3.11. (ekspozycja w polach elek-trycznych) oraz tabela 3.12. (ekspozycja w polach magnetycznych).

Ograniczenia w ekspozycji zawodowej na pola elektryczne i magnetyczne o cz´stotliwoÊci 50 Hz obowiàzujà od wielu lat w Polsce. Podstawà polskich przepisów dotyczàcych ochronyprzed polami elektromagnetycznymi w ekspozycji zawodowej sà tzw. Najwy˝sze Dopuszczalne


78

Paƒstwo lub


WartoÊç dopuszczalnanat´˝enia polaelektrycznego

E [kV/m]

Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊcidopuszczalnej

TABELA 3.11. Najwy˝sze dopuszczalne w ekspozycji zawodowej nat´˝enie pola elektrycznego (E)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

Australia

Austria

10 - 30

10

T (czas pracy) < 80/E

Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mA

10 Tzw. poziom odniesienia. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mA

10 Action value, tzw. poziom akcji. Dopuszczalny pràd roz∏adowania1 mA

Bu∏garia 25

10

10

WartoÊç identyczna, jak zalecana przez ICNIRP


Dopuszczalny poziom dla tu∏owia i g∏owy

Dopuszczalny poziom z wy∏àczeniem tu∏owia i g∏owy


Chorwacja

Wielka Brytania

25USA

Czechy

Holandia

Korea Pd.

W´gry

Rekomendacja dla krajów UniiEuropejskiej

10 Tzw. poziom odniesienia. Przebywanie w polu bez ograniczeƒczasowych. Dopuszczalny pràd roz∏adowania 1 mAICNIRP

62,5

250

Przebywanie w polu bez ograniczeƒ

Przebywanie w polu przez krótki czas

10

10

30

Nat´˝enia (NDN) czynników fizycznych szkodliwych dla zdrowia, w tym pól elektromagnetycz-nych. Zosta∏y one ustalone jako wartoÊci Êrednie, których oddzia∏ywanie na pracownika w ciàgu8-godzinnego, dobowego i 42-godzinnego, tygodniowego wymiaru czasu pracy, przez okres jegoaktywnoÊci zawodowej nie powinno spowodowaç ujemnych zmian w stanie jego zdrowia orazw stanie zdrowia przysz∏ych pokoleƒ.

W Polsce, w zakresie ochrony pracowników (ekspozycja zawodowa) przed oddzia∏ywaniempól elektromagnetycznych, obowiàzujà zapisy rozporzàdzenia Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecz-nej z dnia 29 listopada 2002 r., w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych st´˝eƒ i nat´˝eƒ czynni-ków szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy [60], natomiast metody pomiarów i ocenynat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznego na stanowiskach pracy zosta∏y okreÊlone w nor-


79

Paƒstwo lub


WartoÊç dopuszczalnanat´˝enia polamagnetycznego

H [A/m]

Uwagi i zalecenia odnoÊnie stosowania wartoÊcidopuszczalnej

TABELA 3.12. Najwy˝sze dopuszczalne w ekspozycji zawodowej nat´˝enie pola magnetycznego (H)wg przepisów i zaleceƒ niektórych krajów oraz wg zaleceƒ organizacji mi´dzynarodowych

Australia

400

4 000

Bez ograniczeƒ

Do 2 godzin w ciàgu pracy

4 000


20 000

400

960


Poziom tylko dla koƒczyn


Austria

W´gry

400 Tzw. poziom odniesieniaWielka Brytania

Bu∏garia

Chorwacja

Czechy

Holandia

Korea Pd.

960 Ekspozycja ca∏ego cia∏a

4 800 Ekspozycja nóg i ràk

9 600 Ekspozycja d∏oni i stóp

USA

400

400

Przebywanie w polu przez krótki czas

480

400

400


ICNIRP1) 400 Przebywanie w polu bez ograniczeƒ

Rekomendacja krajów UniiEuropejskiej2)

400 Action value, tzw. poziom akcji

mie PrPN-T-06580-3 [54]. W myÊl wspomnianych przepisów [60], pole elektromagnetyczneo cz´stotliwoÊci 50 Hz na stanowiskach pracy charakteryzowane jest jednoczeÊnie przez nast´-pujàce wielkoÊci normatywne:

• nat´˝enie pola magnetycznego o ogólnym dzia∏aniu na organizm cz∏owieka (H),• nat´˝enie pola elektrycznego o ogólnym dzia∏aniu na organizm cz∏owieka (E),


80

• nat´˝enie pola magnetycznego o dzia∏aniu miejscowym na koƒczyny pracownika – rćedo ∏okci i nogi do kolan (H),

• doz´ rzeczywistà pola magnetycznego strefy zagro˝enia, o ogólnym dzia∏aniu na orga-nizm cz∏owieka, DH = H

2·t [(A/m)

2·godz.],

• doz´ rzeczywistà pola elektrycznego strefy zagro˝enia, o ogólnym dzia∏aniu na organizmcz∏owieka, DE = E

2·t [(kV/m)

2·godz],

• wskaênik ekspozycji dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywistej polamagnetycznego w strefie zagro˝enia, W.

Przywo∏ywane rozporzàdzenie nakazuje, by w otoczeniu êróde∏ pól elektromagnetycznychwyznaczyç i oznakowaç, zgodnie z Polskà Normà [46], obszary wyst´powania pól elektroma-gnetycznych, jako zasi´gi trzech stref ochronnych:

• niebezpiecznej – rozumianej jako obszar, w którym przebywanie pracowników jest zabro-nione (dozwolone wy∏àcznie w przypadku wyposa˝enia pracownika w skutecznie dzia-∏ajàce indywidualne Êrodki ochronne),

• zagro˝enia – rozumianej jako obszar, w którym dopuszczone jest przebywanie pracowni-ków zatrudnionych przy eksploatacji êróde∏ pól, przez czas ograniczony, zgodnie z zasa-dami podanymi w pkt. 4 rozporzàdzenia [60],

• poÊredniej – rozumianej jako obszar, w którym dopuszczone jest przebywanie pracowni-ków zatrudnionych przy eksploatacji êróde∏ pól w ciàgu ca∏ej zmiany roboczej.

W rozumieniu obowiàzujàcych przepisów obszar poza zasi´giem stref ochronnychjest obszarem tzw. strefy bezpiecznej.

Dla pól elektrycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz, za stref´ niebezpiecznà uwa˝a si´ obszar,w którym nat´˝enie pola elektrycznego charakteryzowane wartoÊcià skutecznà nat´˝enia po-la, przekracza wartoÊç 20 kV/m.

Stref´ zagro˝enia stanowi natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego E zawierasi´ w granicach:

10 kV/m < E < 20 kV/m,przy czym ekspozycja w tej strefie musi spe∏niaç jednoczeÊnie warunek:

DE < DdE, w którym:DE - doza rzeczywista pola elektrycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, w przypadku ekspozycji quasi-stacjonarnej na pole elektryczne o tej cz´stotliwoÊci i nat´˝eniu E, które wyst´puje w czasie t, wy-ra˝ona wzorem: DE = E2·t;DdE - doza dopuszczalna pola elektrycznego. WartoÊç ta w przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hznie mo˝e przekraczaç 800 [(kV/m)2 ·godz].

Stref´ poÊrednià stanowi obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego E zawiera si´ w gra-nicach:

5 kV/m < E < 10 kV/m.Strefa bezpieczna to obszar, w którym nat´˝enie pola elektrycznego jest mniejsze od 5 kV/m.

Dla pól magnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz za stref´ niebezpiecznà uwa˝a si´ obszar, w któ-rym nat´˝enie pola magnetycznego, charakteryzowane wartoÊcià skutecznà nat´˝enia pola,przekracza wartoÊç 2000 A/m.

Za stref´ zagro˝enia uwa˝a si´ natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego


81

H zawiera si´ w granicach:200 A/m < H < 2000 A/m,

przy czym ekspozycja w tej strefie musi spe∏niaç jednoczeÊnie warunek:DH < DdH,

w którym:DH - doza rzeczywista pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz, w przypadku ekspozycji sta-cjonarnej na pole magnetyczne o tej cz´stotliwoÊci i nat´˝eniu H, które wyst´puje w czasie t, wy-ra˝ona wzorem: DH = H2 · t;DdH - doza dopuszczalna pola magnetycznego. WartoÊç ta w przypadku pól o cz´stotliwoÊci 50 Hznie mo˝e przekraczaç 0,32 [(kA/m)2·godz.], przy czym gdy ekspozycja o dzia∏aniu miejscowymdotyczy wy∏àcznie koƒczyn, dopuszcza si´ zwi´kszone ich nara˝enie na pola magnetyczne o na-t´˝eniach 5 razy wi´kszych od dopuszczalnych dla ca∏ego cia∏a, z równoczesnym dopuszczeniemdozy dla koƒczyn 25 razy wi´kszej od dozy dla ca∏ego cia∏a.

Stref´ poÊrednià stanowi natomiast obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego H zawie-ra si´ w granicach:

66,6 A/m < H < 200 A/mStrefa bezpieczna to obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego jest mniejsze od 66,6 A/m.

W przypadku wyst´powania na stanowisku pracy pola elektrycznego i magnetycznego w stre-fie zagro˝enia wskaênik ekspozycji W dla dozy rzeczywistej pola elektrycznego i dozy rzeczywi-stej pola magnetycznego wyra˝ony wzorem:

W = [DE/DdE] + [DH/DdH]musi spe∏niaç warunek W < 1.


82

4. OCHRONA ÂRODOWISKA PRZED ODDZIA¸YWANIEM CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH I CHEMICZNYCH ZWIÑZANYCH Z BUDOWÑ I EKSPLOATACJÑ OBIEKTÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH

4.1. PROJEKTOWANIE I BUDOWA NAPOWIETRZNYCH LINII ELEKTROENERGETYCZNYCHWYSOKIEGO NAPI¢CIA W ASPEKCIE ZAGADNIE¡ OCHRONY ÂRODOWISKA


Przy obecnym zapotrzebowaniu na energi´ elektrycznà i koniecznych do pokonania odleg∏o-Êciach przesy∏u, technicznie mo˝liwa i ekonomicznie najbardziej uzasadniona jest w Polsce budo-wa i eksploatacja linii przesy∏owych o znormalizowanych napićiach 220 i 400 kV. W∏aÊcicielemtych linii jest narodowy operator sieci przesy∏owej PSE–Operator S.A. Linie wysokiego napićia -110 kV, s∏u˝àce do przesy∏ania mniejszych mocy na odleg∏oÊç do kilkudziesićiu kilometrów,uznawane sà za linie rozdzielcze, a ich w∏aÊcicielem i u˝ytkownikiem sà spó∏ki dystrybucyjne(dawne zak∏ady energetyczne) majàce swe siedziby w poszczególnych regionach kraju.

Obecnie PSE–Operator S.A. eksploatuje na terenie kraju (rys.4.1):• jednà lini´ o napićiu 750 kV i d∏ugoÊci 114 km,• 68 linii o napićiu 400 kV o ∏àcznej d∏ugoÊci 5 031 km,•165 linii o napićiu 220 kV o ∏àcznej d∏ugoÊci 7 792 km,• 98 stacji najwy˝szych napi´ç.Wszystkie te linie oraz stacje elektroenergetyczne zosta∏y zaprojektowane przez krajowe biu-

ra projektowe i wykonane przez wyspecjalizowane przedsi´biorstwa budowlano-monta˝owe. Proces inwestycyjny, którego celem jest wybudowanie linii przesy∏owej rozpoczyna gruntow-

ne studium techniczno-ekonomiczne, w toku którego okreÊla si´ podstawowe parametry linii,istotne dla sprawnego funkcjonowania systemu elektroenergetycznego, tj.: zdolnoÊç przesy∏o-wà linii (moc, którà linia mo˝e przenosiç w sposób ciàg∏y), napićie (istotne z punktu widzeniastrat przesy∏u oraz uk∏ad pracy linii (jednotorowa, dwutorowa lub dwie linie jednotorowe usy-tuowane obok siebie). Podczas prac prognostycznych wymienione parametry podlegajà dok∏ad-nej analizie, przede wszystkim z punktu widzenia ekonomiczno-niezawodnoÊciowego. Nale˝ypodkreÊliç, ˝e dwa z nich tj. napićie i uk∏ad pracy linii majà decydujàce znaczenie przy rozpa-trywaniu wp∏ywu przysz∏ej inwestycji na Êrodowisko.

Nie ulega wàtpliwoÊci, ˝e przy obecnych uwarunkowaniach (du˝e moce przesy∏ane naznaczne odleg∏oÊci), jednym z najkorzystniejszych rozwiàzaƒ jest budowa linii przesy∏owycho napićiu 400 kV, przy czym - w zale˝noÊci od przesy∏anej mocy - stosowany jest uk∏ad jedno-lub dwutorowy. Linie te, w porównaniu z uk∏adami o napićiu 220 czy 110 kV wymagajà rela-tywnie najmniejszego terenu koniecznego pod ich budow´ (rys.4.2).

W niektórych sytuacjach, wobec znacznego wzrostu zapotrzebowania na energi´ elektrycz-nà oraz w celu zapewnienia bezprzerwowego zasilania odbiorców, niezwykle korzystnym roz-wiàzaniem jest budowa linii napowietrznych wielotorowych, kilkunapićiowych. Linie takieeksploatowane sà w Europie Zachodniej od wielu lat, natomiast w Polsce analizowana jestobecnie mo˝liwoÊç przebudowy niektórych mocno wyeksploatowanych linii napowietrznych220 kV na linie czterotorowe, dwunapićiowe (400 + 220 kV). Jeden z projektów takiej prze-budowy jest aktualnie na ukoƒczeniu.


83

Niewàtpliwà zaletà wspomnianego rozwiàzania jest to, e mo˝na wykorzystaç w ca∏oÊci tra-sy istniejàcych linii 220 kV, które nie tylko wpisa∏y si´ ju˝ w okoliczny krajobraz, lecz sà uwi-docznione w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Warto te˝ zwróciçuwag´, ˝e dzi´ki odpowiedniemu rozmieszczeniu na s∏upie przewodów takiej linii, mo˝liwejest zmniejszenie – w stosunku do rozwiàzaƒ tradycyjnych – terenu pod linià, na którym nat´-˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Linie wielotorowe, kilkunapićiowew porównaniu z uk∏adami jednotorowymi o napićiu 400 czy 220 kV wymagajà te˝ relatywnienajmniejszego terenu koniecznego pod ich budow´ (rys.4.3).

RYS. 4.1. Sieç przesy∏owa najwy˝szych napi´ç w Polsce


84

Jedna dwutorowa linia o napićiu 400 kVjest w stanie przes∏aç tyle energii, co: 4 jednotorowe linie 220 kValbo 15 jednotorowych linii 110 kV

Stosujàc lini´ o wy˝szym napićiu w uk∏adziedwutorowym zamiast jednotorowegozmniejsza si´:

• ucià˝liwoÊç linii dla Êrodowiska• obszar zajmowany przez lini´• materia∏och∏onnoÊç linii

RYS. 4.2. Pasy technologiczne dla linii napowietrznych o napićiach 400, 220 i 110 kV

Eksploatacja jedno- i dwutorowych linii 220 i 400 kV jest przyczynà wyst´powania pewnychucià˝liwoÊci dla Êrodowiska. Podobnych ucià˝liwoÊci mo˝na spodziewaç si´ te˝ w czasie eks-ploatacji planowanych do wybudowania uk∏adów czterotorowych 400+220 kV.

Czynnikami zwiàzanymi z pracà linii napowietrznych najwy˝szych napi´ç sà: pole elektroma-gnetyczne, ha∏as oraz zak∏ócenia radioelektryczne. W przypadku linii 400 i 220 kV czynniki teobejmujà swym zasi´giem stosunkowo niewielki obszar terenu, w porównaniu z oddzia∏ywa-niem kilku czy kilkunastu linii o ni˝szym napićiu i równowa˝nej mocy przesy∏owej, jakkolwiekpoziom ich oddzia∏ywaƒ mo˝e okazaç si´ lokalnie wi´kszy.

Alternatywà dla przesy∏u energii elektrycznej liniami napowietrznymi jest budowa linii ka-blowych. Jakkolwiek oddzia∏ywanie na Êrodowisko linii kablowych nie jest du˝e, to przy ichbudowie nale˝y liczyç si´ ze znacznymi zniszczeniami terenu w obr´bie trasy kabla. Przy po-dejmowaniu decyzji dotyczàcej wyboru linii - kablowej lub napowietrznej - rozstrzygajàce zna-czenie majà jednak koszty, które w ostatecznym rozrachunku obcià˝ajà ka˝dego odbiorcénergii elektrycznej. Poniewa˝ budowa linii kablowych wysokiego napićia jest wielokrotniedro˝sza ni˝ linii napowietrznych, zarówno w Polsce, jak i w wielu innych krajach, budowanesà g∏ównie linie napowietrzne. Linie kablowe najwy˝szych napi´ç budowane sà prawie wy-∏àcznie, jako niezbyt d∏ugie odcinki, które prowadzone sà przez tereny silnie zurbanizowane,gdzie lokalizacja linii napowietrznych jest technicznie niemo˝liwa lub przez obszary, gdzie ko-nieczna jest ochrona bardzo cennych walorów przyrodniczo-krajobrazowych.

ok. 70 mdla linii 400 kV

ok. 200 m dla linii 220 kV

ok. 450 m dla linii 110 kV


85

ok. 120m

ok. 56 m

RYS. 4.3. Pas technologiczny dla linii czterotorowej, dwunapićiowej 400 kV+220 kV

4.1.2. Elementy linii napowietrznych

Ka˝da linia napowietrzna sk∏ada si´ z podstawowych elementów, które podlegajà doborowiw procesie jej projektowania. Nale˝à do nich:

• s∏upy (zazwyczaj stalowe, kratowe lub rurowe konstrukcje wsporcze),• przewody fazowe (robocze) i odgromowe,• izolatory, stosowane w postaci odpowiednio d∏ugich ∏aƒcuchów.

S∏upy

W krajowych liniach przesy∏owych o napićiu 220 lub 400 kV najcz´Êciej stosowane sà sta-lowe s∏upy kratowe o standardowych rozwiàzaniach konstrukcyjnych. Podstawowà cz´Êciàs∏upa jest jego trzon, na którym osadzony jest jeden lub kilka poprzeczników, do których mo-cowane sà uchwyty ∏aƒcuchów izolatorów utrzymujàcych przewody robocze. W zale˝noÊci odmocy, napićia znamionowego linii, liczby torów oraz przewidywanego uk∏adu przewodówkorzysta si´ ze s∏upów okreÊlonej serii (rys. 4.5). W niektórych seriach, zale˝nie od zadania, ja-kie ma spe∏niaç okreÊlony s∏up, wyró˝nia si´ nast´pujàce jego typy:

• s∏up przelotowy (P), przeznaczony do podtrzymywania przewodów bez przejmowanianaciàgu, ustawiany na szlaku prostym,

• s∏up odporowy (O), przejmujàcy naciàg linii, ustawiany na szlaku prostym lub na za∏omie,

Jedna linia czterotorowa dwunapićiowa jest w stanieprzes∏aç tyle energii, co: 1 linia dwutorowa 400 kVi 1 linia dwutorowa 220 kV

Stosujàc lini´ wielotorowà dwunapićiowà

• zmniejsza si´ jej ucià˝liwoÊç dla Êrodowiska• prawie trzykrotnie zmniejsza si´ obszar zajmowany

przez linie• zmniejsza si´ materia∏och∏onnoÊç linii

2x 400 kV +2x 220 kV

2 x 400 kV 2 x 220 kV


86

• s∏up odporowo-naro˝ny (ON), przeznaczony do przejmowania naciàgu i spe∏niajàcy funkcj´ s∏upa odporowego i naro˝nego,

• s∏up kraƒcowy (K) ustawiany na zakoƒczeniu linii,• s∏up rozga∏´êny (R) ustawiany w punkcie rozga∏´zienia linii.Podstawowe wymiary najbardziej rozpowszechnionych s∏upów podawane sà w odpowiednich

katalogach. Dotyczy to zw∏aszcza wysokoÊci do poprzecznika oraz odst´pu pomi´dzy poszcze-gólnymi przewodami fazowymi (tak˝e w przypadku s∏upów linii dwutorowych i czterotoro-wych). W uzasadnionych przypadkach, w celu ograniczenia nat´˝enia pola elektrycznego naobszarze lokalnym, stosuje si´ s∏upy danej serii i okreÊlonego typu o podwy˝szonej wysokoÊci

1.

Istotnà, choç niewidocznà cz´Êç s∏upa stanowi uziemienie. Spe∏nia ono przede wszystkimfunkcj´ ochrony odgromowej linii, a niekiedy Êrodka ochrony przed pora˝eniem pràdem elek-trycznym w sytuacji zak∏óceniowej, w przypadku dotknićia konstrukcji stalowej s∏upa.

Przewody robocze i odgromowe

W liniach napowietrznych wysokiego napićia jako przewody robocze, przewodzàce pràd ob-cià˝enia linii oraz przewody odgromowe stosuje si´ stalowo-aluminiowe, wielodrutowe przewo-dy go∏e (bez izolacji). W liniach 110 kV stosuje si´ przewody robocze pojedyncze, a w liniach 220i 400 kV wiàzki dwu- lub trójprzewodowe. Linia wyposa˝ona w przewody wiàzkowe charaktery-

1 ) Np. dla s∏upa przelotowego (P) danej serii, podwy˝szonego o 5 m stosuje si´ oznaczenie (P+5).

PRZEWODYODGROMOWE

POPRZECZNIKS¸UPA

PRZEWODYFAZOWE

WIÑZKOWE

IZOLATOR(¸A¡CUCH

IZOLATORÓW)

ODST¢PNIK

TRZONS¸UPA

RYS. 4.4. Elementy linii napowietrznej wysokiego napićia


87

zuje si´ przede wszystkim mniejszymi stratami ulotowymi. Ograniczenie ulotu z przewodówwiàzkowych wp∏ywa bardzo korzystnie na obni˝enie poziomu ha∏asu oraz zak∏óceƒ radioelek-trycznych wytwarzanych przez linie. Te niewàtpliwe zalety przewodów wiàzkowych sprawiajà,˝e w celu ograniczenia wp∏ywu linii na Êrodowisko, w nowych uk∏adach przesy∏owych 400 kVpowszechnie stosuje si´ wiàzki trójprzewodowe - uznawane za nowoczesne rozwiàzanie tech-niczne, eliminujàce w znacznym stopniu ha∏as wytwarzany przez linie, szczególnie w czasie z∏ejpogody.

Przekroje przewodów stosowanych w liniach zale˝ne sà przede wszystkim od pràdu obcià˝e-nia linii oraz wymagaƒ mechanicznych (parcie wiatru, obcià˝enie sadzià itd.). Warto podkreÊliç,˝e przewody linii dobierane sà w taki sposób, by wykluczyç mo˝liwoÊç ich zerwania si´, nawetw sytuacjach ekstremalnych tj. przy obcià˝eniu przewodu sadzià i wietrze o znacznej pr dkoÊci.

W celu zabezpieczenia przewodów roboczych, a w konsekwencji ca∏ej linii przed skutkami wy-∏adowaƒ atmosferycznych, linie o napićiach od 110 kV wyposa˝a si´ w przewody (1 lub 2 prze-wody) odgromowe umieszczone w odpowiedniej odleg∏oÊci nad przewodami roboczymi.Zastosowanie przewodów odgromowych sprawia, ˝e przebywanie bezpoÊrednio pod linià w Êrodku prz´s∏a w czasie burzy jest ca∏kowicie bezpieczne, gdy˝ linia stanowi dla tego obszaruskuteczny piorunochron (rys.4.6).

W nowych konstrukcjach linii przesy∏owych stosuje si´ przewody odgromowe wyposa˝onew Êwiat∏owód, s∏u˝àcy do transmisji sygna∏ów (∏àcznoÊç i sterowanie) pomi´dzy u˝ytkownika-mi sieci przesy∏owej.

Izolatory

Zadaniem izolatorów jest zapewnienie dostatecznego odst´pu pomi´dzy przewodami robo-czymi (fazowymi) a stalowà konstrukcjà s∏upa. Przy obecnie stosowanych napićiach przesy∏uwymagane odst´py elektroizolacyjne sà doÊç znaczne, co wymaga stosowania ∏aƒcuchów izola-torów, których d∏ugoÊç - dla linii 400 kV - mo˝e dochodziç do kilku metrów. Typ izolatora orazd∏ugoÊç ∏aƒcucha zale˝à przede wszystkim od napićia linii i typu zastosowanych przewodów ro-boczych, gdy˝ izolatory muszà wytrzymaç, z okreÊlonym wspó∏czynnikiem bezpieczeƒstwa,znaczne obcià˝enia mechaniczne pochodzàce od ci´˝aru samego przewodu oraz si∏ parcia wia-tru. W niektórych sytuacjach (tzw. obostrzenia) wzgl´dy bezpieczeƒstwa nakazujà stosowaniepodwójnych a niekiedy potrójnych ∏aƒcuchów izolatorów, co zabezpiecza przed skutkami opad-

Widok izolatora odciàgowego liniiz ∏aƒcuchem podwójnym


88

nićia przewodu na skutek uszkodzenia jednego rz´du ∏aƒcucha.Rodzaj i typ zastosowanych izolatorów nie ma wp∏ywu na Êrodowisko naturalne, chocia˝ zda-

rzajà si´ sytuacje, w których stwierdza si´ zwi´kszony poziom ha∏asu pod linià (w okolicach s∏u-pa) w nast´pstwie wy∏adowaƒ niezupe∏nych zachodzàcych na uszkodzonym izolatorze.

RYS. 4.5. Sylwetki typowych s∏upów przelotowych (P) stosowanych w krajowych liniach napowietrznych 400 i 220 kV oraz sylwetka prototypowego s∏upa czterotorowego (400 kV + 220 kV)

SERIA HL 52linia jednotorowa

SERIA H 52linia jednotorowa

SERIA M 52linia dwutorowa

SERIA ML 52linia dwutorowa

S¸UP RUROWYlinia dwutorowa

220 kV

400 kV

SERIA Y 52linia jednotorowa

SERIA Z 52linia dwutorowa

SERIA Z 33linia dwutorowa

S¸UP RUROWYlinia dwutorowa

SERIA LH-Plinia czterotorowa

WysokoÊci s∏upów, w zale˝noÊci od napićia (220 kV lub 400 kV) oraz terenu, na jakim sà posadawiane


89

Widok izolatora odciàgowegolinii z ∏aƒcuchem potrójnym

4.1.3. Awarie linii

Jak ju˝ wspomniano wczeÊniej sprawna technicznie i czynna linia napowietrzna wysokiegonapićia jest êród∏em pola elektromagnetycznego, ha∏asu i zak∏óceƒ radioelektrycznych. Ana-lizujàc jej wp∏yw na otoczenie nale˝y tak˝e rozwa˝yç mo˝liwe zagro˝enia zwiàzane z jej po-tencjalnà awarià.

Do mo˝liwych, chocia˝ nies∏ychanie rzadko wyst´pujàcych awarii linii napowietrznych wy-sokiego napićia mo˝na zaliczyç:

• zerwanie przewodu lub przewodów roboczych b´dàcych pod napićiem,• uszkodzenie izolatorów,• odkszta∏cenie lub przewrócenie konstrukcji s∏upa.

Zerwanie przewodów

Przewody linii wysokiego napićia dobieranesà zawsze pod wzgl´dem mechanicznym (wy-trzyma∏oÊciowym) w taki sposób, by wykluczyçmo˝liwoÊç ich zerwania si´. Czasami jednakekstremalne warunki atmosferyczne (huraga-nowy wiatr, wzmo˝one opady mokrego, szybkozamarzajàcego Êniegu) mogà doprowadziç dozerwania przewodu pod napićiem. Nast´pujewówczas przerwa w przep∏ywie pràdu przezuszkodzony przewód, co powoduje zadzia∏aniesystemu zabezpieczeƒ, które w bardzo krótkimczasie (poni˝ej 100 ms) wy∏àczajà lini´ spod na-pićia. Opadajàcy przewód linii, ze wzgl´du naznacznà mas´, mo˝e stanowiç potencjalne za-gro˝enie dla cz∏owieka przebywajàcego w okoli-cy miejsca awarii. Z ca∏à pewnoÊcià jednak niejest mo˝liwe wystàpienie pora˝enia elektrycz-nego, gdy˝ w takiej sytuacji dzia∏ajà zabezpie-

RYS. 4.6. Obszar chroniony przed uderzeniem pioruna

Strefa o minimalnymzagro˝eniuuderzeniempioruna


90

czenia odleg∏oÊciowe, które wy∏àczajà lini´ w bardzo krótkim czasie.Zerwania przewodów fazowych w liniach najwy˝szych napi´ç wyst´pujà niezwykle rzadko.

W Polsce odnotowuje si´ pojedyncze takie przypadki w ciàgu kilku lat, jednak w ˝adnymz nich urywajàcy si´ przewód nie spowodowa∏ pora˝enia pràdem, ani innych niekorzystnychskutków.

Uszkodzenia izolatorów

Prawid∏owo dobrany izolator powinien zapewniç odpowiednià separacj´ (odizolowanie)przewodów pod napićiem od konstrukcji s∏upa oraz przenieÊç obcià˝enie mechaniczne po-chodzàce od ci´˝aru przewodu. W przypadku p´knićia izolatora mo˝e nastàpiç opadnićieprzewodu i zwarcie doziemne, które zostaje szybko zlokalizowane przez zabezpieczenia liniii powoduje jej prawie natychmiastowe wy∏àczenie. W niektórych sytuacjach, w celu zapewnie-nia dodatkowej ochrony przed skutkami zerwania si´ przewodu linii, stosowane sà podwójnea czasem potrójne ∏aƒcuchy izolatorów, tak dobrane, ˝e uszkodzenie jednego z ich nie powo-duje opadnićia przewodu.

Nale˝y zaznaczyç, ˝e przypadki p´kni´ç izolatorów na s∏upach linii najwy˝szych napi´ç sàbardzo rzadkie i w zwiàzku z tym prawdopodobieƒstwo opadnićia przewodu w takich sytu-acjach oceniane jest jako pomijalnie ma∏e.

Pewne wady materia∏owe wyst´pujàce w ceramice izolatorów lub eksploatacja ich w ekstre-malnych warunkach atmosferycznych (du˝a wilgotnoÊç i temperatura) mogà byç natomiastprzyczynà powstawania wy∏adowaƒ niezupe∏nych na powierzchni izolatorów. Tak uszkodzonyizolator nie stwarza jednak ˝adnego zagro˝enia dla cz∏owieka, mo˝e staç si´ jedynie êród∏emzwi´kszonego poziomu ha∏asu.

Odkszta∏cenie lub przewrócenie s∏upa

Stalowe konstrukcje s∏upów sà tak obliczane pod wzgl´dem wytrzyma∏oÊciowym, ˝e mo˝li-woÊç ich z∏amania lub przewrócenia si´ jest bardzo ma∏a. Jedynie w czasie kataklizmu (huragan,trz´sienie ziemi) mo˝e dojÊç do naruszenia stabilnoÊci konstrukcji s∏upa. W ciàgu ostatnich kilku-dziesićiu lat odnotowano jeden przypadek odkszta∏cenia kilku s∏upów na jednej z linii 400 kV,biegnàcej przez tereny o wyjàtkowo niekorzystnych warunkach klimatycznych. Zdarza∏y si´ tak-˝e pojedyncze przypadki z∏amania, a tak˝e przewrócenia si´ s∏upów linii 110 kV. Mia∏y one miej-sce w wyjàtkowo niekorzystnych warunkach atmosferycznych (gwa∏towne opady szybkomarznàcego Êniegu) i nie spowodowa∏y adnego zagro˝enia dla ludzi.

4.1.4. Porównanie krajowych i zagranicznych uk∏adów przesy∏owych najwy˝szych napi´ç

Porównanie najwa˝niejszych parametrów techniczno - eksploatacyjnych uk∏adów przesy∏o-wych najwy˝szych napi´ç u˝ytkowanych w kraju i zagranicà nie wskazuje na wyst´powanieistotnych ró˝nic. Tak wić podobne sà: zdolnoÊci przesy∏owe i napićia znamionowe linii2 o po-równywalnych d∏ugoÊciach. Konstrukcje wsporcze linii eksploatowanych za granicà ró˝nià sińieznacznie, przede wszystkim sylwetkà. W krajach zachodnich obserwuje si´ coraz powszech-niejsze stosowanie s∏upów, które charakteryzujà si´ atrakcyjnà wizualnie, smuk∏à sylwetkà. Sà tonajcz´Êciej tzw. s∏upy rurowe, uznawane przez niektórych specjalistów za lepiej wpisujàce si´w krajobraz.

2) Np. w USA (w zale˝noÊci od kompanii energetycznej): 115, 230, 345, 500 i 765 kV, w Anglii: 132, 275 i 400 kV, a w Grecji: 230 i 420 kV.


91

W ostatnich latach w krajach zachodnich, szczególnie w USA, buduje si´ odcinki eksperymen-talnych linii przesy∏owych, zwykle o napićiu powy˝ej 400 kV, gdzie sprawdza si´ wp∏yw na Êro-dowisko nowych rozwiàzaƒ3 uk∏adów przesy∏owych.

4.1.5. Normy i przepisy dotyczàce budowy linii elektroenergetycznych

Obecnie eksploatowane linie elektroenergetyczne projektowane by∏y w oparciu o zasady za-warte w nieobowiàzujàcej ju˝ normie PN-E-05100-1 [48]. Norma ta w sposób bardzo precyzyjnyokreÊla∏a zasady doboru podstawowych elementów linii, takich jak: przewody (pkt 3), izolatory(pkt 4), osprz´t (pkt 5) oraz konstrukcje wsporcze (pkt 7). W normie okreÊlono m. in. sposób wy-konywania skrzy˝owaƒ i zbli˝eƒ linii z ró˝nego typu obiektami, przede wszystkim z budynkami,drogami, kolejami, mostami, rurociàgami, deszczowniami, opryskiwaczami itd. Norma ta precy-zowa∏a ponadto sposób prowadzenia linii przez lasy i obszary zadrzewieƒ, a tak˝e w pobli˝ulotnisk, budowli o specjalnym przeznaczeniu (budynki ∏atwopalne, obiekty o znaczeniu arty-stycznym itp.) oraz w pobli˝u stref dzia∏ania maszyn i urzàdzeƒ przemys∏owych.

Od dwóch lat obowiàzuje w Polsce nowa norma PN-EN 50341-1:2005 [51] b´dàca t∏umacze-niem normy europejskiej. Sk∏ada si´ ona z trzech cz´Êci. Cz´Êç 1 [51] nazywana tak˝e Cz´Êcià Za-sadniczà zawiera rozdzia∏y wspólne dla wszystkich krajów. Cz´Êç 2 to indeks normatywnychwarunków krajowych, których dok∏adny opis znajduj´ si´ w Cz´Êci 3. Zbiór normatywnych wa-runków krajowych Polski jest obecnie w etapie opracowywania [56].

Norma [51] dotyczy napowietrznych linii elektroenergetycznych o znamionowym napićiuprzemiennym powy˝ej 45 kV i znamionowych cz´stotliwoÊciach poni˝ej 100 Hz. W normie tejokreÊlono ogólne wymagania, które powinny byç spe∏nione przy projektowaniu i budowie nowychlinii napowietrznych, aby zapewniç bezpieczeƒstwo ludzi, sprawnà eksploatacj´ oraz w∏aÊciwypoziom ochrony Êrodowiska.

Rozdzia∏ 3 normy [51] zawiera podstawy i ogólne zasady projektowania konstrukcyjnego,geotechnicznego i mechanicznego linii napowietrznych pràdu przemiennego o napićiu powy˝ej45 kV. Zasady te okreÊlajà, e linià nale˝y zbudowaç w taki sposób, aby w przewidywanym okre-sie u˝ytkowania:

• spe∏nia∏a swojà funkcj´ dla okreÊlonego zbioru warunków, z akceptowalnymi poziomaminiezawodnoÊci i w ekonomiczny sposób,

• nie by∏a nara˝ona na katastrof´ post´pujàcà, jeÊli uszkodzenie powsta∏o w okreÊlonym pod-zespole,

• nie nara˝a∏a ludzi na obra˝enia lub utrat´ ycia podczas budowy i eksploatacji.Powy˝sze wymagania zostajà spe∏nione poprzez wybór odpowiednich materia∏ów, w∏aÊci-

we zaprojektowanie i dobór elementów oraz przez wyspecyfikowanie procedur kontroli obli-czeƒ, wytwarzania, budowy i ich stosowanie odpowiednio do okreÊlonego projektu. Norma[51] okreÊla wić zasady doboru podstawowych elementów linii, takich jak: konstrukcjewsporcze (rozdzia∏ 7), fundamenty (rozdzia∏ 8), przewody fazowe i przewody odgromowez telekomunikacyjnymi w∏óknami Êwiat∏owodowymi lub bez nich (rozdzia∏ 9), izolatory (roz-dzia∏ 10), a tak˝e osprz´t (rozdzia∏ 11).

We wspomnianej normie scharakteryzowano równie˝ podstawowe oddzia∏ywania na linieelektroenergetyczne zwiàzane z obcià˝eniami sta∏ymi (ci´˝arem w∏asnym s∏upów, ∏aƒcuchówizolatorów i przewodów), obcià˝eniem wiatrem, obcià˝eniem oblodzeniem oraz kombinacjà

3) Np. uk∏ady szeÊciofazowe, czy linie na s∏upach typu „T” lub „V”, w otoczeniu których stwierdza si´ znacznie mniejsze nat´˝enia sk∏adowej elektrycznej i magnetycznej pola.


92

tych oddzia∏ywaƒ.SpoÊród zapisów normy [51], które nawiàzujà bezpoÊrednio lub poÊrednio do zagadnieƒ

wp∏ywu napowietrznych linii elektroenergetycznych na Êrodowisko, szczególne znaczenie majàfragmenty dotyczàce:

• okreÊlenia wewn´trznych i zewn´trznych odst´pów izolacyjnych (rozdzia∏ 5.4),• oddzia∏ywania linii wywo∏ane przez zjawisko ulotu, zwiàzane z zak∏óceniami radioelek-

trycznymi, ha∏asem oraz stratami ulotowymi (rozdzia∏ 5.5),• oddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego (rozdzia∏ 5.6),• wymagaƒ dotyczàcych uk∏adów uziemiajàcych (rozdzia∏ 6).Cz´Êç z wymienionych wy˝ej zagadnieƒ (oddzia∏ywanie na odbiór radiowy i telewizyjny, od-

dzia∏ywanie akustyczne oraz wp∏yw pola elektrycznego i magnetycznego) potraktowano w ana-lizowanej normie jedynie has∏owo wskazujàc, by przy projektowaniu i eksploatacji liniiprzestrzegane by∏y postanowienia innych norm i przepisów szczególnych, tj.:

• w zakresie oddzia∏ywaƒ akustycznych:rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych po-ziomów ha∏asu w Êrodowisku [61]

• w zakresie oddzia∏ywaƒ na odbiór radiowy i telewizyjny:Polskiej Normy: PN-E-05118/A1:1998. Przemys∏owe zak∏ócenia radioelektryczne. Elektro-energetyczne linie i stacje wysokiego napićia. Dopuszczalny poziom zak∏óceƒ. Ogólne wy-magania i badania terenowe [47]

• w zakresie oddzia∏ywania pola elektromagnetycznego:rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. w sprawie dopuszczal-nych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzy-mania tych poziomów [64].

4.1.6. Wybór trasy linii przesy∏owej

Decyzje dotyczàce budowy nowej linii elektroenergetycznej podejmowane sà w przypadku ko-niecznoÊci po∏àczenia niedostatecznie powiàzanych fragmentów systemu elektroenergetycznegolub w sytuacji, gdy konieczne staje si´ wyprowadzenie mocy z nowej lub gruntownie modernizo-wanej elektrowni. Sà one zawsze poprzedzone dok∏adnà analizà obejmujàcà zagadnienia rozp∏y-wu mocy, a tak˝e studiami techniczno-ekonomicznymi, w zakresie mo˝liwoÊci realizacjii op∏acalnoÊci przedsi´wzićia. W wi´kszoÊci przypadków decyzje te dotyczà linii napowietrz-nych o ró˝nych poziomach napi´ç, uzale˝nionych od d∏ugoÊci trasy (ze wzgl´du na straty w linii)i przy uwzgl´dnieniu istniejàcych uwarunkowaƒ systemowych.

Linie kablowe o napićiu 220 kV4 i wy˝szym buduje si´ bardzo rzadko, wy∏àcznie w przypad-kach, kiedy budowa linii napowietrznej jest niemo˝liwa ze wzgl´dów technicznych lub ochronyÊrodowiska. Dotyczy to w szczególnoÊci indywidualnych rozwiàzaƒ g∏ównych punktów zasilania(GPZ) na poziomie napićia 110 kV, zlokalizowanych w centrach miast, gdzie wprowadzenie li-nii napowietrznej, ze wzgl´du na istniejàcà, g´stà zabudow´, jest cz´sto praktycznie niemo˝liwe.Nale˝y jednak pami´taç, ˝e linie kablowe sà znacznie dro˝sze od napowietrznych i ponoszenieznacznych nak∏adów inwestycyjnych na ich budow´ wp∏ywa w konsekwencji na wzrost cenyenergii elektrycznej u odbiorcy.

Szczególnie skomplikowanym etapem projektowania nowej linii przesy∏owej jest wybór jej tra-

4) W Polsce istnieje linia kablowa 220 kV o izolacji XLPE ∏àczàca blok energetyczny Pàtnów II w stacji energetycznej 110/220/400 kV z rozdzielnià napowietrznà 220 kV.


93

sy. Linia o napićiu 400 lub 220 kV – cz´sto o d∏ugoÊci przekraczajàcej sto kilometrów – przecinaçmusi tereny o ró˝nym przeznaczeniu i odmiennych walorach krajobrazowych. Podczas projekto-wania dà˝y si´, aby lini´ poprowadziç najkrótszà drogà. Cz´sto warunek ten jest nie do spe∏nienia,gdy˝ projektowana linia mog∏aby przecinaç obszary o szczególnych walorach przyrodniczych orazzak∏ócaç u˝ytkowanie terenów eksploatowanych gospodarczo lub rekreacyjnie. Projektant musiwić uwzgl´dniç nie tylko naruszenia stanu Êrodowiska powodowane samà obecnoÊcià linii prze-sy∏owej (faza eksploatacji), ale tak˝e powstajàce podczas jej budowy (faza budowy). Decyzja doty-czàca wyboru trasy linii jest wić zawsze kompromisem pomi´dzy koniecznoÊcià zachowaniacennych walorów Êrodowiska otaczajàcego lini´, a mo˝liwoÊciami technicznymi i finansowymi.Wynikiem takich w∏aÊnie kompromisów jest fakt, i˝ linie elektroenergetyczne sà o oko∏o 30% d∏u˝-sze ni˝ wynika∏oby to z po∏o˝enia ∏àczonych miejsc i ukszta∏towania terenu.

Do ustalenia trasy linii przyst´puje si´ najcz´Êciej znajàc, przynajmniej w formie wariantowej,moc i napićie linii, liczb´ torów oraz seri´ s∏upów podstawowych. Przy wyborze trasy liniiuwzgl´dnia si´ nie tylko aspekty ekonomiczne przedsi´wzićia oraz wymagania obowiàzujàcychprzepisów dotyczàcych budowy napowietrznych linii przesy∏owych, lecz tak˝e szereg zagadnieƒdotyczàcych ochrony Êrodowiska nie uj´tych w przepisach, w formie szczegó∏owych zapisów.

W procesie projektowania dà˝y si´ zatem do wytyczenia trasy linii w taki sposób, aby w maksy-malnym stopniu ograniczyç:

• d∏ugoÊç linii (z ekonomicznego punktu widzenia najkorzystniejsze jest poprowadzenie linii wzd∏u˝ prostej ∏àczàcej punkty: poczàtkowy i koƒcowy),

• wycink´ lasu lub innego drzewostanu,• oddzia∏ywanie na Êrodowisko pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez lini´,• obszar obj´ty oddzia∏ywaniem ha∏asu spowodowanego eksploatacjà linii,• skutki zak∏óceƒ radioelektrycznych w nast´pstwie pracy linii,• liczb´ miejsc, w których linia przebiega w bliskiej odleg∏oÊci od budynków, w szczególnoÊci

mieszkalnych,• ingerencj´ linii w krajobraz o wyjàtkowych walorach widokowych,• powierzchni´ terenu zajmowanego przez lini´ na obszarach wykorzystywanych do upraw

polowych, je˝eli w pobli˝u znajdujà si´ nieu˝ytki.Wiele z wymienionych zagadnieƒ, to zamierzenia wzajemnie sprzeczne, tote˝ osiàgnićie akcep-

towalnego ekonomicznie kompromisu pomi´dzy wieloma wariantami przebiegu trasy linii, nale˝yuznaç za zadanie niezwykle trudne. Warto dodaç, ˝e cz´Êç z wymienionych wy˝ej kwestii dotyczyrównie˝ lokalizacji stacji elektroenergetycznych, w szczególnoÊci tych o najwy˝szych napićiach.

4.1.7. Prowadzenie linii elektroenergetycznych przez lasy i w pobli˝u drzew

W miar mo˝liwoÊci tras´ linii elektroenergetycznej ustala si´ w taki sposób, by ograniczyç jejprzejÊcie przez tereny leÊne, gdy˝ dzia∏anie takie wià˝e si´ ka˝dorazowo z koniecznoÊcià dokona-nia wycinki drzew, zazwyczaj na znacznym obszarze. W sytuacji, gdy przejÊcie linii przez las jestnieuniknione, tras´ linii ustala si´ w taki sposób, aby w maksymalnym stopniu wykorzystaç siat-k´ linii podzia∏u powierzchniowego lasu, drogi leÊne, pasy przeciwpo˝arowe, wycinki leÊne wy-konane dla innych obiektów lub grunty leÊne o najs∏abszych siedliskach.

W przypadku koniecznoÊci prowadzenia przez tereny leÊne kilku linii elektroenergetycznych


94

o przebiegu równoleg∏ym, w miar´ mo˝liwoÊci buduje si´ linie dwu- lub wielotorowe. Nale˝yprzy tym unikaç prowadzenia linii przez kompleksy leÊne, które stanowià przedmiot szczególnejochrony lub wyst´pujà na obszarach s∏abo zalesionych. Warto podkreÊliç, ˝e prowadzenie liniiprzez zespo∏y leÊne wchodzàce w sk∏ad parków narodowych jest zabronione.

Zamiar przeprowadzenia linii elektroenergetycznej przez las lub tereny zadrzewione wymagawyznaczenia pasa terenu, którego szerokoÊç zale˝na jest od napićia oraz typu linii (rodzaju za-stosowanych s∏upów). Minimalne odleg∏oÊci przewodów linii napowietrznej od koron drzew,które rosnà pod linià lub obok niej, podane sà w rozdziale 5 normy [51]. Dla typowych uk∏adówprzesy∏owych i rozdzielczych eksploatowanych w kraju szerokoÊç pasa wycinki leÊnej wynosi od7,5 m (linie wàskogabarytowe 110 kV) do 32 m (linie 400 kV w uk∏adzie tradycyjnym). Zatemprzy najbardziej niekorzystnym uk∏adzie przesy∏owym (jednotorowa linia 400 kV na s∏upach se-rii Y52) wycince podlega ok. 3,2 ha lasu na ka˝dy kilometr d∏ugoÊci linii. Sà to zatem istotne stra-ty w Êrodowisku, a bioràc pod uwag´, ˝e wycinka i usuwanie drzew podlega wysokim op∏atom,prowadzenie linii przez tereny zalesione podnosi znacznie koszty jej budowy.

W celu ograniczenia strat w nieraz bardzo wartoÊciowym drzewostanie nale˝y stosowaç spe-cjalne serie s∏upów wàskogabarytowych, s∏u˝àcych do prowadzenia linii przez tereny leÊne.W s∏upach tych zrezygnowano z poziomego czy trójkàtnego uk∏adu przewodów fazowych na

RYS. 4.7. Przebieg linii napowietrznej przez tereny leÊne w uk∏adzie tradycyjnym (a) i na s∏upach nadleÊnych (b)

Uk∏ad tradycyjny (a) S∏upy nadleÊne (b)


95

rzecz uk∏adu pionowego. W liniach dwutorowych wprowadzono ∏aƒcuchy izolatorów w uk∏adzieV, co umo˝liwia wzajemne zbli˝enie przewodów poszczególnych torów. Zastosowanie s∏upówwàskogabarytowych pozwala zatem na istotne zmniejszenie szerokoÊci wycinek leÊnych. Nieza-le˝ne jednak od rodzaju s∏upów zastosowanych do odcinków linii prowadzonych przez las, wy-korzystanie obszaru pod liniami, dla celów specjalnej gospodarki leÊnej (np. szkó∏ek leÊnych)nale˝y uznaç za niezwykle po˝yteczne.

W ostatnim czasie wielu zwolenników zyskujà tak˝e rozwiàzania polegajàce na budowie liniiprzechodzàcej przez tereny leÊne na tzw. s∏upach nadleÊnych. Linie takie nie wymagajà wykony-wania przecinki leÊnej wzd∏u˝ trasy linii, a jedynie usunićia niewielu drzew w miejscach plano-wanego ustawienia s∏upów. WysokoÊç zawieszenia przewodów na s∏upach nadleÊnych musiuwzgl´dniaç maksymalnà wysokoÊç drzew w ca∏ym okresie ich wzrostu. Przewody takiej liniibiegnà wić dostatecznie wysoko nad koronami drzew, a o jej obecnoÊci w lesie Êwiadczà jedyniegórne fragmenty s∏upów widoczne ponad lasem.

4.1.8. Trasa linii elektroenergetycznej a ochrona terenu i krajobrazu

Ochrona terenu przed jego wykorzystaniem na cele przemys∏owe i infrastrukturalne pole-ga na tym, by w maksymalnym stopniu ograniczyç:

• powierzchni´ terenu zajmowanego przez obiekt (lini´ lub stacj´ elektroenergetycznà),• obszar obj´ty oddzia∏ywaniami zwiàzanymi z sàsiedztwem inwestycji elektroenergetycznej.Przy lokalizacji obiektów elektroenergetycznych uwzgl´dnia si´ równie˝ rodzaj terenów

przeznaczonych do zajćia. Dà˝y si´ zatem do zajmowania terenów o charakterze nierolni-czym (nieu˝ytki) lub o niewielkiej przydatnoÊci do upraw rolnych (grunty rolne kl. IV i ni˝-szej, ∏àki, pastwiska itp.). Tendencje te znajdujà odzwierciedlenie w stosownych przepisachdotyczàcych procedury lokalizacyjnej. Gdy lokalizowana inwestycja przebiegaç ma przezgrunty rolne najwy˝szych klas inwestor zobowiàzany jest uzyskaç zgod´ na ich przeznacze-nie na cele nierolnicze. Decyzj´ takà, w uzasadnionych przypadkach, wydaje odpowiedni or-gan administracji rzàdowej.


96

Przy analizie zagadnieƒ zwiàzanych z ochronà terenu w dzia∏alnoÊci inwestycyjnej osza-cowaniu podlega cz´sto powierzchnia terenu zajmowanego przez napowietrzne linie elek-troenergetyczne. OkreÊla si´ przede wszystkim obszar, który w zwiàzku z budowà liniizostanie ca∏kowicie wy∏àczony z eksploatacji (powierzchnia terenu zajmowanego przez fun-damenty wszystkich s∏upów linii). Szacuje si´ tak˝e powierzchni´ terenu, na którym wystà-pià pewne ograniczenia w zagospodarowaniu.

Przy porównywaniu powierzchni zajmowanej przez linie elektroenergetyczne ró˝nych ty-pów mo˝na korzystaç z okreÊlenia „pas technologiczny”, który oznacza najcz´Êciej obszarpod linià, na którym nat´˝enie pola elektrycznego mo˝e przekroczyç 1 kV/m lub poziom ha-∏asu mo˝e byç wi´kszy ni˝ 45 dB. SzerokoÊç pasa ograniczonego u˝ytkowania zale˝y przedewszystkim od napićia znamionowego linii i rodzaju (serii) zastosowanych s∏upów. UÊrednio-nà szerokoÊç tego pasa dla ró˝nych rodzajów linii najwy˝szych napi´ç eksploatowanychw kraju podano w tabeli 4.1.

Napićieznamionowe

linii(w kV)

Rodzaj konstrukcjiwsporczych

(seria s∏upów)Liczba torów linii

UÊredniona szerokoÊç pasaograniczonegou˝ytkowania(w metrach)

Powierzchnia obszaru pod linià, na którym mogàwystàpiç ograni-

czenia w zagospo-darowaniu terenu

na kilometr d∏ugoÊci linii

( w arach)

220

400

TABELA 4.1. SzerokoÊç pasa ograniczonego u˝ytkowania pod eksploatowanymi w kraju liniami napowietrznymi najwy˝szych napi´ç, wykonanymi na ró˝nego rodzaju

konstrukcjach wsporczych

H52

H

Hc525

M52

M1

T

Y52

N25

Y52

Z52

ZL52

Z33

45,2

44,0

42,4

39,6

40,0

40,2

73,0

84,0

80,0

78,0

50,0

52,8

452

440

424

396

400

402

730

840

800

780

500

528

1

2

1

2


97

Interesujàce wydaje si´ te˝porównanie powierzchni tere-nu koniecznego do wybudowa-nia ró˝nego typu uk∏adówprzesy∏owych, przeznaczonychdo przesy∏u za∏o˝onej mocy.Rysunki 4.2 i 4.3 ilustrujà fakt,˝e im wy˝sze jest napićie linii,tym mniejsza jest powierzchniaterenu zajmowanego przez li-nie s∏u˝àce do przesy∏u takiejsamej mocy.

Równie interesujàce wydajà sioszacowania przeprowadzone przezEnergoprojekt [91], które wykaza∏y,

˝e dla za∏o˝onego przesy∏u mocy 4000 MW na odleg∏oÊç 180 km najmniejsza powierzchnia terenu zajmo-wanego przez fundamenty s∏upów linii oró˝nym napi ciu wynosi ok.:

• 150 ha dla linii 110 kV,• 37 ha dla linii 220 kV,• 7 ha dla linii 400 kV.Przy przesyle du˝ej mocy, zapotrzebowanie na tak znaczne obszary terenu niezb´dne do wy-

budowania linii o napićiu 220 kV, a szczególnie 110 kV, wynika z koniecznoÊci wykonania kilku-nastu linii 110 kV lub kilku linii 220 kV, które w uzasadnionych przypadkach mo˝na zastàpiçjednà dwutorowà linià 400 kV (rys.4.2). Warto przy tym zwróciç uwag´, e budowa linii wieloto-rowych, kilkunapićiowych (np. 400+220 kV) mo˝e przyczyniç si´ do znacznie oszcz´dniejsze-go gospodarowania terenem, bowiem obszar zajmowany przez takà lini´, jest znacznie mniejszyni˝ teren konieczny do zajćia przez dwie linie dwutorowe (400 kV i 220 kV), umo˝liwiajàceprzesy∏ tej samej mocy, co jedna linia wielotorowa, dwunapićiowa.

Odr bnym zagadnieniem, które nale˝y uwzgl´dniç podczas projektowania obiektów elektro-energetycznych jest ochrona krajobrazu wokó∏ planowanej inwestycji. Krajobraz stanowià cechywidokowe oraz wartoÊci estetyczne danego obszaru. Ka˝dy mo˝e wić inaczej oceniç wp∏ywokreÊlonej dzia∏alnoÊci inwestycyjnej na otaczajàcy krajobraz i zawsze b´dzie to ocena subiek-tywna. Powszechnie uwa˝a si´, ˝e prawie ka˝da dzia∏alnoÊç inwestycyjna wprowadza zaburze-nia do krajobrazu. Nie ulega zatem wàtpliwoÊci, ˝e przy wytyczaniu trasy linii napowietrznejnale˝y uwzgl´dniaç zagadnienia ochrony krajobrazu, w szczególnoÊci w obszarach widokowocennych. Istotnym ograniczeniom podlega wić budowa linii elektroenergetycznych na obsza-rach krajobrazu chronionego1, a prowadzenie linii przez tereny parków narodowych i rezerwa-tów przyrody jest zabronione, co wynika bezpoÊrednio z postanowieƒ przepisów [78].

Znaczne utrudnienia wyst´pujà te˝ przy budowie linii, która przechodziç ma przez obszaryeuropejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Zgodnie z obowiàzujàcymi przepisami [78] pro-cedura lokalizacyjna tego rodzaju inwestycji podlega wyjàtkowym rygorom, a jej realizacja jestmo˝liwa tylko w przypadku, gdy nie spowoduje ona znaczàcego pogorszenia stanu siedliskprzyrodniczych oraz siedlisk gatunków roÊlin i zwierzàt, znajdujàcych si´ na terenie obszarówsieci Natura 2000.

Linia czterotorowa,dwunapićiowa, Niemcy

1) Krajobraz chroniony to obszar odznaczajàcy si´ wyjàtkowà atrakcyjnoÊcià krajobrazowà i rekreacyjnà.


98

W ostatnim czasie przy projektowa-niu i wykonywaniu linii przesy∏owych,na zagadnienia zwiàzane z ochronàkrajobrazu zwraca si´ coraz wi´kszàuwag´. Ukaza∏o si´ te˝ na ten temat kil-ka interesujàcych prac studialnych. Nie-które krajowe biura projektowe pos∏u-gujà si´ ju˝ nowoczesnym oprogramo-waniem wspomagajàcym projektowanielinii elektroenergetycznych z uwzgl´d-nieniem zagadnieƒ w∏aÊciwego wkom-ponowania linii w istniejàcy krajobraz.

Niezwykle trudno jest na etapieprojektowania oceniç, czy i w jakimstopniu linia napowietrzna spowodujeobni˝enie walorów krajobrazu - mo˝-na jednak sformu∏owaç ogólne zalece-nia, których przestrzeganie w wieluprzypadkach zminimalizuje negatyw-ne wra˝enia estetyczne:

• korzystne jest, by linii elektroenergetycznej nie by∏o widaç z miejsc najbardziej ucz´szczanych wdanym rejonie,

• „ukrycie” linii w krajobrazie pagórkowatym zapewniç mo˝na unikajàc jej prowadzeniaszczytami pagórków i wzniesieƒ, wytyczajàc jej tras´ w zag∏´bieniach terenu, na stokachwzniesieƒ lub mi´dzy wzgórzami,

• przy przechodzeniu linii przez szczyt wzniesienia, wzgl´dy estetyczne sugerujà lokalizowa-nie s∏upów po obu stronach pagórka, a nie na jego szczycie,

• za rozwiàzanie w∏aÊciwe nale˝y uznaç oddalenie linii napowietrznej od zabytków, terenówpodlegajàcych ochronie przyrodniczej (obszary sieci Natura 2000, rezerwaty przyrody),parków czy terenów rekreacyjnych o du˝ym nasileniu ruchu turystycznego,

• w przypadku prowadzenia linii równolegle do dróg o du˝ym nat´˝eniu ruchu, pomi´dzy linià a drogà korzystne jest usytuowanie pasa zadrzewieƒ dla zas∏onićia linii,

• stosowanie krótszych, bardziej wytrzyma∏ych elektrycznie i mechanicznie ∏aƒcuchów izola-torów powoduje, e konstrukcja linii sprawia wra˝enie lekkoÊci.

Z ochronà krajobrazu wià˝e si´ tak˝e zagadnienie wyboru pomi´dzy stosowaniem wyso-kich s∏upów, przy stosunkowo rozleg∏ych prz´s∏ach lub ni˝szych s∏upów wymuszajàcych budo-w´ prz´se∏ krótkich. Wzgl´dy ekonomiczne i ch´ç obni˝enia nat´˝enia pola elektrycznegow otoczeniu linii pozostajà wić w sprzecznoÊci z wymogami ochrony krajobrazu i powodujàkoniecznoÊç znalezienia rozsàdnego kompromisu.

Uwzgl´dnienie wszystkich zagadnieƒ zwiàzanych z ochronà krajobrazu na etapie opraco-wywania studium trasy linii przesy∏owej wymaga konsultacji ze specjalistami przede wszyst-kim z zakresu ekologii. W wielu jednak przypadkach uwzgl´dnienie wszystkich wymagaƒzwiàzanych z ochronà krajobrazu b´dzie niezwykle trudne, gdy˝ spowodowaç mo˝e znacznewyd∏u˝enie trasy linii.

Linia czterotorowa,dwunapićiowa,Polska


99

4.2. CHARAKTERYSTYKA CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH WYTWARZANYCH PRZEZ LINIE ELEKTROENERGETYCZNE I ICH WP¸YW NA ÂRODOWISKO

Do podstawowych czynników oddzia∏ujàcych na Êrodowisko, zwiàzanych z pracà czynneji sprawnej technicznie napowietrznej linii wysokiego napićia pràdu przemiennego mo˝na za-liczyç:

• pole elektromagnetyczne (sk∏adowa elektryczna i magnetyczna),• ha∏as (szumy akustyczne),• zak∏ócenia radioelektryczne.Czynniki te mogà wp∏ywaç jedynie na organizm cz∏owieka. Nie stwierdzono bowiem do tej

pory ich wp∏ywu na inne elementy Êrodowiska, takie jak gleba, roÊliny, woda itd.

4.2.1. Pole elektryczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç

Zagadnienia zwiàzane z oddzia∏ywaniem na Êrodowisko pól elektromagnetycznych, wytwarza-nych przez urzàdzenia elektroenergetyczne wysokiego napićia, regulujà nast´pujàce przepisy:

1) w zakresie ochrony przed oddzia∏ywaniem pola elektromagnetycznego• rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r., w sprawie dopuszczal-

nych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzy-mania tych poziomów [64]

2) w zakresie projektowania i budowy linii elektroenergetycznych• norma PN-EN 50341-1:2005 Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemienne-

go powy˝ej 45 kV. Cz´Êç 1: Wymagania ogólne. Specyfikacje wspólne [51].Chocia˝ norma [51] nie precyzuje wartoÊci granicznych nat´˝enia pola elektrycznego i ma-

gnetycznego, to wskazuje wyraênie, ˝e powinny one wynikaç z ustaleƒ odpowiednich normi przepisów bezpieczeƒstwa. Oznacza to odwo∏anie do zapisów wspomnianego rozporzàdzeniaMinistra Ârodowiska [64]. Norma ta nie okreÊla równie˝ najmniejszych dopuszczalnych odleg∏o-Êci przewodów roboczych linii napowietrznej od ziemi, koniecznych do ograniczenia pola elek-trycznego do wartoÊci dopuszczalnych okreÊlonych w przepisach [64]. Precyzuje jednakminimalne odst´py izolacyjne w prz´Êle i na s∏upie, minimalne odleg∏oÊci przewodów linii od po-wierzchni ziemi na obszarach oddalonych od budynków, dróg, linii kolejowych i ˝aglowych drógwodnych, minimalne odst´py izolacyjne od budynków mieszkalnych oraz minimalne odst´pyprzewodów w przypadku skrzy˝owaƒ i zbli˝eƒ linii do ró˝nych obiektów.

Zgodnie z zapisami zawartymi w tabeli 5.4.4. normy [51] najmniejsza odleg∏oÊç pionowa odziemi przewodu roboczego linii (hmin) powinna wynosiç:

• 6,0 m dla linii o napićiu 110 kV,• 6,7 m dla linii o napićiu 220 kV,• 7,8 m dla linii o napićiu 400 kV.W rozdziale 5 normy [51] okreÊlono równie˝ minimalne odleg∏oÊci pionowe i poziome prze-

wodów linii od budynków mieszkalnych. Brak jest jednak informacji o zakazie prowadzenia liniinad budynkami, w szczególnoÊci mieszkalnymi. Trzeba przypomnieç, ˝e przepisy nieobowiàzu-jàcej ju˝ normy [48], zabrania∏y prowadzenia linii o napićiu 400 kV oraz nowobudowanych linii220 kV nad budynkami mieszkalnymi oraz innymi budynkami u˝ytecznoÊci publicznej, w któ-rych mogà stale przebywaç ludzie. Dopuszcza∏y jednak przy zachowaniu odpowiednich odleg∏o-


100

Êci przewodów od budynków, prowadzenie linii 110 kV i modernizowanych linii 220 kV nad taki-mi budynkami.

Jak ju˝ wspomniano, zagadnienia dotyczàce ochrony ludzi i Êrodowiska przed oddzia∏ywa-niem pola elektromagnetycznego wytwarzanego m.in. przez linie napowietrzne i stacje elek-troenergetyczne wysokiego napićia, zosta∏y uj´te w rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiskaz dnia 30 paêdziernika 2003 r., w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznychw Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów [64], które okreÊla:

1) dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych w Êrodowisku, zró˝nicowane dla:• terenów przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà,• miejsc dost´pnych dla ludnoÊci;

2) zakresy cz´stotliwoÊci pól elektromagnetycznych, dla których okreÊla si´ parametry fizycz-ne charakteryzujàce oddzia∏ywanie pól elektromagnetycznych na Êrodowisko;

3) metody sprawdzania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych;4) metody wyznaczania dotrzymania dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych.Zgodnie z zapisami zawartymi w tym rozporzàdzeniu (za∏àcznik nr 1 do rozporzàdzenia [64]),

dopuszczalne w Êrodowisku poziomy pola elektromagnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz dlamiejsc dost´pnych dla ludnoÊci, wynoszà

• dla sk∏adowej elektrycznej (E) - 10 kV/m,• dla sk∏adowej magnetycznej (H) - 60 A/m.Wspomniane przepisy stanowià ponadto, ˝e na terenach przeznaczonych pod zabudow´

RYS. 4.8. Pole elektryczne w otoczeniu linii przesy∏owej

POLE ELEKTRYCZNE SZYBKO MALEJE PRZY ODDALANIU SI¢ OD OSI LINII, A TAK˚E PRZY ZBLI˚ANIU SI¢ DO KONSTRUKCJI S¸UPÓW.

POLE ELEKTRYCZNE JEST NAJSILNIEJSZE W ÂRODKU PRZ¢S¸A – NAJCZ¢ÂCIEJ W PO¸OWIEODLEG¸OÂCI POMI¢DZY S¸UPAMI. TAM ODLEG¸OÂåPRZEWODÓW OD ZIEMI JEST NAJMNIEJSZA.

DO WYSOKOÂCI 2 m NAD ZIEMIÑ NAT¢˚ENIE POLA ELEKTRYCZNEGO JEST MNIEJSZE OD 10 kV / m. W ODLEG¸OÂCI OK. 23 – 28 m OD OSI LINII 400 kV NAT¢˚ENIE POLA SPADA DO 1 kV / m.

0,4 kV/m

30m

20m

10m

0m

1,9 kV/m

5,8 kV/m

1,7 kV/m


101

mieszkaniowà nat´˝enie pola elektrycznego nie mo˝e przekraczaç wartoÊci 1 kV/m, a nat´˝eniepola magnetycznego wartoÊci 60 A/m.

Za∏àcznik nr 2 do rozporzàdzenia [64] okreÊla metody sprawdzania dotrzymania dopuszczal-nych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku. Sprawdzenia tego dokonuje si´ metodàpomiaru pól elektromagnetycznych w otoczeniu linii lub stacji elektroenergetycznych wytwarzajà-cych takie pola i porównania otrzymanych wyników pomiarów z wartoÊciami dopuszczalnymi dlaobu sk∏adowych pola elektromagnetycznego. Pomiary poziomów pól elektromagnetycznych wy-konuje si´ bezpoÊrednio po pierwszym uruchomieniu obiektu elektroenergetycznego lub ka˝dora-zowo w razie zmiany warunków jego pracy, o ile zmiany te mogà mieç wp∏yw na poziomy pólelektromagnetycznych, których êród∏em jest linia bàdê stacja elektroenergetyczna.

W kontekÊcie wskazanych ograniczeƒ, istotnà kwestià przy projektowaniu, tak linii jak i sta-cji elektroenergetycznych, jest identyfikacja rozk∏adu pola elektrycznego w otoczeniu plano-wanego do realizacji obiektu elektroenergetycznego.

Na wartoÊç maksymalnà i rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu linii napowietrznej wp∏y-wajà g∏ównie nast´pujàce jej parametry:

• napićie robocze linii,• odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi,• odst´py pomi´dzy przewodami ró˝nych faz lub wiàzkami przewodów,• geometryczny uk∏ad przewodów fazowych, a w liniach dwu- i wielotorowych - wzajemne

usytuowanie przewodów (lub wiàzek) tej samej fazy w ró˝nych torach,• Êrednica przewodów, a w przypadku przewodów wiàzkowych równie˝ odst´p przewodów

w wiàzce.

RYS. 4.9. Widok prz´s∏a prostego

PRZ¢S¸O PROSTE (POZIOME)S¸UP A S¸UP B

a – rozpi´toÊç prz´s∏a; f – zwis linii; h– odleg∏oÊç przewodów fazowych (najni˝ej zawieszonych) od ziemi. W przypadku takiego prz´s∏a najwi´kszy zwis linii (f=fmax) wyst´puje w po∏owie odleg∏oÊci pomi´dzy sàsiednimi s∏upami (a/2).

W tym miejscu odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi jest najmniejsza (h=hmin).

f

ha

a–2


102

Inne elementy konstrukcyjne linii, np. przewody odgromowe majà mniejszy wp∏yw na rozk∏adnat´˝enia pola elektrycznego pod linià.

Na rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej wp∏ywajà tak˝eelementy otoczenia po∏o˝one w bezpoÊredniej jej bliskoÊci, takie jak: zabudowania (w tym domymieszkalne, w szczególnoÊci o znacznej wysokoÊci), drzewa, p∏oty oraz inne konstrukcje przewo-dzàce. Wp∏yw wspomnianych elementów na rozk∏ad pola elektrycznego jest ró˝ny i w zwiàzkuz tym, do scharakteryzowania rozk∏adu tego pola w sàsiedztwie linii napowietrznych nale˝y po-s∏ugiwaç si´ tzw. polem niezniekszta∏conym (niezak∏óconym), czyli takim, jakie wyst´puje w po-bli˝u linii przy braku jakichkolwiek elementów zaburzajàcych jego rozk∏ad. Taki sposóbpost´powania eliminuje trudnoÊci zwiàzane z uwzgl´dnieniem elementów zniekszta∏cajàcychpole elektryczne w procesie obliczeƒ, a ponadto pozwala na jednoznaczne porównywanie roz-k∏adów pól dla ró˝nych typów linii. Warto przy tym podkreÊliç, ˝e wyznaczenie rozk∏adu polaelektrycznego, uwzgl´dniajàcego wyst´pujàce zniekszta∏cenia, jest mo˝liwe dopiero podczas po-miarów przeprowadzanych w warunkach rzeczywistych.

Dla linii o danym napićiu wybór okreÊlonego s∏upa. narzuca uk∏ad geometryczny przewodówfazowych oraz w wi´kszoÊci przypadków rodzaj (przekrój) przewodów roboczych. Nat´˝enie polaelektrycznego w otoczeniu linii zale˝y wtedy wy∏àcznie (przy braku obiektów przewodzàcychw sàsiedztwie linii) od odleg∏oÊci przewód fazowy - ziemia. Wzrasta ono wraz ze zmniejszaniemsi´ tej odleg∏oÊci, a najwi´ksza jego wartoÊç wyst´puje w miejscu, gdzie odleg∏oÊç przewodów odziemi jest najmniejsza - zazwyczaj w Êrodku prz´s∏a (rys.4.8 i 4.9), tj. w po∏owie odleg∏oÊci pomi´-dzy sàsiednimi s∏upami. Stwierdzenie to jest prawdziwe jedynie dla tzw. prz´se∏ prostych (rys.4.9).W przypadku prz´se∏ pochy∏ych maksymalna wartoÊç nat´˝enia pola wyst´puje w miejscu, w któ-rym odleg∏oÊç od ziemi przewodów linii jest najmniejsza, lecz nie jest to wtedy Êrodek prz´s∏a.

Poniewa˝ odleg∏oÊç przewód fazowy-ziemia zale˝y od wielu czynników (napr ˝enie przewo-dów, temperatura otoczenia, temperatura przewodów, rozpi´toÊç prz´s∏a itd.), przy obliczeniachrozk∏adu pola elektrycznego rozpatruje si´ najcz´Êciej tzw. najwi´kszy zwis normalny tj. wyst´pu-jàcy w temperaturze +60

oC. Warto podkreÊliç, e wyznaczona w ten sposób maksymalna wartoÊç

nat´˝enia pola elektrycznego pod linià, b´dzie wyst´powa∏a tylko sporadycznie, w wyjàtkoworzadkich warunkach pogodowych (upalne lato) i przy maksymalnym obcià˝eniu linii. Przez wi´k-szoÊç dni w roku nat´˝enie pola elektrycznego b´dzie z pewnoÊcià znacznie mniejsze.

Wyznaczenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego (Emax) w otoczeniu linii nienastr cza wi´kszych problemów. Dla linii projektowanych wyznacza si´ jà metodami obliczenio-wymi, natomiast dla obiektów eksploatowanych korzysta si´ z metod pomiarowych. Nale˝y jed-

Napićie linii, kV Nat´˝enie pola elektrycznego, w kV/m

TABELA 4.2. Maksymalne zmierzone nat´˝enia pól elektrycznych w otoczeniu krajowych liniinapowietrznych 110, 220 i 400 kV przy najwi´kszym zwisie linii, na wysokoÊci 2 m nad ziemià

110

220

400

3,3

5,2

9,9


103

nak pami´taç, e przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych, szczególnie zaÊ przy pomiarze mak-symalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, nale˝y uwzgl´dniç fakt, ˝e pomiary zazwyczajnie sà przeprowadzane wtedy, gdy odleg∏oÊç przewodów roboczych od ziemi jest najmniejsza(maksymalny zwis przewodów). W takiej sytuacji wartoÊci zmierzone nale˝y skorygowaç,uwzgl´dniajàc zarówno aktualnà w chwili wykonywania pomiarów odleg∏oÊç przewodów odziemi, jak i odleg∏oÊç najmniejszà, wynikajàcà z najwi´kszego zwisu przewodów.

Zgodnie z rozporzàdzeniem Ministra Ârodowiska [64], w otoczeniu linii elektroenergetycz-nych pomiary pola elektrycznego nale˝y wykonywaç nad powierzchnià ziemi lub nad innymi po-wierzchniami, na których mogà przebywaç ludzie, w szczególnoÊci dachami spe∏niajàcymi roletarasów, tarasami, balkonami, podestami - na wysokoÊci 2 m, a w pobli˝u obiektów budowla-nych, w odleg∏oÊci nie mniejszej ni˝ 1,6 m od Êcian tych obiektów (ze wzgl´du zak∏ócajàcywp∏yw obiektów przewodzàcych).

W tabeli 4.2 przedstawiono zmierzone, z uwzgl´dnieniem wy˝ej sprecyzowanych zaleceƒ,maksymalne wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego w otoczeniu krajowych linii napowietrznychró˝nych napi´ç.

Równie istotne, jak okreÊlenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego Emax, jest

S∏upy Emax

przy h=hfh1

Zasi´g obszaru, w którym E>1 kV/m

LINIE 220 kV

LINIE 400 kV

seria typ [m]

H 52H 52M 52M 52ML 52ML52

ObjaÊnienia:Dla linii 220 kV przyj´to najmniejszà odleg∏oÊç od ziemi najni˝ej zawieszonego przewodu fazowego hmin = 6,7m i maksymalne napićierobocze 245 kV.Dla linii 400 kV przyj´to najmniejszà odleg∏oÊç od ziemi najni˝ej zawieszonego przewodu fazowego hmin = 9,0m i maksymalne napićierobocze 420 kV.h1 – odleg∏oÊç od ziemi przewodu fazowego, przy której maksymalna wartoÊç nat´˝enia pola elektrycznego pod linià na wysokoÊci 2 mwynosi 1 kV/m (przy wi´kszej odleg∏oÊci od h1 w adnym miejscu pod linià – na wysokoÊci 2 m nad ziemià – nat´˝enie pola elektrycznegonie przekroczy wartoÊci 1 kV/m.

PON150PON150PON150

17,618,519,017,515,014,5

5,65,84,34,24,94,7

± 20,0± 21,5± 19,5± 20,0± 14,5± 13,5

Y52Y52Z52Z52Z33Z33E33

PON150PON150PM3P

31,031,026,526,528,529,027,0

8,58,97,87,78,78,78,3

± 31,5± 33,0± 23,0± 23,0± 24,0± 25,0± 22,0

[m][kV/m]

TABELA 4.3. Obliczone wartoÊci maksymalne nat´˝enia pola elektrycznego Emax oraz zasi´gi obszarów, w których nat´˝enie pola elektrycznego (E) jest wi´ksze od 1 kV/m dla typowych linii najwy˝szych napi´ç

Nat´˝enie pola elektrycznego wyznaczane na wysokoÊci 2 m nad ziemià


104

ustalenie granic obszaru, w którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Wy-znaczenie tego obszaru jest nieod∏àcznym etapem projektowania linii, bowiem ma podstawoweznaczenie przy okreÊleniu potencjalnej ucià˝liwoÊci linii elektroenergetycznej na Êrodowisko.W przeciwieƒstwie do wyznaczania wartoÊci maksymalnej (Emax), okreÊlenie takiego obszaru jestju˝ obliczeniowo zagadnieniem z∏o˝onym. SzerokoÊç obszaru, w którym nat´˝enie pola elektrycz-nego przekracza wartoÊç 1 kV/m, zale˝y od wielu parametrów. W wi´kszoÊci przypadków naj-wi´ksza szerokoÊç tego obszaru wyst´powaç b´dzie na wysokoÊci przekraczajàcej 2 m nad ziemià.W celu dotrzymania warunków okreÊlonych w rozporzàdzeniu [64] oraz koniecznoÊci rezerwo-wania terenów pod budow´ linii w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, obli-czenia szerokoÊci takiego obszaru nale˝y przeprowadzaç dla ka˝dego prz´s∏a linii. Sà oneszczególnie istotne w sytuacji, gdy planowana do wybudowania linia ma przebiegaç niedaleko odterenów przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà.

Obliczenia rozk∏adu pola elektrycznego oraz wyznaczenie obszarów pod liniami napowietrz-nymi, w których nat´˝enie pola zawiera si´ w przedziale od 1 do 10 kV/m wymaga specjali-stycznego oprogramowania. Cennà pomocà w tym zakresie, szczególnie dla projektantów,wydajà si´ byç programy komputerowe przygotowane w Instytucie Energoelektryki PolitechnikiWroc∏awskiej oraz opracowania Instytutu Energetyki [39,43], w których podano praktycznesposoby wyznaczania maksymalnych wartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego i magnetycznegodla typowych uk∏adów przesy∏owych (linie 220 i 400 kV) i rozdzielczych (linie 110 kV) projek-towanych i eksploatowanych w kraju. Opracowania te pozwalajà te˝ na wyznaczenie zasi´guoddzia∏ywania pola elektrycznego i magnetycznego, w szczególnoÊci umo˝liwiajà okreÊlenie

RYS. 4.10. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upach kratowych serii M52, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczalnej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m

nat´

˝eni

e po

la e

lekt

rycz

nego

E [k

V/m

]

odleg∏oÊç od osi linii [m]-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

M 52

6

5

4

3

2

1


1055) Zarzàdzenie to obowiàzywa∏o do 31.12.1997 r.

odleg∏oÊci od osi linii, gdzie nat´˝enie pola elektrycznego - wyznaczane na wysokoÊci 2 m nadziemià – spada poni˝ej wartoÊci 1 kV/m.

Korzystajàc z dost´pnych wyników obliczeƒ w tabeli 4.3 zestawiono obliczone wartoÊci maksy-malne nat´˝enia pola elektrycznego (Emax) oraz zasi´gi obszarów, w których nat´˝enie pola elek-trycznego (E) jest wi´ksze od 1 kV/m dla typowych linii napowietrznych o napićiu 220 i 400 kV.

Dla zilustrowania typowych rozk∏adów pola elektrycznego w otoczeniu linii napowietrznych,na rys. 4.10 – 4.14 przedstawiono je dla linii o napićiach 220 i 400 kV oraz realizowanej aktual-nie czterotorowej linii dwunapićiowej 400+220 kV.

Jak ju˝ wspomniano, powa˝ny problem stwarza prowadzenie linii napowietrznych nad bu-dynkami mieszkalnymi lub w niewielkiej odleg∏oÊci od takich budynków. Sytuacje takie prowa-dzà czasami do konfliktów pomi´dzy w∏aÊcicielem linii, a mieszkaƒcami domów, nad którymi lubobok których przebiega lub ma przebiegaç linia.

W przypadku, gdy linia poprowadzona ma byç w niewielkiej odleg∏oÊci od budynku mieszkal-nego lub u˝ytecznoÊci publicznej, w którym stale mogà przebywaç ludzie, projektanci najcz´Êciejpos∏ugujà si´ wytycznymi zawartymi w nieobowiàzujàcym5 ju˝ zarzàdzeniu Ministra Górnictwai Energetyki z dnia 28 stycznia 1985 r., w sprawie szczegó∏owych wytycznych projektowaniai eksploatacji urzàdzeƒ elektroenergetycznych w zakresie ochrony ludzi i Êrodowiska przed od-dzia∏ywaniem pola elektromagnetycznego (M.P. nr 3, 1985, poz.24).

Napićie znamionowe

linii [kV]

Odleg∏oÊç (l0) w metrach mi´dzy najbli˝szym przewodem linii (lub innà cz´Êcià pod napićiem) a kraw´dzià balkonu lub tarasu oraz dachem, tarasemlub p∏aszczyznà poziomà, przy której nat´˝enie pola elektrycznego na pewno

nie przekroczy wartoÊci 1kV/m (kolumna a) i 10 kV/m (kolumna b)

a b

Tabela 4.4. Odleg∏oÊci (l0) pomi´dzy najbli˝szym przewodem linii a cz´Êcià budynku, przy którychnat´˝enie pola elektrycznego na pewno nie przekracza wartoÊci 1kV/m i 10 kV/m

110 14,5 4,0

220 26,0 5,5400 33,0 8,5

Uwaga: W odniesieniu do linii elektroenergetycznych o napićiach znamionowych 400 kV wartoÊci podane w kolumnie b oznaczajà poziomàodleg∏oÊç przewodu od kraw´dzi balkonu lub tarasu.

Napićie linii, kV Nat´˝enie pola magnetycznego, A/m

TABELA 4.5. Maksymalne zmierzone nat´˝enia pól magnetycznych w otoczeniu krajowych liniinapowietrznych 110, 220 i 400 kV przy najwi´kszym zwisie linii, na wysokoÊci 2 m nad ziemià

110

220

400

15,3

32,6

37,7


106

Tabela stanowiàca za∏àcznik do tego zarzàdzenia okreÊla minimalnà odleg∏oÊç (lo) przewodów li-nii od budynku (Êciany budynku, tarasu, balkonu lub innego miejsca budynku, w którym mo˝liwyjest sta∏y pobyt ludzi), która zapewnia obni˝enie nat´˝enia pola elektrycznego do poziomu 1 kV/m. Je˝eli zatem projektowana odleg∏oÊç (l) przewodu linii po∏o˝onego najbli ej analizowanegobudynku jest wi ksza od odleg∏oÊci (lo) podanej w tabeli 4.4 - to oznacza, e w budynku, w miejscachsta∏ego przebywania ludzi, nat´˝enie pola elektrycznego b´dzie na pewno mniejsze ni 1 kV/m.

Warto podkreÊliç, e jeÊli l < lo, to nie oznacza wcale, e w miejscu, gdzie zlokalizowany b´dziebudynek, wartoÊç dopuszczalna nat´˝enia pola elektrycznego (1 kV/m - na terenach przeznaczo-nych pod zabudow´ mieszkaniowà) okreÊlona w rozporzàdzeniu [64] zostanie przekroczona.W takim przypadku konieczne jest wykonanie obliczeƒ, które doprowadzà do ustalenia rzeczywi-stego nat´˝enia pola elektrycznego w interesujàcych miejscach.

Korzystanie przy projektowaniu linii z doÊç wygodnej tabelarycznej formu∏y napotyka jednakna coraz wi´ksze trudnoÊci. Nie∏atwo bowiem, szczególnie dla linii lokalizowanych w obszarachzurbanizowanych, zaproponowaç tras´, która pozwala na dotrzymanie tak znacznych odleg∏oÊciprzewodów od zabudowy mieszkaniowej.

4.2.2. Pole magnetyczne w otoczeniu napowietrznych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç

Jak ju˝ wspomniano, zagadnienie oddzia∏ywania na Êrodowisko pól magnetycznych o cz´sto-tliwoÊci 50 Hz jest przedmiotem wielu ostatnio ukazujàcych si´ prac z dziedziny bioelektroma-gnetyzmu. Wyniki tych badaƒ eksperymentalnych wskazujà, ˝e przemienne pole magnetyczneo cz´stotliwoÊci 50/60 Hz mo˝e, w pewnych warunkach, wp∏ywaç w sposób niekorzystny na or-

RYS. 4.11. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upachrurowych, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczalnej

przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m

nat´

˝eni

e po

la e

lekt

rycz

nego

E [k

V/m

]

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

S¸UPRUROWY

8

7

6

5

4

3

2

1

odleg∏oÊç od osi linii [m]


107

RYS. 4.12. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏upach kratowych serii Z33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów,

przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9 m

RYS. 4.13. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏upach kratowych serii E33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów,

przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9 m

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

Z 33

E 33

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

nat´

˝eni

e po

la e

lekt

rycz

nego

E [k

V/m

]


nat´

˝eni

e po

la e

lekt

rycz

nego

E [k

V/m

]



108

RYS. 4.14. Rozk∏ad pola elektrycznego w otoczeniu realizowanej czterotorowej, dwunapićiowej(400kV+220kV) linii napowietrznej na s∏upach typu LHP, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu

przewodów, przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=7 m

ganizm cz∏owieka. Z tego powodu w wielu krajach wprowadzono przepisy i zalecenia w zakresieochrony przed polami magnetycznymi o cz´stotliwoÊci 50 Hz. Przepisy dotyczàce wartoÊci do-puszczalnej pola magnetycznego obowiàzujà równie˝ w Polsce. Reguluje je rozporzàdzenie Mini-stra Ârodowiska [64], które stanowi, ˝e nat´˝enie pola magnetycznego, jakie mo˝e wyst´powaçw Êrodowisku (w tym równie˝ na terenach przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà) niepowinno przekraczaç 60 A/m. Z punktu widzenia zagro˝enia Êrodowiska polem magnetycznymza najistotniejsze nale˝y uznaç ustalenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznegow otoczeniu napowietrznej linii elektroenergetycznej.

Na wartoÊç maksymalnà i rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrznej wp∏y-wajà przede wszystkim nast´pujàce parametry:

• nat´˝enie pràdu w linii,• odleg∏oÊç przewodów fazowych od ziemi,• odst´py pomi´dzy przewodami ró˝nych faz lub wiàzkami przewodów, je˝eli w linii stosowa-

ne sà przewody wiàzkowe,• geometryczny uk∏ad przewodów fazowych, a w liniach dwu- i wielotorowych wzajemne

usytuowanie przewodów (lub wiàzek) tej samej fazy.Dla zilustrowania typowych rozk∏adów pola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrz-

nych, na rys. 4.15 – 4.19 przedstawiono je dla linii o napićiach 220 i 400 kV oraz realizowanejczterotorowej linii dwunapićiowej 400+220 kV.

Pole magnetyczne - w przeciwieƒstwie do pola elektrycznego - nie ulega zniekszta∏ceniu w pobli-˝u obiektów przewodzàcych i w zwiàzku z tym elementy otoczenia po∏o˝one w bezpoÊredniej bli-skoÊci linii, takie jak: zabudowania, drzewa, p∏oty oraz inne konstrukcje przewodzàce nie wp∏ywajà

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

5

4,5

4

3,5

3

2,5

2

1,5

1

0,5

nat´

˝eni

e po

la e

lekt

rycz

nego

E [k

V/m

]


LHP


109

RYS. 4.15. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏upachkratowych serii M52, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopusz-

czalnej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m (pràd linii I = 1220 A)

RYS. 4.16. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 220 kV na s∏u-pach rurowych, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej dopuszczal-

nej przepisami wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=6,7m (pràd linii I = 1220 A)

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

30

25

20

15

10

5nat´

˝eni

e po

la m

agne

tycz

nego

H [A

/m]


40

35

30

25

20

15

10

5

nat´

˝eni

e po

la m

agne

tycz

nego

H [A

/m]


M52

S¸UPRUROWY

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40


110

RYS. 4.17. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏u-pach kratowych serii Z33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej

wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9,0m (pràd linii I = 2850 A)

RYS. 4.18. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu dwutorowej linii napowietrznej 400 kV na s∏u-pach kratowych serii E33, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisu przewodów, przy minimalnej

wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=9,0m (pràd linii I = 2850 A)

50

40

30

20

10

nat´

˝eni

e po

la m

agne

tycz

nego

H [A

/m]


Z33

E33

-40 -35 -30 -25 -20 -15 -10 -5 0 5 10 15 20 25 30 35 40

50

40

30

20

10nat´

˝eni

e po

la m

agne

tycz

nego

H [A

/m]



111

RYS. 4.19. Rozk∏ad pola magnetycznego w otoczeniu realizowanej czterotorowej, dwunapićiowej(400kV+220kV) linii napowietrznej na s∏upach typu LHP, wyznaczony w miejscu najwi´kszego zwisuprzewodów, przy minimalnej wysokoÊci zawieszenia przewodów nad ziemià h=7 m (pràd linii toru

400 kV, I = 2850 A, pràd linii toru 220 kV, I = 1220 A)

na jego rozk∏ad. Pole magnetyczne przenika bez zniekszta∏ceƒ przez wi´kszoÊç materia∏ów i obiek-tów. WartoÊç nat´˝enia pola magnetycznego nie ulega wić zmianie po przejÊciu przez te obiekty.

Przy okreÊlonym uk∏adzie geometrycznym przewodów fazowych, nat´˝enie pola magnetycz-nego w otoczeniu linii zale˝y wy∏àcznie od pràdu linii i odleg∏oÊci przewód fazowy-ziemia. Nat´-˝enie to wzrasta ze zmniejszaniem si´ tej odleg∏oÊci, a najwi´ksza jego wartoÊç wyst´pujew Êrodku prz´s∏a, tam gdzie odleg∏oÊç przewodów od ziemi jest najmniejsza.

Do obliczeƒ rozk∏adu pola magnetycznego, podobnie jak w przypadku pola elektrycznego, na-le˝y ka˝dorazowo przyjmowaç sytuacj´, w której zwis linii jest najwi´kszy (najcz´Êciej przy tem-peraturze +60

oC). Nale˝y podkreÊliç, ˝e wyznaczona w ten sposób maksymalna wartoÊç

nat´˝enia pola magnetycznego, b´dzie wyst´powa∏a tylko sporadycznie, w wyjàtkowo rzadkichwarunkach pogodowych (upalne lato) i przy maksymalnym obcià˝eniu linii. Przez wi´kszoÊç dniw roku wartoÊç ta b´dzie z pewnoÊcià mniejsza, równie˝ na skutek zmieniajàcego si´ obcià˝enialinii, o czym wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach opracowania. Ustalenia te po-twierdzajà wyniki pomiarów nat´˝enia pola magnetycznego, jakie wyst´puje w otoczeniu krajo-wych linii napowietrznych wysokiego napićia (tab.4.5)

Zgodnie z wymogami rozporzàdzenia [64] - obliczenia rozk∏adu pola magnetycznego powin-ny staç si´ nieod∏àcznym elementem projektowania linii. Poniewa˝ metody obliczania rozk∏adupola magnetycznego w otoczeniu linii napowietrznych - podobnie jak w przypadku pola elek-trycznego - sà stosunkowo skomplikowane, wydaje si´ wić, ˝e cennà pomocà przy oszacowa-niach rozk∏adu pól magnetycznych b´dzie opracowanie Instytutu Energetyki [39], w którympodano praktyczne sposoby wyznaczania nat´˝eƒ tych pól dla typowych uk∏adów przesy∏owych(linie 220 i 400 kV) najwy˝szych napi´ç.

LHP

25

20

15

10

5

nat´

˝eni

e po

la m

agne

tycz

nego

H [A

/m]



112

Dla zobrazowania typowych wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego, jakie mogà wystàpiçw otoczeniu krajowych linii przesy∏owych najwy˝szych napi´ç, w tabeli 4.6. zestawiono wynikistosownych obliczeƒ. Warto zwróciç uwag´, ˝e obliczone i zaprezentowane tam wartoÊci nat´-˝enia pola magnetycznego H - to wartoÊci, które mogà wystàpiç w sytuacji, gdy zwis linii jestnajwi´kszy, a linia obcià˝ona jest maksymalnym pràdem. W praktyce eksploatacyjnej tak znacz-ne obcià˝enie linii zdarza si´ to bardzo rzadko i zazwyczaj wartoÊci nat´˝enia pola magnetycz-nego pod liniami sà znacznie mniejsze. Nietrudno zauwa˝yç, ˝e zaprezentowane w tabeli 4.6.wartoÊci sà kilkakrotnie ni˝sze od wartoÊci dopuszczalnej obowiàzujàcej w Polsce (60 A/m).

4.2.3. Techniki kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego wokó∏ urzàdzeƒ elektroenergetycznych

Istniejà metody kszta∏towania rozk∏adu pola elektromagnetycznego w otoczeniu linii napo-wietrznych, a tak˝e elementów wyposa˝enia stacji elektroenergetycznych. W odniesieniu do po-la elektrycznego techniki takie wykorzystywane sà g∏ównie w celu poprawy warunków pracyuk∏adów izolacyjnych, ale niekiedy bywajà stosowane w celu ograniczenia nat´˝enia pola elek-trycznego do poziomu dopuszczalnego lub zmniejszenia szerokoÊci obszaru, w którym nat´˝eniepola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.

W specyficznych i rzadkich przypadkach, kiedy przewody linii przebiegajà tak blisko obiektów

RYS. 4.20. Pole magnetyczne w otoczeniu linii przesy∏owej

POLE MAGNETYCZNE SZYBKO MALEJE PRZY ODDALANIU SI¢ OD OSI LINII, A TAK˚E PRZY ZBLI˚ANIU SI¢ DO KONSTRUKCJI S¸UPÓW.

POLE MAGNETYCZNE JEST NAJSILNIEJSZE WÂRODKU PRZ¢S¸A – NAJCZ¢ÂCIEJ W PO¸OWIEODLEG¸OÂCI POMI¢DZY S¸UPAMI, TAM ODLEG¸OÂåPRZEWODÓW OD ZIEMI JEST NAJMNIEJSZA.

NAT¢˚ENIE POLA MAGNETYCZNEGO POD LINIAMI 400 I 200 kV JEST ZNACZNIE MNIEJSZE NIèWARTOÂå DOPUSZCZALNA PRZEPISAMI (60 A /m).

4,4 A/m

30m

20m

10m

0m

10 A/m

23,8 A/m

28,9 A/m


113

S∏upyHmax

dla h = hmin

LINIE 220 kV

LINIE 400 kV

seria typ

H 52H 52M 52M 52ML 52ML52

Dla linii 220 kV przyj´to hmin = 6,7m i pràd obcià˝enia 600 A.Dla linii 400 kV przyj´to hmin = 9,0m i pràd obcià˝enia 900 A.

PON150

PON150

PON150

19,619,912,812,914,914,4

Y52Y52Z52Z52Z33Z33E33

PON150

PON150

PM3P

19,620,215,314,616,015,515,7

[m]

TABELA 4.6. Obliczone nat´˝enia pola magnetycznego Hmax na wysokoÊci 2 m nad ziemià dla typowych warunków pracy krajowych linii najwy˝szych napi´ç

podlegajàcych szczególnej ochronie (budynki mieszkalne, stacje benzynowe, rozdzielnie i prze-pompownie gazu itp.), ˝e nat´˝enie pola elektrycznego jest wi´ksze od wartoÊci dopuszczalnejprzepisami, istnieje mo˝liwoÊç ograniczania pola elektrycznego (ekranowania) za pomocà prze-wodów ekranujàcych.

Ekranowanie pola magnetycznego wytwarzanego przez linie przesy∏owe nie jest proste, gdy˝jak wczeÊniej wspomniano pole to przenika bez zniekszta∏ceƒ przez wi´kszoÊç materia∏ówi obiektów. Jedynymi metodami ekranowania niskocz´stotliwoÊciowych êróde∏ magnetycznychsà: odchylenie strumienia magnetycznego przez materia∏y o wysokiej przenikalnoÊci magnetycz-nej oraz generowanie przeciwnego strumienia, tzw. metoda zwoju zwartego. Metod tych nie sto-suje si´ jednak do ekranowania pola magnetycznego wytwarzanego przez linie napowietrzne.Wynika to przede wszystkim z bardzo wysokich kosztów wykonania takich ekranów. Ponadto na-t´˝enia pól rejestrowane pod linià i w jej pobli˝u sà znacznie mniejsze ni˝ wartoÊci dopuszczalnezawarte w przepisach wielu krajów, tak˝e polskich [64].

Z technicznego punktu widzenia mo˝liwe sà równie˝ dzia∏ania zmierzajàce do obni˝enia po-ziomów pól elektromagnetycznych wytwarzanych przez linie przesy∏owe. SpoÊród dost´pnychw tym zakresie Êrodków mo˝na wymieniç:

• optymalizacj´ konstrukcji s∏upów, zapewniajàcà zminimalizowanie odleg∏oÊci pomi´dzyprzewodami fazowymi,

• zwi´kszenie wysokoÊci zawieszenia przewodów linii (rys. 4.21),• w∏aÊciwe ustalenie kolejnoÊci faz w poszczególnych przewodach linii dwutorowych,


114

• w∏aÊciwy dobór konfiguracji geometrycznej przewodów w liniach wielotorowych, kilkuna-pićiowych.

Obowiàzujàce w praktyce rygorystyczne przepisy budowy linii elektroenergetycznych zapew-niajà zachowanie w∏aÊciwych odleg∏oÊci pomi´dzy obiektami budowlanymi a linià i gwarantujà,˝e nawet w najgorszych warunkach pogodowych przewody znajdà si´ powy˝ej minimalnej do-puszczalnej wysokoÊci nad ziemià. W ten sposób, poÊrednio, ograniczane sà wartoÊci ka˝dej zesk∏adowych pola elektromagnetycznego wokó∏ linii.

4.2.4. Rozk∏ad pola elektromagnetycznego w sàsiedztwie linii napowietrznej w aspekcie ustanawia-nia obszaru ograniczonego u˝ytkowania

Rozpatrujàc dzia∏alnoÊç inwestycyjnà w zakresie budowy obiektów elektroenergetycznychpodstawowà kwestià jest, czy w otoczeniu planowanej do wybudowania stacji lub linii przesy∏o-wej wystàpi pole elektryczne i magnetyczne, którego poziomy przekroczà wartoÊci dopuszczalneokreÊlone w rozporzàdzeniu [45]. Nale˝y bowiem pami´taç, e zgodnie z art. 121 ustawy prawoochrony Êrodowiska [81] „...Ochrona przed polami elektromagnetycznymi polega na zapewnieniujak najlepszego stanu Êrodowiska poprzez:

a) utrzymanie poziomów pól elektromagnetycznych poni˝ej dopuszczalnych lub co najmniej natych poziomach,

b) zmniejszanie poziomów pól elektromagnetycznych co najmniej do dopuszczalnych, gdy nie sàone dotrzymane....”.

RYS. 4.21. Wp∏yw wysokoÊci zawieszenia przewodów roboczych na nat´˝enie pola elektrycznego(E) i magnetycznego (H) pod dwutorowà linià 400 kV na s∏upach kratowych serii E33

6) W rozumieniu ustawy Prawo ochrony Êrodowiska napowietrzna linia elektroenergetyczna stanowi instalacj´.7) W zale˝noÊci od klasyfikacji przedsi´wzićia inwestycyjnego. Zagadnienie klasyfikacji przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycznej zostanie zaprezentowane

w dalszej cz´Êci Informatora.

Nat

´˝en

ie p

ola

elek

tryc

zneg

o E

[kV/

m]

Nat

´˝en

ie p

ola

mag

nety

czne

go H

[A/m

]

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0

h/hmin h/hmin

h – wysokoÊç zawieszenia przewodów roboczychhmin– minimalna odleg∏oÊç przewodów roboczych od ziemi (hmin = 9 m)

h/hmin– wzgl´dna wysokoÊç zawieszenia przewodów roboczych

10

20

30

40

50

60

01 1,5 2 2,5 3 3,5 4 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

E [kV/m] H [ A/m]


115

W dalszej cz´Êci wspomnianej ustawy poÊwićonej problematyce eksploatacji instalacji6, znaj-duje si´ zapis dotyczàcy dopuszczalnego zasi´gu jej oddzia∏ywania, w brzmieniu:

art. 144, ust.1. „Eksploatacja instalacji nie powinna powodowaç przekroczenia standardów jako-Êci Êrodowiska”,

art. 144, ust.2. „Eksploatacja instalacji powodujàca wprowadzanie gazów lub py∏ów, emisj´ ha∏a-su oraz wytwarzanie pól elektromagnetycznych nie powinna powodowaç prze-kroczenia standardów jakoÊci Êrodowiska poza terenem, do którego prowadzàcyinstalacj´ ma tytu∏ prawny”.

Artyku∏ 135, ust. 1 wspomnianej ustawy stanowi ponadto, e „...jeÊli z post´powania w sprawieoceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, z analizy porealizacyjnej albo z przeglàdu ekologicznego wyni-ka, ˝e mimo zastosowania dost´pnych rozwiàzaƒ technicznych, technologicznych i organizacyjnychnie mogà byç dotrzymane standardy jakoÊci Êrodowiska poza terenem zak∏adu lub innego obiektu, todla oczyszczalni Êcieków, sk∏adowisk odpadów komunalnych, kompostowni, trasy komunikacyjnej,lotniska, linii i stacji elektroenergetycznej oraz instalacji radiokomunikacyjnej, radionawigacyjneji radiolokacyjnej tworzy si´ obszar ograniczonego u˝ytkowania”. Obszar ten tworzy wojewodaw drodze rozporzàdzenia lub rada powiatu w drodze uchwa∏y7, okreÊlajàc (art.135, ust.3a)„..granice obszaru, ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu, wymagania techniczne dotyczàcebudynków oraz sposób korzystania z terenu wynikajàcy z post´powania w sprawie oceny oddzia∏y-wania na Êrodowisko lub analizy porealizacyjnej albo przeglàdu ekologicznego...”.

W kontekÊcie postanowieƒ zawartych w obu aktach prawnych tj. ustawie prawo ochrony Êro-dowiska [81] oraz rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiska [64]) niezwykle istotne jest zatem usta-lenie czy ucià˝liwe oddzia∏ywanie obiektu (stacji lub linii elektroenergetycznej) na ÊrodowiskomieÊci si´ w granicach terenu, do którego jednostka organizacyjna (inwestor, a nast´pnie w∏aÊci-ciel i u˝ytkownik linii lub stacji) posiada tytu∏ prawny8.

Wieloletnie doÊwiadczenia eksploatacyjne wskazujà, ˝e ucià˝liwe oddzia∏ywanie na Êrodowi-sko stacji elektroenergetycznych ogranicza si´ najcz´Êciej do ogrodzonego terenu obiektu. Wyjàt-kiem sà tutaj zdarzajàce si´ niekiedy przekroczenia poziomów ha∏asu poza terenem stacji, naobszarach sàsiadujàcej z nià zabudowy mieszkaniowej lub na terenach, gdzie obowiàzujà ograni-czenia ha∏asu powodowane innymi wzgl´dami. Najcz´Êciej poza terenem stacji nie wyst´pujà te˝ponadnormatywne nat´˝enia pól elektrycznych i magnetycznych wytwarzanych przez jej oszy-nowanie i aparatur . Istotnym problemem mo˝e byç jednak wyst´powanie ponadnormatywnychwartoÊci pola elektrycznego w otoczeniu napowietrznych linii elektroenergetycznych.

Z oczywistych wzgl´dów ekonomicznych w∏aÊciciel (u˝ytkownik) linii nie posiada najcz´Êciejtytu∏u prawnego do terenu znajdujàcego si´ pod linià, a tak˝e le˝àcego w jej bezpoÊrednim sà-siedztwie.

W przypadku linii przesy∏owych zrealizowanych w ciàgu ostatnich kilku lat, ich w∏aÊciciel uzy-ska∏ taki tytu∏ poprzez zawarcie stosownych umów realizujàcych tzw. ograniczone prawo rzeczo-we. Jest tak˝e oczywiste, ˝e w∏aÊciciel linii posiada tytu∏ prawny do terenu zaj´tego przez s∏upyliniowe.

Oddzia∏ywanie pracujàcej linii elektroenergetycznej (przekroczenie dopuszczalnych standar-dów jakoÊci Êrodowiska) mo˝e wyst´powaç na terenie (np. w sàsiedztwie linii), do którego w∏aÊci-ciel (u˝ytkownik) linii nie ma tytu∏u prawnego. W przypadku pola elektrycznego, o ucià˝liwoÊcilinii elektroenergetycznej dla otoczenia rozstrzyga fakt przekroczenia jednego z dopuszczalnychstandardów jakoÊci Êrodowiska, tj. wartoÊci 1 kV/m nat´˝enia pola elektrycznego na terenach

8) Zgodnie z art. 3, pkt. 41 ustawy [78] przez tytu∏ prawny nale˝y rozumieç prawo w∏asnoÊci, u˝ytkowanie wieczyste, trwa∏y zarzàd, ograniczone prawo rzeczowe albo stosunek zobowiàzaniowy.


116

przeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà lub 10 kV/m w miejscach dost´pnych dla ludzi.Uwzgl´dniajàc zatem zapisy zawarte w obowiàzujàcych obecnie przepisach, tj. w ustawie pra-

wo ochrony Êrodowiska [81] oraz rozporzàdzeniu Ministra Ârodowiska, [64] jest oczywiste, ˝ewyznaczenie obszaru9, w którym nat´˝enie pola elektrycznego10 przekracza wartoÊç 1 kV/m, mapodstawowe znaczenie przy okreÊlaniu potencjalnej ucià˝liwoÊci planowanej do realizacji inwe-stycji.

Wspomniano ju˝ we wczeÊniejszych fragmentach opracowania, ˝e w przypadku linii napo-wietrznej szerokoÊç obszaru, w którym E > 1 kV/m zale˝y przede wszystkim od odleg∏oÊciprzewody fazowe - ziemia. Zale˝noÊç ta jednak nie jest prosta. Nie zawsze bowiem podwy˝-szenie wysokoÊci zawieszenia przewodów roboczych powoduje, ˝e obszar pod linià, w którymE > 1 kV/m ma najmniejszà szerokoÊç.

Na etapie projektowania linii obliczeniowe wyznaczenie obszaru, w którym E > 1 kV/m niejest zagadnieniem skomplikowanym, jakkolwiek doÊç pracoch∏onnym, bowiem ka˝dorazowo na-le˝y szczegó∏owo przeanalizowaç rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego we wszystkich prz´s∏achlinii. Analizy takie dokonywane sà, kiedy znane sà wszystkie parametry techniczne linii decydujà-ce o rozk∏adzie pola, a najistotniejsze wnioski wynikajàce z obliczeƒ rozk∏adu pola elektrycznegow otoczeniu linii mo˝na sformu∏owaç nast´pujàco:

1) wyznaczany (na wysokoÊci 2 m nad ziemià) rozk∏ad nat´˝enia pola elektrycznego w otoczeniu linii elektroenergetycznej charakteryzuje znaczna nierównomiernoÊç ujawniajàcasi´ tym, ˝e wi´ksze wartoÊci nat´˝enia tego pola stwierdza si´ w pobli˝u Êrodka prz´s∏a, a mniejsze w pobli˝u konstrukcji wsporczych (s∏upów),

2) obszar terenu pod linià elektroenergetycznà, w którym nat´˝enie pola elektrycznego prze-kracza wartoÊç 1 kV/m nie ma jednakowej szerokoÊci wzd∏u˝ trasy linii; najcz´Êciej szero-koÊç tego obszaru jest najwi´ksza w pobli˝u Êrodka prz´s∏a i maleje przy zbli˝aniu si´ dokonstrukcji wsporczych.

Uwzgl´dniajàc powy˝sze wnioski oraz majàc na uwadze fakt, ˝e obszar w którym nat´˝eniepola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m, w uzasadnionych przypadkach11 powinien zna-leêç si´ w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego w postaci obszaru ograniczo-nego u˝ytkowania. Mo˝na przyjàç, e granic´ tego obszaru powinna stanowiç izolinia o wartoÊci1 kV/m, najbardziej oddalona od osi linii elektroenergetycznej. Trzeba podkreÊliç, e praktyka ta-ka by∏a stosowana przez wiele lat przy wyznaczaniu zasi´gu strefy ochronnej II stopnia.

W uzasadnionych przypadkach, przy wprowadzaniu wyznaczonego w ten sposób obszaruograniczonego u˝ytkowania do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, trze-ba mieç ÊwiadomoÊç, ˝e obejmie on cz´Êç terenu pod linià, na którym nat´˝enie pola elek-trycznego b´dzie mniejsze ni˝ 1 kV/m (np. obszary le˝àce w niewielkiej odleg∏oÊci od s∏upówlinii). W zwiàzku z tym, ka˝dorazowo wydaje si´ konieczne sprecyzowanie szczegó∏owychwymagaƒ dotyczàcych sposobu zagospodarowania tak wyznaczonego obszaru, o czym stano-wi art. 135 ust. 3 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81]. Nale˝y bowiem pami´taç, ˝e sto-sownie do ustaleƒ zawartych w art.73 ust.1 tej˝e ustawy, ograniczenia w zakresieprzeznaczenia terenu, a w szczególnoÊci wymagania techniczne dotyczàce budynków orazsposób korzystania z obszaru ograniczonego u˝ytkowania uwzgl´dnia si´ w miejscowym pla-nie zagospodarowania przestrzennego oraz przy ustalaniu warunków zabudowy i zagospo-darowania terenu.

Analizujàc zagadnienia zwiàzane z kwestià ustalania obszaru ograniczonego u˝ytkowania na-

9) W przepisach obowiàzujàcych do 31.12.1997 r obszar ten (1 kV/m < E < 10 kV/m) nazywany by∏ strefà ochronnà II stopnia.10) Wyniki obliczeƒ i liczne pomiary rozk∏adu pola magnetycznego pod liniami napowietrznymi wskazujà jednoznacznie, e obszar, w którym nat´˝enie pola magnetycznego

przekracza wartoÊç dopuszczalnà (60 A/m w miejscach dost´pnych dla ludzi) nie wyst´puje w ogóle lub jest pomijalnie ma∏y w stosunku do obszaru, w którym nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.


11711) Je˝eli na terenach, na których nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m przewidywana jest w przysz∏oÊci zabudowa mieszkalna lub inna przeznaczona

na sta∏y pobyt ludzi. O fakcie tym rozstrzygajà ustalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.12) Wtedy, gdy w miejscach, w których nat´˝enie pola elektrycznego wytwarzanego przez lini´ przekracza wartoÊç 1 kV/m, miejscowy plan zagospodarowania przestrzen-

nego dopuszcza lokalizacj´ budownictwa mieszkaniowego.

le˝y wyraênie stwierdziç, e utworzenie w uzasadnionych przypadkach12 obszaru ograniczonegou˝ytkowania ma za zadanie z jednej strony zabezpieczenie podstawowych interesów inwestora(w∏aÊciciela linii), z drugiej zaÊ - niedopuszczenie do potencjalnych konfliktów pomi´dzy przy-sz∏ymi inwestorami obiektów budowlanych (w tym w szczególnoÊci budynków mieszkalnych)planowanych do realizacji w bezpoÊrednim sàsiedztwie linii.

Chocia˝ przepisy nie rozstrzygajà tego jednoznacznie, wydaje si´, e decyzja o utworzeniu ob-szaru ograniczonego u˝ytkowania powinna byç podejmowana na wniosek gminy i wy∏àczniew przypadkach, w których w obszarze pod linià (lub w jej bezpoÊrednim sàsiedztwie) miejscowyplan zagospodarowania przestrzennego przewiduje realizacj´ zabudowy mieszkaniowej, a inwe-stor (w∏aÊciciel linii) nie posiada tytu∏u prawnego (ograniczone prawo rzeczowe) do terenu znaj-dujàcego si´ pod linià napowietrznà, lub jest pomijalnie ma∏y w stosunku do obszaru, w którymnat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m.

4.2.5. Ha∏as (szumy akustyczne)

Problem wp∏ywu ha∏asu na organizm cz∏owieka jest niezwykle z∏o˝ony. Ha∏as oddzia∏uje bo-wiem na ogólny stan zdrowia, funkcje poszczególnych organów, a tak˝e poprzez centralnyuk∏ad nerwowy wp∏ywa na kondycj´ psychicznà, sprawnoÊç umys∏owà oraz efektywnoÊç pracy.

Ucià˝liwoÊç ha∏asu zale˝na jest od jego poziomu, charakterystyki w funkcji cz´stotliwoÊci,czasu trwania, a tak˝e od cech indywidualnych osoby, na którà oddzia∏uje ha∏as.

èród∏em ha∏asu (szumu akustycznego), wytwarzanego przez linie elektroenergetyczne sà:ulot z elementów przewodzàcych linii znajdujàcych si´ pod napićiem (g∏ównie z przewodówroboczych) oraz wy∏adowania powierzchniowe na elementach uk∏adu elektroizolacyjnego (izo-latorach). Zjawiska te, nie stanowiàce ˝adnego zagro˝enia dla zdrowia ludzi, mogà byç obser-wowane wy∏àcznie w porze nocnej, jako „Êwiecàca otoczka” na przewodach linii.

Ulot jest zjawiskiem polegajàcym na wy∏adowaniu elektrycznym do przestrzeni, pojawiajà-cym si´, gdy wartoÊç maksymalna nat´˝enia na powierzchni przewodu przekroczy wartoÊç kry-tycznà. W prawid∏owo zaprojektowanej linii podczas dobrych warunków atmosferycznych (gdyprzewody sà suche) zjawisko ulotu nie powinno wyst´powaç, bowiem maksymalne nat´˝eniepola elektrycznego na powierzchni przewodu wynosi najcz´Êciej 15 – 17 kV/cm, podczas gdynat´˝enie krytyczne (przy którym zaczyna si´ ulot) wynosi oko∏o 19 – 20 kV/cm. Podczas z∏ychwarunków atmosferycznych (du˝a wilgotnoÊç, Êrednio intensywny opad, sadê) nat´˝enie kry-tyczne spada nawet do wartoÊci 10 – 12 kV/cm [92]. Powoduje to powstawanie intensywnegozjawiska ulotu, który mo˝e pojawiç si´ tak˝e podczas dobrych warunków atmosferycznych,w przypadku wyst´powania du˝ych nierównomiernoÊci powierzchni przewodów roboczych lubosprz´tu liniowego, spowodowanych np. zabrudzeniem, zadrapaniem czy rozwarstwieniamiprzewodów.

Poziom ha∏asu wytwarzanego przez linie zale˝y od ich konstrukcji, w szczególnoÊci zaÊ od ro-dzaju zastosowanych przewodów roboczych oraz od warunków pogodowych, niezale˝nych odprojektanta. Wiadomo, ˝e linie wyposa˝one w przewody wiàzkowe, szczególnie w wiàzki trzy-lub czteroprzewodowe wykonane z przewodów segmentowych, powodujà znacznie mniejszyha∏as ni˝ linie wyposa˝one w przewody pojedyncze. Poziom ha∏asu znacznie wzrasta w czasiez∏ej pogody (m˝awka, deszcz, Ênieg, sadê), kiedy, jak wspomniano wczeÊniej, intensywnoÊç ulo-tu z przewodów roboczych istotnie si´ zwi´ksza. Wysoki poziom ha∏asu rejestruje si´ tak˝e


118

w obszarach, gdzie wyst´pujà wyjàtkowo niekorzystne warunki zabrudzeniowe. Wzrost pozio-mu ha∏asu jest wtedy spowodowany wzmo˝onymi wy∏adowaniami na osprzćie izolacyjnym(izolatorach). W sytuacji, gdy linia przebiega przez obszary zabudowy mieszkalnej, ha∏as mo˝ebyç dokuczliwy dla mieszkajàcej tam ludnoÊci, przede wszystkim podczas z∏ej pogody.

W krajowej praktyce projektowej, na podstawie wieloletnich badaƒ, opracowano metody po-zwalajàce oszacowaç poziom ha∏asu linii ju˝ na etapie projektowania. Wyjàtkowo przydatnew tych oszacowaniach mogà okazaç si´ opracowania [4,37].

Nale˝y zdecydowanie podkreÊliç, e ha∏as emitowany przez linie elektroenergetyczne wysokie-go napićia ró˝ni si´ znacznie od ha∏asu powodowanego przez inne êród∏a – przede wszystkimeksploatowane w przemyÊle. Chocia˝ powszechnie wiadomo, ˝e ha∏as linii wysokiego napićiawzrasta w czasie m˝awki czy niezbyt obfitych opadów deszczu – co jest mo˝liwe do stwierdzeniaprzy wykonywaniu pomiarów ha∏asu w sàsiedztwie linii – to przy bardziej intensywnych opadach– podstawowym êród∏em ha∏asu mierzonego w otoczeniu linii - sà same opady. Odseparowanieha∏asu linii od ha∏asu powodowanego przez same opady atmosferyczne nie jest praktycznie mo˝li-we, gdy˝ nie ma mo˝liwoÊci wy∏àczenia linii w czasie wykonywania tego rodzaju pomiarów.

Ten specyficzny zwiàzek pomi´dzy poziomem ha∏asu wytwarzanego przez lini´ a warunkamiatmosferycznymi sta∏ si´ podstawà do innego – ni˝ w przypadku êróde∏ ha∏asu przemys∏owego– sposobu okreÊlania równowa˝nego poziomu dêwi´ku A, emitowanego przez elektroenerge-tyczne linie wysokiego napićia. Znalaz∏ on odzwierciedlenie w normie [53], która – stosowniedo ustaleƒ normy PN-ISO 1996 [52] – wprowadza wartoÊci poziomów d∏ugotrwa∏ych jako pod-staw´ oceny ha∏asu wytwarzanego przez linie elektroenergetyczne. W celu wyznaczenia równo-wa˝nego poziomu dêwi´ku wspomniana norma nakazuje wykonanie pomiarów ha∏asuzarówno przy dobrej pogodzie, jak i podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych (lekkilub Êredni deszcz, m˝awka, mokry Ênieg itd.). Uzyskane w tych warunkach wyniki pomiarówstanowià podstaw´ do wyznaczenia d∏ugotrwa∏ego równowa˝nego poziomu dêwi´ku. Poziomten oblicza si´ przyjmujàc, ˝e czas trwania dobrych warunków pogodowych wynosi 90%, a tyl-ko przez 10% czasu pracy linii warunki atmosferyczne okreÊlane sà jako z∏e. Ustalenia te oparte

sà o wieloletnie dane dotyczàce zmien-noÊci warunków pogodowych w Polsce.Ten statystyczny sposób uj cia zagadnie-nia – uznawany przez wielu specjalistównie znajduje niestety odzwierciedleniaw metodach pomiarowych rekomendo-wanych przez obowiàzujàce przepisyprawa ochrony Êrodowiska [81]. Przepisyte nakazujà stosowanie w pomiarachha∏asu – tak˝e w sàsiedztwie linii elek-troenergetycznych – tzw. referencyjnejmetody pomiarowej, którà scharaktery-zowano wrozporzàdzeniu [63].

Metoda referencyjna pomiaru ha∏a-su pozwala na wyznaczenie równo-wa˝nego poziomu dêwi´ku poprzezwykonanie pomiarów w sposób ciàg∏y


119

w czasie odniesienia T lub za pomocà elementarnych krótkookresowych próbek ha∏asu (metodapróbkowania). Zarówno pierwsza jak i druga metoda nie uwzgl´dnia specyfiki silnej zale˝noÊcipoziomu ha∏asu wytwarzanego przez linie napowietrzne od warunków atmosferycznych. Mo˝naje stosowaç, gdy istnieje wiele êróde∏ ha∏asu i gdy pracujà one ze zmiennym w czasie poziomemdêwi´ku. W przypadku linii elektroenergetycznych, ha∏as przez nie wytwarzany przy ustalonychwarunkach atmosferycznych, jest praktycznie niezmienny, w zwiàzku z tym pomiary tej wielkoÊcinale˝y wykonywaç metodà próbkowania. Do obliczeƒ równowa˝nego poziomu dêwi´ku, zgodniez rozporzàdzeniem [63], nale˝y przyjàç: dla pory dnia - czas odniesienia T równy 16 h, a dla porynocnej - T równe 8 h. Nast´pnie dla czasu odniesienia T nale˝y przyjàç przedzia∏ czasu tp i w tymprzedziale czasu wykonywaç w poszczególnych pionach pomiarowych elementarne próbki (pomia-ry ha∏asu) w czasie t0 sprecyzowanym w [63].

Niezale˝nie od zastosowanej metody pomiarowej (przepisy zawarte w rozporzàdzeniu [81] na-kazujà stosowanie metody referencyjnej), aby okreÊliç ucià˝liwoÊç ha∏asu emitowanego do Êrodo-wiska przez lini´ elektroenergetycznà wysokiego napićia nale˝y wyznaczony pomiarowod∏ugotrwa∏y równowa˝ny poziom dêwi´ku A w badanych punktach porównaç z wartoÊciami nor-matywnymi. Dopuszczalne poziomy ha∏asu emitowanego do Êrodowiska, okreÊlone wskaênikamiha∏asu LDWN, LN, LAeq D i LAeqN precyzuje rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca2007 r. [61]. Ze wzgl´du na specyficzny rodzaj ha∏asu generowanego przez linie elektroenerge-tyczne, wspomniane wy˝ej przypisy wyró˝niajà linie elektroenergetyczne jako szczególne êród∏oha∏asu (podobnie jak wyró˝niony zosta∏ ha∏as powodowany przez starty, làdowania i przeloty stat-ków powietrznych), ustalajàc dopuszczalne poziomy dêwi´ku od tego rodzaju êróde∏ na nieco in-nym poziomie ni˝ ha∏as powodowany przez inne grupy êróde∏ (np. urzàdzenia przemys∏owe).Przepisy te ustalajà dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku wed∏ug rodzaju terenu, w szcze-

Rodzaj terenu

a) Strefa ochronna „A” uzdrowiskab) Tereny szpitali, domów opieki spo∏ecznejc) Tereny zabudowy zwiàzanej ze sta∏ym

lub czasowym pobytem dzieci i m∏odzie˝y1)

a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jedno-i wielorodzinnej oraz zabudowy zagrodowej i zamieszkania zbiorowego

b) Tereny rekreacyjnowypoczynkowe1)

c) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowed) Tereny w strefie Êródmiejskiej miast powy˝ej

100 tys. mieszkaƒców

LAeq D

Pora dnia – przedzia∏ czasuodniesienia równy

16 godzinom

45 40

50 45

LAeq N

Pora nocy – przedzia∏ czasuodniesienia równy

8 godzinom

TABELA 4.7. Dopuszczalne poziomy ha∏asu na obszarach zaliczonych do kategorii terenów obj´tych ochronà przed ha∏asem powodowanym przez linie elektroenergetyczne wyra˝one wskaênikami

LAeq D i LAeq N – za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]

1) W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcjà, w porze nocy, nie obowiàzuje na nich dopuszczalny poziomha∏asu w porze nocy.

Dopuszczalny poziom ha∏asu, w dB


gólnoÊci wyró˝niajàc obszary uzdrowiskowe i chronione, klasyfikujàc rodzaj i g´stoÊç zabudowyna terenie nara˝onym na dzia∏anie ró˝nych êróde∏ ha∏asu, co ilustrujà tabele 4.7. i 4.8.

W przepisach [61] pojawi∏ si´ nowy wskaênik ha∏asu LDWN (tzw. poziom dzienno-wieczoro-wo-nocny), którego sposób ustalania precyzuje rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 4 czerwca 2007 r. [65]. Wed∏ug tego rozporzàdzenia wartoÊç wskaênika LDWN okreÊla si´ we-d∏ug nast´pujàcego wzoru:

gdzie:LDWN – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczonyw ciàgu wszystkich dób w roku, z uwzgl´dnieniem pory dnia (rozumianej jako przedzia∏ czasuod godz. 600 do godz. 1800), pory wieczoru (rozumianej jako przedzia∏ czasu od godz. 1800 dogodz. 2200) oraz pory nocy (rozumianej jako przedzia∏ czasu od godz. 2200 do godz. 600),LD – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczonywciàgu wszystkich pór dnia wroku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 600 do godz. 1800),LW – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczonyw ciàgu wszystkich pór wieczoru w roku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 1800 dogodz. 2200),LN – oznacza d∏ugookresowy Êredni poziom dêwi´ku A wyra˝ony w decybelach, wyznaczonyw ciàgu wszystkich pór nocy w roku (rozumianych jako przedzia∏ czasu od godz. 2200 dogodz. 600).Podstaw´ do wydania rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [65] stanowi art. 112b ustawy

Prawo ochrony Êrodowiska [81] oraz postanowienia wynikajàce z dyrektywy Parlamentu Euro-pejskiego i Rady 2002/49/WE odnoszàcej si´ do oceny i zarzàdzania poziomem ha∏asu w Êro-

120

Rodzaj terenu

a) Strefa ochronna „A” uzdrowiskab) Tereny szpitali, domów opieki spo∏ecznejc) Tereny zabudowy zwiàzanej ze sta∏ym

lub czasowym pobytem dzieci i m∏odzie˝y

a) Tereny zabudowy mieszkaniowej jedno-i wielorodzinnej oraz zabudowy zagrodoweji zamieszkania zbiorowego

b) Tereny rekreacyjno - wypoczynkowec) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowed) Tereny w strefie Êródmiejskiej miast powy˝ej

100 tys. mieszkaƒców

LDWN

przedzia∏ czasu odniesieniarówny wszystkim dobom

w roku

45 40

50 45

LN

przedzia∏ czasu odniesieniarówny wszystkim

porom nocy

TABELA 4.8. Dopuszczalne poziomy ha∏asu na obszarach zaliczonych do kategorii terenów obj´tych ochronà przed ha∏asem powodowanym przez linie elektroenergetyczne, wyra˝one wskaênikami

LDWN i LN - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]


LDWN = 10 log 100,1L

+ 100,1(L +5)

+ 100,1(L +10)12–24

4–248–24

D W N( )


121

dowisku, o których mowa w Za∏àczniku II tej dyrektywy. Wskaênik LDWN ma zastosowanie doprowadzenia, w jednorodny sposób, w paƒstwach cz∏onkowskich Unii Europejskiej, d∏ugo-okresowej polityki w zakresie ochrony Êrodowiska przed ha∏asem, a w szczególnoÊci do spo-rzàdzania map akustycznych i programów ochrony Êrodowiska przed ha∏asem.

Przy ustalaniu wartoÊci wskaênika ha∏asu LDWN uwzgl´dnia si´ zmiennoÊç funkcjonowaniarozwa˝anych êróde∏ ha∏asu w ciàgu roku oraz zmiennoÊç warunków atmosferycznych i ró˝no-rodnoÊç czynników wp∏ywajàcych na rozchodzenie si´ ha∏asu w Êrodowisku. Wskaêniki LD, LW

i LN, b´dàce sk∏adowymi wskaênika LDWN wyznacza si´ w sposób obliczeniowo-pomiarowy sto-sujàc metodyki referencyjne zawarte w rozporzàdzeniu [63] i weryfikuje pomiarowo równie˝zgodnie z metodykà referencyjnà.

Z licznych badaƒ ha∏asu przeprowadzonych wokó∏ krajowych linii elektroenergetycznychnajwy˝szych napi´ç wynika, e poziom ha∏asu wytwarzanego przez te linie nie przekracza naj-cz´Êciej w odleg∏oÊci kilkunastu metrów od linii nawet w najgorszych warunkach pogodo-wych, wartoÊci:

• 30-35 dB(A) - dla linii 110 kV,• 32-40 dB(A) - dla linii 220 kV,• 36-46 dB(A) - dla linii 400 kV.Charakterystyczne jest, ˝e poziom ha∏asu silnie maleje przy oddalaniu si´ od linii. I tak, dla

dwutorowej linii 400 kV z wiàzkà trójprzewodowà, zmierzone poziomy ha∏asu w ró˝nych odle-g∏oÊciach od osi linii wynosi∏y:

V pod skrajnà fazà:• 36-39 dB(A) – przy dobrej pogodzie, 39-45 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,

V w odleg∏oÊci 25 m od skrajnego przewodu,• 35-37 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 38-44 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,

V w odleg∏oÊci 50 m od skrajnego przewodu,• 28-35 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 32-42 dB(A) – przy z∏ej pogodzie,

V w odleg∏oÊci 100 m od skrajnego przewodu,• 28-34 dB(A) - przy dobrej pogodzie, 32-42 dB(A) – przy z∏ej pogodzie.

Jak wynika z zaprezentowanych danych wyst´puje du˝a rozbie˝noÊç wyników pomiarówspowodowana nie tylko ró˝nymi warunkami pogodowymi wyst´pujàcymi w czasie pomiarów,lecz tak˝e klimatem akustycznym, którego wp∏ywu w sposób jednoznaczny nie mo˝nauwzgl´dniç. Przytoczone przyk∏ady wskazujà, ˝e zasadniczym problemem w ocenie poziomuha∏asu wytwarzanego przez linie przesy∏owe sà trudnoÊci pomiarowe oraz k∏opoty z interpre-tacjà wyników pomiarów. W szczególnoÊci trudny do wyeliminowania jest szelest drzew, wy-st´pujàcy nawet przy lekkim wietrze, którego brzmienie jest zbli˝one do szumu pochodzàcegood ulotu. Podobnie nie∏atwy do oszacowania jest szum towarzyszàcy opadom deszczu.

Obni˝enie poziomu dêwi´ku wokó∏ linii napowietrznych mo˝na uzyskaç poprzez zastoso-wanie wiàzek trój- lub czteroprzewodowych. Rozwiàzania takie stosuje si´ powszechnie w li-niach nowobudowanych i modernizowanych.

Warto zauwa˝yç, ˝e w wielu przypadkach linia elektroenergetyczna, z uwagi na swojà d∏u-goÊç, przebiega przez ró˝ne tereny i w zwiàzku z tym dopuszczalne przepisami poziomy emito-wanego ha∏asu mogà byç nieco inne dla poszczególnych odcinków linii, chocia˝ w wi´kszoÊciprzypadków - ze wzgl´du na przebieg linii przez tereny rolnicze i leÊne - dopuszczalny poziomha∏asu nie b´dzie normowany.


122

Podsumowujàc zagadnienia dotyczàce ucià˝liwoÊci akustycznej krajowych linii przesy∏owychnajwy˝szych napi´ç, mo˝na sformu∏owaç nast´pujàce wnioski:

1) Wyniki pomiarów ha∏asu linii 110 i 220 kV wskazujà, ˝e jedynie w przypadku linii 220 kVz przewodami roboczymi typu AFL-8 350 mm2 zaobserwowaç mo˝na akustyczny efekt zja-wiska ulotu podczas z∏ych warunków atmosferycznych. Jednak poziom ha∏asu tych linii nale˝y oceniç jako niski (poni˝ej 40 dB(A) w odleg∏oÊci 15 m od linii), a zastosowanie w te-go typu liniach przewodów AFL-8 525 mm2 lub nowoczeÊniejszych przewodów o kon-strukcji segmentowej, spowoduje, e ha∏as powodowany przez te linie nie b´dzie ucià˝liwydla Êrodowiska;

2) Linie elektroenergetyczne o napićiu 400 kV sà êród∏em ha∏asu przede wszystkim podczasz∏ych warunków atmosferycznych (lekki i Êredni deszcz, m˝awka oraz w mniejszym stop-niu mg∏a). Nale˝y podkreÊliç, ˝e przy intensywnym deszczu ha∏as wytwarzany przez lini´jest porównywalny z ha∏asem samych opadów ju˝ w odleg∏oÊci ok. 30 m od linii;

3) Podczas dobrych warunków atmosferycznych linie 400 kV na ogó∏ nie stwarzajà ucià˝liwo-Êci akustycznej i w wi´kszoÊci przypadków poziom szumów akustycznych przez nie wytwa-rzanych jest porównywalny z poziomem t∏a Êrodowiska. Poziom ha∏asu tego typu linii najcz´Êciej waha si´ w granicach 36-38 dB(A), w odleg∏oÊci 15 m od linii - jest wić ni˝szyod najbardziej rygorystycznych wymagaƒ (40 dB) ustalonych rozporzàdzeniem [61]. Trze-ba jednak zaznaczyç, e lokalnie mogà wyst´powaç du˝e zró˝nicowania poziomów ha∏asu,a niekiedy wzrost tego poziomu dochodzi do 46 dB(A). Przyczyny tych obserwowanychnierównomiernoÊci nie sà dok∏adnie znane, chocia˝ z pewnoÊcià zaliczyç do nich mo˝na lokalne uszkodzenia przewodów czy zabrudzenia izolatorów;

4) Prognozowane poziomy ha∏asu w otoczeniu czterotorowych, dwunapi ciowych (400+220 kV)linii napowietrznych nie powinny przekroczyç w odleg∏oÊci 20-22 m od osi linii: 35 dB(A)podczas dobrych warunków atmosferycznych oraz 46 dB(A) w czasie z∏ych warunków pogodowych, przy czym jako z∏ewarunki pogodowe przyj´to wyst´powanie deszczu, mokrego Êniegu, m˝awki oraz intensywnie skraplajàcej si´ mg∏y. Czas trwania takichwarunków pogodowych ocenia si´ na niewićej ni˝ 36 dni w roku.

4.2.6. Zak∏ócenia radioelektryczne

Jak ju˝ wspomniano, w pobli˝u linii przesy∏owych mo˝e wyst´powaç podwy˝szony poziomzak∏óceƒ radioelektrycznych, co czasami mo˝e powodowaç pogorszenie odbioru radiowegoi telewizyjnego. Zjawisko to mo˝e mieç miejsce jedynie w sytuacjach, gdy urzàdzenia odbiorcze(radioodbiorniki lub telewizory) lub ich anteny zlokalizowane sà w bezpoÊredniej bliskoÊci linii.

W zakresie problematyki zak∏óceƒ radioelektrycznych, które mogà byç spowodowane pracàelektroenergetycznych obiektów wysokonapićiowych obowiàzuje w kraju norma [47], którawymaga, aby poziom nat´˝enia pola zak∏óceƒ mierzony w warunkach eksploatacyjnych w od-leg∏oÊci 20 m od rzutu poziomego najbli˝szego przewodu linii, przy cz´stotliwoÊci 500±10 kHz nie przekracza∏ 57,5 dB (750 µV/m), przy wilgotnoÊci wzgl´dnej nie wi´kszej ni˝80 % i temperaturze nie ni˝szej ni˝ 5

oC.

W praktyce eksploatacyjnej iloÊciowà ocen´ poziomu zak∏óceƒ radioelektrycznych przepro-wadza si´ mierzàc nat´˝enie pola zak∏óceƒ, przy cz´stotliwoÊci 0,5 MHz w odleg∏oÊci 20 m odrzutu skrajnego przewodu linii.


123

Liczne wyniki pomiarów poziomu zak∏óceƒ radioelektrycznych powstajàcych w zwiàzkuz pracà linii najwy˝szych napi´ç (220 i 400 kV) wskazujà, ˝e sà one mniejsze od dopuszczal-nych przepisami (57,5 dB). Dotyczy to w szczególnoÊci nowouruchomionych linii 400 kV, wy-posa˝onych w przewody wiàzkowe (wiàzka trójprzewodowa) tradycyjne lub segmentowe,które przyczyniajà si´ do istotnego zmniejszenia zak∏óceƒ radioelektrycznych - do poziomu,przy którym zak∏ócenia odbioru radiowego i telewizyjnego sà przez u˝ytkowników niezauwa-˝alne.

4.3. PROJEKTOWANIE I BUDOWA STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWY˚SZYCH NAPI¢åW ASPEKCIE ZAGADNIE¡ OCHRONY ÂRODOWISKA

4.3.1. Cz´Êci funkcjonalne stacji i ich przeznaczenie

Stacje elektroenergetyczne sà elementami sieci przesy∏owej, które ∏àczà poszczególne frag-menty systemu elektroenergetycznego, pozwalajàc na zmian´ poziomów napi´ç przy znacz-nych mocach przesy∏u. Sà obiektami zamkni´tymi i ogrodzonymi, na które wst´p majàwy∏àcznie osoby posiadajàce stosowne upowa˝nienie.

PSE–Operator S.A. jest w∏aÊcicielem zarówno stacji elektroenergetycznych o napićiu gór-nym 400 kV jak i 220 kV. Liczne stacje 110 kV o dolnych napićiach z zakresu 6-30 kV sà eks-ploatowane przez spó∏ki dystrybucyjne (dawne zak∏ady energetyczne) w poszczególnychregionach kraju.

Wszystkie planowane do realizacji w przysz∏oÊci, a tak˝e aktualnie modernizowane i rozbudo-wywane stacje elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç, sà projektowane i wykonywane w opar-ciu o obowiàzujàcà w tym zakresie norm´ [49].

Do podstawowych fragmentów funkcjonalnych stacji zaliczyç nale˝y:• rozdzielnie napowietrzne napićia górnego (zazwyczaj 400 lub 220 kV),

SN – napićie Êrednie (6,10, 15, 20 lub 30 kV)

110/SN 1

220/110 5

np. stacja w uk∏adzie H4, 5 pól rozdzielni 110 kV, wn´trzowarozdzielnia SN i transformator 110/SN

400/220

400/110

5

np. 3 pola rozdzielni 400 kV, 10 pól rozdzielni 220 lub 110 kV i 2 transformatory 400/220 lub 400/110 kV, lub 16 pól rozdzielni 400 kV, 32 pola rozdzielni 110 kV, 2 transformatory 400/110 kV

400/220/110 15 – 20

np. 15 pól rozdzielni 400 kV, 12 pól rozdzielni 220 kV,24 pola rozdzielni 110 kV, 1 autotransformator 400/220 kV, 1 transformator 400/110 kV i 2 autotransformatory 220/110 kV

np. 5 pól rozdzielni 220 kV, 3 pola rozdzielni 110 kV i transformator 220/110 kV

TABELA 4.9. Powierzchnia terenu zajmowana przez napowietrzne stacje elektroenergetyczne

POZIOMY NAPI¢åSTACJI [kV]

POWIERZCHNIAZAJMOWANA PRZEZ

STACJ¢ [ha]UWAGI


• rozdzielnie napowietrzne napićia dolnego (najcz´Êciej 110 kV).W du˝ych stacjach systemowych i regulacyjnych wyst´pujà niekiedy rozdzielnie o poÊrednim

poziomie napićia (np. rozdzielnia 220 kV w stacji 400/220/110 kV). Poszczególne rozdzielniepo∏àczone sà ze sobà uk∏adami sprz´gajàcymi, w sk∏ad których wchodzà:

• transformatory lub autotransformatory, w których odbywa si´ zmiana poziomu napićia,• aparatura ∏àczeniowa (wy∏àczniki, od∏àczniki),• aparatura pomiarowo-kontrolna (przek∏adniki z uk∏adami pomiarowymi).Na wi´kszoÊci stacji najwy˝szych napi´ç wyst´puje doÊç znaczna liczba aparatury ∏àczeniowej,

w tym wy∏àczników i od∏àczników, gdy˝ stanowià one podstawowy rodzaj aparatury stacyjnej.Na terenie niektórych, du˝ych stacji systemowych spotkaç mo˝na tak˝e budynki zaplecza tech-nicznego (warsztaty, magazyny itp.) czy nawet budynki mieszkalne pracowników obs∏ugi stacji.

4.3.2. Lokalizacja stacji elektroenergetycznych

Wybudowanie napowietrznej stacji wysokiego napićia, niezale˝nie od wyboru jej miejscaspowoduje zawsze obni˝enie walorów krajobrazowych terenu, a tak˝e mo˝e staç si´ powodempewnych ucià˝liwoÊci zwiàzanych ze zjawiskami wyst´pujàcymi podczas jej eksploatacji. Spo-Êród technicznie mo˝liwych i ekonomicznie uzasadnionych miejsc usytuowania stacji najbardziejkorzystnym rozwiàzaniem wydaje si´ byç jej lokalizacja na obszarach niezurbanizowanych, po∏o-˝onych z dala od miast, wsi czy osad. Przemawia za tym fakt sporadycznego przebywania ludziw sàsiedztwie stacji lub - w przypadku lokalizacji stacji na terenach rolniczych - zazwyczajkrótki czas ich przebywania w bezpoÊrednim jej otoczeniu. Nie bez znaczenia jest tak˝e aspektekonomiczny zagadnienia. Usytuowanie stacji na terenach niezurbanizowanych (nieu˝ytki,grunty rolne itp.) obni˝a koszt przedsi´wzićia (stosunkowo niskie koszty terenu), lecz powo-duje koniecznoÊç wy∏àczenia terenu z dzia∏alnoÊci rolniczej. Powierzchnia terenu zajmowanaprzez stacj´ elektroenergetycznà zale˝y przede wszystkim od napićia górnego stacji, liczby li-nii elektroenergetycznych wprowadzanych na jej teren oraz uk∏adu pracy stacji, przy czym de-cydujàcym parametrem jest tu iloÊç pól ka˝dej z rozdzielni (wysokiego i Êredniego napićia).Szacunkowe zapotrzebowanie na teren dla typowych stacji elektroenergetycznych projekto-wanych i wykonywanych w kraju przedstawia tabela 4.9.

4.3.3. Stacje elektroenergetyczne z rozdzielnicami w izolacji gazowej

W celu ograniczenia powierzchni terenu zajmowanego przez stacje elektroenergetyczne orazzmniejszenia ucià˝liwoÊci zwiàzanych ze zjawiskami wyst´pujàcymi podczas ich eksploatacji corazcz´Êciej stosuje si w nich rozdzielnice okapturzone z izolacjà gazowà (szeÊciofluorek siarki SF6), tzw.GIS (Gas Insulated Switchgear). Rozdzielnice takie cechujà si´ wieloma zaletami w porównaniuz tradycyjnà aparaturà stacyjnà z izolacjà powietrznà. Charakteryzujà si´ przede wszystkim du˝àniezawodnoÊcià, niskimi kosztami eksploatacyjnymi oraz du˝à trwa∏oÊcià. Rozdzielnice tegotypu wykonywane sà przez szereg firm produkujàcych urzàdzenia elektroenergetyczne dla za-kresu napi´ç znamionowych 145, 170, 300, 550 a nawet 800 kV. Bardzo dobre w∏aÊciwoÊciizolacyjne szeÊciofluorku siarki (SF6) pozwoli∏y na istotne zmniejszenie odst´pów elektroizola-cyjnych poszczególnych elementów i w konsekwencji przyczyni∏y si´ do znacznego ograniczeniarozmiarów rozdzielnic wysokiego napićia. Dzi´ki niewielkiej emisji ha∏asu oraz pomijalnych po-

124


125

ziomach generowanych pól elektromagnetycznych, rozdzielnice tego typu zaleca si´ montowaçna terenie stacji elektroenergetycznych zlokalizowanych blisko zabudowaƒ mieszkaniowych.

Zasadniczà cz´Êcià rozdzielnicy typu GIS jest trójbiegunowo okapturzony modu∏ wy∏àczni-ka z komorà gaszeniowà i systemem nap´dowym. Za pomocà tzw. modu∏ów ∏àczàcych do ta-kiego wy∏àcznika przy∏àcza si´ inne elementy, np. od∏àczniki, uziemniki, przek∏adnikipràdowe i napićiowe oraz odgromniki okapturzone. Modu∏y przy∏àczeniowe realizujà tak˝epo∏àczenie odpowiedniego pola rozdzielnicy z izolacjà gazowà z liniami napowietrznymi,transformatorami, d∏awikami lub kablami. Monta˝ poszczególnych elementów rozdzielnicyjest prosty, a obszar (teren), który zajmujà po zmontowaniu jest wielokrotnie mniejszy ni˝w przypadku rozwiàzaƒ tradycyjnych z izolacjà powietrznà. Zastosowanie rozdzielnic typuGIS wraz z transformatorami ca∏kowicie okapturzonymi, znajdujàcymi si´ w izolacji gazowej(SF6), powoduje, ˝e tak zaprojektowana i wykonana stacja elektroenergetyczna mo˝e byçuznana jako ca∏kowicie przyjazna dla Êrodowiska.

4.4. CHARAKTERYSTYKA CZYNNIKÓW FIZYCZNYCH WYTWARZANYCH PRZEZ STACJEELEKTROENERGETYCZNE I ICH WP¸YW NA ÂRODOWISKO


Rozwa˝ania na temat poten-cjalnych ucià˝liwoÊci dla Êrodo-wiska stacji elektroenergetycz-nych wymagajà w pierwszejkolejnoÊci ustalenia czynnikówfizycznych i chemicznych emi-towanych przez tego rodzaju in-westycj´ (eksploatowanà bàdêprzewidywanà do realizacji)lub wytwarzanych w zwiàzkuz jej istnieniem.

Pracujàca stacja elektroenerge-tyczna o napi ciu górnym 110 kVlub wy˝szym jest êród∏em po-wstawania - przede wszystkimw bezpoÊrednim sàsiedztwie to-rów wysokonapićiowych i wiel-kopràdowych - czynników, którew pewnych warunkach mogà od-dzia∏ywaç na Êrodowisko w spo-sób niekorzystny. Do czynnikówtych zaliczyç mo˝na:

1) pole elektryczne,2) pole magnetyczne,3) ha∏as.


126

Przy analizie wp∏ywu na Êrodowisko stacji elektroenergetycznych najwy˝szych napi´ç nale˝yrównie˝ uwzgl´dniaç zagadnienia dotyczàce:

• gospodarki wodno-Êciekowej (zarówno w zakresie sposobu odprowadzania wód opado-wych, wód pochodzàcych z akcji gaÊniczej czy Êcieków sanitarnych),

• gospodarki odpadami, w szczególnoÊci niebezpiecznymi (olej transformatorowy, szlamyz separatora itp.),

• emisji zanieczyszczeƒ pochodzàcych z istniejàcych na niektórych stacjach kot∏owni w´glo-wych (do opalania budynków mieszkalnych).

W sytuacjach awaryjnych, powa˝ny problem mo˝e stanowiç konieczna ochrona gruntu(a tak˝e wód powierzchniowych i podziemnych) przed przedostaniem si´ do nich znacznej ilo-Êci oleju transformatorowego, stosowanego jako izolacja w transformatorach, autotransforma-torach, przek∏adnikach czy aparaturze ∏àczeniowej, g∏ównie w wy∏àcznikach starszego typu.Skutecznym zabezpieczeniem przed skutkami tego rodzaju awarii jest budowa szczelnych mispod stanowiskami transformatorów. W przypadku uszkodzenia transformatora mogà one po-mieÊciç 100% oleju zgromadzonego w kadzi oraz zapewniç rezerw´ pojemnoÊci na zaolejonàwod´ opadowà sp∏ywajàcà po obudowie transformatora, a tak˝e wod´ z akcji gaÊniczej. Od kil-ku lat misy takie wykonuje si´ zarówno na stacjach modernizowanych, rozbudowywanych jaki nowoprojektowanych.

Stosowane w ciàgach kanalizacji deszczowej, szczególnie w instalacjach odwodnienia stano-wisk transformatorów, wysokosprawne koalescencyjne separatory olejowe, zapobiegajà przedo-


127

staniu si´ zaolejonych wód opadowych do gruntu.Eksploatacja akumulatorów kwasowych na terenie stacji mo˝e, w pewnych sytuacjach, stwa-

rzaç problemy z ochronà gruntu, a w skrajnych przypadkach, tak˝e wód powierzchniowych. Za-dowalajàcà ochron´ stanowià w takich przypadkach, powszechnie stosowane na stacjachelektroenergetycznych, neutralizatory Êcieków kwaÊnych. W nowszych rozwiàzaniach stacji pre-ferowane jest natomiast stosowanie baterii akumulatorów ˝elowych, w których zwiàzany elek-trolit praktycznie nie mo˝e wydostaç si´ poza obudow´ akumulatora.

4.4.2. Pole elektryczne

Jak ju˝ wspomniano w p. 4.2 niekorzystne oddzia∏ywanie na Êrodowisko pola elektryczne-go o cz´stotliwoÊci 50 Hz mo˝e wyst´powaç w sytuacji, gdy jego nat´˝enie przekracza wartoÊç 1 kV/m. Przebywanie w polach o nat´˝eniach poni˝ej tej wartoÊci, nawet przez bardzo d∏ugiczas, mo˝na uwa˝aç - w myÊl aktualnej wiedzy z dziedziny bioelektromagnetyki - za ca∏kowi-cie bezpieczne dla zdrowia.

Ustalenie poziomów pól wytwarzanych w otoczeniu lub na terenie istniejàcej stacji elektro-energetycznej wysokiego napićia odbywa si´ zwykle drogà pomiarowà. Obliczeniowe wyzna-czanie rozk∏adu pola na terenie stacji projektowanej, która charakteryzuje si´ z∏o˝onàkonfiguracjà geometrycznà torów pràdowych i elementów konstrukcyjnych, jest zagadnieniemskomplikowanym, chocia˝ znane sà próby tego rodzaju analiz. Dla projektowanych stacji wy-znaczenie rozk∏adu pola na terenie obiektu, a tak˝e w bezpoÊrednim jego sàsiedztwie, odbywasi´ najcz´Êciej poprzez pomiary na modelach. Stosunkowo dobre oszacowania otrzymuje si´tak˝e poprzez porównanie wyników pomiarów uzyskanych z innych podobnych obiektów.

Dla przeprowadzenia merytorycznie poprawnej oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko pólelektrycznych wytwarzanych przez uk∏ady wysokonapićiowe eksploatowane w stacji elektro-energetycznej istotne jest zagadnienie identyfikacji tych pól, przede wszystkim w bezpoÊrednimsàsiedztwie stacji (poza ogrodzeniem). Ocenie takiej nie podlega w zasadzie ogrodzony ob-szar stacji, jako teren ruchu elektrycznego, niedost´pny dla osób postronnych.

Odr´bnym problemem, wyst´pujàcym przede wszystkim przy sporzàdzaniu raportów od-dzia∏ywania na Êrodowisko stacji elektroenergetycznych, jest zagadnienie wp∏ywu na ludzioraz Êrodowisko przyrodnicze napowietrznych linii wysokiego napićia wprowadzanych na te-ren stacji. Z formalnego punktu widzenia linie takie stanowià odr´bne obiekty elektroenerge-tyczne (przedsi´wzićia inwestycje), a ich wp∏yw na Êrodowisko, nawet w obszarachsàsiadujàcych ze stacjà powinien byç uwzgl´dniony przy sporzàdzaniu raportów oddzia∏ywa-nia na Êrodowisko dla poszczególnych linii, traktowanych jako odr´bne przedsi´wzićia inwe-stycyjne (lub dla linii jako obiektu istniejàcego).

Mo˝na jednak zaproponowaç równie˝ innà interpretacj´ uznajàc, e oba obiekty (linia i stacja)sà ze sobà funkcjonalnie zwiàzane. Wi´kszoÊç specjalistów zajmujàcych si´ zagadnieniami od-dzia∏ywania inwestycji elektroenergetycznych na Êrodowisko uwa˝a, ˝e przy analizie zagro˝eƒelektromagnetycznych dla takiej sytuacji nale˝y uwzgl´dniaç nie tylko wp∏yw na Êrodowisko pólwytwarzanych przez urzàdzenia stacyjne, lecz tak˝e oddzia∏ywanie linii napowietrznych, w ob-szarze ograniczonym pierwszà konstrukcjà wsporczà zlokalizowanà poza terenem stacji(pierwszy s∏up linii ustawiony poza terenem stacji). Taka interpretacja daje mo˝liwoÊç ∏àczne-go rozpatrywania ewentualnych zagro˝eƒ pochodzàcych od wielu êróde∏ pól (oszynowania


128

stacji i fragmentów linii napowietrznych) i jest szczególnie przydatna przy wyznaczaniu i pro-gnozowaniu (dla linii przewidywanych do realizacji w przysz∏oÊci) zasi´gu obszaru, w którymnat´˝enie pola elektrycznego mogà przekroczyç wartoÊci dopuszczalne.

Warto w tym miejscu podkreÊliç, e przy wykonywaniu pomiarów kontrolnych nat´˝enia polaelektrycznego, w obszarach przylegajàcych do stacji (do odleg∏oÊci wyznaczonej przez pierwszys∏up zlokalizowany poza terenem stacji), nale˝y przestrzegaç procedury pomiarowej opisanejw rozporzàdzeniu [64]. Oznacza to, e pomiary nale˝y wykonywaç:

• nad powierzchnià ziemi lub innymi powierzchniami, na których mogà przebywaç ludzie,w szczególnoÊci dachami, tarasami, balkonami, podestami - na wysokoÊci 2 m,

• w pobli˝u obiektów budowlanych, w odleg∏oÊci nie mniejszej ni˝ 1,6 m od Êcian tych obiektów.Pomiary kontrolne nale˝y wykonywaç w pionach pomiarowych, na wysokoÊciach od 0,3 m do

2 m nad powierzchnià ziemi lub nad innymi powierzchniami, na których mogà przebywaç lu-dzie. Podobne zasady przeprowadzania pomiarów nat´˝enia pola elektrycznego obowiàzujàw przypadku pomiarów kontrolnych wykonywanych w otoczeniu linii napowietrznych, przyczym w ka˝dym przypadku pomiary nale˝y wykonywaç przy dobrej pogodzie, bez opadów at-mosferycznych. Do pomiarów nale˝y u˝ywaç odpowiedniego miernika, spe∏niajàcego wymaga-

OGRODZENIE STACJI ELEKTROENERGETYCZNEJ

OBJ

AÂN

IEN

IA:

LINIE 220 kV

NASTAWNIA

ROZDZIELNIA110 kV

ROZD

ZIEL

NIA

220

kV

obszar, w którym nat´˝enie pola elektromagnetycznego jest wi´ksze od 1 kV/m

linie 400 kV

linie 220 kV

linie 110 kV

ROZDZIELNIA400 kV

LIN

IE 4

00 k

V

LIN

IE 1

10 k

V

RYS. 4.22. Przyk∏adowy zasi´g obszaru, w którym wokó∏ stacji elektroenergetycznej nat´˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m


129

nia przepisów (dokument IEC 833), przy czym w czasie wykonywania pomiarów, sondy mierni-ka nie nale˝y zbli˝aç do konstrukcji przewodzàcych (np. ogrodzenia stacji). Zapobiega to znie-kszta∏ceniu pola i zak∏óceniu wskazaƒ miernika. W celu ustalenia najwi´kszych spodziewanychwartoÊci nat´˝enia pola elektrycznego, wyniki pomiarów (wykonanych przy aktualnym w chwilipomiarów napićiu roboczym) nale˝y przeliczyç na najwi´ksze dopuszczalne napićie roboczestacji lub na najwy˝sze napićie robocze linii wprowadzanych na jej teren.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyç, e dost´pne nieraz w dokumentacji istniejàcych stacji wynikipomiarów pola elektrycznego nie majà zwykle wi´kszej przydatnoÊci dla potrzeb oceny wp∏ywupól elektrycznych na Êrodowisko. Zakres takich pomiarów obejmowa∏ najcz´Êciej jedynie wyzna-czenie rozk∏adu pola elektrycznego na terenie rozdzielni 400 lub 220 kV - nie dotyczy∏ natomiastotoczenia obiektu, w szczególnoÊci terenu po∏o˝onego w pobli˝u wprowadzanych na teren stacjilinii napowietrznych. Celem takich pomiarów, wymaganych przez przepisy zawarte w rozporzà-dzeniu [60], by∏a bowiem jedynie identyfikacja pola elektrycznego na terenie obiektu.

Wyniki pomiarów pola elektrycznego przeprowadzone dla wielu krajowych stacji elektroener-getycznych o napićiu górnym 400, 220 i 110 kV wskazujà, ˝e w ich otoczeniu nie stwierdza si´pól elektrycznych o nat´˝eniach przekraczajàcych 1 kV/m (wartoÊç dopuszczalna dla terenówprzeznaczonych pod zabudow´ mieszkaniowà [64]). Wyjàtkiem sà zwykle miejsca zlokalizowa-ne w otoczeniu linii napowietrznych wysokiego napićia wprowadzanych na teren stacji, gdziew obszarze do pierwszej konstrukcji wsporczej stwierdza si´ doÊç cz´sto pola o nat´˝eniu nieprzekraczajàcym kilku kV/m. Nale˝y jednak stwierdziç, e êród∏em tych pól nie sà obiekty stacyj-ne, lecz wprowadzane na jej teren linie napowietrzne.

Z punktu widzenia oddzia∏ywania na Êrodowisko pola elektrycznego, istotne jest nie tylkoustalenie maksymalnej wartoÊci nat´˝enia pola jakie mo˝e wystàpiç w analizowanym obszarze,lecz tak˝e wyznaczenie szerokoÊci obszaru, w którym nat´˝enie pola przekracza wartoÊç 1 kV/m,w najbardziej niekorzystnych warunkach pracy êróde∏ pól, tj. przy najwy˝szym napićiu robo-czym i maksymalnym zwisie linii wprowadzanych na teren stacji. Ka˝dorazowo (w obszarach po-dejÊcia do stacji ka˝dej linii) wymaga to wykonania stosownych pomiarów pola lub, w przypadkuobiektu projektowanego, analiz teoretycznych, uwzgl´dniajàcych wp∏yw zmian wysokoÊci za-wieszenia przewodów wprowadzanych linii wskutek ich nagrzewania, a tak˝e wp∏yw konfigura-cji faz. Post´pujàc w opisany powy˝ej sposób, nale˝y wyznaczyç w sàsiedztwie ka˝dejwprowadzanej na teren stacji linii napowietrznej, szerokoÊç obszaru, w którym nat´˝enie polaelektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Pozwoli to na wyciàgnićie stosownych wniosków do-tyczàcych mo˝liwoÊci zagospodarowania terenów przyleg∏ych do stacji elektroenergetycznej.

4.4.3. Pole magnetyczne

G∏ównym êród∏em pola magnetycznego wyst´pujàcego na obszarach przyleg∏ych do stacjielektroenergetycznej sà linie napowietrzne wysokiego napićia wprowadzane na jej teren.Znacznie mniejsze poziomy pola rejestruje si´ w obszarach (poza ogrodzonym terenem stacji),gdzie brak jest wprowadzeƒ liniowych, a êród∏em pola magnetycznego jest oszynowanie stacji(po∏àczenia w rozdzielniach) oraz aparatura stacyjna (wy∏àczniki, przek∏adniki itd.).

Oszacowanie nat´˝enia pola magnetycznego, wytwarzanego przez tory pràdowe stacji orazfragmenty linii napowietrznych wprowadzanych na jej teren wykonuje si´ metodami pomiaro-wymi (dla obiektów istniejàcych) lub obliczeniowymi (dla obiektów projektowanych). Przy wy-


130

konywaniu pomiarów kontrolnych najcz´Êciej wykorzystywana jest aparatura pomiarowa spe∏-niajàca wymagania normy [55], a pomiary prowadziç nale˝y wg procedury okreÊlonej w:

• normie [54], w przypadku pomiarów wykonywanych na terenie stacji,• rozporzàdzeniu [64], w przypadku pomiarów kontrolnych wykonywanych w otoczeniu stacji.Ze wzgl´du na zmiennoÊç obcià˝eƒ poszczególnych elementów stacji (w tym przede wszyst-

kim linii napowietrznych wprowadzanych do stacji) konieczne jest przeliczanie wyników pomia-rów na najwi´ksze dopuszczalne obcià˝enie poszczególnych obwodów.

W otoczeniu krajowych stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia najwi´ksze wartoÊcinat´˝enia pola magnetycznego stwierdza si´ w sàsiedztwie linii napowietrznych wchodzàcychna teren stacji, co jest uzasadnione mniejszà odleg∏oÊcià od sondy miernika przewodów linii ni˝torów pràdowych (oszynowania) stacji. Warto przy tym zwróciç uwag´ na fakt, ˝e nat´˝enia pólmagnetycznych sà tam zwykle znacznie mniejsze od 30 A/m - le˝à wić poni˝ej wartoÊci granicz-nej (60 A/m) ustalonej w rozporzàdzeniu [64] dla miejsc dost´pnych dla ludzi. W pozosta∏ychmiejscach (poza ogrodzeniem stacji) wartoÊci nat´˝enia pola magnetycznego sà bardzo niewiel-kie: od niemierzalnych do kilkunastu A/m.

Wyniki pomiarów nat´˝enia pola magnetycznego, które wykonano w otoczeniu kilkunastukrajowych stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia sk∏aniajà do stwierdzenia, ˝e polamagnetyczne wytwarzane przez linie przesy∏owe wchodzàce do stacji, sà tak niewielkie, ˝ew Êwietle dzisiejszej wiedzy z dziedziny bioelektromagnetyki, nawet w powiàzaniu z wyst´pu-jàcymi tam polami elektrycznymi, nie b´dà oddzia∏ywaç w sposób niekorzystny na Êwiat roÊlin-ny i zwierzćy, w tym tak˝e na organizm cz∏owieka.

Uwzgl´dniajàc jednak szybki post´p wiedzy w dziedzinie badania oddzia∏ywaƒ czynnikówelektromagnetycznych na organizmy ˝ywe, nale˝y zalecaç wykonywanie pomiarów kontrol-nych pól magnetycznych po ka˝dej istotnej przebudowie stacji. Pomiary takie nale˝y wykony-waç zarówno na terenie (dla celów ochrony pracy) jak i w otoczeniu stacji (dla celów ochronyÊrodowiska).

4.4.4. Ha∏as (szumy akustyczne)

Istotnymi êród∏ami ha∏asu, który rejestruje si´ w otoczeniu istniejàcych stacji elektroenerge-tycznych, sà wentylatorowe uk∏ady ch∏odzenia transformatorów oraz zjawiska ulotowe i wy∏ado-wania powierzchniowe wyst´pujàce na izolatorach. Dotyczy to w szczególnoÊci stacjinajwy˝szych napi´ç (220 i 400 kV) wyposa˝onych w transformatory du˝ej mocy, gdzie zagadnie-nie ograniczania szumów akustycznych stanowi powa˝ny problem techniczny. Podobne trudno-Êci w ograniczeniu poziomu ha∏asu wyst´pujà przy eksploatacji stacji 110 kV zlokalizowanych naterenie g´stej zabudowy mieszkaniowej.

Z przeprowadzonych badaƒ wynika, e g∏ównym êród∏em ha∏asu w stacjach wysokiego napi´-cia sà transformatory, a dok∏adnie zespo∏y wentylatorów przeznaczone do ich ch∏odzenia. Zjawi-sko magnetostrykcji wyst´pujàce w rdzeniach transformatorów du˝ej mocy powodujepowstawanie ciàg∏ego ucià˝liwego ha∏asu, niezwykle trudnego do wyeliminowania, czy nawetograniczenia.

Innym, mniej znaczàcym êród∏em ha∏asu sà spr ˝arki stosowane do nap´du niektórych ∏àczni-ków starszego typu. Urzàdzenia te, w zale˝noÊci od typu, mogà w ró˝nym stopniu wp∏ywaç na po-ziom ha∏asu w otoczeniu stacji. Wyjàtkowego rodzaju ha∏as powodujà wy∏àczniki powietrzne, np.


131

typu DLF, które traktowaç nale˝y jako êród∏o ha∏asu impulsowego o bardzo wysokiej wartoÊciszczytowej. Ustalenie stopnia ucià˝liwoÊci ha∏asu, szczególnie typu impulsowego mo˝e byç bardzotrudne i powinno byç przeprowadzone z uwzgl´dnieniem zarówno jego poziomu, jak i cz´stoÊciwyst´powania.

Innym êród∏em ha∏asu w stacjach elektroenergetycznych sà agregaty pràdotwórcze, stanowià-ce rezerw´ zasilania dla szczególnie odpowiedzialnych fragmentów stacji. Pomimo, ˝e agregatyte pracujà co najwy˝ej przez kilka godzin w ciàgu roku (z uwzgl´dnieniem czasu potrzebnego napróbne uruchamianie tych urzàdzeƒ), to poziom ha∏asu wytwarzanego przez te urzàdzenia jestdosyç znaczny.

Jak ju˝ wspomniano, krajowe przepisy dotyczàce ochrony Êrodowiska przed ha∏asem [61]ustalajà dopuszczalne jego poziomy okreÊlone wskaênikami ha∏asu LAeqD, LAeqN, LDWN, i LN dla ro-dzajów terenu, w szczególnoÊci wyró˝niajàc obszary uzdrowiskowe i chronione, klasyfikujàc ro-dzaj i g´stoÊç zabudowy na terenie nara˝onym na dzia∏anie ró˝nych êróde∏ ha∏asu. Dlacharakterystycznych urzàdzeƒ eksploatowanych na terenie stacji elektroenergetycznych (z wy-

1) W przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcjà, w porze nocy, nie obowiàzuje na nich dopuszczalny poziomha∏asu w porze nocy.

TABELA 4.10. Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku z wy∏àczeniem ha∏asu powodowanego przezlinie elektroenergetyczne oraz starty, làdowania i przeloty statków powietrznych wyra˝one wskaênikami

LAeq D i LAeq N - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]

Rodzaj terenu

a) Strefa ochronna „A” uzdrowiskab) Tereny szpitali poza miastem

a) Tereny zabudowy mieszkaniowejjednorodzinnej

b) Tereny zabudowy zwiàzanej ze sta∏ym lub czasowym pobytemdzieci i m∏odzie˝y1)

c) Tereny domów opieki spo∏ecznejd) Tereny szpitali w miastach

a) Tereny zabudowymieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowego

b) Tereny zabudowy zagrodowejc) Tereny rekreacyjnowypoczynkowed) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe

Tereny w strefie Êródmiejskiej miastpowy˝ej 100 tys. mieszkaƒców


LAeq D

Pora dnia – przedzia∏ czasuodniesienia równy 8 najmniejkorzystnym godzinom dnia

kolejno po sobie nast´pujacym

45 40

50

55

55 45

45

40

LAeq N

Pora nocy – przedzia∏ czasuodniesienia równy 1 najmniej

korzystnej godzinie nocy


132

jàtkiem odcinków linii napowietrznych znajdujàcych si´ na terenie stacji) dopuszczalne poziomyha∏asu okreÊlane sà odr bnie dla:

• pory dnia (przedzia∏ czasu odniesienia równy 8 najmniej korzystnym godzinom dnia kolejnopo sobie nast´pujàcym),

• pory nocy (przedzia∏ czasu odniesienia równy 1 najmniej korzystnej godzinie nocnej).Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku wyra˝one wskaênikami LAeqD i LAeqN prezentuje

tabela 4.10. natomiast dopuszczalne poziomy ha∏asu wyra˝one wskaênikami LDWN, LN zamiesz-czono w tabeli 4.11.

Podstawà do oceny oddzia∏ywania akustycznego stacji sà zazwyczaj wyniki pomiarów ha∏a-su, które przeprowadza si´ typowymi miernikami poziomu dêwi´ku. Pomiary wykonuje si´ naodpowiednio du˝ym obszarze otaczajàcym stacje. W przypadku stacji najwy˝szych napi´ç jestto obszar o promieniu 500 - 1000 m od stacji. Szczególnà uwag´ nale˝y poÊwićiç obszaromzabudowy mieszkaniowej po∏o˝onym w sàsiedztwie stacji, przy czym zgodnie z obowiàzujàcy-mi przepisami pomiary wykonuje si´ zarówno w dzieƒ jak i w porze nocnej.

Znacznie trudniejsze jest ustalenie oddzia∏ywania akustycznego stacji nowoprojektowanych.W praktyce projektowej wykonuje si´ teoretycznà analiz´ ucià˝liwoÊci akustycznej obiektu, ko-rzystajàc zarówno z dost´pnych programów obliczeniowych, jak równie˝ uwzgl´dniajàc wynikipomiarów ha∏asu z innych podobnych obiektów. Przy ocenie oddzia∏ywania akustycznego obiek-

TABELA 4.11. Dopuszczalne poziomy ha∏asu w Êrodowisku z wy∏àczeniem ha∏asu powodowanego przezlinie elektroenergetyczne oraz starty, làdowania i przeloty statków powietrznych wyra˝one wskaênikami

LDWN i LN - za∏àcznik do rozporzàdzenia Ministra Ârodowiska [61]

Rodzaj terenu

a) Strefa ochronna „A” uzdrowiskab) Tereny szpitali poza miastem

a) Tereny zabudowy mieszkaniowejjednorodzinnej

b) Tereny zabudowy zwiàzanej zesta∏ym lub czasowym pobytemdzieci i m∏odzie˝y1)

c) Tereny domów opieki spo∏ecznejd) Tereny szpitali w miastach

a) Tereny zabudowymieszkaniowej wielorodzinnej i zamieszkania zbiorowegob) Tereny zabudowy zagrodowejc) Tereny rekreacyjnowypoczynkowed) Tereny mieszkaniowo-us∏ugowe

Tereny w strefie Êródmiejskiej miastpowy˝ej 100 tys. mieszkaƒców


LDWN

Przedzia∏ czasu odniesienia równywszystkim dobom w roku

45 40

50

55

55 45

45

40

LN

Przedzia∏ czasu odniesienia równywszystkim porom nocy


133

tów projektowanych uwzgl´dnia si´ tak˝e pewnà typowoÊç rozwiàzaƒ konstrukcyjnych, powta-rzalnoÊç w wykonaniu, a wić i w emisji ha∏asu. W przypadku, gdy z przeprowadzonych obliczeƒwynika, ˝e dopuszczalny poziom ha∏asu jest przekroczony, projektant proponuje skuteczne os∏o-ny (ekrany) przeciwdêwi´kowe, którymi otacza si´ g∏ówne êród∏a ha∏asu. Warto w tym miejscuwspomnieç, e powszechnie stosowanym, w wielu wypadkach skutecznym, ekranem przeciwdê-wi´kowym jest zadrzewienie lub zakrzewienie umiejscowione w otoczeniu êróde∏ ha∏asu. W sta-cjach, na terenie których zlokalizowane sà budynki mieszkalne przeznaczone dla obs∏ugiobiektu, ten w∏aÊnie sposób ograniczania ha∏asu daje najcz´Êciej zadowalajàce wyniki.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e wi´kszoÊç funkcjonujàcych stacji elektroenergetycznych najwy˝szychnapi´ç zlokalizowana jest na terenach niezabudowanych, gdzie dopuszczalny poziom ha∏asu niejest limitowany. Najbli˝sze zabudowania mieszkalne oddalone sà od tych stacji, co najmniejo 500 - 1000 m i w ich otoczeniu nie stwierdza si´ przekroczeƒ dopuszczalnego poziomu ha∏asu.Tak wić w rozumieniu obowiàzujàcych przepisów, nie stwarzajà one ucià˝liwoÊci akustycznejdla Êrodowiska.

4.4.5. Gospodarka wodno-Êciekowa na terenie stacji elektroenergetycznych

Stacje elektroenergetyczne najwy˝szych napi´ç to zazwyczaj obiekty o powierzchni kilkunastuhektarów, na których usytuowane sà liczne zabudowania, w tym nastawnia, spr ˝arkownia, hy-drofornia czy pompownia. Do celów technologicznych a tak˝e socjalno-bytowych (obs∏uga sta-cji) zu˝ywane sà pewne iloÊci wody. Zachodzi zatem koniecznoÊç odprowadzenia z terenu stacjiÊcieków, a tak˝e wód opadowych. Z formalnoprawnego punktu widzenia podstawà do prowa-dzenia dzia∏alnoÊci polegajàcej na poborze wody oraz odprowadzaniu Êcieków i opadów jest sto-sowne pozwolenie wodnoprawne. Reguluje ono zakres szczególnego korzystania z wód oraznarzuca okreÊlone warunki dotyczàce prowadzenia gospodarki wodno-Êciekowej. Zapewnieniew∏aÊciwego poziomu ochrony Êrodowiska polega w tym przypadku na przestrzeganiu wymagaƒzawartych w pozwoleniu wodnoprawnym.

W przypadku obiektów projektowanych, za zabiegi niezb´dne, s∏u˝àce ochronie gleby, wódpowierzchniowych i g∏´binowych, nale˝y uznaç:

1) W∏aÊciwe zaprojektowanie i wykonanie, w postaci betonowych zbiorników z zastosowa-niem odpowiednich Êrodków uszczelniajàcych, szczelnych mis transformatorowych, mogà-cych pomieÊciç 100% oleju zgromadzonego w transformatorze, a tak˝e dodatkowo - wod´z krótkotrwa∏ej akcji gaÊniczej. W przypadku awarii rozwiàzanie takie w pe∏ni zabezpieczaprzed przedostaniem si´ oleju transformatorowego do gruntu;

2) Wykonanie sieci kanalizacji deszczowej, wyposa˝onej w wysokosprawne separatory koale-scencyjne lub odoliwiacze, s∏u˝àce do oczyszczenia wód opadowych z resztek oleju sp∏ywa-jàcego na stanowiska transformatorów. Âcieki takie, po oczyszczeniu, nale˝y gromadziçw szczelnych zbiornikach bezodp∏ywowych. Rozwiàzania te eliminujà mo˝liwoÊç przedo-stania si´ zanieczyszczonych olejem transformatorowym wód opadowych do sieci kanali-zacji deszczowej, z której odp∏yw cz´sto prowadzi do opaskowych rowów melioracyjnych;

3) Wyposa˝anie pomieszczeƒ (akumulatornia), w których eksploatowane sà akumulatorykwasowe w okresowo wymieniane, bezodp∏ywowe neutralizatory Êcieków kwaÊnych. Za-biegi te zabezpieczajà przed przedostaniem si´ Êcieków kwaÊnych do gruntu. W nowopro-jektowanych stacjach zalecanym rozwiàzaniem jest stosowanie nowoczesnych akumulato-


134

rów elowych, z których wyciek elektrolitu nie jest mo˝liwy;4) Odprowadzanie Êcieków socjalno-bytowych do sieci kanalizacji sanitarnej lub wyposa˝enie

obiektu w szczelne, bezodp∏ywowe, okresowo opró˝niane zbiorniki takich Êcieków. Przystosunkowo niedu˝ej iloÊci tych Êcieków rozwiàzanie to wydaje si´ najw∏aÊciwsze, przedewszystkim z ekonomicznego punktu widzenia, zabezpieczajàc jednoczeÊnie w dostatecz-nym stopniu Êrodowisko naturalne. W niektórych stacjach elektroenergetycznych eksplo-atuje si´ z powodzeniem niewielkie biologiczne oczyszczalnie Êcieków, co rozwiàzuje pro-blem potencjalnego zagro˝enia Êrodowiska.

4.4.6. Gospodarka odpadami i zanieczyszczenie powietrza na terenie stacji elektroenergetycznych

W ostatnim czasie, skutkiem wprowadzenia w ˝ycie rygorystycznych przepisów dotyczàcychgospodarki odpadami [80], zagadnienia zwiàzane z wytwarzaniem, usuwaniem i unieszkodli-wianiem odpadów znalaz∏y si´ w kr´gu zainteresowania u˝ytkowników stacji elektroenerge-tycznych.

Gospodarka odpadami socjalno-bytowymi, których powstawanie zwiàzane jest z obecno-Êcià na terenie wi´kszoÊci stacji sta∏ej obs∏ugi a tak˝e okresowo przebywajàcych ekip remonto-wo-konserwacyjnych, nie stanowi problemu. Odpady tego rodzaju powstajàce na terenieobiektu sà sk∏adowane przez krótki czas w standardowych kontenerach a nast´pnie usuwanesà okresowo przez s∏u˝by komunalne na podstawie stosownych umów zawartych z w∏aÊcicie-lem stacji.

Istotnym problemem jest natomiast gospodarka odpadami powstajàcymi na terenie stacjiw czasie prowadzenia na jej terenie prac modernizacyjnych lub konserwacyjnych. Nie ulega wàt-pliwoÊci, e kwestie zwiàzane z usuwaniem i unieszkodliwianiem odpadów, w tym przede wszyst-kim odpadów niebezpiecznych, nale˝y dostrzegaç w zwiàzku z koniecznoÊcià likwidacji obiektu.

Wszystkie zagadnienia zwiàzane z gospodarkà odpadami na obiektach modernizowanychczy rozbudowywanych powinny byç rozpatrzone w ramach raportu oddzia∏ywania na Êrodo-wisko, który sporzàdza si´ przed uzyskaniem pozwolenia na budow´ (rozbudow´, przebudo-w´, modernizacj´).

4.5. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO LINII NAPOWIETRZNYCH PRÑDU STA¸EGO

W porównaniu z liniami pràdu przemiennego o takich samych zdolnoÊciach przesy∏owych, li-nie napowietrzne pràdu sta∏ego wyró˝niajà si´ mniejszymi gabarytami oraz zajmujà mniejszyobszar terenu.

Oddzia∏ywanie na Êrodowisko uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego jest odmienne w porów-naniu z liniami wysokiego napićia pràdu przemiennego. Pola elektryczne i magnetyczne towa-rzyszàce pracy linii pràdu sta∏ego sà mniej odczuwalne i majà mniejszy wp∏yw na otoczenie.

Zagadnienie wp∏ywu na otoczenie uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego by∏o przedmiotemwielu wnikliwych badaƒ, prowadzonych przez organizacje i autorytety mi´dzynarodowe. W rezul-tacie tych badaƒ, prowadzonych od wielu lat, stwierdzono, ˝e nie ma podstaw do obaw, by od-dzia∏ywanie uk∏adów przesy∏owych pràdu sta∏ego mog∏o mieç negatywny wp∏yw na ˝yciei zdrowie ludzi lub zwierzàt. Badania i póêniejsze wnioski dotyczy∏y przede wszystkim otoczenialinii napowietrznych pràdu sta∏ego, budzàcych zwykle najwićej wàtpliwoÊci. Zasadniczym ce-


135

lem tych badaƒ by∏a ch´ç uzyska-nia odpowiedzi na nast´pujàcekwestie:

• czy i w jakich okolicznoÊciachcz∏owiek znajdujàcy si´ pod liniàpràdu sta∏ego w naturalnych wa-runkach mo˝e odczuwaç oddzia∏y-wanie tej linii; jest to wy∏àczniezagadnienie zapewnienia ludziomkomfortu;

• jaki jest poziom oddzia∏ywaƒna ˝ywe organizmy, przy którymobawiaç si´ mo˝na negatywnychich skutków; badania takie sà pro-wadzone w laboratoriach na zwie-rz´tach a ich celem jest okreÊlenie,o ile oddzia∏ywanie linii pràdu sta∏e-go jest s∏absze od poziomu nara˝eƒ,mogàcego stanowiç zagro˝enie.

Przy rozpatrywaniu oddzia∏ywa-nia na Êrodowisko linii wysokiegonapićia pràdu sta∏ego uwzgl´dniasi´ przede wszystkim nast´pujàceczynniki:

• pole elektryczne oraz zwiàzane z tym zjawisko emisji ∏adunków (jonów) do otoczenia linii,• pole magnetyczne,• szum akustyczny (ha∏as).

Pole elektryczne i ∏adunek przestrzenny

Pole elektryczne wraz z ∏adunkiem przestrzennym w otoczeniu linii pràdu sta∏ego mo˝e wy-wo∏ywaç u ludzi znajdujàcych si´ pod linià tak zwany „efekt dywanowy”. Efekt ten powstajew wyniku "∏adowania si´" cia∏a ludzkiego w czasie chodzenia po dywanie, a nast´pnie roz∏ado-wania przy dotyku do uziemionych metalowych przedmiotów. Podobne zjawisko wyst´puje podlinià pràdu przemiennego, a nieprzyjemne uczucie uk∏ucia jest jedynym negatywnym skutkiemtego zjawiska, przy czym efekt ten s∏abnie przy oddalaniu si´ od linii i zanika w odleg∏oÊci kilku-dziesićiu metrów od niej.

Ze wzgl´du na wspomniane zjawisko nale˝y unikaç zatrzymywania pod linià pojazdów me-chanicznych (samochodów, kombajnów, itp.), bowiem dotykanie na∏adowanej karoserii stojàce-go pod linià samochodu powoduje powstawanie nieprzyjemnych „uk∏uç”. Aby ograniczyç dominimum powstawanie takich sytuacji, przewiduje si´, ˝e na skrzy˝owaniach linii pràdu sta∏egoz drogami, podobnie jak dla linii najwy˝szych napi´ç pràdu przemiennego, b´dzie ustawianyznak drogowy - zakaz zatrzymywania si´ i postoju.

Charakterystycznym zjawiskiem towarzyszàcym pracy linii pràdu sta∏ego jest emisja do oto-czenia ∏adunku przestrzennego przez przewody pod napićiem. IloÊç jonów emitowanych

S∏up koƒcowynapowietrznej liniipràdu sta∏ego


136

w przestrzeƒ zale˝y przede wszystkim od nat´˝enia pola elektrycznego na powierzchni przewo-dów roboczych. Istotny wp∏yw na emisj´ jonów majà równie˝ warunki atmosferyczne oraz stanpowierzchni przewodu. Si∏a i kierunek wiatru majà wp∏yw na ewentualne przemieszczanie lubgromadzenie si´ ∏adunku przestrzennego w otoczeniu linii. W rezultacie zjawisk zwiàzanychz powstawaniem i obecnoÊcià ∏adunku przestrzennego, a tak˝e jego zmiennoÊcià w czasie, nat´-˝enie pola elektrycznego w otoczeniu linii zmienia si´ w doÊç szerokich granicach. Aby opis polaelektrycznego towarzyszàcego pracy linii pràdu sta∏ego by∏ bardziej precyzyjny wprowadzone zo-sta∏y nast´pujàce pojćia:

• pole elektryczne pierwotne, które jest wywo∏ane wy∏àcznie przez ∏adunki na powierzchniprzewodu,

• pole elektryczne z∏o˝one, które tworzy si´ zarówno pod wp∏ywem ∏adunków na powierzchni przewodów roboczych, jak i ∏adunków przestrzennych, gromadzàcych si´w otoczeniu linii.

Nat´˝enie pola elektrycznego w zasadzie nie mo˝e byç traktowane jako jednoznaczny para-metr, stanowiàcy podstaw´ do formu∏owania wymagaƒ, wartoÊci granicznych, dopuszczalnych itp.

Pole magnetyczne

Pole magnetyczne w otoczeniu linii pràdu sta∏ego, wytwarzane przez p∏ynàcy w niej pràd, maten sam charakter, jak naturalne pole ziemskie, do którego organizm ludzki jest dostosowany.W praktyce, w pobli˝u linii pràdu sta∏ego, napowietrznej lub kablowej, wyst´pujà nat´˝enia polamagnetycznego o poziomie niewiele wy˝szym ni˝ pole magnetyczne ziemskie. Dla porównania:

• pole naturalne ziemskie - 40÷64 A/m (ok. 50÷80 µT),• pole magnetyczne w otoczeniu linii pràdu sta∏ego - 80 A/m (ok. 100 µT).Wobec tak niewielkich wartoÊci, w praktyce w ogóle nie bierze si´ pod uwag´ pola magnetycz-

nego jako czynnika oddzia∏ywania linii na Êrodowisko, gdy˝ wartoÊç graniczna dla pola magne-tycznego sta∏ego, stosownie do zaleceƒ obowiàzujàcych w ró˝nych krajach, wynosi a˝ 8000 A/m (ok.10 000 µT).

Szum akustyczny

Ha∏as pod linià pràdu sta∏ego jest znacznie ni˝szy ni˝ pod analogicznà linià pràdu przemien-nego w czasie deszczu. Natomiast przy dobrej pogodzie ró˝nice sà niewielkie.

4.6. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO LINII KABLOWYCH PRÑDU STA¸EGO

Jednym z wykorzystywanych uk∏adów przesy∏owych jest kabel pràdu sta∏ego u∏o˝ony na dniemorza. Kabel taki jest zwykle jedno˝y∏owy, a jego zewn´trzne warstwy stanowià ochron´ przeduszkodzeniami mechanicznymi. Kabel uk∏adany jest na dnie morza, w wyp∏ukanym do tego celurowie. Ma to za zadanie chroniç kabel przed uszkodzeniem oraz eliminuje ograniczenia w eksplo-atacji cz´Êci przydennych akwenów morskich (np. ∏owienie ryb siecià wleczonà). Na trasie u∏o˝e-nia kabla obowiàzuje zakaz rzucania kotwicy i z tego wzgl´du trasa przebiegu kabla jestodpowiednio oznakowana.

W otoczeniu kabla, uk∏adanego na dnie morza czy na làdzie, pod ziemià wyst´puje pole ma-gnetyczne. Pole magnetyczne w miejscach dost´pnych dla ludzi osiàga wartoÊci znacznie mniejszew porównaniu z poziomem dopuszczalnym - podobnie jak w przypadku linii napowietrznych,


omówionych w poprzednim roz-dziale. Nale˝y jednak mieç nauwadze, ˝e w przypadku kablapodmorskiego pole magnetycznemo˝e wprowadzaç na wàskimobszarze anomalie magnetyczne.Innych zauwa˝alnych oddzia∏y-waƒ na Êrodowisko kabel niewprowadza.

4.7. ZAGADNIENIAÂRODOWISKOWEJEDNOPRZEWODOWEGO(MONOPOLARNEGO) UK¸ADUPRZESY¸OWEGO PRÑDU STA¸EGO

Przy pracy monopolarnegouk∏adu pràdu sta∏ego, w którymdrugi przewód stanowi ziemia lubwoda morska, powstaje problemoddzia∏ywania na Êrodowisko prà-du rozpraszanego przez uziom,w uk∏adach tych nazywany elek-trodà uziemiajàcà lub po prostuelektrodà. Jednoprzewodowe uk∏a-dy pràdu sta∏ego z elektrodà uzie-miajàcà, zlokalizowanà na dniemorza, sà eksploatowane ju˝ odkilkunastu lat, g∏ównie w krajachskandynawskich. Na obszarze Ba∏-tyku pracuje kilka takich uk∏adów,∏àczàcych ró˝ne kraje, g∏ównie zeSzwecjà.

Przez wiele lat prowadzone by-∏y wnikliwe badania mo˝liwych wp∏ywów takich rozwiàzaƒ na Êrodowisko. Przy analizie poten-cjalnych zagro˝eƒ dla Êrodowiska, zwiàzanych z oddzia∏ywaniem pràdów rozprowadzanychprzez elektrod´ uziemiajàcà, rozpatrywane sà nast´pujàce elementy Êrodowiska:

• woda morska na styku z powierzchnià elektrody,• fauna morska, a w szczególnoÊci ryby,• infrastruktura techniczna, a zw∏aszcza elementy metalowe o znacznych wymiarach (ruro-

ciàgi, kable itp.),• statki przep∏ywajàce przez ten obszar.Podstawowym problemem, zwiàzanym z oddzia∏ywaniem elektrody uziemiajàcej na Êrodowi-

sko morskie, jest przep∏yw pràdów w wodzie oraz g´stoÊç pràdu w pobli˝u elektrody. Aby zmniej-

137

Uk∏adanie kablapodmorskiego


138

szyç g´stoÊç pràdu w sàsiedz-twie elektrody, stosowane sàelektrody o znacznej po-wierzchni. Na przyk∏ad, dla po-∏àczenia kablowego 450 kVSzwecja - Polska13, w pierwot-nej wersji, przewidywano elek-trod´ o Êrednicy 1000 m.Wed∏ug dotychczasowych do-Êwiadczeƒ, g´stoÊç pràdu napowierzchni elektrody ograni-czona do wartoÊci 0,5 mA/cm2

zapewnia nieszkodliwà dla Êro-dowiska prac´ elektrody.

Na granicy elektroda - wodarozpatrywane by∏y ró˝ne zjawiska chemiczne i elektrolityczne, wywo∏ane przep∏ywem pràdu.Pod uwag´ brano wydzielanie si´ wodoru, wodorotlenku wapnia i magnezu, ∏ugu sodowego czynawet chloru. Wyniki badaƒ, prowadzonych przez ró˝ne instytucje (w szczególnoÊci niemiec-kie), doprowadzi∏y do wniosku, ˝e iloÊci wydzielanych w tych warunkach substancji sà pomijal-nie ma∏e i niezauwa˝alne w Êrodowisku. Nie ma wić ˝adnych podstaw do obaw o faun´ naobszarach, na których eksploatowane sà monopolarne uk∏ady przesy∏owe pràdu sta∏ego.

Szczegó∏owym badaniom i obserwacjom poddano równie˝ zachowanie si´ ryb ze wzgl´duna ewentualny wp∏yw pola magnetycznego powstajàcego w trakcie eksploatacji tego rodzajuuk∏adów przesy∏owych. Obserwowano w´drówki ∏ososia do miejsc l´gowych oraz wp∏yw polana zdolnoÊç orientacji w´gorzy. Nie stwierdzono ˝adnego ujemnego wp∏ywu analizowanychczynników na zachowanie si´ ryb.

Infrastruktura techniczna: rurociàgi, kable, wielkogabarytowe konstrukcje stalowe usytu-owane w ziemi lub w wodzie, znajdujàce si´ w zasi´gu oddzia∏ywania pràdów b∏àdzàcych,mogà byç nara˝one na zwi´kszonà korozj´. Na podstawie wieloletnich doÊwiadczeƒ w tejdziedzinie, mo˝na prognozowaç zasi´g i skutki takich nara˝eƒ, które sà tym wi´ksze im mniej-sza jest odleg∏oÊç od elektrody, przy czym przy odleg∏oÊciach wi´kszych ni˝ 10 km od elektro-dy ochrona taka jest wymagana tylko w szczególnych przypadkach, np. przy d∏ugichrurociàgach o du˝ej Êrednicy. W razie potrzeby, do ochrony przed korozjà stosowane sà po-wszechnie znane Êrodki zapobiegawcze - standardowe ochrony katodowe o odpowiednio do-branych charakterystykach, skutecznie przeciwdzia∏ajàce tego rodzaju zjawisku. Od szeregulat Êrodki te stosowane sà mi´dzy innymi przy ochronie antykorozyjnej ciàgów metalowych in-stalacji podziemnych nara˝onych na procesy korozyjne wynikajàce z eksploatacji trakcji elek-trycznej kolejowej czy tramwajowej.

Nale˝y wyraênie podkreÊliç, ˝e ewentualne zagro˝enie procesami korozyjnymi nie dotyczyelementów metalowych, pogrà˝onych w ziemi na terenie gospodarstw czy ogrodów przydo-mowych (np. uziomy otokowe budynków, instalacje wodociàgowe itp.).

Fragment stacjielektroenergetycznej

pràdu sta∏ego

13) Po∏àczenie kablowe Szwecja - Polska wykonane jest w uk∏adzie bipolarnym (dwu˝y∏owym).


139

4.8. ODDZIA¸YWANIE NA ÂRODOWISKO ELEKTROENERGETYCZNYCH STACJI PRÑDU STA¸EGO

Stacje pràdu sta∏ego zwykle sà dobudowywane do istniejàcych elektroenergetycznych stacjipràdu przemiennego i wyposa˝ane sà w urzàdzenia, których zadaniem jest przekszta∏caniepràdu przemiennego na pràd sta∏y lub odwrotnie - w zale˝noÊci od kierunku przep∏ywu ener-gii. Podstawowymi wić uk∏adami eksploatowanymi w stacjach pràdu sta∏ego sà zespo∏y pro-stowników tyrystorowych oraz falowników wraz z odpowiednimi filtrami.

Oddzia∏ywanie takiej stacji na Êrodowisko, praktycznie nie ró˝ni si´ od oddzia∏ywania istniejà-cych i eksploatowanych powszechnie stacji pràdu przemiennego. Rejestrowane niekiedy oddzia-∏ywanie zewn´trzne - ha∏as ("buczenie") jest w przypadkach koniecznych ograniczane przezzastosowanie ekranów akustycznych montowanych w sàsiedztwie ha∏aÊliwych elementów stacji.

Pozosta∏e czynniki, które mog∏yby oddzia∏ywaç na otoczenie stacji sà pomijalnie ma∏e.


140

5. OCHRONA ÂRODOWISKA W ÂWIETLE OBOWIÑZUJÑCYCH PRZEPISÓW

5.1. PROCEDURA LOKALIZACYJNA INWESTYCJI ELEKTROENERGETYCZNYCH

Ochrona Êrodowiska przed oddzia∏ywaniem linii i stacji elektroenergetycznych wysokiego na-pićia realizowana jest w Polsce w oparciu o szereg przepisów ró˝nej rangi. Przepisem o podstawo-wym znaczeniu, okreÊlajàcym generalne zasady ochrony, a tak˝e prawa i obowiàzki wszystkichstron procesu inwestycyjnego, jest uchwalona przez Sejm RP w dniu 27 kwietnia 2001 roku usta-wa prawo ochrony Êrodowiska [81]. Przestrzeganie ustaleƒ zawartych w tej ustawie jest obo-wiàzkiem cià˝àcym na wszystkich uczestnikach procesu inwestycyjnego, zarówno w fazieprognozowania, projektowania, wykonawstwa, jak i eksploatacji.

Analizujàc zagadnienia zwiàzane z procedurà lokalizacyjnà inwestycji, w tym tak˝e z bran˝yelektroenergetycznej, nale˝y zwróciç uwag´ na przepisy ustawy prawo budowlane [85], które


141

dotyczà fazy realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego, w której kwestie zwiàzane z ochronà Êro-dowiska sà nie mniej istotne ni˝ na etapie prognozowania i projektowania.

W wielu przypadkach spe∏nienie wymagaƒ dotyczàcych ochrony Êrodowiska sprecyzowanychw ustawach [78,81,83,85] napotyka na wiele problemów, których podstawowym êród∏em jestbrak niektórych rozporzàdzeƒ wykonawczych do wspomnianych aktów prawnych oraz niezbytobszerne orzecznictwo w tym zakresie.

5.2. PRZYGOTOWANIE REALIZACJI INWESTYCJI ELEKTROENERGETYCZNYCH


Jednym z najistotniejszych uwarunkowaƒ okreÊlajàcych mo˝liwoÊci realizacji przysz∏oÊcio-wych inwestycji elektroenergetycznych sà skutki utraty wa˝noÊci miejscowych planów zagospo-darowania przestrzennego uchwalonych przed 1 stycznia 1995 r. W konsekwencji wi´kszoÊçterenów nie posiada takich planów a jedynym dokumentem planistycznym, jakim dysponujàgminy jest studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Ustale-nia powy˝sze wskazujà na mo˝liwe i racjonalne kierunki dzia∏aƒ zmierzajàcych do zrealizowaniaw przysz∏oÊci planowanych inwestycji elektroenergetycznych, z których wi´kszoÊç – na mocy za-pisów ustawy [79] – kwalifikowana jest do grupy inwestycji celu publicznego.

Bioràc pod uwag´ mo˝liwoÊci ustalenia przeznaczenia terenów, rozmieszczenia inwestycjioraz okreÊlenia warunków zabudowy i zagospodarowania terenów wynikajàce z zapisów ustawy[83], nale˝y zwróciç uwag´, e:

1) ustalenie przeznaczenia terenu, rozmieszczenie inwestycji celu publicznego oraz okreÊleniesposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu nast´puje w miejscowym pla-nie zagospodarowania przestrzennego,

2) w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego okreÊlenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu nast´puje w drodze decyzjio warunkach zabudowy, przy czym: • lokalizacj´ inwestycji celu publicznego ustala si´ w drodze decyzji o lokalizacji inwestycji

celu publicznego, • sposób zagospodarowania terenu i warunki zabudowy dla innych inwestycji ustala si´

w drodze decyzji o warunkach zabudowy. Obowiàzujàca ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [83] stanowi zatem,

˝e w przypadku braku planu miejscowego, zmiana zagospodarowania terenu polegajàca na reali-zacji obiektu budowlanego lub wykonaniu innych robót budowlanych wymagajàcych decyzjio pozwoleniu na budow´, a tak˝e zmiana sposobu u˝ytkowania obiektu budowlanego lub jegocz´Êci, wymaga ustalenia warunków zabudowy. Ustalenie to odbywa si´ w drodze wydania de-cyzji administracyjnej, podlegajàcej przepisom ustawy kodeks post´powania administracyjnego,jeÊli nie stanowi ona inaczej.

Projekt decyzji o warunkach zabudowy przygotowuje osoba wpisana na list´ izby samorzàduzawodowego urbanistów lub architektów (stosownie do zapisów zawartych w art. 60 ust.4 usta-wy [83]). Warto podkreÊliç, ˝e decyzja o warunkach zabudowy zast´puje w pewnym zakresieplan miejscowy. Jej treÊç wskazuje przeznaczenie terenu na okreÊlony cel i ustala zasady jego za-budowy i zagospodarowania, co stanowi realizacj´ zapisu art.1 ustawy [83], w myÊl którego


142

w zagospodarowaniu przestrzennym uwzgl´dnia si´ na pierwszym miejscu wymagania ∏aduprzestrzennego, urbanistyki i architektury oraz walory architektoniczne i krajobrazowe.

Szczególnym przypadkiem jest sytuacja, w której sporzàdzenie planu miejscowego jest obo-wiàzkowe – wtedy post´powanie administracyjne w sprawie ustalenia warunków zabudowy za-wiesza si´ do czasu uchwalenia planu (art. 62 ust.2 ustawy [83]). Obowiàzek sporzàdzeniaplanu miejscowego mo˝e wynikaç z ustaleƒ studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodaro-wania przestrzennego gminy lub z przepisów szczególnych.

5.2.2. Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia

Ustawa z dnia 18 maja 2005 r. o zmianie ustawy prawo ochrony Êrodowiska oraz niektórych in-nych ustaw [82] wprowadzi∏a szereg daleko idàcych zmian m.in. w regulacjach dotyczàcychochrony Êrodowiska w dzia∏alnoÊci inwestycyjnej. Dotyczà one zarówno post´powania w spra-wie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko planów (m.in. post´powania przy uchwalaniu planówwojewódzkich oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) i programów, jaki post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko planowanych przedsi´wzi´ç in-westycyjnych.

Najdalej idàce zmiany w stosunku do przepisów obowiàzujàcych do dnia 27.07.2005 r., doty-czà systemu ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko (OOÂ). Poza koniecznoÊcià dostosowania pol-skich przepisów do wymogów prawa wspólnotowego, celowoÊç zmian w tym zakresie by∏asygnalizowana wielokrotnie. Dotychczasowy system procedur OOÂ by∏ zdaniem wi´kszoÊci spe-cjalistów nadmiernie rozbudowany, a koniecznoÊç ograniczenia iloÊci post´powaƒ w odniesieniudo tego samego przedsi´wzićia wydawa∏a si´ oczywistoÊcià. Chocia˝ z pewnoÊcià dyskusyjnei nie w pe∏ni implementujàce wspólnotowe Dyrektywy OOÂ, najistotniejsze zmiany w systemieoceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzi´ç inwestycyjnych obejmujà:

• wprowadzenie nowej decyzji (administracyjnej) o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgodyna realizacj´ przedsi´wzićia (zwanej „decyzjà Êrodowiskowà”),

• ograniczenie zakresu stosowania procedury OOÂ,• wprowadzenie nowej kategorii przedsi´wzi´ç wymagajàcych przeprowadzenia procedury

OOÂ.Nowela ustawy prawo ochrony Êrodowiska wprowadzona ustawà [82] obejmuje tak˝e szereg

zmian dotyczàcych:• zakresu raportu OOÂ,• jawnoÊci procedury OOÂ,• procedury OOÂ dla inwestycji liniowych (jedna procedura),• post´powania transgranicznego,• rezygnacji z wydawania pozwoleƒ na emitowanie pól elektromagnetycznych i ha∏asu.Najistotniejszà zmianà – korzystnà dla inwestorów realizujàcych przedsi´wzićia zaliczone na

mocy rozporzàdzenia [67] do grupy inwestycji mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko(wi´kszoÊç napowietrznych linii elektroenergetycznych) – jest przepis zawarty w art. 46 ust.1ustawy [81]. Nakazuje on uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach dla wspo-mnianych przedsi´wzi´ç wy∏àcznie raz – przed wystàpieniem z wnioskiem o wydanie pozwole-nia na budow´. Skutkiem tego tylko raz przeprowadzane b´dzie czasoch∏onne post´powaniew sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko z udzia∏em spo∏eczeƒstwa. Nale˝y przypomnieç,


143

˝e przepisy obowiàzujàce do lipca 2005 r. wymaga∏y przeprowadzenia post´powania w sprawieOOÂ na etapie ubiegania si´ o:

• decyzj´ o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzj´ ULICP),• decyzj´ o pozwoleniu na budow´.W przypadku przedsi´wzi´ç wymagajàcych z mocy ustawy [81] przeprowadzenia post´powa-

nia w sprawie OOÂ, lecz nie wymagajàcych stosownie do zapisów prawa budowlanego [85] po-zwolenia na budow´, uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach b´dzie koniecznena mocy art. 46 ust.4a znowelizowanej ustawy prawo ochrony Êrodowiska. Dotyczyç to b´dziem.in. przedsi´wzi´ç, dla których wymagane jest zg∏oszenie:

• budowy lub wykonywania robót budowlanych,• zmiany sposobu u˝ytkowania obiektu budowlanego lub jego cz´Êci.Zapisy te zapobiegnà wy∏àczeniu z procedury oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko niektórych

przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko podlegajàcych tylko zg∏oszeniudo organu nadzoru budowlanego. Dotyczyç to b´dzie m.in. modernizacji krótkich fragmentów li-nii napowietrznych, dla których koniecznoÊç przeprowadzenia post´powania OOÂ - w dotych-czasowych przepisach nieprecyzyjne wyartyku∏owana - wynika z faktu, ˝e sà to obiekty b´dàceêród∏em pól elektromagnetycznych oraz ha∏asu.

Na mocy zapisów art.46, ust.1, pkt 4 ustawy prawo ochrony Êrodowiska, utrudnione b´dzietak cz´sto stosowane przez inwestorów „dzielenie” niektórych inwestycji liniowych (linie elek-troenergetyczne) zaliczonych obligatoryjnie do grupy przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco od-dzia∏ywaç na Êrodowisko. Dzia∏ania takie mia∏y na celu uzyskanie „czàstkowych” decyzjiadministracyjnych (decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o pozwo-leniu na budow´). Aktualnie, uzyskanie takich „czàstkowych” decyzji o Êrodowiskowych uwa-runkowaniach b´dzie niemo˝liwe, gdy˝ ustawa nak∏ada obowiàzek objćia tà decyzjà ca∏egoprzedsi´wzićia realizowanego na obszarze województwa. Nale˝y tak˝e mieç na uwadze, ˝ezgodnie z przepisami o ochronie Êrodowiska przedsi´wzićia powiàzane technologicznie kwali-fikuje si´ jako jedno przedsi´wzićie, tak˝e je˝eli sà one realizowane przez ró˝ne podmioty.

Bardzo istotnym elementem zmian wprowadzonych ustawà [82] sà uregulowania prawnezwiàzane z ocenà oddzia∏ywania planowanego przedsi´wzićia na Europejskà Sieç EkologicznàNatura 2000. Zgodnie bowiem z zapisami zawartymi w art. 46, ust.1, pkt.2 ustawy Prawo ochro-ny Êrodowiska „...Realizacja planowanego przedsi´wzićia, które nie jest bezpoÊrednio zwiàzanez ochronà obszaru Natura 2000 lub nie wynika z tej ochrony, je˝eli mo˝e ono znaczàco oddzia∏ywaçna ten obszar – jest dopuszczalna po uzyskaniu decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach...”.Zgodnie z oficjalnymi dokumentami Ministerstwa Ârodowiska1 – do obszarów uznawanych zasieç Natura 2000 zalicza si´:

• istniejàce obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) – ustanowione rozporzàdzeniem MinistraÂrodowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura2000 [62] (obszary zilustrowane mapami – w za∏àczniku do wspomnianego rozporzàdzenia),

• projektowane specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS) - zgodnie z listà przekazanà przezRzàd RP do Komisji Europejskiej w celu zatwierdzenia,

• potencjalne obszary Natura 2000, tj. obszary, które spe∏niajà kryteria Dyrektywy Ptasiej i Sie-dliskowej zg∏oszone przez organizacje ekologiczne na tzw. „Shadow list”.

Nie ulega wàtpliwoÊci, e realizacja wielu elektroenergetycznych inwestycji liniowych przewi-dywanych do zlokalizowania na terenach zaliczonych do sieci Natura 2000 b´dzie napotykaç na

1) Wytyczne dla wojewodów i beneficjentów w kwestii post´powania w stosunki do przepisów Dyrektywy 92/43/EWG, dotyczàcych ochrony siedlisk przyrodniczych.


144

bardzo powa˝ne trudnoÊci. W szczególnoÊci trzeba zwróciç uwag´ na ograniczenia wynikajàcez przepisów ustawy o ochronie przyrody (art. 34 i 35 ustawy [78]). W Êwietle jej przepisów, w sy-tuacji, gdy przemawiajà za tym konieczne wymogi nadrz´dnego interesu publicznego, w tym wy-mogi o charakterze spo∏ecznym lub gospodarczym i wobec braku rozwiàzaƒ alternatywnych,w∏aÊciwy miejscowo wojewoda, mo˝e wydaç decyzj´ o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgo-dy na realizacj´ przedsi´wzićia (decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach), które mo˝emieç negatywny wp∏yw na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roÊlin i zwierzàt, dla którychochrony zosta∏ wyznaczony obszar Natura 2000, zapewniajàc wykonanie kompensacji przyrod-niczej niezb´dnej do zapewnienia spójnoÊci i w∏aÊciwego funkcjonowania sieci obszarów Natura2000. Nale˝y jednak˝e zauwa˝yç, ˝e w przypadku wyst´powania na obszarze Natura 2000 sie-dliska lub gatunku o znaczeniu priorytetowym decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniachmo˝e zostaç wydana wy∏àcznie w celu:

1) ochrony zdrowia i ˝ycia ludzi,2) zapewnienia bezpieczeƒstwa powszechnego,3) uzyskania korzystnych nast pstw o pierwszorz´dnym znaczeniu dla Êrodowiska przyrodniczego,

wynikajàcym z koniecznych wymogów nadrz´dnego interesu publicznego, po uzyskaniu opiniiKomisji Europejskiej. W celu realizacji inwestycji wymagane jest wić wykazanie, ˝e wynika onaz koniecznych wymogów nadrz´dnego interesu publicznego. Nale˝y zatem spodziewaç si´, ˝eprocedura taka b´dzie wyjàtkowo trudna i czasoch∏onna.

Komentujàc kompleks spraw zwiàzanych z wprowadzeniem nowej decyzji Êrodowiskowej(decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowaniach) nale˝y zauwa˝yç, e:

• decyzja Êrodowiskowa wydawana jest na wniosek inwestora, podobnie jak wi´kszoÊç decyzji towarzyszàcych procesowi inwestycyjnemu,

• o wydanie decyzji Êrodowiskowej mo˝na wystàpiç zarówno przed uzyskaniem decyzji o wa-runkach zabudowy i zagospodarowania terenu (decyzji ULICP), jak i po jej uzyskaniu2 –przed wystàpieniem z wnioskiem o wydanie pozwolenia na budow´ (przepisy nie sà precy-zyjne w tym zakresie),

• do wniosku o wydanie decyzji Êrodowiskowej inwestor zobowiàzany jest do∏àczyç, m.in.:– raport OOÂ, w przypadku przedsi´wzi´ç zaliczonych do grupy mogàcych znaczàco

oddzia∏ywaç na Êrodowisko,– informacj´ ekologicznà, w przypadku pozosta∏ych przedsi´wzi´ç,

• decyzja Êrodowiskowa wymaga uzgodnienia z:– organem ochrony Êrodowiska,– organem inspekcji sanitarnej,

• decyzja Êrodowiskowa wià˝e organ wydajàcy pozwolenie na budow´ lub przyjmujàcy zg∏o-szenie robót budowlanych,

• zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] organem w∏aÊci-wym do wydania decyzji Êrodowiskowej jest:

– wojewoda, dla przedsi´wzi´ç obligatoryjnie zaliczonych do grupy mogàcych znaczà-co oddzia∏ywaç na Êrodowisko (wi´kszoÊç linii i stacji 400 i 220 kV),

– wójt, burmistrz lub prezydent miasta, dla pozosta∏ych przedsi´wzi´ç wymagajàcychuzyskania takiej decyzji (linie i stacje 110 kV zaliczone na mocy stosownego postano-wienia w∏aÊciwego organu do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êro-dowisko).

2) Jednak zapis zawarty w art. 56 ustawy [81] w brzmieniu: „...W∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o Êrodowiskowych uwarunkowaniach po stwierdzeniu zgodnoÊci lokalizacjiprzedsi´wzićia z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, je˝eli plan ten zosta∏ uchwalony...” sugeruje, e wniosek o wydanie decyzji o Êrodowi-skowych uwarunkowaniach powinien byç z∏o˝ony bàdê po uchwaleniu planu miejscowego, bàdê uzyskaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.


145

5.2.3. Mo˝liwe warianty przygotowywania do realizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych

W zale˝noÊci od posiadanych przez gmin´ obowiàzujàcych dokumentów o charakterze plani-stycznym (studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowyplan zagospodarowania przestrzennego) mo˝liwe sà nast´pujàce warianty przygotowywania dorealizacji planowanych inwestycji elektroenergetycznych:

WARIANT IGmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzen-

nego i uchwalony plan miejscowy (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji).

Stan wyjÊciowyPlanowane do realizacji przedsi´wzićie jest wprowadzone do miejscowego planu zagospoda-

rowania przestrzennego uchwalonego po 01.01.1995 r., poprzez stosowne zapisy w cz´Êci tek-stowej oraz uwidocznione w cz´Êci graficznej planu.

Kolejne kroki post´powania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego, to:• uzyskanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia,• uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane poprzez np. uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntowej,• uzyskanie pozwolenia na budow´.

SPRAWDZENIE, CZY PLANOWANE DO REALIZACJI PRZEDSI¢WZI¢CIE ZNAJDUJE SI¢ W STUDIUM UWARUNKOWA¡ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWYWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY

TAK NIE

TABELA 5.1. Mo˝liwe dzia∏ania zmierzajàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego w przypadku, gdy gmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków

zagospodarowania przestrzennego, ale nie posiada planu miejscowego (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji)

Procedura sporzàdzeniaplanu miejscowego

Procedura uzyskaniadecyzji o Êrodowisko-wych uwarunkowa-niach

Uzyskanie prawa do te-renu na cele budowla-ne lub uzyskanie s∏u-˝ebnoÊci gruntów

Uzyskanie pozwoleniana budow´

Uzyskanie decyzjio ustaleniu lokalizacjiinwestycji celu publicz-nego1)

Procedura uzyskania de-cyzji o Êrodowiskowycuwarunkowaniach

Uzyskanie prawa do te-renu na cele budowlanelub uzyskanie s∏u˝ebno-Êci gruntów


Procedura zmiany stu-dium uwarunkowaƒi wprowadzenie inwe-stycji do studium

Procedura sporzàdzeniaplanu miejscowego



Procedura uzyskaniadecyzji o ustaleniu lo-kalizacji inwestycji celupublicznego1)




1)Dla inwestycji nie zaliczonych do grupy inwestycji celu publicznego mo˝na tak˝e rozwa˝yç procedur´ uzyskania decyzji o warunkach zabudowy, chocia˝ post´powanie takiewydaje si´ celowe i mo˝liwe do przeprowadzenia wy∏àcznie w przypadku inwestycji o charakterze punktowym.


146

WARIANT IIGmina posiada uchwalone studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania prze-

strzennego, ale nie posiada planu miejscowego (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ in-westycji).

Stan wyjÊciowyKolejne kroki post´powania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego sà uza-

le˝nione od tego, czy planowane do realizacji przedsi´wzićie znajduje swoje odzwierciedleniew postaci zapisów w cz´Êci tekstowej oraz oznaczenia w cz´Êci graficznej studium uwarunkowaƒi kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. W zale˝noÊci od wyników tej analizymo˝na wybraç odpowiedni kierunek dzia∏aƒ, co zilustrowano w tabeli 5.1.

WARIANT IIIGmina nie posiada uchwalonego studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania

przestrzennego oraz nie posiada planu miejscowego (dla terenów na których planuje si´ realiza-cj´ inwestycji celu publicznego).

Dzia∏ania prowadzàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego mo˝na prowadziç wed∏ugjednej z dróg wskazanych w tabeli 5.2.

Na podkreÊlenie zas∏uguje fakt, ˝e w niektórych przypadkach procedura uzyskiwania decyzjio ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, która w zamyÊle ustawodawcy mia∏a uproÊciçi skróciç czas konieczny do uzyskania decyzji uprawniajàcej do wystàpienie z wnioskiem o po-zwolenie na budow´, napotyka na powa˝ne trudnoÊci. Wynikajà one przede wszystkim z zapi-sów zawartych w art.7 ustawy [84], zgodnie z którym, je˝eli przeznaczenie gruntów rolnychi leÊnych na cele nierolnicze i nieleÊne wymaga zgody jednego z organów wymienionych w treÊciartyku∏u, to dokonuje si´ go w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W zwiàz-ku z tym, ˝e wspomnianej zgody wymaga przeznaczenie na cele nierolnicze u˝ytków rolnychklas I-III o zwartym obszarze przekraczajàcym 0,5 ha, a tak˝e wi´kszoÊci u˝ytków rolnych klas IV,

KIERUNEK DZIA¸A¡ 1 KIERUNEK DZIA¸A¡ 2

TABELA 5.2. Mo˝liwe dzia∏ania zmierzajàce do realizacji przedsi´wzićia inwestycyjnego w przypadku, gdy gmina nie posiada uchwalonego studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania

przestrzennego i nie posiada planu miejscowego (dla terenów, na których planuje si´ realizacj´ inwestycji)

Procedura sporzàdzenia studium uwarunkowaƒi kierunków zagospodarowywania przestrzen-nego gminy

Procedura sporzàdzenia planu miejscowego

Procedura uzyskania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach

Uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane lub uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntów

Uzyskanie pozwolenia na budow´

Procedura uzyskania decyzji o ustaleniu lokalizacjiinwestycji celu publicznego

Procedura uzyskania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach

Uzyskanie prawa do terenu na cele budowlane lub uzyskanie s∏u˝ebnoÊci gruntów

Uzyskanie pozwolenia na budow´


147

V i VI o zwartym obszarze przekraczajàcym 1,0 ha, to realizacja linii napowietrznej, a tym bar-dziej stacji elektroenergetycznej na tego rodzaju gruntach, wymaga stosownego zapisu (uchwa-lenia, bàdê zmiany) w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Przedstawione wy˝ej warianty dzia∏aƒ zmierzajàcych do realizacji przedsi´wzićia inwestycyj-nego wskazujà jednoznacznie na istotne znaczenie dwóch dokumentów planistycznych: stu-dium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowegoplanu zagospodarowania przestrzennego, dla których podstawowym warunkiem jest ich wza-jemna zgodnoÊç. Dokumenty te, uwzgl´dniajàce z mocy prawa ustalenia zawarte w dokumen-tach planistycznych wy˝szego rz´du (plan przestrzennego zagospodarowania województwa)stanowià podstawowe narz´dzie polityki przestrzennej na szczeblu lokalnym. Ka˝dorazowo wić,lokalizujàc przedsi´wzićie inwestycyjne celu publicznego nale˝y sprawdziç, czy w planie miejsco-wym uwzgl´dnione zosta∏y stosowne zapisy planu zagospodarowania przestrzennego wojewódz-twa oraz studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

Pomimo pozornej prostoty i przejrzystoÊci uchwalania wspomnianych wy˝ej dokumentówplanistycznych zapisy ustawowe nie pozostawiajà w tym wzgl´dzie ˝adnych wàtpliwoÊci – two-rzenie obu tych dokumentów to proces wielowàtkowy i rozciàgni´ty w czasie, czego potwierdze-niem sà zapisy zawarte zarówno w samej ustawie [83], jak i w rozporzàdzeniu wykonawczym dotej ustawy [59].

5.2.4. Studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

Podniesienie w ustawie [83] rangi studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowaniaprzestrzennego gminy powoduje, ˝e brak wspomnianego dokumentu uniemo˝liwia uchwaleniemiejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, nawet jeÊli dotyczyç ma on terenu prze-znaczonego wy∏àcznie pod okreÊlone przedsi´wzićie inwestycyjne. Konsekwencjà takiego stanurzeczy jest zapis art. 28 ust 1 ustawy [83] w brzmieniu „...naruszenie zasad sporzàdzania studiumlub planu miejscowego, istotne naruszenie trybu ich sporzàdzania, a tak˝e naruszenie w∏aÊciwoÊciorganów w tym zakresie, powodujà niewa˝noÊç uchwa∏y rady gminy w ca∏oÊci lub cz´Êci..”. Oznaczato mo˝liwoÊç uchylenia przez wojewod´ w trybie nadzorczym uchwa∏y rady gminy w sprawieprzyjćia studium lub miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Ustalajàc d∏ugookresowà polityk´ przestrzennà gminy, studium okreÊla kierunki dzia∏aniami´dzy innymi: w zakresie przeznaczenia terenów, rozwoju systemów infrastruktury, obszaryi zasady ochrony Êrodowiska oraz jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowegoi uzdrowisk oraz obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego.

Studium powinno wskazywaç mi´dzy innymi (art. 10 ust. 2 ustawy [83]):1)obszary, na których b´dà rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu lokalnym,2)obszary, na których b´dà rozmieszczone inwestycje celu publicznego o znaczeniu ponadlo-

kalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego województwai ustaleniami programów realizacji celów publicznych o znaczeniu krajowym,

3) obszary, dla których obowiàzkowe jest sporzàdzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,

4)obszary, dla których gmina zamierza sporzàdziç miejscowy plan zagospodarowania prze-strzennego, w tym obszary wymagajàce zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i leÊnychna cele nierolnicze i nieleÊne,


148

5)obszary nara˝one na niebezpieczeƒstwo powodzi i osuwania si´ mas ziemnych,6) granice obszarów zamkni´tych i ich stref ochronnych.Ju˝ zatem na etapie sporzàdzania studium ujawnia si´ ró˝norodnoÊç dzia∏aƒ zmierzajàcych

do zabezpieczenia przewidywanych zmian w zagospodarowaniu terenu gminy w zwiàzku z pla-nowanà do realizacji inwestycjà. Planowane zamierzenia inwestycyjne uj´te w planach zago-spodarowania przestrzennego województwa i w programach realizacji celów publicznycho znaczeniu krajowym muszà (pod rygorem niewa˝noÊci studium) byç uwzgl´dnione (pkt. b)w studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

Wraz z wejÊciem w ˝ycie ostatniej nowelizacji ustawy [83] zasadniczo zmieni∏ si´ tryb spo-rzàdzania studium. Proces uchwalania studium przypomina zestaw dzia∏aƒ zmierzajàcych dosporzàdzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Studium nie wymagaopracowania ekofizjografii i prognozy skutków Êrodowiskowych, a zmiana istniejàcego stu-dium wymaga takiej samej procedury jak jego uchwalenie. Przygotowanie studium nie wyma-ga te˝ przeprowadzenia post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko. Sposóbopracowywania studium gminnego przedstawiono schematycznie na rysunku 5.1.

Zaprezentowany schemat dzia∏aƒ zmierzajàcych do uchwalenia studium uwarunkowaƒi kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy wskazuje jednoznacznie na niewielkàrol´ w tworzeniu studium przez inwestora planowanego zamierzenia inwestycyjnego. W prak-tyce dzia∏ania inwestora sprowadzajà si´ do sporzàdzenia wniosku o wprowadzenie przedsi´-wzićia do studium oraz Êledzenia – w miar´ mo˝liwoÊci – procesu jego uchwalania.

5.2.5. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

Dotychczasowa praktyka dotyczàca lokalizacji inwestycji elektroenergetycznych wskazuje,˝e istotnym krokiem zmierzajàcym do realizacji inwestycji elektroenergetycznej jest jej umiesz-czenie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, którego ustalenia stanowiàtreÊç uchwa∏y rady gminy, a sam plan stanowi przepis gminny. Nie ulega jednak wàtpliwoÊci,˝e uchwalanie planu miejscowego, to proces skomplikowany, wielowàtkowy i niekiedy bardzoczasoch∏onny. Âwiadczy o tym m.in. fakt, ˝e przed przystàpieniem do jego sporzàdzania obo-wiàzkowo przygotowuje si´ specjalistyczne opracowanie ekofizjograficzne (zgodnie z zasada-mi okreÊlonymi w rozporzàdzeniu [66]), a do planu miejscowego, na mocy wymagaƒzawartych w art. 41 ustawy [81], do∏àcza si´ prognoz´ skutków wp∏ywu ustaleƒ planu na Êro-dowisko przyrodnicze.

Z punktu widzenia inwestora przedsi´wzićia, istotne wydajà si´ zasady uzgodnieƒ projek-tu planu miejscowego z przedstawicielami spo∏ecznoÊci lokalnych. Ustawa [83] przewiduje,˝e osoby lub podmioty niezadowolone z zapisów projektu planu miejscowego mogà wnieÊçuwagi, które uwzgl´dni wójt (burmistrz, prezydent miasta) lub przeka˝e radzie gminy do roz-strzygnićia podczas sesji, na której plan b´dzie uchwalany. Niemo˝liwe jest te˝ zaskar˝enieuchwa∏y rady gminy do NSA, co istotnie skraca czas konieczny do uchwalenia planu miejsco-wego.

Zasygnalizowany wy˝ej wielowàtkowy i wielop∏aszczyznowy sposób opracowywania miej-scowego planu zagospodarowania przestrzennego zilustrowano na rys.5.2, prezentujàc struk-tur´ wzajemnych powiàzaƒ pomi´dzy ró˝nymi organami administracji publicznej w czasietworzenia planu. Ju˝ pobie˝na analiza tej struktury wskazuje jednoznacznie – podobnie jak


149

RYS. 5.1. Schemat dzia∏aƒ zmierzajàcych do uchwalenia studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

WÓJT, BURMISTRZ,PREZYDENT

MIASTA

RADA GMINY(MIASTA)

RADA GMINY(MIASTA)

INWESTOR

Skierowanie wniosku do RadyGminy (Miasta)

Przedstawianie uchwa∏ywojewodzie w celu ocenyzgodnoÊci z prawem

Opracowanie ekofizjograficzne Sporzàdzenie projektu studiumuwarunkowaƒ

UZGODNIENIA:• Zarzàd województwa• Wojewoda


MIASTA


MIASTA


MIASTA


MIASTA


MIASTA

Wprowadzenie do projektu studiumuwarunkowaƒ

• OkreÊlenie obszarów, na których rozmieszczone b´dà inwestycje liniowe

• Wniosek o wprowadzenie inwestycji do studium uwarunkowaƒ

Podjćie uchwa∏y o przystàpieniu dozmian studium uwarunkowaƒ

• Og∏oszenie w prasie, obwiesz-czenie, powiadomienie w sposób zwyczajowo przyj´ty

• Pisemne zawiadomienie insty-tucji i organów uzgadniajà-cych i opiniujàcych

• Rozpatrzenie zg∏oszonychwniosków

OPINIE:• Komisja urbanistyczno–

architektoniczna• Starosta• Gminy sàsiednie• Wojewódzki konserwator zabyt-

ków• Organy wojskowe, ochrony gra-

nic, bezpieczeƒstwa paƒstwa• Dyrektor urz´du morskiego• Organ nadzoru górniczego• Organ administracji geologicz-

nej• Minister ds zdrowia• Dyrektor regionalnego zarzàdu

gospodarki wodnej

• Og∏oszenie o wy∏o˝eniu projektustudium do publicznego wglàdu

• Wy∏o˝enie projektu studium uwarun-kowaƒ do publicznego wglàdu

• Zorganizowanie dyskusji publicznej

Przedstawienie projektu studiumRadzie Gminy do uchwalenia

Uchwalenie studium uwarunkowaƒ


150

RYS. 5.2. Schemat dzia∏aƒ poprzedzajàcych uchwalenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego

RADA GMINY(MIASTA)

RADA GMINY(MIASTA)

INWESTOR

WOJEWODA

Przedstawianie uchwa∏y wojewodzie w celu oceny zgodnoÊci z prawem

Publikacja uchwa∏y w dziennikuurz´dowym województwa


MIASTA


MIASTA


MIASTA

Wniosek o sporzàdzenie mpzp

Podjćie uchwa∏y o przystàpieniu dosporzàdzenia/zmian mpzp

• Og∏oszenie w prasie, obwieszczenie,poinformowanie w sposób zwyczajo-wo przyj´ty

• Pisemne zawiadomienie instytucji i or-ganów uzgadniajàcych i opiniujàcych

• Rozpatrzenie zg∏oszonych wniosków

• Opracowanie ekofizjograficz-ne

• Sporzàdzenie projektu/zmianmpzp

• Sporzàdzenie prognozy od-dzia∏ywania na Êrodowisko

• Sporzàdzenie prognozy skut-ków finansowych uchwaleniampzp

• Wprowadzenie zmian wynikajàcychz opinii i uzgodnieƒ

• Og∏oszenie o wy∏o˝eniu projektumpzp wraz z prognozà do publiczne-go wglàdu

• Wy∏o˝enie projektu planu do publicznego wglàdu

• Organizacja dyskusji publicznej


MIASTA

Uzyskanie zgody na zmian´ przezna-czenia gruntów rolnych i leÊnych

• Analiza zasadnoÊci przystàpie-nia do zmian i stopnia zgodno-Êci ze studium uwarunkowaƒ

• Przygotowanie materia∏ówgeodezyjnych

• Ustalenie zakresu prac plani-stycznych

• Skierowanie wniosku do RadyGminy (Miasta)


MIASTA

OPINIE:• Komisja urbanistyczno–

architektoniczna• Gminy sàsiednie UZGODNIENIA:

• Wojewoda, zarzàd wojewódz-twa, zarzàd powiatu - zadaniarzàdowe i samorzàdowe

• Wojewódzki Konserwator Zabytków

• Organy w∏aÊciwe z przepisówodr´bnych

• Zarzàdca drogi• Organy wojskowe, ochrony

granic, bezpieczeƒstwa paƒstwa• Dyrektor urz´du morskiego• Organ nadzoru górniczego• Organ administracji geologicznej• Minister ds zdrowia


MIASTA

Rozpatrzenie zg∏oszonych uwagi wprowadzenie zmian w projekciempzp, jeÊli to konieczne ponawiauzgodnienia

Uchwalenie mpzp

Przedstawienie projektu mpzpRadzie Gminy do uchwalenia


151

w przypadku studium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy -na niewielkà rol´ inwestora planowanego zamierzenia inwestycyjnego, którego dzia∏aniasprowadzajà si´ w praktyce do:

• sporzàdzenia wniosku o wprowadzenie przedsi´wzićia do miejscowego planu,• dzia∏aƒ prowadzonych w ramach post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êro-

dowisko (projektu planu miejscowego) z udzia∏em spo∏eczeƒstwa, o którym mowa w art. 40ust 1 ustawy [81].

5.2.6. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa

Analizujàc stopieƒ komplikacji kroków formalno-prawnych przy opracowywaniu zarównostudium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jak i miejscowego planuzagospodarowania przestrzennego gminy, warto podkreÊliç koniecznoÊç umieszczenia w obuwspomnianych dokumentach ustaleƒ zawartych w planie zagospodarowania województwa. Na-le˝y bowiem pami´taç, ˝e na poziomie województwa realizowane sà opracowania planistyczneo charakterze regionalnym, z których najistotniejszym jest plan zagospodarowania przestrzenne-go województwa, integralnie zwiàzany ze strategià rozwoju województwa, kreujàcà kierunkirozwoju i zagospodarowania spo∏eczno-gospodarczego regionu.

Procedura uchwalania planu zagospodarowania przestrzennego województwa jest z∏o˝onymprocesem planistycznym, wymagajàcym szeregu uzgodnieƒ dokonywanych na ró˝nych szcze-blach. Rola inwestora przedsi´wzićia o znaczeniu ponadlokalnym sprowadza si´ do przygoto-wania i z∏o˝enia wniosku o wprowadzenie inwestycji celu publicznego do planu wojewódzkiego(lub zmiany planu wojewódzkiego). Dalszy bieg procedury odbywa si´ ju˝ bez udzia∏u inwestorawnioskowanego przedsi´wzićia, natomiast jego rola mo˝e sprowadzaç si´ jedynie do monitoro-wania przebiegu poszczególnych etapów uchwalania planu.

Nale˝y podkreÊliç, ˝e plan zagospodarowania przestrzennego województwa nie ma charakte-ru powszechnie obowiàzujàcego prawa lokalnego, jednak˝e jest dokumentem wià˝àcym w dzia-


152

∏aniach administracj´ publicznà, o czym Êwiadczà zapisy zawarte w art. 39 ust. 3 pkt 3 ustawy[83] w brzmieniu „...w planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzgl´dnia si´ roz-mieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym...”.

W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzgl´dnia si´ wszystkie inwe-stycje celu publicznego, w tym tak˝e elektroenergetyczne, zapisane w stosownych dokumen-tach przyj´tych przez Sejm RP, Rad´ Ministrów, w∏aÊciwego ministra oraz sejmik wojewódzki(art. 39 ust. 5 ustawy [83]). Jest wić oczywiste, e wprowadzenie okreÊlonego zadania inwe-stycyjnego, jako inwestycji celu publicznego, do planu zagospodarowania przestrzennego woje-wództwa jest istotnà Êcie˝kà lokalizacyjnà stworzonà potencjalnym inwestorom przedsi´wzi´çcelu publicznego. Potwierdza to tak˝e zapis zawarty w art. 47 ust. 2 ustawy o planowaniu i zago-spodarowaniu przestrzennym [83], który stanowi, e „...Koncepcja przestrzennego zagospodarowa-nia kraju okreÊla uwarunkowania, cele i kierunki zrównowa˝onego rozwoju kraju oraz dzia∏anianiezb´dne do jego osiàgnićia, a w szczególnoÊci: ......4) rozmieszczenie obiektów infrastruktury tech-nicznej i transportowej.....o znaczeniu mi´dzynarodowym i krajowym...”. Za sporzàdzenie koncep-cji oraz okresowych raportów o stanie zagospodarowania kraju odpowiada Rada Ministrów,przedk∏adajàc je do uchwalenia Sejmowi. Uchwalony dokument stanowi podstaw´ do sporzà-dzenia programów zawierajàcych zadania rzàdowe s∏u˝àce realizacji inwestycji celu publicznegoo znaczeniu krajowym. Programy te powinny byç przyj´te przez Rad´ Ministrów w drodze roz-porzàdzenia po zaopiniowaniu przez sejmiki samorzàdowe województw. W tym w∏aÊnie trybiewspomniane wy˝ej obiekty (infrastruktura techniczna) z mocy prawa mogà byç uwzgl´dnionew planach zagospodarowania przestrzennego województwa.

5.2.7. Uzyskiwanie pozwolenia na budow´

Jak ju˝ wspomniano, uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budow´ dla wi´kszoÊci inwestycjielektroenergetycznych, w szczególnoÊci linii i stacji elektroenergetycznych, zaliczonych obligato-ryjnie lub fakultatywnie do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, jestmo˝liwe na podstawie stosownych zapisów zawartych w miejscowym planie zagospodarowaniaterenu lub ostatecznej decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Dla wspomnia-nych przedsi´wzi´ç konieczne jest te˝ posiadanie ostatecznej decyzji o Êrodowiskowych uwarun-kowaniach zgody na realizacje przedsi´wzićia. Dla przedsi´wzi´ç nie zaliczonych do inwestycjicelu publicznego, podstawà do ubiegania si´ o pozwolenie na budow´ mo˝e byç tak˝e ostatecz-na decyzja o warunkach zabudowy oraz decyzja Êrodowiskowa, je˝eli jej uzyskanie by∏o wyma-gane prawem.

Warunkiem koniecznym ubiegania si´ o wydanie pozwolenia na budow´ jest opracowanieprojektu budowlanego oraz z∏o˝enie stosownego wniosku wraz z decyzjà o ustaleniu lokalizacjiinwestycji celu publicznego i decyzjà Êrodowiskowà, je˝eli by∏a ona wymagana. Zakres, treÊçi form´ projektu budowlanego okreÊlajà postanowienia art. 34, ust.3 ustawy [85]. Ponadto, coniezwykle istotne, pozwolenie na budow´ mo˝e byç wydane jedynie temu, kto posiada prawo dodysponowania nieruchomoÊcià na cele budowlane, o czym Êwiadczà stosowne tytu∏y prawne luboÊwiadczenie o posiadanym prawie do dysponowania nieruchomoÊcià na cele budowlane. Przybudowie linii przesy∏owych oznacza to koniecznoÊç posiadania:

• zgody u˝ytkowników nieruchomoÊci na przeprowadzenie linii po okreÊlonej, zaprojektowa-nej trasie,


153

• prawa do terenu koniecznego dla posadowienia s∏upów.Warto zauwa˝yç, ˝e uzyskanie prawa do terenu dla przewidywanej do realizacji linii elektro-

energetycznej o d∏ugoÊci kilkunastu czy kilkudziesićiu kilometrów, przebiegajàcej przez terenykilku gmin, jest zadaniem trudnym i czasoch∏onnym.

W przypadku budowy czy rozbudowy stacji elektroenergetycznej, inwestor najcz´Êciej dzier-˝awi lub wykupuje konieczny do zajćia teren, co czyni zadoÊç wymaganiom przepisów i czasamiwià˝e si´ z koniecznoÊcià uzyskania decyzji o wy∏àczeniu gruntów z produkcji rolniczej. Ustale-nie ceny za przejmowany pod budow´ (lub rozbudow´) teren odbywa si´ drogà negocjacji po-mi´dzy sprzedajàcym i kupujàcym, przy czym po osiàgnićiu porozumienia strony zawierajànotarialnà umow´ kupna-sprzeda˝y.

Uzyskanie prawa do dysponowania terenem w przypadku budowy linii napowietrznych jestznacznie trudniejsze, gdy˝ wymaga przede wszystkim zgody w∏aÊcicieli gruntów na lokalizacjńa ich terenie s∏upów linii. W ka˝dym indywidualnym przypadku lokalizacja s∏upa powodujepewne ograniczenia w u˝ytkowaniu terenu. W szczególnoÊci dotyczy to gruntów wykorzystywa-nych rolniczo, gdzie s∏upy stanowià pewne utrudnienie w korzystaniu z mechanicznego sprz´turolniczego (kombajny, ciàgniki itd.). Dotychczasowa praktyka wskazuje, ˝e za umiejscowienies∏upa na gruncie rolniczym inwestor wyp∏aca jego w∏aÊcicielowi (lub u˝ytkownikowi) odszkodo-wanie rycza∏towe.

Nale˝y wspomnieç, ˝e w pewnych przypadkach inwestor zobowiàzany jest do wyp∏aty od-szkodowania w wyniku zmiany wartoÊci u˝ytkowej gruntu, przez który prowadzona b´dzie linia.Dotyczy to np. sytuacji przekwalifikowania dzia∏ki budowlanej na nieruchomoÊç (teren) o innymprzeznaczeniu. Inwestor wyp∏aca te˝ odszkodowanie za ustanowienie tzw. s∏u˝ebnoÊci grunto-wej w pasie terenu pod linià. Zawierajàc z w∏aÊcicielem terenu, nad którym przebiegaç b´dàprzewody linii napowietrznej, cywilno-prawnà umow´ o ustanowieniu s∏u˝ebnoÊci gruntowej3,inwestor z jednej strony pozyskuje wymagany przez prawo budowlane tytu∏ prawny do terenu,a z drugiej, zabezpiecza sobie prawo do wykonywania zabiegów eksploatacyjnych w okresieeksploatacji linii. Wynagrodzenie za ustanowienie s∏u˝ebnoÊci gruntowej ustalane jest w dro-dze negocjacji pomi´dzy u˝ytkownikiem dzia∏ki a inwestorem, przy wspó∏udziale licencjono-wanych rzeczoznawców majàtkowych.

Wydanie pozwolenia na budow´ koƒczy procedur lokalizacyjnà i upowa˝nia do rozpoczćiarobót budowlanych, których przebieg powinien byç zgodny z zapisami zawartymi w ustawie [85].

5.3. PROCEDURA LOKALIZACYJNA PRZEDSI¢WZI¢å INWESTYCYJNYCH Z BRAN˚YELEKTROENERGETYCZNEJ W ÂWIETLE ZAPISÓW ZAWARTYCH W USTAWIE PRAWO OCHRONYÂRODOWISKA

5.3.1. Klasyfikacja przedsi´wzi´ç

Z punktu widzenia dzia∏aƒ inwestora zmierzajàcych do uzyskania stosownych decyzji admi-nistracyjnych oraz czasu koniecznego do ich otrzymania, istotne znaczenie ma klasyfikacjaprzedsi´wzi´ç inwestycyjnych. Wià˝e si´ ona bezpoÊrednio z koniecznoÊcià sporzàdzania tzw.raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko (raport OOÂ), który stanowi jeden z elementów po-st´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko (post´powania OOÂ) plano-wanego przedsi´wzićia.

3) Potwierdzonà aktem notarialnym.


1544) Odpowiednik przedsi´wzi´ç wymienionych w Aneksie II do Dyrektywy 337/85 Unii Europejskiej.5) Odpowiednik przedsi´wzi´ç wymienionych w Aneksie II do Dyrektywy 337/85 Unii Europejskiej.

Ustawa prawo ochrony Êrodowiska [81] wprowadza podzia∏ na dwie grupy przedsi´wzi´ç:• Grupa A - Planowane przedsi´wzićia mogàce znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, wyma-

gajàce sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na Êrodowisko4;• Grupa B - Planowane przedsi´wzićia, dla których obowiàzek sporzàdzenia raportu o od-

dzia∏ywaniu na Êrodowisko mo˝e byç wymagany5.Szczegó∏owà klasyfikacj´ inwestycji kwalifikowanych do jednej z grup A lub B precyzuje roz-

porzàdzenie [67]. W przypadku inwestycji elektroenergetycznych, grupa A, tj. planowane przed-si´wzićia mogàce znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko, obejmuje:

• stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne, o napićiu znamio-nowym wynoszàcym nie mniej ni˝ 220 kV, o d∏ugoÊci nie mniejszej ni˝ 15 km (§ 2, ust.1, pkt 6rozporzàdzenia [67]), natomiast do grupy B, tj. przedsi´wzi´ç dla których obowiàzek spo-rzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu na Êrodowisko mo˝e byç wymagany, zaliczono:

• stacje elektroenergetyczne lub napowietrzne linie elektroenergetyczne, o napićiu znamio-nowym nie ni szym ni 110 kV, niezaliczone do grupy A (§ 3, ust.1, pkt 7 rozporzàdzenia [67]).

Taka klasyfikacja powoduje, ˝e obowiàzek sporzàdzenia raportu oddzia∏ywania na Êrodowi-sko dla przedsi´wzi´ç zaliczonych do grupy B nie jest obligatoryjny, lecz uzale˝niony o stanowi-ska w∏aÊciwego organu, który w formie postanowienia rozstrzyga o braku obowiàzku lubo koniecznoÊci sporzàdzenia raportu, przy czym w tym drugim przypadku stosowne postanowie-nie okreÊla te˝ zakres takiego raportu. Warto zauwa˝yç, ˝e je˝eli obowiàzek sporzàdzenia rapor-tu OOÂ jest obligatoryjny (grupa A) a tak˝e, gdy w przypadku przedsi´wzi´ç zaliczonych dogrupy B w∏aÊciwy organ rozstrzygnie o koniecznoÊci sporzàdzenia raportu OOÂ, to planowane dorealizacji przedsi´wzićie podlega procedurze oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko z udzia∏emspo∏eczeƒstwa.


155

5.3.2. Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko

Jak ju˝ wspomniano, przygotowanie raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko jest istotnà cz´Êciàprocedury oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko (procedura OOÂ). Zakres rapor-tu, okreÊlony w art. 52 ustawy [81] powinien obejmowaç:

1) opis planowanego przedsi´wzićia, a w szczególnoÊci:• charakterystyk´ ca∏ego przedsi´wzićia i warunki wykorzystywania terenu w fazie realizacji

i eksploatacji,• g∏ówne cechy charakterystyczne procesów produkcyjnych,• przewidywane wielkoÊci emisji wynikajàce z funkcjonowania planowanego przedsi´wzićia,2) opis elementów przyrodniczych Êrodowiska obj´tych zakresem przewidywanego oddzia∏y-wania planowanego przedsi´wzićia,3) opis analizowanych wariantów, w tym wariantu:• polegajàcego na niepodejmowaniu przedsi´wzićia,• najkorzystniejszego dla Êrodowiska, wraz z uzasadnieniem ich wyboru,4) okreÊlenie przewidywanego oddzia∏ywania na Êrodowisko analizowanych wariantów,w tym równie˝ w wypadku wystàpienia powa˝nej awarii przemys∏owej, a tak˝e mo˝liwegotransgranicznego oddzia∏ywania na Êrodowisko,5) uzasadnienie wybranego przez wnioskodawc´ wariantu, ze wskazaniem jego oddzia∏ywaniana Êrodowisko, w szczególnoÊci na ludzi, zwierz´ta, roÊliny, powierzchni´ ziemi, gleb´, wod´,powietrze, klimat, dobra materialne, dobra kultury, krajobraz oraz wzajemne oddzia∏ywaniemi´dzy tymi elementami,6) opis przewidywanych znaczàcych oddzia∏ywaƒ planowanego przedsi´wzićia na Êrodowisko,obejmujàcy bezpoÊrednie, poÊrednie, wtórne, skumulowane, krótko-, Êrednio- i d∏ugoterminowe,sta∏e i chwilowe oddzia∏ywania na Êrodowisko, wynikajàce z:• istnienia przedsi´wzićia,• wykorzystywania zasobów Êrodowiska,• emisji,oraz opis metod prognozowania, zastosowanych przez wnioskodawc´,7) opis przewidywanych dzia∏aƒ majàcych na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensacj´przyrodniczà negatywnych oddzia∏ywaƒ na Êrodowisko,8) je˝eli planowane przedsi´wzićie jest zwiàzane z u˝yciem instalacji, porównanie, z zastrze-˝eniem ust.2, proponowanej technologii z technologià spe∏niajàcà wymagania, o których mo-wa w art. 143 ustawy [81],9) wskazanie, czy dla planowanego przedsi´wzićia konieczne jest ustanowienie obszaruograniczonego u˝ytkowania oraz okreÊlenie granic takiego obszaru, ograniczeƒ w zakresieprzeznaczenia terenu, wymagaƒ technicznych dotyczàcych obiektów budowlanych i sposo-bów korzystania z nich,10) przedstawienie zagadnieƒ w formie graficznej,11) analiz´ mo˝liwych konfliktów spo∏ecznych zwiàzanych z planowanym przedsi´wzićiem,12) przedstawienie propozycji monitoringu oddzia∏ywania planowanego przedsi´wzićia naetapie jego budowy i eksploatacji,13) wskazanie trudnoÊci wynikajàcych z niedostatków techniki lub luk we wspó∏czesnej wie-


1566) Wymienionych w p. 10-12, w art. 52 ust.1 ustawy [81].

dzy, jakie napotkano opracowujàc raport,14) streszczenie w j´zyku niespecjalistycznym informacji zawartych w raporcie,15) nazwisko osoby lub osób sporzàdzajàcych raport,16) êród∏a informacji stanowiàce podstaw´ do sporzàdzenia raportu.Nale˝y przy tym zauwa˝yç, ˝e raport oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko powinien

uwzgl´dniaç oddzia∏ywanie przedsi´wzićia na etapach jego realizacji, eksploatacji oraz likwidacji.Warto tak˝e zwróciç uwag´, e uwzgl´dniajàc specyfik´ przedsi´wzi´ç elektroenergetycznych,

wnioskodawca – zgodnie z art. 49, ust. 1 ustawy [81] - przed wystàpieniem z wnioskiem o wyda-nie decyzji Êrodowiskowej, mo˝e zwróciç si´ z zapytaniem do w∏aÊciwego organu (wójt, bur-mistrz lub prezydent miasta) o okreÊlenie (uszczegó∏owienie) zakresu raportu oddzia∏ywania naÊrodowisko. Do zapytania tego wnioskodawca do∏àcza informacje o planowanym przedsi´wzi´-ciu, zawierajàce w szczególnoÊci dane o:

1) rodzaju, skali i usytuowaniu przedsi´wzićia,2) powierzchni zajmowanej nieruchomoÊci, a tak˝e obiektu budowlanego oraz dotychczaso-wym sposobie ich wykorzystywania i pokryciu szatà roÊlinnà,3) rodzaju technologii,4) ewentualnych wariantach przedsi´wzićia,5) przewidywanej iloÊci wykorzystywanej wody i innych wykorzystywanych surowców, mate-ria∏ów, paliw oraz energii,6) rozwiàzaniach chroniàcych Êrodowisko,7) rodzajach i przewidywanej iloÊci wprowadzanych do Êrodowiska substancji lub energiiprzy zastosowaniu rozwiàzaƒ chroniàcych Êrodowisko.Organ, okreÊlajàc zakres raportu mo˝e, kierujàc si´ usytuowaniem, charakterem i skalà od-

dzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko, odstàpiç od niektórych6 wymagaƒ co do zawartoÊciraportu oraz od wymagania opisu wariantu polegajàcego na niepodejmowaniu przedsi´wzićialub wariantu najkorzystniejszego dla Êrodowiska.

Wójt, burmistrz lub prezydent miasta, po zasi´gnićiu opinii starosty lub marsza∏ka wojewódz-twa, wydaje postanowienie ustalajàce zakres raportu. Zasi´gnićie opinii ma miejsce w trybie ad-ministracyjnym okreÊlonym w art.106 kodeksu post´powania administracyjnego (k.p.a.).

Raport oddzia∏ywania na Êrodowisko jest interdyscyplinarnym dokumentem o charakterzeeksperckim, który wykonywany jest na zlecenie inwestora przez specjalistów z dziedziny ochronyÊrodowiska, wspomaganych – stosownie do rodzaju analizowanego przedsi´wzićia – przez fa-chowców z ró˝nych dziedzin.

5.3.3. Post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko

Dzia∏ania zmierzajàce do oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko okreÊlonego przedsi´wzićia in-westycyjnego majà charakter procedury o doÊç szeroko zakrojonych ramach. Takie podejÊcie dooceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzićia (inwestycyjnego) oznacza, ˝e raport od-dzia∏ywania na Êrodowisko jest tylko fragmentem dzia∏aƒ zmierzajàcych w konsekwencji dogruntownego przeanalizowania wp∏ywu na Êrodowisko przewidywanego do realizacji przedsi´-wzićia. W ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] mówi si´ zatem konsekwentnie o post´powa-niu w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, którego jednym z elementów jest wykonanieraportu oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko. Artyku∏ 48 ustawy [81] stanowi ponad-


157

to, e post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przeprowadza organ w∏aÊci-wy do wydania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach. Post´powanie to ma charakterwielowàtkowego, dynamicznego procesu, w ramach którego okreÊla si´, analizuje oraz ocenia(art.47 ustawy [81]):

1. BezpoÊredni i poÊredni wp∏yw danego przedsi´wzićia na:• Êrodowisko oraz zdrowie i warunki ycia ludzi,• dobra materialne,• dobra kultury,• wzajemne oddzia∏ywanie mi´dzy wymienionymi wy˝ej czynnikami,• dost´pnoÊç do z∏ó˝ kopalin;

2. Mo˝liwoÊci oraz sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddzia∏ywania na Êro-dowisko;

3. Wymagany zakres monitoringu.

5.4. UZYSKIWANIE DECYZJI O POZWOLENIU NA BUDOW¢ DLA LINII LUB STACJIELEKTROENERGETYCZNEJ W PRZYPADKU, GDY PLANOWANE PRZEDSI¢WZI¢CIE JEST UJ¢TE W MIEJSCOWYM PLANIE ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

5.4.1. Uwagi wst´pne

Zaprezentowane poni˝ej dzia∏ania wskazujà drogi post´powania prowadzàce do uzyskaniapozwolenia na budow´ przedsi´wzićia inwestycyjnego w przypadku, gdy gmina posiada stu-dium uwarunkowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzennego i uchwalony na jego podsta-wie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, w którym uj´te jest planowane dozrealizowania przedsi´wzićie inwestycyjne.

Dzia∏ania inwestora w przedmiocie uzyskania pozwolenia na budow´ zale˝à od tego, czy dlaplanowanego do realizacji przedsi´wzićia konieczne jest uzyskanie decyzji Êrodowiskoweji w konsekwencji przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzi´-cia na Êrodowisko. Decyduje o tym kwalifikacja inwestycji dokonana na podstawie zapisów za-wartych w rozporzàdzeniu [67] oraz inne uwarunkowania (np. oddzia∏ywanie przedsi´wzićiana obszary Natura 2000), o których mowa w art. 46 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].

5.4.2. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których przepro-wadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko jest wymagane

Po sporzàdzeniu raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organuwniosek o wydanie decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´-wzićia. Po przeprowadzeniu przez w∏aÊciwy organ post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywa-nia na Êrodowisko i wydaniu decyzji Êrodowiskowej inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organuadministracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypadkach wojewoda)wniosek o wydanie pozwolenia na budow´.

Zgodnie z zapisami art. 32. ustawy [85] pozwolenie na budow´ obiektu budowlanego mo-˝e byç wydane po uprzednim:

1) przeprowadzeniu post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko wymaga-


158

nego przepisami o ochronie Êrodowiska7;2) uzyskaniu przez inwestora, wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒlub opinii innych organów.Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr bnej decyzji o zatwierdzeniu pro-

jektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy [85]):1) zgodnoÊç projektu budowlanego z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska, w szczególnoÊci okreÊlonymiw decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia, 2) zgodnoÊç projektu zagospodarowania dzia∏ki lub terenu z przepisami, w tym techniczno--budowlanymi;3) kompletnoÊç projektu budowlanego i posiadanie wymaganych opinii, uzgodnieƒ, pozwo-leƒ i sprawdzeƒ oraz informacji dotyczàcej bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia.Po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ w∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o pozwoleniu na budow´. Poza ustaleniami zawartymi w decyzji o pozwoleniu na budow´ inwestora wià˝à tak˝e wyma-

gania sprecyzowane w decyzji Êrodowiskowej do∏àczanej do wniosku o wydanie pozwolenia nabudow´. W decyzji Êrodowiskowej na inwestora mo˝e zostaç na∏o˝ony obowiàzek (art. 56 usta-wy [81]):

• dotyczàcy zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddzia∏ywania przedsi´wzićiana Êrodowisko, a tak˝e wykonania kompensacji przyrodniczej;• przedstawienia w okreÊlonym terminie analizy porealizacyjnej o sprecyzowanym zakresie(dla przedsi´wzi´ç, dla których sporzàdza si´ raport o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia na Êro-dowisko).W analizie porealizacyjnej dokonuje si´ porównania ustaleƒ zawartych w raporcie o oddzia∏y-

waniu przedsi´wzićia na Êrodowisko i w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach z rzeczy-wistym oddzia∏ywaniem przedsi´wzićia na Êrodowisko i dzia∏aniami podj´tymi w celu jegoograniczenia.

Fakt wydania decyzji o pozwoleniu na budow´ w∏aÊciwy organ podaje do publicznej wiado-moÊci.

5.4.3. Dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ dla inwestycji, dla których przeprowadzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko nie jest wymagane

W przypadku przedsi´wzi´ç, dla których post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania naÊrodowisko nie jest wymagane, uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budow´ nie sprawia na ogó∏k∏opotów. Po uzyskaniu wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ lub opinii,inwestor sk∏ada do w∏aÊciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta,a w niektórych przypadkach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´, a organ roz-poczyna post´powanie zmierzajàce do wydania tej decyzji. Przed wydaniem decyzji o pozwole-niu na budow´ lub odr´bnej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organsprawdza (art. 35 ustawy [85]):

1) zgodnoÊç projektu budowlanego z ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska; 2) zgodnoÊç projektu zagospodarowania dzia∏ki lub terenu z przepisami, w tym techniczno--budowlanymi;

7) Post´powanie to prowadzone jest na etapie wydawania decyzji Êrodowiskowej, je˝eli jest ona wymagana.


159

3) kompletnoÊç projektu budowlanego i posiadanie wymaganych opinii, uzgodnieƒ, pozwo-leƒ i sprawdzeƒ oraz informacji dotyczàcej bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia.Po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ w∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o pozwoleniu na budow´.

5.5. UZYSKIWANIE DECYZJI O LOKALIZACJI INWESTYCJI CELU PUBLICZNEGO ORAZ DECYZJIO POZWOLENIU NA BUDOW¢ DLA LINII LUB STACJI ELEKTROENERGETYCZNEJ W PRZYPADKU, GDY PLANOWANE PRZEDSI¢WZI¢CIE NIE JEST UJ¢TE W MIEJSCOWYM PLANIEZAGOSPODAROWYWANIA PRZESTRZENNEGO

5.5.1. Uwagi wst´pne

Zaprezentowane poni˝ej dzia∏ania wskazujà drog´ zmierzajàcà do realizacji przedsi´wzićiainwestycyjnego w przypadku, gdy gmina nie posiada planu miejscowego dla terenów, na którychplanuje si´ realizacj´ inwestycji, a lokalizacja inwestycji jest mo˝liwa na podstawie decyzji o usta-leniu lokalizacji inwestycji celu publicznego8.

Dzia∏ania inwestora zmierzajàce w rezultacie do uzyskania pozwolenia na budow´ zale˝à odtego, czy dla planowanego do realizacji przedsi´wzićia konieczne jest uzyskanie decyzji o Êrodo-wiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia i w konsekwencji przeprowa-dzenie post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko. Decydujeo tym kwalifikacja inwestycji dokonana w oparciu o zapisy zawarte w rozporzàdzeniu [67] orazinne uwarunkowania (np. oddzia∏ywanie przedsi´wzićia na obszary Natura 2000), o którychmowa w art. 46 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].

5.5.2. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz pozwolenia na budow´ dla linii lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzićia jest wymagane

Punktem wyjÊcia procedury lokalizacyjnej jest wystàpienie inwestora do w∏aÊciwego organu(wójt, burmistrz lub prezydent miasta) z wnioskiem o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji in-westycji celu publicznego. Zgodnie z zapisami art.52, ust.1 ustawy [83] wniosek taki powinienzawieraç:

1) okreÊlenie granic terenu obj´tego wnioskiem, przedstawionych na kopii mapy zasadniczej lub, w przypadku jej braku, na kopii mapy katastralnej, przyj´tych do paƒstwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego, obejmujàcych teren, którego wniosek dotyczy i obszaru, na który ta inwestycja b´dzie oddzia∏ywaç, w skali 1:500 lub 1:1000, a w stosunku do inwestycjiliniowych równie˝ w skali 1:2000;2) charakterystyk´ inwestycji, obejmujàcà:a) okreÊlenie zapotrzebowania na wod´, energi´ oraz sposobu odprowadzania lub oczyszcza-nia Êcieków, a tak˝e innych potrzeb w zakresie infrastruktury technicznej, a w razie potrzeby równie˝ sposobu unieszkodliwiania odpadów,b) okreÊlenie planowanego sposobu zagospodarowania terenu oraz charakterystyki zabudo-wy i zagospodarowania terenu, w tym przeznaczenia i gabarytów projektowanych obiektów budowlanych, przedstawione w formie opisowej i graficznej,c) okreÊlenie charakterystycznych parametrów technicznych inwestycji oraz dane charaktery-

8) Przewa˝ajàcà cz´Êç przedsi´wzi´ç elektroenergetycznych (linie i stacje elektroenergetyczne) zaliczyç mo˝na na mocy zapisów art.6, pkt.2 ustawy o gospodarce nieruchomoÊciami [79] do grupy inwestycji celu publicznego


160

zujàce jej wp∏yw na Êrodowisko.W∏aÊciwy organ w post´powaniu zwiàzanym z wydaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji inwe-

stycji celu publicznego dokonuje analizy:1) warunków i zasad zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy, wynikajàcych z przepi-sów odr bnych;2) stanu faktycznego i prawnego terenu, na którym przewiduje si´ realizacj´ inwestycji.Po przeprowadzeniu stosownego post´powania, w ramach którego projekt decyzji uzgadnia-

ny jest z organami, o których mowa w art. 53, ust.4 ustawy [83], w∏aÊciwy organ wydaje inwe-storowi decyzj´ o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Po otrzymaniu tej decyzji9 inwestor wyst´puje z wnioskiem o wydanie decyzji o Êrodowisko-wych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia. Z∏o˝enie wniosku poprzedzone jestsporzàdzeniem raportu oddzia∏ywania na Êrodowisko, który stanowi konieczny za∏àcznik do te-go wniosku.

Po przeprowadzeniu przez w∏aÊciwy organ post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania naÊrodowisko z udzia∏em spo∏eczeƒstwa i wydaniu decyzji Êrodowiskowej inwestor sk∏ada do w∏a-Êciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypad-kach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´.

Zgodnie z zapisami art. 32. ustawy [85] pozwolenie na budow´ obiektu budowlanego mo-˝e byç wydane po uprzednim:

1) przeprowadzeniu post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko wymaga-nego przepisami o ochronie Êrodowiska;2) uzyskaniu przez inwestora, wymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒlub opinii innych organów.Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr bnej decyzji o zatwierdzeniu pro-

jektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy [85]):1) zgodnoÊç projektu budowlanego z zapisami zawartymi w decyzji o ustaleniu lokalizacji in-westycji celu publicznego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska, w szczególnoÊci okre-Êlonymi w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia, 2) zgodnoÊç projektu zagospodarowania dzia∏ki lub terenu z przepisami, w tym techniczno--budowlanymi;3) kompletnoÊç projektu budowlanego i posiadanie wymaganych opinii, uzgodnieƒ, pozwo-leƒ i sprawdzeƒ oraz informacji dotyczàcej bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia.Po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ w∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o pozwoleniu na budow´. Poza ustaleniami zawartymi w decyzji o pozwoleniu na budow´ inwestora wià˝à tak˝e wyma-

gania sprecyzowane w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przed-si´wzićia, do∏àczanej do wniosku o wydanie pozwolenia na budow´. W decyzji Êrodowiskowejna inwestora mo˝e zostaç na∏o˝ony obowiàzek (art. 56 ustawy [81]):

• dotyczàcy zapobiegania, ograniczania oraz monitorowania oddzia∏ywania przedsi´wzićiana Êrodowisko, a tak˝e wykonania kompensacji przyrodniczej;

• przedstawienia w okreÊlonym terminie analizy porealizacyjnej o sprecyzowanym zakresie(dla przedsi´wzi´ç, dla których sporzàdza si´ raport o oddzia∏ywaniu przedsi´wzićia naÊrodowisko).

W analizie porealizacyjnej dokonuje si´ porównania ustaleƒ zawartych w raporcie o oddzia∏y-waniu przedsi´wzićia na Êrodowisko i w decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach z rzeczy-

9) Chocia˝ interpretacja przepisów w tym wzgl´dzie nie jest jednoznaczna, to wi´kszoÊç specjalistów z tej dziedziny uwa˝a, e w pierwszej kolejnoÊci inwestor powinien uzyskaç decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a nast´pnie decyzj´ Êrodowiskowà.


161

wistym oddzia∏ywaniem przedsi´wzićia na Êrodowisko i dzia∏aniami podj´tymi w celu jegoograniczenia.

Fakt wydania decyzji o pozwoleniu na budow´ w∏aÊciwy organ podaje do publicznej wiado-moÊci.

5.5.3. Uzyskiwanie decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz pozwolenia na budow´ dla linii lub stacji elektroenergetycznej w przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´wzićia nie jest wymagane

W przypadku, gdy post´powanie w sprawie oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko przedsi´-wzićia nie jest wymagane, dzia∏ania zmierzajàce do uzyskania pozwolenia na budow´ inwestorrozpoczyna od z∏o˝enia wniosku o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicz-nego. Zgodnie z zapisami art.52, ust.1 ustawy [83] wniosek taki powinien zawieraç:

1) okreÊlenie granic terenu obj´tego wnioskiem, przedstawionych na kopii mapy zasadniczej lub, w przypadku jej braku, na kopii mapy katastralnej, przyj´tych do paƒstwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego, obejmujàcych teren, którego wniosek dotyczy i obszaru, na który ta inwestycja b´dzie oddzia∏ywaç, w skali 1:500 lub 1:1.000, a w stosunku do inwestycji liniowych równie˝ w skali 1:2.000;2) charakterystyk´ inwestycji, obejmujàcà:• okreÊlenie zapotrzebowania na wod´, energi´ oraz sposobu odprowadzania lub oczyszcza-

nia Êcieków, a tak˝e innych potrzeb w zakresie infrastruktury technicznej, a w razie potrzebyrównie˝ sposobu unieszkodliwiania odpadów,

• okreÊlenie planowanego sposobu zagospodarowania terenu oraz charakterystyki zabudo-wy i zagospodarowania terenu, w tym przeznaczenia i gabarytów projektowanych obiektów budowlanych, przedstawione w formie opisowej i graficznej,

• okreÊlenie charakterystycznych parametrów technicznych inwestycji oraz dane charaktery-zujàce jej wp∏yw na Êrodowisko.

W∏aÊciwy organ w post´powaniu zwiàzanym z wydaniem decyzji o ustaleniu lokalizacji inwe-stycji celu publicznego dokonuje analizy:

1) warunków i zasad zagospodarowania terenu oraz jego zabudowy, wynikajàcych z przepi-sów odr bnych,2) stanu faktycznego i prawnego terenu, na którym przewiduje si´ realizacj´ inwestycji.Po przeprowadzeniu stosownego post´powania, w ramach którego projekt decyzji uzgadnia-

ny jest z organami, o których mowa w art. 53, ust.4 ustawy [83], w∏aÊciwy organ wydaje inwe-storowi decyzj´ o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego.

Po otrzymaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, a tak˝e po uzyskaniuwymaganych przepisami szczególnymi, pozwoleƒ, uzgodnieƒ lub opinii, inwestor sk∏ada do w∏a-Êciwego organu administracji architektoniczno-budowlanej (starosta, a w niektórych przypad-kach wojewoda) wniosek o wydanie pozwolenia na budow´, a organ rozpoczyna post´powaniezmierzajàce do wydania tej decyzji. Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na budow´ lub odr b-nej decyzji o zatwierdzeniu projektu budowlanego w∏aÊciwy organ sprawdza (art. 35 ustawy[85]):

1) zgodnoÊç projektu budowlanego z zapisami zawartymi w decyzji o ustaleniu lokalizacji in-westycji celu publicznego, a tak˝e wymaganiami ochrony Êrodowiska;


162

2) zgodnoÊç projektu zagospodarowania dzia∏ki lub terenu z przepisami, w tym techniczno--budowlanymi;3) kompletnoÊç projektu budowlanego i posiadanie wymaganych opinii, uzgodnieƒ, pozwo-leƒ i sprawdzeƒ oraz informacji dotyczàcej bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia.Po spe∏nieniu wszystkich wymagaƒ w∏aÊciwy organ wydaje decyzj´ o pozwoleniu na budow´.

5.6. KONFLIKTY SPO¸ECZNE WOKÓ¸ INWESTYCJI A POLSKIE PRAWODAWSTWO


Praktycznie ka˝da wi´ksza inwestycja generuje konflikt interesów. Najcz´Êciej rozwija si´ onpomi´dzy inwestorem a lokalnà spo∏ecznoÊcià, której przedstawiciele dà˝à do zachowania „czy-stego” i „spokojnego” Êrodowiska w miejscu zamieszkania i wypoczynku. Bywa jednak i tak, ˝eprojektowana inwestycja generuje konflikty pomi´dzy w∏adzami samorzàdowymi a spo∏eczno-Êcià lokalnà. Dzieje si´ tak np. w przypadku inwestycji infrastrukturalnych, takich jak: wysypiskaodpadów, kompostownie, spalarnie, oczyszczalnie Êcieków czy inwestycje w infrastrukturze dro-gowej i elektroenergetycznej.

Podejmowanie decyzji w warunkach konfliktu jest zadaniem trudnym i dlatego te˝ wymagastosowania odpowiednich procedur. Jednà z nich jest procedura oceny oddzia∏ywania na Êrodo-wisko (procedura OOÂ), której zadaniem jest dostarczenie niezb´dnych informacji organomprzygotowujàcym rozstrzygnićia administracyjne, co odbywaç si´ powinno przy aktywnym za-anga˝owaniu spo∏eczeƒstwa w proces podejmowania decyzji. Procedura oceny oddzia∏ywaniana Êrodowisko jest zatem instrumentem umo˝liwiajàcym prowadzenie prewencji i kompleksowejpolityki ochrony Êrodowiska, kierujàcej si´ zasadà zrównowa˝onego rozwoju. Pozwala ona m.in.na:

• okreÊlenie rodzajów i skali ewentualnych zagro˝eƒ zwiàzanych z planowanà dzia∏alnoÊciàcz∏owieka,• porównanie alternatywnych rozwiàzaƒ, w∏àczajàc w to opcj´ braku dzia∏aƒ,• zidentyfikowanie mo˝liwych do zastosowania dzia∏aƒ minimalizujàcych oddzia∏ywanie przedsi´wzićia na Êrodowisko.Ocena oddzia∏ywania na Êrodowisko (OOÂ) jest zatem procedurà, która pozwala na obiektyw-

ne ostrzeganie przed pope∏nieniem b∏´dów, a tak˝e procesem umo˝liwiajàcym ochron´ zasobównaturalnych, przeciwdzia∏ajàcym degradacji Êrodowiska i chroniàcym zdrowie ludzi. Prawid∏o-wo prowadzona mo˝e przyczyniç si´ do lepszego tworzenia warunków rozwoju ekonomicznegoi spo∏ecznego, w tym tak˝e do ochrony dóbr kultury.

W krajach posiadajàcych wieloletnià tradycj´ stosowania procedury OOÂ (Francja, W∏ochy,Kanada) regulacje prawne w tym zakresie wyra˝ajà tendencj´ gwarancji udzia∏u spo∏eczeƒstwawe wspomnianej procedurze OOÂ na jak najwczeÊniejszym etapie – najcz´Êciej w fazie progno-zowania inwestycji. Stosowany w Polsce w latach dziewi´çdziesiàtych model podejmowania de-cyzji administracyjnych by∏ natomiast zupe∏nie inny. Utrwala∏ wypracowanà przez dziesićioleciatradycj´ wzajemnego wetowania si´ i narzucania ustalonych, najcz´Êciej przez inwestora, roz-wiàzaƒ. Model ten cz´sto rodzi∏ frustracj´ spo∏ecznà i by∏ g∏ównà przyczynà podzia∏u na dwiestrony konfliktu (My i Oni). Pomimo formalnych pozorów demokracji, skutkowa∏ przy realizacjiszeregu inwestycji narastaniem agresji i niejednokrotnie prowadzi∏ do konfliktów, wielokrotnie


163

d∏ugotrwa∏ych i o znacznych rozmiarach.Niedocenianie zagadnieƒ konsultacji spo∏ecznych na etapie prowadzenia procedury OOÂ wy-

daje si´ byç g∏ównà przyczynà generowania ostrych w formie konfliktów spo∏ecznych. Ujawniajàsi´ one zarówno w fazie post´powania administracyjnego, jak i co gorsze, w fazie realizacji inwe-stycji, kiedy rozstrzygnićie wielu kluczowych kwestii ze wzgl´dów technicznych i ekonomicz-nych, nie jest ju˝ mo˝liwe.

Procedura oceny oddzia∏ywania przedsi´wzićia na Êrodowisko, rozumiana jako system wspo-magania decyzji, mo˝e dostarczyç informacji o rzeczywistym rozmiarze konfliktów i przyczyniçsi´ do uczynienia procesu podejmowania decyzji racjonalnym i przejrzystym, tak dla przedstawi-cieli inwestora, jak i dla spo∏eczeƒstwa. W przypadku zaistnienia konfliktu, u podstaw którego le-˝y subiektywizm w ocenie skutków Êrodowiskowych przedsi´wzićia, konieczny wydaje siúdzia∏ zainteresowanych stron w procesie podejmowania decyzji. Ma on na celu zebranie wszyst-kich informacji niezb´dnych dla podejmujàcych decyzj´, jak równie˝ umo˝liwienie wszystkimzainteresowanym demokratycznej kontroli nad procesem decyzyjnym. Nale˝y podkreÊliç, ˝e tyl-ko przez aktywne uczestnictwo zainteresowanych stron w procesie podejmowania decyzji mogàujawniç si´ realne alternatywy, rzeczywiste wzajemne interesy i parametry oceny stosowaneprzez wszystkich uczestników procesu decyzyjnego. DoÊwiadczenia wielu krajów wskazujà, ˝emetody stosowane w procedurach OOÂ okazujà si´ najskuteczniejsze w warunkach charaktery-zujàcych si´ ogólnà gotowoÊcià i przyzwyczajeniem, tak decydentów jak i zainteresowanychgrup (w tym inwestora), do rozmów przy jednym stole, gdzie po przeanalizowaniu problemu,majàc na uwadze odmienne punkty widzenia – dà˝y si´ do znalezienia rozwiàzania mo˝liwegodo zaakceptowania przez wszystkich zainteresowanych.

Krajowe uregulowania prawne nie nak∏adajà, na ˝adnym z etapów procedury lokalizacyjnej,wymogu konsultowania rozwiàzaƒ (tak lokalizacyjnych, jak i technicznych) przedsi´wzićia in-westycyjnego z przedstawicielami spo∏eczeƒstwa. Niemniej jednak analiza obecnie istniejàcychuregulowaƒ prawnych i wynikajàce stàd potencjalne konsekwencje wieloetapowego procesu od-wo∏awczego sk∏aniaç powinny zarówno inwestora, wykonujàcego raporty oddzia∏ywania na Êro-dowisko, a tak˝e administracj´ publicznà, do prowadzenia konsultacji spo∏ecznych ju˝ na etapiesporzàdzania prognozy zmian stanu Êrodowiska w zwiàzku z planowanà realizacjà inwestycji. Zakonieczne uznaç natomiast nale˝y prowadzenie takich konsultacji na etapie wprowadzaniaprzedsi´wzićia inwestycyjnego do planów miejscowych oraz w ramach post´powania w sprawiewydania decyzji o Êrodowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizacj´ przedsi´wzićia.

5.6.2. System ocen oddzia∏ywania na Êrodowisko w Êwietle ustawy Prawo ochrony Êrodowiska

W odniesieniu do obowiàzujàcych w latach dziewi´çdziesiàtych uregulowaƒ prawnych roz-wiàzania zawarte w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81], zdaniem niektórych specjalistów,nie stanowià skutecznego narz´dzia w rozstrzyganiu konfliktów spo∏ecznych wokó∏ inwestycjimajàcych istotny wp∏yw na stan Êrodowiska naturalnego. Ich zdaniem zapisy ustawy nie realizu-jà zasady uspo∏ecznienia podejmowania decyzji w zakresie ochrony Êrodowiska. Udzia∏ spo-∏eczny w podejmowaniu decyzji, czasem nie do koƒca poprawnie nazywany konsultacjamispo∏ecznymi, zapisy ustawy sprowadzajà do mo˝liwoÊci sk∏adania uwag i wniosków, które organadministracji publicznej wydajàcy decyzj´ administracyjnà powinien rozpatrzyç przed jej podj´-ciem. Co wićej, ustawa prawo ochrony Êrodowiska nie wprowadza praktycznie adnych mecha-


164

nizmów ograniczajàcych uznaniowoÊç przy podejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresieochrony Êrodowiska. Zdaniem cz´Êci specjalistów wywodzàcych si´ z kr gów ekologicznych, za-sadnicze mankamenty fragmentów ustawy [81] poÊwićonych udzia∏owi spo∏eczeƒstwa w po-dejmowaniu decyzji administracyjnych, to przede wszystkim:

• wy∏àczenie ze stosowania w procedurze OOÂ niektórych artyku∏ów kodeksu post´powania administracyjnego,• ograniczenie dost´pu organizacji ekologicznych do procedury OOÂ prowadzonej z udzia∏emspo∏eczeƒstwa,• likwidacja instytucji niezale˝nego bieg∏ego z zakresu ocen oddzia∏ywania. • zbyt krótki termin na sk∏adanie uwag i wniosków (21 dni), co zmusza do ciàg∏ego Êledzeniatablic informacyjnych w urz´dach i jest istotnym utrudnieniem dzia∏alnoÊci np. organizacjispo∏ecznych zainteresowanych danà gminà, ale nie posiadajàcych w niej swojej siedziby czyswoich przedstawicieli;• tylko w przypadku, gdy siedziba w∏aÊciwego organu mieÊci si´ na terenie innej gminy ni˝gmina w∏aÊciwa miejscowo ze wzgl´du na przedmiot og∏oszenia podanie do publicznej wia-domoÊci odbywa si´ tak˝e przez og∏oszenie w prasie regionalnej lub w sposób zwyczajowo przyj´ty w miejscowoÊci lub w miejscowoÊciach w∏aÊciwych ze wzgl´du na przedmiot og∏o-szenia;• brak uprawnienia jednostek pomocniczych samorzàdu tj. komitetów osiedlowych i so∏ectwdo uczestnictwa w post´powaniu OOÂ na prawach strony;• uznaniowoÊç przeprowadzenia rozprawy administracyjnej otwartej dla spo∏eczeƒstwa, co mo˝e w wielu przypadkach skutkowaç rezygnacjà z jej przeprowadzenia.

5.7. PROBLEMY OCHRONY ÂRODOWISKA W CZASIE BUDOWY OBIEKTÓW ELEKTROENERGETYCZNYCH

Zgodnie z ustaleniami zawartymi w art.75 ustawy [81] „... w trakcie prac budowlanych inwestor re-alizujàcy przedsi wzi cie jest obowiàzany uwzgl dniç ochron Êrodowiska na obszarze prowadzenia prac,awszczególnoÊci ochron gleby, zieleni, naturalnego ukszta∏towania terenu i stosunków wodnych...”.

DoÊwiadczenia z realizacji szeregu przedsi´wzi´ç inwestycyjnych z bran˝y elektroenergetycz-nej wskazujà, e proces budowy linii czy stacji elektroenergetycznej nie pociàga za sobà istotnychucià˝liwoÊci dla Êrodowiska.

Usunićie roÊlinnoÊci z powierzchni terenu przeznaczonego pod budow´ oraz z otaczajàcegoobszaru b´dàcego cz´sto w u˝ytkowaniu publicznym, budowa dróg dojazdowych i fundamen-tów pod s∏upy linii - to g∏ówne êród∏a ujemnych wp∏ywów w procesie budowy. Praca koparekoraz specjalistycznego sprz´tu s∏u˝àcego do wznoszenia konstrukcji wsporczych czy naciàguprzewodów nie stanowi zwykle zagro˝enia dla Êrodowiska, jakkolwiek na trasie linii oraz w jejpobli˝u dochodzi najcz´Êciej do zniszczenia, choçby cz´Êciowego, upraw rolnych.

Znacznie wi´kszym obcià˝eniem dla Êrodowiska jest budowa linii na obszarach leÊnych czyg´sto zadrzewionych. KoniecznoÊç u˝ycia ci´˝kiego sprz´tu przeznaczonego do wycinki, usuni´-cia, czy transportu wyci´tych drzew sprawia, ˝e mo˝liwe sà zniszczenia nie tylko okolicznegodrzewostanu, lecz tak˝e wàskich dróg czy duktów leÊnych.

W ka˝dym jednak przypadku wykonawca linii zobowiàzany jest, bàdê do pokrycia kosztówwszystkich wyrzàdzonych szkód, bàdê do ich naprawienia. Zobowiàzanie to obejmuje równie˝ca∏kowità rekultywacj´ terenu po zakoƒczeniu budowy. Dotyczy to w szczególnoÊci terenów rol-


165

niczych zlokalizowanych pod nowo wybudowanà linià przesy∏owà, gdzie inwestor wyp∏aca pe∏-ne odszkodowanie za zniszczenia upraw zwiàzane z budowà linii. Odszkodowania te, którychoszacowania i wyceny dokonujà uprawnieni rzeczoznawcy majàtkowi, wyp∏acane sà na zasadzieobowiàzujàcych w tym wzgl´dzie przepisów.

W wyniku przyjćia okreÊlonych rozwiàzaƒ projektowych, których poprawnoÊç sprawdza si´w toku procedury oceny oddzia∏ywania na Êrodowisko, mo˝liwe jest uznanie inwestycji za nie-szkodliwà dla ludzi i Êrodowiska.

5.8. ODDAWANIE DO U˚YTKOWANIA LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWY˚SZYCH NAPI¢åW ÂWIETLE ZAPISÓW ZAWARTYCH W USTAWIE PRAWO OCHRONY ÂRODOWISKA

Zgodnie z zapisami zawartymi w ustawie prawo ochrony Êrodowiska [81] oddanie instala-cji10 do u˝ytkowania mo˝e byç, w niektórych przypadkach, poprzedzone koniecznoÊcià uzy-skania pozwolenia ekologicznego. Realizujàc zadania kompleksowej ochrony Êrodowiskauznano bowiem, e korzystanie ze Êrodowiska wykraczajàce poza ramy korzystania powszech-nego mo˝e byç, w drodze ustawy, obwarowane obowiàzkiem uzyskania pozwolenia, ustalajà-cego w szczególnoÊci zakres i warunki tego korzystania, wydanego przez w∏aÊciwy organochrony Êrodowiska. Tak wić nowo zbudowany lub zmodernizowany obiekt budowlany, ze-spó∏ obiektów lub instalacja nie mogà byç oddane do u˝ytku, je˝eli nie spe∏niajà nast´pujàcychwymagaƒ ochrony Êrodowiska:

1) nie wykonano wymaganych przepisami lub okreÊlonych w decyzjach administracyjnychÊrodków technicznych chroniàcych Êrodowisko, 2) nie zastosowano odpowiednich rozwiàzaƒ technologicznych, wynikajàcych z ustaw lub decyzji, 3) nie uzyskano wymaganych decyzji okreÊlajàcych zakres i warunki korzystania ze Êrodowiska,4) nie dotrzymywane sà, wynikajàce z mocy prawa standardy emisyjne oraz okreÊlone w po-zwoleniu ekologicznym warunki emisji. Ponadto, art.76, ust. 3 ustawy [81] stanowi, e „...nowo zbudowany lub zmodernizowany obiekt

budowlany, zespó∏ obiektów lub instalacja nie mogà byç eksploatowane, je˝eli w okresie 30 dni od za-koƒczenia rozruchu nie sà dotrzymywane wynikajàce z mocy prawa standardy emisyjne albo okre-Êlone w pozwoleniu warunki emisji, ustalone dla fazy po zakoƒczeniu rozruchu...”.

Uznajàc, ˝e niektóre instalacje mogà w trakcie eksploatacji wprowadzaç do Êrodowiska sub-stancje i energie o poziomach wy˝szych ni˝ dopuszczalne, prawo ochrony Êrodowiska nakazujew takich przypadkach uzyskanie od organu ochrony Êrodowiska pozwolenia ekologicznego. Po-zwoleniami obj´to instalacje powodujàce (art.180 ustawy [81]):

1) wprowadzanie gazów lub py∏ów do powietrza, 2) wprowadzanie Êcieków do wód lub do ziemi, 3) wytwarzanie odpadów. W przypadku eksploatacji napowietrznych linii elektroenergetycznych pozwolenia tego rodza-

ju z pewnoÊcià nie b´dà wymagane. Dla oddawanych do u˝ytkowania stacji elektroenergetycz-nych najwy˝szych napi´ç zakres wymaganych pozwoleƒ obejmowaç mo˝e pozwolenie nawprowadzanie Êcieków do wód lub do ziemi oraz pozwolenie na wytwarzanie odpadów.

Wydawanie pozwoleƒ odbywa si´ na wniosek prowadzàcego instalacj´, a jego zawartoÊç pre-cyzuje art. 184 ustawy prawo ochrony Êrodowiska [81].

10) Zarówno napowietrzna linia elektroenergetyczna, jak i stacja elektroenergetyczna jest w rozumieniu ustawy prawo ochrony Êrodowiska instalacjà.


166

5.9. ZASADY U˚YTKOWANIA TERENU W OTOCZENIU LINII PRZESY¸OWYCH I STACJIELEKTROENERGETYCZNYCH

Jak wykazujà zarówno obliczenia teoretyczne, jak i liczne dane pomiarowe w otoczeniu liniiprzesy∏owych najwy˝szych napi´ç eksploatowanych w kraju wyst´pujà obszary, w których nat´-˝enie pola elektrycznego przekracza wartoÊç 1 kV/m. Pole elektryczne o nat´˝eniu przekraczajà-cym 10 kV/m, a tak˝e pole magnetyczne o nat´˝eniu powy˝ej 60 A/m wyst´puje wy∏àczniew pobli˝u przewodów linii, a wić w obszarach niedost´pnych dla ludzi.

Jednym z najistotniejszych problemów analizowanych w kontekÊcie zasad u˝ytkowania tere-nów w otoczeniu linii napowietrznych jest mo˝liwoÊç lokalizacji budynków, w szczególnoÊcimieszkalnych, w sàsiedztwie linii elektroenergetycznej. Jak ju˝ wspomniano w poprzednich roz-dzia∏ach Informatora, rozporzàdzenie [64] nakazuje ograniczenie nat´˝enia pola elektrycznegona obszarach zabudowy mieszkaniowej do wartoÊci 1 kV/m. Mimo, ˝e przy projektowaniu liniiwybiera si´ takà jej tras´, by zabudowa mieszkaniowa nie wyst´powa∏a w pobli˝u linii, to jej po-wstania w przysz∏oÊci nie da si´ czasami wykluczyç. W zwiàzku z tym w uzasadnionych przypad-kach w otoczeniu linii elektroenergetycznej, wzd∏u˝ jej trasy, nale˝y liczyç si´ z mo˝liwoÊciàutworzenia obszaru ograniczonego u˝ytkowania w trybie art. 135 ustawy [81].

Jak ju˝ wspomniano we wczeÊniejszych fragmentach opracowania, granice takiego obszaru,ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu, wymagania techniczne dotyczàce budynków orazsposób korzystania z terenu powinny wynikaç z post´powania w sprawie oceny oddzia∏ywania


167

na Êrodowisko sporzàdzonej dla konkretnej, projektowanej11 linii napowietrznej. Nale˝y raz jesz-cze podkreÊliç, e utworzenie obszaru ograniczonego u˝ytkowania ma za zadanie z jednej stronyzabezpieczenie podstawowych interesów inwestora (w∏aÊciciela linii), z drugiej zaÊ - niedopusz-czenie do potencjalnych konfliktów pomi´dzy przysz∏ymi inwestorami obiektów budowlanych(w tym w szczególnoÊci budynków mieszkalnych) planowanych do realizacji w bezpoÊrednim sà-siedztwie linii.

Nale˝y zauwa˝yç, ˝e utworzenie obszaru ograniczonego u˝ytkowania w otoczeniu linii napo-wietrznej nie wyklucza mo˝liwoÊci lokalizacji budynków w tym obszarze, jakkolwiek wydaje si´konieczne, by lokalizacj´ obiektów budowlanych w obszarze ograniczonego u˝ytkowania uzgad-niaç ka˝dorazowo z w∏aÊcicielem linii. Inwestorzy budynków mieszkalnych powinni bowiem pa-mi´taç, e zgodnie z zapisami zawartymi w §11 rozporzàdzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12kwietnia 2002 r., w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadaç budynki i ich usy-tuowanie [58] „...budynek z pomieszczeniami przeznaczonymi na pobyt ludzi powinien byç wzno-szony poza zasi´giem ucià˝liwoÊci okreÊlonych w przepisach o ochronie Êrodowiska lub w ich zasi´gu,pod warunkiem zastosowania Êrodków technicznych zmniejszajàcych ucià˝liwoÊci do poziomu okre-Êlonego w tych przepisach oraz Polskich Normach...”.

Zagadnienie lokalizacji obiektów budowlanych pod liniami napowietrznymi lub w bezpoÊred-nim ich sàsiedztwie od wielu lat budzi uzasadnione kontrowersje. Powoduje to, ˝e projektancistarajà si´ unikaç nadmiernych zbli˝eƒ linii do obiektów budowlanych, a w∏aÊciciele linii niech´t-nie uzgadniajà lokalizacje jakiejkolwiek zabudowy w sàsiedztwie linii napowietrznej.

Poza problemami zwiàzanymi z lokalizacjà budynków w obszarze dzia∏ania pola elektroma-gnetycznego, wytwarzanego przez linie przesy∏owe wysokiego napićia, nie istniejà ˝adne inneistotne ograniczenia w zagospodarowaniu terenów po∏o˝onych pod liniami napowietrznymi.U˝ytkowanie w sàsiedztwie linii przesy∏owej takich urzàdzeƒ jak: wielkogabarytowe maszynyrolnicze, deszczownie, opryskiwacze, pastuchy elektryczne jest dopuszczalne i nie stwarza ˝ad-nego zagro˝enia dla ich obs∏ugi, pod warunkiem przestrzegania okreÊlonych zasad ich eksploata-cji w tych szczególnych warunkach. Uziemianie cz´Êci metalowych tych urzàdzeƒ i sytuowaniepastuchów elektrycznych pod linià w taki sposób, by unikaç równoleg∏ego z linià prowadzeniad∏ugich odcinków ich przewodów - to sposoby zapewniajàce ca∏kowicie bezpieczne u˝ytkowaniewspomnianych wy˝ej urzàdzeƒ w pobli˝u linii przesy∏owych. Szczegó∏y techniczne i zasady pro-wadzenia linii elektroenergetycznych w miejscach skrzy˝owaƒ czy zbli˝eƒ z deszczowniamii opryskiwaczami zosta∏y okreÊlone (p.29) w nieobowiàzujàcej ju˝ normie [48].

W kontekÊcie problemów zwiàzanych z u˝ytkowaniem terenów usytuowanych pod liniamii w sàsiedztwie stacji elektroenergetycznych, w szczególnoÊci zaÊ terenów rolniczych nale˝ystwierdziç, e:

• mo˝liwe jest wykorzystywanie terenów po∏o˝onych bezpoÊrednio pod liniami do wszelkiego rodzaju upraw polowych; nie istniejà w tym wzgl´dzie adne ograniczenia,• zachowanie elementarnej ostro˝noÊci przy zbli˝aniu si´ do linii oraz konstrukcji s∏upówprzy korzystaniu (w szczególnoÊci pod przewodami linii) z maszyn s∏u˝àcych do mechanicz-nej uprawy roli (kombajny, ciàgniki, siewniki itp.) zapewnia pe∏ne bezpieczeƒstwo pracy,• budujàc lini´ inwestor musi zadbaç, by w ka˝dej sytuacji zachowana zosta∏a okreÊlona w przepisach minimalna odleg∏oÊç pomi´dzy przewodami linii, a elementami pracujàcychmaszyn12 czy urzàdzeƒ.

11) Dla linii przekazanej do u˝ytkowania – z analizy porealizacyjnej, a dla linii istniejàcej z przeglàdu ekologicznego, jeÊli sporzàdzenie takiego by∏o wymagane w trybie ustawy [81].12) Gabaryty obecnie eksploatowanych maszyn rolniczych zapewniajà w ka˝dym przypadku zachowanie bezpiecznej odleg∏oÊci od przewodów linii.


168

Badania epidemiologiczne - sposób okre-Êlania zagro˝enia zdrowotnego powodowa-nego przez okreÊlony czynnik fizyczny lubchemiczny, wykorzystujàcy statystyczne me-tody porównania stanu zdrowia grupy nara-˝onej ze stanem zdrowia grupy nienara˝onej.

Badania in vitro - badania laboratoryjneprzeprowadzane na preparatach biologicz-nych (in vitro - z ∏ac. - w probówce).

Cz´stotliwoÊç fali - iloÊç zmian amplitudyfali w rozpatrywanym miejscu przestrzeniw ciàgu jednej sekundy. Charakterystycznyparametr promieniujàcego êród∏a, nie zmie-niajàcy swej wartoÊci w czasie propagacji.

Cz´stotliwoÊç pràdu (napićia) - liczbazmian amplitudy przebiegu w ciàgu jednejsekundy. Cz´stotliwoÊç pràdu (napićia)w krajowym systemie elektroenergetycznymwynosi 50 Hz (w USA – 60 Hz).

Decyzja o Êrodowiskowych uwarunkowa-niach zgody na realizacj´ przedsi´wzi´-cia (tzw. decycja Êrodowiskowa) - decyzjaadministracyjna okreÊlajàca warunki, w tymtak˝e ograniczenia dotyczàce ochrony Êrodo-wiska, na jakich mo˝liwa jest realizacja i eks-ploatacja przedsi´wzićia inwestycyjnego, byspe∏nione by∏y wszystkie wymagania w za-kresie ochrony Êrodowiska.

Decyzja o warunkach zabudowy i zago-spodarowania terenu - decyzja administra-cyjna ustalajàca warunki zmianyzagospodarowania terenu polegajàcej na bu-dowie obiektu budowlanego lub wykonaniuinnych robót budowlanych, a tak˝e na zmia-nie sposobu u˝ytkowania obiektu budowla-nego lub jego cz´Êci wydawana w przypadku,gdy na analizowanym terenie brak jest miej-scowego planu zagospodarowania prze-strzennego. Dla inwestycji celu publicznegojest to decyzja o lokalizacji inwestycji celu pu-blicznego, a dla innych przedsi´wzi´ç – decy-zja o warunkach zabudowy.

D∏ugoÊç fali - odleg∏oÊç mi´dzy dwoma

punktami w przestrzeni o tej samej fazie drgaƒfali (np. sàsiednich maksimów).

Doza - miara poch∏oni´tej dawki czynnika.Uwzgl´dnia intensywnoÊç czynnika i czas jegooddzia∏ywania.

Efekt biologiczny - mierzalna reakcja organi-zmu ywego na dzia∏anie czynnika zewn´trz-nego.

Emisja - wprowadzanie bezpoÊrednio lub po-Êrednio, w wyniku dzia∏alnoÊci cz∏owieka, dopowietrza, wody, gleby lub ziemi substancji lubenergii takich jak ciep∏o, ha∏as, wibracje lub po-la elektromagnetyczne.

Ekranowanie pola elektromagnetycznego- sposób obni˝ania nat´˝enia pola elektrycz-nego lub magnetycznego w drodze zastosowa-nia odpowiednich urzàdzeƒ ochronnych np.przewodów czy siatek ekranujàcych (ekrano-wanie pola elektrycznego) a tak˝e os∏on z ma-teria∏ów o wysokiej przenikalnoÊcimagnetycznej (ekranowanie pola magnetycz-nego).

Ekspozycja Êrodowiskowa - nara˝enie naoddzia∏ywanie czynników fizycznych lub che-micznych w miejscach ogólnie dost´pnych dlaludnoÊci.

Ekspozycja zawodowa - nara˝enie na od-dzia∏ywanie czynników fizycznych lub che-micznych w zwiàzku z wykonywaniem pracyzawodowej.

Elektroenergetyczna linia napowietrzna -urzàdzenie napowietrzne pràdu przemiennegolub sta∏ego, przeznaczone do przesy∏ania ener-gii elektrycznej, sk∏adajàca si´ z przewodów,izolacji, konstrukcji wsporczych, osprz´tu orazinnych elementów wynikajàcych ze sposobupracy linii.

ELF (Extra Low Frequency) - z ang. „skrajnieniska cz´stotliwoÊç” - termin u˝ywany w od-niesieniu do pól elektromagnetycznych z zakre-su cz´stotliwoÊci 0 - 10 kHz.

S¸OWNIK WA˚NIEJSZYCH POJ¢å


169

Fala elektromagnetyczna - zaburzeniepola elektromagnetycznego rozchodzàce si´w oÊrodku materialnym z pr´dkoÊcià v=c •√ε•µ gdzie c - pr´dkoÊç Êwiat∏a w pró˝ni;ε, µ - przenikalnoÊç elektryczna i magnetycz-na oÊrodka.

Faza - czasowe przesunićie przebiegu okre-sowego. Tak˝e: popularne okreÊlenie biegunaw uk∏adzie trójfazowym lub przewodu pozo-stajàcego pod napićiem wzgl´dem ziemi.

GIS - z ang. Gas Insulated Schwichgear – ter-min u˝ywany w odniesieniu do rozdzielnicokapturzonych z izolacjà gazowà szeÊcioflu-orku siarki SF6, charakteryzujàcych si´ du˝àniezawodnoÊcià, trwa∏oÊcià oraz niewielkàemisjà ha∏asu i pomijalnymi poziomami ge-nerowanych pól elektromagnetycznych.

Instalacja - stacjonarne urzàdzenie tech-niczne, zespó∏ stacjonarnych urzàdzeƒ tech-nicznych powiàzanych technologicznie,po∏o˝onych na terenie jednego zak∏adu, doktórych tytu∏em prawnym dysponuje ten sampodmiot lub obiekty budowlane nie b´dàceurzàdzeniami technicznymi, których eksplo-atacja mo˝e spowodowaç emisj´.

Inwestycja celu publicznego - dzia∏aniao znaczeniu lokalnym (gminnym) i ponadlo-kalnym (powiatowym, wojewódzkim i krajo-wym), stanowiàce realizacj´ celów, o którychmowa w art. 6 ustawy [79]. Inwestycjami ce-lu publicznego sà m.in. budowa i utrzymywa-nie przewodów i urzàdzeƒ s∏u˝àcych doprzesy∏ania energii elektrycznej, a tak˝e in-nych obiektów i urzàdzeƒ niezb´dnych do ko-rzystania z tych przewodów i urzàdzeƒ (art.6, pkt. 2 ustawy [79]).

Izolacja linii - elementy z materia∏u nie-przewodzàcego mi´dzy przewodami roboczy-mi a konstrukcjami wsporczymi; izolacja liniiwyst´puje w formie izolatorów wiszàcych lub∏aƒcuchów izolatorowych oraz w formie po-przeczników izolacyjnych.

Mechanizm obronny kompensacyjny -zespó∏ reakcji organizmów ywych, w szcze-gólnoÊci organizmu cz∏owieka, zmierzajàcych

do zneutralizowania oddzia∏ywania czynnikazewn´trznego.

Mechanizm obronny regeneracyjny - ze-spó∏ reakcji organizmów ywych, w szczególno-Êci organizmu cz∏owieka, zmierzajàcych dopoprawy funkcjonowania uk∏adów, którychdzia∏anie zosta∏o zak∏ócone wskutek oddzia∏y-wania czynnika zewn´trznego.

Napićie znamionowe - zaprojektowane, ty-powe napićie pracy urzàdzenia. WartoÊci na-pi´ç znamionowych sà znormalizowane.

Napićie znamionowe linii - napićie mi´-dzyprzewodowe, na które linia jest zbudowana.

Napićie robocze - rzeczywiste napićie pra-cy urzàdzenia w danej chwili. Na ogó∏ ró˝ni sióno nieznacznie od napićia znamionowego.

NDN - Najwi´ksze Dopuszczalne Nat´˝enieczynnika szkodliwego w Êrodowisku pracy. Dlaposzczególnych czynników fizycznych i che-micznych dopuszczalne poziomy (NDN) okre-Êlone zosta∏y w odpowiednich przepisach [60].

Obszar ograniczonego u˝ytkowania - ob-szar w otoczeniu niektórych, na którym – mimozastosowania dost´pnych rozwiàzaƒ technicz-nych, technologicznych i organizacyjnych - niemogà byç dotrzymane standardy jakoÊci Êrodo-wiska, poza terenem, do którego w∏aÊciciel in-westycji (instalacji) posiada tytu∏ prawny.

Obostrzenie - dodatkowe zabezpieczenia liniina odcinku wymagajàcym zwi´kszonego bez-pieczeƒstwa obiektów krzy˝owanych lub b´dà-cych w zbli˝eniu; rozró˝nia si´ obostrzeniapierwszego, drugiego i trzeciego stopnia.

Odleg∏oÊç przewodu - odleg∏oÊç osi geome-trycznej przewodu od okreÊlonego przedmiotu.

Od∏àcznik - urzàdzenie do przerywania ob-wodu elektrycznego w warunkach braku obcià-˝enia.

Okna cz´stotliwoÊciowe - hipotetyczne za-kresy cz´stotliwoÊci, dla których obserwuje si´specyficzne reakcje w przypadku oddzia∏ywa-


170

nia pól elektromagnetycznych na strukturybiologiczne.

Ozon - alotropowa odmiana tlenu o czàstecz-ce z∏o˝onej z trzech atomów, która w niewiel-kich iloÊciach wydziela si´ wskutek ulotu naaparaturze wysokonapićiowej.

Pole elektromagnetyczne - stan energetycz-ny przestrzeni wokó∏ ∏adunków elektrycznychmajàcych energi´ potencjalnà i kinetycznà. Po-le elektromagnetyczne posiada dwie sk∏adowe:elektrycznà (pole elektryczne) i magnetycznà(pole magnetyczne).

Pole elektryczne - stan energetyczny prze-strzeni wokó∏ ∏adunku elektrycznego (lub ∏a-dunków elektrycznych), w której ∏adunek tenma zgromadzonà energi´ potencjalnà o okre-Êlonej g´stoÊci obj´toÊciowej i dzia∏a z okreÊlo-nà si∏à na inne ∏adunki elektryczne.

Pole magnetyczne - stan energetyczny prze-strzeni wokó∏ przep∏ywajàcego pràdu elek-trycznego, w której wyst´puje energiakinetyczna ruchu ∏adunków elektrycznych prà-du dzia∏ajàcego z okreÊlonà si∏à na inne ∏adun-ki elektryczne b´dàce w ruchu.

Pozwolenie na budow´ - decyzja admini-stracyjna wydawana przez urzàd administracjipaƒstwowej szczebla podstawowego. W odnie-sieniu do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàcooddzia∏ywaç na Êrodowisko pozwolenie na bu-dow´ wydawane jest na podstawie m. in. sto-sownego wniosku z∏o˝onego przez inwestoraoraz danych zawartych w raporcie oddzia∏ywa-nia inwestycji na Êrodowisko, po przeprowa-dzeniu post´powania w sprawie ocenyoddzia∏ywania na Êrodowisko.

Pràd kontaktowy (pràd pojemnoÊciowy,pràd indukowany, pràd przesunićia) -pràd przep∏ywajàcy przez cia∏o cz∏owieka ma-jàcego kontakt z potencja∏em ziemi i znajdujà-cego si´ w polu elektrycznym.

Przedsi´wzićie (inwestycja) mogàce zna-czàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko - przed-si´wzićie, dla którego zgodnie zapisamiustawy [81], okreÊlono szczególny tryb proce-

dury lokalizacyjnej. Rodzaje przedsi´wzi´ç mo-gàcych znaczàco oddzia∏ywaç na ÊrodowiskookreÊlono w ustawie [67].

Przewód roboczy - przewód s∏u˝àcy do prze-sy∏u energii elektrycznej, który mo˝e byç prze-wodem pojedynczym lub wiàzkà przewodowà,sk∏adajàca si´ z dwóch lub wićej przewodówpojedynczych.

Przewód fazowy - przewód roboczy linii prà-dy przemiennego, po∏àczony z okreÊlonà fazàsystemu przesy∏owego.

Przewód odgromowy - przewód uziemionychroniàcy przewody robocze przed bezpoÊred-nimi wy∏adowaniami atmosferycznymi; mo˝ebyç wykorzystany równie˝ do innych celów, jakzamykanie obwodu zwarcia doziemnego, ogra-niczania oddzia∏ywania zwarç na urzàdzeniatelekomunikacji, prowadzenie Êwiat∏owodów,itp.

Przewód wiàzkowy - uk∏ad, zwykle 2-4 prze-wodów tej samej fazy, które rozmieszczone sàw niewielkiej odleg∏oÊci od siebie.

Przewód ekranujàcy - przewód uziemionys∏u˝àcy do zmniejszania nat´˝enia pola elek-trycznego pochodzàcego od przewodów robo-czych, zawieszony mi´dzy nimi a ziemià lubchronionymi obiektami.

Przewód Êwiat∏owodowy - przewód zawie-rajàcy w∏ókna Êwiat∏owodowe s∏u˝àce do prze-sy∏ania sygna∏ów Êwietlnych.

Przewód telekomunikacyjny - przewód me-talowy s∏u˝àcy do przesy∏ania telekomunika-cyjnych sygna∏ów elektrycznych.

Prz´s∏o - cz´Êç linii zawarta mi´dzy sàsiedni-mi konstrukcjami wsporczymi.

Raport oddzia∏ywania przedsi´wzićia naÊrodowisko (OOÂ) - dokument w post´powa-niu w sprawie oceny przedsi´wzićia oddzia∏y-wania na Êrodowisko. OkreÊla on, analizujei ocenia bezpoÊredni i poÊredni wp∏yw przed-si´wzićia na: Êrodowisko oraz zdrowie i wa-runki ycia ludzi, wzajemne oddzia∏ywanie


171

elementów Êrodowiska, dobra materialne, do-bra kultury oraz mo˝liwoÊci, sposoby zapobie-gania i zmniejszania negatywnegooddzia∏ywania na Êrodowisko. Dla inwestycjizaliczonych (obligatoryjnie lub uznaniowo)do przedsi´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia-∏ywaç na Êrodowisko raporty OOÂ za∏àczanesà do wniosków o ustalenie warunków zabu-dowy i zagospodarowania terenu oraz wyko-rzystywane w procedurze uzyskiwania decyzjio pozwoleniu na budow´.

Ryzyko zdrowotne - stan przekroczenia do-puszczalnej intensywnoÊci czynnika szkodli-wego, mogàcy spowodowaç szkodliwe dlazdrowia skutki w organizmie.

S∏up linii - konstrukcja wsporcza linii, osa-dzona w gruncie bezpoÊrednio lub poÊrednioza pomocà fundamentu.

Stacja elektroenergetyczna - zespó∏ urzà-dzeƒ (oraz obiektów) s∏u˝àcych do zapewnie-nia wzajemnej wspó∏pracy liniielektroenergetycznych (najcz´Êciej o ró˝nychnapićiach znamionowych), w celu przesy∏ui rozdzia∏u energii elektrycznej.

Straty przesy∏u - straty powstajàce w proce-sie przep∏ywu pràdu elektrycznego przez liniélektroenergetycznà. Ich przyczynà sà m.in.opornoÊç przewodów, ulot, transformacja, itd.

Strefa bezpieczna (dla pola o cz´stotliwo-Êci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodo-wej obszar, w którym nat´˝enie polaelektrycznego jest mniejsze od 5 kV/m i nat´-˝enie pola magnetycznego jest mniejsze od66,6 A/m.

Strefa poÊrednia (dla pola o cz´stotliwo-Êci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodo-wej obszar, w którym nat´˝enie polaelektrycznego zawiera si´ w przedziale od 5do 10 kV/m i nat´˝enie pola magnetycznegomieÊci si´ w granicach od 66,6 do 200 A/m

Strefa zagro˝enia (dla pola o cz´stotliwo-Êci 50 Hz) - okreÊlany w ekspozycji zawodo-wej obszar, w którym nat´˝enie polaelektrycznego zawiera si´ w przedziale od

10 kV/m do 20 kV/m i nat´˝enie pola magne-tycznego mieÊci si´ w granicach od 200 do2000 A/m.

Strefa niebezpieczna (dla pola o cz´sto-tliwoÊci 50 Hz) - OkreÊlany w ekspozycji za-wodowej obszar, w którym nat´˝enie polaelektrycznego jest wi´ksze od 20 kV/m i nat´-˝enie pola magnetycznego przekracza war-toÊç 2000 A/m

System elektroenergetyczny - zespó∏obiektów i urzàdzeƒ s∏u˝àcych do wytwarza-nia, przesy∏u i rozdzia∏u energii elektrycznejw skali jednego lub wielu krajów.

Tlenki azotu - szkodliwe dla zdrowia zwiàzkichemiczne wydzielajàce si´ w minimalnychiloÊciach wskutek ulotu na urzàdzeniach wy-sokonapićiowych.

Ulot - wy∏adowania niezupe∏ne (koronowe),które w pewnych warunkach mogà wyst´po-waç na elementach (przewodach, izolatorachitp.) urzàdzeƒ, w szczególnoÊci najwy˝szychnapi´ç.

WielkoÊç emisji - rodzaj i iloÊç wprowadza-nych substancji lub energii w okreÊlonym cza-sie oraz st´˝enia lub poziomy substancji lubenergii, w szczególnoÊci w gazach odloto-wych, wprowadzanych Êciekach oraz wytwa-rzanych odpadach.

Wy∏àcznik - urzàdzenie do przerywania ob-wodu elektrycznego w warunkach obcià˝enialub zwarcia.

Zak∏ócenia radioelektryczne - zak∏óceniaw odbiorze radiowym i telewizyjnym w na-st´pstwie niekorzystnego wp∏ywu na instala-cje antenowe pól elektromagnetycznychwielkiej cz´stotliwoÊci wytwarzanych m.in.przez przewody linii najwy˝szych napi´ç.

Zanieczyszczenie - emisja, która jest szko-dliwa dla zdrowia ludzi lub stanu Êrodowiska,powoduje szkod´ w dobrach materialnych,pogarsza walory estetyczne Êrodowiska lubkoliduje z innymi uzasadnionymi sposobamikorzystania ze Êrodowiska.


172

LITERATURA[1] Abbas A. H., Pour F. Ahmad Arabi A.M.: Acute childhood leukemias and exposure to magnetic

fields generated by high voltage overhead power lines - a risk factor in Iran. Asian Pacific Jour-nal of Cancer Prevention, 2007, Vol.8, pp. 69-72.

[2] Ahlbom A. i wsp.: A pooled analysis of magnetic fields and childhood leukaemia. British Jour-nal of Cancer, 2000, Vol.83, No.5, pp.692 - 698.

[3] Ahlbom A., Cardis E. i wsp.: Review of epidemiological literature on EMF and health. Environ-mental Health Perspectives, 2001, Vol.109, pp.911-933.

[4] Arciszewski J., Komorowska I., Kulikowski J.: Metodyka i zasady wyznaczania poziomu ha∏asu w otoczeniu linii i stacji elektroenergetycznych wysokiego napićia. (Projekt). Instytut Energetyki,Warszawa 1992.

[5] Bawin S.M., Adey W.R.: Sensitivity of calcium in cerebral tissue to weak environmental electric fields oscillating at low frequency. Proc. of the National Academy of Science, 1976, Vol.73, No.6, pp.1999-2023.

[6] BioInitiative Report: A Rationale for a Biologically-based Public Exposure Standard for Electro-magnetic Fields (ELF and RF). Sierpieƒ 2007 r.

[7] Blackman C.F., Benane S.G., House D.E., Joines W.T.: Effects of ELF (1-120 Hz) and modulated (50 Hz) RF fields on the efflux of calcium ions from brain tissue in vitro. Bioelectromagnetics, 1985, Vol.6, pp.1-11.

[8] BNS 12.1.002-78. Electric Fields near High Voltage Substations and Lines with Voltage 400 kV and more.

[9] Byus C.V., Pieper S.E., Adey W.R.: The effects of low-energy 60 Hz environmental electromagne-tic field upon growth-related enzyme Ornithine Decarboxylase. Carcinogenesis, 1986, Vol.8, pp.128-133.

[10] Council Recommendation of 12 July 1999 on the limitation of exposure of the general public to electromagnetic fields (0 Hz to 300 GHz). Official Journal L199, 30/07/1999, pp. 59-70. 1999/519/EC.

[11] Dodge C.H.: Power lines and electromagnetic fields: Issues for the Congress. March 4, 1992.[12] Do∏owy K., Duszyƒski J.: Wp∏yw pól elektromagnetycznych niskiej cz´stotliwoÊci na struktury

biologiczne. Praca niepublikowana.[13] Draper G, Vincent T, Kroll M E, Swanson J.: Childhood cancer in relation to distance from high

voltage power lines in England and Wales: a case-control study. Britich Medical Journal (bmj.com), 3.06.2005.

[14] EC Proposal for Council recommendation on the limitation of exposure of the general public to electromagnetic fields 0 Hz - 300 GHz. 1998.

[15] Electric and magnetic fields. The facts. Energy Network Association. Styczeƒ 2007. (energyne-tworks.org).

[16] Electrical and biological effects of transmission lines. A review. Boneville Power Administration, Portland, 1989.

[17] EMF Exposure Standards Applicable in Europe and Elsewhere. Eurelectric, Ref. No 2006-450-006.[18] Engel Z., Wszo∏ek T.: Problematyka ucià˝liwoÊci akustycznej linii elektro-energetycznych 110-400 kV

w ocenach oddzia∏ywania na Êrodowisko. Materia∏y II Konferencji Naukowo-Technicznej „Pola elektromagnetyczne, a energetyka i Êrodowisko”, Bielsko-Bia∏a, 24-25.11.1994.

[19] Feychting M, Ahlbom A, Magnetic fields and cancer in children residing near Swedish high-voltage power lines. Journal of Epidemiology, 1993, no.138, pp. 467-481.

[20] Feychting M. i wsp.: Estimating exposure in studies of residential magnetic fields and cancer: importance of short-term variability, time interval between diagnosis and measurement, and distance to power line. Epidemiology, 1996, Vol. 7, pp.220-224.

[21] Feychting M., Ahlbom A.: Magnetic fields and cancer in people residing near Swedish high voltagepower lines. American Journal of Epidemiology, 1993, Vol.138, pp.467-481.

[22] Forseen U.M. i wsp.: Relative contribution of residential and occupational magnetic field exposureover twenty-four hour among people living close to and far from a power line. Bioelectroma-gnetics, 2002, Vol.23, No.3, pp.239 - 244.

[23] Greenland S. (Red.): An evaluation of the possible risks from electric and magnetic fields (EMF)


173

from power lines, internal wiring, electrical occupations and appliances. California EMF Program.Department of Health Services, State of California, Los Angeles, 2001, pp.1 - 236.

[24] Greenland S., Sheppard A.R. i wsp.: A pooled analysis of magnetic fields, wirecodes and childhoodleukemia. Epidemiology. 2000, Vol.11, pp.624-634.

[25] Heikkinen P., Kosma V.M. i wsp.: Effects of 50-Hz magnetic fields on cancer induced by ionizing radiation in mice. Intern. Journ. Radiat. Biol. 2001, Vol.77, pp.483-495.

[26] Hill A.B.: The environment and disease: Association or causation? Proc. Royal Soc. Med. 1965, Vol.58, pp.295-300.

[27] ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic and electromagnetic fields. Health Physics. 1998, Vol. 74, No.4.

[28] International Agency for Research on Cancer (IARC): Static and extremely low frequency (ELF) electric and magnetic fields. Monograph. No.80. IARC Lyon, 2002.

[29] IRPA/INIRC Interim guidelines on limits of exposure to 50/60 Hz electric and magnetic fields. Health Physics, 1990, Vol. 58, No.1, pp.113-122.

[30] Li C.Y. i wsp.: Residential exposure to 60-hertz magnetic fields and adult cancers in Taiwan. Epidemiology, 1997, Vol.8, No.1, pp.25 - 30.

[31] Liboff A.R.: Cyclotron resonance in membrane transport. In: Chiabrera A., Nicolini C. and Schwan H.P. (editor). Interaction between electromagnetic fields and cells. Plenum Press, London, 1986.

[32] Loescher W. i wsp.: Tumour promotion in a breast cancer model by exposure to a weak alternatingmagnetic fields. Cancer Letters. 1993, Vol.14, pp.17-27.

[33] Lowenthal R.M., Tuck D.M.: Lymphoproliferative and myeloproliferative disorders: a case-controlstudy. International Medical Journal, 2007 r, June 2. pp. 1-6.

[34] Lymangrover J.R., Keku E., Seto Y.J.: 60-Hz electric field alters the steroidogenic response of rat adrenal tissue in vitro. Life Sciences, 1983, Vol.32, pp.691-696.

[35] McBride M L, Gallagher R P, Theriault G, Armstrong B G, Tamaro S, Spinelli J J at al.: Power-frequencyelectric and magnetic fields and risk of childhood leukemia in Canada. American Journal of Epidemiology, 1999, Vol. 149, No. 831, pp. 831-842.

[36] McLean J.R., Thansandote A. i wsp.: A 60 Hz magnetic field does not affect the incidence of squamouscell carcinoma in SENCAR mice. Bioelectromagnetics, 2003, Vol.24, pp. 75-81.

[37] Metodyka okreÊlania ucià˝liwoÊci i zasi´gu ha∏asów przemys∏owych. Instrukcja nr 308, Instytut Techniki Budowlanej, Warszawa 1991.

[38] Ministerstwo Zdrowia ZSRR. Maksymalne dopuszczalne poziomy pól magnetycznych o cz´sto-tliwoÊci 50 Hz. Dokument nr 3206-85, Moskwa 1985.

[39] Nat´˝enie pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii 220-750 kV. Katalog parame-trów, charakterystyk i stref ochronnych. Instytut Energetyki, Warszawa 1994.

[40] National Institute of Environmental Health Sciences (US NIEHS): Health Effects from Exposureto Power-Line Frequency Electric and Magnetic Fields. Research Triangle Park, NC. 1999.

[41] National Institute of Environmental Health Sciences, 1998 Working Group Report (EMF RAPID): Assessment of health effects from exposure to power line frequency electric and magnetic fields. NIESH Publication, 1998, No. 98-3981.

[42 National Research Council (US): Possible Health Effects of Exposure to Residential Electric and Magnetic Fields. National Academic Press, Washington, 1996.

[43] Oddzia∏ywanie stacji i linii elektroenergetycznych o napićiu do 110 kV wy∏àcznie, na Êrodowisko. Instytut Energetyki, Zak∏ad Wysokich Napi´ç, Warszawa 1993.

[44] Olsen J.H. i wsp.: Residence near high voltage facilities and risk of cancer in children. British Medical Journal, 1993, Vol. 307, pp.891 - 895.

[45] PN-72/T-04900 Urzàdzenia mikrofalowe. Metody pomiaru g´stoÊci strumienia mocy mikrofalowej.[46] PN-74/T-06260 èród∏a promieniowania elektromagnetycznego. Znaki ostrzegawcze.[47] PN-77/E-05118/A1:1998 Przemys∏owe zak∏ócenia radioelektryczne. Elektroenergetyczne linie

i stacje wysokiego napićia. Dopuszczalny poziom zak∏óceƒ. Ogólne wymagania i badania tere-nowe.

[48] PN-E-05100-1:1998 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projektowanie i budowa. Linie pràduprzemiennego z przewodami roboczymi go∏ymi.

[49] PN-E-05115:2002. Instalacje elektroenergetyczne pràdu przemiennego o napićiu wy˝szym od 1 kV.


174

[50] PN-EN 50160:2002 Parametry napićia zasilajàcego w publicznych sieciach rozdzielczych.[51] PN-EN 50341-1:2005 Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemiennego powy˝ej 45 kV.

Cz´Êç 1: Wymagania ogólne. Specyfikacje wspólne.[52] PN-ISO 1996 - 1, 2 i 3. Akustyka. Opis i pomiary ha∏asu Êrodowiskowego. [53] PN-N-01339:2000. Ha∏as. Metody pomiaru i oceny ha∏asu linii elektroenergetycznych wysokiego

napićia.[54] PN-T-06580-3:2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym o cz´sto-

tliwoÊci do 300 GHz. Cz´Êç 3: Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy.[55] PN-T-06584:1990 Ochrona pracy w polach elektromagnetycznych o cz´stotliwoÊci 50 Hz. Mierniki

i metody pomiaru nat´˝enia pola magnetycznego o cz´stotliwoÊci 50 Hz.[56] PrPN-EN 50341-3-xx Elektroenergetyczne linie napowietrzne pràdu przemiennego powy˝ej 45 kV.

Cz´Êç 3-xx: Zbiór normatywnych warunków krajowych. Normatywne warunki krajowe Polski.[57] Robinson J.G., Pendelton A.R. i wsp.: Decreased DNA repair rates and protection from heat-induced

apoptosis mediated by electromagnetic field exposure. Bioelectromagnetics. 2002, Vol.23, pp. 106-112.

[58] Rozporzàdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r., w sprawie warunków tech-nicznych, jakim powinny odpowiadaç budynki i ich usytuowanie.Dz. U. nr 75, poz. 690 ze zmia-nami: Dz. U. z 2003 r, nr 33, poz. 270 oraz z 2004 r. Nr 109, poz. 1156.

[59] Rozporzàdzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie wymaganego zakresuprojektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Dz. U. nr 164, poz. 1587.

[60] Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy˝-szych dopuszczalnych nat´˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodowisku pracy. Dz. U. z 2002 r. nr 217, poz. 1833.

[61] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 14 czerwca 2007 r, w sprawie dopuszczalnych poziomów ha∏asu w Êrodowisku. Dz. U. nr 120, poz.826

[62] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 21 lipca 2004 roku w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dz.U. nr 229, poz. 2313.

[63] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 23 grudnia 2004 r., w sprawie wymagaƒ w zakresieprowadzenia pomiarów wielkoÊci emisji. Dz. U. Nr 283, poz. 2842.

[64] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 30 paêdziernika 2003 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w Êrodowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów. Dz. U. nr 192, poz. 1883.

[65] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 4 czerwca 2007 r, w sprawie ustalenia wartoÊci wskaênika ha∏asu LDWN. Dz. U. nr 106, poz. 729.

[66] Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 9 wrzeÊnia 2002 r. w sprawie opracowaƒ ekofizjo-graficznych. Dz. U. nr 155, poz. 1298.

[67] Rozporzàdzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r w sprawie okreÊlenia rodzajów przed-si´wzi´ç mogàcych znaczàco oddzia∏ywaç na Êrodowisko oraz szczegó∏owych uwarunkowaƒ zwiàzanych z kwalifikowaniem przedsi´wzićia do sporzàdzenia raportu o oddzia∏ywaniu naÊrodowisko. Dz. U. nr 257, poz. 2573 ze zmianami: Dz. U. z 2005 r. nr 92, poz. 769 oraz Dz. U. z 2007 r. nr 158, poz.1105.

[68] Savitz D.A. i wsp.: Case-control study of childhood cancer and exposure to 60 Hz magnetic fields. American Journal of Epidemiology, 1998, Vol. 128, No.1, pp.21-38.

[69] Savitz D.A. i wsp.: Electrical occupations and neurodegenrative disease: analysis of US mortalitydata. Archives of Environmental Health, 1998, Vol. 53, No.1, pp.1- 5.

[70] Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks SCENIHR. Possible effects of Electromagnetic Fields (EMF) on Human Health. Marzec 2007

[71] Short B., Further legal considerations in relation to EMFs, powerlines and a precautionary approach, following the SAGE report published April 2007. Lipiec 2007.

[72] Smith S.D. i inni: Calcium cyclotron resonanse and calcium mobility. Bioelectromagnetics, 1987, Vol.8, pp.215-217.

[73] Stakeholder Advisory Group on ELF EMFs (SAGE). Precautionary approaches to ELF EMFs. First Interim Assessment: Power Lines and Property, Wiring in Homes, and Electrical Equipment in Homes. R K Partnership Ltd, kwiecieƒ 2007.

[74] Takebe H., Shiga T., Kato M., Masada E.: Biological and health effects from exposure to power-line


175

frequency electromagnetic fields. Ohmsha Ltd. Tokyo, 2001.[75] Thun-Battersby S., Mevissen M i wsp.: Exposure of Spraque-Dawley rats to a 50-Hertz, 100-micro

Tesla magnetic field for 27 weeks facilitates mammary tumorigenesis in the 7,12-dimethyl[a]an-thracene model of breast cancer. Cancer Research. 1999, Vol.59, pp.3627-3633.

[76] Tomatis. L. (Red) Cancer: Causes, Occurance and Control. IARC Scientific Publications No. 100, IARC, Lyon, 1990, pp.1-352.

[77] Tynes T., Haldorsen T.: Electromagnetic Fields and Cancer in Children Residing. American Journalof Epidemiology, 2007, Vol. 145, No. 3, pp. 219-226

[78] Ustawa z dnia 16 kwietnia.2004 r, o ochronie przyrody. Dz. U. nr 92, poz. 880. ze zmianami (Zmiany: Mon. Pol. Nr 44, poz. 779 i z 2005 r. Nr 62, poz. 861; Dz. U. z 2005 r. Nr 113, poz. 954 i Nr 130, poz. 1087; Mon. Pol. z 2006 r. Nr 73, poz. 733; Dz. U. z 2007 r. Nr 75, poz. 493; Mon. Pol. z 2007 r. Nr 77, poz. 828; Dz. U. z 2007 r. Nr 176, poz. 1238 i Nr 181, poz. 1286).

[79] Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomoÊciami. Tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 281, poz. 2782; z 2005 r. Nr 130, poz. 1087, Nr 169, poz. 1420 i Nr 175, poz. 1459; z 2006 r. Nr 104, poz. 708, Nr 220, poz. 1600 i 1601; z 2007 r. Nr 69, poz. 468 i Nr 173, poz. 1218.

[80] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Tekst jednolity: Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 ze zmianà Dz. U. z 2007 r. Nr 88, poz. 587.

[81] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony Êrodowiska. Tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902 ze zmianami: Mon. Pol. z 2006 r. Nr 71, poz. 714 i Nr 73, poz. 734; Dz. U. z 2006 r. Nr 169, poz. 1199, Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1832 oraz z 2007 r. Nr 21, poz. 124, Nr 75, poz.493 i Nr 88, poz.587, Nr 124, poz. 859, Nr 147, poz. 1033, Nr 176, poz. 1238, Nr 181, poz. 1286 i Nr 191, poz. 1374.

[82] Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony Êrodowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw. Dz. U. Nr 100, poz. 1085 ze zmianami: Dz. U. z 2002 r. Nr 143, poz. 1196; z 2003 r. Nr 7, poz. 78 i Nr 190, poz. 1865; z 2004 r. Nr 49, poz. 464 oraz z 2005 r., Nr 113, poz. 954.

[83] Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz. U. Nr 80,poz. 717 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 6, poz. 41 Nr 141, poz. 1492 oraz z 2005 r. Nr 113, poz. 954. i Nr 130, poz. 1087 oraz z 2006 r. Nr 45, poz. 319 i Nr 225, poz. 1635 oraz z 2007 r. Nr 127, poz. 880.

[84] Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leÊnych. Tekst jednolity: Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 ze zmianami: Dz. U. z 2004 r. Nr 49, poz. 464; z 2005 r. Nr 175, poz. 1462; z 2006 r. Nr 12, poz. 63; z 2007 r. Nr 75, poz. 493, Nr 80, poz. 541 i Nr 191, poz. 1374.

[85] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane. Tekst jednolity: Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 ze zmianà: Dz. U. z 2006 r. Nr 170, poz. 1217, z 2007 r. Nr 88, poz. 587, Nr 99, poz. 665 i Nr 127, poz. 880 i Nr 191, poz. 1373.

[86] Van Wijngaarden E et al. (2001b). Mortality patterns by occupation in a cohort of electric utilityworkers. American Journal Ind. Medicine, 2001, Vol. 40, no 6, pp. 667-673.

[87] Verkasalo P.K. i wsp.: Magnetic fields of high voltage power lines and risk of cancer in Finnish adults: nation-wide cohort study. British Medical Journal, 1996, Vol.313, pp.1047-1051.

[88] Wertheimer N., Leeper E.: Electrical wiring configuration and childhood cancer. American JournalEpidemiology, 1979, Vol. 109, No.2, pp.273-284.

[89] Wilson B.W., Anderson L.E., Hilton D.I., Phillips R.D.: Chronic exposure to 60 Hz electric fields: Effects of pineal function in the rat. Bioelectromagnetics, Vol.2, 1981, pp.371-380.

[90] World Health Organisation. Environmental Health Criteria nr 238 - Extremely Low Frequency Fields, Genewa, Szwajcaria, 2007.

[91] Wskaêniki techniczne elektrowni, stacji i linii elektroenergetycznych zaprojektowanych przez Energoprojekt. Praca niepublikowana.

[92] Wszo∏ek T.: Problemy oceny oddzia∏ywaƒ akustycznych linii elektroenergetycznych na Êrodowisko.Konferencja naukowo-techniczna pt. „Pola elektromagnetyczne 50 Hz w Êrodowisku cz∏owieka”, Poznaƒ 27-29.10.2003, str. 135 -148,

[93] Zafanella L. i wsp.: Modelling magnetic fields in residencies: validation of the Resicalc program. Journal Exposure Analysis and Environmental Epidemiology, 1997, Vol, 7, No.2, pp.241-259.



Documents

Linie i stacje elektroenergetyczne w środowisku człowieka