LIČNA KARTA SELA Gornjane · 2015-11-10 · Primenom metode polustrukturisanog intervjua i metodom anketiranja kukuruz i pšenica se ispostavljaju kao najznačajnije žitarične

Lična karta sela Gornjane , Bor,Područni centar za podršku ruralnom razvoju Bor, Mreža za podršku ruralnom razvoju MPŠV, Republika Srbija

1

LIČNA KARTA SELA

Gornjane PLA tim Miodrag Milošević Ivica Petrović Marija Pešić Miroslav Jovanović


2

POLJOPRIVREDNO – EKONOMSKI SISTEM Selo Gornjane po poslednjem popisu iz 2002. broji 370 domaćinstava, i pripada tipu brdsko – planinskog sela sa svim karakteristikama koje ova reljefna struktura nosi sa sobom. Primenom mape resursa , PRA sredstva, dobijen je jasan uvid u prirodne resurse i potencijale kojima selo sa ovakvim geografskim položajem raspolaže. Klimatski uslovi, sa dugim i oštrim zimskim i umerenim letnjim periodom, kao i mala godišnja količina padavina ( manje od 600 mm), usmeravaju poljoprivredno stanovništvo Gornjana na ekstenzivne sisteme proizvodnje u svim granama poljoprivrede. Oko polovine administrativne površine sela nalazi se pod pašnjačko – livadskim površinama kombinovanim sa šumskim površinama. Ove površine smeštene su uglavnom u višim predelima sela Gornjane. Navedeni podaci upućuju na visoke potencijale za razvoj planinskog stočarstva, a pre svega ovčarstva i kozarstva. Uzimajući u obzir sve gore navedeno, izvodi se zaključak da je predispozicija zajednice u sektoru stočarstva najbliža i po tradiciji dokazana, ka ovčarstvu i kozarstvu, imajući u vidu sastav trava na pašnjacima, gde je zastupljenost lekovitih biljaka izražen, a unutar istih, istraživanja pokazuju izražen sadržaj kvaliatativnih sastojaka eteričnih ulja.


3

STOČARSKA PROIZVODNJA OVČARSKA PROIZVODNJA Razvoj proizvodnje Ovčarska proizvodnja u Gornjanu, doživela je značajan pad u proteklih šezdeset godina. 40-tih godina u selu se uzgajalo od 2000-2300 ovaca i njihov broj opada do kraja 60-tih godina na oko 1000.Postoji podatak o organizovanom otkupu jagnjadi ovih 60-ih godina, kada se godišnji otkup kretao od 200-300 grla.U narednom periodu broj ovaca u selu raste na oko 1200, da bi postepeno padao do 1993. kada se u selu uzgaja oko 600 ovaca. Trend opadanja brojnog stanja ovaca nastavlja se sve do 2000. godine. Danas Gornjane raspolaže sa oko 200 grla ovaca, što je znatno manji broj u odnosu na navedene periode. Vremenska linija i pored ove činjenice pokazuje blagu uzlaznu liniju u razvoju ovčarstva u odnosu na poslednju deceniju.


4

Rasni sastav Najveća je zastupljenost svrljiškog soja pramenke koji čini oko 90 % ukupnog rasnog sastava. Preostalih 10% čine pirotska pramenka i mali broj meriniziranih navedenih sojeva pramenke. Pramenka je naša primitivna autohtona rasa nastala u oskudnim i lošim

uslovima držanja, ali je veoma otporna. U kozarstvu, najzastupljenija je domaća bela koza, nastala oplemenjivanjem domaće balkanske koze i danas čini oko 90% ukupnog rasnog sastava koza. Ostatak čine melezi domaće bele koze i alpino rase ili sama alpino rasa (uglavnom jarčevi). GOVEDARSTVO Razvoj proizvodnje U prošlosti je govedarska proizvodnja igrala znatno veću ulogu u ukupnom poljoprivrednom sistemu sela nego što je to slučaj danas. Tako 40-ih godina, u selu se uzgajalo preko 1000 grla goveda.Već 60-ih godina njihov broj počinje da opada do 150 koliko ih je u selu bilo 2001.godine.Najveći pad broja goveda primetan je u periodu od 2001. do 2003. , tako da danas u selu ima samo oko 100 grla goveda. Ovakav status govedarstva objašnjava se, pre svega, činjenicom da su goveda u prošlosti uglavnom služila za rad. Kao drugi razlog ovakvog statusa govedarstva navodi se starenje sela i trenutna nerentabilnost proizvodnje.


5

Rasni sastav Do 92% od ukupnog broja goveda Gornjana, pripadaju rasi domaćeg šarenog govečeta u tipu simentalca, a ostatak od 10 grla pripada rasi crveno–belog holštajnsko – frizijskog goveda, rezultat je primene metode polustrukturisanog intervjua i metode anketiranja. Način uzgoja Goveda se uglavnom drže štalskim, vezanim sistemom, tokom cele godine, što pokazuju i rezultati primene sezonskog kalendara, kao i metode polustrukturisanog intervjua i metode anketiranja. Izuzetak je jedino povremeno puštanje na ispašu, u periodu vegetacije, uglavnom na obližnjim livadskim površinama ili okućnicama. Uzgoj goveda se odvija u relativno očuvanim, kvalitetnijim objektima, površine koja se uglavnom kreće oko 20 – 40 metara kvadratnih, prosečne starosti oko 20 godina, u kojima su u najvećoj meri zadovoljeni osnovni zoohigijenski uslovi.


6

Ishrana Rezultati primene PRA sredstava, pokazuju deficit u proizvodnji stočne hrane, pre svega žitarica, što se naročito odražava na govedarsku proizvodnju. Goveda se uglavnom hrane zelenom kabastom hranom, smešama trava u letnjem periodu, dok se u zimskom periodu kao osnovno hranivo pojavljuje seno lucerke ili travno – detelinskih smeša. Zastupljenost koncentrovanih, energetskih hraniva je znatno niža nego što su potrebe. Ovo se navodi i kao jedan od osnovnih razloga rapidnog smanjenja broja goveda u selu. Ishrana teladi se zasniva na ishrani mlekom u prva dva meseca, kada se telad odbijaju i već u starosti od tri do četiri meseca prodaju.


7

Proizvodnja mleka i mlečnih proizvoda Budući da je broj goveda u selu znatno smanjen, govedarstvo u ukupnoj proizvodnji mleka i mlečnih proizvoda u selu ne igra značajnu ulogu. Domaćinstva koja poseduju goveda, uglavnom poseduju po jednu ili dve muzne krave. Čak i broj domaćinstava koja u svom posedu imaju dva muzna grla je veoma nezadovoljavajući.. Iz ovog razloga, gotovo sva proizvedena količina kravljeg mleka i sira se iskoristi u sopstvenom domaćinstvu, sa neznatnim tržišnim viškovima. Izuzetak čine domaćinstva koja se pored govedarstva bave i ovčarstvom i kozarstvom, pa na taj način ostvaruju ukupne tržišne viškove mleka i mlečnih proizvoda. Količina namuženog mleka se, prema podacima dobijenim metodom polustrukturisanog intervjua i metodom anketiranja, kreće od 7 - 10 l dnevno, ili prosečno oko 2500 l u toku laktacije po jednoj muznoj kravi. Izuzetak čini domaćinstvo koje poseduje goveda holštajn –frizijske rase, koje u proseku ostvaruje 5500 l mleka u toku laktacije po jednoj kravi. Cena litre kravljeg mleka kreće se, kao i cena kozijeg mleka , oko 25 dinara, a ovaj izvor prihoda ostvaruje tek vrlo mali broj , oko 5% intervjuisanih i anketiranih domaćinstava , pri čemu se u polovini od njih radi o vrlo malim količinama mleka. Mleko se prodaje neorganizovano, stalnim kupcima. Laktacija, prema podacima dobijenim primenom sezonskog kalendara, polustrukturisanog intervjua i anketiranjem, traje 9 meseci, a ekonomski muzni period oko 7 meseci. Hemijski sastav kravljeg mleka, sa količinom od oko 3,6 – 4,4% mlečne masti, oko 3,3 – 3,9% proteina i oko 11,2 – 15,2% ukupne suve materije, zahteva oko 7 l mleka za proizvodnju 1 kg sira. Oko 50% anketiranih i intervjuisanih domaćinstava bavi se preradom kravljeg mleka u sir, ali u većini slučajeva u kombinacijama sa ostalim mlekom od drugih vrsta životinja. Istim načinom dobijeni su podaci da od ukupnog broja domaćinstava koja se bave preradom mleka tek oko 10% domaćinstava ostvaruje značajnije prihode ovom delatnošću, prodajom proizvedenih količna uglavnom sistemom stalnih kupaca. Ostala


8

domaćinstva tek povremeno prodaju neznatne količine sira. Prosečna količina kravljeg sira potrošenog u samim domaćinstvima iznosi oko 50% od ukupno proizvedene količine. Količina kravljeg sira proizvedenog u jednom domaćinstvu kreće se od 180 kg u toku laktacije u domaćinstvima koja poseduju 1 muznu kravu i kojih ima oko 95 % od ukupnog broja koji se bave govedarstvom, do 360 kg u toku laktacije u domaćinstvima koja poseduju 2 muzne krave. Cena kilograma sira izjednačena je sa ostalim vrstama sira i kreće se od 200-250 dinara. Mleko se uglavnom prerađuje u neadekvatnim uslovima. Prostorije u kojima se odvija proces prerade ne zadovoljavaju higijensko – sanitarne uslove i u gotovo 100 % anketiranih i intervjuisanih domaćinstava nalaze se u sklopu stambenog prostora. Higijensko – bakteriološka ispitivanja mleka, kada je govedarstvo u pitanju, sprovode se redovnom godišnjom kontrolom na mastitis, kalifornija mastitis testom, organizovanom u letnjem periodu (jun ili jul) od strane veterinarske službe. Ovaj podatak potvrđuju i rezultati primene sezonskog kalendara. Perspektive govedarsko - mlekarske proizvodnje Iako je govedarska proizvodnja doživela značajan pad, naročito u protekle tri godine, ona se i dalje navodi kao potencijal sela. Razlog ovome su značajna uloga govedarstva u istoriji poljoprivredno – ekonomskog sistema u prošlosti sela. Status govedarstva u Ostrovici, prema mišljenju meštana, mogao bi se poboljšati kada bi se obezbedilo tržište za proizvedene količine mleka i mlečnih proizvoda, kao i kada bi se omogućila jeftinija nabavka repromaterijala za proizvodnju stočne hrane.


9

VETERINARSKA ZAŠTITA Oko 50 % od anketiranih i intervjuisanih domaćinstava izražava nezadovoljstvo radom veterinarske službe. Nezadovoljstvo se javlja iz više razloga. Pre svega, kao problem se javlja nepostojanje veterinarske ambulante ili punkta u samom selu. Veterinarska služba jednom nedeljno posećuje selo, uz izuzetke hitnih intervencija na poziv farmera. Ovde se takođe javlja problem, jer su veterinarske usluge u takvim slučajevima znatno skuplje. Novoosnovano udruženje uzgajivača koza planira u skorije vreme pokretanje pitanja obezbeđenja lokalne veterinarske službe u Odseku za poljoprivredu Opštine Niš. Jedine redovne veterinarske aktivnosti na području sela jesu aktivnosti propisane od strane nadležnog Ministarstva, a tiču se preventivnih mera. U ove preventivne aktivnosti ubrajaju se: vakcinacija svinja protiv kuge u proleće i jesen, tuberkulinizacija , vađenje krvi na leukozu i mastitis test u leto kod goveda i vakcinacija pasa u zimu. RATARSKA PROIZVODNJA PROIZVODNJA ŽITARICA Primena svih PLA sredstava ukazuje na veliki problem proizvodnje stočne hrane, pre svega žitaričnih kultura. Razloga za ovaj problem ima više. Jedan od osnovnih razloga jeste usitnjenost i nepristupačnost parcela za upotrebu savremene mehanizacije, zbog čega su farmeri prinuđeni da obrađuju zemlju ručno ili upotrebom goveda kao radne snage. Drugi razlog je niska klasa zemljišta. Oko 70 % oraničnih površina kreće se u granicama 4. – 6. klase. Kao još jedan od razloga nedovoljne proizvodnje stočne hrane, navodi se starenje sela, zbog čega Gornjane raspolaže sa oko 40% zapuštenih površina. Oraničene površine se kod 100% od anketiranih i intervjuisanih domaćinstava, đubre kombinovanom upotrebom stajskog i veštačkih đubriva ( NPK, ureja). Stajsko đubrivo zbog malog stočnog fonda, ne može da


10

pokrije potrebe koje jedno domaćinstvo ima, pri čemu treba uzeti u obzir i to da se stoka uglavnom uzgaja pašnim ili kombinovanim pašno – torskim sistemom, čime se gube značajne količine stajskog đubriva. Još jedan nedostatak koji se jeste neadekvatno skladištenje stajskog đubriva, pri čemu se gube znatne količine N i đubrivo gubi na vrednosti. Svi navedeni faktori dovode do sve intenzivnije upotrebe veštačkih đubriva. Primenom metode polustrukturisanog intervjua i metodom anketiranja kukuruz i pšenica se ispostavljaju kao najznačajnije žitarične kulture Gornjana. Površine pod ovim žitaricama uglavnom su podjednake u 90 % domaćinstava, dok se u preostalih 10 % domaćinstava jedna od njih pojavljuje kao dominantna. Veličina parcele se kreće od 0,14 ha do 1,5 ha zasebno za obe kulture. Najčešće veličine parcela su oko 0,5 ha za kukuruz i 0,5 ha za pšenicu u oko 30 % domaćinstava. Prinosi po ha kukuruza iznose u proseku 1,3 – 1,8 t u zavisnosti od količine padavina u toku godine. Za pšenicu se prinosi kreću od 1,8 – 2,2 t po ha po istom kriterijumu. 100% od anketiranih i intervjuisanih domaćinstava bavi se ratarskom proizvodnjom ili daje ratarske površine pod zakup, uglavnom po sistemu »na treći deo«. 100 % od anketiranih i intervjuisanih domaćinstava izjavljuje da nema nikakvih tržišnih viškova žitariaca, da je potrošnja u sopstvenom domaćinstvu 100% od proizvedene količine. Polovina od njih izjavljuje da dokupljuje žitarice u toku godine. PROIZVODNJA KRMNOG BILJA ( LUCERKA I DETELINA) Sa istim problemima sa kojima se sreće proizvodnja žitaričnih kutura, sreće se i proizvodnja krmnog bilja, pokazuju rezultati primene PRA sredstava. Površine pod ovim biljem znatno su manje nego prethodne i kreću se od 0,15 – 0,6 ha. Samo jedno od ukupnog broja intervjuisanih i anketiranih domaćinstava ima površinu zasejanu ovim krmivima od 3 ha. Oko 75%


11

intervjuisanih i anketiranih domaćinstava bavi se proizvodnjom krmnog bilja, dok ga ostali kupuju. Prosečni prinosi kreću se od 2 – 3,5 t po ha u zavisnosti od vremenskih uslova i položaja parcele na kojoj su zasejani ovi usevi. I ovde se 100% od ukupnog broja intervjuisanih i anketiranih domaćinstava, izjašnjava da nema tržišnih viškova i da proizvedene količine nisu dovoljne da pokriju sopstvene potrebe. VOĆARSKA PROIZVODNJA ŠLJIVARSTVO Šljivarstvo se izdvaja kao najznačajnija grana voćarske proizvodnje prema rezultatima svih primenjenih PRA sredstava. Od 80-ih godina do 1999. godine meštani ovog sela su sticali prihode i iz vinogradarstva. Meštani sela smatraju svoje područje područjem visokog potencijala za voćarsku proizvodnju. Veličina površina se kreće od 0,1 – 1, 5 ha koliko poseduje samo jedno anketirano i intervjuisano domaćinstvo. U zadnje vreme beleže se površine pod kupinom koja zbog svoje cene i pogodovanja uslova za proizvodnju postaje sve opravdanija kultura. MEHANIZACIJA 100 % od anketiranih i intervjuisanih domaćinstava raspolaže mehanizacijom. Mehanizaciju poseduju i samačka i staračka domaćinstva, s tim da u ovoj kategoriji domaćinstava ona ostaje uglavnom neiskorištena. Međutim prema saznanjima dobijenim primenom kategorizacije prema životnom standardu, mehanizacijom raspolaže oko 70% od ukupnog broja domaćinstava u selu. Pod ovim brojem uračunavaju se zajedno motokultivatori i traktori sa svojim priključnim mašinama.


12

Selo danas raspolaže sa 84 traktora sa neophodnim, najvažnijim priključnim mašinama. Ono što se ispostavlja kao problem, kada je mehanizacija u pitanju, prema svedočenju meštana, jeste dotrajalost kompletne mehanizacije. Prosečna starost traktora i njihovih priključnih mašina kreće se oko 30 godina. Prosečna starost motokultivatora i njihovih priključnih mašina kreće se oko 15 godina.

Teritorija sela Gornjane se najvećim delom nalazi sa istočne strane Velikog (1148 m) i Malog Krša (621 m). Sa zapadne strane su samo zaseoci Prekokrš i Garvan. Sa južne strane prostire se do severnih padina planine Stol (1155m). Na istoku, nešto dalje je planina Deli Jovan (1141m). Sa severa, Gornjane se graniči sa Rudnom Glavom i Crnajkom, sa zapada sa Vlaolom, sa jugozapada sa Kriveljom, sa jugoistoka Bučjem i sa istoka sa Lukom i Tandom. Površina teritorije Gornjana iznosi 9034 ha. Oko 25% čini obradivo zemljište, a ostalo su pašnjaci, livade i šume. Nadmorske visine nekih karakterističnih lokaliteta iznose : Selo 452m, Velika kulma 544m, Crkvenac 435m, Krušar 464m, Vrac 630m, Cepe 739m


13

Vremenska linija

1524. Gornjane se prvi put pominje u turskom popisu pod imenom

GORNJANE

1866. otvorena je osnovna škola

1900. sagrađena crkva „Svete Trojice“ na novoj lokaciji kada je Staro Selo

poplavljeno 1868

1901. izgrađena zgrada osnovne škole

1910. najveći broj stanovnika 2279

1934. preseljeno selo na lokaciju današnjeg Gornjana

1949. izgrađen Dom kulture


14

1949. otvorena osnovna škola u Krušaru

1952. sagrađen dom kulture

1956. izgrađena zgrada osnovne škole u Krušaru

1957. otvorena osnovna škola Preko Krš

1959. Gornjane pripada opštini Bor

1961. izvršena elektrifikacija sela

1961.-63. najveći broj otkupljene jagnjadi

1968. osnovano Kulturno umetničko društvo „Lozovica“

1971. izgrađen prvi makadamski put Gornjane-Bučje-Krivelj

1985. izgrađena nova zgrada osnovne škole u Selu

1985. izgrađen asfaltni put Krivelj-Cepe

1987. izgrađena telefonska mreža sa centralom

1988. izgrađena zgrada zdravstvene stanice

2002. 1114 stanovnika

2003. štamana prva monografija o Gornjanu Gornjane se u pisanim dokumentima po prvi put spominje 1524. godine pod imenom GORNJAN. U tadašnjem turskom popisu Smederevskog sandžaka piše da je te godine Porečje palo pod tursku vlast. U tom popisu u Porečkoj nahiji se pominju osam sela : Ljubova, Gornjan, Gresnica, Vidorište, Klokovac, Crkvenac, Lozovica i Dobrosince. Selo Gornjan je najverovatnije bilo na lokaciji današnjeg Starog sela. Na srpskoj karti iz 1833. godine upisano je ime GORNJAN u dolini Ljubove reke. Administrativni centar sela bio je u Starom selu (do 1937.g), posle toga je preseljen na novu lokaciju. Izgradnja sela na današnjoj lokaciji započeta je jos 1900.g. kada je izgradjena crkva a 1901.g. i škola. Selo Gornjane preseljeno na današnju lokaciju sa nekadašnje lokacije Staro Selo posle poplave postajalo sve naseljenije i 1910. je imalo najveći


15

broj stanovnika 2279. Razvijalo se kao regionalni, saobraćajni , trgovački i edukativni centar kao tadašnja opština sve do kraja drugog svetskog rata. Od 1959. selo Gornjane pripada opštini Bor i razvijanjem rudarstva u Boru počinje konstantan odliv stanovništva prvo u Bor a kasnije i dalje. Razvojem opštine razvijalo se i selo , uvodjeni su struja , telefon, asfaltirani putevi ali je emigracija i dalje trajala uslovljavajući pad stočarske proizvodnje i korisnika ostalih delatnosti. Smatra se da se najveća emigracija desila u periodu posle 1990. tako da Gornjane 2002. ima 1114 stanovnika. U zadnje vreme se beleži blagi rast broja stanovnika tako da ih je u 2007. bilo oko 1400. Trenutno 60 -70 % radno sposobnog stanovništva radi u Boru. U zadnje vreme beleže se pojedinačne inicijative u opravdanim granama poljoprivredne proizvodnje i seoskog turizma.


16

Mapa resursa

- polu-digitalna tel. centrala

- pokrivenost mrežom mobilnih operatera

- raskršće puteva tri opštine

- više manjih reka i potoka

- arheološka nalazišta

- prirodni potencijali za bavljenje stočarstvom, voćarstvom, sakupljanjem i

proizvodnjom lekovitog bilja

-obradivo zemljište pogodno za organsku proizvodnju

- škola iz 1901. u odličnom stanju koja se ne koristi

- velike površine pod prirodnim pašnjacima

- fudbalsko igralište

- školsko igralište - KUD Lozovica


17

Područje sela Gornjane obiluje resursima za pojoprivrednu proizvodnju i to: voćarstvo sa akcentom na lešnik , šljivu i kupinu kojima odgovara podneblje što potvrđuju postojeći zasadi ovih voćarskih kultura, stočarstvo kroz govedarstvo , ovčarstvo i kozarstvo zbog velikih površina pod prirodnim i manje pod veštačkim livadama čijim bi se unapređenjem i intezivnijom eksploatacijom obezbeđivala kabasta hrana, kao i proizvodnja i sakupljane lekovitog bilja i plodova iz prirode i proizvodnja organske hrane zašta postoje potencijali u neobrađivanim i obrađivanim praktično bez agrotehnike obradivim površinama. Seoski turizam predstavlja jednu od najopravdanijih razvojnih mogućnosti čiji potencijal leži u bogatom kulturno istorijskom nasleđu, predivnim i netaknutim predelima kao i proizvedenim poljoprivrednim proizvodima na tradicionalan način u obimu tržišnih viškova. Resurs Gornjana jesu i stanovnici Gornjana koji čine da se posetioci osećaju dobrodošlo prilikom posete njihovom selu koje oni sa ponosom predstavljaju i upoznaju zainteresovane sa istorijom sela i ostalim zanimljivostima. Nekoliko preduzimljivijih meštana se već neformalno bavi seoskim turizmom ali nedostaje angažovanje lokalne samouprave pre svega oko kategorizacije objekata koju još uvek nije moguće izvršiti.


18

SEZONSKI KALENDAR KLIMATSKI USLOVI – Sezonski kalendar primenjen u Gornjanu govori o tipičnom brdsko planinskom klimatu sa dugim i hladnim zimama i kratkim i sušnim letima. Značajniji pad temperature započinje već sredinom novembra i u kratkom vremenskom periodu se spušta ispod 0° C, da bi se tokom decembra, januara i februara zadržala na najnižim vrednostima sa prosekom od - 10° C. Tokom marta temperatura počinje da raste i taj kurs zadržava i u aprilu i maju. Prosečna temperatura u toku ova tri meseca iznosi 10 - 15° C. Maksimalne temperature očekuju se krajem juna, tokom jula i u prve dve trećine avgusta, sa prosečnim vrednostima i preko 30° C. Krajem avgusta i tokom septembra, temperatura je u konstantnom opadanju, da bi se tokom oktobra zadržala na određenom nivou, a sredinom ili krajem oktobra i kratkotrajno skočila (Miholjsko leto).


19

Temperaturne oscilacije prate i oscilacije u količini padavina. Najznačajnije količine padavina očekuju se sredinom maja, što predstavlja i jedini period sa dovoljnom količinom padavina. Za razliku od kišnog perioda, sušni period traje prosečno 3,5 – 4 meseca i proteže se od kraja maja do poslednje trećine septembra. Kraj septembra, oktobar i novembar, predstavljaju mesece sa nešto značajnijom količinom padavina, ali ne zadovoljavajućom. Sredinom novembra, količina padavina znatno slabi i na tom nivou se zadržava sve do polovine marta. POLJOPRIVREDNE GRANE FARMERA GORNJANA – U toku primene sezonskog kalendara, farmeri Gornjana su kao najznačajnije grane poloprivrede za svoje selo izdvojili stočarstku, ratarsku i voćarsku proizvodnju. U okviru stočarske proizvodnje poseban akcenat dat je na uzgoj malih preživara, dok se govedarska proizvodnja ocenjuje kao značajna za neznatan broj domaćinstava. Sezonski kalendar daje sliku ekstenzivnog, pašnog ili kombinovanog sistema uzgoja malih preživara. Način uzgoja koza i ovaca istovetan je u većini slučajeva. Razlike se nalaze jedino u dužini ispaše i dužini laktacije. Ispaša ovaca proteže se gotovo čitave godine, sa prekidima u periodu jakih zima sa velikom količinom snega, a početkom maja započinje tzv. mešanje ovaca koje traje sve do kraja oktobra. Kod koza je pašni period znatno kraći i traje od početka maja do polovine oktobra. Sa druge strane dužina muznog perioda kod ovaca je znatno kraća u odnosu na muzni period kod koza. Tako se muzni period kod ovaca proteže od polovine aprila, kada se započinje sa prihranom jagnjadi, do početka septembra. Kod koza muzni period započinje gotovo istovremeno kao i kod ovaca, ali se proteže na oko 300 dana, odnosno, od početka aprila do februara. Većina farmera koja se bavi kozarstvom, koze zasušuje tek jedan mesec pred jarenje. Jednak vremenski razmak postoji i u terminu pripusta. Pripust ovaca započinje uglavnom oko 20. septembra, dok se koze pripuštaju od 1. oktobra. Kao specifičnu aktivnost u ovčarskoj proizvodnji, farmeri navode strižu koja se obavlja u periodu od 1. do 10. juna.


20

U govedarskoj proizvodnji kao osnovni način uzgoja pojavljuje se zatvoreni, štalski ili u kratkom vremenskom periodu kombinovani sistem držanja. Kao aktivnosti farmeri navode sve aktivnosti koje podrazumeva ovakav način uzgoja goveda ( hranjenje, napajanje, muža, čišćenje objekata, uzgoj teladi itd.). Nivo aktivnosti u govedarstvu je uglavnom, prema iskazima farmera, isti tokom cele godine izuzev u periodu spremanja sena tokom leta. Kao najznačajnije ratarske kulture, primenom ovog sredstva, ispostavljaju se kukuruz, pšenica i lucerka. Nakon obrade i pripreme zemljišta, koja se odvija tokom aprila, kukuruz se seje sve do 25. maja. Nakon nicanja kulture obavlja se borba protiv korovskih biljaka mehaničkim putem - freziranjem i kopanjem. Ovaj postupak se obavlja u dva navrata, sa razmakom od oko mesec dana, tokom juna i jula. Nakon toga sledi pauza u aktivnostima oko ove žitarične kulture sve do oktobra kada započinje berba i traje sve do kraja meseca. Za razliku od kukuruza kod pšenice se nakon pripreme zemljišta za kulturu, koja se odvija tokom avgusta, setva obavlja u septembru. Prema tvrdnjama farmera uzgoj pšenice zahteva znatno manje aktivnosti u poređenju sa uzgojem kukuruza. Najznačajnije aktivnosti su, pored pripreme zemljišta i setve, prolećna prihrana koja se odvija od polovine februara do polovine marta i primena herbicida koja se nastavlja na prolećnu prihranu i traje sve do polovine aprila. Nakon ovih aktivnosti uzgoj pšenice ne iziskuje veću angažovanost farmera sve do vršidbe koja se odvija od 10. jula i traje oko 20 dana. Farmeri Gornjana obavljaju prolećnu setvu lucerke od 10. do 20. aprila, nakon čega nakon mesec dana vrše prvu kosidbu. Kosidba se nastavlja u pet navrata svakog meseca i traje sve do septembra, kada se vrši poslednja peta kosidba. Ukoliko se primenjuje manje zastupljena jesenja setva lucerke u oktobru, kosidba se obavlja jednom nakon mesec dana. Jednako i prirodne livade daju mogućnost jedne kosidbe u godini, koja traje u periodu od polovine juna do polovine jula. U okviru voćarske proizvodnje, u toku primene ovog sredstva, farmeri kao najznačajniju delatnost izdvajaju proizvodnju šljiva koja se u najvećem delu koristi za proizvodnju kvalitetne domaće rakije prepečenice. Šljivarstvo


21

prema tvrdnjama farmera zahteva angažovanost tokom cele godine, izuzev perioda decembra i januara meseca, kada su pauze u aktivnostima. Obrada zemljišta, uz primenu freziranja i okopavanja, obavlja se tri puta u toku godine i to u aprilu, junu i avgustu. Zajedno sa drugom i trećom obradom primenjuju se i herbicidna sredstva, dok se pre prve obrade u toku marta zemljište đubri stajskim ili veštačkim đubrivima. Kao najaktivniji period pre berbe navode se period od aprila do jula meseca kada se obavlja zaštita od bolesti i štetočina . Berba i prerada šljive započinje već polovinom juna i nastavlja se sve do kraja jula. EKONOMSKI STATUS DOMAĆINSTVA SA SVIM NAVEDENIM DELATNOSTIMA –Analiza sela Gornjane pokazuje da su rashodi na farmi znatno učestaliji u odnosu na prihode u toku jedne godine. Kao najkritičniji period, sa najvećim nivoom rashoda na farmi, navodi se prolećni i letnji period. Ovakve tvrdnje opravdavju se nabavkom repromaterijala (semenski materijal, veštačko đubrivo, zaštitna sredstva, plaćanje mehanizacije i radne snage, kao i povećana potrošnja nafte) i intenzivnijim oboljenjima životinja koja se javljaju u toku prelaska sa jedne na drugu vrstu ishrane. Najveće prihode farmeri Gornjana očekuju tokom maja meseca od prodaje jagnjića i jarića, kao i tokom juna i jula u periodu berbe šljiva. Nešto niži prihodi očekuju se tokom celog letnjeg perioda od prodaje mleka i mlečnih proizvoda. PODELA RADA NA FARMI PREMA POLNOJ RAZLICI I DINAMIKA AKTIVNOSTI – Na farmama u Gornjanu nema razlike među polovima po pitanju dinamike rada. Oba pola podjednako doprinose svim granama poljoprivrede na svojoj farmi. Za oba pola najaktivniji period je od samog početka proleća, kada se nivo aktivnosti i dalje penje, da bi tokom dužeg perioda od kraja maja pa sve do početka novembra ostao na istom nivou visokih aktivnosti. Period sa nešto manje aktivnosti je jedino zimski period, kada se aktivnosti na farmi svode isključivo na aktivnosti koje podrazumeva zatvoreni sistem uzgoja stoke i vođenje domaćinstva. Jedine aktivnosti u kojima žene ne učestvuju jeste rad sa mehanizacijom i kosidba.


22

SOCIO-KULTURNI SISTEM SELA GORNJANE Stanovništvo Gornjana Vremenska linija (PRA sredstvo) nam pokazuje da je 80-ih godina u Gornjanu živelo oko 441 domaćinstvo, a 2002. taj broj pada na 370 domaćinstava. Danas u Gornjanu živi oko 1400 stanovnika.Iz demografske građe se zapaža da je ovo selo u određenom istorijskom periodu bilo izrazito emigraciono područje.Meštani pamte da su velike migracije prema gradu radno sposobnog i fertilnog stanovništva trajale u periodu između 1960.-1965. godine, a početkom 70-ih godina počinju i iseljavanja u inostranstvo.Migracije prema gradu seoskog stanovništva traju i danas, iako ne u zabrinjavajućem obimu. Prema broju članova domaćinstva se dele na sledeći način: samačkih domaćinstava (sa jednim članom) je 17, staračkih domaćinstava (sa dva


23

člana starija od 65 godina ) je 43, dok se u 161 domaćinstvo broj članova kreće od 3 do 6. Starosna struktura stanovništva sela je nepovoljna.35% domaćinstava se sastoji samo od članova starijih od 65 godina, a od njih čak 45% od članova starijih od 75 godina.U 40% od ostalih domaćinstava poljoprivredno su najaktivniji članovi stariji od 60 godina. Primena svih relevantnih PRA sredstava (kategorizacija prema životnom standardu, kategorizacija prema izvorima prihoda), polustrukturisanog intervjua i anketiranja, pokazuju da sem 5, domaćinstva u Gornjanu svoje prihode ne ostvaruje isključivo iz poljoprivrede, ali je 50%učešća poljoprivrede u izvorima prihoda važeći procenat za najveći broj anketiranih domaćinstava .Procenat domaćinstava koja stiču prihode i u gradu (plate i penzije zaposlenih) je 62%.Članovi anketiranih domaćinstava koja stiču izvor prihoda preko radnog odnosa zasnovanog u nekom državnom ili privatnom preduzeću u gradu u 69% slučajeva ističu da je prihod nesiguran i da bi se vratili sticanju prihoda isključivo od poljoprivrede. Kategorizacija prema životnom standardu pokazuje da meštani sela prave razliku na četiri kategorije. Prosečnih seoskih domaćinstava ima oko 50%.Ovakvo domaćinstvo ima dovoljno radno sposobnih članova, a vanpoljoprivredni izvori prihoda su ili plata jednog člana(koji je zbog toga mnogo manje angažovan u poljoprivrednim aktivnostima ) ili penzija jednog ili dva starija člana domaćinstva.Opskrbljeno je mehanizacijom (traktor, motokultivator i osnovne priključne mašine),poseduje prosečno oko 0,5 ha pašnjačkih površina i obrađuje oko 0,7 ha oraničnih površina, u proseku uzgaja oko 7 grla stoke, a mleko prerađuje u sir sa malim tržišnim viškovima. Domaćinstava koja su iznad ovog proseka u Gornjanu ima oko 10%.Ovakvo domaćinstvo ima dovoljno radno sposobnih članova, uz mogućnost plaćanja sezonske radne snage.Od vanpoljoprivrednih izvora prihoda pojavljuju se plata jednog zaposlenog člana i penzija starijeg člana porodice.Poseduje mehanizaciju (traktor, motokultivator, veći broj priključnih mašina), prosečno 2,5 ha pašnjačkih površina, obrađuje prosečno 1,5 oraničnih površina, u proseku uzgaja oko 17 grla stoke i stiče značajne prihode od prodaje sira i mleka.


24

Staračkih domaćinstava (sa dva starija člana) u Gornjanu ima oko 20%.Ovakvo domaćinstvo ima relativno radno sposobne članove (mlađi članovi žive u gradu i dolaze povremeno) i jednu ili dve penzije kao vanpoljoprivredni izvor prihoda.I ovo domaćinstvo je opskrbljeno mehanizacijom (traktor i motokultivator), obrađuje u proseku oko 0,25ha zemlje, a ostalo daje pod zakup i uzgaja u proseku 3-4 grla sitne stoke.Mleko i sir se proizvode samo za sopstvene potrebe. Samačkih domaćinstava( samo sa jednim starijim članom) U Gornjanu ima oko 20%. 50% ovakvih domaćinstava je radno nesposobno, a ostalih 50% relativno radno sposobno. Penzija se pojavljuje kao vanpoljoprivredni izvor prihoda.Od mehanizacije ovo domaćinstvo poseduje motokultivator, prosečno obrađuje oko 0,2 ha , a ostalu zemlju u posedu daje pod zakup, uzgaja do 2 grla sitne stoke , a mleko prizvodi samo za sopstvene potrebe.U ovom domaćinstvu se mleko ne prerađuje. Na osnovu rezultata primene PRA sredstava i metode polustrukturisanog intervjua i anketiranja može se dobiti profil tipičnog poljoprivredno aktivnog domaćinstva Gornjana: od 3 do 5 članova domaćinstva , jedan je zaposlen u gradu ili prima penziju, završena srednja ili osnovna škola, radno je sposobno, u polovini svojih prihoda zavisi od poljoprivrede, poseduje osnovnu mehanizaciju, obrađuje do 1 ha zemlje, uzgaja do 5 grla sitne stoke, poseduje do 1 ha površina pod livadama i pašnjacima, prerađuje mleko sa malim tržišnim viškovima koje prodaje stalnim kupcima i sa potencijalima za povećanje proizvodnje. Infrastruktura Gornjane je udaljeno od Bora oko 30 km.Česti autobuski polasci omogućavaju meštanima ovog sela dobru povezanost sa gradom i mogućnost stanovanja u selu i pored poslovnog angažmana u gradu.Infrastrukturni problemi sela su delimično rešeni.Skoro 60% puteva u selu je asfaltirano, izgrađena su 2 lokalna vodovoda, koja ne obezbeđuju dovoljne količine vode samo.60% ima telefonski priključak i broj.Selo ima


25

struju i uličnu rasvetu u centralnom delu.Problem kanalizacije je rešen septičkim jamama i takvim rešenjem su meštani nezadovoljni. U selu postoji ambulanta , koja ne radi , tri prodavnice iz kojih se meštani snadbevaju potrebnim životnim namirnicama i pošta.Od lokalnih administrativnih institucija u selu postoji mesna kancelarija.Saradnjom sa mesnom kancelarijom meštani su nezadovoljni. Poljoprivredno domaćinstvo Gornjana se u svom delovanju ne može osloniti na neku lokalnu instituciju.Seoska zadruga je zatvorena.Zainteresovanost za udruživanje postoji.Rezultati anketiranja pokazuju da je 21,5% anketiranih poljoprivrednika neupućeno u modele udruživanja , iako za njih zainteresovano, 21,5% njih je već razgovaralo sa drugima o tome , dok je 28,5% anketiranih poljoprivrednika nezaiteresovano za udruživanje, pre svega, zbog toga što je prethodni model seoske zadruge, kao najvažnije lokalne institucije za podršku, bio van domašaja kontrole i usmeravanja od strane onih koji su na nju bili upućeni. Obrazovanje meštana sela Iako je obrazovanje jedan od najvažnijih puteva za socijalnu promociju pojedinca, stepen obrazovana meštana Gornjana je nezadovoljavajući.55% od ukupno 140 anketiranih članova domaćinstava je završilo samo osnovnu školu , od kojih 35% samo četvorogodišnju.Srednju školu je završilo 36,6% , a fakultet samo 1,8% anketiranih meštana sela.Bez obrazovanja je 6,6%. U selu postoji osmogodišnja škola , sa 32 učenika. Nakon završetka osnovne škole dalje školovanje učenici nastavljaju delimično u Boru ali u u Nišu, Beogradu...smešteni u domu učenika, kod rodbine ili u privatnom smeštaju, što takvim domaćinstvima stvara dodatne troškove.Mali broj učenika nastavlja školovanje putujući od sela.Blizina grada i postojanje škole u selu omogućava ostanak u selu mladih , radno sposobnih domaćinastava, koja bi u suprotnom slučaju bila primorana da se zbog školovanja dece presele u grad.


26

Rezultati anketiranja i polustrukturisanog intervjua pokazuju da je čak 80% anketiranih domaćinstava zainteresovano za organizovanje edukacije i modernizaciju svoje proizvodnje, budući da je njihov način učenja novih ideja vezanih za poljoprivredu sveden na međusobnu razmenu iskustva. Načini učenja koji bi im najviše odgovarali su TV i radio emisije, preko časopisa i brošura, predavanja stručnjaka u selu i poseta stručnjaka njihovim gazdinstvima. Status žena u selu Anketiranjem žena obuhvaćeno je 10% domaćinstava Gornjane.Kao ključne varijalbe za analizu položaja žene u ovom selu uzimaju se stepen obrazovanja, ekonomski položaj, učešće u podeli rada i ostvarivanje prava na slobodu odlučivanja. Iako slobodni pristup obrazovnim institucijama i obrazovno postignuće nisu uvek garancija demokratizacije odnosa među polovima, obrazovanje je , kao ulazak u javnu sferu, bitan preduslov za ostvarenje individualnih prava. U ovom selu je stepen obrazovanja žena nezadovoljavajući i doprinosi njihovom neravnopravnom položaju u odnosu na muškarce. Od ukupnog broja anketiranih žena samo je njih 21,7% završilo srednju školu, dok je 63,9% završilo samo osnovnu školu, a 40% od njih samo četvorogodišnju. Jako mali broj žena u Gornjanu stiče prihode kojima samostalno raspolaže.Tek 26% anketiranih žena ima svoje prihode, od čega 80% prima penzije, a ostalih 20% plate.Tako je žena zaposlenih u vapoljoprivrednim delatnnostima samo 8,6% od ukupnog broja anketiranih. 62,5% žena ima zdravstveno osiguranje preko osiguranja svojih supruga koji su zaposleni, a situacija je drugačija samo za 37,5% žena koje imaju i socijalno i penziono osiguranje. 87% žena nije vlasnik pokretne ili nepokretne imovine. Ekonomska zavisnost od supruga u 74% anketiranih domaćinstava, ženama ovog sela određuje neravnopravnu ulogu u celokupnom životnom sistemu farmera i na ovaj sistem prenosi karakteristike patrijahalnih odnosa.


27

PRA sredstvo sezonski kalendar pokazuje da žene imaju visoko učešće u kontigentu radne snage zaposlene u poljoprivrednim delatnostima; one su angažovane tokom godine u svim poljoprivrednim aktivnostima. Polustrukturisani intervju nam donosi saznanja da žene ne učestvuju samo u kosidbi i radu sa mehanizacijom. Rad sa mehanizacijom se u ovom selu tretira kao specifično muški posao. U zemljoradnji žene su angažovane tokom čitave godine na kopanju, berbi kukuruza, vršidbi i skladištenju žitarica nakon žetve. Najveći deo poslova u stočarskoj proizvodnji obavljaju žene. One su angažovane na hranjenju životinja, čišćenju objekata, ispaši i muži. Mlekarska proizvodnja u selu gotovo sasvim zavisi od angažmana žena. Žene su nosioci čitavog procesa proizvodnje i prerade mleka-od muže do sira. U ovčarstvu žene podjednako učestvuju u svim aktivnostima oko hranjenja i čišćenja objekata. Žene , zajedno sa muškarcima , učestvuju u rasporedu čuvanja zajedničkog stada ovaca u selu. Osim u zajedničkom stadu ovaca tokom letnje ispaše od sredine aprila do kraja septembra, kada po rasporedu u muži podjednako učestvuju i žene i muškarci, u domaćinstvima je to posao žena. U kozarstvu se aktivnosti oko hranjenja koza, čišćenja objekata za smeštaj i čuvanja tokom letnje ispaše dele podjednako između muškaraca i žena u domaćinstvu. Muža i prerada mleka su u svim domaćinstvima, koja se bave uzgojem koza, posao koji obavljaju žene. I u govedarstvu je situacija ista. Žene učestvuju u pripremi stočne hrane, hranjenju goveda i čišćenju objekata. Muža i prerada su posao žena. Patrijahalni porodični režim onemogućava ženama tipičnog seoskog domaćinstva učešće u prodaji i kupovini stoke. Odnos žena prema organizaciji poslova u domaćinstvu u okviru različitih porodičnih varijateta najdublje je determinisan patrijahalnom organizacijom odnosa u porodici.Odluke o organizaciji svakodnevnih poslova u domaćinstvu 30% anketiranih žena donose same. U 47,8%


28

anketiranih domaćinstava tu odluku donosi suprug, a u samo 22,2% svi ukućani zajedno. U većini slučajeva sve odluke vezane za poslovanje u gazdinstvu , prema svedočenju anketiranja i polustrukturisanog intervjua , donose muški članovi porodice. Odluke o povećanju poljoprivredne proizvodnje samostalno donosi samo 4,4% anketiranih žena. U 52% domaćinstava to je odluka koju donosi suprug, a u 43,6% domaćinstava tu odluku donose svi ukućani zajedno. Odluku o nabavci potrebnih poljoprivrednih mašina u 60 % anketiranih domaćinstava donose muški članovi porodice, a tek u 35,6% svi ukućani zajedno. Iako žene učestvuju u svim aktivnostima stočarske proizvodnje samo u 39,1% anketiranih domaćinstava one učestvuju u donošenju odluke o povećanju stočnog fonda, u 56,6% domaćinstava tu odluku donosi muški član porodice. Distinkcija privatno/javno, koja ima važnu ulogu u uspostavljanju individualnih sloboda, delovala je u slučaju žena u ovom selu , kao princip isključivanja. Tako dok u prodaji poljoprivrednih proizvoda u selu stalnim kupcima učestvuju svi ukućani zajedno, u prodaji poljoprivrednih proizvoda van sela, aktivnostima van sela koja su od značaja za poljoprivrednu proizvodnju i u kontaktima sa institucijama podrške van sela, u 60% domaćinstava učestvuju samo muški članovi porodice. Odluku o tome šta će se proizvoditi , gde prodati i po kojoj ceni u 56,6% anketiranih domaćinstava donosi muški član porodice. 69,5% anketiranih žena smatra da se povećanje proizvodnje u njihovom domaćinstvu može ostvariti uz finansijsku podršku sa strane , od čega bi sredstva bila uložena u nabavku poljoprivrednih mašina (26% ponuđenih odgovora) i repromaterijala (39,1% ponnuđenih odgovora). Organizacija otkupa je navažnija za povećanje prihoda u domaćinstvu za 39,1% anketiranih žena. Žene , kao nosioci mlekarske proizvodnje u domaćinstvu, smatraju da je za razvoj mlekarske proizvodnje najvažnije obezbediti tržište (60,8% ponuđenih odgovora) i poboljšati uslove proizvodnje (74% ponuđenih odgovora) kao što su amortizacija, troškovi proizvodnje, mogućnost


29

akumulacije sredstava.Ko njih je prisutna spremnost da se način proizvodnje prilagodi potrebama tržišta. Žene u Gornjanu ne participiraju aktivno u donošenju odluka koje se tiču poljoprivrednog razvoja sela. Kod 52,2% anketiranih žena prisutan je nedostatak kritičke svesti ili mogućnosti njene artikulacije. Samo 47,8% je odgovorilo da bi volele da se ta situacija promeni u njihovu korist, međutim, samo je manji broj njih (26%) razmišljalo o tome kako bi se ta promena mogla realizovati. Bitan preduslov za tu promenu bila bi identifikacija mogućnosti žena da se kroz svoju ulogu u procesu poljoprivredne proizvodnje afirmišu kao ekonomski samostalni, konstitutivni deo životnog sistema seoske zajednice, sa pravom na odlučivanje i efektivnu reprezentaciju svog znanja i umeća koje ta uloga zahteva. U postojećoj situaciji kao rešenje se nameće podrška samoorganizovanju žena, koja se na početku mora u većoj meri osloniti na strategiju i tehniku neformalnog okupljanja, ali jasno prenetih sa individualno-porodičnih okvira zamisli i delovanja, na socijalni plan traženja zajedničkih rešenja za svakodnevne egzistencijalne probleme i probleme produkcionog procesa u kome su žene aktivni učesnici.


30

Umesto zaključka... Selo Gornjane u opštini Bor, Istočna Srbija

predsavlja niz artefakata, koji zahtevaju svoju valorizaciju, u merama uspostavljanja

Istraživačke stanice Gornjane, kao Javne ustanove, naučno-istraživačkog,međunarodnog

karaktera, Centra za razvoj sela sa Menadžerom sela, ulaganja u „znanje kao resurs“.

Blizina reke Dunav, aerodroma Bor, trase E-4 magistrale,na međi 3 opštine, sa

arheološkim nalazištem „crkvište“predstavljaju niz preduslova za pilot destinaciju u

oblasti razvoja rurala opštine Bor.

Documents

LIČNA KARTA SELA Gornjane · 2015-11-10 · Primenom metode polustrukturisanog intervjua i metodom anketiranja kukuruz i pšenica se ispostavljaju kao najznačajnije žitarične