LURRAREN KANPO DINAMIKA 0708

D.B.H. 4 – BIOLOGIA - GEOLOGIA

LURRAREN KANPO DINAMIKA

KANPO-ERAGILE GEOLOGIKOEKIbai-morfologia

Itsasertzeko morfologia

Morfologia glaziarra

Morfologia eolikoa

LITOLOGIKOAK(Harri motak)

EGITURAZKOAK(Materialen antolaera)

DINAMIKOAK(Masa-mugimenduak)

ANTROPIKOAK(Gizakia)

SISTEMA MORFOKLIMATIKOAK

Modelatu polarra

Modelatu epela

Modelatu tropikala

Modelatu ekuatoriala

Eguzkiaren energia eta

grabitatearen indarrez

KANPO-PROZESU GEOLOGIKOAK

burutzen dituzte etaERLIEBEA

modelatzen dute.Faktore hauek

baldintzatzen dituzte:

KLIMATIKOAK(Klima)

METEORIZAZIOA

HIGADURA

GARRAIOA

SEDIMENTAZIOA

FISIKOA

KIMIKOA

URA

HAIZEA

IZAKI BIZIDUNAK

IBAIAK

ITSASOA

IZOTZA

Eremu glaziarra

Eremu periglaziarra

Eremu ozeanikoa

Eremu mediterraneoa

Eremu desertikoa

Eremu subdesertikoa

Oihana

Sabana

Forma aklinalak

Forma monoklinalak

Forma tolestuak

ERLIEBE MAILAKATUA

MALDA-ERLIEBEA

ERLIEBE KONFORMEA

ERLIEBE ALDERANTZIKATUA

Klimak, kanpo prozesugeologikoek eta erliebeak

sortzen dituzte:

Harri detritikoak

Kareharriak

Granitoa

Harri bolkanikoa

KARST



HASIERA

KANPO-PROZESU GEOLOGIKOAK

Ibai-morfologia

Itsasertzeko morfologia

Morfologia glaziarra

Morfologia eolikoa

ERLIEBEAN ERAGINA DUTEN FAKTOREAK

Faktore litologikoak

Egitura-faktoreak

Faktore dinamikoak

Faktore antropikoak

SISTEMA MORFOKLIMATIKOAK

Modelatu polarra

Modelatu epela

Modelatu tropikala

Modelatu ekuatoriala



HASIERA

KANPO-PROZESU GEOLOGIKOAKGure planetaren lurrazalak hainbat forma izan ditzake: mendiak, haranak, lautadak, hondartzak... Forma horiek guztiek lurraren ERLIEBEA eratzen dute.Urak, haizeak eta izaki bizidunek erliebea aldatzen dute, kanpo-prozesu geologikoen bidez.Hona hemen kanpo-prozesu geologiko nagusiak: meteorizazioa, erosioa edo higadura, garraioa eta sedimentazioa.

Geomorfologia (geo, Lurra; morphe, forma; logia, zientzia) lurrazaleko erliebearen modelatzea eta berau burutzen duten eragile geologikoak ikasten dituen zientzia da.



HASIERA

Meteorizazioa. Tenperatura-aldaketek, urak eta izaki bizidunek arrokak apurtu eta transformatu egiten dituzte.



HASIERA

Meteorizazioa bi eratakoa izan daiteke: fisikoa edo mekanikoa, eta kimikoa. Arrokak zatitu eta haien konposizio kimikoa aldatzen ez bada, meteorizazio fisiko edo mekanikoaz mintzo gara. Aldaketa fisiko horien arrazoia zein den, meteorizazioa hainbat motatakoa izan daiteke:



HASIERA

TermoklastismoaTenperaturaren bat-bateko aldaketek etengabeko dilatazioak eta uzkurdurak eragiten dituzte arroketan. Ondorioz, arroken egitura ahulduz doa, harik eta apurtu egiten diren arte.



HASIERA

KrioklastismoaArroken pitzaduretako eta poroetako ura izozten denean, likidoaren bolumena hazi egiten da eta arrokak puskatu egiten dira. Esaterako, mendikate garaietako arroketan.



HASIERA

HaloklastismoaArroken pitzaduretan urak gatz-kontzentrazio handia eduki dezake. Disoluzioa asetzen bada, arrokak arrakalatzen dituzten gatz-kristalak sortzen dira.



HASIERA

Izaki bizidunek eragindako meteorizazioaZuhaitzen sustraiek eta animalia batzuek lurpean eginiko zuloek pitzadurak eta arraildurak eragin ditzakete, edo lehendik daudenak zabaldu.Zizareak eta satorrak dira animalia horietako batzuk.



HASIERA

Meteorizazio kimikoan, arroken mineralak disolbatu edo kimikoki transformatzen dira. Prozesu horrek beste prozesu geologiko batzuen lana errazten du: higadura eta garraioa, adibidez. Ura da gehientsuenetan parte hartzen duen eragile nagusia. Dena dela, izaki bizidunek ere badute zerikusirik, izaki askok mineralekin erreakzionatzen duten substantzia azidoak jariatzen dituztelako. Meteorizazio kimikoaren adibideetako bi hidrolisia eta disoluzioa dira.



HASIERA

HidrolisiaUraren eta mineral jakin batzuen (silikatoak, esaterako) arteko erreakzioa da. Urak mineralen sare kristalinoa aldatzen du eta beste mineral batzuk sortzen dira.

Granitoa kuartzo, mika eta feldespatoz osaturik dago. Hidrolisi izeneko prozesuaren bidez, feldespatoa buztin bihurtu, eta harritik askatzen da. Bide batez, kuartzoa eta mika ere askatu egiten dira, eta harea osatzen da. Prozesu hori harriaren haustura-azaletan gertatzen da eta, horren ondorioz, egitura biribilduak osatzen dira.



HASIERA

DisoluzioaUrak halita, silbina... eta antzeko mineralak disolbatzen ditu. Karbonatazioa disoluzio-mota berezia da: urak atmosferako karbono dioxidoarekin erreakzionatu eta azido karbonikoa sortzen du, kareharriak disolbatzeko gai.Aurrerago ikusiko dugunez, erreakzio hori da, hain zuzen ere, modelatu karstikoaren eragile nagusia.



HASIERA

Erosioa edo higadura. Urak eta haizeak arrokak higatu eta apurtzen dituzte. Higadura are biziagoa da aurretik meteorizazio-prozesu bat gertatu bada.Urak eta haizeak partikulak erauzten dizkiete bidean aurkitzen dituzten materialei. Partikulek talka egiten dute arroken kontra eta haien gainazalak higatzen dituzte. Erauzitako partikula edo zatikiei detrituak deritze.

Erresistasian dagoen arroak edo oso landaredi urria izaten du edo ez du batere izaten. Horrek higadura errazten du, eta, zerk eutsia ez duenez, ura lur gainean joaten da abiadura handiz; ondorioz, iragazpena ikaragarri murrizten da. Maldan behera joaten diren ur ildoak azkar elkartzen dira eta erreka txikiak eratzen dira horrela; azkenik, erreka handiago batean biltzen dira ur guztiak. Erreka horiek lurraren kolore marroia izaten dute, higatuak izan diren lur gaineko partikula xeheak edukitzen baititu nahastuta. Beraz, urak pobretu egiten ditu lurzoru horiek.

Biostasian dagoen arroan, hots, landaredia oparoa den arroan, lurzorua babestu eta higadura galerazten du landarediak; izan ere, landareek euri tantak bereganatzen dituzte, eta ondoren, euri ura poliki jaisten da lurzorura hostoetatik, adarretatik eta zurtoinetatik barrena. Horrela bada, halakoetan euri urak ez du kolpatzen lurzorua zuzenean eta indar handiz, eta, beraz, ez du higatzen. Arro horietan lurzoruak aberatsak izan ohi dira, landareen eta zuhaitzen sustraiek eratzen duten sare moduko egiturak lurzoruari eusten baitio.



HASIERA

Garraioa. Meteorizazioak eta higadurak sorturiko detrituen garraioa bi motatakoa izan daiteke: kimikoa eta fisikoa.Garraio kimikoan, detrituak uretan disolbaturik garraiatzen dira. Garraio fisikoan, aldiz, urak eta haizeak eramaten dituzte, herrestan, esekiduran, jauzika, pirritan...



HASIERA

Sedimentazioa. Uraren edo haizearen indarra ahultzen denean, garraiaturiko materialak metatu egiten dira. Material horiei sedimentuak deritze.Sedimentazioa bat-batekoa edo apurkakoa izan daiteke. Lehenengo kasuan, sedimentu guztiak batera metatzen dira; bigarrenean, aldiz, lehenik sedimenturik handienak jalkitzen dira, eta ondoren, txikienak.



HASIERA

Meteorizazioaren, higaduraren, garraioaren eta sedimentazioaren eragileei kanpo-eragile geologikoak esaten zaie eta, esan dugunez, ura, haizea eta izaki bizidunak dira.Hurrengo orrialdeetan, prozesu horien ondorioz paisaian sortzen diren formak eta morfologiak aztertuko ditugu.



HASIERA

IBAI-MORFOLOGIAIbai-morfologiaz mintzo garenean, ibaiek sortzen dituzten paisaiaren formez ari gara.Ibaiak ur-korronte iraunkorrak dira, urtaroekin aldatuz doan emari edo ur-bolumen aldakorrekoak. Ibaiek materialak higatu, garraiatu eta sedimentatu egiten dituzte. Zer prozesu nagusitzen den, erliebeak forma bat edo beste izango du.

IBAIEN HIGALANA ETA GARRAIOA Ibaiak dira kontinenteak modelatzen dituzten kanpoko eragile gologiko garrantzitsuenak, eremu handietan iharduten dute eta. Urte betean ibaiek

material ateratzen dituzte beren ibilbideetatik eta itsasora eramaten dituzte. Horrek esan nahi du kontinenteek

bitarteko altuera galtzen dutela mende bakoitzean ibaien higalanaren ondorioz; hau da, ibaiek dira denudazioa eragiten duten higatzaile nagusiak.



HASIERA

IBAI-MORFOLOGIAIbai-morfologiaz mintzo garenean, ibaiek sortzen dituzten paisaiaren formez ari gara.Ibaiak ur-korronte iraunkorrak dira, urtaroekin aldatuz doan emari edo ur-bolumen aldakorrekoak. Ibaiek materialak higatu, garraiatu eta sedimentatu egiten dituzte. Zer prozesu nagusitzen den, erliebeak forma bat edo beste izango du.



HASIERA

Higadurak eragindako formakIbaiaren goi-ibilguan ageri dira. Ura abiadura bizian eta indar handiz jaisten denez, higadura da nagusi. Higadurak sortzen dituen formen artean, ibai-haranak dira aipagarrienetakoak: malda pikoz inguraturiko haran estuak dira, V formakoak, eskuineko argazkikoa bezalakoa.



HASIERA

Higadurak eta sedimentazioak eragindako formak Ibaiaren erdiko ibilguan dira nagusi. Ura abiadura txikiago eta indar gutxiagoz jaisten denez, materialen garraioa da nagusitzen den prozesu geologikoa. Erosio- eta sedimentazio-prozesuak ere txandakatzen dira, eta terrazak eratzen dituzte. Terrazak eremu lauak dira, eskaileraburuen antzekoak, ibai-ibilguaren paralelo.

1. terraza

2. terraza

Irati ibaiaren terrazak



HASIERA

Higadurak eta sedimentazioak eragindako formak Ibaiaren erdiko ibilguan dira nagusi. Ura abiadura txikiago eta indar gutxiagoz jaisten denez, materialen garraioa da nagusitzen den prozesu geologikoa. Erosio- eta sedimentazio-prozesuak ere txandakatzen dira, eta terrazak eratzen dituzte. Terrazak eremu lauak dira, eskaileraburuen antzekoak, ibai-ibilguaren paralelo.

• Meandroak ibaien tarteko ibilbidean gertatzen diren ibilguaren kurbak dira. Higadurako eta sedimentazioko forma mistoak dira. Meandroen ertz ahurrean higadura gertatzen da; ganbilean, berriz, sedimentazioa gertatzen da. Meandroen bihurguneak aldatu egiten dira denborak aurrera egin ahala.



HASIERA

Sedimentazioak eragindako formak Ibaiaren behe-ibilguan ikus daitezke bereziki. Uraren abiadura nabarmen moteldu denez, sedimentazioa da nagusi. Lautada alubial edo uholde-lautada ibaiak garraiatzen dituen sedimentuek eraturiko ibai-ibilguaren alboko lur-saila da. Hainbat sedimentazio-forma aurki ditzakegu bertan: kono alubialak, deltak eta estuarioak.Kono alubialak kono itxurako sedimentu-metaketak dira, urak garraiatze-ahalmena galtzen duen lekuetan sortuak.Deltak triangelu forma duten eta itsasorantz sartzen diren sedimentu-metaketak dira. Sedimentuek itsasoratzea oztopatzen dutenez, ibaiaren urak kanalak zabaldu behar iza-ten ditu aurrera egiteko.Estuarioetan, sedimentuak itsaso barnerantz garraiatzen dira korronte bizien ondorioz, eta bokale zabalak sortzen dira.



HASIERA




HASIERA




HASIERA




HASIERA

ITSASERTZEKO MORFOLOGIAKostaldeko morfologia bereizgarria da, eta itsasoak sortzen du. Ozeanoko eta itsasoko ura mugitu egiten da, tenperatura- edo gazitasun-diferentzien ondorioz, haizearen eraginez... Hiru dira itsasertzak itxuraldatzen dituzten ur-mugimendu nagusiak: olatuak, mareak eta itsas korronteak.



HASIERA

Higadurak eragindako formakOlatuak dira itsasertzaren higaduraren eragile nagusiak. Besteak beste, itsaslabarrak eta abrasio-plataformak eratzen dituzte.Itsaslabarrak arrokazko pareta malkartsuak dira, ia-ia bertikalak.Itsaslabarren morfologia itsaslabarra bera eratzen duten materialen eta material horiek banatzeko moduaren araberakoa da.Abrasio-plataformak itsaslabarren behealdeko eremu lauak dira, olatuak hausten diren lekua. Itsaslabarraren atzerakadak sorrarazten ditu.



HASIERA

Higadurak eragindako formakOlatuak dira itsasertzaren higaduraren eragile nagusiak. Besteak beste, itsaslabarrak eta abrasio-plataformak eratzen dituzte.Itsaslabarrak arrokazko pareta malkartsuak dira, ia-ia bertikalak.Itsaslabarren morfologia itsaslabarra bera eratzen duten materialen eta material horiek banatzeko moduaren araberakoa da.Abrasio-plataformak itsaslabarren behealdeko eremu lauak dira, olatuak hausten diren lekua. Itsaslabarraren atzerakadak sorrarazten ditu.



HASIERA

Sedimentazioak eragindako formak Itsasertzeko korronteek materialak garraiatzen dituzte kostalderaino eta bertan sedimentatzen dituzte. Irudi honek itsasertzeko sedimentazio-forma nagusiak adierazten ditu.Hondartzak malda gutxiko itsasertzetan sortzen diren sedimentu-metaketak dira.Itsas hesiak metaketa luzanga eta estuak dira, itsasertzaren paralelo. Tonboloak kostaldea eta uharteak elkartzen dituzten itsas hesiak dira. Hesiak itsasertzetik bereiz geratzen direnean, barrak edo itsasertzeko kordoiak sortzen dira.



HASIERA




HASIERA




HASIERA




HASIERA




HASIERA




HASIERA

MORFOLOGIA GLAZIARRAMendikate handietako gailurretan eta poloen inguruko latitudeetan dagoen morfologia da, izotz-masa izugarrien eraginez sortua.Haran-glaziarrak edo glaziar alpetarrak goi-mendietako glaziarrak dira, eta astiro-astiro labaintzen dira mendi-maldan behera. Ibaiek eta itsasoek bezala, glaziarrek ere hainbat paisaia-forma sortzen dituzte.



HASIERA

Higadurak eragindako formakGlaziarren higadurak eragindako erliebe-formen artean, haran glaziarrak dira aipagarrienak. Hondo laua eta pareta bertikalak dituzten haran zabalak dira, U itxurakoak.Zirku glaziarrean, elurra eta izotza metatzen dira. Beheko geruzak trinkotu eta izotz bihurtzen dira, baina higitzean, izotzak arrokak higatzen dituenez, zirku glaziarra gailur-lerro izeneko pareta malkartsuz inguraturik geratzen da.Glaziarraren izotzak, igarotzean, ildaskaz eta arrakalaz betetzen ditu arroken gainazalak.



HASIERA




HASIERA




HASIERA




HASIERA


Midi d’Ossau (2884 m)



HASIERA




HASIERA




HASIERA

Sedimentazioak eragindako formakGlaziarraren erdialdean eta amaieran, hots, glaziarraren mihian eta aurrealdean, glaziarrak berak garraiatu eta sedimentatzen dituen materialak daude.Material horiei morrenak deritze, eta hainbat tamainatako eta ertz zorrotzeko arrokaz daude osaturik. Glaziarrean duten kokapenaren arabera, alboko edo hegaleko morrenak, aurrealdeko morrenak eta erdiko morrenak bereizten dira.Glaziarretatik hurbil. hartxingadiak eratzen dira, hots, gailur-lerroen behealdean sorturiko bloke-metaketak, kono itxurakoak eskuarki. Hartxingadiak haranen hegaletako materialez daude eraturik, alegia, glaziarrak bere ibilbidean erauzi dituen arrokaz eta sedimentuz.



HASIERA

MORFOLOGIA EOLIKOAHaizea airearen mugimendua da, eta presio atmosferikoaren diferentziei zor zaie.Higadura da haizeak eragiten duen prozesu geologiko garrantzitsuenetakoa, arroka-zati txiki eta askeak erauzten baititu. Haizeak erliebea modelatzen du, nahiz eta urak baino gutxiago. Jarraian, haizeak sortzen dituen paisaia edo erliebe-forma nagusiak ezagutuko ditugu.

• Deflazioa partikula txikiak haizeak garraiatzea eta handienak bertan geratzea da. Horren ondorioz sortutako eremu harritsuei reg-ak esaten zaie.• Korrasioa edo urradura eolikoa aireak garraiatzen dituen partikulek harrietan eragiten duten higadura da.



HASIERA

Higadurak eragindako formakHaizeak garraiatzen dituen partikulek arroken kontra talka egin eta gainazalak higatzen dituzte. Ondorioz, gainazal leunak eta ertz biziak dituzten formak sortzen dira: bentifaktoak.Erosio eolikoak arkuak eta zuloak egin ditzake arroketan, airearen korrontea indartsua den lekuetan.



HASIERA




HASIERA




HASIERA

Sedimentazioak eragindako formakSedimentatzen diren partikulen tamainaren arabera, bi metaketa-mota bereiz daitezke: limo-metaketak (material finez eratuak) eta hondar-metaketak.Limo-metaketek loess izeneko ordoki zabalak eratzen dituzte. Limoak basamortuetatik datoz, eta eskualde hezeagoetan sedimentatzen dira. Oso lur emankorrak dira nekazaritzarako.Hondar-metaketek dunak eratzen dituzte. Nolakoa den haizearen norabidea, dunak era batekoak edo bestekoak izan daitezke. Hona hemen mota batzuk: barjan edo ilbehera formako dunak, zeharkako dunak, luzetarako dunak...Landarez estalirik egon ezean, dunak batetik bestera mugi daitezke lur gainean.



HASIERA

ERLIEBEAN ERAGINA DUTEN FAKTOREAKAurreko atalean ikusi dugunez, erliebearen modelatua hainbat eragile geologikoren lanaren emaitza da. Hala ere, eragile geologiko horiek ez dira erliebean eragiten duten faktore bakarrak: lurzoruaren konposizioa, materialen antolaera, materialen mugikortasuna edo egonkortasuna, gizakiaren jarduera geologikoa, eta abar kontuan hartu beharreko faktore edo ezaugarriak dira.Horrenbestez, faktore litologikoak, egitura-faktoreak, faktore dinamikoak eta faktore antropikoak aztertuko ditugu.

LITOLOGIKOAK(Harri motak)

EGITURAZKOAK(Materialen antolaera)

DINAMIKOAK(Masa-mugimenduak)

ANTROPIKOAK(Gizakia)

KLIMATIKOAK(Klima)



HASIERA

FAKTORE LITOLOGIKOAKFaktore litologikoek arroka-motak erliebearen modelatuan duen eraginarekin dute zerikusia, ez baita berdin arroka era batekoa edo bestekoa izatea.Arrokek erresistentzia handiagoa edo txikiagoa egin diezaiokete erosioari, osagaien kohesioaren arabera edota arrokaren iragazkortasunaren arabera (urari pasatzen uzteko ahalmena). Hurrengo lerroetan, lurzoruaren litologiaren mende dauden erliebe-formak aztertuko ditugu.Jatorri detritikodun arroka sedimentarioaknagusi diren eskualdeetan, hainbat forma bereiz daitezke arroken osagaien kohesio-mailaren arabera.Esaterako, harearriek eta konglomeratuek kohesio indartsua dute beren osagaien artean. Hala, urak eta haizeak pitzadurak eta arraildurak eragiten, edota lehendik zituztenak handiagotzen dizkiete. Emaitza arrokaren zatiketa da.Prozesu hori arroka-multzo batean gertatzen bada, arroka-blokeak erori eta dorre itxurako pinakuluak geratzen dira zutik.



HASIERA

Kareharriz eraturiko eskualdeetan, hots, jatorri kimikodun arroka sedimentarioak nagusi diren eskualdeetan, urak meteorizazio kimikoa eragiten du, karbonatazioa, hain justu. Emaitza paisaia bitxia da, modelatu karstiko edo karst izenekoa.

Karbonatazio-erreakzioa honako hau da:

Kareharriak batik bat kaltzio karbonatoz (CaCO3) daude osaturik. Kaltzio karbonatoak atmosferako CO2-aren eta euri-uraren arteko elkarrekintzatik sorturiko azido karbonikoarekin (H2C03) erreakzionatzen du, eta kaltzio bikarbonatoa sortzen da, Ca(HC03)2, disolbagarria, hain zuzen.

DISOLUZIOACaCO3 + CO2 + H2O CaCO3 + H2CO3 Ca(HCO3)2

PREZIPITAZIOACa(HCO3)2 CO2 + H2O + CaCO3



HASIERA

Karbonatazioak arrokaren gainazala higatu eta disolbatu egiten du, eta hainbat eratako barne- nahiz kanpo-egiturak sortzen ditu.

Kanpo-egiturakArroila. Pareta oso bertikalez inguraturiko haran sakona.Lapiaz edo lenarrak. lido eta kanal ugari dituen gainazal arrokatsuaDolinak. Inbutu itxurako hobiak, banaka edo multzoka.

Barne-egiturakSimak. Pitzadura batetik sorturiko hodi antzeko zulo bertikalak.Leizeak. Pitzadura batetik sorturiko hobiak. Leizeetan, sabaitik iragazten den uraren jarioak estalaktitak (sabaitik zintzilik daudenak) eta estalagmitak (lurretik gorantz doazenak) sortzen ditu, ur-tantetan disolbaturiko kaltzio bikarbonatoaren hauspeatzeagatik.



HASIERA






HASIERA






HASIERA




PREZIPITAZIOACa(HCO3)2 CO2 + H2O + CaCO3



HASIERA






HASIERA

Granitoa bezalako arroka magmatiko plutonikoz eraturiko lurzoruetan, uraren zirkulazioa da meteorizazio-prozesuen eragilea. Prozesu horiek granito-bloke biribilduak sortzen dituzte. Blokeak orekan gera daitezke, edota erori eta bloke-metaketa desordenatuak era ditzakete.



HASIERA

Eskualde bolkanikoek ere erliebe-forma bereizgarriak dituzte: batetik, suntsidura-formak, esaterako, kraterrak eta galdarak; bestetik, eraikuntza-formak, hala nola kono bolkanikoak eta koladak. Kraterrak sumendiaren irekidurak dira, material bolkanikoak kanporantz jaurtitzen dituztenak. Kanporaturiko materialek kono bolkanikoaren erdiguneari eragiten dioten higadurak sortzen ditu. Galdarak kraterren antzekoak dira, baina handiagoak. Leherketa indartsuen ondorioz sor daitezke, edota kamera magmatikoaren pitzadurek eragindako kono bolkanikoaren erorketaren ondorioz. Kono bolkanikoak lurzo-ruaren goraguneak dira, erupzioetan kanporatzen den materialez osaturiko bata bestearen gaineko geruzaz eratuak.Koladak laba-mantuen solidotzeak sortzen dituen goi-lautadak dira.



HASIERA


Curral das freiras MADEIRA



HASIERA




HASIERA

EGITURA-FAKTOREAKEgitura-faktoreek zerikusia dute materialen antolaerak erliebearen modelatuan duen eraginarekin.Materialak geruzatan badaude, bi forma bereizten dira: forma aklinalak edo tabularrak eta forma monoklinalak.



HASIERA

Forma aklinalak edo tabularrakForma aklinalak edo tabularrak batik bat eskualde sedimentarioetan sortzen dira, arroken estratifikazioa horizontala den lurzoruetan. Estratifikazio horretan, higadurarekiko erresistentzia-maila desberdinak dituzten geruzak txandakatzen dira.Prozesu horren emaitza erliebe mailakatua da: arroka gogorrenek malda handiagoa dute; bigunenek, leunagoa.



HASIERA

Forma monoklinalakForma monoklinalak ere lurzoru sedimentarioetan sortzen dira. Kasu honetan, estratifikazioa inklinatua da eta higadurarekiko erresistentzia-maila desberdinak dituzten geruzak ere txandakatzen dira. Prozesuaren emaitza, oraingo honetan, forma asimetrikoa duen malda-erliebea da.



HASIERA

Forma tolestuakHarri sedimentario tolestuetan, berriz, erliebe jurasikoa (latitude ertainetan) modelatzen da. Erliebe mota hau konformea zein alderanztua izan daiteke. Erliebe jurasikoa kare-harriak eta margak tartekatuak dauden tokietan eratzen da, batez ere.



HASIERA

FAKTORE DINAMIKOAKFaktore dinamikoek mendi-hegalak eratzen dituzten arroken mugimenduarekin dute zerikusia. Mugimendu horiei masa-mugimenduak esaten zaie.Mendi-hegaletako arrokak ez daudenez orekan, maldan behera amiltzeko joera dute, grabitatearen eraginez. Lubiziak eta fluxuak dira masa-mugimendu garrantzitsuenak.Lubiziak edo lur-jausiak arroken mugimendu bertikalak dira, arroken pitzadurek, failek eta antzeko fenomenoek eragindakoak.Fluxuak edo lokatz-koladak lurra urarekin nahasten denean gertatzen diren lur-mugimenduak dira.



HASIERA

FAKTORE DINAMIKOAKFaktore dinamikoek mendi-hegalak eratzen dituzten arroken mugimenduarekin dute zerikusia. Mugimendu horiei masa-mugimenduak esaten zaie.Mendi-hegaletako arrokak ez daudenez orekan, maldan behera amiltzeko joera dute, grabitatearen eraginez. Lubiziak eta fluxuak dira masa-mugimendu garrantzitsuenak.Lubiziak edo lur-jausiak arroken mugimendu bertikalak dira, arroken pitzadurek, failek eta antzeko fenomenoek eragindakoak.Fluxuak edo lokatz-koladak lurra urarekin nahasten denean gertatzen diren lur-mugimenduak dira.



HASIERA

FAKTORE ANTROPIKOAKGizakiaren jarduera ugarik, hala nola eraikuntza-lanek, nekazaritzak, industriak... inguruneari kalte egin eta paisaia itxuraldatzen dute. Endekatze edo degradazio hori prozesu geologikoen aldaketari edota bizkortzeari zor zaio.Esaterako, kai-muturrak edo kirol-portuak eraikitzeak itsasertzeko korronteak aldarazten ditu; ondorioz, itsasoak eragindako higadura-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak aldatu egiten dira.Urtegiek ibaien emaria eta sedimentuen ekarpena murrizten dituztenez, delten atzerakada gertatzen da.Nekazaritza intentsiboak eragindako deforestazioak higadura-prozesuak eta, ondorioz, lurzoruaren galera, areagotzen ditu.Arazo horiek guztiek gogoeta egitera behartzen gaituzte, gizakiok erabiltzen ditugun tekniken, politika ekonomikoen eta, azken finean, izadiarekiko dugun jokabidearen inguruan.



HASIERA

SISTEMA MORFOKLIMATIKOAKKlimaren, kanpo-prozesu geologikoen eta erliebea aldatzen duten beste faktore batzuen arteko elkarrekintzak hainbat modelatu edo sistema morfoklimatiko sortzen ditu.Klima hainbat faktoreren mende dago: latitudea, altitudea eta kontinentaltasuna. Faktore horiek, beren aldetik, tenperaturaren gorabeherak eta urteko plubiositatea eta horren banaketa determinatzen dituzte. Bestetik, tenperaturak eta plubiositateak landare-elkarketen agerpena ere baldintzatzen dute, eta azkenik, uraren eta haizearen higadura-ahal-menean eragiten dute.Halaxe, latitudearen arabera, lau eskualde klimatiko bereiz daitezke, lau modelatu klimatiko mota nagusiekin bat datozenak.Modelatu bakoitzean, hainbat eremu bereiz ditzakegu.



HASIERA

Eskualde klimatikoak ez datoz beti bat latitudearekin. Neurri txikiagoan izan arren, altitudeak eta beste faktore batzuek ere badute eraginik.Kasu batzuetan, klimak oso eragin txikia du paisaiaren ezaugarrietan; aldiz, lurzoruaren osaerak edota egitura geologiko jakin batzuk egoteak zerikusi estua dauka paisaiaren itxuraldaketarekin.



HASIERA

MODELATU POLARRAOro har, poloetatik hurbil dauden latitudeetako esku-alde hotzetako modelatua da, baina mendikate handietan ere ager daiteke. Modelatu polarrean, eremu glaziarra eta eremu periglaziarra bereizten dira.Eremu glaziarraKlima glaziarreko eskualdeak izotzez estalirik egoten dira beti. Poloen inguruak eta mendikate handietako goi-eremuak dira. Prezipitazioak elur modura izaten dira. Elur-geruzak trinkotuz doa-zen heinean, izotz bihurtzen dira.Bi dira glaziar-motak:Goi-latitudeetako kontinen-teetan, Groenlandian edo Antartikan, esaterako, izotzak eskualde zabalak estali eta kasko polarreko glaziarrak edo inlandsisak eratzen ditu.Klima glaziarreko eskualde kontinental batzuetan, tenperaturaren igoerak izotz-geruza urtu eta lautada edo plataforma zabalak uzten ditu agerian. Lautada horiek muinoz eraturiko erliebe leuna dute, glaziarraren aitzinapenaren norabidean orientaturik.



HASIERA

Mendikate oso garaietan haran-glaziarrak edo glaziar alpetarrak eratzen dira. Esana dugunez, glaziar horiek U formako haranak sortzen dituzte.



HASIERA

Eremu periglaziarraKlima glaziarreko eskualdeak eta klima epelagoko eskualdeak bereizten dituzten zonak dira. Urtaro beroetan, tenperatura epelagoa denez, izotza urtu egiten da, eskuineko argazkian ikusten dugun legez.Lurzoruaren poro eta pitzaduretako ur izoztua urtzen denean, masa lohitsuak sortzen dira, eta masa horiek fluxu-mugimenduak eragin ditzakete landare-estaldurarik izan ezean.Gainera, arrokak zatitu eta hartxingadiak era daitezke.Bestetik, aipatzekoa da haizearen garraio-lana ere: glaziarrek utzitako material finenak urrun-urrunera eramaten ditu herrestan, hautsezko ekaitz moduan.Materialak metatu egiten dira haizearen indarra apaltzean edo landaretzarekin talka egin eta bertan harrapaturik geratzen direnean.Orduan, loess glaziarra eratzen da.



HASIERA

MODELATU EPELALatitude ertainetako eskualdeetako modelatu-mota da. Bi ezaugarri ditu: nolabaiteko erregistro plubiometrikoa urte osoan eta ondo garaturiko landare-estaldura.Oro har, prezipitazioetan erortzen den urak ez du berehala lurruntzeko modurik izaten, ingurunearen hezetasun handia dela eta, ezta iragazteko edo infiltratzeko modurik ere, landaredia dela eta. Beraz, ugari dira ibaiak, lakuak eta antzeko azaleko urak.Atal honetan, eremu ozeanikoa eta eremu mediterraneoa bereiziko ditugu.



HASIERA

Eremu ozeanikoaKlima epel eta hezeko eskualdeak dira. Zuhaitzen ugaritasunak eta landare-estaldurak, tenperatura hotz baina ez muturrekoekin batera, higaduraren ondorioak leuntzen dituzte.Era honetako eskualdeetan, ibaiak dira paisaiaren modelatuaren eragile nagusiak.Halaxe, bi dira erliebe-mota bereizgarriak: haran estuak eta uholde-lautadak.



HASIERA

Eremu mediterraneoaKlima epel eta lehorreko eskualdeak dira. Uda lehorra izaten da; udaberrian eta udazkenean, aldiz, uholdeak eragiten dituzten ekaitzak dira nagusi.Prezipitazioak ugariagoak dira Iparraldeko inguruetan eta eremu ozeanikoko prezipitazioen parekoak izatera hel daitezke. Aitzitik, Hegoalderago dauden tokietan, prezipitazioak batik bat neguan izaten dira, bakanagoak baina bizi-biziak; beraz, ezaugarri subdesertiko batzuk dituzten tokiak direla esan liteke.Gizakiaren jardun etengabearen ondorioz, pinudiak eta sastraka dira nagusi lehenago artadiz jositako lekuetan. Landaredi-mota berri horrek ahalmen txikiagoa du higadurari aurre egiteko. Lurzoruak, beraz, meteorizazio mekaniko handiago baten mende daude eta, ondorioz, askoz gehiago higatzen edo erosionatzen dira.



HASIERA

Prezipitazio-erregimenaren eta landaredi-urritasunaren kausaz, ur-etorria uhar moduan jaisten da lurrazaletik.Hain zuzen ere, ibai-ibilguak eta euri-bideak lehor egoten dira ia urte osoan. Euria bizi-bizi denean, aldiz, sedimentuz beteriko ur-bolumen handiak bideratzen dituzte.Eremu honetan, hainbat paisaia-mota aurki daitezke:Prezipitazio-urritasuna dela eta, karearrien higadura ez da aintzat hartzekoa. Halaxe, material karedunek karekizko mendikateak eratzen dituzte.

UHARREN EKINTZA GEOLOGIKOAUharrak ibilbide finko eta motzeko ur-lasterrak dira;malda handiko inguruetan daude eta, normalean, urtaroen araberako jarduera dute. Desizoztearen, prezipitazioenedo bien ondorioz gerta daitezke.Uharren ekintza desberdina da ibilbidearen toki bakoitzean. Bilketa arroan, higadura da nagusi; isurbidean, higadura eta garraioa, eta deiekzio-konoan, sedimentazioa.



HASIERA

Landaredia urri eta material bigunak ugari izanik, euri-zaparradak direnean, ildo eta erreten gero eta handiagoak sortzen dira, harik eta arraildura edo uhar handiak bihurtzen diren arte. Kasu horietan, lurzorua galtzen da higaduraren eraginez eta desertifikazio-prozesua areagotu egiten da.Era horretako lur malkartsuei lubakiak edo badlands esaten zaie. Eremu menditsuetan eta haranen arteko trantsizio-zona batzuetan glazis izeneko malda apaleko lurzoruak izaten dira.Ziurrenik, lurzoru horiek aurreko klima hezeago batean sortu ziren; lurrazaleko isurketa-urek bide zehatzik gabe zirkulatzen zuten, geruza edo mantu alubial meheak aurkitu baitira, inongo ibilgu-arrastorik gabe.



HASIERA

MODELATU TROPIKALAEskualde idor eta lehorre-tako modelatu bereizgarria da. Bi dira eremu garrantzi-tsuenak: eremu basamortu-tar edo desertikoa eta eremu subdesertikoa.Eremu basamortutar edo desertikoaUrtean 200 mm-tik beherako prezipitazioak dituzten zona idorrak dira basamortuak. Beroa eta lehortea dira nagusi, eta erortzen den ur apurra berehala lurruntzen da.Bi ingurune bereiz daitezke:Area desertiko menditsua: mendiak erliebe zorrotze-koak dira, haize-higadura-rekiko erresistenteak diren arrokaz (plutonikoak eta bolkanikoak) osatuak eta landaredirik gabekoak.Oso noizbehinkako prezipita-zioetan, uads izeneko uharrak era daitezke mendi-hegalean behera. Uhar horiek desagertu egiten dira ordokira iristean, eta kono alubialak sortzen dira.Area menditsua bat-bateko malda-aldaketa batean amaitzen da, eta hor hasten da, hain justu, eremu lauarekin lotzen duen glazis delakoa.



HASIERA

Area desertiko laua: mendiak inguratzen ditu eta glazisa amaitzen den lekuan hasten da.Glazisa amaitzen den lekuan, harri-lautada hasten da, reg izenekoa, jatorriz mendietatik erauzitako arroka-puskaz eratua.Harri-lautada horietan ez dago material finik, deflakzio eolikoa dela kausa. Deflakzioak partikularik finenak altxatu eta urrun-urrunera eramaten ditu herrestan, harrizko lautadaren periferiarantz, duna gisa metatzeko. Dunaz osaturiko basamortuaren zonari erg esaten zaio.



HASIERA

Eremu subdesertikoaTrantsizio-eremutzat har daiteke, eremu desertikoaren eta eremu mediterraneoaren edo sabana-eremuaren artean. Landaredi urriko eskualdeak dira. Prezipitazioak, oso bakanak, aldi zehatz batzuetan bakarrik gertatzen dira. Karkabak edo euri-bideak dira formarik aipagarrienak.



HASIERA

TROPIKOARTEKO MODELATUA EDO MODELATU EKUATORIALATropikoarteko modelatua edo modelatu ekuatoriala bi tropikoen artean dauden eskualdeetako modelatu berezia da. Bi eremu bereiz daitezke, erabat desberdinak: oihana eta sabana.OihanaOihanetako landaredi oparoa beroaren, hezetasunaren eta prezipitazio ugarien emaitza da.Landaredi aberatsez estaliriko muinoek eratzen dute erliebea. Batzuetan, tontor biribildu batzuk altxatzen dira muinoen artetik: azukre-tontor izenekoak, Thailandian oso ugari, kasurako.Halaber, aipatzekoak dira ere aluminiotan eta burdinatan joriak diren arroka sedimentarioen metaketak. Metro batzuetako lodiera duten azaleko zoldak osatzen dituzte eta kolore gorrixka bitxia ematen diote lurzoruari.



HASIERA

SabanaUrtaro lehorra da nagusi eta hezetasun faltak landaredia garatzea eragozten du.Ondorioz, lautada zabalak dira paisaia, zuhaitz bakan eta sastrakadiekin, alegia, sabana.

Documents

LURRAREN KANPO DINAMIKA 0708