Logo (APV) i logo (PSS) - polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rspolj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/sites/default/files/AS 2015 Vršac.pdfrepublika srbija sekretarijat za poljoprivredu,

REPUBLIKA SRBIJA

SEKRETARIJAT ZA POLJOPRIVREDU, VODOPRIVREDU I ŠUMARSTVO

AP VOJVODINE

POLJOPRIVREDNA SAVETODAVNA SLUŽBA AP VOJVODINE

˝Aktuelni savetnik˝

Tema broja: ˝Savremeni trendovi u poljoprivredi ˝

Godina 4, broj 12, Vršac, decembar, 2015.

Priređivač: PSS ”Agrozavod“ doo, Vršac

2015. Novi Sad

S A D R Ž A J

PREDGOVOR............................................................................................................................ 3

Huanita Milutinović

Klaseri – faktor ekonomskog razvoja malih i srednjih preduzeća

Cluster – factors of economic development small and medium enterprises..............................

4

Baba Euđen, Milan Guteša

Agrohemijska kontrola plodnosti obradivog poljoprivrednog zemljišta – Katastarska

Opština Vršac

Fertility control of the farmland – cadastral Mmunicipality Vrsac...........................................

7

Miodrag Joka

Pitoma nana (Mentha piperita) Peppermint (Mentha piperita) ...............................................................................................................

11

Božidar Plećaš

Uticaj agrotehničkih mera na razvoj korenovog sistema kukuruza Factors affecting the development of root system of corn..............................................................

14

Divna Marić

Ispitivanje rezistentnosti populacija korovske vrste Xanthium strumarium L. sa područja

Južnog Banata na herbicid Imazetapir

Resistance study populations of weed species datura stramonium l. From the Southern

Banat to the herbicide Imazethapyr...........................................................................................

16

Vesna Jovančić, Željko Ančevski, Dejan Pantelić

Pepeljasti grožđani moljac (Lobesia botrana)- utvrđivanje fenološkog modela

The european grapevine moth Phenology model determination...................................................

20

Dragan Stefanovski

Kukuruzni plamenac (Ostrinia nubilalis)

European corn borer (Ostrinia nubilalis)..................................................................................

24

Goran Šašić

Ishrana koza

Feeding goats.............................................................................................................................

29

Zoran Rajković

Stvaranje brenda banatskog ovčijeg sira u cilju očuvanja proizvodnje tradicionalnih

proizvoda OD mleka i autohtonih rasa ovaca Cigaje i Vlaško vitoroge žuje na teritoriji

opštine Vršac, Banata i Vojvodine

Brand building Banat sheep cheese in order to preserve the production of traditional dairy

products and indigenous sheep breeds cigaja and wallachia vitoroga buzzing in the

municipality of Vrsac, Banat and Vojvodina.............................................................................

32

Republika Srbija, Sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo

Autonomne Pokrajine Vojvodine

Poljoprivredna Savetodavna Služba AP Vojvodine



Godina 4, broj 12, Vršac, decembar, godina 2015.

2

PREDGOVOR

Poštovani poljoprivrednici,

Želimo da Vam boravak na stranama našeg Aktuelnog Savetnika bude prijatan i koristan u radu i životu.

Bez kompromisa, ni levo ni desno, već pravo u centar poljoprivrede sad! Cilj nam je da Vam informacije i znanja

značajne za svakodnevni život i rad učinimo dostupnim na brz i jednostavan način. U svetu poljoprivredne proizvodnje

ako želite biti dobri i uspešni, prepoznatljivi i dopadljivi, profesionalni i bez premca, nikako ne smete praviti ustupke i

posao ostavljati na pola. To nam je vodilja.

"Nikada ne možete biti preterano obučeni i preterano obrazovani" – rekao je Oskar Vajld.

Mi smo tu zbog Vas!

SREĆNA NOVA 2016. GODINA

Direktor PSS “Agrozavod,, doo Vršac

PSS APV OJ Vršac

Snežana Kremić, dipl. ing.







3

KLASTERI – FAKTOR EKONOMSKOG RAZVOJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA

Huanita Milutinović, Mast.

Rezime: Koncept klasterizacije kao nezaobilazni faktor konkurentnosti i ekonomskog razvoja nacionalnih

ekonomija počinje da dobija na značaju u poslednjoj deceniji 20. veka. Klasteri, kao sistem međusobno povezanih

poslovnih entiteta i institucija, imaju važnu ulogu u podsticanju konkurentnosti, odnosno, imaju značajnu ulogu u

razvoju preduzeća, kompanija, univerziteta, vlada i drugih institucija u okviru jedne ekonomije. Takođe, imaju važnu

ulogu u zemljama u razvoju, jer daju pozitivne efekte, što na preduzeća uključena u klastere što na region u kome se

klasteri nalaze, jer koriste resurse svog regiona i formiraju formalne veze koje omogućavaju ostvarenje zajedničkih

ciljeva.

Danas u Srbiji postoje desetine klastera iz različitih oblasti, dok u okviru agrokompleksa Srbije funkcioniše

relativno mali broj mladih klastera koji se nalaze u fazi nedovoljne razvijenosti. Razvojem klastera u Srbiji mogla bi se

unaprediti konkurentnost privrede na domaćoj i međunarodnoj sceni putem rasta produktivnosti, inovativnosti i

osnivanja novih preduzeca, što bi se u krajnjem odrazilo na ostvarenje bitnih ciljeva, poput rasta proizvodnje, izvoza i

zaposlenosti.

Ključne reči: preduzeća, klasteri, konkurentnost, produktivnost.

CLUSTER – FACTORS OF ECONOMIC DEVELOPMENT SMALL AND MEDIUM

ENTERPRISES

Huanita Milutinović, MSc

Abstract: The concept of clustering as an indispensable factor of competitiveness and economic development

of the national economy began to gain in importance in the last decade of the 20th century. Clusters, as a system of

interconnected business entities and institutions play an important role in boosting the competitiveness and

consequently development of enterprises, companies, universities, governments and other institutions within the

framework of an economy. Clusters play an important role in developing countries because they give positive effects on

the companies included in the clusters and the region in which the clusters are located, because they use the resources of

their region and establish formal links that enable the achievement of common goals.

Today in Serbia there are dozens of clusters in different areas, however within the Serbian farm complex there

is a relatively small number of young underdeveloped clusters.Cluster development in Serbia could improve the

competitiveness of the economy at the national and international scene through productivity growth, innovation and the

establishment of new businesses, which would ultimately impact the achievement of important objectives, such as

growth in production, exports and employment.

Keywords: enterprises, clusters, competitiveness, productivity.

o Uvod

o Klasteri kao model osnivanja i podsticanja razvoja malih i srednjih preduzeća

o Osnovne karakteristike, vrste, podela i klasifikacije klastera

o Uloga države u podsticanju razvoja klastera u privredi Srbije

o Zaključak

o Literatura







4

UVOD

Sektor malih i srednjih preduzeća (MSP) i preduzetnika, već nekoliko godina, predstavlja nosioce privrednog

rasta i zapošljavanja i kao takav bi u narednom periodu, mogao biti značajna karika u lancu ekonomskog razvoja i

osnovni nosilac novih radnih mesta.

Mala i srednja preduzeća se već godinama kod nas susreću sa velikim problemima, kao posledice svetske i

domaće ekonomske krize, što je za rezultat imalo pad tražnje, otežanu naplatu potraživanja, smanjenje investicija,

smanjenu kreditnu sposobnost i smanjenu likvidnost. Ova preduzeća karakterišu i nedovoljna međusobnu povezanost,

kao i povezanost sa drugim velikim preduzećima i multinacionalnim kompanijama u određene vidove udruživanja.

Institucionalana podrška udruživanja MSP doprinela bi unapređenju konkurentnosti ovog sektora u ukupnom razvoju

privrede.

KLASTERI KAO MODEL OSNIVANJA I PODSTICANJA RAZVOJA MALIH I SREDNJIH

PREDUZEĆA

Poslovanje preduzeća u savremenim uslovima poslovanja zasniva se na kvalitetu, inovacijama, brzini,

fleksibilnosti, povezanosti, umnožavanju kapitala i proizvodnog potencijala. Ovaj novi stil poslovanja zahteva timski

pristup na lokalnom nivou – takozvani klaster pristup. Englesku reč cluster (skup, jato, grupa) kao termin je popularisao

M. Porter 1990. godine, Klaster je geografska koncentracija međusobno povezanih kompanija i institucija u određenom

polju delatnosti (jednom biznisu) ili, pak, kritična masa preduzeća i institucija na jednom mestu, neobičnog

konkurentskog uspeha u određenim poljima delatnosti [1].

Sastavni delovi klastera su:

1. Vertikalni lanac firmi i institucija koji čine jedno veliko preduzeće, ili skup ili grupacija slićnih preduzeća.

2. Horizontalni lanac koji čine industrije koje koriste zajedničke kanale nabavke i prodaje, ili proizvode

komplementarne proizvode i pružaju usluge, kao i dodatno klasterizovane delatnosti na strani ponude, koje

koriste slične proizvodne faktore i tehnologije.

3. Institucije koje obezbeđuju posebne veštine, tehnologiju, informacije, kapital ili infrastrukturu.

4. Država na različitim nivoima izvršne vlasti i njena regulatorna tela.

Osnovni cilj grupisanja preduzeća u klastere jeste:

1. Uspostavljanje i razvoj mreže – definisanje i jačanje infrastrukture klastera putem izrade baze podataka članica

klastera, Internet sajta, uspostavljanja sistema komunikacije,

2. Obuka i obrazovanje – analiza potreba za specifičnim obukama u klasteru, organizacija obuka, organizacija

studijskih putovanja,

3. Poslovna saradnja – uspostavljanje saradnje na različitim područjima delovanja klastera,

4. Uticaj na politiku – lobiranje i kreiranje dijaloga između industrije, istraživačke i naučne zajednice i Vlade,

5. Inovacije i tehnologije – olakšavanje procesa uvođenja i razvoja inovacija, novih tehnologija,

6. Rast klastera – širenje klastera kroz prijem novih članica, formiranje novih preduzeća u okviru klastera, kreiranje

regionalnog identiteta, povezivanje sa srodnim klasterima u regionu, internacionalizacija.

Samim tim klsteri imaju važnu ulogu u zemljama u razvoju jer daju pozitivne efekte, što na preduzeća uključena u

klastere što na region u kome se klasteri nalaze, jer koriste resurse svog regiona i formiraju formalne veze koje

omogućavaju ostvarenje zajedničkih ciljeva: veći broj radnih mesta, kvalifikovanu radnu snagu, veću raznolikost

procesa, proizvoda i rada, difuziju tehnologije, smanjenje zaliha materijala i komponenti, niže troškove nabavke,

specijalizovane usluge, proširenje tržišta i prilike za nove poslovne veze, izvođenje većih investicionih projekata u

regionu i sl.

Osnivanje i razvoj klastera je jako složen proces, pa se na osnovu iskustava njegovo sprovodenje preporučuje

obično u četiri faze [2]:

1. Faza mobilizacije – stvaranje interesa i obezbedivanje učešca različitih nosilaca budućih aktivnosti u procesu

stvaranja klastera.

2. Faza dijagnoze – procena klastera koji postoje u industriji i procena ekonomske infrastrukture koja podržava

performanse klastera.

3. Faza saradnje – dovođenje na isto mesto učesnika tražnje (kompanije u budućem klasteru) sa učesnicima na

strani ponude (javne i privatne institucije koje daju podršku budućem klasteru) i formiranje radne grupe koje

će identifikovati probleme i aktivnosti na rešavanju tih problema.

4. Faza implementacije – stvaranje posvećenosti aktera koji rade na razvoju klastera i regionalnih učesnika,

podrška aktivnosti i stvaranje organizacije koja će podržati implementaciju procesa.







5

OSNOVNE KARAKTERISTIKE, VRSTE, PODELA I KLASIFIKACIJE KLASTERA

Osnovne karakteristike klastera ogledaju se u:

1. Postojanju sistemskih veza medu preduzećima, građene na zajedničkim ili komplementarnim proizvodima,

procesima proizvodnje, tehnologijama, potrebom za prirodnim resursima, zahtevima za odredenim

kvalifikacijama i distributivnim kanalima.

2. Geografski su ogranićeni, definisani razdaljinom i vremenom za stvaranje efikasnih poslovnih veza.

3. Određeni su prirodnim, demografskim, privrednim i drugim karakteristikama geografske oblasti ili regiona.

4. Postojanje životnog cikluse od embrionske faze, faze rasta, preko faze zrelosti, do faze raspada klastera.

5. Značaj klastera raste sa unapređenjem konkurentnosti industrije i njihov broj se povećava kako privreda postaje

razvijenija.

U literaturi postoje razlike u shvatanju i definisanju klastera koje mogu dovesti i do razlika u njihovoj

identifikaciji unutar nacionalnih privreda kao i do razlika u izboru strategija razvoja klastera. Na osnovu različitih

kriterijuma moguće je identifikovati veći broj vrsta klastera i napraviti njihovu klasifikaciju na:

1. Horizontalne klastere - partneri na istom nivou u lancu stvaranja dodatne vrednosti koji koriste zajedničko tržište,

tehnologiju, prirodne resurse i radnu snagu;

2. Vertikalne klastere - povezuju preduzeća iz različitih delatnosti u lanac stvaranja vrednosti;

3. Regionalni klasteri - patneri iz regionalnog industrijskog sektora;

4. Klasteri u branši - partneri u specifičnom polju delovanja;

5. Preduzetnički klasteri - partneri MSP i preduzetništva i

6. Međunarodni klasteri – preklapajuće industrijske mreže klastera [3].

Po Porteru klasteri se medusobno mogu razlikovati po veličini, dubini, širini razvijenosti. Razvijeni kasteri imaju dublje

i više specijalizovane dobavljaće, pomoćne institucije i obuhvataju veliki broj srodnih delatnosti. Takođe podelu vrši i

sa aspekta specijalizacije i geografske usmerenosti:

1) izvozno i investiciono orjentisani klasteri;

2) lokalne industrije i klasteri koji ne konkurišu drugim lokacijama i

3) lokalne afilijacije konkurentskih firmi, čije se matične firme nalaze na nekim drugim lokacijama, a koje prvenstveno

zadovoljavaju potrebe lokalnog tržišta [1].

Jedna od kategorizacija klastera pravi razliku između funkcionalno povezanih sistema, poznatih kao industrijski

klasteri i prostornih grupacija sličnih i povezanih preduzeća i industrija, poznatih kao regionalni ili lokalni klasteri.

1. Industrijske klastere najčešće sačinjavaju učesnici, aktivnosti i resursi udruženi na razvoju, proizvodnji i prodaji

proizvoda i usluga. Naime, oni nisu ograničeni na urbane zone, već imaju za cilj da obuhvate širi opseg, pokrivajući

na taj način čitave države ili nacije. Fokus ovih klastera je na jačanju konkurentnosti u okviru različitih sektora.

2. Regionalni ili lokalni klasteri predstavljaju prostorne aglomeracije preduzeća i drugih subjekata koji obavljaju iste

ili slične ekonomske aktivnosti, stvarajući bazu koja efikasno podstiče efekat širenja znanja i kreiranje različitih

formi učenja i prilagođavanja. Ove klastere, uglavnom, čine mala i srednja preduzeća, a njihov uspeh je primarno

uslovljen geografskom blizinom.

3. Inovativni klasteri. koji se konstantno razvijaju i prilagođavaju promenama u okruženju. Ovi klasteri istražuju

mogućnosti izvan svojih trenutnih granica, kombinujući unutrašnju snagu, fleksibilnost, stabilnost i smisao za

upravljanje.

ULOGA DRŽAVE U PODSTICANJU RAZVOJA KLASTERA U PRIVREDI SRBIJE

Danas u Srbiji postoji desetine klastera iz različitih oblasti, dok u okviru agrokompleksa Srbije funkcioniše

relativno mali broj mladih klastera koji se nalaze u fazi nedovoljne razvijenosti. Prave kočnice razvoja klastera u Srbiji

predstavljaju nerazvijenost sledećih osnovnih preduslova:

• prva neizbežna pretpostavka klasterizacije jeste ne postojanje inicijative privrednika za formiranje klastera,

nerazumevanje samog pojma “klaster” i prednosti klastera, odsustvo poverenja i strah od saradnje,

nezadovoljavajući poslovni rezultati većine kompanija, preferiranje ličnih interesa i koristi uz minimum

saradnje;

• druga pretpostavka jeste da Srbiju karakteriše nestabilno makroekonomsko okruženje, nerazvijenost tržišta

roba, novca, kapitala, radne snage; zatim nerazvijenost infrastrukture i javnih institucija; nedostatak

sofisticiranih tehnologija (brojne grane su tehnološki zastarele), povezanih i podržavajućih grana i sl.;

Kada je reč o razvoju novih klastera ili intenziviranju rada postojećih klastera u privredi Srbije, ali u zemljama

u razvoju ovaj oblik ne bi bio održiv da na njegovo inciranje i podsticanje ne utiče država. Jedan od načina da država

pomogne u kreiranju klastera u privredi Srbije, jeste da suštinski potpomogne stvaranje uslova za razvoj klastera. Ovde

se, pre svega, misli na:







6

1. stvaranje stabilnog makroekonomskog i političkog okruženja, koje pogoduje minimiziranju investicionih rizika;

2. razvoj fizičke infrastrukture i javnih institucija;

3. investicije u obrazovanje, razvoj istraživačko-razvojnih institucija, profesionalnog pružanja usluga, baza znanja;

4. razvoj sistema i institucija za standardizaciju kvaliteta, osiguranje kredita i sl.

Takođe, država mora i finansijski da pomogne osnivanje novih klastera.

Upravo, pitanje nastanka klastera kod nas jeste krucijalno, ali još uvek nerešeno i veoma diskutabilno. Početak

razvoja klastera u Srbiji smatra se formulisanje pilot Projekta podsticaja razvoja klastera u periodu od 2006. do 2011.

godine, kojim je predviđeno osnivanje pilot klastera. Projekat je bio deo šireg Programa razvoja poslovnih inkubatora i

klastera u period 2007-2010. godina, koji je rezultat zajedničkih napora Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja i

Republičke agencije za razvoj MSP i preduzetništva na implementaciji Strategije razvoja MSP i preduzetništva u

periodu 2003-2008. godina i Plana Vlade Srbije za podsticanje razvoja MSP u periodu 2005-2007. godine. [4].

Do sada je operativno, formirano 25 klastera iz razlicitih oblasti privrede. Najveća koncentracija klastera u

Srbiji je u pet gradova: Beogradu, Nišu, Novom Sadu, Subotici i Kragujevcu, dok je u ostalim mestima znatno manja.

Po regionima, najviše klastera je registrovano u Beogradu, ukupno 28 i Vojvodini, 27 klastera. Broj registrovanih

klastera sa sedištem u Šumadiji i Zapadnoj Srbiji i u Južnoj i Istočnoj Srbiji iznosi po 15 klastera u svakom od ova dva

regiona (od 15 klastera u Južnoj i Istočnoj Srbiji, 13 se nalazi u Nišu), dok čitavi upravni okruzi nemaju ni jedan

registrovani klaster, što samo po sebi ukazuje na potrebu veće podrške razvoju klastera u cilju ravnomerne regionalne

razvijenosti i zaustavljanja nepovoljnih migracionih kretanja stanovništva ka razvijenijim regionima [5].

Danas, klasteri Srbije okupljaju preko 400 preduzeća, zapošljavaju više od 22.000 radnika, i imaju promet od oko

milijardu evra godišnje – od čega je skoro polovina izvoz. Radi se o najboljim udruženjima ovog tipa u Srbiji, i to u

sektorima tekstila, metalske, automobilske industrije i informacionih tehnologija. [6].

ZAKLJUČAK

Klasteri, predstavljaju grupu preduzeća i organizacija koja međusobnim umrežavanjem i kontaktima na

određenom geografskom podrucčju, poboljšavaju svoj nastup na tržištu i postižu konkurentsku prednost. Iskustva

visoko razvijenih zemalja pokazuju da su klasteri efikasan instrument jačanja konkurentnosti preduzeća. kroz jačanje

konkurentnost na međunarodnoj sceni na tri široka načina.

Međutim koncept klasterizacije i pored prednosti koje ima sporo biva prihvaćen od srpske privrede i ispoljava

veliki broj nedostataka. Kod nas nije učinjeno dovoljno da se njihov razvoj podstakne institucionalno, na nivou države,

regiona i lokalne uprave. Inicijativa za osnivanje i razvoj klastera, pored privatnog sektora, mora biti pokrenuta i

podržana od strane države, odnosno, da njene aktivnosti budu na polju direktnih i indirektnih mera njihovog razvoja.

U narednim godinama, a u cilju bržeg privrednog razvoja, aktivnosti MSP kao i strategije države moraju biti

usaglašene i da idu u pravcu institucionalnog jačanja klastera na području R Srbije.

Literatura: [1] Porter, M., (1998.) Clusters and the new economics of competition, Harvard Business Review, 76 (6)

[2] Konkurentnost privrede Srbije 2003, 2003, Džefferson Institut, Beograd, s.229-300.

[3] Hopkinson, L., „Inovacioni klasteri, Non-inancial Assistance to SMEs in Srbia“, 2003.,

www.arhiva.srbija.gov.yu/lg /documents/informacioni-klasterisrp.ppt. (10.5.2008.)

[4] Program za razvoj poslovnih inkubatora i klastera u Republici Srbiji 2007-2010, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja,

2006, str. 34-35

[5] Nacionalnа аgeciја zа regionalni razvojој (NАRR), Beograd (2011), Аnalizа stanjа poslovnеekonomije u RS

[6] http://www.danas.rs/danasrs/srbija/hronika/najbolji_klasteri_srbije.73.html?news_id=262943#sthash.w740m9p7.dpuf

http://www.arhiva.srbija.gov.yu/lg







7

AGROHEMIJSKA KONTROLA PLODNOSTI OBRADIVOG POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA

- KATASTARSKA OPŠTINA VRŠAC -

Baba Euđen, dipl. ing., Milan Guteša, dipl. ing.

Izvod: Zemljište koje se koristi u poljoprivrednoj proizvodnji izloženo je različitim promenama. Sadržaj

hraniva (mikro i makro elementi), u zemljištu se smanjuje prinosom, ispiranjem u dublje slojeve van domašaja

korenovog sistema, erozijom i gasovitim putem. Jedna od mera zaštite i očuvanja zemljišta je sprovođenje sistema

kontrole plodnosti zemljišta i upotrebe đubriva, koja predstavljaju jedan od najvažnijih faktora u okviru trajnog praćenja

promena u poljoprivrednom zemljištu. Mineralna hraniva imaju znatan udeo u troškovima biljne proizvodnje. Od strane

biljaka najviše se usvaja azot, fosfor i kalijum. Njihov sadržaj se obavezno određuje pri standardnoj kontroli plodnosti

zemljišta. U ovom radu prikazani su rezultati analize zemljišta katastarske opštine Vršac.

Ključne reč: analiza zemljišta, rezultati, površina, parcele, uzorkovanje

FERTILITY CONTROL OF THE FARMLAND

– CADASTRAL MUNICIPALITY VRSAC - BSc. Baba Euđen, BSc. Milan Guteša

Abstract: Land used for agriculture is exposed to different changes. Content of land nutrients is decreased by

harvesting, leaking to deeper layers beyond the reach of the root system, by erosion and Gass emission. One of the

measures of protection and land conservation is to implement the control of soil fertility and fertilizer`s usage, which

are one of the most important factors in continuous monitoring of changes in agricultural land. Mineral nutrients have a

significant share in the cost of crop production. Nitrogen, phosphorus and potassium are the most important elements

required by the plants. Their content must be determined at standard Control of soil fertility procedure. This paper

presents the results of soil analysis for cadastral municipality of Vrsac.

Keywords: soil analysis, results, surface, lot, sampling

UVOD

Naseljeno mesto Vršac, je gradsko naselje u opštini Vršac, jedan je od najstarijih banatskih gradova koji se

nalazi na jugoistočnom rubu Panonske nizije u podnožiju Vršačkih planina. Stanovništvo koje se bavi poljoprivredom

uglavnom se bavi proizvodnjom ratarskih kultura, dok povrtarska i stočarska proizvodnja je slabo razvijena, uglavnom

gajenje za sopstvene potrebe domaćinstva. Površina obradivog poljoprivrednog zemljišta u katastarskoj opštini Vršac je

17.858 ha [5], i predstavljena je na 7.799 njivu [2], sa prosečnom površinom parcele od 0,72 ha, njiva ima 64%,

vinograda 7%, livada 8%, pašnjaka 9%, šuma 8% i ostalo 4%. Područije katastarske opštine Vršac čine Vršačke

planine opkoljene sa severne strane i južne strane sa brežuljkastim zemljištem, na severnoj strani 100-120 m nadmorske

visine, a na južnoj strani visina opada, da bi potpuno brežuljkasti predeo nestao u dolini reke Karaš. Niži zaravnjeni

predeli nalaze se samo na severozapadu. To je izdužena uzvišica sa prosečnom nadmorskom visinom oko 100 metara na

kojoj su: At, Crvenka, Ludoš, Utrina, Lokva i Strmoglavica.

Tipovi Zemljišta: preovlađuje zemljište tipa smonice na 42%, zemljište tipa ritske crnice na 40%, zaslanjen i

slabo zaslanjen černozem na 4%, deluvijalni i aluvialni nanosi na 5% obradivih površina područija katastarske opštine

Vršac. [1] Osamdeset posto obradivog poljoprivrednog zemljišta spada u kulturno zemljište koje se ne odlikuje

najboljim fizičkim i mehaničkim osobinama a ni postizanjem visokih prinosa svih ratarskih gajenih biljnih vrsta. [1]

o Uvod

o Rezultati hemijske analize zemljišta

o Zaključak

o Literatura







8

Tabela 1. Površina obradivog poljoprivrednog zemljišta katastarska opštinama Vršac

Table 1. Arable land cadastral municipalities Vrsac

K. O. Njive ha Vočnjaci ha Vinogradi ha Ostalo ha Ukupno ha

Vršac 12.012 232 923 4691 17858

Slika 1. Tipovi zemljišta K.O.Vršac

Picture 1. Land types in the cadastral municipality Vršac

Slika 2. Prikaz podele adminstrativne opštine Vršac na katastarske opštine

Picture 2. The Cadastral municipalities within the Adminstrative municipality Vršac

REZULTATI HEMIJISKE ANALIZE ZEMLJIŠTA

Kontrolom plodnosti zemljišta na području KO Vršac 2015 godine, obrađeno je 2853 uzoraka, sa ukupne

površine od 1.820 hektara, od čega 2713 uzoraka za ratarske kulture i 145 uzoraka sa vinogradarskih parcela.

Uzorkovanje zemljišta rađeno je na imanjima registrovanih poljoprivrednih gazdinstava. Analizom veličine parcela na

kojima je rađena analiza zemljišta, utvrđeno je da najveći broj parcela imaju veličinu ispod jednog hektara. Preovlađuje

zemljište tipa smonice na oko 42 %, tipa ritske crnice na oko 40 %, zaslanjen i slabo zaslanjen černozem na 4%,

deluvijalni i aluvialni nanosi na skoro 5 % obradivih površina. Osamdeset posto obradivog poljoprivrednog zemljišta

spada u kulturno zemljište koje se ne odlikuje najboljim fizičkim i mehaničkim osobinama a ni visokim prinosima

prinosima svih ratarskih kultura. [1] Na osnovu obrađenih podataka uzorkovanjem su obuhvaćene parcele veličine od







9

najmanja 0, 09. 74 hektara, dok je najveća površina parcele 9,78.51 hektara, a najviše uzorkovanih parcela ima

površinu između 0,9 hektara i 3,0 hektara.

Uzorkovanja zemljišta za kontrolu su vršena ručno, sondiranjem na jednoj dubini do 30 cm, za ratarske kulture

i tri dubine 0-30, 30-60, 60-90 cm za voćarsko vinogradarske parcele.

[4] Sam način uzorkovanja je rađen po standardima za uzokovanje zemljišta i to šahovskom metodom

uzorkovanja [3] [4]. Uzorkovanje zemljišta je vršeno od strane ekipe tehničara i inženjera stručne službe uz prisustvo

vlasnika parcele. Svi potrebni podaci i popunjavanje obrasca za kontrolu plodnosti zemljišta uzeti su na licu mesta,

pojedine table markirane su aparatom za GPS pozicioniranje.

Rezultati agrohemijskih analiza dati su u tabelarnom pregledu za ratarske parcele (dubina uzetih uzoraka 0-30

cm) i vinogradarske parcele (dubine uzetih uzoraka 0-30 i 30-60 cm). Prikazane su minimalne, maksimalne i srednje

vrednosti za svih šest parametara koji su analizirani. [4]

Tabela 2. Rezultati agrohemijiskih analiza za ratarske parcele (dubina uzetih uzoraka 30 cm)

Table 2. Results of agrohemical analysis (depth of samples taken 30 cm)

Prosečne vrednosti

rezultata

pH u KCl

pH u H2O CaCO3

%

Humus

%

P2O5

Mg/100g

K2O

Mg/100g

Azot

% Najniža vrednost 4,68 6,34 0 2,41 3,80 9,60 0,139

Srednja vrednost 5,88 6,56 0,10 2,84 22,48 23,67 0,173

Najviša vrednost 6,57 7,59 0,14 3,46 32,60 43,20 0,208

U gornjoj tabeli dati su rezultati agrohemijiskih analiza za ratarske parcele. Vrednosti pH u 1 KCl

(supstituciona), prosečna minimalna pH vrednost iznosi 4,68 max prosečna vrednost je 6,57 dok prosečna srednja

vrednost je 5,88, što znači da je zemljište neutrale reakcije pH. Vrednosti pH u H2O (aktivna kiselost), kreću se od 6,34

minimum, do 7,59 maksimum, dok je srednja vrednost pH 6,56 što znači da je dominantna vrednost za celu KO Vršac

slabo alkalna. Sadržaj CaCO3 tj. sadržaj kreča, vrednosti se kreću od minimum 0.0 % do 0,14 % maksimum. Srednja

vrednost je 0,10% što znači da je dominantno slabo kisele klase. Vrednosti humusa se kreću od prosečnog minimuma

od 2.41% do od 3,46% maksimalna prosečna vrednost. Srednja prosečna vrednost iznosi 2,84 %, i spada u klasi slabo

humuznog zemljišta. Vrednosti lako pristupačnog fosfora, oblika P2O5 kreću se od u KO Vršac od 3,8 mg/100 g

zemljišta minimalno do 32,6 mg/100 g zemljišta maksimalno. Srednja vrednost je 22,48 mg/100 g zemljišta što znači da

je dominantno zemljište sa optimalnim sadržajem lako pristupačng fosfora. Kada je u pitanju lako pristupačni kalijum,

oblika K2O, vrednosti se kreću od minimalnih 9,40 mg/100 g zemljišta, do maksimalnih 43,20 mg/100 g zemljišta.

Srednja pa samim tim i dominantna vrednost iznosi 23,67 mg/100 g zemljišta, i pripada optimalno obezbeđenoj klasi

zemljišta. Sadržaj organskog azota varira od 0.139 %, minimalna vrednost do 0.208 %, maksimalna vrednost. Srednja

vrednost, iznosi 0.173 %, što je zadovoljavajuća obezbeđenost sa azotom. Na osnovu laboratorijskih analiza preporuka

za mineralnu ishranu je data za svaku parcelu ponaosob (ukupno 2713 preporuka). Preporuke su date na osnovu

podataka o gajenoj kulturi i planiranog prinosa za četiri godine. Može se konstatovati da u KO Vršac poljoprivredni

proizvođjači koriste adekvatnu formulaciju đubriva već dugo godina, to nam pokazuje podatak da nema velikog

dispariteta između fosfora i kalijuma, da je zemljište optimalno obezbeđeno ovim makroelementima. Analize pokazuju

da obezbedjenost sa humusom je niska i u proseku se kreće oko donje granice humoznosti, to nam ukazuje da se jako

malo koristi organsko djubrivo – stajnjak.

Tabela 3. Rezultati agrohemijiskih analiza za vinogradarske parcele (dubina uzetih uzoraka0-30cm, 30-60cm)

Table 3. Results of agrochemical soil analysis for wine-growing parcel (depth taken uzoraka0-30cm, 30-60cm

Prosečne

vrednosti

rezultata

pH u KCl

pH u H2O

CaCO3

%

Humus

%

P2O5

Mg/100g

K2O

Mg/100g

Azot

%

0-30 30-60 0-30 30-60 0-30 30-60 0-30 30-60 0-30 30-60 0-30 30-60 0-30 30-60

Najniža

vrednost

4,34

4,38

5,45

5,50

0,00

0,00

1,71

1,26

3,63

1,54

16,0

0

14,40

0,10

3

0,076

Srednja

vrednost

4,63

4,64

5,73

5,74

0,14

0,15

1,94

1,54

14,3

5

8,01

20,4

2

15,92

0,12

0,092







10

Najviša

vrednost

5,42

5,96

6,15

6,21

0,28

0,42

2,50

1,89

60,7

6,

58,69

46,8

0

44,60

0,13

2

0,113

Tabela 4 Prosečni rezultati agrohemijiskih analiza za vinogradarske parcele (dubina uzetih uzoraka 0-60cm)

Table 4 Average results of agrochemical analysis for wine-growing parcel (depth samples taken 0-60cm)

Prosečne vrednosti

rezultata

pH u KCl

pH u H2O

CaCO3 % Humus % P2O5

Mg/100gr

K2O

Mg/100gr

Azot

%

0-60 cm 0-60 cm 0-60 cm 0-60 cm 0-60 cm 0-60 cm 0-60 cm

Najniža vrednost

4,36

5,47

0,00

1,48

3,95

15,25

0,089

Srednja vrednost

4,63

5,73

0,14

1,74

11,18

18,17

0,106

Najviša vrednost

5,69

6,18

0,35

2,19

59,76

45,7

0,122

U tabeli broj 4. dati su rezultati agrohemijiskih analiza za vinogradarske parcele. Vrednosti pH u 1 KCl

(supstituciona), prosečna minimalna pH vrednost iznosi 4,36, max prosečna vrednost je 5,69, prosečna srednja

vrednost je 4,63, i spada u klasu zemljišta neutrale reakcije Ph. Vrednosti pH u H2O (aktivna kiselost), kreću se od 5,47

minimum, do 6,18 maksimum, dok je srednja vrednost pH= 5,73 što znači da je dominantna vrednost za celu KO

Vršac slabo kisela. CaCO3 tj. sadržaj kreča, vrednosti se kreću od minimum 0.0 % do 0,35 % maksimum. Srednja

vrednost je 0,14 % što znači da je dominantno zemljište slabo karbonantne klase. Vrednosti humusa su minimum od

2.14 % do od 5,0 % maksimum prosečne vrednosti. Srednja prosečna vrednost iznosi 1,74%, u klasi slabo humuznog

zemljišta. Vrednosti lako pristupačnog fosfora, oblika P2O5 kreću se od 3,95 mg/100g zemljišta minimalno do 59,76

mg/100 g zemljišta maksimalno. Srednja vrednost je 11,80 mg/100 g zemljišta, dominantno zemljište srednje

obezbeđeno sadržajem lako pristupačng fosfora. Lako pristupačni kalijum, oblika K2O, vrednosti od minimalnih 15,25

mg/100 g zemljišta, do maksimalnih 45,7 mg/100 g zemljišta. Srednja dominantna vrednost iznosi 18,70 mg/100 g

zemljišta, i pripada optimalno obezbeđenoj klasi zemljišta. Sadržaj organskog azota varira od 0.089 %, minimalna

vrednost do 0.122 %, maksimalna vrednost. Srednja vrednost vrednost iznosi 0.122 %, što je zadovoljavajuća

obezbeđenost. Na osnovu laboratorijskih analiza preporuka za mineralnu ishranu je data za svaku parcelu ponaosob

(ukupno 1950 preporuka). Preporuke su date na osnovu podataka o gajenoj kulturi i planiranog prinosa za četiri

godine..

ZAKLJUČAK

Imajući u vidu ove parametre hemijske analize o stanju snabdevenosti zemljišta u katastarskoj opštini Vršac

Može se konstatovati da u KO Vršac poljoprivredni proizvođjači koriste adekvatnu formulaciju đubriva već dugo

godina, to nam pokazuje podatak da u proseku nema velikog dispariteta između fosfora i kalijuma, da je zemljište

relativno optimalno obezbeđeno ovim makroelementima. Analize pokazuju da obezbedjenost sa humusom je niska i u

proseku se kreće oko donje granice humoznosti, što nam ukazuje da se jako malo koristi organsko djubrivo – stajnjak.

Neophodno reba sprovesti dalju edukaciju poljoprivrednih proizvođjača iz ovih oblasti ishrane bilja kako bi se i u

daljem periodu sačuvala i poboljšala plodnost zemljišta. Trebalo bi upozoriti proizvođjače da primenu mineralnih

đubriva rade na osnovu preporuka za đubrenje a nikako napamet jer suvišak hranljivih elemenata stvara veliki problem

u proizvodnji koji se teško otklanja, dok manjak i popravku nedostatka hranjiliv materija je process koji treba

dugoročno primeniti i pratiti. Analizirajući druge parametre, reljef i zemljišta tipa ritske crnice i smonice koja

pripadaju hidrogenoj klasi zemljišta i koja čin više od 80 % obradivh površina, poljoprivrednu proizvodnju u ovoj

katastarskoj opštini čine nestabilnom, ostvaruju se retko visoki prinosi svih ratarskih, povrtarskih i vočarskih kultura.

Gajene ratarske kulture na zemljištu katastarske opštine Vršac su kukuruz, suncokret, pšenica, ovas, triticale, šečerna

repa, sve povrtarske kulture što na otvorenom polju što u plastenicima, zasadi vinograda i gajenje voča. Uvođenje novih

ratarskih i povrtarskih kultura na većim površinama zavisi od isplativosti novih proizvodnja i opremljenost

mehanizacijom za adekvatnu primenu novih tehnologija.







11

Literatura: [1] Pedološka karta Vojvodine Dipl ing Viktor Najgebauer

[2] Analiza potrebe uređenja poljoprivrednog zemljišta komasacijom na teritoriji AP Vojvodine Republički Geodetski Zavod

Beograd, (2007)

[3] Pedologija Miodrag D. Živković (Poljopr. Fak.) Beograd 2003. godina

[4] 2012 Interna dokumentacija-rezultati hemijske analize zemljišta

[5] Republički geodetski Zavod Srbije - Izvod iz Katastra Opštine Vršac (2009.)

[6] Osnovi pedologije N.S. Miljković Novi Sad (1996.)







12

PITOMA NANA (MENTHA PIPERITA)

Miodrag Joka dipl.ing.

Izvod: Pitoma nana (Mentha piperita) je višegodišnja zeljasta lekovita, medonosna, začinska i industrijska

biljka čije eterično ulje ima veoma široku primenu u prehrambenoj industriji, proizvodnji kozmetičkih preparata,

parfema, farmaciji. Zahvaljujući širokoj upotrebi u prehrambenoj i farmaceutskoj industriji pitoma nana zauzima

značajno mesto u proizvodnji lekovitog bilja. Proizvodnja ove biljke je uglavnom platntažna na plodnim zemljištima.

Ovaj rad ima za cilj upoznavanje poljoprivrednih proizvođača sa značajem pitome nane, njenim morfološkim

karakteristikama, tehnologijom proizvodnje, a takođe i sa ekonomskim efektima koje ova proizvodnja donosi, a sve ovo

u svrhu povećanja površina pod ovom kulturom.

Ključne reči: Pitoma nana (Mentha piperita), značaj, proizvodnja

PEPPERMINT (MENTHA PIPERITA)

BSc. Miodrag Joka

Abstract: Peppermint (Mentha piperita) is a perennial herbaceous medicinal, honey, spice and industrial plant

whose essential oil has a wide application in the food industry, the manufacture of cosmetics, perfumes, pharmacy.

Thanks to its wide use in the food and pharmaceutical industries peppermint occupies an important place in the

production of medicinal plants. Production of these plants is mainly platntažna on fertile soils.

This paper aims to inform agricultural producers with the importance of peppermint, its morphological

characteristics, production technology, and also with the economic effects of this production brings, and all this in order

to increase the area under this crop.

Keywords. Peppermint (Mentha piperita), significance, production

UVOD

Pitoma nana se gaji iz razloga jer je veoma cenjena lekovita biljka, pored toga ona se gaji i kao

začinska,medonosna i industrijska biljka. Najznačajniji deo biljke je list koji sadrži najveći procenat etarskih ulja od

koga i potiču lekovita svojstva.Sadržaj etarskih ulja u listu se kreće oko 2,5% i u njemu se nalazipreko 40 različitih

komponenti od čega najviše ima Mentola (28-42%) i Mentona (18-28%), a u manjem procentu: tanin, gorke materije,

Cineol, Izometon, Pinen, Felandren, Limonen… [3]. Etarsko ulje nane ima široku primenu u farmaciji, proizvodnji

kozmetičkih preparata, parfema, a najveće količine se troše u prehrambenoj industriji.

Etarsko ulje nane deluje opuštajuće na želudac, creva, smanjuje bolove u stomaku, reguliše varenje, smanjuje

napetost, stimuliše lučenje žuči, sekreciju želudačnih sokova… zbog ovako širokog spektra delovanja nana ulazi u

sastav velikog broja mešavine čajeva. Etarsko ulja nane kada se lokalno primenjuje hladi kožu, smanjuje bol, dovodi do

utrnuća, te se iz tih razloga koristi i kod reumatskih tegoba. Nadalje ono deluje i antimikrobno, sužava bore, održava

vlažnost kože, primenjuje se i za inhalaciju kod problema sadisajnim putevima…

o Uvod

o Morfološke osobine

o Tehnologija proizvodnje

o Zaključak

o Literatura







13

MORFOLOŠKE OSOBINE

Mentha piperita (nana, pitoma nana, metvica, paprena metvica, ljuta nana, crna nana…) je višegodišnja zeljasta

biljka iz familije Lamiacea (Usnatice). Ima veoma slab korenov sistem koji se nalazi u površinskom sloju zemljišta,

takođe proizvodi i veliki broj stolona (podzemno stablo), stablo joj je u preseku četvrtastog oblika prekriveno

dlačicama, biljka dostiže visinu do 100 cm, listovi su naspramno raspoređeni na stablu, duguljasto ovalni na vrhu

zašiljeni sa jako izraženim srednjim nervom [1]. Gornja strana lista je tamno zelene boje, dok je naličje svetlije, list je

po obodu blago nazubljen. Cvetovi su dvousnati, sitni, ružičasto – crvene boje sakupljeni u klasaste cvasti. Plod je

oraščica sastavljena iz 4 dela sa po jednim semenom.

Slika 1 Pitoma nana (peppermint)

Picture 1. peppermint (peppermint)

Biljka je većinom sterilna, pa se razmnožava vegetativnim putem: deljenjem busenova, orezivanjem i

sađenjem mladih vreža. Uzrok ovoj pojavi je taj što je M. piperita trostruki hibrid nastao ukrštanjem različitih vrsta

roda Mentha. Ukrštanjem Mentha rotundifolia L. (okruglolisna nana) i Mentha longifoliaHuds. (dugolisna nana)

nastaje Mentha viridis L. (zelena nana). Ukrštanjem ove nane sa Mentha aquatica L. (vodena nana) nastaje Mentha

piperita L. Smatra se da postoje dve glavne forme pitome nane: cma forma – rubescens, i bela forma – pallescens.

Oficinalna je M. piperita Miteham (nana, poznata kao crna nana) za koju su karakteristični ljubičasti lisni nervi i

stabljike, kao i jak aromatičan miris.(2)

TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE

Za proizvodnju pitome nane što se tiče zemljišnih uslova najviše joj odgovaraju plodna, humozna i rastresita

zemljištasa pH vrednošću između 6 i 7,2. Suprotno tome kisela, teška i zbijena zemljišta ne omogućavaju dobar razvoj

biljke i prinosi su znatno niži.

Pitoma nana kao višegodišnja biljna vrsta ostaje na istoj parceli najčešće 2, a ređe 3 godine, na istu parcelu ne

bi trebalo da se vrati 3-5 godina, najbolji predusevi su joj strna žita i okopavine. Dužim gajenjem od 2-3 godine znatno

se smanjuje prinos iz razloga što u intenzivnoj proizvodnji znatno osiromašuje zemljište, a dolazi i do pojava bolesti

(naročito pepelnice – Erysiphe sp. i rđe – Puccinia menthae).

Osnovna obrada zemljišta se obavlja krajem leta ili početkom jeseni na dubinu od 25 do 30cm, ova mera je jako bitna

jer nana poseduje veoma slabo ratvijen korenov sistem, a takođe I stolone koje se koriste za zasnivanje zasada su veoma

nežne.

U pogledu đubrenja najbolje bi bilo oko ima mogućnosti izvršiti rasturanje stajskog đubriva ore oranja u

količini od 30 t/ha i uz to dodati odgovarajuću količinu mineralnog đubriva. Količinu mineralnog đubriva određujemo

na osnovu agrohemijske analize zemljišta koju bi trebalo obavezno uraditi u ovlašćenim laboratorijama posle skidanja

preduseva. Inače pre sadnje stolona potrebno je uneti u zemljište oko 120 kg/ha fosfora, 150 kg/ha kalijuma i 30-40

kg/ha azota, ostatak azota do maksimalno 150 kg/ha dodati u toku vegetacije u prihrani. Posebnu pažnju treba obratiti

kod primene azotnih đubriva iz razloga što unošenjem većih količina ovog hraniva biljke nane postaju znatno osetljivije

i podložnije bolestima (pepelnica, rđa).

Zasnivanje zasada nane vrši se vegetativnim putem, odnosno sadnjom stolona. Najbolje su stolone od

jednogodišnje nane. Sa jednog hektara zasada dobije se 5-8 t sadnog materijala dobrog kvaliteta [2]. Sadnja se vrši u

proleće ili u jesen. Jesenja sadnja daje bolje rezultate, jer stolone nakon prezimljavanja ranije kreću sa vegetacijom. Za

sadnju jednog hektara potrebno je oko 1500 kg stolona. Sadnja se vrši u brazde koje se nalaze na međurednom razmaku

od 60-70 cm i polažu se na dubinu od 10 cm nakon čega se stolone prekrivaju zemljom.







14

Slika 2 Stolone pitome nane (Stolone peppermint)

Picture 2 Stolone peppermint (peppermint stolons)

Od mera nege u usevu nane vrši se međuredno međuredno kultiviranje. okopavanje, plevljenje, prihranjivanje i

po mogućnosti navodnjavanje. Međuredno kultiviranje i okopavanje se vrši više puta tokom vegetacije, dok se

plevljenju pristupa u kasnijim fazama kada zbog bujnosti useva i razvoja stolona nije moguće koristiti kultivator i

motiku. Ove operacije su veoma bitne, jer usev mora biti bez korova kako bi se pokošena menta dalje mogla

prerađivati. Prihrana se obavlja azotnim đubrivima u 3 navrata i to prvo odmah nakon formiranja redova, drugo na

početku grananja, a treće nakon prvog košenja. Na vodnjavanje je mera koja u mnogome može povećati prinos po

jedinici površine,tako da se kod navodnjavanih useva za razliku od useva koji se ne navodnjavaju gde se u toku

vegetacije vrše dva otkosa, može izvršiti tri, pa čak i četri košenja.

Pošto se usev nane koristi za proizvodnju čajeva ili proizvodnju etarskih ulja koje se posle koriste i farmaciji i

prehrambenoj industriji, upotrebu pesticida treba izbegavati ili potpuno iskljičiti. Korovi se uništavaju mehaničkim

merama, dok pojavu bolesti treba drćati pod kontrolom, ovo se može postići upotrebom zdravog sadnog materijala,

pravilnom upotrebom azotnih đubriva, a takođe ako se primeti pojava prvih simptoma bolesti može se pribeći ranijom

kosidbom.

U uslovima proizvodnje bez navodnjavanja nana se kosi dva puta u toku godine. Najbolji momenat za košenje

je kada se otvore cvetovi na prvoj trećini cvasti. U tom momentu biljka sadrži najviše korisnih i lekovitih materija.

Košenje se vrši po lepom i suvom vremenu. Ako je biljka vlažna vrlo brzo dolazi do promene boje i do truljenja. Nakon

košenja ostavi se par sati da provene i nakon toga se skuplja. Sakupljena mase se nakon toga suši prirodnim putem (u

tankom sloju na drvenim lesama u hladovini) ili u sušarama na temperaturi od 30-500C .

Prinosi koji se mogu očekivati sa jednog hektara kreću se od 15 do 20 t sirove mase. Odnos sirove i suve herbe je 5 :1, a

odnos suva herba suvi list je 2:1, tako da sa jednog hektara dobijamo 3 do 4 000 kg suve herbe, odnosno 1500 do 2000

kg/ha suvog lista. Detilacijom pomoću vodene pare sa jednog hektara može se dobiti između 25 i 50 kg etarskog ulja.

ZAKLJUČAK

Zahvaljujući velikoj primeni pitoma nana zauzima značajno mresto u proizvodnji lekovitog bilja. Zahtevi

savremenog tržišta nameću mnogo veće potrebe za njom nego što je njena proizvodnja danas kako u našoj zemlji tako i

šire. Imajući uvidu da je ekonomska isplativost proizvodnje ove kulture veća od proizvodnje ratarskih kultura

opravdava tvrdnju da je treba gajiti na većim površinama.

Literatura: [1] (1999) “Lekovito bilje Vojvodine”, Momčilo Kojić, Milena Mihajlov, Jan Kišgeci, Marina Cvetković

[2] (2008) “Lekovite i aromatične biljke”, Jan Kišgeci

[3] (2013) Hemijski sastav i antimikrobna aktivnost etarskog ulja pitome nane (Mentha piperita L.) Miloš Nikolić, Jasmina

Glamočlija, Ana Ćirić, Tatjana Marković, Dejan Marković, Tamara Perić, Marina Soković







15

UTICAJ AGROTEHNIČKIH MERA NA RAZVOJ KORENOVOG SISTEMA KUKURUZA

Božidar Plećaš, dipl. ing.

Izvod: Svedoci smo da u jednoj deceniji vrlo je malo godina koje su u pogledu padavina optimalne za razvoj

biljaka i da se uglavnom smenjuju sušne i godine sa prekomerenim padavinama.U prikazanom radu naglašen je značaj

agrotehničkih mera koje bi u ekstremnim godinama mogle da doprinesu ublažavanju posledica nepovoljnih uslova

sredine, omogućiće razvoj korena kao organa koji biljku snabdeva vodom i hranljivim materijama i na taj način

doprinele isplativosti poljoprivredne proizvodnje.

Ključne reči: korenov sistem, osnovna obrada, aeracija, međuredne kultivacije, navodnjavanje

FACTORS AFFECTING THE DEVELOPMENT OF ROOT SYSTEM OF CORN

BSc. Božidar Plećaš

Abstract: We have witnessed a decade of very few years in terms of rainfall for optimum plant growth, and it is

mostly dry and take turns with the prekomerenim padavinama.U present work emphasized the importance of cultural

practices that in extreme years could contribute to alleviating due to unfavorable environmental conditions, will enable

the development of root as a body that supplies the plant with water and nutrients and thus contributed to the profitability

of agricultural production.

Keywords: root system, basic processing, aeration, cultivation, irrigation

UVOD

Za nesmetan razvoj biljke kukuruza potrebno je obezbediti optimalne uslove za razvoj korena kukuruza koji

biljku snabdeva vodom.

U uslovima potpune zasićenosti tla vodom korenov sistem se vrlo slabo razvija zbog nedostatka kiseonika koji

je neophodan za disanje korena [2]. U zbijenom zemljištu korenov sistem se slabije razvija i slabije iskorišćava hraniva

i vodu. Stoga se nameće potreba dublje osnovne obrade zemljišta, jer se na taj način povećava dubina oraničnog sloja,

smanjuje se mehanički otpor na koji koren nailazi, poboljšava se vodno vazdušni režim, povećava količina hraniva što

sve uslovljava bolje razviće korena. [1]

Na zemljištima gde ne postoji opasnost od ispiranja hraniva podzemnim vodama a u cilju podsticanja korena

za rast u dubinu čime se obezbeđuje bolje snabdevanje vodom iz dubljih slojeva zemljišta, nameće se potreba unošenja

celokupne količine fosfora i kalijuma i dela azotnih đubriva u jesen sa osnovnom obradom .

Posebno treba istaći visoke zahteve korenovog sistema kukuruza za aeracijom tla što se objašnjava disanjem.Što je

disanje jače to je porast korena intenzivniji,a time je i apsorpcija hraniva veća. [2]

Međuredno kultiviranje useva kukuruza je značajna mera nege kojom se obezbeđuje očuvanje vlage u

zemljištu, poboljšava aeracija istog i redukuje broj korovskih biljaka koje su konkurencija biljkama kukuruza. Vrlo je

važno obratiti pažnju prilikom izvođenja međurednih kultivacija na dubinu kultivacije i veličinu zaštitne zone, jer se

povrede korenovog sistema moraju svesti na najmanju meru. Prva kultivacija se obavlja u fazi 3-5 listova i izvodi se na

veću dubinu i sa manjom zaštitnom zonom (10 cm) jer tada klicini korenčići više prodiru u dubinu nego što se šire i

nema opasnosti od njihovog oštećenja. Drugo kultiviranje izvodi se kada biljka kukuruza ima 6-8 listova, tada nodijalni

(adventivni) korenovi rastu koso, udaljeni su od biljke 25-35 cm i imaju glavnu ulogu u ishrani biljke. Da se oni ne bi

o Uvod

o Zaključak

o Literatura







16

oštetili smanjuje se dubina izvođenja druge međuredne kultivacije u odnosu na prvu, a zaštitna zona se povećava na 15-

20 cm. [2]

U uslovima niske vlaznosti zemljišta korenov sistem prodire znatno više u dubinu i širinu, ali je njegova

ukupna masa, a naročito aktivni deo (usisavajuća površina) manja nego kod optimalne vlažnosti zemljišta koja se može

osigurati navodnjavanjem koje je, na žalost, malo zastupljeno i na većim površinama nemoguće.

Razvijenost korenovog sistema je nasledna osobina i postoje znatne razlike unutar pojedinih sorata i hibrida, a

isto tako, između sorata i hibrida.Uopšte govoreći, hibridi imaju jače razvijen korenov sistem. Ranozreliji hibridi i sorte

imaju slabije razvijen korenov sistem nego kasnozreliji. [2]

ZAKLJUČAK

Da bi se proizvodnja kukuruzom učinila isplativom i u nepovoljnim godinama, izražene suše ili prevlaživanja,

potrebno je, u cilju postizanja visokih prinosa obezbediti uslove za razvoj korenovog sistema kao organa koji biljku

snabdeva hranivima i vodom koja je biljkama neophodna u vegetativnim a pogotovo u generativnim fazama

razvoja.Pravilnom primenom agrotehničkih mera obrade zemljišta i nege useva, stvaraju se uslovi za razvoj korenovog

sistema i na taj način ublažavaju negativni uticaji spoljašnje sredine na gajenje biljke, ali se kao jedino pravo i trajno

rešenje nedostatka vode u sušnim letima nameće navodnjavanje.

Literatura:

[1] Klobučar B., Gračan R., Todorić I., (1986): Osnovi biljne proizvodnje IV izdanje

[2] Jevtić S. i ostali (1989): Posebno ratarstvo I deo, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad







17

ISPITIVANJE REZISTENTNOSTI POPULACIJA KOROVSKE VRSTE Xanthium strumarium L.

SA PODRUČJA JUŽNOG BANATA NA HERBICID IMAZETAPIR

Dr Divna Marić

Izvod. Tokom perioda od četiri godine (2007-2011) ispitivana je rezistentnost populacija korovske vrste

Datura stramonium L. na ALS inhibitore. Semena za koje postoji mogućnost da su razvila rezistentnost na herbicid

imazetapir prikupljena su sa različitih lokaliteta u Južnom Banatu, sa parcela sa dugom istorijom herbicida ALS

inhibitora. Ispitivanja su obavljena po metodama: ispitivanja sa semenima u Petri posudama [1], ispitivanja na celim

biljkama [2] i ispitivanje aktivnosti ALS enzima in vivo [3]. U ogledima je uključena i osetljiva populacija sa ruderalnih

staništa gde nije bilo primene ALS herbicida. Indeks rezistentnosti je određen na osnovu osetljivosti standardne

populacije.

Komparativnim ispitivanjima utvrđena je osetljivost ispitivanih populacija na herbicid imazetapir.

Ključne reči: Datura stramonium L., imazetapir, rezistentnost.

RESISTANCE STUDY POPULATIONS OF WEED SPECIES Datura stramonium L. FROM

THE SOUTHERN BANAT TO THE HERBICIDE IMAZETHAPYR

PhD Divna Marić

Abstract. During four years (2007-2011) resistance of weeds species Datura stramonium L. to ALS inhibitors

was studied. From different localities in South Banat, with a long history of ALS inhibitors use in weed control, seed of

plants for which there exist possibility of resistance occurrence to herbicide imazethapyr was collected. Studies were

performed by methodic procedures, by Petry dish assays [1], plant studies [2] and testing ALS enzyme activity in vivo

[3]. In the trials as,a susceptible standard herbicide free population of Dature stramonium L. from ruderal sites that

studies. Resistance index is determined in regard to the susceptible population.

By comparative analysis, showed the sensitivity of the studied populations herbicide imazethapyr.

Keywords: Datura stramonium L., imazethapyr, herbicide resistance.

UVOD

Herbicidi inhibitori acetolaktat sintetaze (ALS) uvedeni su u upotrebu kasnih sedamdesetih godina prošlog

veka. Od samog početka hjihove primene izazvali su ogroman interes i proizvođača i potrošača. Zahvaljujući svojim

specifičnostima (niske količine primene, ograničeno dejstvo na spoljašnju sredinu, niska toksičnost za sisare,

selektivnost za mnoge useve, širok spektar korovskih vrsta koje suzbijaju i visoka efikasnost) našli su široku primenu u

poljoprivredi, kako u svetu tako i u našoj zemlji. Zabrinjavajući je podatak naglog porasta rezistentnih populaacija na

herbicide sa mehanizmom delovanja na ALS enzim. Prvi slučaj rezistnosti na ovu grupu herbicida potvrđen je 1987.

kod populacije korovske vrste Lactuca serriola L. [4] i Kochia scoparia (L.) Schrad. [5]. Od ovog perioda broj

rezistentnih populacija se povećava mnogo brže u odnosu na broj rezistentnih populacija herbicide ostalih mehanizama

delovanja. Prema podacima danas je registrovana rezistentnost 461 populacije korova na sve grupe herbicida od toga je

157 populacija korova rezistentno na ALS herbicide [6]. Prisustvo rezistentnih populacija korova u našem okruženju

nametnulo je potrebu praćenja ove pojave i u našoj zemlji. Do danas je utvrđena smanjena osetljivost nekih populacija:

o Uvod

o Materijal i metode

o Rezultati

o Zaključak

o Literatura







18

Amaranthus retroflexus L., Chenopodium album L., Abutilon theophrasti Medic, i potvrđena rezistentnost sledećih

poulacija korovskih vrsta [6]:

1. Amaranthus retroflexus (1999) inhibitore Fotosistema II (C1/5)

2. Setaria viridis (1999) inhibitore Fotosistema II (C1/5)

3. Chenopodium simplex (=C. hybridum) (2000) inhibitore Fotosistema II (C1/5)

4. Amaranthus retroflexus (2002) inhibitore ALS enzima (B/2)

5. Echinochloa crus-galli var. crus-galli (2002) inhibitore ALS enzima (B/2)

6. Abutilon theophrasti (2003) inhibitore Fotosistema II (C1/5)

7. Datura stramonium (2004) inhibitore ALS enzima (B/2)

8. Chenopodium album (2007) inhibitore ALS enzima (B/2)

U ovom radu je ispitivana rezistentnost populacija korovske vrste Datura stramonium L. sa različitih lokaliteta

južnog Banata na imazetapir koji pripada grupi ALS inhibitora.

MATERIJAL I METODE

U periodu 2007-2011 obavljena su ispitivanja rezistentnosti 3 populacije korovske vrste Datura stramonium L.

na imazetapir. Semena su prikupljena sa lokaliteta Kovin, Deliblato i Bavaništa, sa parcela na kojima je bila

višegodišnja primena ALS herbicida. Primena ALS herbicida na parceli lokaliteta Kovin bila je 7 uzastopnih godina,

Deliblato i Bavanište 6 godina. Ispitivanja su obavljena u laboratorijskim uslovima. Za potvrdu pojave rezistentnosti

primenjene su sledeće količine imazetapira: 50, 80, 100 i 120 g a.m. ha-1. Primenjenim biološkim i biohemijskim

metodama praćena je dužina korena, procenat preživelih klijanaca, visina stabla, lisna površina i ukupna sveža i suva

masa kao i aktivnost ALS enzima. Na osnovu dobijenih rezultata izračunata je efektivna doza (ED50). Indeks

rezistentnosti izračunat je po formuli koju su dali Clark i Moss (1989) [7], kao odnos efektivne doze herbicida koja

redukuje 50% ispitivane parametre očekivano rezistentne populacije i osetljive populacije. Nivo rezistentnosti na

osnovu ukupne sveže i suve mase određen je po skali Moss i sar. (1999) [8]. Statistički podaci su obrađeni analizom

varijanse (ANOVA), a značajne razlike su utvrđene t-test. Herbicidne količine koje su redukovale ispitivane parametre

za 50% izračunate su za svaki herbicid i populaciju. Sa ciljem utvrđivanja razlika u osetljivosti između populacija na

osnovu redukcije sveže mase, rezultati sveže mase izraženi su u nivoima na osnovu skale Moss i sar., (1999) koja sadrži

nekoliko nivoa osetljivosti (S, 1*,2*,3*,4* i 5*).

5*/4* - potvrđena rezistentnost, mala verovatnoća lošeg delovanja herbicida, 3*/2* -potvrđena rezistentnost, mogućnost

da je došlo i do redukcije udelovanju herbicida, 1* - rana indukcija rezistentnosti, mogućnost da je došlo do redukcije

delovanja herbicida , S - osetljivost

Primenom biohemijske metode ispitivanje aktivnost ALS enzima in vivo vršeno je merenje količine akumuliranog

acetoina u biljnom tkivu u prisustvu i odsustvu herbicida ALS inhibitora.

Postojanje pojave rezistentnosti se potvrđuje samo onda ako se rezistentne populacije ne mogu kontrolisati

dozom koja je letalna za osetljivu populaciju i ako se utvrdi postojanje statistički značajnih razlika između očekivano

rezsistentnih i osetljive populacije. Ovakav tip testa ne može da da odgovor o mestu i mehanaizmu rezistentnosti, ipak

ima značaja za identifikaciju i odabir biljaka za utvrđivanje pojave rezistentnosti prema herbicidima.

REZULTATI

U cilju utvrđivanja pojave rezistentnosti, primenom bioloških metoda praćen je uticaj herbicida inhibitora

acetolaktat sintetaze (Pivot 100 E) na morfometrijske parametre ispitivanih populacija korovske vrste Datura

stramonium L. Reakcije biljaka praćene su na osnovu promene morfometrijskih parametara pri određenim količinama

herbicida. Takođe, biohemijskom metodom praćene su reakcije biljaka na osnovu količine akumuliranog acetoina u

očekivano rezistentnim i osetljivim populacijama Na osnovu dobijenih rezultata određen je indeks rezistentnosti (RI) za

ispitivane parametre.

Indeks rezistentnosti = ED50 očekivano rezistentne / ED50 osetljive populacije

http://weedscience.org/Details/Case.aspx?ResistID=5056














19

Na osnovu dobijenih rezultata za ispitivane parametre predstavljene IR možemo konstatovati da IR ima male

vrednosti (Deliblato =0,95-1,13; Kovin = 0.97-1.22 i Bavanište = 0,83-1,23), što ukazuje da su ispitivane populacije i

dalje osetljive na primenjene količine imazetapira. Vrednosti indeksa rezistentnosti za ispitivane parametre prikazani su

tabeli 1.

Tabela 1. Indeksi rezistentnosti populacija Datura stramonium L.

Table 1. Indices of resistant populations of Datura stramonium L.

ispitivani parametri

Populacije

Deliblaro Kovin Bavanište

procenat preživelih biljaka

relativna dužina korena

visina biljaka

ukupna sveža masa

ukupna suva masa

ukupna površina lista

aktivnost ALS enzima

1

0.99

1.05

0.97

1.13

0.95

1.08

1.2

1

1.08

1.13

1.22

1.2

0.97

0.83

0.99

1.23

1.18

1.12

0.94

1.16

U tabeli 2. prikazani su rezultati redukcije sveže mase ispitivanih populacija Datura stramonium L. izražene u nivoe

rezistentnosti.

Tabela 2. Nivoi rezistentnosti

Table 2. Resistance level

populacije

imazetapir g am ha-1/ nivoi rezistentnosti

50 80 100 120

Kovin 1 S S S

Deliblato S S S S

Bavanište S 2 S S

ZAKLJUČAK

Istraživanja su izvedena sa ciljem utvrđivanja razlika među populacijama Datura stramonium L. u pogledu

osetljivosti na herbicide ALS inhibitore (a.m. imazetapir). Rezultati bioloških i biohemijskih ispitivanja ukazuju da su

ispitivane populacije sa lokaliteta Kovin, Deliblato i Bavanište osetljive na imazetapir

Na osnovu prikazanih rezultata može se zaključiti da višegodišnja primena herbicida ALS inhibitora nije

dovela do smanjene osetljivosti ispitivanih populacija Datura stramonium L. na imazetapir. Međutim, i ako nije

utvrđena rezistentnost ispitivanih poulacija neophodna je primena integralnih mera u kontroli korova kako bi

predupredili i smanjili uslove za razvoj pojave rezistentnosti na našim prostorima.







20

Literatura: [1] Clay D.V., Underwood C (1990): The identification of triazine and paraquat-resistant weed biotypes and their response to other

herbicides. EUR 11561-Importance and Perspectives on Herbicides-resistant Weeds, R Gavalloro; G Noye, (eds), Office for

Official Publications of the European Communities, Luxemburg, pp 47-55.

[2] Moss S. R (1995): Techniques for determining herbicide resistance. Proceedings of the BCPC- Weeds, pp. 547-556.

[3] Lovell S. T., Wax M. L., Simpson M. D, McGlamery M (1996a): Using the in Vivo Acetolactate Synthase (ALS) Assay for

Identifying Herbicide-Resistant Weeds. Weed Technology, 10, 936- 942.

[4] Mallory-Smith C. A., Thill C. D., Dial J. M (1990a): Identification of Sulfonylurea Herbicide-Resistant Prickly Lettuce (Lactuca

serriola). Weed Technology, 4: 163-168.

[5] Primiani M. M., Cotterman C. J., Saari L. L (1990): Resistance of Kochia (Kochia scoparia) to Sulfonylurea and Imidazolinone

Herbicides. Weed Techology, 4, 169-172.

[6] Weedscience.com (2015):. International Survey of Herbicide Resistant Weeds

[7] Clark J. M., Moss S. R (1990): The distribution and control of herbicide resistant Alopecurus myosuroides (black-grass) in central

and eastern England. Proc. Bright. Crop. Protect. Conference-Weeds, 301-308.

[8] Moss S. R., Clarke H. J., Blair M. A., Culley N. T., Read A. M., Ryan J. P., Turner M (1999): The occurrence of herbicide-

resistant grass-weeds in the United Kingdom and a new system for designating resistance in screening assays. Proceedings of the

BCPC- Weeds, pp. 179-184.







21

PEPELJASTI GROŽĐANI MOLJAC (LOBESIA BOTRANA)

UTVRĐIVANJE FENOLOŠKOG MODELA

Koordinator PIS dipl.ing. Jovančić Vesna,

Izvršilac PIS dipl.ing. Ančevski Željko

Izvršilac PIS dipl.ing. Pantelić Dejan

Izvod: U periodu od pet godina praćen je let pepeljastog grožđanog moljca (Lobesia botrana) na lokaltetu

Vršac i utvrđivan је fenološki model za ovu štetočinu. Fenološki model omogućava lakše praćenje i suzbijanje štetnog

organizma. On uzima u obzir akumulisanu toplotu kao osnovni faktor u razvoju insekata. Uspostavljanjem modela, na

osnovu temperatura koje su prisutne u regionu možemo predvideti dinamiku leta i broj generacija. Time se olakšava

preduzimanje mera u cilju suzbijanja štetočine.

Ključne reči: Lobesia botrana,fenološki model

THE EUROPEAN GRAPEVINE MOTH

PHENOLOGY MODEL DETERMINATION

Coordinator PIS BSc. Jovančić Vesna,

The perpetrator PIS BSc. Ancevski Zeljko

The perpetrator PIS BSc. Pantelić Dejan

Abstract: During a four-year period, the flight of the European grapevine moth has been followed in the

region of Vrsac and a phenology model has been determined for this pest. The phenology model allows easier

monitoring and controlling the harmful organism. It takes into account the accumulated heat as the main factor in insect

development. Flight dynamics and the number of generations can be predicted by establishing models, based on the

temperatures present in the region. This facilitates taking measures aimed at controlling the pest.

Keywords: Lobesia botrana, phenology model

UVOD

Fenološki model se koristi za praćenje životnog ciklusa insekata. Naučno je dokazano da životni ciklus insekta

zavisi od akumulisane toplote. Prelaz iz jednog razvojnog stadijuma u drugi zavisi od toga koliko jedinka akumuliše

toplote. Zbog klimatskih promena potreba izrade ovakvog modela je još veća jer se aktivnost insekata vezuje za

temperature a ne za kalendarski period godine. Prognozno izveštajna služba AP Vojvodine je od 2010. godine počela sa

izradom ovog tipa modela za veći broj ekonomski značajnih štetočina na teritoriji koju pokriva njen rad. Za formiranje i

praćenje fenološkog modela neophodno je da u datom zasadu postoji postavljena meteorološka stanica sa koje će se

sakupljati svakodnevno temperature. Takođe je neophodan podatak o gornjim i donjim temperaturama koje su potrebne

za razvoj praćenog insekta. Vizuelnim pregledima se prati razvoj svakog razvojnog stadijuma insekta i stavlja u

korelaciju sa akumulisanim temperaturama. Na taj način dolazi do formiranja fenološkog modela. Za izradu fenološkog

modela za pepeljastog grožđanog moljca gornja i donja temperatura iznad i ispod kojih nema razvoja su 10 i 30° C. Na

lokalitetu Vršac počev od 2010. godine praćen je let pepeljstog grožđanog moljca uz pomoć feromonskih klopki.

Takođe je u istom zasadu postavljena automatska meteorološka stanica. Vizuelnim pregledima je registrovano

polaganje jaja, piljenje gusenica, trajanje generacije i praćen je broj generacija tokom godine.

o Uvod

o Biologija pepeljastog grožđanog moljca

o Fenološki model

o Zaključak

o Literatura







22

BIOLOGIJA PEPELJASTOG GROŽĐANOG MOLJCA

Lobesia botrana – pepeljasti grožđani moljac je najpoznatiji kao štetočina plodova vinove loze, osim vinove

loze ima širok raspon biljaka domaćina, čak iz 27 familija, kako gajenih tako i korovskih..Rasprostanjen je u većem

delu Evrope, delovima Azije, Afrike, Amerike, pre svega u područijima sa mediteranskom klimom. Štete pričinjava

larva koja se ubušuje u bobice. Prezimljava u stadijumu lutke pod oljuštenom korom čokota, u pukotinama kolja, ispod

lišća i sličnim mestima. U našem regionu ima 3 generacije godišnje. Leptir je aktivan od ranog proleća do kraja leta.

Eklozija leptira prezimljujuće generacije počinje kada se dnevne temperature ustale iznad 10°C. Ženka prve generacije

polaže jaja pojedinačno na peteljku ili osu grozda u vreme cvetanja vinove loze. Gusenice se hrane cvetnim pupoljkom,

cvetom a kasnije tek formiranom bobicom. Pri ishrani prave upredak i po tome se njihovo prisustvo lako uočava. Ženke

druge generacije polažu jaja na bobice grozdova koje su tad veličine zrna graška. Gusenice se ubušuju u bobice i na

ulaznom mestu se zapaža pređa. Treća generacija leti u avgustu mesecu i ženke tada polažu jaja na površinu bobica koje

su u fazi sazrevanja (šarka). Na mestu dodira dve bobice larva se ubušuje, hrani se unutar bobice, a prisutvo se uočava

po upretku koji formira između više bobica. [1]

Morfologija: Leptir je sitan, 5-7 mm u rasponu krila, krem-bele boje sa sivim, crnim i braon oznakama. Zadnji larveni

stadijum je 10-15 mm, boje žućkasto zelene do sivkasto zelene. Lutka je 5-6 mm, braon boje. Jaja su sitna, do 1 mm,

tek položena prozirna da bi se sa embrionalnim razvićem boja menjala u žućkastu. [2]

Slika 1.Lutka

Picture 1. Doll

Pepeljasti grožđani moljac je značajna štetočina vinove loze, ali su kod nje značajnije indirektne štete nego

direktne. U slučaju vlažnog vremena pred berbu na oštećenim bobicama kao i susednim dolazi do razvoja truleži čime

se važnost suzbijanja ovog insekta povećava. Ova štetočina se u vršačkom vinogorju redovno javlja, a brojnost varira od

godine do godine. Za njen razvoj odgovaraju godine sa učestalim padavinama i odsustvom perioda visokih temperature

i niske relativne vlažnosti vazduha. Posebno je karakteristično za nju to da nema pozitivne korelacije između broja

uhvaćenih leptira na feromonskim klopkama i stvarnih šteta. Često je visok mortalitet jaja – na relativnoj vlažnosti

vazduha i 40% i nižoj kao i temperaturama višim od 30°C jaja propadaju. Iz tog razloga je neophodno praćenje svih

razvojnih stadijuma. Takođe je kritičan broj za potrebu za suzbijanjem različit u zavisnosti od namene grozda tj. da li je

stono ili vinsko i takođe od generacije tj.nisu istog značaja štete od prve i treće generacije.

Slika 2.Gusenica prve generacije

Picture 2.Gusenica first generation







23

FENOLOŠKI MODEL

Kod izrade fenološkog modela let leptira je praćen feromonskim klopkama koje su postavljene u zasadu

vinove loze na lokalitetu Vršac u periodu od 5 godina. Karakteristika leta u region je da imago leti u okviru jedne

generacije u dugom vremenskom period (razvučen let) i u više tzv. pikova (maksimum leta).

Grafikon 1.Razvučeni let generacija [3]

Graph 1 Extensive Flight generation [3]

U istom zasadu je postavljena automatska meteorološka stanica za prikupljanje meteoroloških parametara.

Vizuelnim pregledima je registrovana dinamika polaganja jaja i njihovo piljenje kao i prisutnost gusenica. Akumulacija

toplote se izražava kroz stepen dane (CDD) i predstavlja sumu temperatura između minimalne i maksimalne za

pepeljastog grožđanog moljca računajući period od 01.01. Početak leta se definiše terminom biofiks i označava period

početka kontinuiranog leta imaga.

Tabela 1.Temperaturne akumulacije

Table 1.Temperaturne accumulation

Događaj Godina Akumulisani CDD od 01.01.

2011. 2012. 2013. 2014. 2015. 2011. 2012. 2013. 2014. 2015.

Biofiks 22.04. 12.04. 22.04. 23.03 09.04 93 84 71 42 13

Max leta

I gen 28.04. 17.04. 02.05. 22.04. 30.04. 126 98 194 106 105

Max leta

II gen 14.06. 14.06.

12.06.

19.06.

18.06.

17.06.

22.06.

516 572

525

627

547

595

634

Max leta

III gen 15.08. 09.08. 15.08.

21.08.

25.08.

31.07.

06.08.

1276 1463 1421 1255

1186

1286







24

ZAKLJUČAK

Petogodišnjim praćenjem leta imaga pepeljastog grožđanog moljca i stavljanjem u korelaciju može se zaključiti da

se događaji iz životnog ciklusa mogu dovesti u vezu sa sledećim CDD:

Biofiks se dešava na 70-90 CDD Maksimum leta I generacije: 100-120 CDD Maksimum leta II generacije: 520-600 CDD Maksimum leta III generacije: 1250-1450 CDD Dužina embrionalnog razvića: 70CDD. Ovaj podatak je dobijen beleženjem broja dana trajanja od sveže

položenog jajeta do piljenja gusenice iz njega.

Iz podataka u tabeli se može zaključiti da nekih godina iako se početak leta desio znatno ranije (2014-2015.)

maksimum leta je bio ipak u period 100-120 CDD.Takođe su visoke temperature jula meseca 2015. godine dovele do

najvećeg ulova leptira na feromonskim klopkama krajem jula, ali je to u iznosu CDD -1200.

Fenološki model nam omogućava predviđanje događaja u životnom ciklusu insekta na osnovu temperature i

vegetacionom periodu i kao takav je vrlo upotrebljiv parametar u cilju sprovođenja mera zaštite.

Literatura:

[1] Priručnik izveštajne i prognozne službe zaštite poljoprivrednih kultura (1983) – kolektiv autora

[2] http://www.ipm.msu.edu/uploads/files/Forecasting_invasion_risks/europeanGrapevineMoth.pdf

[3] http://www.pisvojvodina.com

http://www.pisvojvodina.com/







25

KUKURUZNI PLAMENAC (OSTRINIA NUBILALIS)

Dragan Stefanovski, dipl.ing.

Izvod: Kukuruzni plamenac (Ostrinia nubilalis) kao polifagna štetočina napada preko 240 biljnih vrsta iz 40

različitih porodica. Najznačajnija biljka hraniteljka za ovu štetočinu je kukuruz. Larva kukuruznog plamenca koja

oštećuje listove kukuruza, klipove tj. zrna, drške klipova , metlicu i stablo koji se lome i tako napadnute biljke su

izgubljene za prinos. Indirektne štete koje pričinjava ova štetočina su naseljavanje raznih gljiva na mestu ubušenja čime

se smanjuje tržišna i upotrebna vrednost zrna kukuruza. Visina smanjenja prinosa kukuruza zavisi pre svega od

intenziteta napada ove štetočine. Smatra se da prisustvo jedne gusenice u biljci kukuruza povlači za sobom smanjenje

prinosa za oko 5,5%, odnosno, ukoliko je njihov broj veći (na primer 5), svaka gusenica smanjuje prinos za oko 2,7%

[1]. Smanjenje prinosa kukuruza usled napada kukuruznog plamenca pojedinih godina može biti i veće od 25%. U radu je predstavljena dinamika leta kukuruznog plamenca (Ostrinia nubilalis) kao I utvrđivanje zdravstvenog

stanja klipova kukuruza raznih grupa zrenja na različitim lokacijama.

Ključne reči: kukuruzni plamenac, larva, štete, prinos

EUROPEAN CORN BORER (OSTRINIA NUBILALIS)

BSc, Dragan Stefanovski

Abstract: European corn borer (Ostrinia nubilalis) as polyphagous pest attacks more than 240 plant species

from 40 different families. The most important host plant for this pest is corn. Corn borer larvae, which damages the

corn leaves, cobs, i.e. kernels, maize handles, tassel and stalk which are broken and so attacked plants are lost for yield.

Indirect damages caused by these pests are settling various mushrooms at the place of drilling reducing the market and

utility value of corn kernels. The amount of corn yield depends primarily on the level of infestation from this pest. It is

believed that the presence of one larval plant corn reduces yield with about 5.5%, i.e., if their number is higher (eg 5),

each caterpillar reduces the yield of about 2.7% [1]. Reduction in yield due to corn borer attack in some years may be

higher than 25%.

The paper was presented to the flight dynamics of the European corn borer (Ostrinia nubilalis) and state of

health ears of corn of different maturity groups in different locations.

Keywords: corn borer, larvae, damage, yield

ŽIVOTNI CIKLUS

Kukuruzni plamenac ima dve do tri generacije godišnje. Zimski period provodi u stadijumu odrasle gusenice u

kukuruzovini i drugim ostacima biljki-domaćina. U to vreme gusenice se nalaze u fazi tzv. „zimske dijapauze“ [2].

Odrasla gusenica je veličine 2 do 2,5 cm. U proleće dolazi do preobražaja gusenice u lutku. Leptiri se pojavljuju od

početka maja meseca do sredine oktobra. Odrasle jedinke – ženke i mužjaci se međusobno razlikuju ne samo po građi

genitalija, nego i po veličini, obliku i obojenosti tela. Ženka je krupnija. Obično se prvo pojavljuju mužjaci, a kasnije

dolazi do dominacije ženki [2]. Leptiri danju miruju, a lete u večernjim časovima i noću. Nakon kopulacije dolazi do

polaganja jaja najčešće na naličje lista kukuruza uz glavni nerv u grupicama od 15 do 45 jaja, poređana kao krljušt u

riba. Jedna ženka položi od 100 do 900 jaja. Embrionalni razvoj traje 3-14 dana. Tek izležene gusenice se kratko

zadržavaju na mestu gde su se izlegle, a onda migriraju ka „fišeku“ vršnog lišća i u pazuhe listova [2]. Posle drugog i

o Životni ciklus

o Praćenje bronosti

o Mere suzbijanja

o Zaključak

o Literatura







26

trećeg presvlačenja gusenice kukuruznog plamenca započinju masovnu migraciju prema nezaposednutim delovima

biljke. Na pogodnim mestima, obično ispod rukavca listova ili u zoni klipa one prodiru u unutrašnjost stabljike,

odnosno klipa. Tu će se dalje razvijati i dočekati zimu (ili će se na tom mestu – u slučaju pojave druge generacije –

preobraziti u lutke) [2]. Gusenice prve generacije oštećuju lišće i metlicu, a druge generacije zrno i klip i nanose veće

štete.

Slika 1. Imago Ostrinia nubilalis Slika 2.Jajno leglo Picture 1. Imago Ostrinia nubilalis Picture 2.Jajno leglo

Slika 3. Gusenica (larva) Slika 4. Lutka

Figure 3. caterpillar (larva) Figure 4. The doll

PRAĆENJE BROJNOSTI

Praćenje brojnosti kukuruznog plamenca vršeno je pomoću svetlosnih lampi. Na teritoriji koju pokriva PSS

Vršac nalazile su se dve svetlosne lampe: na lokaciji Bela Crkva i Deliblato.

Monitoring polaganja jaja i piljenja gusenica kukuruznog plamenca se obavljao pregledom 300 biljaka u usevu

semenskog kukuruza na lokalitetu Vršački ritovi i Miletićevo.

Početak leta je registrovan 01.05.2015 god., pik leta je bio 21.05.2015 god., a maksimum leta prve generacije

je bio u periodu od 06.-08.06.2015 god. na oba lokaliteta.Broj imaga na svetlosnim lampama je naglo pao od

20.06.2015 kada je naišao period zahlađenja i broj položenih jajnih legala je takođe naglo smanjen posle tog perioda.

Prva položena jajna legla su uočena 15.05.2015 god. u usevu semenskog kukuruza a pik polaganja jaja je bio

30.05.2015 a 26.06.2015 god.registrovano je masovno piljenje gusenica.Suzbijanje ove štetočine vrši se upravo u vreme

početka piljenja gusenica.

Tabela 1. Dinamika leta Ostrinia nubilalis

Table 1. Flight dynamics of Ostrinia nubilalis

TABELA

Štetni organizam: Ostrinia nubilalis

Lokacija monitoringa: Vršac/Bela Crkva/Kukuruz

Lokacija AMS Bela Crkva

Godina: 2015

Događaj Datum Broj imaga







27

prvi ulov imaga 01.05.2015 1

pik leta 21.05.2015 39

maksimum leta I gen. 08.06.2015 144

pik leta 07.07.2015 45

maksimum leta II gen. 23.07.2015 692

kraj leta 26.09.2015 2

Početak leta II generacije kukuruznog plamenca je bio od 10.07., pik leta je bio 17.07., a maksimum leta II

generacije 23.07.2015 god. kada je za jednu noć uhvaćeno 692 imaga. Početak piljenja jaja II generacije kukuruznog

plamenca registrovan je 16.07. a kraj leta druge generacije kukuruznog plamenca bio je 26.09.2015 godine.

Na području koje pokriva PSS Vršac izvršeni su vizuelni pregledi kukuruza u cilju utvrđivanja zdravstvenog

stanja klipova.Pregledani su usevi merkantilnih kukuruza ranih grupa zrenja radi registrovanja prisustva insekata-

kukuruzni plamenac (Ostrinia nubilalis) i pamukove sovice (Helicoverpa armigera) i gljiva prouzrokovača plesnivosti

klipa -Asperillus sp.,Penicillium sp.,Fusarium sp.,Cladosporium sp. Pregledano je 100 klipova/ parceli, predstavljeno je

utvrđeno zdravstveno stanje predstavljeno je u tab. 2..?

Tabela 2. Pregled zdravstvenog stanja klipova kukuruza raznih grupa zrenja na različitim lokalitetima

Table 2. View the health status of various groups ears of corn ripening at different locations

Lokalitet

Hibrid/fao grupa

Bez

sim

pto

ma

Sa

mo i

nse

kti

Sa

mo F

usa

riu

m

Sa

mo A

sper

gil

lus

Sa

mo C

lad

osp

ori

um

Sa

mo P

enic

illi

um

Inse

kti

+ F

usa

riu

m

Inse

kti

+P

enic

illi

um

Inse

kti

+ A

sper

gil

lus

Inse

kti

+ C

lado

spo

riu

m

Miletićevo P9175CRM91/260 74 20 0 0 1

2 2 0 1 0

Gudurica PR38A79crm91/260 83 11 2 0 1 1

1 1 0 0

Vršac P9241 95 2 1 1 0 0

1 0 0 0

Bela

Crkva

KWS Kinemas/330 75 17 0 1 0 4

0 2 0 1

Crvena

Crkva

KWS Krabas/300 89 5 2 0 0 0

2 0 1 1

Pavliš DKC 4590/310 86 10 1 1 1 1

0 0 0 0

Gaj PR37N01crm97 71 12 3 6 1 3

0 3 1 0

Deliblato PR38A79crm91/260 93 2 2 0 0 3

0 0 0 0

Crvena

Crkva

KWS 3381/390 86 10 0 2 0 1

0 1 0 0

Plandište PR38A79CRM91 68 24 0 0 6 2

0 0 0 0







28

Takođe obavljen je i vizuelni pregled klipova kukuruza kasnih grupa zrenja na različitim lokalitetima koje pokriva PSS

Vršac.

Na parcelama koje su bile u monitoringu kontrolisano je 100 klipova/parceli u cilju prisustva oštećenja od insekata

(kukuruznog plamenca i pamukove sovice) kao i prisustva gljiva koje prouzrokuju plesnivost klipova i mogu pod

određenim uslovima produkovati toksine (Aspergillus sp.,Fusarium sp., Penicillium sp.,Cladosporium sp.). U tab.2.

predstavljeno je zdravstveno stanje…

Tabela 3. Pregled zdravstvenog stanja klipova kukuruza kasnih grupa zrenja na različitim lokalitetima

Table 3. Viewing health status ears of corn late maturity groups in different localities

Lokalitet

Hib

rid

/FA

O g

rup

a

Bez

sim

pto

ma

S

amo

in

sek

ti

In

sek

ti +

Fu

sari

um

S

amo

Fu

sari

um

S

amo

Asp

erg

illu

s

In

sek

ti +

Asp

ergil

lus

In

sek

ti +

Fu

sari

um

+

Asp

erg

illu

s

Sam

o P

enic

illi

um

In

sek

ti +

Pen

icil

liu

m

In

sek

ti +

Fu

sari

um

+

Pen

icil

liu

m

Sam

o C

lad

osp

ori

um

Inse

kti

+ F

usa

riu

m +

Cla

do

spo

riu

m

Inse

kti

+

Cla

do

spo

riu

m

Inse

kti

+

Pen

icil

liu

m +

Cla

do

spo

riu

m

Inse

kti

+ F

usa

riu

m +

Pen

icil

liu

m +

Cla

do

spo

riu

m

Izbište ZP606/600 57 30 5 3 0 1 0 2 1 1 0 0 0 0 0

Plandište ZP 606/600 36 19 4 10 2 8 7 2 3 7 1 0 0 1 0

Vršac PR 9911/500 98 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Margita DKC 5222 49 32 1 3 0 1 0 0 4 2 3 1 4 0 0

Potporanj NS 6010/600 61 16 3 2 3 1 3 1 5 3 2 0 0 0 0

Kovin P1114CRM110/670 79 13 0 3 2 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0

Crvena

Crkva

ZP 666/600 88 9 0 2 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Dupljaja P1114CRM110/670 94 4 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Kovin PR34N43CRM110/600 72 20 0 3 2 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Bela

Crkva

P0865/600 99 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

MERE SUZBIJANJA

Za smanjenje brojnosti kukuruznog plamenca primenjuje se kombinacija agrotehničkih, mehaničkih, bioloških

i hemijskih mera borbe kao i gajenje otpornih hibrida. Agrotehničke mere suzbijanja: uništavanjem kukuruzovine, u

jesen ili u rano proleće, uništavaju se i gusenice u njoj. Pre svega dubokim oranjem, neposredno posle berbe kukuruza,

postiže se zaoravanje svih ostataka kukuruza, zajedno sa gusenicama koje se u ovima nalaze. Tarupiranje kukuruzovine

takođe doprinosi smanjenju broja štetočine. Takođe uništavanje neiskorišćenih stabljika kukuruza trebalo bi izvesti

najkasnije do početka maja jer se na ovaj način redukuje njihova brojnost, jer u stabljikama kukuruza prezimljava preko

90 % gusenica Ostrinie nubilalis.

Treba voditi računa i o različitoj otpornosti gajenih hibrida kukuruza prema kukuruznom plamencu, jer neki

hibridi ispoljavaju bolju, a drugi slabiju prirodnu otpornost, odnosno tolerantnost prema ovoj štetočini, a postoje i

razlike kod istih hibrida ukoliko su sejani i gajeni pod različitim uslovima. U tom pogledu naročiti značaj mogu imati

faktori, kao što su rok setve, broj biljaka po jedinici površine, navodnjavanje i sl. Isto tako, postoje osetne razlike po

godinama proizvodnje [2]. Posebnu pažnju treba obratiti kod proizvodnje kukuruza šećerca i semenskog kukuruza jer su

oni posebno atraktivni za ovu štetočinu.







29

Primeni hemijskih sredstava i „bakterioloških preparata“ prethodi, kao i u svim drugim slučajevima, prethodno

utvrđivanje kritičnog broja pojave štetočine. On iznosi 10% ako se radi o usevu kukuruza šećerca, 20% ako se radi o

usevu semenskog kukuruza, a 40% ako se radi o tzv. merkantilnom kukuruzu. Ako se merkantilni kukuruz gaji u

uslovima navodnjavanja, onda kritičan broj ima vrednost 30%. Kritičan broj-je broj, odnosno procenat biljaka u usevu

sa uočljivim prvim oštećenjima (na lišću, najčešće fišeku gornjeg lišća, u fazi koja prethodi metličenju) koje je naneo

kukuruzni plamenac [4]. Prilikom tretmana insekticidima treba primeniti insekticide koji imaju ovicidno (delovanje na

položena jaja) i larvicidno delovanje (delovanje na ispiljene larve). Za hemijske tretmane mogu se primeniti sledeći

preparati : Coragen 20 SC u dozi 0,15-0,20 l/ha (ovicidno i larvicidno delovanje), Avaunt 0,20-0,25 l/ha (larvicidno

delovanje), Match 0,3 l/ha (larvicidno delovanje), Fobos 0,20-0,30 l/ha, Talstar 0,20-0,30 l/ha, preparati na bazi

piretroida i dr. Za biološko suzbijanje kukuruznog plamenca koriste se i bioinsekticidi na bazi bakterije Bacillus

thuringiensiskurstaki.

ZAKLJUČAK

Na osnovu napred izloženog, treba primeniti sve agrotehničke mere koje doprinose smanjenju brojnosti populacije

kukuruznog plamenca u proleće.

Za setvu kukuruza treba odabrati hibride koji su otporniji i tolerantniji na napad ove štetočine.U proizvodnji kukuruza

posebnu pažnju posvetiti kukuruzu šećercu i površinama pod semenskim kukuruzom.

S obzirom da se javlja svake godine i da pojedinih godina nanosi velike štete, kao što je bilo ove a naročito prethodne

dve godine, kukuruznog plamenca treba i dalje pratiti ulovom na svetlosne lampe kao i vizuelnim pregledima u polju i

intervenisati hemijskim ili biološkim preparatima kada brojnost ove štetočine pređe prag štetnosti.

Literatura: [1] Dr Aleksandar Stanković, (1972): Fitofarmacija III deo, str.91-95

[2] Kolektiv autora, Priručnik prognozno izveštajne službe

[3] Kolektiv autora, Zaštita bilja, str. 44-45, 1983

[4] Kolektiv autora, (1986): Agrotehnika kukuruza, str. 57-58

[5] Interni podaci PSS Vršac o dinamici i kretanju štetnih Lepidoptera na području Vršca i Bele Crkve







30

ISHRANA KOZA

dipl.ing Goran Šašić

Izvod: Za razliku od drugih preživara koze mogu konzumirati daleko veći broj biljnih vrsta i to uglavnom

hraniva niske biološke vrednosti. Zahvaljujući fiziološkim funkcijama svog organizma ta hraniva pretvaraju u kvalitetne

namirnice namenjene ljudskoj upotrebi.

Ključne reči:Vrste hraniva, hranljive materije, obroci za pojedine kategorije

FEEDING GOATS

BSc. Goran Šašić

Abstract: Unlike other ruminant goats can consume a far greater number of plant species mainly feeds low

biological value. Thanks to the physiological functions of your body the nutrients are converted into high-quality

foodstuffs intended for human use.

Keywords: Types of nutrients, nutrients, and meals for certain categories

UVOD

Činjenica je da u zadnjih nekoliko godina veliki broj naših poljoprivrednih proizvođača, odnosno stočara, želi

da drži koze, što zbog podsticaja koje se dobijaju od strane države, tako i zbog sve traženijih proizvoda koza koji imaju

odgovarajuću cenu na tržištu. Često se misli da plemenite rase koza mogu svoje uzdržne i proizvodne potrebe

podmirivati hranivima lošijeg kvaliteta, što nikako nije slučaj! Za uspešnu proizvodnju i dug vek iskorišćavanja grla

neophodno je poznavanje fizioloških potreba ove vrste životinja i specifičnosti varenja. Samo tako možemo uticati na

bolji kvalitet, kako samih grla tako i povećanje njihovih proizvodnih osobina.

VRSTE HRANIVA

Najviše se u ishrani koza koriste kabasta hraniva, bilo u svežem stanju ili suvom kao seno i senaža. U svežem

stanju hraniva se koriste u letnjim mesecima, dok se u ostalom periodu godine koriste suva kabasta hraniva. Ukoliko je

paša kvalitetna koze mogu podmiriti svoje potrebe u potpunosti ili svojim većim delom sa pašnjaka. Najveći uticaj na

kvalitet pašnjaka ima prisustvo leguminoza i ukoliko je njihov udeo na pašnjaku veći, kažemo da je pašnjak kvalitetniji

i obrnuto, ukoliko ih ima manje pašnjak je slabijeg kvaliteta. Takav pašnjak je moguće oplemeniti setvom u jesen ili u

rano proleće.

Slika 1. Koze na ispaši

Picture 1. Goats grazing

o Uvod

o Vrste hraniva

o Potrebe u hranjljivim materijama

o Obroci za pojedine kategorije

o Zaključak

o Literatura







31

Koze u velikoj meri koriste mlade izdanke i pupoljke drveća i žbunja. Dokazano je brojnim primerima u

literaturi da i kada konzumiraju svežu zelenu hranu biraju hraniva koja su biološki vrednija.

Seno livadskih trava, deteline i lucerke se smatra veoma kvalitetnim u ishrani koza. Na njegov kvalitet utiče

faza zrelosti kada se vrši otkos i tehnika sušenja. Samo sušenje može biti prirodno i veštačko. Gubici prirodnim putem

su veći nego kada se koristi veštačko sušenje.

Slika 2. Ishrana senom u savremenom kozarniku

Picture 2 Feeding hay in the modern Kozarnik

Od ostalih suvih kabastih hraniva koriste se u ishrani koza kukuruzovina i slama žitarica ili leguminoza.

Osnovna karakteristika kabastih hraniva odnosi se na činjenicu da ona imaju visok sadržaj sirovih vlakana, a nisku

svarljivost energije i proteina. Kada je u pitanju svarljivost hraniva limitirajući faktor odnosi se na sadržaj lignina, koji u

tkivima biljaka formira kompleks lignin - celuloza - hemiceluloza i time utiče na svarljivost. Sam kvalitet kabastih

hraniva u velikoj meri utiče na konzumiranje od strane preživara, pa tako kabasta hraniva visokog kvaliteta životinje

radije konzumiraju od onih koja su manje biološke vrednosti. U praksi kabasta hraniva treba ubirati pre početka

lignifikacije, odnosno smanjenja sadržaja proteina. Činjenica je da se u ishrani preživara koriste hraniva niske biološke

vrednosti, koja zahvaljujući fiziološkim osobinama koze ista pretvaraju u veoma kvalitetne namirnice za ljudsku

upotrebu kao što su mleko i meso. Takođe se mora napomenuti da ukoliko je paša kvalitetna , a to se ogleda u visokom

sadržaju leguminoza životinje će konzumirati manje količine dodatne hrane. Na hranljivu vrednost trava sa pašnjaka

utiče nekoliko faktora, i to vrsta biljaka, zrelost biljaka i plodnost zemljišta. Leguminoze proizvode više tona svarljive

suve materije po hektaru nego pašnjačke trave. Ali za leguminoze je potrebno bolje zemljište i veći su troškovi ulaganja

nego kod pašnjačkih trava. Sa povećanjem zrelosti biljaka prisutan je veći udeo stabljike u suvoj materiji biljaka što

utiče na kvalitet. To nam ukazuje na smanjenu koncentraciju proteina i vitamina u biljkama.

POTREBE U HRANLJIVIM MATERIJAMA

U odnosu na druge vrste domaćih životinja koze zahtevaju manje količine vode, jer za svoje uzdržne potrebe

obezbeđuju dobar deo vode iz paše i brsta. Količine vode zavise od temperature spoljne sredine, faze laktacije,

kategorije životinja, procentualnog sadržaja vode u kabastoj hrani idr.. Optimalna količine vode za kozu na početku

bremenitosti iznose 3,5-4,0, a za kozu u laktaciji 3-4l/kg suve materije hrane [1].

Energija je bitna zbog porasta jarića, plodnosti i pozitivnog uticaja na zdravstvenu otpornost čitavog organizma. U

slučaju njenog deficita dolazi do zaostajanja u razvoju, smanjenja plodnosti i samim tim proizvodnje.

Proteini u svom deficitu pored smanjenja proizvodnje, imaju za pojavu slabljenja imuniteta koji može dovesti i do

uginuća.

Od mineralnih materijana najvažniji makroelementi su Ca i P. Kosti sadrže oko 36% Ca i 17% P [1]. Jako

bitan je njihov međusobni odnos koji se kreće 1-2 dela Ca na 1 deo P [1]. Nedostatak ovih minerala utiče na pojavu

slabijeg razvoja jaradi, rahitisa i smanjenja proizvodnih osobina.

So je u ishrani koza bitna za varenje hrane. Koze koje imaju nedostatak u ovom makroelementu konzumiraju

kamenje, zemlju, ližu drvo i slično. Optimalan nivo soli u ishrani koza je 0,4 % od ukupne suve materije obroka.

Takođe važno je napomenuti da mlečne koze konzumiraju dva puta više soli u odnosu na koze za proizvodnju mesa.

Od mikroelemenata optimalne potrebe za jod su 0,2-0,8 mg/kg suve materije obroka prema Gueguen i sar. (1988), za

cink i mangan 50 mg/kg suve materije obroka po Gueguen i sar. (1988), kobalt 0,1 mg/kg suve materije obroka prema

Gueguen i sar. (1988), bakar 110 mg/kg suve materije obroka po Gueguen i sar. (1988). Potrebe koza za selenom iznose

0,1mg/kg suve materije obroka.







32

OBROCI ZA POJEDINE KATEGORIJE

Sva hraniva koja imamo na raspolaganju moraju da su zdravstveno ispravna. U daljem tekstu su primeri

obroka za koze [1]

Bremenite i zasušene koze

Primer 1.

Paša, dobro livadsko seno

454 grama 16% proteinskog dodatka

Primer 2.

454 grama kukuruzne silaže

454 grama kvalitetnog livadskog sena

318 grama suvih repinih rezanaca

Primer 3.

1.000 grama lucerkinog sena

454 grama livadskog sena

454 grama suvih repinih rezanaca

454 grama 16% proteinskog dodatka

Koze u laktaciji

Primer 1.

1.500 grama sena deteline

2.000 grama 14% proteinskog dodatka

Primer 2.

1.500 grama sena od travno detelinskih smeša


Primer 3.

454 grama kvalitetnog livadskog sena

2.500 grama kukuruzne silaže


Jarad na sisi

Prva dva dana jarad sisaju kolostrum, zatim 227-454 grama mleka dva do tri puta dnevno prema veličini tokom 6-9

nedelja, plus se dodaje 16% proteinski dodatak i livadsko seno po volji.

Odbijena jarad i godišnjaci

Livadsko seno po volji, 227-680 grama 16% proteinskog dodatka.

Priplodni jarčevi

Izvan sezone parenja; dobro livadsko seno po volji i paša.

U sezoni parenja: 454-908 grama 14% proteinskog dodatka, minerali, so, dobro livadsko seno i paša.

ZAKLJUČAK

Kvalitetno seno leguminoza i dobra paša predstavljaju osnovu u ishrani koza. Pored toga plemenite rase

zahtevaju i korišćenja koncentrata bez kojih je teško ostvariti dobre proizvodne rezultate. Samo ozbiljnim pristupom

uvažavajući specifičnosti ove vrste životinja u pogledu držanja, ishrane i nege možemo očekivati visok nivo

proizvodnje, koji će sigirno doprineti boljim ekonomskim pokazateljima samog gazdinstva što je i cilj svakog

poljoprivrednog proizvođača.

Literatura:

[1] Prof. dr. Milan Krajinović Ovčarstvo i kozarstvo, Novi Sad 2006;

[2] Prof.dr. Radomir Jovanović Ishrana ovaca, Novi Sad 1996;

[3] Dr. Dragan Glamočić docent Ishrana preživara praktikum, Novi Sad 2000.







33

STVARANJE BRENDA BANATSKOG OVČIJEG SIRA U CILJU OČUVANJA PROIZVODNJE

TRADICIONALNIH PROIZVODA OD MLEKA I AUTOHTONIH RASA OVACA CIGAJE I

VLAŠKO VITOROGE ŽUJE NA TERITORIJI OPŠTINE VRŠCA, BANATA I VOJVODINE

Dipl.ing.Zoran Rajković

Izvod: Jedan od razloga pokretanja stvaranja brenda, geografske zaštite Banatskog ovčijeg sira jeste očuvanje

autohtonih rasa ovaca Cigaja i Racke ovce – Vlaške Vitoroge Žuje, takođe i zbog opstanka tradicionalne proizvodnje

sira i očuvanju sela, popularizaciji seoskog turizma kao mogućnost proširivanja turističke ponude.

Pored geografske zaštite Banatskog ovčijeg sira radi se i na standardizaciji cele palete proizvoda od kravljeg mleka koji

se proizvode u domaćinstvima. Ovakvim pristupom pokušava se da kroz proizvode i marketng spreči dalje smanjivanje

stočnog fonda i napuštanje sela.

Domaći ovčiji sirevi, pretežno, se prerađuju u individualnim gazdinstvima i po nepovoljnim uslovima, stoga su

svi sirevi netipizirani po organoleptičkim i drugim osobinama, kao i prema hemijskom sastavu, što im znatno umanjuje

kvalitet.

Ključne reči: rase ovaca cigaja i vlaškovitoroga žuja, držanje i ishrana ovaca, standardizacija proizvoda,

tradicionalan proizvod

BRAND BUILDING BANAT SHEEP CHEESE IN ORDER TO PRESERVE THE PRODUCTION

OF TRADITIONAL DAIRY PRODUCTS AND INDIGENOUS SHEEP BREEDS CIGAJA AND

WALLACHIA VITOROGA BUZZING IN THE MUNICIPALITY OF VRSAC, BANAT AND

VOJVODINA

BSc. Zoran Rajković

Excerpt: One of the reasons for starting the creation of a brand, geographical protection of the Banat sheep

cheese is to preserve indigenous breeds of sheep cigaje and Racke sheep - Wallachia Vitoroga Jouyet, and also for the

survival of the local cheese production and preservation of the village, the popularization of rural tourism as a

possibility of expanding the tourist offer. In addition to geographical protection Banat sheep cheese works and to

standardize the entire range of products from cow's milk produced in the households. This approach attempts to have

the products and Marketng prevent further reduction of the livestock and rural exodus.

Domestic sheep cheeses, predominantly, are processed in individual farms and in adverse conditions, so all

cheeses untypeable by organoleptic and other characteristics, as well as to the chemical composition , which

significantly reduces their quality.

Keywords: sheep breeds Cigaja and vlaškovitoroga ball, breeding, feeding sheep, product standardization traditional

product

o Uvod – rase ovaca za proizvodnju ovčijeg sira u Banatu

o Držanje i ishrana ovaca

o Cilj i efekti registrovanja proizvodnje tradicionalnih proizvoda

o Zaključak







34

UVOD – RASE OVACA ZA PROIZVODNJU OVČIJEG SIRA U BANATU

Rase ovaca za proizvodnju mleka

Karakteristika ovaca za proizvodnju mleka jeste da se teško privikavaju na nove uslove sredine, odnosno

držanja. Imaju razvijeniji zadnji deo tela, posebno vime sa sisama pogodno za mašinsku mužu. Najznačajniji

predstavnici mlečnih rasa ovaca su: Istočno frizijska ovca, Lakon, Hios, Avasi, Sardinijska ovca. U poslednje vreme sve

češće se govori o očuvanju autohtonih rasa i njihovom značaju u budućem periodu. Činjenica je da prilikom stvaranja

plemenititih rase životinja, a u cilju očuvanja njihovim proizvodnih osobina dolazilo do ukrštanja u srodstvu unazad do

šeste generacije, a raznovrsnost njihovih gena je svedena na minimum. Autohtone rase trebaju da unesu genetičku

raznovrsnost, a samim tim kod plemenitih rasa otpornost na bolesti, skromnije uslove u pogledu ishrane i nege i čvršću

konstituciju i te kako neophodnu produktivnim rasama domaćih životinja. Na žalost mnoge autohtone rase su iščezle ili

su pred izumiranjem, pre svega zbog svoje niske profitabilnosti. U našoj zemlji preostale su sledeće: pramenka sa

svojim sojevima, čokanska cigaja, somborska cigaja.

Pramenka

Pramenka spada u najzastupljeniju domaću rasu ovaca. Odlikuje se velikom otpornošću, izdržljivošću i

skromnim uslovima u pogledu ishrane i nege. U našoj zemlji gaji se na ekstenzivan način, što znači da u toku leta

boravi na planinskim pašnjacima koji su siromašni u raznolikosti botaničkog sastava same paše. Zimi se drži u lošim

higijenskim uslovima, sa često veoma slabom ishranom.

Slika 1. sojevi pramenke na pašnjaku kod sela Straža opština Vršac

Picture 1. The strains of sheep in a pasture near the village guards Municipality of Vrsac

U našoj zemlji postoji više sojeva pramenke, koji se razlikuju prema veličini, prinosu, kvalitetu i boji vune.

Zajedničke karakteristike svih sojeva pramenki su: uska i duga glava, ovce su šute, ređe rogate, dok su ovnovi po

pravilu rogati. Svi sojevi pramenki su kasnostasni, što nam govori da polno sazrevaju sa 18 meseci, a porast završavaju

sa 3 – 4 godine.

Pramenka spade u rasu ovaca trojno kombinovanih proizvodnih sposobnosti (meso, mleko i vuna). Proizvodnja

mleka varira od 40 – 100 i više litara u laktaciji. U grupu pramenki sa rudom vunom spadaju sledeći sojevi: sjenički,

svrljiški, šarplaninski i ovčepoljski. U grupu pramenki sa grubom vunom spadaju: krivovirski, pirotski, lipski, kosovski,

bardoka, karakačanski, pivski, zetska žuja, vlašićki, kupreški, lički itd.

Cigaja rasa ovaca

Na teritoriji koju pokriva PSS „Agrozavod“ doo iz Vršca zastupljena je rasa ovaca cigaja koja je autohtona

rasa i za nju je karakteristično što je trojno kombinovanih proizvodnih sposobnosti i to namenjena za proizvodnju

mleka, mesa i vune. Smatra se da je nastala u Maloj Aziji odakle se proširila na Balkansko poluostrvo. Gaji se u

Rumuniji, Mađarskoj, Bugarskoj, Češkoj, Slovačkoj i Rusiji.







35

Slika 2. Ovce cigaja rase Slika 3 ovan cigaja rase

Picture 2.Sheep Tsigai race Picture 3 ram Tsigai race

Krupna je snažne konstitucije, sa prosečnom visinom grebena koja kod ovaca iznosi 60-75 cm, dok je kod

ovnova između 70-85cm. Telesna masa je kod ovaca 50-65 kg, a kod ovnova 70-100 kg. U pojedim zapatima ovce teže

i do 80 kg, a ovnovi i do 140, pa i više kilograma. Trup je u obliku pravougaonika, sa dubokim i uskim grudima. Noge

su visoke, čvrste, glava sa uskim čelom. Ovce su šute, dok ovnovi mogu imati i rogove. Uši su velike i klempave.

Izražen je ispupčen profil kod ovnova. Delovi tela koji nisu obrasli vunom su crne boje. Jagnjad se rađaju siva, crna i

šarena. Već sa oko četiri meseca dobijaju belu boju vune. Plodnost je između 140-180%. Ovce daju prosečno 2,5-4 kg,

a ovnovi 3,5-5 kg neprane vune. Randman vune se kreće oko 55%. Spada u dugorepe ovce.

Postoje dva tipa cigaje, i to Čokanski i Somborski tip. Čokanski tip cigaje se smatra genetskim resursom, zbog

čega ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva daje subvencije za njeno držanje. Lakši je i ne muze se za

razliku od Somborskog tipa cigaje.

Somborski tip cigaje nastao je ukrštanjem sa safolkom. Sa kvalitetnom ishranom daje u laktaciji od šest meseci

120-180 litara mleka.

Vlaškovitoroga žuja

Spada u autohtone rase koja igra važnu ulogu u našem ovčasrstvu. Ubraja se u pramenke i kombinovane rase,

jer služi za proizvodnju mleka, mesa i vune. Prirodno stanište ove rase je u Vojvodini, ali i u zemljama okruženja

(Mađarska i Rumunija). Spada u sitne ovce. Rasne karakteristike: glava srednje veličine uzana sa karakrerističnom

rogovima, mada u Mađarskoj postoji pored belih, crnih i šute ovce i ovnovi. Prilično je mlečna u laktaciji od 50 do 100

litara mleka i karakteriše je otpornost, izdržljivost. Brojno stanje ove populacije je veoma malo zastupljeno svega oko

895 ovaca u 4 stada i prosečna težina grla za ovce 51,90 kg i ovnovi 17 grla prosečne težine 69,22 kg

Slika 4. Vlaško vitoroga ovca Slika 5 ovan Vlaškovitoroge žuje

Picture 4. Wallachia vitoroga sheep Picture 5 ram Vlaškovitoroge noetics

Problem za odgajivanje obe rase je: mala brojnosti populacije za vitorogu žuju (teškoća u planu pripusta- mali

broj umatičenih ovnova), a kod cigaje problem je osetljivih jagnjadi i njihovom otežanom odgoju i neatraktivnosti kod

otkupljivača stoke.

DRŽANJE I ISHRANA OVACA

Držanje ovaca može biti različito intenzivno i najčešće ekstenzivno i najčešće se deli u tri grupe: čuvanjem u

stadima, u pregonima i u objektima.

Sami objekti za ovce po pravilu ne moraju da imaju termičku izolaciju, pogotovo ako se u objektima koristi

prostirka. Kod držanja ovaca u objektima sa prostirkom najvažnije voditi računa da spreče oboljenja disajnih organa i

puteva. Iz tog razloga treba nastojati da se vlažnost vazduha održava na što nižim granicama, a naročito sadržaj







36

amonijaka. Ovo se u praksi rešava prirodnom ventilacijom. Objekti najčešće služe za držanje ovaca u toku zime I kada

se odvajaju ovce sa jagnjadima.

Slika 6. Objekat za držanje ovaca na području PSS Vršac

Figure 6. Facility for keeping the sheep in the field of PSS Vrsac

Ishrana ovaca

Za razliku od goveda, ovce mogu konzumirati daleko veći broj biljnih vrsta. Ovde je potrebno istaći da su to

uglavnom hraniva niske biološke vrednosti, koja se zahvaljujući ovim vrstama životinja, odnosno njihovim fiziološkim

osobinama pretvaraju u veoma kvalitetne namirnice za ljudsku upotrebu (meso, mleko i vuna).

Najviše se u ishrani ovaca koriste kabasta hraniva, bilo u svežem stanju ili suvom kao seno i senaža. U svežem stanju

hraniva se koriste u letnjim mesecima, dok se u ostalom periodu godine koriste suva kabasta hraniva. Ukoliko je paša

kvalitetna ovce mogu podmiriti svoje potrebe u potpunosti ili svojim većim delom sa pašnjaka. Najveći uticaj na

kvalitet pašnjaka ima prisustvo leguminoza i ukoliko je njihov udeo na pašnjaku veći, kažemo da je pašnjak kvalitetniji

i obrnuto, ukoliko ih ima manje pašnjak je slabijeg kvaliteta. Takav pašnjak je moguće oplemeniti setvom u jesen ili u

rano proleće.

Seno predstavlja konzerviranu stočnu hranu nastalu sušenjem, sa procentom vlage do 15 %. Seno livadskih

trava, deteline i lucerke se smatra veoma kvalitetnim u ishrani ovaca. Na njegov kvalitet pre svega utiče faza zrelosti

kada se vrši otkos i tehnika sušenja. Samo sušenje može biti prirodno i veštačko. Gubici prirodnim putem su veći nego

kada se koristi veštačko sušenje.

Od ostalih suvih kabastih hraniva koriste se u ishrani ovaca kukuruzovina i slama žitarica ili leguminoza. Za

naš region se isključivo koriste pobrojana kabasta hraniva i niko ne koristi senažu i silažu u ishrani ovaca.

CILJ I EFEKTI REGISTROVANJA PROIZVODNJE TRADICIONALNIH PROIZVIDA

Problem u radu na projektu zaštite Banatskog ovčijeg sira je tradicionalno stočarenje, neadekvatni

neregistrovani, objekti, problem tržišta i plasman takvog specifičnog proizvoda.

Banatski ovčiji sir je tradicionalni sir koji se dugo godina proizvodi na način i tehnologijom koja je stara i nekoliko

vekova.

Tradicionalni sirevi iako su iz iste grupe sireva značajno se razlikuju po ukusu, jer ukus određuje paša koja je

tipična za područje na kome se životinje napasaju i mikroflora ambijenta. Tradicionalni proizvodi, proizvode se

uglavnom od termički neobrađene sirovine – sirevi iz sirovog mleka, što može predstavljati rizik od prisustva patogenih

mikroorganizama. Tako da se prilikom standardizacije sira krenulo sa – utvrđivanjem uslova držanja životinja, ishrana,

način muže, tehnologija čuvanja mleka i tehnologija prerade mleka. Urađen je anketni list i sprovedena je anketa po

terenu kod prerađivača mleka.

Da bi se dobio bezbedan proizvod u ovu proizvodnju se moralo uvesti strogo definisane veterinarsko sanitarne

mere koje su propisane zakonom i koje garantuju bezbednost namirnice i njihovu sledljivost od toga da:

1. osoba koja se bavi mužom i preradom mleka mora imati zdarvstveni karton - sanitarni pregled jednom u 6

meseci, kao potvrdu svog zdravstvenog stanja

2. životinje moraju imati mlečni karton u kojem će jasno stajati da je izvršena kontrola kod životinja na

prisustvo uzročnika tuberkuloze i bruceloze, da je izvršena kontrola na subkliničke mastite, što

podrazumeva potpisane ugovore sa veterinarskim stanicama

3. Prostorije u kojima se tradicionalni proizvodi proizvode treba da odgovaraju uslovima koji obezbeđuju da

se zadrži mikroklimat ali da ne dolazi do naknadne kontaminacije proizvoda tokom prerade regulisano

pravilnikom (Sl glasnik RS 11/09). Objekti u kojima se proizvode tradicionalni proizvodi moraju zadržati

mikroklimat koji tom proizvodu daje karakterističnost. Moraju imati pored neophodnog broja prostorija i

opreme i potvrdu o urađenoj DDD.







37

Slika 7. i 8. Tipičan objekat i prostorija za preradu mleka u domaćinstvima

Picture 7. and 8. A typical facility, and milk processing in households

4. ugovori sa specijalističkim veterinarskim institutima koji kontrolišu gotov proizvod

5. kvalitet sirovog mleka i tehnologija proizvodnje

Najveći problem predstavlja obezbeđivanje bezbedne sirovine što je regulisano „Pravilnikom o kvalitetu

sirovog mleka (Sl. glasnik RS 21/09)“.

Takođe sirovo mleko po pravilniku ne može da sadrži rezidue pesticida, metala, metiloida, rezidue

hemoterapeutika, anabolika i dr.štetnih materija iznad dozvoljenih količina.

Banatski ovčiji sir se proizvodi od sirovog mleka, tako što se pomuženo mleko drži na temperaturi 30 c duži period kroz

faze predzrenja, podsiravanja, obrade gruša).Kako bi dobili bezbedan proizvod od sirovog mleka i kako bi se smanjio

broj mikroorganizama, neophodno je bilo prisustvo na mužama i edukovati proizvođače u primeni principa dobre

higijenske prakse tokom muže, da se mleko posle ohladi na temperaturu podsiravanja i počne proces proizvodnje sira.

Tako da ukoliko se mleko posle muže hladi i čuva do sutradan, a potom meša sa jutarnjim mlekom i potom počne

proizvodnja sira mora se voditi računa da se što pre počne sa hlađenjem i dovede do 4c, na taj način će se onemogućiti

rast i razmnožavanje mikroorganizama koji mogu dovesti do nadimanja sira. Na ovaj način dobija se bezbedna

namirnica koja ukoliko se na adekvatan način skladišti i čuva može biti i posle par meseci u upotrebi bez obzira što se

proizvodi od sirovog mleka.

Slika 9. Banatski kravlji meki sir Slika 10. Banatski ovčiji sir

Figure 9. Banatski cow soft cheese Picture 10 Sheep cheese Banatski

Uz ovaj Banatski ovčiji sir, radi se na standardizaciji proizvodnje domaćeg maslaca i milerama, kao i ostalih

sireva od kravljeg mleka proizvedenih od nekuvanog mleka, tipično za ovaj region Banata. Ovi proizvodi tri godine za

redom dobijanju Velike zlatne medalje na međunarodnom poljoprivrednom sajmu u Novom Sadu i mapirani su u

svetskoj baštini tradicionalnih proizvoda.

S obzirom da je svuda oko opštine Vršac državna granica sa Rumunijom, postoji dobra prekogranična saradnja

koja podrazumeva obostarnu saradnju po pitanju učešća na lokalnim manifestacijama i izložbama. Svake godine članovi

našeg udruženja idu u Stamora Moravicu, Stamora Germanu i Temišvar na međunarodne skupove, takođe i njihovi

članovi budu gosti na našim manifestacijama. Dobra saradnja postoji i sa Regionalnom privrednom komorom Južnog

Banata Pančevo u okviru čije se g organizacije odlazi već godinama na međunarodni etno sajam hrane i pića u Beograd,







38

a ove godine i na Međunarodni Poljoprivredni Sajam u Novom Sadu, odakle se već drugu godinu osvajaju veliki broj

zlatnih medalja i pohvalu za kvalitetni nastup svojih članova.

Tabela 1. Brojno stanje umatičenih grla rasa stoke ovaca, koza i goveda koju pokriva PSS“Agrozavod“doo Vršac

Table 1. Numerical strength propagation throat livestock breeds of sheep, goats and cattle covered by the PSS "Agrozavod" doo

Vrsac

Godina/ rasa

/ stoke

Cigaja i vlaško

vitoroga ovca-žuja

Bergamo,

virtemberg, il de

frans

Balkanska koza,

alpino koza

Simentalska rasa

goveda

Holštajn frizijska

rasa goveda

2010 523 854 95 363 2580

2011 539 1026 159 464 2646

2012 788 1044 140 1222 2456

2013 969 1068 120 1434 2540

2014 1252 1621 233 1454 2803

2015 1895 1788 565 2856 3655

U tabeli 1. Tabelarni prikaz kontinuiranog uvećanja svih životinjskih vrsta koja su pod kontrolom odgajivačkih

organizacija na svim nivoima, što je potvrda neprestanog rada sa farmerima, stalnoj edukaciji i pokazuje da sada ostaju

samo stočari koji imaju osmišljen posao i siguran plasman svojih proizvoda. Rezultat predstavlja dobra informisanost

kod poljoprivrednih proizvođača, da farmeri uzimaju skuplja grla u nabavci sa pedigreom i da znaju da mogu da ostvare

pravo na subvencije i da svesno očekuju bolje rezultate od nabavljenih kvalitetnijih grla. Svakako da je taj broj grla

daleko manji u odnosu na neka ranija vremena kada se u svakom većem naseljenom mestu nalazila farma ili neka od

prerađivačkih firmi poput klanice, mlekare.

ZAKLJUČAK

Cilj je da se nastavi sa organizovanjem radionica u svakom selu opštine Vršac i ostalim opštinama gde postoje

zainteresovani proizvođači da se uključe u proizvodnju proizvoda od mleka na tradicionalan način. Stalno održavanje

manifestacija i predavanja na lokalnom nivou u cilju omasovljavanja proizvodnje i dobijanja veće količine registrovanih

proizvoda i saradnja sa sličnim udruženjima i međusobnim povezivanjem stvaranjem klastera može ove autohtone rase

ovaca spasiti izumiranja.

Problem opstanka gajenja ove rase i ovčarstva uopšte je i zbog nedostatka ovčara i muzača, što je generalno

problem u celom stočarstvu ne samo kod odgoja ove rase ovaca.

S toga PSS “Agrozavod“ doo iz Vršca preko osnovanog udruženja stočara-ovčara “Pastir“ u saradnji sa

Opštinom Vršac i udruženjem proizvođača mlečnih proizvoda”Kriška” želi da zaštiti ove autohtone rase preko

proizvodnje banatske kriške sira od ovčijeg mleka kao tipičan, prepoznatljiv proizvod za ovaj deo Banata i Vojvodine.

Documents

Logo (APV) i logo (PSS) - polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rspolj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/sites/default/files/AS 2015 Vršac.pdfrepublika srbija sekretarijat za poljoprivredu,