LİPİTLER. SERUM LİPİTLERİ VE

LİPOPROTEİNLER

Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK

ADÜ TIP FAKÜLTESİ

Biyokimya AD

Lipitler

ya gerçekten ya da potansiyel olarak yağ asitleri ile ilişkileri olan heterojen bir grup bileşik

Ortak özellikleri:

biyolojik kaynaklı organik bileşiklerdir

suda çözünmeyen, apolar veya hidrofob bileşiklerdir

kloroform, eter, benzen, sıcak alkol, aseton gibi organik çözücülerde çözünebilirler

enerji değerleri yüksektir; ancak yanma için karbonhidrat ve proteinlerden daha fazla oksijene gereksinim gösterirler

Lipitlerin fonksiyonları

• Nötral yağlar olarak bilinen trigliseritler, birçok organizmada enerji için başlıca yakıt deposudur

• Fosfolipitler ve steroller biyolojik membranların yapı taşlarıdırlar

• Nispeten küçük miktarlarda bulunan bazı lipitler, enzim kofaktörleri, elektron taşıyıcıları, ışık absorbe eden pigmentler, emülsifiye edici ajanlar, hormonlar ve intrasellüler haberciler olarak çok önemli fonksiyonlara sahiptirler

Lipitlerin sınıflandırılmaları

• Basit lipitler

• Bileşik lipitler

• Lipit türevleri

• Lipitlerle ilgili diğer maddeler

Basit lipitler

• Nötral yağlar: trigliseridler veya triaçilgliseroller

• Mumlar:

• Kolesterol esterleri:

• Vitamin A esterleri:

• Vitamin D esterleri:

Yağ asitlerinin çeşitli alkollerle oluşturdukları esterler

Bileşik lipitler

• Fosfolipitler:

• Sfingolipitler: sfingomiyelinler, glikolipitler

• Lipoproteinler:

• Proteolipidler:

Yağ asitleri ve alkole ek olarak başka gruplar içeren lipitler

Lipit türevleri

• Yağ asitleri:

• Monoaçil gliseroller ve diaçil gliseroller:

• Alkoller: Gliserol ve sfingozin

• Yağ aldehitleri:

• Keton cisimleri: Asetoasetik asit, -hidroksibutirik asit ve aseton

Basit veya bileşik lipitlerin hidrolizi sonucu oluşan ve lipit özelliği gösteren maddeler

Lipitlerle ilgili diğer maddeler

• İzoprenoidler: Karotenoidler ve steroidler

• Vitamin E: Tokoferoller

• Vitamin K: Naftokinonlar

Yağ asitleri

• Doymuş (satüre) yağ asitleri:

• Doymamış (ansatüre) yağ asitleri:

• Ek gruplu yağ asitleri: • Halkalı yapılı yağ

asitleri:

Doymuş (satüre) yağ asitleri

Yağ asidinin adı Karbon iskeleti Yapı formülü Asetik asit 2: 0 CH3COOH Propiyonik asit 3: 0 CH3CH2COOH Butirik asit 4: 0 CH3(CH2)2COOH Kaproik asit 6: 0 CH3(CH2)4COOH Kaprilik asit 8: 0 CH3(CH2)6COOH Kaprik asit 10: 0 CH3(CH2)8COOH Laurik asit 12: 0 CH3(CH2)10COOH Miristik asit 14: 0 CH3(CH2)12COOH Palmitik asit 16: 0 CH3(CH2)14COOH Stearik asit 18: 0 CH3(CH2)16COOH Araşidik asit 20: 0 CH3(CH2)18COOH Behinik asit 22: 0 CH3(CH2)20COOH Lignoserik asit 24: 0 CH3(CH2)22COOH Serotik asit 26: 0 CH3(CH2)24COOH

Doymamış (ansatüre) yağ asitleri

Yağ asidinin adı Karbon iskeleti

Yapı formülü

Miristoleik asit 14: 19 CH3(CH2)3CH=CH(CH2)7COOH Palmitoleik asit 16: 19 CH3(CH2)5CH=CH(CH2)7COOH Oleik asit 18: 19 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH Vaksenik asit 18: 111 CH3(CH2)5CH=CH(CH2)9COOH Nervonik asit 24: 115 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)13COOH Linoleik asit 18: 29, 12 CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH Linolenik asit 18: 39, 12, 15 CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=

CH(CH2)7COOH Araşidonik asit 20: 45, 8, 11, 14 CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=

CH(CH2)3COOH

Yağ asitlerinin kimyasal özellikleri

• Esterleşme:

• Tuz oluşturma:

• Çift bağların hidrojenlenmesi (hidrojenizasyon):

• Halojenlenme:

• Oksitlenme:

Yağ asitlerinin karboksil grupları ile alkollerin hidroksil grupları arasından su çıkışı suretiyle yağ asidi ve alkolün birbirine ester bağıyla bağlanması sonucu esterler oluşur. Trigliseridler, gliserolün yağ asidi esterleridirler:

Yağ asitleri, karboksil grupları vasıtasıyla metallerle tuzları oluştururlar.

Karbon sayısı 6’dan fazla olan yağ asitlerinin metallerle oluşturduğu tuzlara sabun denir.

Doymamış yağ asitlerinin yapısında yer alan etilen bağı (CHCH), platin, nikel veya bakır varlığında kolaylıkla hidrojenle doyurulabilir; iki hidrojen çift bağa girer ve doymamış yağ asidi doymuş hale geçer:

Doymamış yağ asitlerinin yapısında yer alan etilen bağının fluor, klor, brom, iyot gibi halojenlerden biri ile doyurulması olayı halojenlenme diye adlandırılır.

100 g doymamış yağın gram cinsinden tuttuğu iyot miktarı, iyot indeksi olarak tanımlanır;

iyot indeksi, cilt altı dokularda 65, karaciğerde 135’dir.

Doymamış yağ asitlerinin havanın moleküler oksijeni (O2) ile oksitlenmeleri genel olarak çok karışıktır.

yağlardaki acılaşma, kısmen bu tür oksidasyonun sonucudur.

Steroidler

17 karbonlu steran halkası (gonan halkası, siklopentano-perhidrofenantren halkası) içeren bileşikler

1) Steroller (sterinler).

2) Safra asitleri.

3) Cinsiyet hormonları.

4) Adrenal korteks hormonları.

5) Vitamin D grubu maddeler.

Kolesterol (kolesterin)

hayvansal kökenli bir steroiddir

Kolesterolün özellikleri

• beyaz kristalli, tatsız ve kokusuz bir maddedir • su, asit ve alkalilerde çözünmez; organik

çözücülerde, sıcak alkolde, sıvı ve katı yağlarda çözünür; ayrıca sabun çözeltisinde az, safra tuzu çözeltisinde çok çözünür.

• elektrik iletkenliği çok azdır • 3 nolu karbondaki hidroksil grubu, yağ asitleriyle

esterleşir ve kolesterol esterlerini oluşturur

Kolesterolün biyofonksiyonları

• impulsların oluştuğu ve taşındığı beyin ve sinir sisteminde yalıtıcılık görevi görür

• esterler oluşturarak organizmada özellikle doymamış yağ asitlerinin transportuna yardım eder.

• insan ve hayvanlarda hücre membranları ve subsellüler partiküllerin yapısal elemanlarındandır.

• vitamin D3, steroid hormonların ve safra asitlerinin ön maddesidir

• antihemolitik etkiye sahiptir

Safra asitleri

primer safra asitleri

Kolik asit

kenodezoksikolik asit

sekonder safra asitleri

dezoksikolik asit

litokolik asit

Safra asitlerinin biyofonksiyonları

• yüzey gerilimini azaltıcı etkileriyle emülsiyonlaşmayı kolaylaştırırlar; hem yağların hem yağda çözünen vitaminlerin 0,3-1 çapında emülsiyon veya 16-20Ao çapında miseller halinde emilmelerini sağlarlar.

• safra içindeki kolesterolün çökmesini önlerler. • intestinal motiliteyi artırırlar. • kolesterol esterazı ve ince bağırsağın üst

kısımlarında lipazı aktive ederler.

Lipoproteinler fosfolipitler, kolesterol, kolesterol esterleri ve trigliseridlerin çeşitli kombinasyonları ile apolipoproteinler denen spesifik taşıyıcı proteinlerin moleküler agregatlarıdırlar.

Lipoproteinlerin sınıflandırılmaları

Eikozanoidler

omurgalı hayvanların çeşitli dokularında son derece güçlü hormon benzeri etkilerinin çeşitliliği ile bilinen, 20 karbonlu poliansatüre yağ asidi olan 20: 45, 8, 11, 14 araşidonik asit türevi bileşiklerdir

hasar veya hastalık ile ilişkili inflamasyon, ateş ve ağrı, kan pıhtılarının oluşması, kan basıncının değişmesi gibi durumlarda oluşurlar; oluştukları dokularda etkilerini gösterirler

1) Prostaglandinler. 2) Tromboksanlar. 3) Lökotrienler.

Lipitlerin vücuda alınması

Diyetteki lipidlerin büyük çoğunluğu trigliserid, az bir kısmı da fosfolipid, kolesterol ve kolesterol esteridir.

Lipidlerin ince bağırsakta sindirilmelerinin sonunda, ince bağırsaktaki misellerde az miktarda trigliserid, bol miktarda 2-monogliserid, yağ asidi, gliserol, fosfolipid, serbest kolesterol ve safra tuzları bulunur.

Lipidlerin emiliminden sonra duktus torasikusta süt beyazlığında şilus görülür

LDL’ler, kolesterolü karaciğerden başka dokulara taşırlar

HDL’ler kolesterolü başka dokulardan karaciğere taşırlar

Plazma lipid düzeyi

Sağlıklı bir erişkinin kan plazmasında 8-10 saatlik açlıktan sonra total olarak %400-700 mg kadar lipid bulunur.

Bunun ¼’ü trigliserid,

%140-200 mg’ı kolesterol

%160 mg kadarı fosfolipiddir

Hiperkolesterolemi (kan kolesterol düzeyi yüksekliği)

Hiperkolesterolemi ile ateroskleroz ve dolayısıyla koroner kalp hastalığı arasında ilişki olduğu bilinmektedir

Serum total kolesterolü

200 mg/dL’den düşük ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski,

200-240 mg/dL arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski,

250 mg/dL’den yüksek ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir.

Serum LDL-kolesterol ve HDL-kolesterol düzeylerindeki değişmeler, aterosklerotik kalp hastalığı riski bakımından önemlidir

Serum LDL-kolesterol düzeyi

%130 mg’dan düşük ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski,

%130-160 mg arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski,

%160 mg’dan yüksek ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir.

Serum HDL-kolesterol düzeyi

%45 mg’dan yüksek ise düşük aterosklerotik kalp hastalığı riski,

%35-45 mg arasında ise orta aterosklerotik kalp hastalığı riski,

%35 mg’dan düşük ise yüksek aterosklerotik kalp hastalığı riski var demektir.

Dislipoproteinemiler Serum lipoprotein düzeylerinin

düşük veya yüksek olduğu durumlar

Hiperlipoproteinemiler

tip I hiperlipoproteinemi,

tip IIa hiperlipoproteinemi,

tip IIb hiperlipoproteinemi,

tip III hiperlipoproteinemi,

tip IV hiperlipoproteinemi

tip V hiperlipoproteinemi

Hipolipoproteinemiler

Bir hiperlipoproteineminin hangi sınıftan olduğunu belirlemek için

birinci basamak olarak total kolesterol (T Kol) ve trigliserid (TG) düzeyleri değerlendirilir.

İkinci basamakta LDL kolesterol düzeyi değerlendirilir.

Üçüncü ve son basamakta lipoprotein elektroforezi değerlendirilir.