Locke Ve Berkeley'in Kesin Bilgi Arayışı

7232019 Locke Ve Berkeleyin Kesin Bilgi Arayışı

httpslidepdfcomreaderfulllocke-ve-berkeleyin-kesin-bilgi-arayisi 117

Ankara Uumlniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Dergisi432 (2003) 133983085149

John Locke ve George Berkeleyin Kesin Bilgi Anlayışı

Uumllker Oumlktem

Oumlz

Bu makalede iki ampirist filozof Locke ve Berkeleyin kısaca kesin bilgianlayışları ve ccedilıkmazları soumlz konusu edilecek yer yer Platon Aristoteles Descartesve Kantın bilgi anlayışlarıyla karşılaştırılacaktır

Abstract

In this article it will be briefly comprehended two empiricist philosophersLocke and Berkeleys exact knovledge understanding and it will be also discussedtheir aporiae Meanwhile it will be compared Platon Aristotle Descartes andKants knovledge understanding

Bilindiği uumlzere Modernccedilağdan itibaren Descartesla birlikte bilginin

imkacircnı kaynağı ve sınırları etraflıca tartışılarak sorgulanmış dolayısıyla bilgi meselesi oumln plana ccedilıkmış felsefenin ağırlık merkezini oluşturmuşturBoumlylece adı 19yuumlzyılda verilen bilgi kuramı (epistemoloji) felsefenin oumlzel bir uğraşı alam olarak varlığını ortaya koymuştur

Modern felsefenin kurucusu Descartes felsefeye mantık ya daontolojiyle değil bilgi kuramının ana meseleleri olan bilginin imkacircnıkaynağı ve sınırlarıyla başlamıştır Yani o epistemolojiden hareketleontolojisini kurmuş nesnenin değil oumlznenin varlığını tasdik etmiş oumlznefelsefesi ya da bilinccedil felsefesi yaparak felsefede yeni bir ccedilığır accedilmıştır

Doccedil Dr AUuml Dil ve Tarih Coğrafya Fakuumlltesi Felsefe Boumlluumlmuuml Felsefe Tarihi AnabilimDalı Bşk



134 Uumllker Oumlktem

Bilgi kuramı felsefenin diğer disiplinlerinden varlıkbilim (ontoloji) ve

mantık kadar eski olmadığı iccedilin doğal olarak İlkccedilağda temellendirilmemiş bir felsefe disiplinidir Bu nedenle onu felsefenin oumlzel bir uğraşı alanıolarak ne Platon ne de Aristoteles tanımıştır1

Kendilerine ilk doğa filozofları denilen Thales Anaximandros ve Anaximenesin bilen oumlzne ile değil bilginin konusu olan nesne uumlzerinde yoğunlaştıkları malumdur Bu filozofların varlığa youmlnelen varlığı bilmeyeccedilalışan veya bildiğini duumlşuumlnen oumlznenin bu iddiasında ne kadar haklıolduğunu hangi yetilerine dayanarak onu bilmeye ccedilalıştığını varlık

hakkında ulaştığı bilginin doğruluğunun nasıl sınanabileceğim ilgi konusu yapmadıkları da bilinen bir gerccedilektir Herakleitos Parmenides Demokritos Anaxagoras gibi ilk Yunan filozofları ise bilginin imkacircnına kaynağına vesınırlarına ilişkin ilk soruları sormuşlar ve tartışmışlar bundan sonra daSofistler Sokrates Platon ve Aristoteles bu meseleyi esaslı olarak guumlndemegetirmişler incelemişlerdir Kısacası bilgi meselesi esasında İlkccedilağdanitibaren varlığını hissettirmeye başlamıştır

Sofistlerle birlikte doğayı bırakıp insana youmlnelen filozoflar

kendilerine ilk kez eşyanın kendisinde olduğu gibi bilinip bilinemeyeceğisorusunu sormuşlardır2

Platon bilgi (episteme) nedir sorusuyla başladığı Theaitetosdiyalogunda bilginin kaynağını irdelemiş ve bu kaynağın insan herşeyinoumllccediluumlsuumlduumlr soumlzleriyle tanıdığımız sofistlerden uumlnluuml Protagorasın oumlnesuumlrduumlğuuml gibi duyulara dayanan algı olamayacağını belirtmiştir Mutlak

varlığa dolayısıyla onun mutlak bilgisinin edinilebileceğine inanan Platonagoumlre bizim duyu organlarımıza bağlı olmayan accedilık ve kesin bir kavrayış

vardır Ona goumlre insan bir şeyi kabul ederek oumlğrenmez onu kendisi bularakkeşfederek oumlğrenir O halde bilgi insanın kendi oumlzel yeteneğinden doğar vegelişir Kendi kendine bir anda kazanılan bu bilgi duumlşuumlnceye dayanaraknesne ilişkilerinde derinleşen bir bilgidir Şu halde Platon iccedilin bilgininkaynağı ne duyular ne imgelerin toplandığı yer olan bellek ne algı ne dedeneyimdir duumlşuumlnen anlayan tasarlayan ve goumlren ruhun kendisidir3

Aristoteles de bir yandan algıyla kavranan şu tek tek varlıklarla birlikte bunların oluşturdukları evreni bilmeyi ve accedilıklamayı kendisine esasamaccedil edinmiş oumlte yandan da bilginin ne olduğu konusunda hocası Platonuizlemiştir Ona goumlre de bilgi dış duumlnya uumlzerinedir ve onunla bir karşılıklılık

1Heinz Heimsoeth Felsefenin Temel Disiplinleri s 402Bu soruyu daha sonra 18yy da Kant soracak ve insanoğlunun eşyayı kendinde olduğu gibi bilemeyeceğini ifade ederek agnostisizme kayacaktır

3 Heimsoeth age s 4098308541 7298308573



John Locke ve George Berkeleyin Kesin Bilgi Anlayışı 135

uumlzerine kurulur Dolayısıyla bilginin nesnel ve dış karşılığı bulunmak

zorundadır Ona goumlre bilgi her zaman algıyla başlar Algıdan sonratuumlmevarımla genel ilkeler uumlretilir Sonra da başka bilgiler bu genelilkelerden ccedilıkarsamr Ona goumlre temeldeki bu genel ilkeler sezgiyle kavranırBu usun algıların bağlamında bulunan temel ilişkileri doğrudan doğruyakavrayışıdır

Dikkat edilecek olursa gerek Platonda gerekse Aristotelesde bilgiedinme suumlrecinde sezgi son derece oumlnemlidir Yalnız bu sezgi Platondazihinsel Aristotelesde ise deneyseldir Bilgi edinme suumlrecinde zihinsel

sezginin oumlnemini vurgulamış olması nedeniyle Platonu Descartesın vebilgi ben den dolayı vardır diyen Kantın oumlncuumlsuuml olarak yine busuumlreccedilte algının oumln planda olduğuna dikkati ccedilekerek deneysel sezgininoumlnemini vurgulamış olması nedeniyle de Aristotelesi Lockeun oumlncuumlsuumlolarak saymak muumlmkuumlnduumlr

Bilgi kuramının meselelerine yer verilen ilk felsefe eseri JohnLockeun An Essay Concerning Humarı Understanding (İnsan AnlığıUumlzerine Bir Deneme)4 adlı eseridir Locke burada bilginin olanaklarını

kaynaklarını ve sınırlarını sorgulamakta insan bilgisinin koumlkuuml kesinliği vegenişliğini araştırmaktadır Felsefe tarihindeki ccedilığır accedilıcı eserlerden sayılan ve 1690da tam olarak Yayınlanmış olan eser oldukccedila uzun olduğu iccedilinzaman zaman kısaltılarak oumlzetlenerek de Yayınlanmıştır

Bundan sonra bu konuda David Humeun An Enauiry ConcerningHuman Understanding (İnsan Anlığı Hakkında Bir Soruşturma) (1748)adlı eseri gelir Bilgi Kuramına ilişkin bir diğer ana eser de ImmanuelKantın Kritik der Reine Vernunft (Salt Aklın Kritiği) (1781) adlıeseridir Bu tarihten sonra bilgi kuramına ilişkin yazılan buumltuumln eserlerherhangi bir şekilde ya Kantın bu eserini izlemişler ya da ona karşıolmuşlardır

Nominalist ontolojinin temsilcilerinden biri olan ve felsefesinin ağırlıkmerkezini bilgi kuramı teşkil eden John Locke (16339830851704) yukarıda adıgeccedilen eserinde ileri suumlrduumlğuuml savlarla Berkeley Hume ve Kantı derinden

4 Eserin A ve B diye adlandırılan ilk iki taslağı 1671de C diye adlandırılan uumlccediluumlncuuml taslağı

ise 1680in ortalarında Yayınlanmıştır John wYolton ise A Locke Dictionary adlı yapıtında Deneme nin Lockeun baş yapıtı olduğunu ifade etmiştir (Bkz John WYolton A Locke Dictionary s65)

5 Kitabın bir oumlzeti Fransızca bir dergi olan Bibliotheque UniverselleAt 1688de Yayınlanmıştır ADWoozleyin kısaltması bunun bir oumlrneğidir Eserin Tuumlrkccedileye ccedilevirisi de ADWoozleyin kısalttığı metinden yapılmıştır (Bkz John Locke İnsan Anlığı Uumlzerine BirDeneme (ccedilevVehbi Hacıkadiroğlu) İstanbul 1992 Ara Yayıncılık İkinci bsk İstanbul1996 Kabalcı Yayınevi)




etkilemiştir Doğuştan bilgi yoktur6 savı onun idealizme karşı ortaya

atmış olduğu bir savdır ve acircdeta sloganıdır Ona goumlre yeni doğanlarınaptalların ve cahillerin doğuştan olduğu iddia edilen axiomlar hakkında enkuumlccediluumlk bir idracirckleri bile yoktur Eğer doğuştan ideler olsaydı mantığın anaprensipleri olan oumlzdeşlik ccedilelişmezlik ve uumlccediluumlncuuml halin imkansızlığıprensipleri kuumlccediluumlk ccedilocuklarda da cahil kimselerde de olurdu O bakımdanLockea goumlre anlık başlangıccedilta bir tabula rasadır yani uumlzerine hiccedilbir şey yazılmamış boş bir levhadır Bunun aksini iddia etmek yani kavramlarındoğuştan ruhta kazılı olarak bulunduğunu soumlylemek sonra da ruhun bunları bilmediğini savunmak idracircki sırf yokluk derecesine indirmektir Bazı

hakikatlerin uumlzerinde buumltuumln insanların uyuşmuş olmaları bunların bizdedoğuştan olduğunu goumlstermez ispat da etmez Ccediluumlnkuuml bir kimse onlardan bahsedildiğini duymadan oumlnce bu hakikatleri bilemez O halde doğuştan ve bilinmeyen hakikat soumlzcuumlkleri bir ccedilelişkiyi ifade eder Doğuştan idelerinolmadığını dile getiren Locke dış duumlnya983085duumlşuumlnce ilişkisini ise bilme yetisinin anahtar kavramı olan ve sonradan edinilen ideler aracılığıyla kurarOna goumlre bilgimiz deneyden duyumdan gelir deneye duyuma dayanırŞoumlyle ki ccedilocuğun ilk fikirleri (ideleri) duyumdan gelir ve ancak daha ileriki

bir doumlneminde ccedilocuk kendi iccedilinde cereyan eden şeyler uumlzerinde ciddicirc olarakduumlşuumlnmeye başlar Şu halde ne zaman duumlşuumlnmeye başlarız sorusunaLocke duyum bize bunun iccedilin gereken malzemeyi verdiği zaman der7

Bilginin biricik kaynağı olarak goumlrduumlğuuml deneyi ise Locke dış deney(duyum sensation) ve iccedil deney (duumlşuumlnce reflection) olmak uumlzere ikiyeayırır Dış deneyin konusu dışımızdaki algılanabilen nesnelerdir İccedil deneyinkonusu ise ruhun iccedilinde olup bitenlerdir İccedil deney ile kendi ruhumuzdakidurumları ve etkinlikleri dış deney ile de ruhumuzun dışındaki nesnelerinetkilerini kavrarız Tanrıya ilişkin bilgimizi de iccedil deneyden edindiğimiz

manevicirc nitelikleri genişletmekle yuumlceltmekle meydana getiririz Ona goumlreobjesine uygun bilgi ancak iccedil deneyden edinilen algılar sayesinde kazanılır

6 Lockeun bu savına karşın rasyonalist Leibniz (16469830851716) Lockeun goumlruumlşlerine karşıkaleme aldığı ve onun oumlluumlmuumlnden sonra yayınladığı New Essays on HumanUnderstanding ( İnsan Anlığı Uumlzerine Yeni Denemeler) adlı eserinde muumldrikedefikirlerin potansiyel olarak varlığı dışında hiccedilbir şeyin doğuştan bulunmadığını ifadeetmiştir Esasında Locke zihnin fikirler teşkil etmekteki doğuştan kudretini ve melekesinihiccedilbir suretle inkar etmemiş hatta o boumlyle bir melekeyi herkesten oumlnce kabul etmiştirOysa Leibniz fikirlerin muumldrikede oumlnceden potansiyel olarak bulunduklarını kabul

etmiştir Bu ne demektir Bu yani fikirlerin oumlnceden muumldrikede potansiyel olarak bulunması ya anlamsızdır ya da zihnin fikirler teşkil etme melekesi manasına gelir kiLocke bu melekeyi zaten kabul etmiştir Lockea goumlre muumldrikede bulunmak soumlzuuml muumldriketarafından goumlruumllmuumlş ve anlaşılmış olmak anlamına gelir O halde bir şeyin muumldrikedepotansiyel olarak olduğu ve duumlşuumlnuumllmediği ifade ve iddia edilirse bu bir şeyin hemmuumldrikede olduğu hem de olmadığı demek olur ki ccedilelişki doğurur (Bkz AWeber FelsefeTarihi (ilk bsk) s236)

7 JLocke An Essay Concerning Human Understanding s 175 vd Alfred Weber FelsefeTarihi (ccedilev Vehbi Eralp) s 263




Kısacası Lockea goumlre kendi oumlz varlığımıza ait sezgiye dayanan dolaysız

bir bilgimiz vardır8

Şu halde Lockea goumlre gerek iccedil gerekse dış deneyin bize verdiğinden başka bir şeyi bilmemiz imkacircnsızdır ccediluumlnkuuml bilgimizin tuumlmuuml bu temeledayanır

Ona goumlre duyumsamadan oumlnce duumlşuumlnemeyiz yani daha oumlnce duyumda bulunmayan hiccedilbir şey anlıkta bulunamaz Kısacası duumlşuumlnce tamamenduyuma bağlıdır O bakımdan esasında zihin tamamen pasiftir Oysa

hatırlanacak olursa idealistlere goumlre duumlşuumlnce ruhun esasıdır ve ruhduumlşuumlnmemezlik edemez o her duyumdan oumlncedir

Locke duyumları nesnelerin kendisini yansıtmak bakımından birincil ve ikincil nitelikler olmak uumlzere ikiye ayırır Buumlyuumlkluumlk şekil sayı durumhareket nuumlfuz edilemezlik 9 gibi matematiksel ve zaman983085mekacircnla ilgiliolduğu iccedilin fiziksel addedilen birincil nitelikler dediği duyumlar nesneye aitolup gerccedileğin yansılarıdır zira bunları ortadan kaldırdığımızda nesneninkendisi de ortadan kalkar Renk ses koku tat sıcaklık983085soğukluk sertlik983085yumuşaklık gibi nesneye değil oumlzneye ait olan (duyu organlarımızın

8 JLocke age s378 Bu Descartesin goumlruumlşuumlne de yakın bir goumlruumlştuumlr Oumlyle ki Descartesagoumlre de kesin bilgi ancak kendimize ilişkin bilgiydi Herşeyden şuumlphe eden Descartesşuumlphe ettiğinden dolayısıyla duumlşuumlnduumlğuumlnden şuumlphe edememişti O duumlşuumlnduumlğuumlnuuml

yaşamaktaydı Artık bundan şuumlphesi yoktu Descartes ruhumda geccedilen bu olay benim enkesin en guumlvenilir bilginidir diyordu (BkzDescartes Metot Uumlzerine Konuşma(ccedilevMehmet Karasan) s35) Anlaşıldığı uumlzere her iki filozof da varlığımıza ilişkin bilgiyisezgi ye dayandırmakta ve bu bilgiye aynı kesinlik derecesini vermektedir Bu nedenle herikisi arasında buumlyuumlk bir benzerlik bulunmaktadır Bu benzerliğin oluşmasında kuşkusuzLockeun da bizzat ifade ettiği uumlzere Descartesin Cogito sunun son derece buumlyuumlk etkisi

vardır9 Nuumlfuz edilemezlik Lockea goumlre birincil nitelikken Descartes onu ikincil nitelik olarak

saymıştı Ccediluumlnkuuml Descartesa goumlre cisim bir mekan parccedilasıdır Yani cisim mekanda yerkaplayan bir şeydir Dolayısıyla fiziksel cisim ile matematiksel cisim birdir Lockea goumlreise cisim sadece bir mekan parccedilası değildir Bu mekan parccedilasının bir nuumlfuz edilemezliği dedirenci de vardır Bu da onun gerccedilek yani onu o cisim yapan niteliğidir (Aristotelesegoumlre nasıl ki oumlz bir şeyi o şey yapan şey idiyse Lockea goumlre de cismi cisim yapan şey

bu birincil niteliklerdir O halde dikkat edilecek olursa Aristotelesin oumlz kavramıLockeun birincil nitelikler kavramına karşılık gelmektedir Bu bağlamda Lockeun bir Aristotelesccedili olduğunu soumlylemek de muumlmkuumlnduumlr Aynı şekilde toumlz konusunda da Lockeun Aristotelesccedili bir tavır iccedilinde olduğu soumlylenebilir Şoumlyle ki Lockea goumlre toumlz birtakımniteliklerin o bilemediğimiz taşıyıcısıdır Hatırlanacağı uumlzere Aristotelese goumlre de toumlzherşeyin kendisine yuumlklendiği ama kendisinin hiccedilbir şeye yuumlklenemediği şeydi O bakımdanoumlrneğin kiraz buumltuumln ikincil niteliklerinden yani ayrı ayrı duyu organlarımız uumlzerine yaptığıizlenimlerden ( renginden şeklinden kokusundan tadından sertliğinden yumuşaklığından )

soyutlandığında Lockea goumlre geride kirazın kapladığı yer ve niteliklerinin taşıyıcısı o bilinmeyen toumlz kalır (Bkz Locke age s129983085130983085131)Oysa toumlzuuml bir kuruntu (fiction) sayan nesne ve onun nitelikleri dediğimiz şeylerin ancakduyum kompleksleri olduğunu soumlyleyen Berkeleye goumlre Lockeun objenin kendisiyle ilgilisaydığı buumlyuumlkluumlk şekil uzaklık yakınlık gibi birtakım fiziksel nitelikler de sadece soyut biriddiadır Biz bunları yalnız başlarına duyumlanmış nitelikler dışında kalan şeyler diyeduumlşuumlnemeyiz O halde Berkeleye goumlre kirazı tuumlm niteliklerinden soyutlayınca geride hiccedilbirşey kalmaz (BkzBerkeley Hylas ile Philonous Arasında Uumlccedil Konuşma s122)




yapısıyla ilgili olan) ikincil nitelikler dediği duyumlar ise gerccedileğin

yansıları değildir rastlantısaldır Bunlar algılayandadırlar Yani bunlarınnesnelerin niteliği olarak algılanmaları algılayanın anlığının etkileniş biccediliminden başka bir şey olamaz Dolayısıyla bunlar ancak belirli birtakımilintiler iccedilerisinde nesneye bağlanabilen niteliklerdir Kısacası ikincilniteliklerin nedeni nesnelerdir onlar nesnelerden kaynaklanırlar ama nitelikolarak algılayanın idelerinde varlık bulurlar İşte bu anlamda onlaralgılayandadırlar Gerccedilek dış duumlnyada renk ses tat kokuvb gibi nitelikler

yoktur Bu nedenle renkler sesler kokular ve tatlarla dolu olan idelerduumlnyamız dış duumlnyanın olduğu gibi değil ancak dolaylı bir tasarımıdır

Kısacası bir rengin var olabilmesi iccedilin beyni ve anlığıyla algılayan bir bireyin bulunması gerekir Ccediluumlnkuuml renk anlığın ışıktan etkileniş biccedilimidirİşte bu anlamda renkler algılayan bireydedir Başka deyişle nesnelerkendilerini algılayan bireylerden bağımsız olarak renge tada kokuya sesedokunuma sahip değildirler ama biccedilime uzama sayıya ve devinimesahiptirler Bu yuumlzden Locke deneysel bilginin guumlvenilir temelini birincilniteliklerde bulur10

JLocke An Essay Concerning Human Understanding s134 Arda Denkel BilgininTemelleri s51 Berkeley ise Lockeun bu ayrımını bu iki tuumlr niteliğin ayrılamaz ve ayırtedilemez olduğunu dile getirerek eleştirmiş ve yıkmaya uğraşmıştır Berkeley şoumlyle derEğer Lockeun ayrımı geccedilerliyse bu fiziksel nesnelerin uzama yani biccedilim ve genliğesahip olmaları yanısıra renge sahip olmadıklarını iccedilermektedir Oysa bu mantıksal olarakimkansızdır Ccediluumlnkuuml uzam ve renk mantıksal olarak birbirlerine bağlıdırlar Şoumlyle ki uzamıolup da rengi olmayan bir şeyi duumlşuumlnmeye imgeleyebilmeye imkan yoktur Dolayısıylauzam ve renk yani birincil ve ikincil nitelikler ayrılamazlar Daha sonra da Berkeley buradan hareketle birincil niteliklerin de ikincil nitelikler gibi oumlznel oldukları sonucunuccedilıkarır Lockea goumlre birincil nitelikler değişken olmadıkları iccedilin nesneldir OysaBerkeleye goumlre iccedilinde bulunduğumuz koşullara goumlre algıladığımız nesnelerin renkleritatlan sesleri kokulan nasıl değişiyorsa birincil nitelikleri de aynen oumlyle değişir Oumlrneğinuzaktaki bir uccedilak yakındakine goumlre daha yavaş uccediluyormuş gibi goumlruumlnuumlr Değişik accedilılardan baktığımız bir madeni para yuvarlak elips ve dikdoumlrtgen biccedilimlerde goumlruumlnebilir Şu halde

Berkeleyin nazannda niteliklerin nesnel ya da oumlznel olarak nitelendirilmesinde Lockeunesas aldığı goumlrecelik yetersiz kalmaktadır (Bkz Warnock Berkeley s98 ADenkel ages54 57)Fakat Lockeun bu aynını şoumlyle savunulabilir Koşullara goumlre nesneler değişik boy biccedilim ve devimde goumlruumlnebilirler Ama bu onların da ikincil nitelikler gibi algılayan bireydeoldukları anlamına gelmez Ccediluumlnkuuml uzam biccedilim sayı devim gibi oumlzellikler oumllccediluumlm yoluylatespit edilebilir Hangi değişik biccedilimlerde goumlruumlnuumlrlerse goumlruumlnsuumlnler nesnelerin gerccedilek boyut ve devimlerini oumllccediluumlm yoluyla bulmak imkanına sahibiz Ayrıca Lockeun bu ayrımınıngerccedilek bir ayrım olduğunu Jonathan Bennett bir oumlrnekle şoumlyle tanıtlamıştır Karşımızda ayrırenklerde (biri yeşil biri kırmızı) iki bayrak ve iki ayrı buumlyuumlkluumlkte de su bardağı olduğunuduumlşuumlnelim (Bunlardan oumlrneğin biri kuumlccediluumlk bir likoumlr kadehi diğeri de buumlyuumlk bir su bardağıolsun) Şimdi de renk koumlruuml olan bir goumlzlemcimiz bulunduğunu varsayalım Bundan dolayı

goumlzlemci karşısındaki renkleri ayırt edememektedir Ayrımın kendisine değişik dalgaoyundaki ışınlar fiziği yoluyla betimlenmesi de onun ancak boumlyle bir ayrım bulunduğuna

inanmasından sonra bir anlam taşıyabilecektir Bir renk koumlruumlne iki renk arasındaki ayrımıkanıtlama imkanı bulunmadığına goumlre renklerin onları algılayan bireye bağımlı olduklarınıileri suumlrebiliriz Bardaklara gelince Goumlzlemci buumlyuumlkluumlk koumlruuml yani değişik buumlyuumlkluumlkleri aynıedemiyor olsun Acaba renk koumlrluumlğuumlne paralel olan bu koşulu bir birincil nitelik olarakuzama uyguladığımızda aynı kanıtlama imkansızlığı doğar mı doğmaz mı Yoksa algısındaaynı gibi goumlrduumlğuuml buumlyuumlkluumlklerin gerccedilekte farklı olduklarını ona yine algı iccedileriğindeki verilerle goumlsterebilir miyiz Bunu goumlstermenin iki yolu vardır Kuumlccediluumlk bardağın buumlyuumlğuuml iccedilinesığdığını goumlstermek veya bardaklardan birini ağzına kadar suyla doldurup bu suyu oumlbuumlr

10




Ona goumlre basit (yalın) ve bileşik (karmaşık) olmak uumlzere iki tuumlr fikir

(ide)11

vardır Basit fikirler buumltuumln bilgilerimizin acircdeta ilk maddesini teşkilederler Zihin bunları ne yapabilir ne de yok edebilir Bu basit fikirler(ideler) zihne duyum ve duumlşuumlnce yoluyla gelirler Bunlar birleştirilmemişgoumlruumlnuumlmlerdir Bir insanın bir buz parccedilasında duyumladığı soğukluk vesertlik zihinde bir leylağın kokusu ve eflatun rengi ya da şekerin tadı

biberin acılığı birer basit fikir olup accedilık ve seccedilik algılardır Bileşik fikirler basit fikirlerden zihin tarafından yapılır Basit fikirlerin hepsizihinlerimizde kendilerini uumlreten şeylerin guumlccedillerini yani gerccedileği yansıtır veonlarla uyuşurlar bu nedenle doğrudurlar Kopya olmalarına rağmenupuygundurlar Basit ideler bize kendi ruh durumumuzu doğrudan doğruya yaşatırlar Boumlylece iccedilimizde olup bitenlerin doğru ve gerccedilek yansılarınısağlarlar Bileşik ideler ise yani cisimlerin bizdeki bileşik ideleri istenccedilli

bileşimler olup kopyadır ama yetkin yani upuygun değildir Uumlstelik hepsikusurlu ve eksiktir12

Basit fikirleri alan pasif haldeki zihin sebep983085sonuccedil ilişkisi gibi birilişkiyi ifade eden bileşik fikirleri meydana getirerek aktif hale geccediler Zihin

bileşik fikirlerin oluşturulmasında aktif olmakla birlikte bu fikirleresasında zihnin tamamen pasif haldeyken duyumdan ve duumlşuumlnceden aldığımalzemenin tavırlarından veya değişmelerinden başka bir şey değildirKısacası yer şekil mesafe buumlyuumlkluumlk kuumlccediluumlkluumlk fikirleri goumlrme ve dokunmaduyumları ile kazanılan basit mekacircn fikrinin tavırlarıdır O halde bilgimiz

basit fikirlerimizi aşamaz ve daha ileriye gidemez Aksini iddia ettiğimizdemetafizik ccediloumlzuumllemez bazı guumlccedilluumlkler iccedilinde kaldığımızı anlarız13

Peki bilgimizin aşılamaz sınırları olduğunu iddia eden Lockea goumlreacaba bilgi nedir Ona goumlre983085 bilgi fikirlerimiz arasında bulunan bağlılık

ve uygunluğun ya da zıtlık ve uyuşmazlığın idracirckinden başka bir şey

değildir14

bardağa doumlkmek Artan veya eksik gelen su buumlyuumlkluumlk farkını kanıtlayacaktır Goumlzlemcisadece buumlyuumlkluumlk koumlruuml ise bu youmlntemler ona farklılığı accedilıkccedila goumlsterebilecektir Bununsonucunda birincil niteliklerin ikincillere goumlre daha az oumlznel yani algılayan bireye daha az

bağımlı oldukları başka deyişle nitelik tuumlrleri arasında gerccedilekten bir ayrım bulunduğuortaya ccedilıkmış olmaktadır (Bkz Jonathan Bennett Locke Berkeley Hume s9698308598 ADenkel age s58)

11 İde soumlzcuumlğuuml Lockeun epistemolojisinde bir anahtar soumlzcuumlktuumlr Ona goumlre buumltuumlnidelerimiz iccedil ya da dış deneyden ya da duyumdan kaynaklanır Bilgimizin tuumlmuuml bu temele

dayanır (BkzLocke age s147983085148 vd)12 John Locke İnsan Anlığı Uumlzerine Bir Deneme (ccedilev VHacıkadiroğlu) s12398308512413 Alfred Weber age s26614 Kısacası zihnin idelerimiz arasındaki uygunluk veya uygunsuzluğu kavramasının sonucu

olan bilgi Lockea goumlre her zaman aynı kesinlik derecesine sahip değildir Zihin idelerarasındaki ilişkileri bazı durumlarda doğrudan doğruya aracısız olarak kavrarken bazıdurumlarda da birtakım aracı idelerin yardımına ihtiyaccedil duyar İşte insanın sahip olduğu bilginin accedilıklık ve kesinlik bakımından farklı derecelere ayrılması zihnin ideler arasındaki




Bu nedenle bilgimiz fikirlerimizden daha ileriye gidemez Hattacirc ccediloğu

basit fikirlerimiz arasındaki bağlılığı bilmediğimiz iccedilin bilgimiz onlarınalanından da daha dardır Oumlyleyse bilgimiz şu andaki halinden daha ileriyegoumltuumlruumllebilmekle birlikte bilmek istediğimiz her şeyi hiccedilbir zaman

bilemeyeceğimiz ve fikirlerimize ait buumltuumln meseleleri ccediloumlzemeyeceğimizsoumlylenebilir Oumlrneğin madde ve duumlşuumlnce fikirlerine sahibiz ama maddeninduumlşuumlnuumlp duumlşuumlnmediğini belki de hiccedilbir zaman bilmeye muktedirolamayacağız ccediluumlnkuuml Tanrının maddeye duumlşuumlnce kudretini verip vermediğini keşfetmek bizim iccedilin imkacircnsızdır Burada akla hemen şu sorugeliyor Eğer bilgi fikirlerimiz arasında bulunan bağlılık ve uygunluğun ya

da zıtlık ve uyuşmazlığın idracirckinden daha oumlteye gidemiyorsa yani onlarıngoumlsterdikleri şeylerin kendiliklerinde ne olduğu hakkında hiccedilbir bilgimiz yoksa bu buumltuumln bildiklerimizin hayal mahsuluuml olması demek değil midirHiccedil kuşkusuz hayır Ccediluumlnkuuml en azından basit fikirlerimizin dış realitelerekarşılık olduklarından şuumlphe yoktur Zihin onları duyumların yardımıolmadan hiccedilbir suretle kendi kendine teşkil edemez Anadan doğma koumlrlerLockea goumlre buna en iyi delildir Zira onların basit fikirleri yoktur İşte bunedenle ona goumlre buumltuumln bildiklerimiz hayal mahsuluuml değildir Uumlstelik dışnesnelerin varlığı hususunda duyularımız birbirlerini doğrulamaktadırOumlrneğin ateşi goumlren bir kimse bunun bir halluumlsinasyon olduğundan şuumlphe

ediyorsa ateşe dokunarak onun yakıcılığını hissedebilir dolayısıyla bundantamamen emin olabilir Ccediluumlnkuuml sadece bir hayal yuumlzuumlnden boumlylesine şiddetli

bir acı duyamazdı15

Bununla birlikte dış duumlnyaya ilişkin bilgimiz son derece cılızdır Ccediluumlnkuumlhiccedilbir duyum gerccedileğin ya da reel objenin tam bir yansısı olamaz Oysa bilgi deyince gerccedileğin ya da reel objenin tam bir yansısı olan fikir (tasarım)anlaşılır Bu takdirde de ancak kendimiz uumlzerine bir bilgimiz olabilirNesneler ya da objeler hakkında boumlyle bir bilgimiz yoktur olması da

beklenemez Bundan dolayı insanın dış duumlnya hakkındaki bilgisi son derecezayıftır İnsanda genel bir cisim idesi yoktur Bu nedenle insan cisminkendiliğinde ne olduğunu bilmez16

Bu durumda doğru bilgi de kuşkusuz objesine uygun olan değilfikirlerin (tasarımların) kendi aralarında birbirlerine uygun olmasıdırDoğruluk ya da doğru bilgi tasarımların birbirlerine doğru olarak

bağlanmasıdır Tasarımların bağlantılarını Lockea goumlre sezgisel veccedilıkarımsal olmak uumlzere iki şekilde kavrarız Dolayısıyla bilgimiz sezgisel

ilişkileri farklı derecelerde kavramasından kaynaklanmaktadır (Bkz Locke age s307325 İsmail Ccediletin JLockeda Tanrı Anlayışı s68)

15 JLocke qge s176 Alfred Weber age s27216 JLocke İnsan Anlığı Uumlzerine Bir Deneme (ccedilevVHacıkadiroğlu) s224




ve ccedilıkarımsal olmak uumlzere ikiye ayrılır17 Sezgisel bilgide tasarımlar

arasındaki uygunluğu ya da uygunsuzluğu doğrudan doğruya başkatasarımların aracılığı olmadan goumlruumlruumlz Bu bilginin en yuumlksek derecesidir(Akın kara uumlccedilgenin kare olmadığını bilişimiz gibi) Bu tuumlr bilgitıpkı Descartesda olduğu gibi en accedilık ve en seccedilik bilgidir İşte kendi

varlığımızı bilişimiz de boumlyle sezgisel bir bilgidir Ancak kendi oumlz varlığımıza ait sezgiye dayanan dolaysız kesin bir bilgimiz vardır

18

Ccedilıkarımsal bilgide ise tasarımların arasındaki uygunluk ileuygunsuzluğu bu tasarımların doğrudan doğruya kendilerinden değil de

ancak başka tasarımların aracılığıyla kavrarız Bu bilgi iccedilin tanıtlar belgeler vermek gerektir Bu da o kadar kolay değildir Uumlstelik sezgisel bilgi kadarda accedilık ve seccedilik değildir

Lockea goumlre bilginin bu iki derecesine yani sezgi ve ccedilıkarıma bağlanamayan herşey ne denli guumlvenle kabul edilmiş olursa olsun ya inanccedil ya da kanı olabilir bilgi olamaz Ona goumlre bilgi iki fikir (ide) arasındakiuyuşma ya da uyuşmamanın algılanmasıdır Bilginin accedilık oluşu ya daolmayışı fikirlerin kendilerinin accedilık olup olmadığına değil o algının accedilık

olup olmadığına bağlıdır Kısacası Lockea goumlre bilgimiz idelerimiziaşamaz Bu demektir ki idelerimiz yoksa bilgimiz de yoktur Locke adıgeccedilen eserinin doumlrduumlncuuml boumlluumlmuumlnde kendi varoluşumuz uumlzerine sezgiselTanrının varoluşu uumlzerine ccedilıkarımsal başka herhangi bir şey iccedilin deancak duyusal bilgimiz vardır ki bu bilgi duyularımıza sunulmuşşeylerin oumltesine gidemez demiştir Başka şeylerin varoluşu uumlzerine bilgimizin kaynağı sadece duyumdur Ona goumlre duyularımızın bizialdatmadığına olan guumlvenimiz maddesel varlıkların varoluşuyla ilgili olarakerişebileceğimiz en buumlyuumlk guumlven kaynağıdır19

Bilgimizin eksikliği Lockea goumlre idelerimizin eksikliğindenidelerimiz arasında goumlruumllebilir bağların eksikliğinden ya da idelerimiziizleme ve incelemedeki eksikliklikten kaynaklanır Ccediluumlnkuuml zihin hiccedilbir şeyidolaysız olarak bilemez herhangi bir şeyi ancak onun uumlzerindeki kendiideleri aracılığıyla bilebilir Ona goumlre ne sezgisel ne de ccedilıkarımsal bilgiidelerimizin buumltuumln bağıntılarını kapsar İşte bu nedenle bilgimiz de tamdeğildir

17 Locke bir de bunlara ek olarak duyusal bilgi tuumlruumlnden soumlz eder Ancak bu tuumlr bilgi onagoumlre neredeyse hiccedilbir kesinlik taşımayan bilgidir O bu konuda şunları soumlyler Olasılığınuumlzerinde olan ama yine de daha oumlnceki kesinlik derecelerinin hiccedil birine tam olarak sahipolmayan bu kavrayış da bilgi olarak adlandırılabilir (Bkz LLocke age s330)

18 Alfred Weber age s27119 JLocke age s362




Bilginin duyularımızdan başka kaynağı bulunmadığını ileri suumlren

ampirist felsefenin oumlnde gelen temsilcilerinden biri olan Locke kuşkusuzeleştirilmiştir de Bu eleştiriler iki youmlnluuml olmuştur İlki tasarımcılığınsolipsizme (tek benciliğe) ya da bir tuumlr idealizme (oumlznel idealizme)goumltuumlrduumlğuuml yolundadır İkincisi bu felsefenin iccedil deneyle dış duumlnyanın

bilinmesini olanaksız kıldığı yolundadır İlki iccedilin kesinlikle hayırdiyebiliriz Ccediluumlnkuuml algılama nesnelerin varoluşunun kanıtıdır Algılamaya bağlı olarak ortaya ccedilıkan renkler sesler kokular tatlarvb gibi duyumlarise 983085Lockeun tabiriyle983085 nesneleri oluşturan nitelikler değil nesnelerin etkisialtında zihnimizde ortaya ccedilıkan bilinccedil durumlarıdır İkinci eleştiri iccedilinse

anlamsızdır diyebiliriz Ccediluumlnkuuml zihnimizdeki kavramlar duyum ya dadeney sonucunda oluştuğuna goumlre zihnimizde bir varolmak kavramının bulunması varolan birccedilok şeyin bulunduğunun kanıtıdır Zira bilgi ancak bilen oumlznenin kendi duyumlarının terimleri iccedilinde anlatımını bulur

Rasyonalizme oumlzellikle Descartesa ve idealizme tepki olarakdoğuştan ideler yoktur savını ileri suumlren Locke oumlrneğin ilkccedilağın uumlnluumlrasyonalist filozofu Platonun hiccedil geometri bilmeyen bir koumlleye geometriproblemini ccediloumlzduumlrmesi gibi bazı meseleleri felsefesiyle tutarlı bir şekilde

nasıl accedilıklayacağını bilemediği iccedilin goumlzardı etmek zorunda kalmıştır Yineher ne kadar insan zihninde tuumlm nesnelerin ortak yanlarını iccediline alantasarımlar meydana getirmek iccedilin oumlzel bir edim (soyutlama aktı)20

bulunduğunu ileri suumlrmuumlş ise de soyut ve tuumlmel kavramların zihnin dışındaayrı bir gerccedileklikleri olduğunu reddettiği iccedilin yani Platon gibi bir kavram

Ona goumlre oumlrneğin biri yeşil oumlteki kırmızı ve diğeri san olan uumlccedil şeyin tasarımından ne yeşil ne kırmızı ne san olan genel bir renk tasarımı na ulaşabiliriz Oysa bir nominalist ve sensuumlalist olan bu yuumlzden tuumlmel kavramların zihinde bile bulunduğunu kabul etmeyenBerkeley Lockeu bu hususta da eleştirmiştir Ona goumlre biz birccedilok nesneyi

tasarımlayabiliriz ama birccedilok nitelik arasında ortak olanı kapsayan yeni bir tasarımkuramayız Oumlrneğin ağaccedil tan bahsederken hep duyumlamış olduğumuz bir tek ağacıgoumlzoumlnuumlnde bulundururuz Dolayısıyla ona goumlre ağaccedil kavramı soyut bir tasarım olmayıp buumltuumln ağaccedillan temsil eden representatif bir tasanındır Aynı şekilde kırmızı nın buumltuumlntonlarını birarada bulunduran bir tek tonun varlığını duumlşuumlnemeyiz Bu renk tonlarından birinin bulunması diğerinin bulunmaması demektir Kırmızı genel soyut bir idedirBerkeleyin burada soumlylemek istediği şey bizde idesi olan şeyin tikel olduğudur Bir renktonuna bakarken onun diğer tonlarını zihinde canlandıranlayız Genel bir terimin karşılığıolan zihnimizdeki ide daima tekil ve oumlzeldir O halde Berkeleye goumlre buumltuumln ideleraslında tikelleştirilmiş tasanmlardır Demek ki soumlzcuumlklerle anlattığımız tuumlmel kavramlar

başka deyişle ağaccedil diye ağzımızdan ccedilıkan ses Lockeun anladığı gibi duyumlanmışoumlğelerden arındınlarak elde edilmiş soyutlamalar değildirler başka tasarımları temsiledebilmek oumlzelliği olan duyusal tasarımlardır Ccediluumlnkuuml buumltuumln tasarımlanmızın koumlkuumlduyumdur Biz sadece tek tek uumlccedilgenlerin idesine sahibiz Genel bir uumlccedilgen yok ki ona ait

zihnimizde soyut bir fikir bulunsun (Bkz GBerkeley A Treatise Concerning ThePrinciples of Human Knowledge s408983085409) Yine Berkeley bu hususta şunları soumlyluumlyorKimilerinin birlik i zihinde buumltuumln diğer idealara eşlik eden yalın bileşmemiş bir ideaolarak goumlrduumlklerini biliyorum Birlik soumlzcuumlğuumlne karşılık gelen bir idea bulamıyorum eğer boumlyle bir ideam olsaydı sanırım onu bulmakta guumlccedilluumlk ccedilekmezdim Aksine duyum veduumlşuumlnce yollarıyla algılanan buumltuumln diğer idealara eşlik ettiğini oumlne suumlrduumlklerine goumlreanlığıma ccedilok tanıdık gelmesi gerekirdi O halde bunun sadece bir soyut idea olduğunu belirtmekle yerinelim ( Bkz GBerkeley age s415 )

20




realisti olmadığı iccedilin her amprist filozofun sıkıntı ccedilektiği insan uumlccedilgen

kırmızı ağaccedilvb gibi soyut kavramlar ve bunların buumltuumln herbiribazısı hiccedilbiri ccedileşit tuumlr birlikvb gibi terimlerle ifadesikonusunda da guumlccedilluumlklerle karşılaşmıştır

Berkeleye (16859830851753) gelince Lockeun ampirizmini ccedilıkış noktasıolarak alan ve varolmak algılanmış olmaktır soumlzuumlnuuml felsefesinin acircdetasloganı haline getiren Berkeley Descartesin accedilmış olduğu bilinccedil felsefesiccedilığırında ilerlemiş ve onu mantıksal sonucuna goumltuumlrerek sadece bilenoumlznenin ve onun bilinccedil iccedileriklerinin varlığını kabul etmiştir Bu kabulle

birlikte yine de diğer oumlzneleri ve Tanrıyı işin iccediline kattığı iccedilin solipsizmeduumlşmemiştir O oumlzneyi bir ccedileşit ideler yani duumlşuumlnceler toplamı olaraktanımlamıştır İnsan Bilgisinin İlkeleri Uumlzerine adlı yapıtında da ifadeettiği uumlzere Berkeleye goumlre şeylerin varlığı algılanmalarına bağlıdırBunların kendilerini algılayan zihinlerin ya da duumlşuumlnen şeylerin dışında varolmaları olanaksızdır Ona goumlre ağaccedilların dağların ırmakların kısacasıtuumlm duyulur nesnelerin anlık tarafından algılanmaktan ayrı doğal ya dagerccedilek bir varoluşları yoktur Kendi idelerimizden ve duyumlarımızdan

başka neyi algılarız ki Cisimlerin varoluşlarını kavramak iccedilin ne yaparsak yapalım sonunda sadece kendi idelerimizi duumlşuumlnuumlruumlz Ancak zihin tam da

nesneler kendisi tarafından algılandıkları ya da kendisinde varolduklarısırada kendisini unutarak bu nesnelerin duumlşuumlnuumllmeksizin ya da zihinolmaksızın varolduklarını kavrayabileceği dahası gerccedilekten de kavradığı yanılgısına duumlşer Oysa Berkeleye goumlre madde gibi ağaccedilların dağlarınırmakların yani duumlşuumlnmeyen şeylerin kendilerini duumlşuumlnen bir zihinolmaksızın mutlak olarak varolmaları imkacircnsızdır

Berkeley der ki Goumlrduumlğuumlmuumln duyduğumun duyumsadığımıngerccedilekten var olduğundan yani benim tarafımdan algılandığından kendi

varlığımdan kuşku duyduğumdan daha fazla kuşku duymam21

Berkeleye goumlre doğuştan koumlr olan birisi goumlzleri accedilıldığında goumlrduumlğuumlşeylerin zihninin dışında var olduklarını ya da kendisinden belli bir uzaklıkta

bulunduklarını idrak etmez Dahası ona goumlre hiccedilbir cisim algılanmadığısuumlrece var olamaz Bu sonucu buguumln ccediloğunluk boumlylece kabul etmiştir

Yine ona goumlre daha oumlnce soumlzuumlnuuml etmiş olduğu gibi nitelikler kendilerinialgılayan bir zihinde varolan duyumlardan ya da idelerden başka şeylerdeğildir Bu sadece şimdi tanışık olduğumuz ideler iccedilin değil buumltuumln olanaklı

ideler iccedilin de doğrudur Şeylerle ideler arasında bir ayrım yoktur Şeylerzihin olmaksızın ya da algılanmaksızın kalıcı olamazlar Maddenin(duumlşuumlnmeyen şeyin) doğasını apaccedilık bilmek bir yana boumlyle bir şeyin

21 G983085Berkeley A Treatise Concerning The Principles of Human Knowledge s413




varolduğunu bilmek bile olanaksızdır Berkeleye goumlre duumlşuumlnmeyen bir

şeyin varoluşu ancak algılanmakla muumlmkuumln olduğu iccedilin herhangi birduyulur nesnenin hem goumlrme ya da dokunma yoluyla dolaysızca doğrudandoğruya algılanması hem de doğada hiccedil varolmaması accedilıkccedila bir ccedilelişkidirBaşka deyişle ona goumlre sadece algılanan şeyler vardır algılanmayan şeylerise yoktur Duyulara verilen ideler gerccedilektir gerccedilekten vardır Bir duyumun

ya da idenin varlığı sadece algılanmak olduğu iccedilin bir ide ancak bir ideye benzeyebileceği iccedilin Berkeley idelerin kendilerini algılayan zihinlerolmaksızın varolan ilk oumlrneklerin benzerleri olabileceklerini yadsır Onagoumlre duyulur nesneler başka bir zihinde varoldukları zaman bunların farklı

bir anlamda da olsa zihin olmaksızın varolduklarını soumlyleyebilirizBoumlylece goumlrduumlğuumlm şeyler goumlzlerimi kapattığımda hacirclacirc varolabilirler ancak bu durumda başka bir zihinde var olmalıdırlar22

Berkeley herkesin kabul etmiş olduğu uumlzere uzamın deviniminkısacası buumltuumln duyulur niteliklerin kendi başlarına kalıcı olmadıkları iccedilinonları taşıyan bir şeyi gereksediklerini soumlylemekle ve duyularla algılananşeylerin iccedilinde varolabilecekleri bir toumlzden ya da onları taşıyan şeyden(oumlrneğin Locke toumlz iccedilin niteliklerin o bilemediğimiz taşıyıcısı diyordu)

bağımsız bir varoluşları olduğunu yadsımakla kendisinin bir yenilikccediliolmadığını sadece algılanan şeylerin algılanmaktan ayrı bir varoluşlarınınolmadığını ve bu nedenle eyleyebilen duumlşuumlnebilen ve kendilerinialgılayabilen uzanısız boumlluumlnemez toumlzlerden ya da tinlerden başka herhangi

bir toumlzde varolamayacaklarını iddia etmekle diğerlerinden ayrıldığını belirtmektedir

Hatırlanacak olursa Lockea goumlre biz ancak idelerin (tasarımların)kendi aralarındaki bağlantılarının uygun olup olmadıklarını biliyor ama

bunların bilincin dışındaki şeylerle uygunluğunu bilemiyorduk Bu anlayışcisimler duumlnyasının varlığını ortadan kaldırma duumlşuumlncesini hazırlamıştı İşteBerkeleyin de yaptığı bu duumlşuumlnceyi tutarlı olarak sonuna kadar goumltuumlrmekolmuştur Sadece bilen oumlznenin ve onun bilinccedil iccedileriklerinin varlığını kabuletmekle oumlzneyi bir ccedileşit ideler yani duumlşuumlnceler toplamı olarak tanımlamaklaDescartesın accedilmış olduğu ccedilığır iccedilinde ondan bir yuumlzyıl sonra ilerleyenBerkeley şu soruyu kendisine sorar Zihnimde bulunan şeylerin 983085bilinccediliccedileriklerinin983085 zihnimin dışında bir duumlnyaya karşılık olduklarını onun yansımaları veya etkileri olduğunu nereden biliyorum Başka deyişle

22 Bu noktada Berkeleyi Platon ile karşılaştıracak olursak şunları soumlyleyebiliriz Platonagoumlre bilen oumlzne idealar duumlnyasına ait bir varlıktır Ancak ona goumlre idealar oumlznenin bilincinin dışında ve ondan bağımsız gerccedilek bir varlığa sahiptirler Oysa Berkeleyde

idealar yani duumlşuumlnceler (tasarımlar) oumlznededir sadece onun bilinccedil iccedilerikleri olarak vardırlarBu arada Berkeleyin algılarımızın esasında Tanrının algısının bir parccedilası olduğugoumlruumlşuumlyle bu oumlznellikten kurtulma youmlnuumlnde bir ccedilaba iccedilinde olduğunu da unutmayalım(BkzAArslan Felsefeye Giriş s 101)




zihnimin dışında başka zihinler varlıklar bir dış duumlnya veya gerccedileklik

olduğunu nereden biliyorum Ben sadece bilinccedil iccedileriklerimi ve algılarımı biliyorum Bu iccedileriklerin veya algıların dış duumlnya denilen bir gerccedilekliğedayandıklarını onların sonucu olarak bende meydana geldiğini kesinlikle

bilmiyorum Bunu bilmem iccedilin kendi kendimden ccedilıkmam ve bu algılarıngerccedilek bir şeye karşılık olduklarını goumlrmem gerekir Ama bu gerccedilekdediğim şey hakkında neye sahip olabilirim Yine ancak bir algıya değil miO halde gerccedilek (varlık) algıdır varolmak algılanmış olmaktır Berkeleyişte bunu esse estpercipi soumlzuumlyle ifade eder 23

Berkeleyin nesnelerin varlığının anlıksal olup bir nesne iccedilin varolmanın algı iccedileriğinde bulunmaktan başka bir şey olmadığını goumlstermekiccedilin geliştirdiği uslamlama felsefe tarihinde buumlyuumlk uumln yapmıştır A TreatiseConcerning The Principles ofHuman Knowledge adını taşıyan başyapıtınınilk uumlccedil boumlluumlmuumlnde verdiği bu uslamlama şoumlyledir Goumlrme duyusuyla renk ve

biccedilimleri işitme duyusuyla sesleri dokunma duyusuyla dokunumları alırızBu renk biccedilim ses dokunumvb idelerden duumlzenli olarak biraradagoumlrduumlklerimize elma ağaccedil gibi ayrı ayrı adlar verir onları nesnelerolarak nitelendiririz Oumlte yandan ideler anlıksaldır yani anlığa bağlıdır O

bakımdan onlar iccedilin varolmak anlıkccedila algılanmaktan başka bir şey olamazİdeler anlığımızda onları duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz suumlrece yer alırlar Buna goumlrenesne denilenler kimi idelerin duumlzenli olarak birarada bulunmasından başka bir şey olmadıklarına goumlre nesneler de anlıksaldır ve onlar iccedilin de varolmakalgılanmış olmaktır24

Dikkat edilecek olursa ancak algılayan varsa algılananın varlığagelebileceğini ifade etmekle Oumlznenin nesneye damgasını vurduğunu25

GBerkeleyA Treatise Concerning The Principles of Human Knowledge s413GBerkeley age s 413 983085 414 Dikkat edilecek olursa algılamak kavramınıBerkeleyin geniş bir anlamda yani duumlşuumlncede olmak anlamında kullandığı anlaşılır Varlık iccedilin algılanıyor olmanın zorunluluğunu ortaya koymaya ccedilalışan Berkeley iccedilinalgılanmayan varlık diye bir şey soumlz konusu olamaz Bu mantıksal bir olanaksızlıktırDolayısıyla da hiccedilbir şey algılanmadığı suumlrece var olamazKant bunu daha ileriye goumltuumlrecek zaman ve mekacircnın da ancak bilen oumlzne varsa var

olabileceğini ifade edecektir Berkeleye goumlre de zaman esasında idelerin anlıklarımızdaardarda gelişleridir Bundan soyutlandığında zaman bir hiccediltir Berkeley idelerinanlıklarımızda suumlrekli olarak ardarda gelişlerinden soyutlanmış yalın bir zaman idesi detasarlayamaz Bunun imkacircnsız olduğuna dikkati ccedileker Berkeleye goumlre uzam ve devinimituumlm diğer niteliklerinden ayırmaya kendi başlarına duumlşuumlnmeye ccedilalıştığımızda bunlarıhemen goumlzden yitirir buumlyuumlk yanılgılara duumlşeriz Ccediluumlnkuuml ona goumlre duyulur niteliklerin hepsiduyum ve hepsi gerccedilektir nerede uzam varsa orada yani zihinde renk de vardır ve bunların

ilk oumlrnekleri sadece başka bir zihinde vardır Duyu nesneleri de bu duyumların bileşimindenharmanlanmasından ya da bunların karılmasıyla oluşturulan bir kuumltleden başka bir şeydeğildir Hiccedilbirisinin algılanmadan varolduğu varsayılamaz Bu bağlamda BerkeleyDescartes ve Lockeun ileri suumlrmuumlş oldukları objelerin genel ve soyut niteliklerini dereddeder Ona goumlre soyut bir yer kaplama yani mekacircn da yoktur Buumlyuumlkluumlk şekildurum uzaklık gibi genel nitelikler de yoktur Herşeyden oumlnce de madde denilen genelnesne yoktur Biz nesneleri sadece belli buumlyuumlkluumlkte belli şekilde ve belli uzaklıktaduyumlamayız aynı zamanda duyumlanmış oumlğeleri duumlşuumlnme yoluvla bir araya getirip

2 3

24




accedilıkccedila ilacircn eden Berkeley bu suretle felsefesinde İlkccedilağ Yunanfilozoflarının26 aksine bilginin malzemesi olan varlık ile bilginin kaynağıolan algıyı da bir anlamda oumlzdeşleştirmiş olmaktadır

Berkeleye goumlre ay guumlneş ağaccedilvb tuumlm nesneler biz onlarıalgıladığımız suumlrece vardırlar ve onları artık algılamadığımız zaman yokolurlar Şuumlphesiz biri tarafından artık algılanmamış olsaydılar varolmayacaklardı var olmaktan ccedilıkacaklardı yani yok olacaklardı Ccediluumlnkuuml varolmak algılanmış olmak ya da algılanmaktır

Berkeleyin nesneleri tasarımlar iccedilinde eritmesi onu zorunlu olarakyalnız tasarımlayan duumlşuumlnen toumlzlerin yani ruhi toumlzlerin var olabileceğianlayışına vardırmıştır Bu ise accedilıkccedila spirituumlalizmdir Fakat Berkeleyinspirituumlalizmi nesneler duumlnyasını bir kuruntu bir goumlruumlntuuml saymaz Onunmutlak olarak reddettiği şey maddenin onu algılayan ruhun dışında aynısuretle var sayılmasıdır

Kısacası Berkeleyee goumlre madde ruhtan ayrı bir cevher olarak vardeğildir (Descartesa tepki) Boumlyle bir şey olamaz Bilinccedilsiz akılsız ne

olduğu bilinmeyen bir şeyi var diye kabul etmek ona goumlre skolastik bir

birleştirerek kurarız Ona goumlre rengi kokusu şekli tadı ve sertliği olmayan bir kiraz birhiccediltir Oysa Lockea goumlre rengi kokusu tadı şekli ve sertliği olmayan bir kiraz bir hiccedildeğildir Ccediluumlnkuuml ondan geriye bu niteliklerin taşıyıcısı olan toumlz kalmıştır Toumlzuuml bir kuruntusayan tuumlmel kavramların zihinde bile bulunmadığını ifade eden Berkeleye goumlre Lockeunobjenin kendisiyle ilgili saydığı buumlyuumlkluumlk şekil uzaklık gibi mekacircn nitelikleri de sadecesoyut bir iddiadır Biz bunları da yalnız başlarına duyumlanmış nitelikler dışında kalanşeyler diye duumlşuumlnemeyizBerkeleyin varlık anlayışını ilkccedilağın uumlnluuml filozofları Parmenides ve Aristotelesin varlıkanlayışları ile karşılaştıracak olursak taban tabana bir zıddiyet goumlruumlruumlz Şoumlyle kiParmenidese goumlre varlığın varolmadığını soumlylemek imkacircnsızdır Ccediluumlnkuuml varolmayan

(yokluk boşluk) duumlşuumlnuumllemez dolayısıyla bilinemez ve dile getirilemez Varlık duyular vegoumlzlem aracılığıyla değil sadece duumlşuumlnce ve akılla kavranabilir Dolayısıyla her duumlşuumlncemutlaka bir varlığın duumlşuumlncesi olmak zorundadır var olmayan duumlşuumlncenin konusu olamaz Anlaşıldığı uumlzere Parmenides varlığı duumlşuumlnceye indirgemez Onun iccedilin asıl olan temel olan varlıktır ve varlık varolduğu iccedilin duumlşuumlncenin konusudur ancak varolan duumlşuumlnuumllebilirdolayısıyla bilinebilir Aristotelese goumlre ise varlık algıdan ibaret olmayıp tersine var olduğu iccedilin algısı vardır Ohalde bilinccedilten bilen oumlzneden bağımsız bir gerccedileklik vardır goumlruumlşuumlne sahip olan bu ikiilkccedilağ filozofuna goumlre algılarımız algılarımızın konusu olan ve algıdan ayrı ondan bağımsıznesnel gerccedilek bir duumlnyaya işaret ederler İşte şimdi Berkeley ile birlikte bu goumlruumlş tamamen yıkılmış olmaktadır Acaba benim algılarımdan bağımsız dış nesnel gerccedilek bir duumlnya varmıdır Goumlruumllduumlğuuml uumlzere filozoflar gerek Descartes gerekse Berkeley dış duumlnyanın nesnel varlığını bile şuumlphe konusu yapabilmişlerdir Platon ise bilen oumlznenin idealar duumlnyasına ait

bir varlık olduğunu soumlylemişti Fakat ona goumlre idealar oumlznenin bilincinin dışında ve ondan bağımsız gerccedilek bir varlığa sahiptirler Boumlylece Platon solipsizme duumlşmekten de kaccedilınmışolmaktadır Platonda idealar insan zihninde değildirler tersine insan zihni veya ruh idealarduumlnyasındadır Oysa Berkeleyde oumlzne uumlzerine vurgu ağır basmaktadır İdealar ya datasarımlar oumlznededir sadece onun bilinccedil iccedilerikleri olarak vardır Bu nedenle Berkeleyinsolipsizme duumlştuumlğuuml zannedilebilir Ama algılarımızın Tanrının algısının bir parccedilasıolduğunu soumlylediği hatırlanacak olursa solipsizme duumlşmekten kurtulma youmlnuumlnde gayretsarfettiği kolayca anlaşılır

26




zihniyettir Tabii maddenin ruhtan ayrı bir cevher olarak varlığını inkar

etmek madde sonsuza kadar boumlluumlnebilir mi madde duyumlanabilirmi madde ruha nasıl etki yapar gibi beraberinde birccedilok problemi deortadan kaldırır

Berkeleye goumlre insanların maddenin varlığında israr etmeleri ruhundışında tasarımlarımıza ya da fikirlerimize benzeyen şeylerin varlığını kabuletmekteki ccedilelişkiyi goumlrmemelerinden ve maddenin duyularımız uumlzerindekietkisinin duumlzguumln ve tek duumlze olmasından kaynaklanır Oumlte yandan dışduumlnyanın algılarımız dışındaki varlığını reddetmekle birlikte Berkeley

guumlneşiyle ay ve yıldızlarıyla denizleriyle dağlarıyla ağaccedillarıyla bu duyulurevrenin varlığını inkar etmez Yani ona goumlre bu evren gerccedilekten vardır birruumlya veya halluumlsinasyon değildir Bu noktada zamanında yanlış anlaşılanBerkeley dış duumlnyayı dolayısıyla accedilık983085seccedilikliği inkar etmekle ithamedilmiştir Kendisini bununla itham edenlere karşı O yanlış anlaşıldığınıkendisinin dış duumlnyayı inkar etmediğini sadece şu goumlruumlnuumlşlerinfenomenlerin arkasında bir maddi cevher olmadığını dile getirdiğini ifadeetmiştir Bazıları yine onun bu cevabından tatmin olmayıp maddeyi hiccedilesaymasının bu evreni de hiccedile saymak demek olacağını vurgulayarak şiddetli

itirazlara girişmişlerdir Oumlyle ki doktor Johnson bastonunu yere vurarak butaşı nasıl inkar edebilirsiniz derken bir diğeri madem ki dış duumlnya birhayalmiş başını şu taş duvara vur da anla bakayım diyerek meydanokumuş hattacirc uumlnluuml İngiliz şair Lord Byron bile şiirlerinden birinde bunu soumlzkonusu ederek Piskopos Berkeley madde yok dedi Oysa soumlylediğisoumlzuumln huumlkmuuml yok şeklinde zarif bir cinas yapmıştır

Buumltuumln bu yanlış anlaşılmaları bir tarafa bırakacak ve Berkeleyinfelsefesine doumlnecek olursak ona goumlre elbette tasarımlarımızı kendimiz

yaratamadığımıza goumlre onların bir dış nedeni olacaktır Bu neden maddicircolamayacağına goumlre manevicircdir ruhicircdir Sonlu ruhlardaki tasarımları duumlzenli bir şekilde meydana getiren sonsuz ruhtur yani Tanrıdır Bizim doğakanunu dediğimiz şey esasında tasarımların ardarda gelişlerininduumlzeninden başka bir şey değildir

Şu halde dış duumlnyayı reddetmeyen Berkeley onun objektifliğiningarantisini Tanrıda bulmaktadır Doğa kanunu Tanrının oluşturduğu birtasarımlar duumlzenidir Bundan dolayı doğaya ilişkin bilgi edinmek isteyenkişinin goumlrevi Tanrısal tasarımların duumlzenini anlamaya ccedilalışmaktır Tanrıoumlzguumlr olduğundan ve herşeye guumlcuuml yettiğinden gerektiğinde tasarımlarınalışılmış sırasını bozabilir bu sıranın dışına ccedilıkabilir ki buna mucize denirKısacası Berkeley algılayan zihinden bağımsız maddenin varlığının birkuruntu olduğunu zaman ve mekacircnın ruhun dışında varolmadığını




kudretine son olmayan ruhun (Tanrı nın) etkisiyle algılayan ruhlardan başka

bir şey bulunmadığını soumlyler

Berkeley felsefesinin ccedilıkmazlarına gelince Eğer varlık algılanmışolmak ise algılanmamış olan var olamayacak demektir O halde derinuykudayken ruh ne oluyor Eğer yatağımın karşısında asılı duran tabloancak ben onu goumlrduumlğuumlm iccedilin varsa ben uyuduktan sonra onu idrak eden ve

yok olmasını engelleyen ruh ya da ruhlar hangileridir Ayrıca Berkeleykendisinden başka ruh ya da ruhların bulunduğunu nasıl biliyor Buumltuumln bunların yanısıra esasında Berkeleyin de diğer ampirist filozoflar gibi asıl

guumlccedilluumlğuuml genel soyut kavramlardadır Buumltuumln ideler tikelleştirilmiştasarımlardır diyen Berkeleye goumlre insanlık beyazlık birlik vbgibi hiccedilbir soyut fikrin gerccedilek varlığı olamaz Hattacirc bunlar Lockeun dediğigibi zihnimizde bile yer alamaz Bu takdirde genel bir fikri soumlylerkenkendisine benzeyen bir tek ideyi kastetmekten başka ccedilaremiz yoksa buumltuumlnbazı hiccedilbirvb gibi terimlerle ifade nasıl muumlmkuumln olacak bu terimlerlekastedilen nasıl accedilıklanacaktır İşte Berkeley felsefesinde ccediloumlzuumlmlenmedenkalan meseleler bunlardır

Şu halde gerek Locke gerekse Berkeleyin bilgide deneye duyuma yada algıya son derece oumlnem verdiklerini bu suumlreccedilte Descartesdan sonraoumlznenin roluumlnuuml bir kez daha vurgulamış olmak bakımından aynı ccedilizgide yeraldıklarını ama Berkeleyin oumlzellikle soyut ve tuumlmel kavramların zihinde

bile bulunmadığını ifade etmekle Lockedan ayrılarak daha uccedil bir noktaya vardığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr

Kaynakccedila

Arslan Ahmet Felsefeye Giriş (Genişletilmiş 2bsk) Ankara 1996 FeryalMtb

Bennet Jonathan Locke Berkeley Hume Central Themes Oxford 1971

Berkeley George A Treatise Concerning The Principles of HumanKnowledge Great Books of the Western World c35 Chicago 1952

İnsan Bilgisinin İlkeleri Uumlzerine (ccedilev Halil Turan) Ankara 1996 Cantekin Mtb

Hylas ile Philonous Arasında Uumlccedil Konuşma (ccedilev SahirSel) İstanbul 1984 Onur Mtb

Ccediletin İsmail John Lockeda Tanrı Anlayışı Ankara 1995 Feryal Mtb

Denkel Arda Bilginin Temelleri İstanbul 1984 Kent Mtb




Hacıkadiroğlu Vehbi Duyu Ccedilemberi Bilgi ve İletişim Felsefe

Tartışmaları 2kitap İstanbul 1988 Guumlmuumlş Mtb

Heimsoeth Heinz Felsefenin Temel Disiplinleri (ccedilevTakiyettinMenguumlşoğlu) İstanbul 1986 Evrim Mtb

Locke John An Essay Concerning Human Understanding Great Books ofthe Western World c35 Chicago1952

İnsan Anlığı Uumlzerine Bir Deneme (ccedilevVehbi Hacıkadiroğlu)İstanbul 1992 Ara Yayıncılık

Weber Alfred Felsefe Tarihi (ccedilevVehbi Eralp) 1 bsk İstanbul 1938Devlet Mtb ve 5bsk 1993 Matbaa 70

Yolton W John A Locke Dictionary Blackwell 983085Cambridge1993




Bilgi kuramı felsefenin diğer disiplinlerinden varlıkbilim (ontoloji) ve

mantık kadar eski olmadığı iccedilin doğal olarak İlkccedilağda temellendirilmemiş bir felsefe disiplinidir Bu nedenle onu felsefenin oumlzel bir uğraşı alanıolarak ne Platon ne de Aristoteles tanımıştır1

Kendilerine ilk doğa filozofları denilen Thales Anaximandros ve Anaximenesin bilen oumlzne ile değil bilginin konusu olan nesne uumlzerinde yoğunlaştıkları malumdur Bu filozofların varlığa youmlnelen varlığı bilmeyeccedilalışan veya bildiğini duumlşuumlnen oumlznenin bu iddiasında ne kadar haklıolduğunu hangi yetilerine dayanarak onu bilmeye ccedilalıştığını varlık

hakkında ulaştığı bilginin doğruluğunun nasıl sınanabileceğim ilgi konusu yapmadıkları da bilinen bir gerccedilektir Herakleitos Parmenides Demokritos Anaxagoras gibi ilk Yunan filozofları ise bilginin imkacircnına kaynağına vesınırlarına ilişkin ilk soruları sormuşlar ve tartışmışlar bundan sonra daSofistler Sokrates Platon ve Aristoteles bu meseleyi esaslı olarak guumlndemegetirmişler incelemişlerdir Kısacası bilgi meselesi esasında İlkccedilağdanitibaren varlığını hissettirmeye başlamıştır

Sofistlerle birlikte doğayı bırakıp insana youmlnelen filozoflar

kendilerine ilk kez eşyanın kendisinde olduğu gibi bilinip bilinemeyeceğisorusunu sormuşlardır2

Platon bilgi (episteme) nedir sorusuyla başladığı Theaitetosdiyalogunda bilginin kaynağını irdelemiş ve bu kaynağın insan herşeyinoumllccediluumlsuumlduumlr soumlzleriyle tanıdığımız sofistlerden uumlnluuml Protagorasın oumlnesuumlrduumlğuuml gibi duyulara dayanan algı olamayacağını belirtmiştir Mutlak

varlığa dolayısıyla onun mutlak bilgisinin edinilebileceğine inanan Platonagoumlre bizim duyu organlarımıza bağlı olmayan accedilık ve kesin bir kavrayış

vardır Ona goumlre insan bir şeyi kabul ederek oumlğrenmez onu kendisi bularakkeşfederek oumlğrenir O halde bilgi insanın kendi oumlzel yeteneğinden doğar vegelişir Kendi kendine bir anda kazanılan bu bilgi duumlşuumlnceye dayanaraknesne ilişkilerinde derinleşen bir bilgidir Şu halde Platon iccedilin bilgininkaynağı ne duyular ne imgelerin toplandığı yer olan bellek ne algı ne dedeneyimdir duumlşuumlnen anlayan tasarlayan ve goumlren ruhun kendisidir3

Aristoteles de bir yandan algıyla kavranan şu tek tek varlıklarla birlikte bunların oluşturdukları evreni bilmeyi ve accedilıklamayı kendisine esasamaccedil edinmiş oumlte yandan da bilginin ne olduğu konusunda hocası Platonuizlemiştir Ona goumlre de bilgi dış duumlnya uumlzerinedir ve onunla bir karşılıklılık

1Heinz Heimsoeth Felsefenin Temel Disiplinleri s 402Bu soruyu daha sonra 18yy da Kant soracak ve insanoğlunun eşyayı kendinde olduğu gibi bilemeyeceğini ifade ederek agnostisizme kayacaktır

3 Heimsoeth age s 4098308541 7298308573





















































10





(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila






































































10





(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila
























































10





(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila












































10





(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila





























10





(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila






















(ide)11









değildir14



























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila







































18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila
























18






















20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila
































20












































2 3

24












26






















Kaynakccedila





























































2 3

24












26






















Kaynakccedila













































2 3

24












26






















Kaynakccedila































2 3

24












26






















Kaynakccedila





























26






















Kaynakccedila







































Kaynakccedila




























Kaynakccedila




























Documents

Locke Ve Berkeley'in Kesin Bilgi Arayışı