26
www.lvinpress.com/science magazine دینار)2000( نرخ2011 اری، ئای5 ژمارهبارهی زانست لهوه چیدهڵێت؟ مردنهرهکی زی چییه؟ی کوردستانگهکان پڵن چییان لێهات؟ ئایا دهکرێت بپێوین؟ دڵخۆشی چۆن ماسی دهبێت بهمرۆڤ؟کانهی ئهو دایهیاناڵی دووان مند، زیاتر دهژین دهبێت

lvinscience no 5

  • Upload
    lvin

  • View
    232

  • Download
    14

Embed Size (px)

DESCRIPTION

لڤینی زانستی ژمارە ٥ حسێن حسێنی ، lviny zansty zhmare 5

Citation preview

Page 1: lvinscience no 5

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 5، ئایاری 2011

زانست له باره ی مردنه وه چیده ڵێت؟

زیره کی چییه ؟

پڵنگه کانی کوردستان چییان لێهات؟

ئایا ده کرێت دڵخۆشی بپێوین؟

چۆن ماسی ده بێت

به مرۆڤ؟

ئه و دایکانه ی منداڵی دووانه یان ده بێت، زیاتر ده ژین

Page 2: lvinscience no 5

www.lvinpress. com/science magazine

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌به‌ڕێوه‌بردن:‌ئه‌حمه‌د‌میره‌

‌سه‌رپه‌رشتیاری‌رۆژنامه‌وانی:‌هێمن‌باقر

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنیبه‌ڕێوه‌به‌ری‌نووسین‌:‌دڵشاد‌ساڵح‌‌حه‌مه‌‌شوکر

‌سکرتێری‌نووسین:‌ساالر‌مه‌حمود

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌کارگێڕی:‌هێمن‌عه‌بدولقادر

Tel: [email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیچاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێرد

کۆمپانیای‌په‌یپه‌ر‌باڵویده‌کاته‌وه‌

No.05, JUNE 2011

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 5، ئایاری 2011

زانست له باره ی مردنه وه چیده ڵێت؟

زیره کی چییه ؟

پڵنگه کانی کوردستان چییان لێهات؟

ئایا ده کرێت دڵخۆشی بپێوین؟

چۆن ماسی ده بێت

به مرۆڤ؟

ئه و دایکانه ی منداڵی دووانه یان ده بێت، زیاتر ده ژین

38

28 16

42

Page 3: lvinscience no 5

هه‌واڵ 5هه‌واڵ4

بن‌الدن‌له‌پێشكه‌وتووترین‌سیسته‌می‌نهێنیپارێزی‌چۆن‌ده‌بیستین‌له‌بوونی‌مۆسیقایه‌كی‌به‌رزیشدا؟دیجیتاڵی‌سوودی‌وه‌رده‌گرت؟!

كافاین‌ده‌ماره‌كان‌هێورده‌كاته‌وه‌و‌ماسولكه‌كان‌خاوده‌كاته‌وه‌‌

تۆ ك��ه پێشچاو بیهێنه ساڵدایت، سه ری له ئاهه نگی ژاوه ژاوو ل��ه ن��او ك��ه س��ێ��ك ده ن��گ��ی م��ۆس��ی��ق��ای ب���ه رزدا ق��س��ه ت ب��ۆ ده ك����ات، تۆش ده بێت، له قسه كانی گوێت به اڵم چۆن مێشكت ئه و ده نگه تا له ژاوه ژاوه كه جیاده كاته وه

گوێت له وشه كان بێت؟.ب��ۆ ئه م روون��ك��ردن��ه وه پێیده وترێت ك��ه ح��اڵ��ه ت��ه ئاهه نگ(، )ك���اری���گ���ه ری

ئوسامه كوژرانی له شوێنی دیسكی هه ندێك الدن���دا ب��ن ره ق دۆزراوه ت��ه وه كه بڕواوایه پێشكه وتوویی ب��ه س��ت��ان��ده ری نهێنی ك��ۆدی )AES_256(ئه م شكانی دانرابێت، له سه ر له وانه یه له ئێستادا نهێنییه كۆده

له توانادا نه بێت.مارێنزی تایبه تی تیمی یه كگرتووه كان وی���ای���ه ت���ه بن خ��ۆح��ه ش��اردان��ی له شوێنی الدن هه ندێك میمۆری و دیسكی دۆزیوه ته وه ره قی كۆمپیۆته ریان كه ئێستا له الی )سی ئای ئه ی(ه ، ئه گه ر ئه م دیسكانه به شێوه ی پێشكه وتوو كۆدی نهێنییان له سه ر به وه ی به سه رنجدان دانرابێت ده ستگه یشتن نه ماوه ، الدن بن قاعیده نهێننییه كانی به زانیارییه

زۆر دژواره .

)cocktail party effect(هاتبێت، له فیسقه وه وادی��اره ل��ه ب��اڵ��ن��ده (، ئه و )ج��ۆری��ك��ه فێری م��رۆڤ ش��ێ��وازه ی كه

گشتی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی )Caffeine( كافاین ئاوێته ی ل�����ه و ج�������ۆره ده رم��������ان و كه به كاردێت چاره سه رانه دا هێوركه ره وه ئازارشكێن و بۆ به كاردێن )Analgesic(وه ك�����و چ���اره س���ه رك���ردن���ی ه����ه وك����ردن����ی ج���وم���گ���ه و روومانتیزمه تای ئازاره كانی )Rheumatic Fever( و زه بر ماسولكه و ئازاره كانی به ماسولكه و ب��ه رك��ه وت��وو ئێسكه په یكه ر، كافاین و ترشی Mefenamic( میفلینامیك سۆدیۆم پێكهاته ی acid( و ئه م )Diclofenac sodiom(پێكهاته كیمیاییانه به شێوه یه كی حه پ و له پێكهاته ی سه ره كی مامسولكه و چ���اره س���ه ری كافاین به كاردێت، ئێسكدا سروشتی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی وه كو گیایی به رهه می له زۆر گه اڵی چاو قاوه و نیسكافه دا ه���ه ی���ه ، رۆڵ�����ی س���ه ره ك���ی

له و پێی، ده بێت قسه كردن شێوازه ده چێت كه باڵنده كان پێی، ده ب��ن خوێندن فێری هه یه لێكچوونیش هه روه ها

ه���ێ���ورب���وون���ه وه ی ده م����ار و ماسولكه كاندا خاوبوونه وه ی كاری میكانیزمی ده بینێت، كشانی ل��ه پ��رۆس��ه ی كافاین خوێنینه كاندایه م��ول��ول��ه كافاین ،)Vasodiltation(هه یه كارتێكردنی ت��وان��ای له سه ر هۆرمۆن و ئه نزیمه كانی له ش له ئه نجامی كشانه مولوله زیاتر بڕێكی رووده دات و له خوێن ده گاته ماسولكه كان و ئ����ه م����ه ش ده ب���ێ���ت���ه ه���ۆی

وه رگێرانی: عه تا محه مه د صاڵح

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

وه رگێرانی: عه تا محه مه د صاڵح

له مێشكی بیستن له پێكهاته ی هه ردووالدا.

له زانكۆی زان���ای���ان بیركلی ك���ال���ی���ف���ۆڕن���ی���او ده نگی له تاقیكردنه وه یه كدا ئه م باڵنده یه یان لێده داو پاشان پاشان ژاوه ژاو، ه��ه ن��دێ��ك تێكه ڵه یه ك له هه ردوو ده نگه كه

له یه ككاتدا. ئه وه یان بۆ ده ركه وت كه هه ندێك ده ماره خانه هه ستیارن تایبه ت، ده نگێكی چه ند بۆ به ڵكو ه����ه رئ����ه وه ش، ن���ه ك هه ندێك خانه ی دیاریكراویش وه اڵمدانه وه یان ك��ه ه��ه ی��ه كه ده بێت، ده نگانه ئه و بۆ

ماستی ترشی شیكردنه وه ی دروستبوو )Lactic Acid(ئه نجام له ماسولكه كاندا و ئازاری ماسولكه كه نامێنێت.

ئه و كه سانه ی كه ئالوده ، به كارهێنانی به پێوستی یان زیاتر ده رمانشكێنن ئ��ازاری خواردنه وانه ئ��ه و ه��ۆگ��ری كافاینی پێكهاته ی كه ده ب��ن ت��ێ��دای��ه وه ك���و چ���او ق���اوه و گازییه كان، خ��وارده م��ه ن��ی��ی��ه ب��ه وه رگ��رت��ن��ی ئه و چ��ون��ك��ه

راسته وخۆی ك��اری��گ��ه ری كۆئه ندامی ناوه ندی له سه ر Central Nervous( ده م��ار System( هه یه ، ئه مه ش رۆڵی له هێوربوونه وه ی ب��ه رچ��او ده بێت، گ��رژب��وون��دا ئ���ازار و بۆ كه نه خۆشانه ئه و ب��ه اڵم ئه م ده رمانانه ماوه یه كی درێژ وه رده گرن پێویستیان به بڕێكی به بڕی ده بێت له به نج زیاتر ئاسایی دووهێنده ی كه سێكی

له كاتی نه شته رگه ریدا.

له خوێندنه كه ی ده ق����اوده ق ئه وه ی به بێ ده چێت خۆیان ژاوه ژاوه كه كاریگه ری هه بێت

له سه ریان.تاكه كان ده م���اره خ���ان���ه له جیاكردنه وه ی باشن زۆر وش����ه ك����ان ل���������ه ژاوه ژاوی فریدریك )دكتۆر ده ره ك���ی، یه كێكه ك���ه ت��ی��ۆن��س��ن(، به شداربووی ل��ه زان��ای��ان��ی ده ڵێت لێكۆڵینه وه یه ئ��ه م تێگه یشتنی "به ده ستهێنانی له وه ی چۆن مێشكمان زیاتر ئیشده كات یارمه تیمان ده دات یارمه تیدانی بۆ باشتر ئامێری

بیستن دروستبكه ین.

هانده درێت جگه ر ده رم��ان��ه به ده ردانی دژه په یداكه ره كانی پێكهاته )Antibody(ی ده رمانه كه ، كیمیاییه كانی په یوه ست ج��گ��ه ر ب��ه م��ه ش رۆژانه ی ب��ه ده ردان��ی ده بێت كه پ��ه ی��داك��ه ره ك��ان��ی دژه ته نه كان ب��ه دژه به پێویستی هه ربۆیه هاوتابوون، بۆ هه یه ه��ۆگ��رب��وون ب��ۆ خ�����واره وه كافاینه كان و ده رمانه كان زیاتر كافاین ه���ه روه ه���ا ده ب��ێ��ت،

سروشتی له زۆر به رهه می گیایی وه كو گه اڵی چاو قاوه و نیسكافه دا

هه یه ، رۆڵی سه ره كی هێوربوونه وه ی

ده مار و خاوبوونه وه ی ماسولكه كاندا ده بینێت

قاعیده رێ��ب��ه ران��ی ئ��ه گ��ه ر زانیارییه كانی كۆدكردنی بۆ له ستانده ری گ��روپ��ه ك��ه ی��ان )AES-256( پێشكه وتووی له ڕوانگه ی بینیبێت سوودیان ماتماتیكییه وه شكانی ئه م كۆده پێویستی ئه سته مه و كارێكی به چه ند میلیارد ساڵ كات هه یه ، كه ئه وه یه هه ر ستانده ره ئه م نه ته ویی ئاسایشی ئاژانسی ویایه ته یه كگرتووه كان سوودی

لێوه رده گرێت.ئه م نییه روون هێشتا ستانده رێكیان جۆره چ گروپه به كارهێناوه ، به اڵم به سه رنجدان AES-( له ب��ه س��وودوه رگ��رت��ن 256( له پاڵ ستانده ركانی تری دانانی كۆدی نهێنی كه له سۆفت وێری "ئه سرارو لموجاهیدین"دا له وه ب���وو، لێبینرا س����وودی له م وه رگ��رت��ن ده چێت س��وود

كۆده چاوه ڕوانكراو بێت. قاعیده ب��زان��رێ��ت ئ��ه گ��ه ر له م ستانده ره بۆ دانانی كۆدی

وه رگرتبێت س���وودی نهێنی كردنه وه ی بۆ رێگه یه ك ئایا له شاره زایان هه ندێك هه یه ؟ ب��ڕوای��ان وای��ه ئ��ه وك��ات تاكه كۆده كان ده ره��ێ��ن��ان��ی رێ��گ��ه وه رده گیرێت ك��ه س��ان��ه ل���ه و ئه گه ر ده ستبه سه ركراون، كه ئه وه هه بێت بوونی رێگه یه ك ئاسایشی ئاژانسی ته نیا به س ده یزانێت، ئه مریكا نه ته وه یی ئ��ه وی��ش س��وودوه رگ��رت��ن��ه له به دكاری یان ،)backdoor( )AES-256( ب���ه ت��ای��ب��ه ت ده رخسێنێت ئ��ه وه هه لی كه له هه ندێك رێگه ی تره وه زانیاری ده ستبكه وێت، زۆر له شاره زایان ئه مریكا ده بێت وای��ه بڕوایان وه ها سۆفت ویرێكی هه بێت، ناتوانن ماتماتیكزانه كان به اڵم پشتڕاستبكه نه وه ، وت��ان��ه ئ��ه م باشتر وایه چاوه ڕوان بین بزانین ده كرێنه وه ، قائیده نهێنییه كانی به نهێنی ه��ه م��ی��ش��ه ب���ۆ ی���ان

ده مێننه وه .

یه‌كه‌م‌سووڕی‌مانگانه‌‌ره‌گه‌زی‌منداڵ‌دیاریده‌كاتلێكۆڵینه وه كان پیشانیده ده ن، ئه و ژنانه ی كه یه كه مجار بۆ ساڵیدا )١٢( له كه متر له ته مه نی تووشی سووڕی مانگانه ده بن، ئه گه ری زۆره كه ره گه زی زۆرجار بێت، كچ یه كه میان منداڵی باوك و دای��ك و بۆ گرنگ بابه تێكی كۆرپه له خزمانی بنه ماڵه یه ، ئایا ده كرێت بزانین ژن منداڵی

كچی ده بێت، یان كوڕ؟)میسائۆ فوكودا(و هاوكاره كانی له ئه نستیتۆی له نێوان په یوه ندی ژاپۆن هیوگۆی ته ندروستی یه كه مجار بۆ ته مه نه ی ئه و كۆرپه له و ره گ��ه زی دایك تووشی سوڕی مانگانه ده بێت دۆزیوه ته وه ، خۆیان لێكۆڵینه وه كه ی هاوكاره كانی فوكوداو سه باره ت ئه نجامداو ژن )١٠٠٠٠( له سه ر یه كه م ره گ���ه زی مانگانه و س��ووڕی به ته مه نی منداڵیان پرسیاریان لێكردن، ئه نجامی لێكۆڵینه وه كه له ته مه نی ئه وانه ی )٤٦( له سه دا ده دا پێشانی

)١٠( ساڵیدا سووڕی مانگانه یان ده ستیپێكردووه منداڵه كه یان كوڕ بووه و ئه م ژماره یه به رزده بێته وه بۆ له سه ددا په نجا كاتێك ته مه نی یه كه م سووڕی ئه گه ر ب��ه اڵم ساڵی، ب���ه دوازده ده بێت مانگانه به ببێت مانگانه ده ستپێكردنی سووڕی ته مه نی )١٤( ساڵی ئه وكات رێژه ی منداڵی كوڕ ده بێت خواره وه ، خشته ی ئه م وه ك��و )٥٣( به سه ددا

ته مه نی یه كه م سووڕی مانگانه منداڵی كوڕ:ساڵی )١٢( ،)٤٦( له سه ددا ساڵی )١٠(

له سه ددا )٥٠(، )١٤( ساڵی له سه ددا )٥٣(.به پێی وته ی فوكودا، لێكۆڵینه وه كانی پێشتر ئوسترادیول ژنانه ی هۆڕمۆنی بڕی ده یانوت له و ژنانه ی كه پێش ته مه نی )١٢( ساڵ سوڕی مانگانه یان ده ستپێده كات به رزه له وانه یه هه ر ئه مه ببێت به هۆی ئه وه ی له ناوچوونی هێلكه ی نێری

)Male eggs( له جه سته ی ئه م ژنانه دا.

به بڕوای ڤالێری گرانت له زانكۆی ئۆكلندی نیوزله ند، ئاكامه ده ستكه وتووه كان له م لێكۆڵینه وه دا جێگه ی بڕواپێكردنه ، چونكه ده زانین كۆرپه له ی له ناهاوسه نگی ك��چ ك��ۆرپ��ه ڵ��ه ی ل��ه چ��او ك��وڕ هۆڕمۆنه كاندا زووتر له ناوده چێت. ئه م توێژه رانه

ژنانه ی ب���اوه ڕی���ان وای���ه ئه و ته مه نی ل���ه خ���وار ساڵیدا )١٢(ب����ۆ ی���ه ك���ه م���ج���ار

مانگانه یان س��ووڕی ده س����ت����پ����ێ����ده ك����ات زیاتره ئ��ه وه ئه گه ری كچ منداڵه كه یان كه

بێت. New: سه رچاوه

Scientist

Page 4: lvinscience no 5

هه‌واڵ 7هه‌واڵ6

خواردنه‌وه‌ی‌‌قاوه‌‌چاره‌سه‌ری‌‌شێرپه‌نجه‌ی‌‌

پرۆستات‌ده‌كات

سپێناخ‌و‌كه‌له‌رم‌و‌كاهوو‌بخۆ،‌تا‌له‌نه‌خۆشی‌‌شه‌كره‌‌به‌دوربیت‌

شاتێڵی‌دیسكاڤێری‌بۆ‌دواینجار‌له‌ویستگه‌ی‌فه‌زایی‌كه‌‌نه‌دییه‌وه‌‌به‌ره‌و‌‌فه‌زا‌نێردرا

)٥٠( له سه ر كه ئه مریكی زانستی توێژینه وه یه كی به پێی هه زار پیا و كراوه له وانه ی رۆژانه قاوه ده خۆنه وه ، ده ركه وتووه به ژێر م��ردن رێ��ژه ی له نێوان هه یه به تین په یوه ندییه كی كه توێژینه وه كه پسپۆڕانی قاوه خواردنه وه دا، پرۆستات و په نجه ی قاوه ك��وپ ش��ه ش خ��واردن��ه وه ی كه ده ك��ه ن ئامۆژگاریمان به نه خۆشی مردن مه ترسی ) %٢٠( له به ڕێژه ی له ڕۆژێكدا شێرپه نجه ی پرۆستات كه مده كاته وه ئه گه ر به شێوه یه ك به رده وام مردن رێژه ی بێت ب��ه رده وام خواردنه وه قاوه له سه ر رۆژان��ه به م نه خۆشییه كوشنده یه كه متر ده بێته وه بۆ )٦٠%( نه خۆشی شێره په نجه ی پرۆستات له به ر باڵوترین شێرپه نجه كورشنده كانی پیاوانه كه تووشی رژێنی پرۆستات ده بێت، كۆمه ڵه ی پارێزگاری قه اڵچۆكردنی شێرپه نجه له به ریتانیا پشت راستی ئه م توێژینه وه یه ده كات ئامۆژگاری پیاوان ده كه ن كه رۆژانه بڕێكی باش له قاوه بخۆنه وه ، له هه مانكاتیشدا پێویسته به ئاگابین له زۆر خواردنه وه ی به رزبوونه وه ی هۆی ده بێته خواردنه وه ی زۆر چونكه قاوه ،

په ستانی خوێن و جه ڵته ی ده ماغ.

به ریتانی ت��ازه ی توێژینه وه یه كی به پێی ده رك��ه وت��ووه كه خ��واردن��ی س���ه وزه ی گه اڵ پێچراو وه كو سپێناغ و كه له رم و قه رنابیت و كاهو ده بێته هۆی كه مكردنه وه ی مه ترسی نه خۆشی شه كره به ڕێژه ی )١٤%( به پێی راپۆرتی زانستی نه خۆشی رووه ك و بواری توێژه رانی )BBC(لێكۆڵینه وه یان له به ریتانیا )ایستر( له زانكۆی له وانه ی ك��ه س )٢٢٠( ل��ه س��ه ر ك����ردووه هه یه كاتییان درێژخایه ن و شه كره ی نه خۆشی )١٠٦گم( نزیكه ی خ��واردن��ی ده رك��ه وت��ووه له ژه مه رۆژان��ه سپێناغ گ��ه اڵدار و له سه وزه ی ئاستی دابه زینی هۆی ده بێته خۆراكه كانیاندا ئه گه ر )١٤%(وه به ڕێژه ی شه كره مه ترسی له ژه مه خۆراكی رۆژانه دا )٤٠٠گم( سه وزه ی برۆكلی و كاهو( گه اڵداری وه كو )قه ڕنابیت و پاراستنمان هۆی ده بێته چه شن هه مه میوه ی

فه زاییه كه شتییه ئ���ه م ئاسمان ب��ه ره و له فلۆریداوه ئه ركی دواین ئه نجامدانی بۆ

پێسپێردراوی به ڕێكرابوو.ئه ركی پێسپێردراوی شاتل بۆ ماوه ی )١١( رۆژبوو، له و بچووكی ژوورێكی ماوه یه دا پ��اش��ه ك��ه وت��ك��ردن��ی م����ه وادو پێشكه وتوویی رۆب��ۆت��ێ��ك��ی له وێستگه ی مرۆڤ هاوشێوه )ISS( فه زایی نێونه ته وه یی دوو ته نیا ئه مه دوای دان��ا. ئه ركی تر بۆ ئه ندرۆو ئاتانتیس ده مێنێت، ناسا تێده كۆشێت، ئه م ئه ركانه له مانگه كانی داهاتوودا له وه ده چێت ئ��ه ن��ج��ام��ب��دات، ئاسمانپێوی ك���ۆم���ه ڵ���ه ی كۆتایپێهاتنیان دوای شاتڵ وه كو دابنرێن، له مۆزه خانه دا ك��ۆم��ه ڵ��ێ��ك��ی زۆر ه��ه م��ی��ش��ه هاویشتن و له شوێنی له خه ڵك كه ناره كانی نزیك به و جێگه یه چاودێری تاوه كو كۆبوونه وه

رووداوێكی مێژوویی بكه ن.ناسراوترین دیسكاڤێری شاتڵه كان كۆمه ڵه ی ئه ندامی ب��وو، ه���ه ردوو ج��اره ك��ه واته چالنجێرو ته قینه وه ی دوای��ی بۆ رۆیشتن ئه ركی كۆلۆمبیا

فه زا ده درا به دیسكاڤێری.یه كه مجار دیسكاڤێری بۆ نێردرا )١٩٨٤( له ساڵی نۆهه مین سی و ئه مه ف��ه زاو پێسپێردرابوو. ئ���ه رك���ی كاتێك دیسكاڤێری گه ڕایه وه رێگه یانه ی ئه و گشتی كۆی گه یشته پ���ێ���واب���ووی ك��ه كیلۆمه تر، ملیۆن )٢٣٠(خۆرو نێوان ل��ه دوری ئه مه ملیۆن )١٤٩( واته زه وی

كیلۆمه تر زیاتره .خانه نشینكردنی دوای تاوه كو بڕیاروایه شاتڵه كان، ناوه ڕاستی ئه م ده یه راكتی ئه ركی روس���ی س��وی��وزی وێستگه ی ب���ۆ رۆی��ش��ت��ن ئه ستۆی بگرێته نێوده وڵه تی

خۆی.كۆمپانیای چ��ه ن��دی��ن ئ���ه م���ری���ك���ای���ی ه����ی����وادارن به داهێنانی كه شتی فه زایی تازه

بۆالی ناسا سه رنجی بتوانن خۆیان رابكێشن.

ناسا ئ���ه وه ی���ه ، ئ��ام��ان��ج بۆ ت���ێ���ك���ۆش���ان���ی خ������ۆی دروستكردنی گ��ه ش��ه پ��ێ��دان و بخاته كار، گ���ه وره راكتێكی فه زاپێوه كان بتوانێت تاوه كو بۆ دورتر له وێستگه ی فه زایی، تر شوێنی هه ندێك بۆ وات��ه وه كو سه ر نیمچه هه ساره كان

ببات.

سلنیۆم‌چاره‌سه‌ر‌نییه‌‌بۆ‌شێرپه‌نجه‌‌

ی نست

زانی

لڤیی:

ێڕانرگ

وه

،)Cochrane( گ��روپ��ی په نجاو له سه ر لێكۆڵینه وه یان زانستی ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی پێنج ده رباره ی سیلینیۆم كردووه به ملیۆن له یه ك زی��اد به شداری به ئه نجامگه یاندووه ، ك��ه س قسه ی راپ�����ۆرت و ه��ه ن��دێ��ك بێبنه ماو نازانستی بوونی هه بوو ك��ه سلنیۆم ئ��اراس��ت��ه ی ب��ه و مادده یه كی كانزایی زۆر به هێز له شێرپه نجه ، رێگریكردن بۆ به ڵگه یه كیان ت��وێ��ژه ران ب��ه اڵم

بتوانێت ك��ه ن��ه دۆزی��وه ت��ه وه سلنیۆم بسه لمێنێت ئ���ه وه پێست، له شێرپه نجه ی رێگری ئه وان ده ك��ات، پروستات یان ئه وه شیان دۆزیوه ته وه ته نانه ت خ���واردن���ی زۆر ل���ه وان���ه ی���ه

زیانبه خش بێت. دك��ت��ۆر گ��اب��ری��ل دن���رت، ئه نیستیتۆی ئ���ه ن���دام���ی Transdisciplinary Health(كه له ئه ڵمانیا )Research )Cochrane( به رپرسی گروپی

بووه ده ڵێت "ئێمه نه مانتوانیووه به ڵگه یه ك بدۆزینه وه كه پێشانی به رده وامی خ��واردن��ی ب��دات ح��ه پ��ه ك��ان��ی ی����اری����ده ده ری خ���وارده م���ه ن���ی س��ل��ن��ی��ۆم، چ مادده یه ئه م كه می ئه وكه سه له جه سته یاندایه و چ ئه و كه مییه له دروستبوونی رێگری نییه

شێرپه نجه كردووه ".له مادده ی ك��ه م بڕێكی كانزایی سلنیۆم بۆ ته ندروستی دابینكردنی گ��رن��گ��ه و زۆر

به رگه ری سیسته می بڕه ئه م پێشگیری به هێزده كات و له ش نه خۆشییه كانیتر له هه وكردن و ده كات، سلنیۆم له زۆر مه وادی عه لی وه ك���و خ��وارده م��ه ن��ی ماكارۆنی ت��ۆن و ماسی باباو باسكردن ه���ه ی���ه ، ب���وون���ی ده رباره ی ئه وه ی كه خواردنی سلنیۆم هه ڵگری حه په كانی جه سته به پاشه كه وتكردنی نا، ی��ان ده گه ێنێت، یارمه تی له ناوه نده گ���ه رم باسێكی

دۆزینه‌وه‌ی‌هه‌ساره‌ی‌

ته‌نیا‌له‌الیه‌ن‌ئه‌ستێره‌ناسانی‌

ژاپۆنییه‌وه‌ئ���ه س���ت���ێ���ره ن���اس���ان���ی هه ندێك ده ڵ��ێ��ن ژاپ��ۆن��ی دۆزیوه ته وه ه��ه س��اره ی��ان په یوه ندییان له وه ناچێت ئه ستێره ێیه كه وه به هیچ ئه و ژم������اره ی ه��ه ب��ێ��ت، دان���ه یه و )١٠( هه سارانه هه ساره ی ب��ه گ�����������ه وری��ی م��وش��ت��ه ری��ن. ه���ه روه ه���ا ل��ه س��ه ر ئ��ه و ب��ڕوای��ه ن كه هه سارانه ئ��ه م ژم����اره ی زۆر له كاكێشاندا ده كریت بێت، ئه م هه سارانه به هۆی رووناكی چه مان���ه وه ی له پشتیانه وه ت��ێ��پ��ه ڕب��وو

دۆزرانه وه . رێژه یی تیۆری به پێی ته نه ئ��ان��ی��ش��ت��ای��ن گ��ش��ت��ی ده توانن ئ��اس��م��ان��ی��ی��ه ك��ان تیشكی له سه ر كاریگه ری تێپه ڕبوو روون�����اك�����ی دابنێن و ل��ه ن��زی��ك��ی��ی��ان��ه وه توێژه ران بیچه مێننه وه ، )١٠( داتا به كۆكردنه وه ی به گه وره ی�����ی ت����ه ن موشته رییان ه���ه س���اره ی تاوه كو كه دۆزی���وه ته وه یه كه ی )١٠( م�����ه ودای هیچ لێیانه وه فه ل����ه كی بوونی ئ��ه س��ت��������������ێ��ره ی��ه ك فه له كی یه كه ی���ه كی نییه ، نێوان ل��ه م��ه ودای بریتییه وات����ه زه وی، ت���ا خ����ۆر ملیۆن )١٥٠( ن��زی��ك��ه ی كیلۆمه تر، به راورد ده كرێت كاكێشاندا له گه له ئه ستێره ی زیاد له )٤٠٠( ملیارد له م هه بێت و بوونی هه سارانه له م هه ندێك له وان����ه یه له ژیان هه سارانه شێوازێك

بوونی هه بێت.

Nature : سه رچاوه

پزیشكییه كاندایه . توێژینه وه ی زۆر ده رباره ی سلنیۆم ح��ه پ��ی باشییه كانی مه ترسی ل��ه ك��ه م��ك��ردن��ه وه ی كه ئه نجامدراوه شێرپه نجه ئیجابی و هه ندێكیان ئه نجامی

هه ندێكیان سلبییه .شاره زایان ئێستا ب��ه اڵم پێویست ب��ه ڵ��گ��ه ی ده ڵ���ێ���ن ل��ه ب��ه رده س��ت��دای��ه ب��ۆ ئ���ه وه ی رایبگه ێنین ب��ه دڵ��ن��ی��ی��ای��ی��ه وه خواردنی سلنیۆم بۆ رێگریكردن

له شێرپه نجه بێسووده .له ڕێكخراوی ئه بو ینكا

له توشبوون به نه خۆشی شه كره ، ئه م گاریگه رییه به ڵكو میوه كان، سودی بۆ ناگه ڕێته وه ته نیا به گوێره ی لێدوانی سه رۆكی تیمی توێژینه وه كه )میان دافنیس( كه ده ڵێت "خواردنی سه وزه ی گه اڵ داره كان ده بێته هۆی ده سكه وتنی بڕێكی C و ڤیتامین ئۆكسێنه ره كان و )دژه له باش

توخمی مه گنیسیۆم("بۆ س��ودم��ه ن��دن زۆر پێكهاتانه ش ئ��ه م ك���اری ه��ۆرم��ۆن و ئ��ه زن��زی��م و ده م���اره ك���ان، ئه نسۆلین یارمه تی په نكریاس چاالك ده كه ن و بۆیه له خوێندا، شه ركر له هه رسكردنی ده ده ن پێویسته زۆر سه وزانه جۆره ئه م خواردنی پارستنمان بۆ رۆژان��ه دا خۆراكه كانی له ژه مه

.)UBA( له نه خۆشی شه كره له جۆری

Cancer( خ���ێ���رخ���وازی ده ڵێت ،)Research UKگه وره توێژینه وه ی "ئه نجامی پێشانده دات حه په كانی ڤیتامین و نه ته نیا ك��ان��زای��ی م�����ه وادی له شێرپه نجه رێگری به كه ڵكی به هێزكردنی بۆ به ڵكو نایه ن، له ش ب���ه رگ���ری س��ی��س��ت��ه م��ی هه ندێك ته نانه ت بێسووده ، جاریش له وانه یه ببێت به هۆی

شێرپه نجه ". "باشترین وت��ی ه��ه روه ه��ا رێگه بۆ وه رگرتنی جۆره كانی كانزایی م����ه وادی ڤیتامین و

گونجاو خ����وارده م����ه ن����ی به شێكی ك���ه ت��ه ن��دروس��ت��ه سه ركی میوه و سه وزه بێت". هاوسه نگ و خ���واردن���ی باشترین ت���ه ن���دروس���ت له به رانبه ر پ��ارێ��زگ��اری��ی��ه زۆرب���ه ی شێرپه نجه دایه ، خ���ه ڵ���ك���ی ت���ه ن���دروس���ت نییه ، ب��ه ح��ه پ پێویستیان ه��ه ڵ��ب��ه ت ه��ه ن��دێ��ك كه س چاودێری له ژێر ده كرێت حه پی هه ندێك پزیشكدا كانزایی م��ه وادی ڤیتامین و

به كاربێنن.

Page 5: lvinscience no 5

هه‌واڵ 9هه‌واڵ8

كۆلسترۆڵ‌چۆن‌له‌‌له‌شدا‌زیادده‌كات

ك������ۆل������س������ت������رۆڵ جۆرێكه )Cholesterol(له پێكهاته ی كه له چه وری پ��������ه رده ی خ���ان���ه ك���ان���دا له ڕێگه ی م���رۆڤ ه��ه ی��ه وه ریده گرێت و خۆراكه وه دیاریكراوی رێ��ژه ی��ه ك��ی سودمه ند به شێوه ی هه یه به رزبوونه وه ی له خوێندا، ساڵ ك��ۆل��س��ت��رۆڵ ئاستی رووده دات ب����ه س����اڵ هێواش ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی له دیوی ده ب��ێ��ت ك��ه ڵ��ه ك��ه ناوه وه ی بۆرییه كانی خوێن له سه ره تادا ئ���ه وه ی به بێ ئاشكرا نیشانه یه كی هیچ ده نیشێت بكه وێت، به دیار دیواری ن��اوه وه ی به دیوی ئه مه ش خ��وێ��ن��ب��ه ره ك��ان��دا، زیادبوونی ه��ۆی ده بێته ئ����ه س����ت����وری دی��������واری له شوێنێكی خوێنبه ره كان به مه ش دی����اری����ك����راودا، سیفه تی خوێنهێنه ره كان )Flexibility( ك��ش��ان ل���ه ده س���ت���ده ده ن و ب���ه ره و

ره قبوون ده چن.ب���ه ه���ۆی ره ق���ب���وون���ی جوڵه ی خوێنبه ره كانیشه وه خوێندا ل��ه س��وڕی خ��وێ��ن ئه مه ش ت��ێ��ك��ده چ��ێ��ت و هۆكاری چه ندین نه خۆشی

له جه سته دا، ت��رس��ن��اك��ه نه رێنییه كانی له كاریگه رییه بریتییه كۆلسترۆڵ ئاستی خوێنبه ره كان و له ره قبوونی دڵ و ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی په ستانی ب��ه رزب��وون��ه وه ی ،)Hypertension( خوێن خوێنبه ره كانی ره قبوونی ده بێته له ئه نجامدا دڵیش خوێنی نه گه یشتنی ه��ۆی ماسولكه كانی بۆ پێویست تووشی له ئه نجامدا دڵ و ده ب���ێ���ت، دڵ ج���ه ڵ���ت���ه ی ل���ه ح���اڵ���ه ت���ی گ���ی���ران���ی مێشك خ��وێ��ن��ب��ه ره ك��ان��ی تووشی ب��ه ك��ۆل��س��ت��رۆڵ ده بێت، ده م���اغ سه كته ی ل��ه ه��ه ن��دێ��ك ب����اری ت���ردا

به هۆی نه خۆش كه سی خوێنبه ره كانی گیرانی چاوو ده ماغه وه به هۆی چه ورییه چ���ه وری و كه سه ئه و پرۆتین كوێربوون تووشی له ئه نجامی ده بێت بۆ س���ه ك���ت���ه ك���ه دا، خ���ۆپ���اراس���ت���ن���م���ان

له به رزبوونه وه ی ڵی ۆ لستر كۆنبه خش یا زژه مه پێویسته

چه ور خ���ۆراك���ی

نه خه وین و زۆر نه خۆین به پێی زۆر هاتووچۆ بكه ین، میوه س���ه وزه و خ��واردن��ی مزره مه نییه كان و به تایبه تی مه له كردن، وه رزش��ك��ردن و له خواردنی دووركه وتنه وه ج������گ������ه ره و گ���ۆش���ت���ی س����ور و ن���ه خ���واردن���ه وه ی خۆپاراستن كحولییه كان، زۆر ده روون��ی و له فشاری دانیشتن و ته وه زه لی پێویسته له خواردنی ب��ه ئ��اگ��اب��ی��ن گۆشتی زۆر ش��ی��ری��ن��ی

چه وری له قوتونراو.Science& Tech.com: سه چاوه

كه‌مئه‌ندامێكی‌ئیفلیجی‌ئه‌مریكایی‌هه‌ستایه‌وه‌‌سه‌رپێ

ی نست

زانی

لڤیی:

ێڕانرگ

وه

ب�����ه س�����وودوه رگ�����رت�����ن )رابسامرزی( نوێ له میتۆدێكی ده توانێت ئێستا ك��ه م��ئ��ه ن��دام كه سه كانی ب���ه ی���ارم���ه ت���ی ده ورووبه ری به ڕێگه دا بڕوات. ئه م كه سه به هۆی رووداوی به ره و له سینگه وه ئۆتۆمبێله وه خوار تووشی ئیفلیجی هاتبوو، ب���ه وروژان���دن���ی ئێستا ب����ه اڵم پشت بڕبڕه ی له سه ر كاره بایی پێی خۆی ل��ه س��ه ر ده ت��وان��ێ��ت راپۆرتی ب��ه پ��ێ��ی ب��وه س��ت��ێ��ت

ناوبراو الن��س��ێ��ت گ���ۆڤ���اری ئه ژنۆكان و ده ت��وان��ێ��ت ئێستا هه رچه ند پ��ێ��ی��ب��ج��وڵ��ێ��ن��ێ��ت، ئه مه ناكرێت ده ڵێن شاره زایان به ده رمانكردنی ته واو ناوببرێت، گه وره به پێشكه وتنێكی ب��ه اڵم رابسامرز ئ���ه ژم���ارده ك���رێ���ت، تووشی )٢٠٠٦(دا له ساڵی كاره ساتی ئۆتۆمبێل هات و زیانی گه وره به ر بڕبڕه ی پشتی كه وت، له ڕاستیدا هۆكاری ئیفلیجییه كه ی رۆیشتنی رێگه ی كه بوو ئه وه

پ���ه ی���ام ل��ه م��ێ��ش��ك��ه وه ب����ه ره و بچرابوو، به ته واوه تی پێیه كانی )١٦( به نه شته رگه ری زان��ای��ان ئه لكترۆدیان له بڕبڕه پشتیدا دانا، كرا ل��ه راب داوا میتۆده دا له م هاوكات كه پزیشكه كان بڕبڕه ی ده ورووژێنن ب��ه ك��اره ب��ا پشتی سه رپێ و هه ستێته تێبكۆشێت دوای پێیبجوڵێنێت ب���ڕاوت و توانی سامرز راب رۆژ چه ند به یارمه تی ده ورووبه ر ماوه یه كی كورت به ڕێدا بڕوات كه جێگه ی

سه رسوڕمانی پزیشكه كان بوو. توانای ده ڵ��ێ��ت س��ام��رز راب له سه ر پێوه ستان و رێگه رۆیشتن ته نیا به هه وڵی زۆر هاته دی، ئه م تاقیكردنه وه یه ئه وه ده سه لمێنێت كه وروژاندنی كاره بایی سه باره ت بووه سه ركه وتوو به یه ككه س بۆ تر كه سی چ��وار له ئێستادا تاقیكردنه وه یه كی تری له و جۆره ئاماده ده بن، به اڵم دیار نییه ئه مه سه ركه وتووده بێت، ئه وانیش بۆ

یان نا.

مێرووكوژه‌كان‌له‌ئاینده‌دا‌له‌مێروو‌

دروستده‌كرێنبۆ ج��ی�����������اواز كیمیایی م����ادده ی چ��ه ن��دی��ن كولله ب��ه خ��ش و زی���ان م��ێ��رووی ق��ه الچ��ۆك��ردن��ی كش����توكاڵی به رووبومی پاراستنی بۆ به كاردێت مێروو )Insect pests( م��ێ��رووه ك��ان له ئافاتی پ���اوده ری ب��ه ش��ێ��وه ی )Insecticide( ك��وژه ك��ان پاراست���ن بۆ ده غڵودان سه ر ده ڕێژرێته گ���یراوه ی به ده رنین كوژانه مێروو ئه م مێروو، له زیانه كانی به روو گ��وڵ و س��ه رگ��ه اڵو بۆ الوه ك��ی له زی���انی

رووه كه ك����ان، پێكهاته تۆوی كوشنده ی ب��ه ه��ۆی نه وه ییه كه یا به كتریا و كیمیا ه��ه ن��دێ��ك تریش م����ێ����رووی س���ود ب��ه خ��ش��ی

ده به ن، ك���ه ب���ه س���ودن له ناو كێڵگه ل�����ه وه رزی ب���ۆ

په ڕین و

ه����ه اڵڵ����ه دا، وه ك ن����م����وون����ه

هه نگ و په پوله . Bee and(

زاناكان )Butterflyله جێگیره وه یه كی ب��ی��ر مێروو ئ��ه م ب��ۆ سروشتی

ك��وژان��ه ده ك��ه ن��������������ه وه بۆ سروشتی ژینگه ی پاراستنی

ل���ه زی���ان���ه ك���ان���ی ك���اری���گ���ه ره كیمیاییه كان، گروپێكی توێژه ره وه نۆتنگه����امی ل���ه زان���ك���ۆی

له پێكهاته ی جۆرێك توانی پ���رۆت���ی���ن به ریتانی كه ب��دۆزن��ه وه قالۆنچه دا ده م���اری له كۆئه ندامی مێرووی به كتریا و له ه����ێرشی خۆپاراستن ب��ۆ پێویستیدا له كاتی قالۆنچ����ه كه ب��ه خ��ش زی��ان

به كاریده هێنێت.ئه م پێكهاته گه ردی����له ییه پرۆتیناتیانه ده توانرێت بۆم����اوه یی ئه ندازه ی�����ی زانستی ب��ه ڕێ��گ��ه ی كه له تاقیگه دا به رهه مبهێنرێت تایبه ت له قالۆنچه ی دروستبكات و پرۆتینانه له م زۆر بڕێكی بتوانێت زیان م��ێ��رووه ق��ه اڵچ��ۆك��ردن��ی ب��ۆ به كاربهێنرێت مێرووه كوژه كان، ل��ه ب��ری له كێڵگه دا به خشه كان چاككراو ج��ی��ن ق��ال��ۆن��چ��ه ی ب��ه ب��اڵوك��ردن��ه وه ی كشتوكاڵی به رووبوومی ده توانرێت له كێڵگه كاند

له زیانی هێرشی مێرووه كان بپارێزرێت.Nature : سه رچاوه

چاره‌سه‌رێكی‌‌نوێی‌‌ئایدز‌دۆزرایه‌وه

ژم����اره ی����ه ك ت���وێ���ژه ری )ڤاكسین( توانییان ئه مریكی ێك بدۆزنه وه بۆ چاره سه ری له مرۆڤدا، ئ��ای��دز نه خۆشی توێژینه وانه ئ��ه م پسپۆڕانی تایبه تییان ڤ��اك��س��ی��ن��ێ��ك��ی به رهه مهێناوه و له سه ر جۆرێك تاقییانكردووه ته وه و له مه یمون هه بووه ئ��ه رێ��ن��ی ئه نجامی له ناوبردنی له به رگریكردن و له خوێنی )HIV( ڤایرۆسی م��ه ی��م��ون��دا ك���ه ه���ۆك���اری ئایدز، به نه خۆشی توشبوونه

تیمی س��ه رپ��ه رش��ت��ی��اری پسپۆڕ توێژینه وه كه

)لوی جیه به یكه ر( ل���ه پ���ه ی���م���ان���گ���ای كوتان و چاره سه ری بۆماوه یی له ویایه تی ئۆرجیۆن له ئه مریكا كه رای���گ���ه ی���ان���د ه ی نه و د قیكر تاله سه ر ڤاكسینه كه مه یمون )٢٤(

له ت���اق���ی���ك���راوه ت���ه وه سه ركه وتنی مه یموندا )١٣( )١٢( ل��ه ب��ه ده س��ت��ه��ێ��ن��اوه ، ساڵێك دوای م��ه ی��م��ون��دا

ڤاكسینه ئ���ه و ل��ه ك��وت��ان��ی به ته واوه تی كاریگه ری له سه ر

ڤایرۆسی )HIV( هه بووه .پڕۆفیسۆره كه ه��ه روه ه��ا ئه نجامی ك��ه ئاشكرایكرد توێژینه وه كه له گۆڤاری زانستی باڵوكراوه ته وه و )Nature(بۆ باشه ده ستپێكێكی ئه مه چ��اره س��ه ری ت��ه واوه ت��ی ئه م مژده ی كوشنده یه ، نه خۆشییه به م ب��ره و كه داوه ئه وه شی

كسینه ڤاه ن ه د دزیاتر ب��ۆ

ك��اری��گ��ه رب��وون��ی ل����ه دژی نه خۆشی ئایدز.

ده بێته ڤ��اك��س��ی��ن��ه ئ���ه م جۆرێك چاالكبوونی ه��ۆی خوێن خڕۆكه كانی له خانه و له پارێزگاری له لێپرسراون له توشبوون مرۆڤ جه سته ی )HIV( ،به نه خۆشی هه وكردنبه شێوه یه كی سرۆشتی له خوێنی مه یموندا ده ژی ، به اڵم كاتێك بگوازرێته وه بۆ خوێنی مرۆڤ

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

هۆكاری كوشنده یه و زۆر نه خۆشی ئایدزه ، له ناوه ڕاستی حه فتاكاندا به هۆی جوتبوونی ئه فریقییه وه گه نجێكی چه ند له گه ڵ مه یموندا ئه م ڤایرۆسه گوازرایه وه بۆ خوێنی مرۆڤ و )١٩٨٢( ل��ه س��اڵ��ی دوات����ر كه سی یه كه م له شیكاگۆ دا ئاشكراكرا، به ئایدز تووشبوو كه پێستدا سپی له ئافره تێكی ئه فریقیدا ل��ه گ��ه ڵ سێكسی

كردبوو.

)HIV( ڤ����ای����رۆس����ی هێرشده كاته راس��ت��ه وخ��ۆ خڕۆكه سپییه كان و س���ه ر خوێن و به رگرییه كانی خانه له ش ب��ه رگ��ری سیسته می ت��ێ��ك��ده ش��ك��ێ��ن��ێ��ت، ب���ۆی���ه به دوای گ��ه ڕان دۆزی��ن��ه وه و چاره سه ری كاریگه ردا خه م و

خولیای گه وره زاناكانه .ئ�������ه م ن���ه خ���ۆش���ی���ی���ه بۆ گ���ه وره ی مه ترسییه كی دروستكردووه ، مرۆڤایه تی ڤاكسینه ئ��ه م دۆزی��ن��ه وه ی توێژینه وه ی ل��ه ژێ��ر وردای����������������ه ب���ۆ بڕی دی��اری��ك��ردن��ی )DOSE( پ���ێ���دان بۆ به نه خۆشییه كه بۆ چ�����اره س�����ه ر و له ڕووی پاراستن و ه ستییه و و ر ته ندل��ه الی��ه ن ه���ه ردوو به ریتانی زان����ای میك ئاندرۆ )سیر له زانكۆی مایكڵ( ئ���ۆك���س���ف���ۆردی ب�����ه ری�����ت�����ان�����ی

جێبه جێده كرێت.سه رچاوه :

w w w . o x f o r dunirersty.com

Page 6: lvinscience no 5

هه‌واڵ 11هه‌واڵ10

ره‌تـــده‌كـــاتــــه‌وه‌!‌ مــایـــــــــــــــــــــــــكـــرۆســۆفــت‌ دۆالری‌ مـلـیـــارد‌ ‌)44( پـێـشـنـیـارێـكـــی‌ یاهـــــوو‌

له‌به‌ر‌ئه‌وه‌ی‌سوكایه‌تییان‌به‌قورئان‌كردووه‌،‌هه‌زار‌سایتی‌ئه‌مریكی‌و‌به‌ریتانی‌و‌فه‌ره‌نسی‌هاككراون

به رێوبه ری گروپی ئاسایشی كه ئ��اش��ی��ان )security()security( له بواری گروپێكن دا كارده كه ن، رایگه یاند كه زیاد له هه زار سایتی ئه مریكی هاكران بێڕیزییانه ی ئ��ه و ل��ه ب��ه ران��ب��ه ر پیرۆز به قورئانی به رانبه ر كه ماوه یه ی ل��ه و ئ��ه ن��ج��ام��دراوه

پێشوودا.گروپ هه مان به ڕێوه به ری به شی هه واڵی بۆ له لێدوانێكیدا )ایسنا( زانیاری ته كنۆلۆژیای ئه وه ی راگه یاندا كه له لیستی ئه و كۆمه ڵێك هاككراون سایتانه ی ئه مریكی به ناوبانگی سایتی

تێدایه .قسه كانیدا ل����ه درێ����ژه ی رایگه یاند ئه و سایتانه ی هاكراون هاكه ری كۆمه ڵێك ل��ه الی��ه ن هاكراون ئاسیاییه وه به ناوبانگی سایتی سایتانه ل��ه و یه كێك والیه تی فلۆریدایه كه له یه كێك له كڵێساكانی ئه و والیه ته قورئانی

كۆمپانیا ه��ه ردوو ب��ه رده وام گ���ه وره دان له ملمانێیه كی ئه وه ی بۆ به یه كتر به رانبه ر كاریگه ری ه��ه ری��ه ك��ه ی��ان

له سایتی س��وت��ێ��ن��راوه و پ��ی��رۆز ناوبراودا باڵوكراوه ته وه .

سایتانه ش ئه و له گرنگترین س��ای��ت��ی ره س���م���ی والی���ه ت���ی ئه مریكی و )Louisiana(خزمه تگوزاری ك��ۆم��پ��ان��ی��ای بواری ئینته رنیتی )LogMeIn(و شاری )Pevensey( به ریتانی و ك��ۆم��پ��ان��ی��ای پ��اراس��ت��ن��ی وێب فه ره نسایه ..... سایته كانی ئه و لیستی ت�����ه واوی ه��ت��د، zone-h.( له سایتی سایتانه ش دوو ئ��ه م ری��زك��راون، org(دا

لینكه ی خواره وه نموونه یه كه :www.zone-h.org/mir-ror/id/11329216www.zone-h.org/mir-ror/id/11328683سه رچاوه ی به پی هه روه ها له په یامنێره كانی )وب��ن��ا(ك��ه )فچای مجازی(وه وه ریگرتووه هێرشانه ئه م كه روونیكرده وه هاكه رانی له الیه ن هه ندێكیان به ئه نجامگه یه نراوه ئێرانییه وه كه سایه تی كوشتنی له تۆڵه ی

ئێرانی )رجایی(وه بوو. له سه ر ئ����ه وه ی ب��ه ه��ۆی

ئاماده كردنی:كاروان مه هدی

ئاماده كردنی:كاروان مه هدی

له سه ر توانای ئه وی دیكه یان دروستبكات.

ئه م ن��ێ��وان ملمانێی ئه و گه شته كۆمپانیایه دوو بااڵی لیژنه ی كه راده ی��ه ی یاهوو له كۆمپانیای بڕیاردان ملیارد )٤٤( پێشنیارێكی بۆ مایكرۆسۆفتی دۆالری كۆمپانیایه ئه م خ��اوه ن��داری

ره تبكاته وه !یاهوو ب���ه رپ���رس���ان���ی وت��ووێ��ژێ��ك��ی زۆر ل��ه پ��اش له بوونی خۆیاندا له نێوان

رووی یه كه م په یجی ئه و سایته )رجایی( وێنه ی هاككراوانه و چه ند ده قێكی هه ڕه شه ئامێز ئینگلیزی ف��ارس��ی و ب��ه زم��ان��ی

به ده رده كه وێت.هه روه ها به ڕێوبه ری گروپی له ڕۆژی كه رایگه یاندا ئاشیان

هاوواڵتی نیو ملیارد ب��ه ی��ه ك ئه نجامدراوه ، م��وس��وڵ��م��ان ئ���ه م ه��اك��ه ران��ه له الی ب��ۆی��ه گه ڵێك له مسوڵمانانه وه زۆرێك هیچ باشتره و له خۆپیشاندان جۆره زیانێكی گیانی به كه سانی

دیكه ناكه وێت.ل��ه ك��ات��ێ��ك��دای��ه كه ئ��ه م��ه كۆنفرانسی گ����ه وره ت����ری����ن هاكه ران )Hacktivity 2010(ل��ه ئ��ه وروپ��ا ب��ه ڕێ��وده چ��ێ��ت كه هاكه ر هه زار نزیكه ی وابریاره له م كۆنفرانسه دا به شداریبكه ن.

ب���ه پ���ێ���ی س�����ه رچ�����اوه ی كۆنفرانسه ئه م )ایسنا( هه واڵی ناره سمی و ل��ه ج��ێ��گ��ه ی��ه ك��ی كه به ئه نجامده گات ن��ادی��اردا فیزیكی به شێوه یه كی ل��ه وان��ه ئه نجامنه درێت، به ڵكو له ڕێگه ی )به شێوه ی بێت ئینته رنێته وه

ڤیدیۆ كۆنفرانسین(.سه رجه م ك��ه واب���ڕی���اره كۆنفرانسه ئه و به شداربووانی راو پیشنیاری خۆیان بخه نه ڕوو جیهانی )security( ده رب��اره ی له بواری ته كنۆلۆژیای زانیاریدا.سه رچاوه ی هه واڵ: ایسنا

كه كۆاڵنه وه په یوه ندییه ئه و له نێوان ئه م دوو كۆمپانیاییه دا

هه یه .سه رچاوه یه كی نزیك له و كه ته له فونییه ی په یوه ندییه یاهوو به رپرسی دوو نێوان ئه نجامدراوه مایكرۆسۆفتدا رای��گ��ه ی��ان��د ك���ه ئ���ه و دوو له و ته سه لی به تێرو به رپرسه

بابه ته دواون.دروستبوونی ه��ۆك��اری بۆ ده گه رێته وه پێشنیاره ئه م له پشكی كه هه ره سه ی ئه و

پێنج شه ممه وه )٢-١٢-٢٠١٠( كه سی )٢٠( گ��روپ��ێ��ك��ی درێژه یان ش���اره زا ل��ه ه��اك��ه ری سایته ه��اك��ك��ردن��ی ب���ه ك���اری

ئه مریكییه كان داوه .قسه كانیدا ل��ه ك��ۆت��ای��ی رایگه یاند ئه و بێڕیزییه ی به رانبه ر

كۆمپانیای‌ئاسوس‌ماوسێكی‌نوێی‌به‌رهه‌مهێنا

به‌رهه‌مهێنانی‌كیبۆردێكی‌پالستیكی

)Mini Rollable Bluetooth Keybord( ناوی ئه و كیبۆرده پێكهاته و له ڕووی به هێز به شێوه یه كی به رهه مهێنراوه كه نوێیه یه مادده ی پاستیك و له ماده ی كیبۆرده ئه م له كاتێكدا كاركردنه وه )silent( له هه مانكاتدا كیبۆرده ئه م دروستكراوه . سلیكۆن به و دوو هه یه قه باره ی كه مكردنه وه ی توانای )flexible( و

تایبه تمه ندییه ی كه هه ڵگریه تی.گونجاوی زۆری وایكردووه كه له كاتی تایپكردندا ئازارێك

له ده ستدا دروسنه كات.به ئاو خاك هه یه به رانبه ر توانای باشی به رگرییه وه له ڕووی ئه گه رچی ئه و دوو مادده یه كاریگه ری زۆر دروستده كه ن له سه ر مادده كانی دیكه . ئه م كیبۆرده به )Bluetooth( كارده كات، واته

ناوه ندێكی به رجه سته ی ناوێت.)iPad(و)iPod( له هه مانكاتدا توانای به كارهێنانی هه ریه كه له

و )PC(و الپتۆپ و مۆبایلی هه یه له گه ڵدا. چوونه كاتی له یه كه م دۆالره )٣٤( كیبۆرده ئه م نرخی

بازاڕییه وه .

رووی����داوه كه سێكدا ت��اك��ه بۆ دۆالر )٢( ب��ه ڕێ��ژه ی به گه شتنی پشكێك و ه��ه ر

)٢٩.٠٨( دۆالر.ل���ه الی���ه ك���ی دی���ك���ه وه مایكرۆسۆفت به ڕێوه به ری رای��گ��ه ی��ان��د: خ���ودی خۆم پێشنیارێكی نه بوونی به هۆی وام پیشنیاره ل��ه و ب��اش��ت��ر به بێ ك���ه ه����ات ب���ه ب���ی���ردا به شێك ده بێته یاهوو گومان مایكرۆسۆفت له كۆمپانیای ئه مه له كاتێكدایه به رپرسێكی

مایكرۆسۆفت دیكه ی بااڵی ل���ه ب���ه ران���ب���ه ر ئ����ه م رای����ه ی كۆمپانیاكه یان به ڕێوه به ری

بێده نگی هه ڵبژارد.وتانه دا ئ��ه و له به رانبه ر له وته بێژه كانی ی��ه ك��ێ��ك سیاسه تی رایگه یاند: یاهوو پێباشتره و بێده نگی یاهوو په یوه ندی بابه ته ش����ی ئه و دارك����رد ب��ه ل��ی��ژن��ه ی دارای���ی خۆی دڵنیایی كۆمپانیاوه وه یاهوو ل���ه س���ه رب���ه خ���ۆی���ی

راگه یاند.

ل�����������ه م م������ی������ان������ه دا بازرگانی له كۆبوونه وه یه كی له سه ر كۆمپانیا دوو ه��ه ر یاهوو كه ریككه وتن ئ��ه وه ریكامی له سیسته می سوود گۆگڵ وه ربگرێت، له پاداشتی ئه م پێشنیاره دا یاهوو به شێكی له و ك��ه م( )سه همێكی كه م سوودوه رده گرێت كه ده ستی ده ك���ه وێ���ت و ب��ه ش��ێ��ك��ی بۆ

پشكی گۆگڵ ده ڕوات.له شاره زایانی و به شێك س���ه رچ���اوه ك���ان���ی ه����ه واڵ

بڕوایان وایه كه سه ره تایه كی به اڵم یاهوو، بۆ بوو خراپ رێكه وتنه ب��ه م كۆتاییه كه ی كۆتایی هات كه سه ركه وتنی گۆگڵدا به سه ر ب��وو یاهوو كۆمپانیا ه��ه ردوو له كاتێكدا ب��ه ش��ێ��ك��ی ب���ه رف���راوان���ی���ان

له بازاڕی ریكامدا هه یه .سندوقی ب��ه ڕێ��وه ب��ه ری له لۆس )Jacob( بازرگانی ئه نجلوس، واته جه نابی )رایان به رپرسانی ده ڵێت: ژاكوب( به قورسی زۆر ی���اه���وو

ب����ه ش����داره ك����ان����ی����ان ) ن نیا ه كا ر ا سه همد (ه�����ی�����وادارك�����ردووه ، چ���ون���ك���ه ل���ه وان���ه ی���ه سه همێك ه��ه ر نرخی دۆالر!! )٣١( بگاته رێكه وتنه ئ���ه م ب��ۆی��ه بوو گ��ه وره چانسێكی به رانبه ر كه یاهوو بۆ به ئه نجامی ب��ه گ��ۆگ��ڵ ئه م ن��ازان��م گ��ه ی��ان��د، زووتر بۆ رێكه وتنه ی

به ئه نجامنه گه یاندووه ؟

گومانمان ه���ه م���ووان ل���ه ن���اوب���ان���گ���ی ه������ه ردوو ك����ۆم����پ����ان����ی����ای ی����اه����وو بۆیه نییه ، مایكرۆسۆفت

به ناوی )Asus( كۆمپانیای به رهه می نوێترین )WX-DL( خرایه بازاڕه وه .

وایه رلیسی له ماوسێكی بریتییه نوێیه به رهه م ئه م چه ند هه ڵگری كه )Touch Sensitive( ئۆپتیكاڵ

دووگمه یه كی مه ڵتی میدیاییه . بوونی تایبه تمه ندی )Touch Sensitive( واده كات كه ته نیا له ڕێگه ی ئیشاره تی ده سته وه كۆنترۆڵی ماوسه كه له ئه له منیۆم و بریتییه ماوه سه ئه م پێكهاته ی بكه یت،

به كارهێنانی لیزری )dpi(ی )١٢٠٠(یه .گرنگ زیاتر )WX-DL Asus( ماو سی ئ��ه وه ی هه موو ل��ه گ��ه ڵ گونجاویه تی ب��ه رچ��او خستووه ته

جۆره كانی ویندۆزدا.دۆالره ٨٠( )WX-DL Asus( ماو سی نرخی

له یه كه م كاتی چوونه بازاڕییه وه .

مژده‌‌بۆ‌نابینایان )Supersonic stick(به رهه مهێنانی بۆ له هه وڵدایه پێشكه وتوو ئ��ام��ێ��رێ��ك��ی بۆ ن��وێ به ته كنه لۆژیایه كی مادده كانی به رجه سته كردنی نابینایانه وه له الیه ن ده ورووبه ر

به شێویه كی ئاسان.نوێیه ئ���ام���ێ���ره ئ�����ه م به مانگی پ��ه ی��وه ن��دی ب��ه ه��ۆی رێنیشانده رێك ده س��ت��ك��رده وه دووركه وتنه وه ی ب��ۆ ده ب��ێ��ت كه هۆكارێك له هه ر نابینایان یاخود پێبگه یه نێت، زیانیان

به پێچه وانه وه .س����اده ی����ی ك����ارك����ردن و له الیه ن بچووكی ق��ه ب��اره ی بووته ش�����اره زاوه ك��ه س��ان��ی له كاتێكدا س��ه رن��ج جێگه ی

نابینا نێت كه سی ا ه تو ده ئ�����������������ه و مێر ئاا ه ستید له د ، ێت هه ڵبگرب��ۆی��ه ل���ه الی

به ب��ه ره��ه م��ه��ی��ن��ه ران��ی نابینایان" بۆ "چاوێك

وه سفده كرێت.

Page 7: lvinscience no 5

سه رچاوه كانی له كاتێكدا له جیهاندا وزه ستوومه نی و له كه مبوونه وه دان، ب����ه رده وام ره وت��������ی ت���ه ك���ن���ۆل���ۆژی���ای پ���ی���ش���ه س���ازی و ئ���اب���ووری���ش له هه نگاونان و رۆژب�������ه ڕۆژ ئه مه ش ب��ه ره وپ��ێ��ش��چ��وون��دای��ه ، ئاسته نگییه كی ل��ه الی��ه ك��ه وه گ�����ه وره ی خ��س��ت��ووه ت��ه سه ر ستوومه نی ، وزو چاوگه كانی ل����ه الی����ه ك����ی دی����ك����ه ش����ه وه ده رهاویشته و پاشماوه ی كارگه و دامه زراوه پیشه سازییه كان بوو نه ته ژه هراویكردنی پیسبوون و هۆی ژی���ن���گ���ه ی ده ورووب�����������ه رو خ��ه رج��ی��ی��ه ك��ی گ����ه وره ش����ی ئه ستۆی س���ه ر خ��س��ت��ووه ت��ه پانتاییه كی ش��اره وان��ی��ی��ه ك��ان و به رفراوانیشی له زه وییه به پیته كان ده كرێت ك��ه داگ���ی���رك���ردووه نیشته جێبوون و مه به ستی ب��ۆ سوودی كشتوكاڵی به ربوومی

لێوه ربگیرێت.ه��������ه روه ك ئ���اش���ك���رای���ه چاوگه كانی وزه ی ستوومه نی كه به پله ی یه كه م غازی سرووشتی و ت��اس��ه ر هه روا ن��ه وت��ی ره ش���ه ، به وڕاده به رفراوانه ده ستبه رنابن و له م ك��ه واه��ه ی��ه بگره واڵت��ی به رووبوومه سرووشتییه بێبه شه ، كه هه یه كه می برێكی یاخود به شی پێداویستییه كانی رۆژانه ی ن��اوخ��ۆی ن��اك��ات و زۆرج���ار په ناده باته به ر هاورده ی به رهه مه ده ره وه . س��ت��ووم��ه ن��ی��ی��ه ك��ان��ی رووبه ڕووبوونه وه ی بۆ بۆیه دۆزینه وه ی ته نگه ژه یه و ئ��ه و وزه و دیكه ی سه رچاوه كانی پیشه سازی و واڵته ستوومه نی ، جیهان پ��ێ��ش��ك��ه وت��ووه ك��ان��ی ل��ه ه��ه وڵ��ێ��ك��ی چ���ڕوپ���ڕدان بۆ ئه ڵته رناتیڤی ده سته به ركردنی

یه كێك س��ت��ووم��ه ن��ی ، دی��ك��ه ی بایۆگازه ، ئه ڵته رناتیڤانه ش له و كوردستانیشه وه ل���ه ب���اره ی ده بینین كه سااڵنه چه ندجارێك قه یرانی ته نگه ژه و رووب��ه ڕووی تاسه ریش ده بینه وه و ستوومه نی وزه عه ماركراوه كانی ستوومه نی به رزه ی ئاسته له و له م واڵته دا ئێستایدا نامێنێته وه ، بۆیه پێویسته ئ��ێ��م��ه ش ك��ه ڵ��ك ل���ه م ج���ۆره كه وه رب��گ��ری��ن ستوومه نییه النیكه م له حاڵی حازردا ده توانێت ببێته سه رچاوه یه كی ستوومه نی و له ناوچه به كه ڵك زه وی په ینی

گوندنشینه كاندا.بزانین پێویسته ك��ه وات��ه ب����ای����ۆگ����از چ���ی���ی���ه و چ���ۆن دروس���ت���ده ب���ێ���ت و ل���ه ب���واری

ستوومه نیدا كه ڵكی چییه ؟گازه ی له و بریتییه بایۆگاز گه نینی رزی��ن و له ئه نجامی كه ئاژه ڵی و پ��اش��ه ڕۆ پ��اش��م��اوه و رووه كییه كانه وه له دۆخی شێدارو نه بوونی ئۆكسجیندا په یداده بێت به ڕێژه ی )60-65%( گازی كه میسانه و گازی دووانه ئۆكسیدی )%35-30( رێ��ژه ی كاربۆنیش كه مێك له گه ڵ پێكده هێنن ی له گازی نایترۆجین و ئۆكسجین. ئ��ه م گ��ازه ش ب��ه دوو رێگه

دروستده بێت:1. رێگه ی خۆكردانه : ئه م رێگه یه ش بریتییه له و پرۆسه یه ی كه گازه كه له شوێنه قوواڵییه كانی پاشماوه و ك��ه زه وی���دا ناخی رووه كی و ئ��اژه ڵ��ی و پ��اش��ه رۆی پاشه ڕۆكانی شاره وانییه كانی تێدا كۆبووه ته وه و بۆ ماوه یه كی زۆر په ستێوراوه ته وه ، بووه و كه ڵه كه ئۆكسجیندا ل���ه ن���ه ب���وون���ی شیده بێته وه و په نگده خواته وه كه له دوایاندا له ڕێگه ی لێدانی بیری

به هۆی ب��ه رف��راوان��ه وه ق��ووڵ و ناویان گازه كه ی لووله كێشه وه مه به ستی ب��ۆ ده رده ه��ێ��ن��رێ��ت و كه ڵكی گ��ه رم��ی ستوومه نی و لێوه رده گیرێت، یاخود ئه م گازه بۆ مه به ستی به رهه مهێنانی وزه ی لێوه رده گیرێت س��وودی كاره با كه ده كرێت راسته وخۆ له ڕێگه ی بۆیله ره كانی سووتاندنییه وه پێگه رم بكرێت، به مه ش ئاوه كه ی ن��اوی��ان ده ب��ێ��ت ب��ه ه��ه ڵ��م و ئه م به هێزێك په ستێوراوه ش هه ڵمه موه لیده كان تۆڕبینی په روانه ی وزه ی له ئاكامدا ده خولێنێته وه و یاخود ب��ه ره��ه م��دێ��ت، ك��اره ب��ا دیزاین وا تایبه تی موه لیده ی ده كرێت كه راسته وخۆ به م غازه

ئیشبكات.ده ستكردانه : رێگه ی .2له وه ی بریتییه رێگه یه ش ئ��ه م گ���ازه ك���ه ب���ه ه���ۆی ك����وره ی ه��ه رس��ك��ه ری ده س���ت���ك���رده وه شێوه یه به م به رهه مده هێنرێت، خۆراك و پاشماوه ی ده توانرێت سه زه و میوه و پاشه ڕۆی ئاژه ڵی له كوره یه كی ك��ۆب��ك��رێ��ت��ه وه و گه وره ی ده ستكردی هه رسكه ردا بۆ ماوه ی چه ند رۆژێك، یاخود چه ند مانگێك كه دیاره ئه ویش نزمی س��ه رب��ه رزی و ده وه ستێته پله ی گه رما، گازه كه به رهه مبێت و دابینبكرێت، ئه م گازه كه زۆرجار گازی سرووشتیدایه و له شێوه ی زۆرج��اری��ش ده ت��وان��رێ��ت وه ك ئۆتۆمبێل و بۆ شل ستوومه نی كاره با وزه ی به رهه مهێنانی یاخود لێوه ربگیرێت، كه ڵكی گ����ازی وه ك راس���ت���ه وخ���ۆ ده سووتێنرێت و س��روش��ت��ی چێشتلێنان و م��ه ب��ه س��ت��ی ب���ۆ ئه م به كاربهێنرێت، گه رمكردن ئه وه ی س���ه ره ڕای گ��ازه شێوه

ته‌کنه‌لۆژیا 13ته‌کنه‌لۆژیا12

به كه ڵكی س��ه رچ��اوه ی��ه ك��ی ك��ه گرنگی كۆڵه یه كی ستوومه نییه و پێكده هێنێت، ئ���اب���ووری���ش ده بێته دی��ك��ه ش��ه وه ل��ه الی��ه ك��ی هۆی كه مكردنه وه ی كاریگه ری میسان، گ�����ازی ژه ه�������راوی چونكه له كاتێكدا گازی میسان ده سووتێنرێت ئه وا ده بێته گازی كاربۆن و دووان��ه ئ��ۆك��س��ی��دی ژه هراوی كاریگه ری به مه ش )23( ب���ه رێ���ژه ی ب��وون��ه ك��ه ی ئه مڕۆ ده ب��ێ��ت��ه وه ، كه متر ج��ار ئه م جیهاندا واڵت��ان��ی ل���ه زۆر سه رچاوه ی ستوومه نییه كه ڵكی وزه یه كی بڕه لێوه رده گیرێت و ستوومه نی ل��ه ك��اره ب��او ب��اش دابینده كات بۆ نموونه له واڵتێكی وه ك چیندا زیاتر له )2( ملیۆن له ناوچه گازییانه وێستگه له م وه ك كه هه یه گوندنشینه كاندا كاره باو وزه ی سه رچاوه یه كی ستوومه نی چه ندان ملیۆن كه س به نیازن لێوه رده گرن و س��وودی رێژه كه نزیكدا له داهاتوویه كی بۆ )6( ملیۆن كوره ی هه رسكه ر به رزبكه نه وه ، هه روه ها له هه موو به تایبه تیش جیهاندا واڵت��ان��ی یه كگرتووه كانی ل��ه والی��ه ت��ه ئاسیاو واڵت��ان��ی ئ��ه م��ه ری��ك��او ده ستكردانه كوره ئه م ئه وروپا بوونه ته س���ه ن���دووه و ب��اوی��ان نایابی داهاتێكی س��ه رچ��اوه و ئابووری ، ئه وه ته واڵتێكی وه ك )2005(دا له ساڵی ئه ڵمانیا وێستگه ی )2700( توانیویه تی دابمه زرێنێت و ج����ۆره ل���ه م وزه ی مێگاوات )650( بری ده سته به ربكات و لێوه كاره بایان وا به نیازیشه بۆ ساڵی )2020( )9500( بگه یه نێته رێژه یه ئه و له ئوسترالیاش م���ێ���گ���اوات، له م وێستگه ی )200-150(

وێستگه ی ه�����ه ن. ج����ۆره كوره ل��ه و بریتین بایۆگازیش له شێوه ی كه هه رسكه رانه ی ئ�����ه وه ی ح�����ه وزی گ�����ه وره ی دروستده كرێن داخ���راودا سه ر كێڵگه كانی له نزیك به تایبه تیش دوای ئ��اژه ڵ��ه وه ، به خێوكردنی ك���ۆب���وون���ه وه ی پ���اش���ه ڕۆك���ه ل��ه ن��اوح��ه وزه داخ���راوه ك���ه داو ئه وا ئۆكسجیندا ل��ه ن��ه ب��وون��ی ئۆرگانییه كان مادده به كتریاكان شیده كه نه وه و ئاوێته یه ك له گازی میسان و دووانه ئۆكسیدی كاربۆن په یداده بێت كه ده توانرێت سوود وه ربگیرێت میسانه كه له گازه كاریگه ری س��ووت��ان��دن و ب��ۆ ژینگه ی ژه ه����راوب����وون����ی لێبه دووربگیرێت )چونكه كاتێك ده سووتێت و م��ی��س��ان گ���ازی كاربۆن دووانه ئۆكسیدی ده بێته به رێژه ی )23( جار كاریگه ریی كه مده بێته وه ، ژه ه��راوی��ب��وون��ی له دوایاندا پاشماوه ی ئه م كرداره به كه ڵك كیمیایی په ینێكی وه ك بۆ مه به ستی كاری كشتوكاڵی و زه وی به كاردێت، بۆیه ئه م جۆره نوێوه بوو ب��ه وزه ی��ه ك��ی وزه ی���ه به كارهێنانیشی داده ن���رێ���ت و ژه هراوییه كانی گازه كاریگه ری هه ر كه مده كاته وه ، ژینگه سه ر ئه وه پێشنیاری م��ن ل��ێ��ره وه ده كه م كه حكومه تی هه رێم په ره به م جۆره پڕۆژانه بدات و بیكاته سه رچاوه یه ك بۆ ده سته به ركردنی ستوومه نی ك���ه م���ی الن����ی

گونده كانی كوردستان.سوود له م سه رچاوانه وه رگیراوه :1. German biogas industry.2. construction manual biogas reactor.3. the use biogas in fuel system.4. Bio-gas Generator.

محه مه د ساڵح فه ره ج دوكانیئه ندازیاری كاره با

بایۆگاز سه رچاوه یه ک بۆ دابینکردنی

سووته مه نی له کوردستاندا

Page 8: lvinscience no 5

هاوشیوه سازی شته كان و وه ه������ا دێ���ت���ه ب���ه رچ���او بازرگانی هێڵی گرنگترین له هێڵی بریتییه جیهانی كه نه داو ن��ێ��وان ب��ازرگ��ان��ی یه كگرتووه كانی ویالیه ته هێڵه ئه م پچڕانی ئه مریكا، ده ب���ێ���ت ب���ه ه���ۆی ئ���ه وه ی به ڕێژه ی جیهان ئابووری داب���ه زێ���ت، )٤( ل���ه س���ه دا دی����اره ئ���ه م ه��ێ��ڵ��ه ده ك���را هاوشێوه سازییه ش بێئه م به اڵم ب��ك��رێ��ت، پێشبینی ج��ێ��گ��ه ی س���ه رس���وڕم���ان هێڵی دووه��ه م��ی��ن ئ��ه وه ی��ه جیهان گرنگی ئ��اب��ووری نێوان ل��ه ه��ێ��ڵ��ی ب��ری��ت��ی��ی��ه یه كگرتووه كان و ویالیه ته هێڵه ئه م پچڕانی مه كسیك دابه زینی ب��ه ه��ۆی ده ب��ێ��ت بۆ )٣( ل��ه س��ه دا رێ����ژه ی دوایی جیهانی، ئ��اب��ووری ئابووری هێڵی ئ����ه وه ش هۆڵه ندا ئه ڵمانیاو ن��ێ��وان یه كی ل��ه س��ه دا كاریگه ری جیهانی ئ��اب��ووری ل��ه س��ه ر

هه یه .ه��ه ڵ��ب��ه ت راك���م���ورو باسی ه���اوه ك���اره ك���ان���ی

ئه وه یان نه كردووه

هێڵێك ده ك��رێ��ت ئ��ای��ا ك��ه ئابووری به بڕینی هه بێت ج���ی���ه���ان���ی ل���ه ج���ی���ات���ی به رزببێته وه ؟ نزمبوونه وه هه بێت هێڵێك وه ها ئه گه ر زۆر سه رنجڕاكێش ده بێت!

هه روه ها توێژه رانه ئه م ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه وه ل���ه س���ه ر گۆڕانكاری ك��اری��گ��ه ری له سه ر واڵت��ێ��ك ئ��اب��ووری ئه م ده كه ن، جیهان هه موو لێكۆڵینه وه له وانه یه وه اڵمی یه كێك له گرنگترین پرسیاره ئابوورییه كانی ئه م سه رده مه درێژه كێشانی ب���دات���ه وه ، ئ��اب��ووری واڵتی گ��ه ش��ه ی چ��ی��ن گ��ری��ن��گ��ی��ی��ه ك��ه ی بۆ

جیهان چییه ؟هاوكاره كانی راكمورو كه ب�����ارودۆخ�����ه ی ئ����ه و به ڕاده ی چین ه��ه ن��ارده ی هاورده كه ی )٥(و له سه ددا دابه زێت، )٣٠( ل��ه س��ه ددا بۆ ه���اوش���ێ���وه س���ازی���ی���ان كاریگه رییه كه یان كردووه و ئه وان به وته ی لێكداوه ته وه له سه ددا وادا له دۆخێكی جیهان واڵت��ان��ی )٩٤(ی به ڕێژه ی ئابوورییه كه یان داده به زێت، یه ك له سه ددا ئه مه ش

ی تا ا ونی ا قه یر

ئ������اب������ووری ده گه ێنێت جیهان

ئه گه ر تر به واتایه كی ده بێت ب��پ��ژم��ێ��ت چ��ی��ن ه��ه م��وو دن��ی��ا خ��ۆی��ان بۆ ئ��ه ن��ف��ل��ۆن��زای��ه ك��ی ق���ورس

ئاماده بكه ن.ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه وه ك���ه ی دارتموس هه ندێك ئه نجامی نه كراویشی چ������اوه ڕواو ئه و س��ه ی��رت��ری��ن��ی ه��ه ی��ه ، ئ��ه ن��ج��ام��ان��ه ش ئ���ه وه ی���ه له هه ندێك سه رده مه دا وه كو به هۆی ساڵه كانی )١٩٧٠( كۆمپانیاكان زی��ادب��وون��ی جیهان ئابووری له جیهاندا زیادبوونی به هیزبوو، له پڕ ئابووری ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان ج��ی��ه��ان ب���ه ه���ی���زده ك���ات، چونكه ئه و هه له بۆ واڵتان ئه گه ر ك��ه ده ڕه خسێنێت هاوبه شه كه یان كۆمپانیا خێرا ك��ێ��ش��ه ب��وو ت��ووش��ی

بدۆزنه وه . یه كێكیكه ه��������������ه روه ه��������������ا ه���اوش���ێ���وه س���ازی���ی���ه ك���ه پ���ێ���ش���ان���ده دات، ل����ه دوای له پڕه ی به رزبوونه وه ئه م

ته‌کنه‌لۆژیا 14

ئابووری، ج����ارێ����ك����ی

ت������ر ه���ه ن���دێ���ك هۆكاری داده ب���ه زێ���ت،

دیار هێشتا داب��ه زی��ن��ه ئ��ه م ن��ی��ی��ه ، ت���اق���ی���ك���ردن���ه وه ی تاوه كو پێویسته زۆرت����ر

تێبگه ین. له هۆكاره كه ی به گشتی پێشچاو وادێته تاقیكردنه وه ی پ��رۆس��ه ی جیهان ئابووری ته نگژه ی زۆری سودی شێوه یه به م )به له به رچاوگرتنی هه بێت ئه وه ی ئه م مودێله زۆرباش شێوازه ئه م ئاماده كراوه (و رێ��گ��ه ی��ه ك��ی زۆرب��اش��ه بۆ به راوردكردنی دۆزینه وه وو داهاتوو مه ترسییه كانی

له سه ر ئابووری.ئ�������ه م پ����رۆس����ه ی����ه ، به رچاوه پێشكه وتنێكی پێشبینییه كان ل��ه ش��ێ��وازی ئابووریناسان له ئێستادا كه

سوودی

لێوه رده گرن و ب���ه گ���ش���ت���ی���ش

ئه گه ری ن��ات��وان��ن گ����ۆران����ك����اری����ی����ه

ن�����ا س����ت����ان����ده ره ك����ان مۆدێلی پێشبینیبكه ن. دارتموس له ئێستادا كێشه ی ئه گه رانه دا ئ���ه م ل��ه گ��ه ڵ هیواداربین ده ب��ێ��ت نییه زیاتر هه واڵی له داهاتوودا، مۆدێالنه ئ��ه م ده رب����اره ی

ببیستین.س���������������ه رچ���������������اوه :

Technologyreview

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

تیۆری رایه ڵه و شیكاری ئابووری جیهانی

ژینگه زانه كان ن��م��وون��ه ، له خولی زۆر ح��ه زی��ان سروشتی زن����ج����ی����ره ی گیاندارانه و خ���واردن���ی نه مانی بزانن ده ی��ان��ه وێ��ت ج���ۆرێ���ك گ��ی��ان��ل��ه ب��ه ر چ له سه ر ك���اری���گ���ه ری���ی���ه ك

داده نێت. گیاندارانیتر ئ����ه ن����ج����ام����ه ك����ان����ی زۆر له وانه یه له ناوچوون له بیركردنه وه مان، دووربێت وه ك������و ل���ه ن���اوچ���وون���ی گ��ی��ان��ل��ه ب��ه رێ��ك ك��ه زۆر له ناو ت��ر ل��ه ج��ۆره ك��ان��ی هه ره سێك، وه ك��و ده ب��ات ناكرێت دی���ارده ی���ه ئ���ه م ببینین، ده ره وه دا له جیهانی هه لی ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ب����ه اڵم دیاردانه ل��ه م لێكۆڵینه وه ئه وه شدا له گه ڵ له ئارادایه ، بایۆلۆجیسته كان كیمیاییه ل������ه پ������رۆس������ه ی������ه ك������ی ه������اوش������ێ������وه س������ازی تاوه كو س���وودوه رده گ���رن

پرۆتینێك كاتێك ب��زان��ن زینده چاالكیدا ل��ه س��وڕی الده برێت چی رووده دات و كۆمپیوته ریش زان��ای��ان��ی پێوانی ب��ۆ پ��رۆس��ه ی��ه ل��ه م جیهانی ت���ۆڕی ب��ه رگ��ری ئینته رنێت له به رانبه ر هێرشه به مه به ستی رێكخراوه كاندا قفڵێك چه ند له ناوبردنی سوودده بینن، ل��ه ت��ۆڕه ك��ه دا ئه مه میتۆدێكه كه ده توانێت س���ه رك���ه وت���ن���ی گ������ه وره نابێت بۆیه به ده ستبهێنێت، ئه گه ر سه رمان سوڕبمێنێت بیانه وێت ئابووریناسانیش

ئه م كاره بكه ن. گروپێكی ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ماتماتیك زان����س����ت����ی نیوهه مشایه ر ل��ه زان��ك��ۆی له و ئامانجه نزیكبوونه ته وه ، دان راكمورو هاوكاره كانی جیهانییان بازرگانی تۆڕی تاوه كو )١٨٧٠( له ساڵی

تر ج��ارێ��ك��ی )٢٠٠٦(دروستكردووه ته وه و ئه مجار ئه و بارۆدۆخه ی كه ده بێت چاالكی دابه زینی به هۆی له واڵتێكدا ئ����اب����ووری ناوخۆیی، جه نگی به هۆی چوونی له ناو ته نانه ت یان ئابوورییه كه ب��ه ت��ه واوه ت��ی بۆ ه���اوش���ێ���وه س���ازی���ی���ان هه روه ها ئ��ه وان ك���ردووه ، ئه و له سه ر لێكۆڵینه وه یان ده بێت ك��ه ب���ارۆدۆخ���ه ی په یوه ندی ئ��ه وه ی به هۆی بازرگانی نێوان دوو واڵتی جه نگه وه ( )به هۆی تایبه تی

تێكبچێت كردووه .هاوشێوه سازییانه ئ��ه م له تاقیكردنه وه ی جۆرێكه ت���ه ن���گ���ه ژه ل���ه ئ���اب���ووری راكمورو ب��ۆ ج��ی��ه��ان��ی��دا، هه له ئ��ه و ه��اوك��اره ك��ان��ی

ببینن تاوه كو ده ڕه خسێنێت به شێوه یه كی مێژوو ئه گه ر ئه گه ر ی����ان ت���رب���ووای���ه ، هه ندێك رووداوی تایبه تی ل��ه داه��ات��وودا رووب���ده ن، ئ���ای���ن���ده ی���ه ك ج�����ۆر چ

چاوه ڕوانمان ده كات.ئ��ه ن��ج��ام��ی ئ���ه م ك���اره بێهاوتا به رچاوڕوونێكی هه م جیهانی ل��ه ئ��اب��ووری بۆ ئێستاو هه م له داهاتوودا بۆ ده س����ت����ه ب����ه رده ك����ات، نموونه ده كرێت لێكۆڵینه وه هێڵه گرنگترین ل��ه س��ه ر له جیهاندا بازرگانییه كان بڕینی ب��زان��رێ��ت بكرێت و ئه م هێاڵنه چ كاریگه رییه ك جیهانی ئ��اب��ووری ل��ه س��ه ر داده ن������ێ������ت ب���ه پ���ێ���وان���ی

گرنگترین‌هێڵی‌ئابووری‌جیهان‌كامه‌یه‌؟

ن نه كا ا تیكز تما ماب�����ه ه�����اوش�����ێ�����وه س�����ازی كۆمپیوته ری تۆڕی بازرگانی جیهانی توانیویانه ئه زموونی ت���ه ن���گ���ه ژه ب���ۆ ئ���اب���ووری ئه گه ر دروستبكه ن، جیهان قه یرانی ت��ووش��ی )چ��ی��ن( شوێنه كانی ببێت، ئابووری چه ندێك ج��ی��ه��ان ت����ری په یوه ندی ده ب��ی��ن��ن و زی��ان واڵتی دوو كام ئابووری له گرنگترینیانه ؟ جیهان له گه شه سه ندووترین یه كێك زانستی به كارهێنانه كانی ت����ۆڕس����ازی )ش���ه ب���ه ك���ه ( گۆڕانكاری هاوشێوه سازی بۆ راس��ت��ی��دای��ه ، له جیهانی

Page 9: lvinscience no 5

ته‌کنه‌لۆژیا 17ته‌کنه‌لۆژیا16

داهێنانی تازه ی مارسیدز بێنز گیانی رێبواره كان رزگارده كات

له ئۆتۆمبیله كانی ت��ازه ته كنیكێكی ٢٠٠٩وه له ساڵی له تیشكی كه به كه ڵكوه رگرتن به كارهاتووه بێنز مارسیدێز ژێر سوور پیاده كه ن ده ناسێته وه و له سه ر شاشه ی كۆنترۆڵی

ئۆتۆمبیله كه نیشانی ده دات.له مساڵه وه شتێكی تر بۆ ئه م به شه زیادكراوه كه ناوی ئۆتۆماتیكی"، ل��ه ش��ه وی بینین یارمه تیده ری "سیسته می پیاده یه ك س���وور ژێ��ر ك��ام��ێ��ره ك��ان��ی كاتێك ل��ێ��ن��راوه .

سه یاره كه له گلۆپه كانی یه كێك ئه وه وه به هۆی ده بینن، به و كه سه ی كه بدات وریایی ئه وه ی بۆ داده گیرسێت سیسته مه دا له م ده بێت. تێپه ڕ شه قامه كه وه له قه راخ

رێبوار بوونی س��وور ژێر له شه وو بینین كه دووربینی ئۆتۆماتیكی به شێوه ی له گلۆپه كان یه كێك راده گه ێنێت، داده گیرسێت تاوه كو كه سه كه به ته واوی ده ربخات و هاوكات

ئاگاداركردنه وه شه بۆ كه سه كه و شۆفێره كه .ئ��ه م دورب��ی��ن��ه ده ت��وان��ێ��ت ل���ه م���ه ودای 8٠ شاشه كه ی له سه ر ببینێت و نه فه ره كه مه ترییه وه به پێی ب����دات، ن��ی��ش��ان��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ه ك��ه ن���او هیچ كاره ئه م بێنز مارسیدێز توێژینه وه كانی سه رو پشته شۆفێره كانی بۆ كێشه یه ك چه شنه

به ره وڕو دروستناكات.توێژینه وه ی ده زگ��ای راگه یاندنی به پێی كه سانه ی ئه و ژماره ی ئه ڵمانیا، شاڕێگه كانی كوژراوه كانی قاتی 5 ده كوژرێن له شه ودا كه رۆژه ، له كاتێكدا له ڕۆژدا هاتووچۆی ئوتۆمبیل كه مده بێته وه بۆ 1 له سه ر 5ی رۆژ، كه ئه م كاره به ڕێژه یه كی ك��وژراوه ك��ان ژم��اره ی ده توانێت

به رچاو كه مبكاته وه . ٢٠11 ل��ه ه��اوێ��ن��ی ك��ه ت��ر ته كنیكێكی له سیسته می بریتییه ب�����ازاڕه وه ، ده ك��ه وێ��ت��ه ئوتۆمبیل، پێشه وه ی گلۆپه كانی ئۆتۆماتیكی به كه ڵكوه رگرتن له دوربینێك ده كرێت رووناكی ئۆتۆمبیالنه ی ئ��ه و بینینی ب��ۆ ن��زم ب���ه رزو كه وه ستاون، یان ده جوڵێن به شێوه ی ئۆتۆماتیك

كونترۆڵ بكرێت. Gizmag : سه رچاوه

Page 10: lvinscience no 5

تاقیكردنه وه یه ك چ��ه ن��د پ��ێ��وان��ه ی ئ��اس��ت��ی زی���ره ك���ی كه س ب�����ه اڵم ده رده خ���������ه ن، زیره كی ب��زان��ێ��ت ن��ات��وان��ێ��ت زۆر كه سانێكی چ��ی��ی��ه ؟... هه ن له وانه هێرش ده كه نه سه ر ئه و زیره كی و تاقیكردنه وه كانی ئامڕازانه تۆمه تبارده كه ن، به هۆی له دیاریكردنی توانا نه بوونی )كه مترین زی����ره ك����ه ك����ان و بیردۆزانه ی ئه و زیره كی (... كه ئێستا هه ن دڵنیای ده كه نه وه ، هه ن و زیره كی جۆره كانی كه تاقیكردنه وه به دڵنیایی چه ندن، توانا ن��ات��وان��ێ��ت ه��ه رگ��ی��ز

عه قڵییه كان دیاریبكات.به شه كانی هه موو ئێمه ش مێشك به كارناهێنین بۆ گه یشتن به ڵكو كێشه یه ك، به چاره سه ری به شێكی تایبه تمه ند به كارده هێنین ك���ه ت��ای��ب��ه ت��ب��ێ��ت ب���ه خ���ودی جۆره ش ب��ه و ه��ه ر كێشه كه ، نییه ، جۆر دان��ه و زیره كه ییه كه به بوار و تایبه تمه نده به ڵكو شوێنی خۆیه وه ، ره نگه هه وڵ و شوێنی له بوار و تۆ كاركردنی تردا له سه ر ئه و ئاسته ی پێشووتر

نه بێت كه تێدا زیره كیت.كه سێكی ل���ه م���ێ���ژوودا نموونه یی به نیسبه ت ئیغریقییه وه زیره ك و له ئینسانێكی بریتییه له و س��ه رك��ه وت��وو به سه لیقه و ده بێت و ف��ێ��ری ك���ه ش���ت���ه دا عه قاڵنییه ، ل��ه ب��ی��رك��ردن��ه وه ی��دا رۆمانه وه به نیسیه ت ب���ه اڵم بریتییه له كه سێی ئازا، چینییه كان هه موو وای��ان��ل��ێ��ك��داوه ت��ه وه ئ���ه و ك��ه س��ان��ه ی ب���ه ه���ره دارن له وێنه كێشان و مۆسیقا و شیعردا، به اڵم نموونه ین، كه سانێكی نوێكانه وه ، كۆمه ڵگه به نیسبه ت له زیره كی بریتییه پێوانه كردنه كه

له پێش هه موو شتێكه وه .ئه م چییه ؟ زی��ره ك��ی ئ��ه ی سیفه ته چی ده گه یه نێت و مانای یان م��اوه ی��ی��ه ، ب��ۆ ئ��ای��ا چییه ،

به ده ستهاتووه ؟رێكه وتنێك ئ��ێ��س��ت��ا ت���ا پێناسه یه كی له سه ر نابینرێت دیاریكراو بۆ زیره كی ، ته نانه ت زیره كی به چه مكه گشتییه كه یه وه له مانادا جیاواز ده بێت له ژینگه و

شوێنێكه وه بۆ ژینگه و شوێنێكی ئه و زی��ره ك له قوتابخانه دا ت��ر، كه سه یه له خوێندندا سه ركه وتوو باشترین ب���ه رزب���ێ���ت و پ��ل��ه له تاقیكردنه وه كاندا ئه نجام له كه رته كانی به ده ستبهێنێت، كه سه یه ئ����ه و ك���ارك���ردن���دا ده زان�����ێ�����ت و چ�����ۆن و ك���ه ی بازرگانی و هه له كانی ده توانێت بقۆزێته وه ، تر شته كانی بازاڕ و هه روه ها له وه رزشدا )مارادۆنا( كه سێكی زیره ك و بلیمه تی یاری تۆپی پێ بوو، چونكه ده یتوانی پێشبینی جوڵه كانی بیخوێنێته وه به رانبه ر و ده س���ت���ه ی ت��اك��ی بكات و خ���ۆی ده س��ت��ه ك��ه ی لێكدانه وه و ماناكاری بۆ بكات هه لی قۆستنه وه ی له ڕێگه ی باشترین ل��ه س��ه ر هه ڵكه وتوو به رهه مه به ده ستهێنانی شێواز

ئه رێنی بۆ ده سته كه ی .بگه ینه ویستمان ئ��ه گ��ه ر مانای زیره كی به شێوه ی گشتی ئامڕازێكه ئه وه بڵێن توانیمان توانیویانه كۆمه ڵه كان تاك و كه چاالك ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی راب��ێ��ن ده ورووبه ردا بارودۆخی له گه ڵ له ڕێگای قۆستنه وه ی ئه وه ی كه به چاره سه ری بۆ گه یشتن هه یه هه ر دی���اری���ك���راو، گرفتێكی ئینسان ك��ه ب��ه رب��ه ره ك��ان��ی��ی��ه ك رووب����ه ڕووی ده ب��ێ��ت��ه وه ، پێش دۆزی�����ن�����ه وه ی ئ���اگ���ر ك����اری به بێ ئاماده كردنی خ���واردن و كواڵن و لێنان، گرفت بوو، به اڵم به دۆزینه وه ی ئاگر و به كارهێنانی

گرفته كه چاره سه ربوو.حه ڤده هه مدا ل��ه س��ه ده ی به ریتانی ده روون��ن��اس��ی زان��ای Francis( غالتون( )فرانسیس كه واب��وو ب���اوه ڕی )Galtonمنداڵ بۆ له باوكه وه زیره كی غالتون ئ��ه وه له به ر ده ڕوات، له و ده گ��ه ڕا زیره كیدا ب��ه دوای پیاوه ل��ه ن��ه وه ی كه كه سانه دا

پێشه واكانی ده وڵه ت بوون.له جه نگی جیهانی یه كه مدا، ئه مركییه كان چ��ه ك��داره هێزه ب��ۆ ه��ه رك��ه س��ێ��ك ك��ه ح���ه زی ری���زه ك���ان، ن���او بێته ده ك����رد زیره كییان تاقیكردنه وه یه كی )Intelligence Quiz(

له سه ردانان، ئیتر ئاماده ده كران بۆ هه ڵسه نگاندنی توانا زیهنییه كان، ده ركه وتن بواری یه كه م لێره دا بۆ گونجاوی كاره كه ده ركه وت، ره شپێسته كان چه ند نیشانه یه كیان به كه متر ب��ه اڵم به ده ستهێنا، پێسته كان، له سپی خاڵ )15(وا ئه مه یان هه ندێك بۆچی ؟ زیره كی ك��ه ش��ی��ك��ردووه ت��ه وه ل��ه ڕێ��گ��ه ی ژی��ن��گ��ه ی��ی��ه وه دێت قوتابخانه چاك و پێشكه وتووه كان بۆ سپی پێسته كان دابینكرابوون پێوانه ی له بار و چاك و شوێنی بوونی ه��ۆك��اری ب��ه رز ژیانی

جیاوازییه كانن.تره وه كه سانی به نیسبه ت كه سپی ئ��ه وه ی��ه ه��ۆك��اره ك��ه

له چه ند پ���ێ���س���ت���ه ك���ان هاتوون جیلێكه وه

له شارستانییه تییه كی زۆر پپێشكه وتوودا له ڕووی ژی��اون ه ، نستییه و ا زب����ه ب��������ه راورد ل�����ه چ�����او ئ���ه و كه ره شپێستانه ی

له چه ند ره گه زێكه وه ه��������ات��������وون ك�����ه

ئه فریقادا له دارستانه كانی ده ژی�����ن. ئ��ه م��ه ی��ش ب����ه دوور پێسته كان سپی كه دانانرێت له تاقیكردنه وه ی به رزتر پله ی ئه م بهێنن، به ده ست زیره كیدا نییه ب���ه ده ر ش��ی��ك��ردن��ه وه ی��ه ش توڕه یی ره گ��ه رزی له جیاوازی زۆر به ڕێژه یه كی ره شپێسته كان ورووژاندووه ، به اڵم ئه و كه سه ی شیكردنه وه و بگاته توانی كه ژیربێژی ، )منگقی( راڤ���ه ی كه سێكی نیوزله ندی بوو به ناوی James( ف��ل��ی��ن( )ج��ی��م��س )Otago( له زانكۆی )Flynnكه ئ��ه وه ی گه یشته به جۆرێك ئه نجامی تاقیكردنه وه ی زیره كی بۆ كه سێك به شێوه یه كی گشتی به بارودۆخی ده به ستێت پشت ئابووری و رۆشنبیری و زانستی و ژیانی كه باڵوبووه له ناو جیلی پێشوودا، كه ئه ویش پاڵنه رێكی به ده ستهێنانی ب��ه ره و گه وره یه یان ب���ه رز، سیفه تی نیشانه و

به پێچه وانه وه .

ده‌رونناسی 19ده‌رونناسی18

زانا )1992(دا له ساڵی William( دی��ك��ن��ز( )وی��ل��ی��ام له په یمانگای )Dickens brooking( )ب��روك��ی��غ��ن��ز( Instittion( له واشنتۆن هه ستا به دانانی تیۆرییه ك ئه وه ی له سه ر نیمچه كۆبوونه وه یه كی ده بینرا زانایانی له نێو تێدابێت تواوی ده ڵێت ب��ی��ردۆزه ك��ه ئ��ه م��ڕۆدا، جینی سیفه تی "هه ركه سێك بۆماوه یی البێت، ئه وا له بوارێكی دیاریكراودا چاكی پێده به خشێت، ئه وا به ده ڵنیایی ئه و كه سه ده بێته پێدرا رێگه ی ئه گه ر داهێنه ر به رده وامبێت"، ب���وراره دا ل��ه و وه ربگره ، نموونه وه ك ئه مه

بااڵی كوڕێك ب��ه رزب��ێ��ت و ل��ه ڕاك��ردن��دا زۆر هاوڕێكانی ل��ه چ��او خێرابێت قوتابخانه یدا، ئه م كوڕه زۆرترین له جۆرێكی ده بێت ب��ه ش��داری وه رزش��ه ك��ان وه ك��و تۆپی پێ، نمیاشی ب��ه ش��داری��ك��ردن��ه ب��ه م چاكده كات و خۆی جوڵه كانی له م به تواناكانی گ��ه ش��ه ده دات پارێزگاریده كات ی��اری��ی��ه دا و به بااڵ، جه سته یی له لێهاتوویی تردا كوڕه كانی له گه ڵ به راورد ك��ه ل��ه ب��ن��ه ڕه ت��دا خ��اوه ن��ی ئه و نه بوون و جه سته ییانه یه سیفاته ئه وان به شداری كه به تایبه ت لێهاتوویی بووه كه متر له یاریدا ئه وا كه متربووه ، جه سته یشیان داهێنه ر و كه سێكی ده بێته ئه و له و ده دات ب��ه خ��ۆی گ��ه ش��ه ل��ه ڕووی جه سته یی و ب��واره دا و باشتر ب��ه ش��ێ��وی��ه ك��ی زی��ه��ن��ی

له هاوڕێكانی .

ئه وه ی خاوه نی سیفه تێكی چاكی ئ���ه وا بێت ب��ۆم��اوه ی��ی پێده به خشێت له بوارێكدا به سه ر كه سانی تردا و به كاریده هێنێت و ئه وانی به سه ر كات زۆرب��ه ی ده بێت. س��ه رك��ه وت��وو ت���ردا ب��ه چ��ه ن��د وش��ه ی��ه ك��ی ت���ر، بۆ )سیفه تی له جینه كان هه ریه ك ژینگه ی ه��ه ی��ه ( و ب��ۆم��اوه ی��ی هه یه رۆڵ���ی ده ورووب���ه ری���ش به توانا گ��ه ش��ه دان له زیره كی و

عه قڵییه كانی ئینسان.هۆكاره كانی زیره كی كامانه ن

پ��ۆل��ێ��ن��ك��ردن��ه ی كه ئ���ه و بۆ هه یه ناوبانگی زۆرت��ری��ن جۆره كانی زیره كی بریتییه له وه ی كه زانای ده روونناسی ئه مریكی Howard( ج��اردن��ر( )ه���وارد كرد پێشكه شی )Gardnerبه جیاكردنه وه ی هه ستا كه زیره كی ج��ۆری ح��ه وت

كه بریتییه له :زیره كی زمانه وانی :

ل�������ه و ك����ه س����ه دا ب����ه دی����ده ك����رێ����ت ك���ه هه بێت داهێنانی توانای ده ربڕین و وته و له نووسین و وت����اردان����دا، ك��ه س��ی زی���ره ك زۆرترین زمانه وانی ل��ه ب��واری توانای ده بێت له سه ر فێربوونی به كارهێنانیان زم���ان���ه ك���ان و له گه یشتن به ئامانجی دیاریكرا و.زیره كی )مه نتیقی ( ژیربێژی و

بیركارییانه :توانایان كه سانه دایه ل��ه و چاره سه ركردنی به سه ر هه یه یان ژی���ری���ی���ه ك���ان���دا، ك��ێ��ش��ه هاوكێشه كانی بیركاری ، زیره كن بیركارییه وه ژیربێژی و له ڕووی توانایان زی��ات��ر ك��ه س��ان��ێ��ك��ن

له غه یری خۆیان هه یه .زیره كی مۆسیقی :

لێهاتوویی ب����ه ه����ره و له نمایشكردنی ده گ��رێ��ت��ه وه

مۆسیقی و وه رگرتنیدا.جوڵه جه سته یی و زیره كی

:)Bodily-Kinesthetic(تایبه ته به توانای به كارهێنانی گرفته چ��اره س��ه ری بۆ جه سته وه رزشه وانه دی��اری��ك��راوه ك��ان، ئه م له نموونه ی تایبه تمه نده كان

جۆره ن.

زیره کی زیره کی چییه و

جۆره کانی کامانه ن ؟

و: عه بدولجه بار قه ره داغی

Page 11: lvinscience no 5

ده‌رونناسی 20

زیره كی جێگرتوو، یان تایبه ت :)Spatial( به جێگه

بتوانن ك��ه س��ان��ه دای��ه ل��ه و جیاوازه كان دیمه نه ش��ێ��واز و ده داتێ توانای وات��ه بناسێت، به كێشه كانی تێگه یشتن له سه ر

بینین و چاره سه ركردنیان.زیره كی كۆمه اڵیه تی :)Interpersonal(

له و كه سه دایه كه په یوه ندی كه سانی له گه ڵ تایبه تده كات جۆره ی له م هه ركه سێك تردا، تێدابێت ئه وا ده توانێت له نییه ت و م��ه ب��ه س��ت و پ��اڵ��ن��ه ر و ح���ه زی كه وای تێبگات، كه سه كانیتر كه سانیتر ه��اوك��اری لێده كات

بكات.زیره كی كه سایه تی خودی :

بتوانێت كه كه سه یه ئ��ه و تێبگات و خ��ۆی له تواناكانی بۆچوونه كانی و فیكر و بتوانێت هه سته كانی دابڕێژێت و به تایبه ت بتوانێت شێوه یه كی سه ركه وتوو

ژیانی خۆی دابڕێژێت.ئامڕازه كی پێوانه كردنی زیره كی

Alfred( بینت( )ئه لفرند )1911-1857( )Binetتاقیكردنه وه ی كه سبوو یه كه م ئاستی پێوانه كردنی ب��ۆ دان��ا منداڵ الی زیهنییه كان توانا ئه ویش خوێندنیدا، له ساڵه كانی له ساڵی )1905(دا بوو، له ساڵی تاقیكرنه وه یه كه م )1917(دا )IQ( ن���اون���را پ��ێ��ش��ك��ه ش��ك��را ئه مڕۆش چه ندین تاقیكردنه وه ی به چه ند دب��ی��ن��رێ��ت زی���ره ك���ی له جینه كانی هه ریه ك شێوازێك، ژینگه ی بۆماوه یی ( و )سیفاتی هه یه رۆڵ���ی���ان ده ورووب�������ه ر به توانا گ��ه ش��ه دان له زیره كی و

عه قڵییه كانی ئینسان.زیره كی زمانه وان: نه جیب

مه حفوزژیربێژیی و زی����ره ك����ی و

بیركارییانه : ئه نیشتاینفان مۆسیقی : زی��ره ك��ی

بیتهۆڤنزیره كی جه ستی و جوڵه یی :

دیگۆ مارادۆنایان جێگه گرتوو، زیره كی

تایبه ت به جێگه : بیكاسۆكۆمه اڵیه تی : زی���ره ك���ی

گاندی زیره كی كه سایه تی داخلی :

ئه فالتۆننێرینه - مێییه :

بۆماوه یه كی زۆر له مێژوودا ه��ه ل��و ف��رس��ه ت��ێ��ك ن���ه دراب���وو جێگیركردنی ب��ۆ ب��ه ئ��اف��ره ت زیره كییه زیهنییه كان و ت��وان��ا به اڵم له بوراره كاندا، له زۆرێك ئه مڕۆ به ڵگه زانستییه كان دڵنیای ده ك��ه ن��ه وه ك��ه زی��ره ك��ی پشت ئینسان، ب��ه ڕه گ��ه زی نابه ستێت له یه كچوون فرسه ته كان هه لو فیكریدا عه قڵی و له داهێنانی له نێوان هه ردوو ره گه رزه كه دا.

ل��ه ت��ازه ت��ری��ن ه���ه واڵ له م كه باسده كه ین ئ��ه وه ب���واره دا هارفارد زان��ك��ۆی س��ه رۆك��ی Lawrence( سمرز( )لورنس )2005( له ساڵی )summersكۆمه ڵێك كاتێك رایگه یاند، دا له لێكۆڵه ران هه واڵیاندا كه چه ند ده ماغی جه سته یی و باسێكی هه یه رێگری ده كه ن كه ئافره ت له زانسته كاندا له داهێنانكاری

به پێچه وانه ی پیاوانه وه .ئ���ه م راگ��ه ی��ان��دن��ه ب���ووه ه����ۆی ش��ۆڕش��ێ��ك��ی گ����ه وره ئیشكه ره كانه وه ئافره ته له الیه ن له الیه ن زانستییه كاندا له كه رته تایبه تمه نده كانه وه ك��ه س��ه Jo( )جوهاندلسمان( وه ك له زانكۆی )Handelsman)وی��س��ك��ون��س��ی��ن( ئ���ه وه ی���ان دڵنیاكرده وه كه هیچ جیاوازییه ك جینه كانیان ئاستی له سه ر نییه هه ر جیاوازییه كی تر كه پاڵپشتی قسه كانی )سمرز( بكات، ئه مه ش )هارفارد( زانكۆی سه رۆكی ده ركردنی ب��ۆ ن��اچ��ارك��رد ی چه ند داوایه كی لێبوردن له سه ر

قسه كانی پێشووی ناوبراو.ئاماژه نییه به ڵگه یه ك هیچ جیاوازی ب��وون��ی ب��ۆ ب��ك��ات زیره كیدا ئاسته كانی له جۆر و

له نێوان نێر و مێینه دا.قه باره ی ده ماغ... مانای

خۆی هه یه له مانگی ته مموز )2005(دا كۆمه ڵێك له لێكۆڵه ران له زانكۆی )Virginal Commonwealth(ئینسان رایانگه یاند كه قه باره ی

به شێوه یه كی هه یه په یوه ندی راسته وخۆ له گه ڵ زیره كییه كه یدا، هه ركاتێك قه باره ی گه وره تربێت به رزترده بێته وه ، زیره كیت ئه وا سه رۆكی ئه كرانیل( )مایكڵ ل����ێ����ك����ۆڵ����ه ره وان ده ڵ���ێ���ت كه كه سانه ی ئ��ه و "به تێكڕای هه یه توانایان زیاتره زیره كییان له كاتێكی فێربووندا ب��ه س��ه ر كه متره و هه ڵه كانیان كه متردا،

به رهه مه كانیان زیاتره ".زیره كی ده ستكرد و دروستكراو

:)Artificial Intelligence(له سه ر ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ك��ان زیره كی ده ستكرد جه ختده كه نه وه له سه ر ساڵه كانی كۆتایی له سه ر

دووجۆر:یه كه میان: هه وڵده دات له و زیره كی و كه تێبگات شێوازه لێكچووه كانی ب���ه ش���ه ری و له ئامێره كانی وه ك رۆبۆت كاری هاوشێوه ی له كاردا تیاده كات، به شه ری ده م��اغ��ی كه ده بێت

ئه نجامی ده دات.به شێوه یه كی دووه م��ی��ان: له سه ر ك��ارده ك��ات س��ه ره ك��ی گ���ه ش���ه پ���ێ���دان ب���ه ت���وان���ای له سه ر زی��ره ك��ه ك��ان، ئ��ام��ێ��ره كێشه یه كی چ��اره س��ه رك��ردن��ی به زیره كی پێویستی دیاریكرا و، له تێڕوانین ل��ه ج��ۆرێ��ك ه��ه ی��ه له ڕێگه ی گه یشتن به چاره سه ر.یاریزانانی شه تڕه نج زیره كی

له ڕاده به ده رن؟یارییه كی ش���ه ت���ڕه ن���ج ك��الس��ی��ك��ی��ی��ه ، ك���ه زۆرێ����ك لێكیده ده نه وه ، زیره كی به یاری ئه م لێكۆڵینه وه كانی له ڕاستیدا ده كه ن ئه وه بۆ ئاماژه دواییه یاریزانی شه تڕه نج زیره كن كه دیاریكراودا ل���ه دووج���ۆری ك���ه ئ���ه وان���ی���ش: زی���ره ك���ی بیركاری ، ژیربێژی - )منگقی ( زی��ره ك��ی ج��ێ��گ��ه گ��رت��وو، یان كه سانه ئه و به جێگه ، تایبه ت قورسییه كی زۆر ده بینن له سه ر بۆ مۆسیقی ئامێری لێدانی سیفاتی نابێته ئ��ه وه نموونه بتوانن ك��ه ئ���ه وان س��ه ره ك��ی هه ر تێبگه یه نن، تر كه سانی تایبه ت به شێوه یه كی ل��ه وێ��دا

هاوكارییان ده كه ن.

Page 12: lvinscience no 5

ئا:لڤینی زانستی

تاڕاده یه ك ده توانن زانایان دڵخۆشی بپێون، هه رچه ند ئه م نییه ، ورد پێوانێكی پێوانه یه مێژوویه كی دڵخۆشی پێوانی دوروودرێژی هه یه و ده گه ڕێته وه زاینی، )١٨٨١( س��اڵ��ی ب��ۆ له وكاته دا ئابووریناسی به ریتانی فرانسیس ئه جورس پێشنیاریكرد دروستبكرێت ئ��ام��ێ��رێ��ك راده ی به تۆماركردنی تاوه كو ئه زموونكراوی سه رخۆشی ك��ه س��ێ��ك، ب��ۆ ب���ه رژه وه ن���دی

ئابووری بپێوێت.خه یاڵه ی ئ��ه و هه رچه ند ته نیا پێشنیاریكرد ئ��ه ج��ورس به اڵم م��ای��ه وه ، خ��ه ی��اڵ وه ك برایان )٢٠٠١( ل��ه س��اڵ��ی ئه سنفۆرد له زانكۆی كنوتسن تاقیكردنه وه یه ك ده س��ت��ی��دای��ه له وێناكردنی به سوودوه رگرتن موگناتیسی ل����ه ری����ن����ه وه ی نه خشه یی )FMRI( ویستی ئه م

ئاواته بهێنێته دی. هاوكاره كانی كنستون و نه ته وه یی ل���ه ڕێ���ك���خ���راوی له و ئ��ه م��ری��ك��ا ت��ه ن��دروس��ت��ی به شداربووانه ی، كه سكانه رێكی داوایكرد لێبه سترابوو مێشكیان وێنه ی ه��ه ن��دێ��ك س���ه ی���ری له سه ر ك���ه ره ن���گ���اوڕه ن���گ، بكه ن، ده رده كه وتن شاشه یه ك ئ��ه و ب��ه ب��ه ش��دارب��ووان��ی وت هه ندێك ده رك��ه وت��ن��ی له كاتی وێنه ی تایبه تی ئه گه ر ده ستبنێن هه ندێك ب���ه دوگ���م���ه ی���ه ك���دا،

پاداشتوه رده گرن، وه ك پ��اره وێنه كانی ده ركه وتنی له كاتی دوای پێنادرێت. هیچیان تر تاقیكردنه وه كه ئه نجامدانی به پێی ب��ه ش��دارب��ووان ه��ه م��وو بینینی له كاتی هه سته ی ئ��ه و كران ده ریانبڕیبوو وێنه كاندا به شداربووان به شه وه ، به چوار بینینی ل��ه ك��ات��ی ده ری��ان��ب��ڕی ك��ه خه اڵتی وێ��ن��ان��ه ی، ئ���ه و به شادی هه ستیان ت��ێ��داب��وو مێشكیشیان وێنه كانی ده ك��رد، وێنه كانی پێنیشانده دا، ئه مه ی زیادبوونی ك��ه ،)FMRI(له و نیشانده دات خوێن ب��ڕی په یوه ندی شوێنه ی مێشك، كه

به پاداشته وه هه یه .ه یه كی نه و د قیكر له تات���ردا ب��ه ب��ه ش��دارب��ووان وترا گرانبه هایان خواردنه وه یه كی )FMRI( دووباره پێده درێت و ئه رێنی چ���االك���ی ده م������اره نیشانده دا، هه روه ها جارێكی تر به پێشوو خواردنه وه ی هه مان به شداربووان درا، به اڵم پێیانوترا هه رزان و خواردنه ویه كی ئه مه ئاساییه ، ئه م وته یه بوو به هۆی

ده ماره كان ئ��������ه وه ی

په رچه كرداریان ت��ێ��ك��چ��وو ب���ه

له گه ڵ ب�������ه راورد هه ست پ����ێ����ش����وودا

یان كه متر، به ڕازیبوونێكی بۆ دروستبوو.

بۆیه )FMRI( له هه ندێككاتدا كه ڵكی چێژپێو وه ك ده ك��رێ��ت بڕی به شێوه یه ك لێوه ربگیرێت و پنیشانده دات، دڵخۆشییه كه كه م كۆمه ڵێكی ته نیا ل��ه م��ه دا له پارامیتره كان له به رچاو گیرابوو، وردنیین، زۆر ئاكامه كان بۆیه ب���ه اڵم ئ��ای��ا ك��ات��ێ��ك دێ���ت كه به شێوه ی دڵخۆشی به ته واوی

زانستی بپێوین؟

ئایا ده كرێت دڵخۆشی

بپێوین؟

Popscience : سه رچاوه

21ده‌رونناسی

Page 13: lvinscience no 5

فۆتۆستۆری 23فۆتۆستۆری22

هه‌ستی‌دایكایه‌تی‌له‌ناو‌گیانله‌به‌رانداهه ستی دایكایه تی به س ته نیا تایبه تمه ندی مرۆڤ نییه ، زۆربه ی گیانله به رانی سه ر زه وی بۆ پارێزگاری له منداڵه كانیان تێده كوشن و كات و وزه یه كی زۆر داده نێن،

زۆربه ی كاتی دایكه كان به گه وره كردن و پارێزگاری له به چكه كانیان ده ڕوات

به چكه فیل خه ریكی پشكنین و بۆكردنی دایكایه تی له ڕووباری زامبزی له كاتی گرتنی ئه م وێنه یه به هۆكاری وشكه ساڵی ئه م

رووباره تا راده یه كی زۆر وشكبوو.

له دورگه ی جورجیای باشووری به تریقه پادشاكان ده ژین، ژماره یان نزیكه ی یه ك له سه ر چوار ملیۆنه . له م وێنه دا

به تریقی دایك ده بینن كه رێنووێنی جوجكه ی ده كات دایكێكی خۆشڕه نگ و جوجكێك كه هێشتا په ڕی سه رده می منداڵی و

تاڕاده یه ك هه زه لی پێوه ماوه .

گه وره ترین مه ترسی ژیانی چیتایه كی مێ له كیسچوونی به چكه كه یه تی له سه ددا )٩٥(ی به چكه چیتاكان پێش ئه وه ی

سه ربه خۆ بن له دایكییان له كیس ده چن، به چكه چیتاكان زۆربه ی كات ده بنه راوی شێرو كه متیار بۆیه چیتای مێ ده بێت زۆر هۆشیار بێت.

مراوی مل سورو جوجكه كه ی: ئه م جوجكه مراوییه مل سوره تازه له هێلكه هاتووه ته ده ره وه ، وادیاره حه زی لێیه

بۆ گه ڕان له ناو ئاو له ژێر باڵی دایكیدا جێگه ی خۆی بكاته وه و به ئاسانی سه یری ده ورووبه ری خۆی بكات.

گورگی دایك، ڤیچیتا، كانزاس: گورگی بۆری مێی مه كسیكی له گه ڵ دوو توتكه كه ی له باخچه ی ئاژه اڵنی سدویك كاوانتی، سه رده مێك گورگی بۆر یه كێك له دڕه نده ترین شیرده ره كانی سه ر زه وی بوو، به اڵم له سه رتای سه دده ی بیسته مه وه ، راوی هه ڕه مه كی و ژه هراویكردن ژماره ی ئه م گیانله به رانه ی تا ئه و

راده یه كه مكردووه كه له وانه بوو تیابچن.

ورچی جه مسه ری و توتكه كه ی: خۆری كه م رووناكی، رووناكییه كی ئارامی داوه له ورچی جه مسه ری و تووتكه كه ی

كه له سه ر سه هۆڵ حه واونه ته وه .

شێری مێو تووتكه كه ی كینیا، شێری مێ وه كو ره گه ز

پشیله كانی تر، به چكه كه ی خۆی به م شێوه ده گوازێته وه ،

جه سته ی ئه م گیانله به ره به شێوه یه ك

دیزاینكراوه كه به چكه كان هیچ

چه شنه زیان، یان ئازارێكیان پێناگات.

به چكه ی گالدا ئه تیوپی: به چكه ی گالده كان كاتێك ده بن به سێ مانگ، به م شێوه یه سواری كۆڵی به دایكیان ده بن، گالدای

دایك به درێژی ته مه نی ته نیا )٤( بۆ )٥( به چكه ی ده بێت، بۆیه هه م له باری كاته وه و هه م له باری وزه وه زۆر سه رمایه یان له سه ر داده نێت، له ڕاستیدا له جیاتی چه ندایه تی

زۆر بایه خ به چۆنایه تی ده ده ن.

سه‌رچاوه‌: National geographic

پڵنگ و به چكه پڵنگ له باخچه ی ئاژه اڵنی سینسیناتی، به چكه پڵنگ به ته واوه تی

دایكی خۆی له باوه ش گرتووه ، ئه م به چكه

پڵنگه یه كێكه له چوار پڵنگه

نێره كه ی ماالیا كه ئه مساڵ له باخچه ی

ئاژه اڵنی سینسیناتی له دایكبوون.

مه یمونی بنه ماڵه ی ئورانگوتان

له ئه ندۆنیزیا، تووكی له شی دایك یارمه تی به چكه ئورانگوتانه یه ك ساڵه كه ده دا،

تاوه كو بتوانێت خۆی به دایكییه وه هه ڵبواسێت و بۆ ئه مالوال بچێت،

له وانه یه )٧( ساڵی بوێت بۆ ئه وه ی

به چكه ی ئورانگوتان ببێ به خاوه نی

خوشك، یان برا.

Page 14: lvinscience no 5

زی���ن���ده چ���االك���ی���ی���ه ك���ان���ی ج���ه س���ت���ه وه ك���ه ل�����ه ڕۆژا به رگری داون، ئه نجامی لیكی رێ������ژه ی ل�����ه ش و ك���ه م���ده ك���ات ده ردرا و له سه ر كاریگه ری ئه مه ش به كتریا چاالكی زیادبوونی زۆر ب��ۆی ل��ه ده م��دا ده بێت پێش ل��ه ش��ه وان��دا پێویسته به باشترین ددانه كان خه وتن تایبه تی مه عجونی شێوه و خه وتندا له ماوه ی بشۆرین، ده مێنێته وه به داخراوی ده م زۆر و ب����ۆم����اوه ی����ه ك����ی )Saliva( ل��ی��ك ئ��اس��ت��ی ترشاندنی ك��ه م��ده ك��ات و )Fermentation( خۆراك رووده دات، ئه گه ر ددانه كان پاكنه كرێته وه ل��ه ش��ه وان��دا كلۆربوونی و ه��ۆی ده بێته زه ردب����وون����ی ددان���ه ك���ان و هه ستی ده م و بۆنكردنی

تامكردن.سه رچاوه :albawaba.com

ته‌ندروستی 25ته‌ندروستی24

پێویسته له ده رچوون بۆ گه شت و سه فه ری دوو فڵچه و هه ویری

ددان له گه ڵ خۆماندا ببه ین له كاته

دیاریكراوه كاندا ده م و ددان بشۆین

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

پێنج رێگای سه ره كی بۆ پاكردنه وه ی ددانه كانمان

)Fluoride( م������ادده ی پسپۆڕه كان تێدابێت، ی به ده ك���ه ن ئامۆژگاریمان مه عجونی ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی كوالێتی ك���ه )crest(گونجاوه ه��ه ی��ه و ب���ه رزی Whitestrips Daily( Whitening Plus tartarجۆره ئ��ه م )Protectionددانشتنه مه عجونه هه ویری سپیكردنه وه ی هۆی ده بێ�ته په ڵه ی البردنی ددانه كان و له سه ر ره ش ق���اوه ی���ی و Dental( ددان�����ه ك�����ان

.)Plaqueله دوای ددانشتن .2

نانخواردن:گشتی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ژه مه ل����ه داوای ددان��ش��ت��ن پێویسته ، خۆراكییه كاندا پارچه ی مانه وه ی چونكه

ره گ�������داره ك�������ان وه ك����و ئه مانه ك��ه ره وز( )گوێزه ر، سپیكردنه وه و یارمه تیده ری

پاكردنه وه ی ددانه كانن.3. به كارهێنانی بنێشت

:)Chewing gum(له و ی��ه ك��ێ��ك��ه بنێشت یارمه تیده ری ه��ۆك��اران��ه ی سپیكردنه وه ی پاكردنه وه و بنێشتی به تایبه تی ددانه كانه ، سروشتی ئه و بنێشتانه ی كه مادده ی كیمیایی و تاموبۆن و خاڵییه تێدانییه ره ن��گ��ی شیرین ت��ام��ی ل��ه ش��ه ك��ر و زه ره ر شیرین بنێشتی نییه ، ده گه یه نێت ب���ه ددان���ه ك���ان منداڵه كانمانی پێویسته بۆیه لێبپارێزین، بنێشتی سورشتی وه ك����و ب��ن��ێ��ش��ت��ی ق����ه زوان )كوردی ( كه له كورده واری سودێكی به رباڵوه خۆماندا

ب����چ����ووك����ی خ����ۆراك����ی جۆراوجۆر ش��ل��ه وه ب��ووی ل���ه ن���ێ���وان ددان����ه ك����ان����دا كلۆربوون و ه��ۆی ده بێته ده م ب��ن��ی ت��ێ��ك��چ��وون��ی ئه و ت��رش��ان��دن��ی ب��ه ه��ۆی خۆراكانه له الیه ن به كتریای پێویسته بۆیه ن��اوده م��ه وه ، شه وان گشتی به شێوه یه كی دوای به یانیان پێشخه وتن ن���ان خ�����واردن ددان���ه ك���ان دوای به تایبه تی بشۆردرێت ژه مه خۆراكه كان و خواردنی ده زووی بشۆرێت شیرینی Dental( پ��اك��ه ره وه ددان به كاربهێنرێت، )flossمیوه ی هه ندێك خواردنی بۆ پێویسته زۆر تایبه تیش خواردنی وه ك��و ددان��ه ك��ان توێكڵه كه ی ، جوینی سێوو سه وزه جوینی خ���وردن و

باشی بۆ پاكردنه وه ی كلسی دروستبوونی ته زووی دوای

ژه مه خۆراكه كان هه یه .سه فه ر و ل��ه ك��ات��ی .4

گه شتكردندا:له ده رچوون پێویسته دوو سه فه ری گه شت و بۆ ددان ه���ه وی���ری ف��ڵ��چ��ه و له گه ڵ خۆماندا ببه ین له كاته ددان ده م و دیاریكراوه كاندا له ڕێگه دا ئ��ه گ��ه ر بشۆین، نه گونجا، یان پێویستی ددان پێویسته نه بوو تێدا شتنی پ���اك���ه ره وه ددان ج��ێ��ڵ��ی جۆرانه ی له و به كاربهێنین كاڵی شینی ره نگێكی كه ه��ه ی��ه ب���ۆ پ���اك���ردن���ه وه ی دروستبووی زه ردی چینی بنه مای كه ددانه كان سه ر گه شه ی به كتریان، له گه شتی ئه وكاتانه ی درێ��ژدا دوور و زۆر بكه ین گه شت شه وان ن���اوده م نه هێڵین گ��رن��گ��ه به ئ���ه وه ش وشكببێته وه ، ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی س����ه وزه ی )نه عنا، وه ك��و بۆنه خۆش، مه عده نوس( ت���ه رخ���ون، بۆنخۆشی بنێشتی هه روه ها بۆنی ئ���ه وه ی ب��ۆ بێشه كر بۆ ت��ێ��ك��ن��ه چ��ێ��ت و ده م به ته ڕی ن����اوده م ئ����ه وه ی وشكنه بوونه وه ی بمێنێته وه ، ه���ۆی ده ب��ێ��ت��ه ده م ن����او چاالكی ئاستی دابه زینی )Amylase( ئ��ه ن��زی��م��ی به كتریا له ئه نجامدا له لیكدا ده م بۆنی گ��ه ش��ه ده ك��ات و خواردنی ترشاندنی به هۆی ددانه كان ن��ێ��وان م����اوه ی

دروستده بێت.ددانه كان شتنی .5

له داوی كاتی شێوان:گشتی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ل�����ه ش�����ه وان�����دا ب����ه ه����ۆی

پارێزگاریكردن ب���ۆ ددانه كانمان: له سپێتی

1. له كاتی خۆشتندا:زۆر پێویسته خۆشۆردن ددانشتن ب��ۆ قۆرخبكه ین هه ویری به كارهێنانی ب��ه له الیه ن متمانه پێكراو ددانی چونكه پسپۆڕه وه ، پزیشكی ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ه���ه وی���ری زه ره ر ن�����زم ك���وال���ێ���ت���ی ده گه یه نێت، ب��ه ددان��ه ك��ان ده بێته ش��ت��ن��ه ك��ات��ی ئ���ه م سه ر كلسی البردنی هۆی پێویسته زۆر ددان���ه ك���ان، به كارهاتوو م��ه ع��ج��ون��ی

Page 15: lvinscience no 5

جگه ر ج��ێ��گ��ه ی م��ه ح��اڵ��ه بگرێته وه .

بواری زینده وه رناسی شانگای له په یمانگای خانه زینده وه رییه كان زانسته بۆ هیو لیجان زان���ا ل��ه چ��ی��ن، توانیان تیمه كه ی ل��ه گ��ه ڵ كێشه یه ئ��ه م چ���اره س���ه ری جیاكردنه وه ی له ڕێی بكه ن به گرنگ كه پرۆتین )14(بۆ ل����ه ق����ه ڵ����ه م����ده درێ����ن جینه كان ئ��ه ك��ت��ی��ڤ��ك��ردن��ی ل��ه خ��ان��ه ك��ان��ی ج���گ���ه ردا. پرۆتین و )3( ده رك��ه وت��ن��ی كه تر ئه وانی الوازب��وون��ی نۆزده پرۆتین پێیانده وترێت )p19( ئه وانه بوون كه خانه دروستكه ره كانی ری��ش��اڵ رازیكرد )fibroblasts(مشك له كلكی جیاببنه وه خانه كانی وه كو ئ��ه وه ی بۆ

هه ڵسوكه وتبكه ن. جگه ر ئه م لێكۆڵه ران پاشان خانانه یان وه رگرت و له چه ند چاند بێجینێكیان مشكێكی بۆ پێوسته جینه ئ��ه و ك��ه دوورخ���س���ت���ن���ه وه ی ژه ه���ر كیمیاوییه ل�����ه ك�����رداره له شی ن��اوه ن��دی��ی��ه ك��ان��ی بۆ پێویسته ك��ه زی��ن��ده وه ر كه مشكانه ی ئ��ه و ژی���ان، كرداری چاندنیان وه رنه گرت هه فته یه كدا چه ند له ماوه ی مشك پێنج ب���ه اڵم م���ردن، دانه ی كه خانه دوازده له و وه رگرت ئه ندازیارییه كانی

توانیان بژین.ئ�����ه و خ���ان���ان���ه ی ك���ه هیوه وه تیمه كه ی له الیه ن نوسخه یه كی دروستكرابوون خانه كانی ده ق����اوده ق����ی جگه ری پێگه یشتوو نه بوون، چه ند سیفاتی ده ركه وتنی كه مه وه به الیه نی جینێك و به شداره ك��ه دان��ه ی��ه ئ��ه و تێكشكانی ل����ه ك����رداری جیاكرایه وه تۆكسینه كان، ل����ه ن����ێ����وان خ���ان���ه ك���ان���ی خانه ئاسایی و جگه رێكی نی ه كا و ا كر ێژ ڕ مه بۆ نا به رباوه ڕه دایه ل��ه و هیو هیو. كرداری چاندنی جگه ره كان

ته‌ندروستی 27ته‌ندروستی26

وه رگێڕانی: دانه ر عه بدولڕه حمان محه مه د

خانه به رنامه ڕێژكراوه كان ده بنه هۆی چاككبوونه وه ی

جگه ری زیانبه ركه وتووبنچینه یی خانه ی قۆناغی

تێپه ڕاندبێت. دروستكه ری زان�����ا پ�����اوڵ گ�����ادرو، زی���ن���ده وه رن���اس ل���ه ب���واری دروستكه ر بنچینه یی خانه ی مندااڵنی له نه خۆشخانه ی له ویالیه تی ف��ی��الدل��ف��ی��ا ئه مریكا، پ��ه ن��س��ل��ڤ��ان��ی��ای به شداریشی ه��ه رچ��ه ن��ده نه كردووه له م لێكۆڵینه وه یه دا، وتی "به ڕاستی ئه مه كارێكی ئه گه ر دڵ���خ���ۆش���ك���ه ره و بۆ بگوازرێته وه بتوانرێت

)transdifferentiation (به كارهێنراوه بۆ دروستكردنی خ����ان����ه ك����ان����ی خ����وێ����ن و ماسولكه كانی خانه كانی ده م����اره ك����ان خ��ان��ه دڵ و پێگه یشتووه كانه وه ، له خانه خانه پ��ێ��ی��ان��ده وت��رێ��ت ك��ه دروستكه ره كان ری��ش��اڵ ب���ه اڵم ،)fibroblasts(ده بنه ج��گ��ه ر خ��ان��ه ك��ان��ی ه������ۆی دروس����ت����ب����وون����ی خانه بۆ تایبه ت رێگرییه كی

به رنامه ڕێژه ره كان.

مرۆڤ كارێكی زۆر به هێزو سه ركه وتوو ده رده چێت".

ناسنامه ی نوێئ����ی����را ف����ۆك����س ك���ه نه شته گه ری پ��زی��ش��ك��ی چ����ان����دن����ی م����ن����دااڵن����ه و خانه ل��ه ب��واری لێكۆڵه ره دروستكه ره كاندا بنچینه ییه پیتسبێرگ ل���ه زان���ك���ۆی په نسیلڤه ینیا و له ویالیه تی لێكۆڵینه وه شدا ل�����ه م ب����ه ش����داری����ن����ه ك����ردووه ، پرۆسه ی ك��ه رای��گ��ه ی��ان��د

جگه ری خ��ان��ه ك��ان��ی پ���ێ���گ���ه ی���ش���ت���وو چ���ه ن���د هه ر ه��ه ی��ه ، ك��ردارێ��ك��ی��ان تۆكسینه كانه وه له تێكشكانی ژه هراوییه م��ادده ی��ه ك��ی كه به هۆی ل���ه ش���داو ل���ه ن���او دروستده بێت، ب��ه ك��ت��ری��اوه چه ند دروستكردنی تاوه كو فۆكس له له شدا، پرۆتینێك به ناوی نییه شتێك پێیوایه ئه مه جگه ری ده ستكرده وه و ئاڵۆزی ئه ندامێكی ته نیا له بنچینه دا ب��اوه ڕپ��ێ��ك��راوه و

چ����ه ن����د خ����ان����ه ی����ه ك كلكی ل����ه ن����وك����ی ك�����ه م��ش��ك��ه وه وه رگ����ی����راون و جینێتیكی ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی بۆ ب���ه رن���ام���ه ب���ۆداڕێ���ژراون خانه كانی السایكردنه وه ی گه شه كردوو، جگه رێكی ده ت�����وان�����ن ب��ب��ن��ه ه����ۆی جگه ره چ��اك��ك��ردن��ه وه ی

زیانبه ركه وتووه كان.ئ��ام��ان��ج��ی س���ه ره ك���ی لێكۆڵینه وانه ج���ۆره ئ��ه م هه مان ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ۆ ته كنیكه بۆ به رنامه ڕێژكردنی خانه كانی مرۆڤ كه پێویستی چاندنی جگه ر كه مده كاته وه نه خۆشه كان، ل��ه ش��ی ل��ه ئه م ئ�����ه وه ی س�������ه ره ڕای مشك له سه ر لێكۆڵینه وه یه باڵوكرایه وه به مدواییانه كه له سایتی )nature(دا، هێشتا دیدگی ب���ه ر ن���ه خ���راوه ت���ه به دڵنیاییه وه به اڵم پزیشكان، ده توانێت گرنگی سه لماندنی كه ب��خ��ات��ه ڕوو، چه مكێك ئه ویش یه كه مجاره بیرۆكه ی به رنامه ڕێژییان خانانه ی ئه و ئه ندامه ده توانن ك��راوه بۆ زی���ان���ب���ه رك���ه وت���ووه ك���ان چ����اك����ب����ك����ه ن����ه وه ، ك����ه ئ�����ه وی�����ش پ����رۆس����ه ی����ه ك به ناوی ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��ێ��ت )transdifferentiation(ه وه ئه وه ی به بێ كه دروستبووه

مشكێكی چ���ه ن���د ت��ه ن��ی��ا ئه ویش له مردن، رزگاركرد خانانه ئ��ه و ل��ه ب��ه رئ��ه وه ی نه یانتوانی به ته واوی السایی جگه رێكی خ��ان��ه ك��ان��ی

پێگه یشتوو بكه ن.گادو دانی به وه دا نا كه ته واوو خانه ی خانانه ئه م ئاماژه شی ب��ه اڵم رێكنین، لێكۆڵه ران ك��ه ب���ه وه ك���رد له گه ڵ زۆریان ملمالنێیه كی خانه كانی ئه و جگه ره دا كرد له چه ند وه رگ��ی��راب��وون ك��ه

رێگایه كی تره وه .ئامانجێكی سه خت

ئه ڵته رناتیڤه كان رێگا له دروستكردنی ب��ری��ت��ی��ن خانه كانی جگه ر له خانه كانی پێگه یشتووه وه پێستێكی ب��ه گ��ۆڕی��ن��ی ی��ه ك��ه م��ج��ار بۆ له خانه یه كی ج���ۆرێ���ك بنچینه یی دروستكه ر كه پێی هاندراوی خانه ی ده وترێت ب��ن��چ��ی��ن��ه ی��ی دروس���ت���ك���ه ر induced pluripotent(

پ���اش���ان )stem cellبۆ خانانه ئ��ه و رازیكردنی وه كو به ئیشكردن هه ستان له ڕاپۆرتی خانه كانی جگه ر، Science( لێكۆڵینه وه ی )Translational Medicineخانانه ی ئ��ه و ه��ات��ووه ، دا رێگایه ب���ه م ك���ه م����رۆڤ به هۆی ب��وو وه رگ���ی���راون، جگه ره چ��اك��ك��ردن��ه وه ی مشك و زیانبه ركه وتووه كانی ئ��ی��ش��پ��ێ��ك��ردن��ی ه���ه روه ك���و خانه كانی جگه رێكی ئاسایی

مرۆڤ.كه رای��گ��ه ی��ان��د گ���ادو زۆره ماوه یه كی لێكۆڵه ران له هه وڵی به ده ستهێنانی چه ند كه شێوه یه ن له م خانه یه كی جگه رێكی خانه كانی وه كو ئیش پ��ێ��گ��ه ی��ش��ت��وو ت����ه واو ئه وه ی س����ه ره ڕای ب��ك��ات، خانه كانی جگه ر به هۆی ئه و ناسراون زۆره ی��ان��ه وه توانا له له شدا زی���ادده ك���ه ن ك��ه ئه گه ر ك���ه پ��ێ��ی��ه ی )ب����ه و

سێیه م ب��ێ��ت، پ��ارچ��ه س��ێ به خێرایی ده توانێت پارچه گ��ه ش��ه ب��ك��ات ب��ۆ دووب����اره ئه ندامێكی دروستكردنه وه ی ئاسایی(، خانه كان پێویستیان هه یه ب����ه پ����ه روه رده ك����ردن ده ڵێت گ���ادو له تاقیگه دا، خانانه ئه و ئێمه "له كاتێكدا له ناو ده ك��ه ی��ن پ�����ه روه رده ژینگه یه كی نه گونجاودا، بۆیه ئه ركه كانیان ل��ه ده س��ت��دان��ی

شتێكه رێی تێده چێت".گ��������ادو ئ������ام������اژه ی خانانه ی ئ��ه و ب��ه وه ش��ك��رد، جگه ر كه راسته وخۆ له خانه دروستكه ره كان بنچینه ییه وه رگ�����ی�����راون ل���ه وان���ه ی���ه خانه كانی وه ك����و زی��ات��ر ج���گ���ه رێ���ك���ی ك���ۆرپ���ه ل���ه ل����ه وه ی وه ك ئ��ی��ش��ب��ك��ات جگه رێكی ل��ه خ��ان��ه ك��ان��ی به شێوه یه كی پێگه یشتوو، ت������ی������ۆری ، پ�����رۆس�����ه ی )transdifferentiation (ده ت�����وان�����ێ�����ت خ����ان����ه ی

پ���ێ���گ���ه ی���ش���ت���ووی زی���ات���ر دروستبكات.

كه رای��گ��ه ی��ان��د ه��ی��و بریتی داه��ات��وو ه��ه ن��گ��اوی ئه م له گواستنه وه ی ده بێت كاره بۆ خانه كانی مرۆڤ، بۆ پێده چێت مه به سته ش، ئه م ل��ێ��ك��ۆڵ��ه ران ن��اچ��ارب��ن بۆ رێگایه كی دۆزی����ن����ه وه ی الوازكردنی ب��ۆ پێویست رۆڵیان كه )p19( پرۆتینی دوومه ڵ له نه هێشتنی هه یه ئه مه ش شێرپه نجه (، )برینی هیو ئ��ه وه ی كه س���ه ره ڕای هیچ نیشانه یه كی له م بابه ته ی له مشكه كه دا به دینه كردبوو هۆی ببێته البردنی تاوه كو

ده ركه وتنی شێرپه نجه .ف���ۆك���س وت�����ی "ئ����ه م تاكه ئ��ێ��س��ت��ا رێ���گ���ای���ه ی چ����اره س����ه ر ن��ی��ی��ه ل����ه الی گرنكی ب��ه اڵم پزیشكه كان، ئێمه یه كاركردنی رێگه ی

ده سه لمێنێت".Nature : سه رچاوه

Page 16: lvinscience no 5

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

هه موو ب��ۆی��ه س���ه رب���ه خ���ۆ، جینه تیكییه كانی تایبه تمه ندییه دووان��ه ی چ��وون یه ك له گه ڵ ی��ه ك��س��ان��ه و زۆر ی��ه ك��ت��ری��دا دووانه ی به اڵم ده چن، له یه ك ناچوونیه ك كه ژماره یان زیاتره له الیه ن هێلكه ی جیاواز دوو هاوكات س��پ��ێ��رم��ه وه دوو كۆرپه ڵه دوو ده پیتێنرێن دروستده بێت ل��ه م��ن��داڵ��دان��دا ناچوونیه ك دووانه ی هه ربۆیه برای خ��وش��ك و دوو وه ك���و ئاسایی وان، لێكۆڵینه وه نوێكان ژنانه ی ئ��ه و ده ده ن نیشانی تواناییه كی ده بێت دووانه یان به تایبه تی ه��ه ی��ه ، تایبه تییان ژینگه یی ب��ارۆدۆخ��ی ئه گه ر توێژه رانه ئ���ه م ل��ه ب��ارب��ێ��ت، دوانه یان ژنانه ی ئ��ه و ده ڵێن ده بێت درێژی ته مه نیان زیاتره ، كه متردا له ماوه یه كی هه روه ها ده توانن منداڵی زیاتریان ببێت و ژیانێكی سه المه تتریان هه یه .

ته مه نی ب����ه درێ����ژای����ی زه وی ل��ه س��ه ر م��رۆڤ��ای��ه ت��ی منداڵ ی���ه ك ل��ه دای��ك��ب��وون��ی

س�����ك�����پ�����ڕی له وانه یه ب��ه دووان��ه ه����ه م ب���ۆ دای����ك و كۆرپه له ب��ۆ ه���ه م ، بێت ر ا سید مه ترله په ره سه ندنی مرۆڤدا هه ڵبژێردراو ئ��ه م��ه به وته ی ب��ه اڵم نییه ، ت������وێ������ژه ران ئ���ه و به شێوه ی ژن��ان��ه ی دووانه یان سروشتی له سك و ده ب���ێ���ت به تواناترو زێ�����دا ل���ه ش���س���اخ���ت���رن و ته مه نیان درێژتره به گشتی باسی ئه وه ده كرێت دووانه هۆكاری به اڵم چانسه ، روودان��ه ك��ه ی له ڕاسیتیدا له ناو جه سته دا ئه م چانسی به ره مه كی و زۆر شته به دوو دووان���ه منداڵی نییه ، دووانه ی دروستده بن، شێوه چوون یه ك، هێلكه یه ك له الیه ن دوای ده پیتنرێت سپێرمه وه ده بێته پیتراوه هێلكه ئ��ه وه به جیا به شه ه��ه ر دووب���ه ش و كۆرپه یه كی بۆ گه شه ده كات

ه��ه ڵ��ب��ژاردن��ی ج���ۆری مرۆڤ ب�������ووه ، ب����ه ه����ۆی ئ�����ه وه ی منداڵ چ��ه ن��د به خستنه وه ی هه م هه یه مه ترسی پێكه وه ، بۆ منداڵ و هه م بۆ دایك، به اڵم

ئه ی بۆ دوو منداڵ چۆنه ؟ لێكۆڵینه وه ئه م زانیاری داتاكانی له بانكی كه تازه یه شارستانی ب��اری فه رمانگه ی ی���وت���ا ت���ۆم���ارك���راوه و ئه و ژنانه ی كه له سااڵنی )١٨٠٧( تاوه كو )١٨٩٩( له دایكبوون و به گ��ه ی��ش��ت��ووه ت��ه م��ه ن��ی��ان لێكۆڵینه وه یان س��اڵ )٥٠(نموونه یه دا له م له سه ركراوه ، دووانه یانبوو، دایك )٤٦٠٠(دایكیش )٥٤١٠٠( هه روه ها

بێدووانه بوون. له م گ���رن���گ خ��اڵ��ێ��ك��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه دا ئ����ه وه بوو زانیارییه كان س���ه رچ���اوه ی پالنی پێش ب��ۆ ده گ���ه ڕای���ه وه یان منداڵبوون، كۆنتڕۆڵكردنی وه كو نه زۆكی ده رمانكردنی له پیتاندنی س��وودوه رگ��رت��ن ده ستكرد، هه ڵبه ت ره خنه یه كیش

ئه وه یه ئه ویش هه ڵده گرێت داتاكان زۆر كۆنن و ورده كاری

پزیشكی كه می تێدایه .لێكۆڵینه وه كان ئه مه پێش ده ی�����ان�����وت ئ�����ه و ژن���ان���ه ی منداڵیان ب����ه رزدا له ته مه نی زیاتری هه یه ئه گه ری ده بێت، هۆكاری هه بێت، دووان��ه ی��ان ئه م دیارده یه هێشتا نازانرێت. هه ندێك له توێژه رانی الیه نگری په ره سه ندوو هێلكه دانانی ژن جه سته ی وای��ه ب��ڕوای��ان ئه گه ری ب��ردن��ه س��ه ره وه ی بۆ سكپڕبوون، زیاتر له یه ك هێلكه كاتێك به اڵم درووستده كه ن، ئه مه ده پیتێنرێت هێلكه دوو دان��ان��رێ��ت، چونكه ب��ه ب��اش چ��ان��س��ی زی���ن���دووم���ان���ه وه ی

كۆرپه له كان زۆر كه مه .گریمانه یه كی ب�����ه اڵم ت���ر ل���ه س���ه ر ئ����ه و ب���ڕوای���ه له الیه نی دووان����ه ك����ان ك��ه مه ترسی ت��ه ن��دروس��ت��ی��ی��ه وه

زیاتریان بۆ دایكه كانیان هه یه ، لێكۆڵینه وه ئ���ه م ئ��ه ن��ج��ام��ی یوتا داتاكانی به پێی ت��ازه ی��ه پێچه وانه ی هه ردوو گریمانه كه ئه م ب��ه پ��ێ��ی پ��ێ��ش��ان��ده دات، له و دووان��ه ب��وون لێكۆڵینه وه ، ژنانه ی كه باری ته ندروستیان له یه ك زیاد ده توانن باشتره و رووده دات، ببێت منداڵیان هێشتا نازانرێت ئه م دۆزینه وانه ئه م ژنانی بۆ راده ی��ه ك تا چ هه روه ها راس��ت��ن، س��ه رده م��ه

وابیرناكه نه وه زاناكان بوونی دووانه له باری ت���ه ن���دروس���ت���ی���ی���ه وه به ڵكو بێت، باشتر ژنانه ی ئ��ه و ده ڵ��ێ��ن ته ندروستیان باشتره ئه گه ری له دایكبوونی زیاتره و دوان���ه ی���ان گه یشتن دوای ناهۆمێدی به ته مه نی

زیاتر ده ژین.

Discovery : سه رچاوه

ته‌ندروستی 28

ئەو ژنانەی دوانەیان دەبێت زیاتر دەژین

Page 17: lvinscience no 5

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

خۆیدا مێشكی له پێكهاته ی جێگه ی له دایكبوون له پێش رێ��زم��ان��ی ب��ۆ ك���راوه ت���ه وه ، به زانینی ئێمه له ڕاستیدا

رێزمان له دایكده بین.پسپۆرانی زانكۆی جانز له لێكۆڵینه وه یه كدا هاپكینز م���رۆڤ داوه پ��ێ��ش��ان��ی��ان هه ندێك له دایكبوون پێش ل���ه ی���اس���اك���ان���ی رێ���زم���ان به خێرایی بۆیه ده زان��ێ��ت، زمان فێرده بێت. له ڕاستیدا پێشانده دات لێكۆڵینه وه ئه م ب���ه پ���ێ���چ���ه وان���ه ی ب����ڕوای مرۆڤ مێشكی زۆرك��ه س، بۆردێكی ل���ه س���ه ره ت���ادا هه ندێك به ڵكو نییه ، سپی كه ت��ێ��دای��ه ئ���اراس���ت���ه ی كاریگه ری فێربوون له سه ر لێكۆڵینه وه ئ��ه م داده ن��ێ��ت، گریمانه كه ی ت��ه ن��ی��ا ن���ه ك سه لماند چۆمسكی ن��وام شێوازێكی له هه مانكاتیشدا سه رنجڕاكێشی ن����وێ و ل����ه پ����ه ی����وه ن����دی ل���ه گ���ه ڵ تاقیكردنه وه ی گریمانه كانی

زان��������ای��������ان له لێكۆڵینه وه یه كی ا كێشد ا نجڕ سه رگریمانه یان ئ���ه م سه لماند كه ده ڵێت مرۆڤ هه ر له كاتی ا ند و ییكبو ا له دله ڕێزمان هه ندێك به پێی ده زان���ێ���ت و زمانه كان ئه مه ش ب�����ه ئ�����اس�����ان�����ی

فێرده بێت. كاته وه ی ل��ه و م����ن����داڵ ی���ه ك���ه م كاته ی ئه و تا ده ڵێت وشه ده ڵێت رس��ت��ه ب��ه ئ��اس��ان��ی ماوه یه كی كه مه ، منداڵ زۆر فێرده بێت، زمان به خێرایی ئه وه یه ل��ێ��ره دا پرسیاره كه زمان فێری چ��ۆن م��رۆڤ

ده بێت؟ له مه وبه ر س��اڵ )٥٠(نوام ن��اس��راو، زم��ان��ن��اس��ی گریمانه كه ی چ��ۆم��س��ك��ی بڕوای به راگه یاند خ��ۆی مرۆڤێك ه���ه م���وو ئ����ه و

فێربوونی پ��رۆس��ه ی ت��رو زمان پێشكه شده كات.

لێكۆڵینه وه دا ل����ه م كارتۆنی كه سایه تییه كی به ناوی ب��چ��ووك س���ه وزو كه ب��ه ش��دارب��وان��ی گلرمی زمان ئینگلیزی هه موویان ده سكردی زمانێكی بوون له ڕێگه ی ڤێربالگ به ناوی ی��اری��ی��ه وه ف��ێ��رده ك��ردن، بۆ ته نێكی گ��ل��رم��ی ن��م��وون��ه پێشانده داو ن��ه ن��اس��راوی دوای س��ل��رج��ن��ا، ده ی����وت به ڕه نگی ته نی هه مان ئه وه داوای پێشانده داو شینه وه بڵێن ده ك��رد له به شداربوان گیژ سلرجنا، واته سلرجنای له وێنه یه كدا له دوایدا شین، سێ سلرجنا پێشانده دریت و سلرجنا وته ی به شداربوان گ���الوب ف��ێ��رده ب��ن، وات���ه

سلرجنا سێ. له زمانه زۆر له به شێكی ج���ی���اوازه ك���ان���ی م���رۆڤ���دا دێت، ن��او پێش ئ��اوه ڵ��ن��او ژماره ت��ردا زمانی ل��ه زۆر

به اڵم دێ����ت، ن���او دوای دوو ئه م زمانێكدا له هیچ بوونیان پ��ێ��ك��ه وه ی��اس��ای��ه به شداربووان هه ڵبه ت نییه و ئ����ه م����ه ی����ان ن�����ه ده زان�����ی، گروپیتردا ل��ه ه��ه ن��دێ��ك هه ندێك زمانی ده سكردی ت��ر ه���ه ری���ه و ش��ێ��وه ی كه مرۆڤییه كاندا ل��ه زم��ان��ه بوونی هاوكات به شێوه ی گروپێك فێرده كرا، هه یه پێكهاته ی ب��ه ره وڕووی كه ده بێته وه نائاسایی زمانی تووشی بارۆدۆخێكی دژوار ده بن ئه مه هه ر ئه و راستییه لێكۆڵینه وه دا ل��ه م كه ب��وو

روویدا. ك����ه س����ان����ێ����ك ك����ه رێزمانێك ب������ه ڕه وڕووی ئینگلیزی ل��ه زم��ان��ی جگه ده بوونه وه به و مه رجه ی ئه م تری له زمانه كانی رێزمانه مرۆڤایه تی بوونی هه بووبێت

ب��ه ئ��اس��ان��ی ف���ێ���رده ب���وون، فێری نه یانده توانی ب��ه اڵم ئ���ه و ڤ��ێ��رب��الگ��ان��ه ب��ن كه رێزمانه كه ی له هیچ زمانێكی ئه وه ی وه ك نییه ، مرۆڤدا به نامۆیی ه��ه س��ت مێشك

ئه و زمانه بكات.ئه م لێكۆڵینه وه و شێوازی تنه كه ی گر ه ر لێو د و سوبه ره و نوێیه ده الق��ه ی��ه ك��ی به س زم����ان زم��ان��ن��اس��ی، ت��ه ن��ی��ا ه��ی م��رۆڤ��ه و هیچ

تر گیانله به رێكی زمانی شێوه یه به م ن��ی��ی��ه ، ه���ه رب���ۆی���ه له وه ی تێگه یشتن فێری چۆن منداڵ زم��������ان ده ب���ێ���ت نهێنی ده ك���رێ���ت ده رب������اره ی زۆر شێوازی م���رۆڤ و گۆڕانكارییه كه ی بۆ ئێمه روونبكاته وه .

Science daily : سه رچاوه

29بایۆلۆژی

گریمانه‌كه‌ی‌نوام‌چۆمسكی‌سه‌لمێندرا

Page 18: lvinscience no 5

ئ���ه گ���ه ر ی����ه ك ش���ت له م جیهانه دا به ته واوی لێی دڵنیابین بۆ ئێمه به دڵنیاییه وه ئ��ه وه ی��ه ، به اڵم ده مرین، ناژین و هه میشه نازانین روونی به دیاریكراوی و پێناسه ی چییه ، م��ردن وات��ای كه له وه ی ئاڵۆزتره زۆر مردن تاوه كو قورسه زۆر ده یزانین و بتوانین هه موو كاتێك پێناسه ی بۆ بكه ین، تاوه كو ئه م سه دانه ی رایده گه یاند ئه و كه سه ی دوای دكتۆره كان م���ردووه كه سێك ئاینی پیاوانی به ڵكو نه بوون، بوون، كاتێك ده كه وتنه گومانه وه نیشانه كانی ب��ه دوای ده گ���ه ڕان كه سه كه دا، له جه سته ی گه نین وه كو زانستی پزیشكی سه رده م رووداوێك م��ردن باسیده كات نییه ، به ڵكو پرۆسه یه كه له بواری كرداریدا هێڵێك هه ڵده بژێردرێت به مه به ستی پشكنین، یه كه م شت بریتییه له وه ستانی دڵ، له سااڵنی )١٩٦٠(ه كانه وه گرنگی ده درێت به مردنی مێشك، ته نانه ت ئه مه ش كاتێك مسۆگه رنه بێت، له وانه یه چاالكی له مێشكدا ده وه ستێت و دروستده بێت، مێشك وه ستانی به شێوه یه كی ئۆتۆماتیكی جه سته به خێرایی هه موو چاالكییه كانی دڵنیامان ئه مه ئایا ده كوژێته وه ، ده كاته وه له مردن؟، راستییه كه ی ئه وه یه له مانگی مایسی )٢٠٠٧( ده مارزانی و زان���ای س���ه ددان له سیمپۆزیۆمی فه یله سووف كۆبوونه وه یان مه رگ پێناسه ی ئه نجامدا بۆ ئه وه ی قسه له سه ر وه ستانی ئایا ك��ه ئ��ه وه ب��ك��ه ن

مێشك به مانای مه رگه ؟كێشه كانی هێنانه كایه ی

ته كنه لۆژیاراسته قینه كه ك��ێ��ش��ه كه ره سته و هه ندێك ل��ه وه دای��ه سییه كان كه داه��ات��ووه ئامێر دڵ ده ك��ات��ه وه و هه ناسه دان بۆ دوای ت��ه ن��ان��ه ت ده خ��ات��ه ك��ار تووشی مێشك ك��ه ئ����ه وه ی تێكچوونێكی گه وره بوو، دوای پرسیارێك ئه مه دروستبوونی دێته پێش، ئایا ئه و كه سه ی له ژێر تووشی وادای��ه و بارۆدۆخێكی مردووه ، بووه مێشكی مه رگی یان زیندووه له كاتێكدا جه سته ی

كارده كات، كۆمه ڵێك له زاناكان پێشنیارده كه ن تێكچوونی به شی )frontal lobe( پل ناوچاوانه بیره وه رییه كان و شوێنه ی ئه و كه سه كه ی تایبه تمه ندییه كانی به ڵگه ی پاشكه وتكراوه ، تێدا رایبگه ێنین ئ��ه وه ی بۆ ت��ه واوه ئه و كه سه مردووه ، ئه م پێناسه یه كه تایبه تییه باره ئه و هه ڵگری سه وزی "دۆخ��ی پێیده وترێت permanent( هه میشه یی" كه )vegetative stateل����ه ودا ئ���ه و ن��ه خ��ۆش��ه ی كه مێشكبووه تێكچوونی تووشی هه ناسه زی��ن��دووه ، ب��ه ڕوون��ی هه ڵده سێت، ده خه وێت ده دات ژاوه ژاوو له وانه شه ده ڕوات و ته نانه ت ی���ان ق��س��ه ش��ب��ك��ات، به اڵم بگری، یان پێبكه نێت، هیچكامی به ئیراده ی خۆی نییه و وه اڵمی هیچ چه شنه ئێش، یان ناداته وه . ده ره وه ورژاندنێكی به رده م له كێشه كانی یه كێك زۆر ئ��ه وه ی��ه مێشك م��ردن��ی كه س ده ڵێن ده بێت پێش ئه وه ی بڕیاربده ین كه كه سێك مردووه ده بێت دڵنیا بین له وه ستانی دڵ و الیه نگرانی هه ناسه دانه كه ی. مێشك ت����ه واوه ت����ی م���ه رگ���ی واڵتانی له یاسای ده یانه وێت بنووسرێت، پ��ی��ش��ه س��ازی��دا كه سێك راده گه ێنرێت كاتێك هه موو مێشك ده بێت م��ردووه پێسپێرداروه كانی ئ���ه رك���ه هه ركام وه ستاندبێت، خ��ۆی كۆمه ڵێك مه رگ له پێناسه كانی كرداری سیاسی و ره ه��ه ن��دی له گه ڵ خۆیدا هه ڵگرتووه ، له گه ڵ پزیشكه كان ئ��ه م��ان��ه دا ه��ه م��وو ب��ی��رل��ه وه ده ك��ه ن��ه وه چ��ۆن ژیان رزگار بكه ن نه ك ئه وه ی چۆن

مه رگ چاره سه ربكه ن. هه ندێك له زینده ئاكارییه كان پێشنیاریانكردووه )biothics(مه رگ له پێناسه كانی یه كێك بۆ گشتاندنی هه ڵبژێردرێت و پێشكه وتنی ل��ه گ��ه ڵ بكرێت، چاره سه ركردن، ته كنه لۆژیای راگ��ه ی��ان��دن��ی م��ه رگ��ی مێشك كێشه بووه ته وه ، تووشی زیاتر ل��ه ده ی��ه ی )١٩٩٠(ه ك����ان����ه وه پێشكه وتنی پزیشكی ئه و هه له ی

ره خساندووه تاوه كو كه مترین چاالكی مێشك ببینرێت، پێش كه سه ئه و رابگه ێنرێت ئه وه ی بووه و مێشك مه رگی تووشی

مردووه . ناسنامه ی مه رگ

زانیارییه كانمان زیادبوونی به شه كانی ب��ه ك��اری س��ه ب��اره ت ئه و ج��ه س��ت��ه ، ل��ه س��ه ر مێشك هه ندێك ده گ��ه ێ��ن��ێ��ت وات���ای���ه مردوو مێشكی له به شه كانی ده كرێت دكتۆره كانه وه له الیه ن له ئێستادا هه روه ها هه ڵبگێرێت، زۆر شت ده رباره ی میكانیزمی مێشك خ��ۆچ��اك��ك��ردن��ه وه ی ببێت ل��ه وان��ه ی��ه ده زان���رێ���ت و ب��ه ه��ۆی ئ���ه وه ی رێ��گ��ه ی زۆر مێشكێكی چاككردنه وه ی بۆ له ئاینده ی بدۆزرێته وه ، تێكچوو نزیكدا له وانه یه ئه ندازیاره كانی نوێی شانه ی بتوانن بواره ئه م له نه خۆشه كانه وه ده م�����اری به شه كانی ب���ۆ ب���گ���وازن���ه وه

بایۆلۆژی 31بایۆلۆژی30

كه سایه تییه كه ی میمۆری و واته تازه تر به شتێكی نه مێنێت و

جێگه ی پڕبكرێته وه ؟. مردن وه ك چی وایه ؟

له مردن خه ڵك زۆرب���ه ی ده ترسن، هه رچه ند راستییه كه ی ئ��ه وه ی��ه ه��ه م��ووم��ان رۆژێ���ك نازانین به دروستیش ده م��ری��ن كه ی، وادیاره خه ڵك له پرۆسه ی مردنه كه ده ترسن وا هه ستده كه ن

ئازاری زۆری هه بێت. ئایا ئێمه هیچ ئایدیایه كمان مردن هه ستپێكردنی ده رباره ی زۆربه ی به دڵنیاییه وه هه یه ؟ خ��ه ڵ��ك ده ڵ���ێ���ن ن����ا، ب���ه اڵم ژماره یه كی كه م له خه ڵك دوای گه ڕانه وه م��ردن و كه ئ��ه وه ی مردوان و چیرۆكی ژی��ان بۆ پزیشكی پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ه ك��ان��ی روون��اك��ی خ��س��ت��ووه ت��ه سه ر ئه وه ی كه كۆتایی ژیانی ئێمه چۆنه : جۆربه جۆر به ڕێگه ی هه ڵواسین و به كاره با، م��ردن

پێنجه م و خه مۆكییه و ق��ۆن��اغ له گونجان و بریتییه ك��ۆت��ای��ی

وه رگرتنی كاره ساته كه . هاوسه ری ل��ه ده س��ت��دان��ی له گه وره ترین یه كێكه ژی���ان رووی به ره و كه كاره ساته كان هاوسه رگیری ده بێته وه ، خه ڵك كه به هێز له په تێكی بریتییه گرێداوه پێكه وه دووك��ه س��ی به ده ستبه ردانی یه كێكیان ئه وی تر به تووندی تووشی شوك ده بێت، بكه وێت ب��ه ت��ون��دی ل��ه وان��ه ی��ه كاریگه ری چۆنیه تی زانستی له سه ر جه سته هێشتا خه مباری له ڕێگه ی ب��ه اڵم له سه ره تادایه ، فشاری ده روونییه وه كاریگه ری په نا پشت و نه مانی داده ن��ێ��ت، ده توانێت ببێت به هۆی ره فتاری گیرۆده بوون وه كو مه ترسی پر به خواردنه وه ی كحوڵ، شێوازی مردنی كه سه ئازیزه كه كاریگه ری جیاواز داده نێت كه سه رچاوه ی نموونه بۆ ج��ی��اوازه ، مه ترسی كاتێك كه سێك به هۆی نه خوشی ده رێژخایه نه وه ده مرێت هاوبه شی ژێر ده كه وێته كه متر ژیانه كه ی مردنه كه یه وه ، خ��ه م��ی ب���اری یه كگرتووه كانی ل��ه وی��ای��ه ت��ه ئه مریكا له كیسچوونی هاوسه ری خراپ كاریگه ری زۆرتر ژیان پێست سپی خه ڵكی ل��ه س��ه ر داده نێت تا ره ش پێست، چونكه ره ش��ه ك��ان ی��ارم��ه ت��ی زی��ات��ر له كه سه نزیكه كانیانه وه وه رده گرن، بۆ نموونه پیاو، یان ژنێكی ته نیا له الیه ن نه وه كانییه وه پارێزگاری مه ترسی له ڕاستیدا لێده كرێت زۆر ل��ه ژی��ان��دا م��ان��ه وه به ته نیا له مه ترسی له ده ستدانی هاوبه شی

ژیان زیاتره . گیانله به رانیش خه مبارده بن

وادیاره ئه وه ته نیا مرۆڤ نییه گیاندارنی به ڵكو خه مبارده بێت، تریش خه مبارده بن، فیله كان پرسه ده گێڕن و گۆریاكانیش به خه به ر ده مێننه وه و ناخه ون، ته نیا مردنی خه مبارمان نزیكه كان كه سه هه ندێكجار به ڵكو ن��اك��ات، ت��راژی��دی��ای��ه ك ده ب��ێ��ت به هۆی كاره ساته كه ی وه كو خه مباری مردنی یان سێپته مبه ر، )١١(ی نموونه بۆ كه سایه تی هه ندێك

مردن‌چییه‌؟ دوای‌مردن‌الشه‌‌چیلێدێت؟

و:لڤینی زانستی

تێكچووی مێشك. پێشكه وتنی و ن��ان��ۆت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ا زۆری كه ره سته كان بچووككردنه وه ی بڕه خسێنێت هه له ئه و له وانه یه تێكچووه كان ب��ه ش��ه ت��اوه ك��و ده سكرد پزیشكی به ئامێری

جێگره وه یان بۆ بكرێت. زیاتر پێشكه وتنانه ئ��ه م له سه ر تێگه یشتن ل��ه راب��ردوو كێشه تووشی مێشك مردنی ده كات، چاككردنه وه ی مێشكی ناچارمان ل��ه وان��ه ی��ه تێكچوو بۆ ن��وێ پێناسه یه كی ب��ك��ات نه ك ئه ویش بدۆزینه وه مه رگ به ڵكو مێشك، چاالكی له سه ر كه سایه تی، پێناسی ل��ه س��ه ر ده بیت ك��ه س ه��ه م��ان ت��ۆ ئایا به ته واتی مێشكت ك��ات��ێ��ك

له ئاوداوو خنكاندان كوشتن و مردن به لێدانی ده رزی، دواین دان��ه ی��ان وات��ه م��ردن به هۆی یه كێكه كوشنده وه ده رزی نائینسانیترین له پڕژانترین و ئه گه ر ك��وش��ت��ن، ش��ێ��وه ك��ان��ی مردنی به خته وه ربین كه سێكی خۆش مردنه له ته مه نی پیریدا.

له ده ستدانی ئازیزان له هۆكاره كانی ی��ه ك��ێ��ك ترسان له مه رگ له ده ستدانی ئه و خۆشمانده وێت، كه كه سانه یه ب��ێ��گ��وم��ان ل���ه و ك���ات���ه دا زۆر خه مبارده بین، له كاتی كاره ساتی ده بڕین، قوناغێك چه ند وادا یه كه م قۆناغ بڕوا نه كردنه ، دووه م له ئاواته خوازی، بریتییه قۆناغ سێهه م قۆناغ خه مبارییه ، چواره م

Page 19: lvinscience no 5

مردنی شازاده دایانا زۆر كه سی خه مباركرد، به اڵم له وانه یه ئه مانه ته نیا نه بن خه مباری به گشتی مه رگ، بۆ بێت كاردانه وه یه ك زۆر كه س حه زیان له دیارده یه كه تاریك گ��ه ش��ت��ی��اری ب���ه ن���اوی )Dark tourism( ئه مه بریتییه شوێنانه ی ئه و له سه ردانكردنی دراون، ئازار تێیاندا كه خه ڵك یان كوژراون وه كو گۆڕه پانه كانی یان ل��ه ك��ه م��ب��ودی��ا، ك��وش��ت��ار یان نیوئۆرله ن، ك��ه الوه ك��ان��ی كه مپه كانی ئاسشویتز– بیركیناو. پاڵنه ری پشتی گه شتیاری تاریك دیارنییه ، ب���ه ڕوون���ی هێشتا رێزگرتنه ب��ۆ ج���ار ه��ه ن��دێ��ك له یه كێك له و كه سانه ی خۆشیان له وانه شه ب���ه اڵم وی��س��ت��ووه ، به پرۆگرامێكی پ���ه ی���وه ن���دی یان هه بێت، ته له فزیۆنییه وه له ژیانی م����ه رگ ل���ه وان���ه ی���ه رۆژانه یاندا بوونی نییه ، به تایبه تی پێشكه وتووكاندا، ل���ه واڵت���ه پێویستیان هه ستده كه ن خه ڵك بونیادنانه وه ی ب����ه دووب����اره

هاوسه نگی ده روونی هه یه .دوای مه رگ چی رووده دات؟

م������ردن دوای چ������ی روونه جه سته بۆ رووده دات؟ ئ���ه وه ی دوای س���ات چ��ه ن��د به جێیده هێڵین ئه گه ر له سه هۆڵدا مۆمیا ی����ان ن��ه ی��ب��ه س��ت��ب��ێ��ت، نه كرابێت مه رگ ده بێت به هۆی شیبوونه وه ی الشه ، هه ندێكجار مردن دوای خ��ول��ه ك چ��ه ن��د خاڵێكی ئه رخه وانی له خوارترین ده رده كه وێت، جه سته شوێنی شلده بن، ماسولكه كان پێست و له دوای ده بێته وه س��ارد له ش ده ق ك��ات��ژم��ێ��ر )٦( ب��ۆ )٢( Rigor( الش�����ه ب��ه س��ت��ن��ی ره قبوونی رووده دات، )mortisله ماسولكه ی ماسولكه كان ئه مه ده ستپێده كات چ���اوه وه له شدا به هه موو باڵوده بێته وه پێش ئه وه ی جارێكیتر شلببێته وه ، ده توانێت الش��ه ده قبه ستنی له نێوان )١( بۆ )٤( رۆژدابێت كه به نده له سه ر چه ندین فاكته ر جگه له پله ی گه رمی ده وروبه ر، دوو یان سێ رۆژ دوای مردن به گه نین. ده ستده كات جه سته

به شێوه ی كه به كتریانه ی ئ��ه و Normal( ئاسایی له نێو له شدانریخۆڵه ناو به تایبه تی )floraنیشانه ی یه كه م ده ب��ن، چ��االك گه نین بریتییه له سه وز هه ڵگه ڕانی به هه موو پ��اش��ان ك��ه پێست ئه وی پێش له شدا باڵوده بێته وه بگۆڕێت به ئه رخه وانی، له كۆتایدا

ده بێت به ڕه ش. تێكچوون و شیبوونه وه

ریخۆڵه ن���او ب��ه ك��ت��ری��ای كۆمه ڵێك گاز دروستده كات كه له ش و چاوه كان ده ماسێنێت، یه ك هه فته دوایی مردن بڵقه سوور له سه ر ره نگه كان ره نگه كان پێست ده رده كه ون و بچووكترین ئه وه ی به هۆی ده بێت په ستان هه فته )٤( ب��ۆ )٣( بته قن. دوای قژو نینۆكه كان و ددانه كان ئه ندامه كانی ك��ۆ ش��ل��ده ب��ن و ناوه وه پێش ئه وه ی ببن به شله لێك باڵوده بنه وه ، له كۆتایدا هیچ نامێنێته وه جگه له ئێسكه په یكه ر، ئایا ئه وه راسته قژو نینۆك دوای مردن گه شه ده كه ن؟ وه اڵمه كه ی رووده دات ئ���ه وه ی ن��ه خ��ێ��ره ، وشكبوونه وه ی چرچبوونه وه و پێسته نه ك درێژبوونه ی نینۆك و زۆر ل��ه ش شیبوونه وه ی ق��ژ. نێوان له گفتوگۆی سوودمه نده قۆناغه كانی شارازایاندا، كاتێك مانای بینرا له ش شیبوونه وه ی

ئه وه یه مه رگ روویداوه .چیبكرێت له له ش؟

دێته ل��ێ��ره دا پ��رس��ی��ارێ��ك پ��ێ��ش، ئ��ه وی��ش ئ���ه وه ی���ه چی دوای ل��ه الش��ه ك��ه ی ب��ك��رێ��ت ده مرێت؟، كه سێك ئ���ه وه ی هه ڵبژاردنه كان زۆرن: ده كرێت بنێژرێت، زه وی��دا له ژێر ل��ه ش له ئێستادا بسوتێنرێت، ی��ان له گه ڵ گ��ون��ج��اوت��ر رێ��گ��ه ی وه كو هه یه بوونی ژینگه دا كردنی هاڕین و وشككردنه وه و په ینی بۆ ده وڵه مه ند به تۆزێكی له قوماشێك ی��ان كێڵگه یی، له قه برستانێكدا بپێچرێت به جێبهێڵرێت خ��ۆڵ��دا ل��ه ن��او به هێزبكات، زه وی ت��اوه ك��و له وانه یه هه ندێك حه زیان لێبێت گشتیدا له شوێنێكی الشه كه یان دابنرێت، یان كارێكی هونه ری

ئه و ئه گه ر یان بكرێت، له سه ر زانستخوازبێت كه سه كه سێكی بكات پێشكه ش الش��ه ك��ه ی به زانست و كۆڵیژه پزیشكییه كان، بیه وێت ی��ه ك��ێ��ك ل���ه وان���ه ی���ه سه هۆڵبه ندبكرێت الش��ه ك��ه ی تاوه كو ئه ندامه كانی به سه المه تی بمێنێته وه ، بۆ ئه وه ی هه ركاتێك پێویستی پێشكه وتنی زانست زیندوبكرێته وه ، به ده ستهێنا پێمانده ڵێت توێژینه وه هه ڵبه ت ئه نجامدانی ئه مه وه ك موعجیزه

وایه . ئایا ژیانی دوای مه رگ بوونی

هه یه ؟ل����ه وان����ه ی����ه پ���رس���ی���اری س��ه رن��ج��راك��ێ��ش ب��ۆ زۆرب���ه ی خه ڵك ئه وه بێت كه ئایا ژیان

یان هه یه ، بوونی مه رگ دوای تاقیكردنه وه ی هه ندێك ن��ا؟ ئه م ده رب���������اره ی زان���س���ت���ی به اڵم ئ��ه ن��ج��ام��دراوه ، پ��رس��ه بایه خ جێگه ی ئه نجامه كانیان ئه زموونی هه ندێك ن��ه ب��ووه ، ل���ه م���ردن ه���ه ی���ه كه ن���زی���ك له وانه یه وه ك به ڵگه بهینرێته وه ، ب��ه اڵم ت��وێ��ژه ران ده ڵ��ێ��ن ئه مه به خه وتنی په یوه ندی وه همه و )REM sleep( ری���م���ه وه له كۆمه ڵگه ه��ه ی��ه ، له مێشكدا ئه و خه ڵك پێشكه وتووكاندا پیری تاوه كو هه یه چانسه یان بژین ده كرێت كارێكبكرێت كه له باره ی مردنه وه خه ڵك كه متر ت���اوه ك���و ترس ب��ی��رب��ك��ه ن��ه وه ئه نجامی كه مببێته وه ، له مه رگ

بیركردنه وه به وه ی ده بێت ئه مه دووربكه وێته وه ، زۆر له مه رگ خزمه تگوزارییه چ��ون��ك��ه به گوزه رانی ته ندروستییه كان و به رزدایه ، له ئاستێكی خه ڵك ته كنه لۆژیا له ئێستادا هه نگاوی چاره سه ری ب���ه ره و گ���ه وره ی قه ده به كارهێنانی میكانیزمی )stem-cell( خ���ان���ه ك���ان ن���اوه و ده س���ك���رد مێشكی و دریژه پێدان ب��ۆ ئ��ام��ۆژگ��اری ب��ه ت��وێ��ژی��ن��ه وه ل���ه م ب���واره ن���ه دا ل���ه ئ���ارادای���ه ب��ۆ چ���اره س���ه رو كه مێشك چ��اك��ك��ردن��ه وه ی دێت، مه رگ به مانای له ئێستادا له ئێستادا دكتۆره كان هه روه ها له وكه سانه بیر ده توانن باشتر بكه نه وه كه له ڕابردوودا مردوون به مه به ستی زیندووكردنه وه یان.

داهاتوو چۆن ده بێت؟زی��ادب��وون��ی ب���ه رده وام���ی ئه و ل��ه م��رۆڤ��دا ب��ه ژی��ان ئۆمێد ب��ڕوای��ه ی دروس��ت��ك��ردووه كه سنوور بۆ ژیانی مرۆڤ بوونی توێژینه وه و ه���ه روه ه���ا نییه ، پێشكه وتنی به رچاو بۆ نموونه )stem cells( له قه ده خانه كان free( سه ربه سته كان ره گ��ه و ته نانه ت ی���ان ،)radicalsبارۆدۆخی كۆمه اڵیه تی، ده بێت به هۆی ئه وه ی ژماره ی مردنه كان كه مببێته وه ، هه روه ها ئاموژگاری زۆر بۆ گه یشتن به زۆرترین ژیان بوونی هه یه ، به اڵم ئایا ده كرێت سه ددان ساڵ، یان زیاتر بژین؟ پرسیاره ئ��ه م واڵم���دان���ه وه ی هه موو هه رچه ند نییه ، ئاسان كه سێك حه زی له ته مه نی دریژه ، به اڵم له وانه یه له ته مه نی درێژدا زۆربه ی كاته كانمان نه خۆش و ئه گه ر ه���ه روه ه���ا ب��ێ��زارب��ی��ن، نه مرین و هه ساره كه به جێنه هێڵین بێزاركه ر به شێوه یه كی زه وی قه ره باڵغ ده بێت، هه ندێك كه س ده ڵێن ده كرێت دابه زاندن له سه ر )uploading( كۆمپیۆته ره كان ئه مه بگرێته وه ، مه رگ جێگه ی زه وه ی ق��ه ره ب��اڵ��غ��ی كێشه ی پێویسته ب����ه اڵم الده ب������ات، كۆمپیۆته ره كه دا له میمۆری كه سێك رانی )run( بكات. New Scientist : سه رچاوه

بایۆلۆژی 32

Page 20: lvinscience no 5

ی س

مان

چۆڤ؟

رۆه م

ت به بێ

د

ه كه م مانگه كانی یه كه م: ده موچاو، ده موچاو له ی

و منداڵداندا شێوه ی خۆی وه رده گرێت، ژیان له نێ

سۆنه رگرتن له كاتی سكپڕیدا به باشی ئه م شێوازی

دروستبوونه پێشانده دات، شێوازی ئه م دروستبوونه

كه ئێمه له نه وه ی ماسییه كان ته نیا كاتێك واتای ده بێت

تاییه كاندا تا بین، كۆرپه له ی مرۆڤ له قۆناغه سه ره

ن و باڵنده كان و زۆر له كۆرپه له ی شیرده ره كا

راده یه كی

وو ئه مانه له ماسییه وه كاوه كییه ن ده چێت، هه م

وش

سه ره وه له الكانی چاوه كانمان په ره یانسه ندووه .

ناوه ڕاستی سه ر، ده چنه ب��ه ره ه ره ب ده ب��ن و په یدا

ده رده ك���ه ون، له مله وه یلگه

شه و س���ه ره وه و لێوی

له ته پڵی لێوه كان ناوه ڕاستی به شی لوت و كوونه

، هه موو ئه م شانه و ب��ه ره وخ��واره وه دێ��ن ��ه ره وه

س

له گه ڵ یه كده گرنه وه و به ڕێكوپێكی ماسولكانه

كارییانه ته نیا موو ئه م گۆڕان

یه كتریدا ده گونجێن، هه

یه ك نیشان له دوای خۆیدا به جێدێڵێت ئه ویش چاڵی

ه ره وه یه به درێژی ئه م پرۆسه یه ، هه موو پشت لێوی س

ورده ئه ندامانه ی كه له به شه جۆربه جۆره كاندا ئه م

یه كدا له گه ڵ زۆره وه ب���ه وردی ن��ه وه ،

ی��ه ك��ده گ��ر

ن تاوه كو ده موچاو دروستببێت. ده گونجێ

ی دیاریكراودا ئه م سێ به شه ده بێت له كاتێك

یه كگرتنه كه به شێوه ی راست و شه بكه ن تاوه كو

گه

كاتژمێر یه ك ته نانه ت ئه نجامبدرێت، دروست

خێرابوون ده بێت به هۆی ئه وه ی دواكه وتن، یان

ه كۆرپه لێوێكی شه قبوو ده موچاوێكی له وانه ی

نائاسایی هه بێت. توێكاری مرۆڤ هه ندێك

سه یری تایبه تمه ندی

تیورییه ده كرێت شیكاری یه كه ته نیا به م

تریشی هه

ت كه ئێمه نه وه ی ماسی بیین.بۆ بكرێ

ش توێكاربكه یت وونه ، ئه گه ر ماسییه كی قر

بۆ نم

ت رژێنه سێكسییه كانی له سه ره وه ی سنگ و ده بینی

ئێمه ش سیكسییه كانی رژێنه جگه ریدایه ، له پشتی

له نزیكی ه ره وه و ل��ه س�� س��ه ره ت��ا قرشه كان وه ك��و

به ره و قرشه كان به پێچه وانه ی به اڵم جگه ردان،

له هێلكه دان و له ژناندا ژێنانه

ر ئه م دێن، خ��واره وه

ی منداڵداندا جێگیرده بن و له پیاوانیشدا ده بن له نزیك

درێژترو رێگه یه كی ده بێت نێرێنه وو به كۆئه ندامی

ۆڕانكارییانه دا ببڕن. له م گ

قورستر به ره و خواره وه

ی كۆرپه له ته نك ده بێت و ئه گه ری دیواره كانی سك

له نێرینه دا ان ر ل��ه س��ه ره وه ی به قۆڕی شبوون

تووزیاتره .

بوو ده رده كه وێت و ی وه كو شتێكی به رزه وه

قۆڕ

له كاتی وونه وه یه به رزب ئه م ت،

هه بێ ژانی له وانه یه

ده بێت ران س��ه ره وه ی قۆڕی نامێنێت. راكشاندا

كه به ڵگه یه كه ون قۆڕبو بكرێت، بۆ نه شته رگه ری

ۆلۆژیان هه یه .ماسی و مرۆڤ یه ك سه رچاوه ی بای

چارلز ئازبورنی ئه مریكایی هه ڵگری نزگه ره :

شانه یه كه ماوه ی )٦٨( ساڵ واته له ساڵی ئه و ناونی

جیهانی تۆمارێكی )١٩٩٠( ت��اوه ك��و )١٩٢٢(

به اڵم ماركردووه ، تۆ خۆیه وه به ناوی زگه ره دا

له ن

كه ماسییه كانن ئه مه ش پێشچاو هۆكاری دێته وا

ئێمه له نه وه ی ئه وانین.هۆگاری

نزگه ره گیرانی په رده ی ناوپه نچك واته ئه و

گ، كه به قوتدانی له ناكاو ندامه گه وره یه ی سن

ئه

دروستده بێت، ریشه ی ئه مه ش له ئاودایه .

كه راگه یاندنه كان ده م��اره له ماسییه كاندا

كورت به سه فه رێكی ده ك��ه ن هه ناسه كۆنتڕۆڵی

ه به ره و ده زگای هه ناسه دانی ژێر قوڕگ له مێشكه و

ك ئاڵۆزتره بۆ ڤدا ئه م بارۆدۆخه تۆزێ

ده چێت له مرۆ

قورگ، بۆ په یام ده بێت نه ته نیا ك

هه ناسه دان مێش

بنێرێت، ناوپه نچكیش سنگ و بۆ ده بێت به ڵكو

كه ده ماره كان زه به و واتایه

ئاڵۆ وئاهه نگییه ئه م ها

ئه مه دروستبكات، ماسۆلكه گیرانی له وانه یه

ی نزگه ره كاتێك نزگه ره ده بێت به هۆی دروستبوون

وانه یه له باوانه ده ستپێده كات، مه كینه یه كی ساده كه له

پێمانگه یشتبێت خ��ۆم��ان��ه وه وشكاوه كییه كانی

ندا، ئه م ده ماری درێژه به پرۆسه كه ده دات له بۆقه كا

دنه كاركردنێكی به سوودی تریشی هه یه ، كۆنتڕۆڵكر

ه ل تاوه كو ده رچه ی ش بریتییه له ڕه خساندنی ه

ئه وی

ییه كان كراوه بێت، به اڵم له كاتی ئاو خواردنه وه دا س

كه تر شیرده ره كانی مرۆڤ و بۆ به اڵم دابخرێت،

ته نیا نییه سوودێكی هیچ ئه مه ده ك��ه ن، نزگه ره

باوانی ه كییه كان ئێمه و وشكاو ه كه

ئه وه ی نیشانه ی

هاوبه شمان هه یه .

شێوازی په ره سه ندنی

ماسی و بوونی به مرۆڤ له وانه یه

سه رسوڕهێنه ربێت، به اڵم له نێۆ به

به ردبووه كان و ته نانه ت جه سته ی

خۆشماندا هه ندێك به ڵگه

بوونی هه یه كه پشتگیری

له په یوه ندی نێوان مرۆڤ و ماسی

ده كات.

33بایۆلۆژی

Page 21: lvinscience no 5

پ���ارادۆك���س���ه ، ئه م ئ���ه م پێش ده ه��ێ��ن��ێ��ت��ه پ��رس��ی��اره كاتێكدا چ ل��ه چ���ۆن و ك��ه كوانته می جیهانی یاساكانی ئه تۆم وه ك شتگه لێگ )له ودا له دوو هاوكات ده گونجێت، به میكانیكی ب��ێ��ت( دۆخ���دا فه رمانڕه وایی كه كالسیكی له سه ر جیهانی ماكرۆسكۆپی، وات�����ه ش��ت��ه گ���ه وره ك���ان���ی رۆژانه مان ده كات جێگوڕكێیان پێبكرێت، له م جیهانه دا هه موو ش��ت��ێ��ك ل���ه ی���ه ك دۆخ���دای���ه له دوو له یه ككاتدا ناكرێت به م بێت، ج��ی��اوازدا دۆخ��ی بارودۆخه ده وترێت تێپه ڕبوون له كوانته مه وه به ره و كالسیك.

ده كرێت گومان به گشتی كه له پرۆسه یه كدا كوانتایزی پێیده وترێت بچڕان ون ده بێت، شێوانی تێیدا كه پڕۆسه یه ك ن��اوه ن��ده ك��ان��ی ده ورووب�����ه ر، شیكاری كه نه خشه شه پۆل سه ریه ككه وتنی روودان�����ی ناچارده كات دۆخه چه ندین تاوه كو داڕمێته نێو دۆخێكی كالسیكییه وه ، دی��اری��ك��راوی هه رچه ند ته نه كه گه وره تربێت م����ه ی����ل ب��������ه ره و ب���چ���ڕان ئه گه ری چونكه زیاترده بێت، ناوه نده كانی ك��ارت��ێ��ك��ردن��ی

ده ره وه زیاترده بێت.هه ره ل��ه الی��ه ن��ه یه كێك بریتییه كوانته م به رچاوه كانی له نێوان كه له به یه كداچوون كوانته مییه كاندا ت��ه ن��ۆل��ك��ه كه ئه وكاته ی دروستده بێت، له نێوان دوو درز، یان زیاتر تێپه ڕده بن، له جیهانی كالسیكدا بێگۆڕینی ت��ه ن��ۆل��ك��ه ك��ان تێپه ڕده بن خۆیان رێچكه ی كه فۆتبۆڵ تۆپه كانی وه كو له ده رگایه كه وه تێپه ڕده بن، به اڵم ته نۆلكه كوانته مییه كان ده توانن ره فتاربكه ن و شه پۆل وه ك��و كاتێك له درزه كانه وه تێپه ڕده بن به یه كداچوون یه كدا له گه ڵ كاریگه ری یان دروستده كه ن، یان ب��ه ه��ێ��زده ك��ه ن، یه كتری ده سڕنه وه و ی��ه ك كاریگه ری خاڵی كۆمه ڵێك له ئه نجامدا دروستده كه ن، روون تاریك و

كوانته مییه به یه كداچوونه ئه م بۆ یه كه مجار له ساڵی )١٩٢٧( له ئه لكترۆنه كاندا بینرا، ئه نجامی ئه مه تێپه ڕبوونی ته نۆلكه یه كه ئه مه درزه وه ، ل������ه دوو له سه ریه ككه وتنی نموونه یه كه

كوانته می.ك���ات���ێ���ك ق�����ه ب�����اره ی تاقیكردنه وه كه ته نۆلكه كانی له خاڵێكدا ده بێته وه ، گ��ه وره كوانته می ره ف��ت��اری ده ب��ێ��ت )به یه كداچوون( جێگه ی خۆی ب��ه ڕه ف��ت��اری كالسیكی ب��دا به اڵم )ب��ه ی��ه ك��دان��ه چ��وون(، راده یه ك چ تا ته نۆلكانه ئه م به و گه وره بكرێته وه ده كرێت تایبه تمه ندی ه��ه ر م��ه رج��ه ی

كوانته می پێشانبدات؟گه وره كردنه وه

)١٩٩٩( ل���ه س���اڵ���ی به ڤییه نا، له زانكۆی گروپێك له كۆمه ڵك س��وودوه رگ��رت��ن له مولكیولی ت��ی��ش��ك��ێ��ك )گه ردیله یی( ئه تۆمی )٦٠(ك���ه ك�����ارب�����ۆن )C٦٠(له شێوه ی تۆپی ناو به تاڵبوون تاقیكردنه وه ی به یه كداچوونیان به ئه نجامگه یاند، ئێستا ماركۆس له توێژه رانی یه كێك ئارێنت، تاقیكردنه وه كه ی به شداربووی هاوكاره كانی له گه ڵ پێشوو ل���ه ن���ه م���س���او وی����الی����ه ت����ه ئه مریكاو یه كگرتووه كانی كاریگه رێكی س���وی���س���را، به اڵم پێشانداوه ، هاوشێوه یان بۆ كه زه ب��ه اڵح به مولكیولی دروستكراون مه به سته ئ��ه م )٤٣٠( مولكیولی ئ��ه وی��ش ئ��ه ت��ۆم��ی ك��ه ت���اوه ك���و )٦( هه یه ، پ��ان��ت��ای��ی��ان ن��ان��ۆم��ه ت��ر له مولكیولی ته نانه ت ئه مانه هه ندێك له هۆڕمۆنه كانی وه كو

)ئه نسۆلین( گه وره ترن.ئه م له تاقیكردنه وه كه ی گرۆپه دا، تیشكه كانی رووناكی تێپه ڕده بێت، درزه وه له سێ یه كه م درز، له توێژێكی ته نكی نیتریدی سیلیكۆن دروستكراوه درز هه ندێك ل��ه س��ه ری ك��ه به پانی )٩٠( نانۆمه تر چنراوه بباته مولكیوله كان ت��اوه ك��و دۆخی بچڕان، كه له ودا هه موو

له گه ڵ م��ادی��ی��ه ك��ان ش��ه پ��ۆل��ه ی��ه ك��دا گ��ون��ج��اون، دووه���ه م به خه یاڵی رایه ڵه ێكی توێژ له یزه ره ، تیشكی به كارهێنانی ئاوێنه چ��ه ن��دی��ن ل���ه ودا ك��ه به شێوه یه ك له یزه ر رووناكی لێیده درێت، تاوه كو شه پۆلێكی تاریكی له ڕووناكی و وه ستاو درزه ئ���ه م دروس��ت��ب��ك��ات، به یه كداچوون ش���ێ���وازی

دروستده كات. رای�����ه ڵ�����ه ی س���ێ���ه���ه م، نیتریدی ل��ه ج��ۆری ئ��ه وی��ش ماسكێك وه ك��و سیلیكۆنه و كارده كات تاوه كو به شگه لێك نێو بباته له به یه كداچوونه كه بارستایی شه به نگپێوێكی ئه مه ج���ه م���س���ه ری چ����وار ژماره ی ئه و مولكیوالنه ی كه

فیزیا 35فیزیا34

تێپه ڕده بن ده ژمێرێت.ت����������وێ����������ژه ران ئ����ه م له وتارێكی تاقیكردنه وه یان گ������ۆڤ������اری ن����ه ی����چ����ه ردا كاتێك كه ب��اوك��ردووه ت��ه وه له چه په وه ده رچ���وو تیشكی ب��ۆ راس���ت ده پ��ێ��ورێ��ت ئه م ژماره یه به ڕێكوپێكی به رزونزم پێشانده ری ئه مه ده ب��ێ��ت��ه وه ، به یه كداچوونه ، بۆیه ده توانرێت سه ریه ككه وتن ب��وت��رێ��ت رووی�����������داوه ، ه���ه رچ���ه ن���د ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ی��ه زۆر ئ���ه م كالسیكی له تاقیكردنه وه ی شرۆدینگێر پ��ش��ی��ل��ه ك��ه ی ناچێت، به اڵم كاریگه رییه كانی تاقیكردنه وه یه هاوشێوه ن، ئه م خ���ودی وای�����ه ئ�����ه وه وه ك رایه ڵه كانی ب��ه ره و پشیله كان

به یه كداچوون بنێرێن له جیاتی ئه وه ی چاره نووسی پشیله كه به ڕووداوه كانی سكێڵی ئه تۆمی

ببستینه وه .توێژه ری پلنیو، مارتین له زانكۆی كوانته می فیزیای ئ���ول���م���ی ئ���ه ڵ���م���ان���ی���ا، ئ���ه م به به شێك ت���وێ���ژی���ن���ه وه ی���ه توێژینه وه ی ل��ه ه��ه ن��دێ��ك ده زانێت له داهاتوودا گه وره تر تاقیكردنه وه یه به م "ره نگبێت ب��ه ت��ێ��گ��ه ی��ش��ت��ن��ێ��ك��ی ق����ووڵ و تیوری ل��ه س��روش��ت��ی ن���وێ نه گه یشتبێتین، به اڵم كوانته می به چاككردنی كه ئۆمێدده كه م تاقیكردنه وه ش��ێ��وه ك��ان��ی بتوانین له كۆتایدا شتێكی نوێ

بدۆزینه وه ".ئ��ارێ��ن��ێ��ت ئه م ب��ه وت��ه ی ئه و له كۆتایدا، تاقیكردنه وانه الیه نه ده ڕخ��س��ێ��ن��ێ��ت ه��ه ل��ه كوانته م تیۆری بنچینه ییه كانی تاقیبكرێنه وه وه كو ئه وه ی چۆن داڕمانی نه خشه شه پۆل ببینین، له تاقیكردنه وه كانی "ده ب��ێ��ت ئ���ه و دوور داه�����ات�����ووی كێشكردن كه پێشبینییانه ی بارستایی س��ن��ووری ل��ه ك��ام ده بێت به هۆی داڕمانی نه خشه

شه پۆل ببینرێن".بوونه وه ری ده كرێت ئایا پشیله كان، )ن���ه ك زی��ن��دوو بخرێنه به كتریاكان( له وانه یه ئه م كوانته مییه وه ؟ دۆخ��ی كراوه ڤایرۆسه كان بۆ ك��اره بچووكترینه كانیان )هه ڵبه ت پانییان میته ر نانۆ ته نیا چه ند ناكرێت ه��ه رچ��ه ن��د ه��ه ی��ه (، به ئاسانی بوترێت ڤایرۆسه كان ب��وون��ه وه ری زی��ن��دوون، یان ئ��ارێ��ن��ت ده ڵ��ێ��ت "له م ن���ا؟ كاركردن ت��اق��ی��ك��ردن��ه وان��ه دا دروستكراوه كان به مولكیوله له كاركردن س��اده ت��ره زۆر ب��ه ڤ��ای��رۆس��ه ك��ان"، ب��ه اڵم ئه و ئه گه ربكرێت ده ڵێت ئه مه ش كێشه ه����ه م����وو ب����ه س����ه ر ته كنیكییه كاندا سه ركه وین )كه هۆكارێك "من نین( كه میش گه وره ش به ڤایرۆسی نابینم

نه كرێت". New scientist:سه رچاوه

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

تاقیكردنه وه ی یه نگ بۆ پشیله كه ی شرۆدینگێر

تاقیكردنه وه ی هه ندێك میكانیكی ك��اری��گ��ه ری ت��ازه ك��وان��ت��ه م��ی ه��ێ��ن��اوه ت��ه نێو مولكیوله زۆر گه وره كان و ئه م مولكیوالنه ش ده توانن سیفه تی )شه پۆل- سروشتی جووته تیۆری كوانته می، ته نۆلكه یی( پشیله كه ی تاقیكردنه وه ی یان پێشانبده ن. ش��رۆدی��ن��گ��ێ��ر توانیویانه له نه مسا توێژه ران

به ناوی دابهێنێن رێ��گ��ه ی��ه ك قه ڵه وترین پشیله ی شرۆدینگێر، سه ریه ككه وتنی ئ������ه وان كوانته می )Superposition(ده توانێت ته نۆلكه ل��ه ودا كه ه��اوك��ات ل���ه دوو، ی��ان زیاتر هه ندێك ب��ۆ ب��ێ��ت دۆخ����دا له كه به كارهێناوه مولكیول دروستكراوه ، ئه تۆم )٤٣٠(گه وره تر چه ندینجار وات���ه

له تاقیكردنه وه كانی پێشووتر.زیهنی تاقیكردنه وه یه كی )١٩٣٦( ل��ه س��اڵ��ی ن��اس��راو له الیه ن ئێروین شرۆدینگێره وه ئه وه ی ب��ۆ پێشكه شكرابوو رواڵه تی پ��ارادۆك��س��ه ك��ان��ی شیبكاته وه ، كوانته م تیوری ئه تۆم ب���ارۆدۆخ���ی ب��ه پ��ێ��ی )یاساكانی كوانته م بارۆدۆخی پشیله یه ك دیاریده كه ن( ئه تۆم

ده ی���ت���وان���ی، ه���اوك���ات هه م هه میش كرابێت و ژه ه���راوی نه كرابێت، به سه رنجدان به وه ی یاساكان كوانته می ت��ی��وری تاوه كو ده سه پێنێت وه ه��ا دروستببێت، سه ریه ككه وتن وه ه������ا ده ه����ات����ه ب���ه رچ���او پشیله كه ی شرۆدینگێر ده كرێت دۆخی دوو له تێكه ڵه یه كی

"زیندو"و "مردو"دا بێت.

Page 22: lvinscience no 5

ئا:‌لڤینی‌زانستی‌

هه‌واڵی‌ جار‌ هه‌ندێک‌دڵ����ت����ه‌زێ����ن‌ده‌رب���������اره‌ی‌پڵنگه‌کان‌ راوک�����ردن�����ی‌راگه‌یاندنه‌کاندا‌‌ له‌ماڵپه‌ڕو‌مرۆڤ‌ ک��ه‌‌ ب��اوده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‌ئێستا‌ ئه‌وه‌ی‌ بیری‌ ده‌خاته‌‌ده‌بێت‌پڵنگه‌کانی‌کوردستان‌وه‌‌ بن،‌ بارودۆخێکدا‌ له‌چ‌له‌کوێدا‌ چه‌نده‌و‌ ژماره‌یان‌

ده‌ژین؟

باپیرانمان‌چ������ی������رۆك������ی‌زۆری������ان‌ل���ه‌ب���اره‌ی‌پڵنگ‌ ده‌زان��ی،‌ پڵنگه‌وه‌‌به‌هه‌یبه‌تبوو،‌ دڕه‌نده‌یه‌كی‌له‌قه‌ره‌ی‌ خ���ۆی‌ ك��ه‌م��ت��ر‌چیرۆكی‌ ده‌دا،‌ م����رۆڤ‌كه‌ڵه‌پیاوان‌ زۆرانبازییه‌كانی‌گیانله‌به‌ره‌‌ ئ���ه‌م‌ ل��ه‌گ��ه‌ڵ‌ده‌بوو‌ زۆرجار‌ دڕنده‌یه‌دا،‌ب���ه‌چ���ی���رۆك���ی‌ش���ه‌وان���ی‌سه‌رمه‌شقی‌ دیوه‌خانه‌كان،‌باوباپیرانمانبوو،‌ ئازایه‌تی‌ل���ه‌وه‌وه‌‌ف��ێ��رده‌ب��وون‌چۆن‌منداڵه‌كانیان‌و‌ خ��ۆی��ان‌و‌بپارێزێن،‌ واڵت���ه‌ك���ه‌ی���ان‌م���ام���ۆس���ت���ای‌ه������ه‌وڵ‌و‌بوو.‌ بێوچانیان‌ تێكۆشانی‌ئ��ێ��س��ت��ا‌ئ���ه‌م‌پ��ڵ��ن��گ��ه‌‌چی‌چه‌ند‌ ه���ات���ووه‌؟‌ ب��ه‌س��ه‌ر‌له‌كوێ‌ م����اوه‌؟‌ دان���ه‌ی���ان‌ده‌ژی��������ن؟،‌ه���ه‌م���ووم���ان‌ه����اوڕای����ن،‌ك���ه‌‌ژم����اری‌‌كوردستان‌ پ��ڵ��ن��گ��ه‌ك��ان��ی‌ك����ه‌م����ب����ووه‌ت����ه‌وه‌،‌ زۆر‌ناوه‌‌‌ زاگ��رۆس‌ پڵنگه‌كانی‌ PERSIAN( جیهانییه‌كه‌ی‌ژینگه‌كه‌ی‌ LEOPARD(ه‌،‌زنجیره‌‌ به‌رزه‌كانی‌ شوێنه‌‌كێوه‌كانی‌زاگرۆس‌هه‌تا‌ناو‌گه‌وره‌ترین‌ ئه‌نادۆڵه‌،‌ دڵی‌پ��ش��ی��ل��ه‌ی‌ك���وردس���ت���ان،‌‌)١٦٠( جه‌سته‌ی‌ درێ��ژی‌بااڵكه‌ی‌ به‌رزی‌ سانتیمه‌تر،‌

ده‌گاته‌‌)٧٥(‌سانتیم.‌تاڕاده‌یه‌ك‌ پشیله‌یه‌‌ ئه‌م‌ب��اری��ك��ه‌‌‌ده‌ست‌و‌ درێ���ژو‌به‌هێزه‌و‌ زۆر‌ پ��ه‌ن��ج��ه‌ی‌درێژه‌،‌ نینۆكێكی‌ خاوه‌نی‌گرده‌،‌ كورت‌و‌ گوێچكه‌ی‌نیوه‌ی‌ ن��زی��ك��ه‌ی‌ ك��ل��ك��ی‌ئه‌م‌ جه‌سته‌یه‌تی،‌ درێ��ژی‌به‌ڵه‌كه‌،‌ ب��ه‌ڵ��ه‌ك‌ پشیله‌یه‌‌له‌هه‌موو‌ به‌ڵه‌كه‌كان‌ش���وێ���ن���ێ���ك���ی‌جه‌سته‌ی‌

ب���������وون���������ی‌پڵنگه‌كان‌ ه���ه‌ی���ه‌،‌له‌ژیانی‌‌ ح��ه‌زی��ان‌ زۆرت���ر‌ل����ه‌ج����ه‌ن����گ����ه‌ڵ‌و‌ن���زی���ك‌چ��ه‌م‌و‌رووب��اره‌ك��ان��ه‌،‌زۆر‌‌پێده‌شته‌كان،‌ دێنه‌‌ به‌كه‌می‌زۆرتر‌ پڵنگه‌كان‌ هه‌رچه‌ند‌ل��ه‌ش��ه‌ودا‌ده‌گ��ه‌ڕێ��ن،‌به‌اڵم‌به‌ڕۆژ‌ ج��اری��ش‌ هه‌ندێك‌پڵنگ‌ ت��وان��ای��ی‌ ده‌بینرێن،‌به‌خێرایی‌ ك��ه‌م��ه��اوت��ای��ه‌،‌ب���ه‌س���ه‌ر‌گ���اب���ه‌رده‌ك���ان���دا‌س��ه‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌و‌ب���ازدان‌و‌هه‌یه‌،‌ بێوێنه‌ی‌ هه‌ڵهاتنێكی‌ب��ه‌ئ��اس��ان��ی‌م��ه‌ل��ه‌‌ده‌ك���ات،‌له‌ئاو‌ ح��ه‌زی‌ زۆر‌ ب��ه‌اڵم‌له‌گه‌ڵ‌ خۆگونجاندنی‌ نییه‌،‌جۆربه‌جۆره‌كاندا‌ ژینگه‌‌ل��ه‌ئ��اس��ت��ێ��ك��ی‌ب���ه‌رزدای���ه‌،‌زیركه‌،‌ پارێزو‌ نهێنی‌ زۆر‌هه‌ستی‌بیستن‌و‌بینینی‌زۆر‌

به‌هیزه‌.‌‌به‌نده‌‌ پڵنگ‌ ب��وون��ی‌راوه‌كانیشی‌ راو،‌ له‌سه‌ر‌بریتین‌ ئاسایی‌ به‌شێوه‌ی‌مه‌ڕه‌كیوی‌و‌ ل��ه‌ئ��اس��ك‌و‌كێشه‌كه‌شی‌ ‌ ب��������ه‌راز،‌كیلۆگرام.‌ ‌)٩٠( ده‌گاته‌‌پڵنگ‌ ج��وت��ب��وون��ی‌ ك��ات��ی‌زستاندایه‌و‌‌ له‌ناوه‌ڕاستی‌مانگ‌و‌ س���ێ‌ ن���زی���ك���ه‌ی‌سێ‌‌ ب��ۆ‌ دوو‌ ئ��اوس��ه‌،‌ نیو‌كه‌‌ ده‌ب���ێ���ت،‌ ب��ه‌چ��ك��ه‌ی‌چاویان‌ رۆژ‌ ‌)١٠( دوای‌یه‌كه‌مدا‌ له‌ساڵی‌ ده‌كرێته‌وه‌‌په‌نجای‌ ل��ه‌س��ه‌دا‌ نزیكه‌ی‌ب���ه‌چ���ك���ه‌ك���ان‌ده‌م������رن‌و‌م����اوه‌ی‌ن��ێ��وان‌دووج����ار‌‌)٢( بۆ‌ مانگ‌ ‌)١٥( زاین‌پڵنگ‌ ب��ه‌چ��ك��ه‌ی‌ س���اڵ���ه‌،‌‌)١٨( بۆ‌ ‌)١٤( له‌ته‌مه‌نی‌ده‌بێت،‌ سه‌ربه‌خۆ‌ مانگیدا‌نێچیر‌ ك��ه‌‌ ل��ه‌ش��وێ��ن��ێ��ك��دا‌مردنی‌ ئاماری‌ ‌ بێت‌ زۆر‌كه‌مده‌بێته‌وه‌،‌ به‌چكه‌كان‌هه‌روه‌ها‌ئه‌گه‌ر‌له‌شوێنێكدا‌پڵنگی‌ بێت‌و‌ زۆر‌ نێچیر‌بێت‌ درواس����ێ����ی����ان‌ ت����ر‌به‌چكه‌كان‌ ج��ی��اب��وون��ه‌ی‌به‌گشتی‌ ده‌ك��ه‌وێ��ت،‌ دوا‌مانگیدا‌ ‌)١٨( له‌‌ نێره‌كان‌

ژینگه‌ 37ژینگه‌36

به‌جێده‌هێڵن‌و‌ دایكه‌كانیان‌ساڵیدا،‌ ل���ه‌دوو‌ م��ێ��ی��ه‌ك��ان‌له‌ناوچه‌ی‌ ه��ه‌ر‌ هه‌رچه‌ند‌ن���زی���ك‌ل���ه‌دای���ك���ه‌ك���ه‌ی���ان‌ته‌مه‌نی‌ تێكڕای‌ ده‌مێننه‌وه‌،‌نێره‌كان‌ ساڵه‌،‌ ‌)١٨( پلنگ‌ده‌ژی���ن،‌ له‌مێیه‌كان‌ زی��ات��ر‌جووتبوون‌ ته‌مه‌نی‌ دوای��ن‌هه‌شت‌ ئاژه‌اڵن‌ له‌باخچه‌ی‌مێیه‌كانه‌و‌ ب��ۆ‌ نیو‌ س���اڵ‌و‌خۆیان‌ سروشتی‌ له‌شوێنی‌نێرو‌ ره‌گه‌زی‌ دوو‌ هه‌ر‌ بۆ‌

مێ‌)١٢(‌ساڵییه‌.گونجانی‌ ده‌رب������اره‌ی‌ژینگه‌دا‌ ل���ه‌گ���ه‌ڵ‌ پ��ڵ��ن��گ‌شتێك‌ چ���ه‌ن���د‌ پ��ێ��وی��س��ت��ه‌‌سكی‌ پ��ێ��س��ت��ی‌ ب��وت��رێ��ت،‌ده‌بێت‌ ئ��ه‌م��ه‌‌ ش��ل��ه‌،‌ پڵنگ‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌كاتێك‌نێچیر‌له‌قه‌ی‌لێده‌دات‌زیانی‌كه‌می‌پێبگات،‌توكه‌‌پڕو‌زۆره‌كه‌ی‌له‌كه‌ش‌و‌ پ��اراس��ت��ن��ی‌ ب���ۆ‌پێویسته‌،‌ س���ارددا‌ ه���ه‌وای‌له‌شی‌ پ��ه‌ڵ��ه‌ك��ان��ی‌ ره‌ن��گ��ی‌گرنگی‌ حه‌شاردان‌ خۆ‌ بۆ‌تایبه‌تیان‌هه‌یه‌،‌درێژتربوونی‌ده‌سته‌كانی‌ له‌چاو‌ پێیه‌كانی‌بازداندا‌ له‌كاتی‌ ئاسانكاری‌زبری‌ زم��ان��ی‌ ب���ۆده‌ك���ات،‌تاوه‌كو‌ ی���ارم���ه‌ت���ی���ده‌دات‌به‌ئاسانی‌كه‌وڵی‌نێچیره‌كه‌ی‌بزانیت‌ ئ��ه‌وه‌ی‌ بۆ‌ بكات،‌ئه‌مه‌‌ هه‌یه‌‌ له‌كوێدا‌ پڵنگ‌هێالنه‌،‌ ن��ی��ش��ان��ه‌ك��ان��ی��ه‌ت��ی،‌پاشماوه‌،‌ ب����ۆن،‌ ده‌ن����گ،‌رووش���ان���دن���ی‌دره‌خ�����ت،‌ژاكاوه‌كان،‌ گیا‌ پێ‌و‌ شوێن‌له‌سه‌ر‌ خ��ۆی‌ پڵنگه‌كه‌‌ كه‌‌جۆره‌‌ ئ��ه‌م‌ گ���ه‌وزان���دووه‌،‌له‌هه‌زارو‌ كه‌متر‌ له‌پڵنگ‌له‌هه‌موو‌ دان���ه‌ی‌ س��ێ��س��ه‌د‌به‌رده‌وام‌ لێماوه‌و‌ جیهاندا‌له‌ناوچووندایه‌،‌ له‌مه‌ترسی‌ب����ۆی����ه‌‌ب���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك‌ل���ه‌و‌گ���ی���ان���ل���ه‌ب���ه‌ران���ه‌‌ئ���ه‌ژم���ار‌ده‌كرێت،‌كه‌‌ره‌گه‌زی‌به‌ره‌و‌له‌‌ ده‌ڕوات‌و‌ ل��ه‌ن��اوچ��وون‌یه‌كێتی‌ له‌الیه‌ن‌ )٢٠٠١(وه‌‌پاراستنی‌ ب��ۆ‌ ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌)IUCN( س�����رووش�����ت‌س���ووری‌ ل��ه‌ن��اوچ��ه‌ی‌ وه‌‌

له‌ناوچوون‌‌دانراوه‌.

پڵنگه كانی كوردستان چییان لێهات؟

Page 23: lvinscience no 5

ئه وه ی دوای قبوڵنه كرد، له پورتوگال كۆلۆمبۆس ن��ائ��وم��ێ��دب��وو پ���ه ن���ای بۆ ئیسپانیا )كه له و سه رده مه دا بوو( پورتوگال دوژم��ن��ی یارمه تی ئ���ه وه ی ب��ۆ ب��رد ئه م ل���ه ده س���ه اڵت���داران���ی واڵته وه ربگرێت و له الیه ن گه شته كه ی ئ��ی��س��پ��ان��ی��اوه س���ه ره ڕای ئه نجامبدات، س���اڵ���ی )7( ئ����ه م����ه ش پسپۆڕانی ت���ا پ��ێ��چ��وو ك��ۆش��ك��ی پ���ادش���ای���ه ت���ی نه خشه كه یان ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا له ئه نجامدا ق��ب��وڵ��ك��رد، تێچوونی نیوه ی بڕیاردرا سه رمایه داره سه فه ره كه ی نیوه كه ی ئ��ی��ت��ال��ی��ی��ه ك��ان و ئیسپانیا حكومه تی تریشی ئه نجام ب��ك��ات، داب��ی��ن��ی كۆڵۆمبۆس( )كریستۆف ساڵی ئه وتی )3(ی له سێ ل��ه گ��ه ڵ )1492(دا كه سێكدا چه ند كه شتی و

شارستانیه‌ت 39شارستانیه‌ت38

وه رگێڕانی: ساالر عادل حه سه ن

ده ریاوانێكی ببێته ده ك��رد لێهاتوو ب���ه ن���اوب���ان���گ و خۆی بێت به هه رشێوه یه ك فێری خوێندنه وه و نووسین )1476( ل��ه س��اڵ��ی ك���رد، له گه ڵ یه كه مجار ب��ۆ دا سه فه ری بازرگان تاقمێك ئۆقیانووسی ب������ه ره و له م ب��ه اڵم ك��رد، ئه تڵه سی یاوه ری به خت سه فه ره دا ده ریاییه كان دزه ن��ه ب��وو كرده سه ریان و هێرشیان سووتاندن و كه شتییه كه یان ئاگركوژێنه وه له به رئه وه ی نه بوو هه موو كه شتییه كه یان ئ����اگ����ری گ�������رت و ل���ه م )كریستۆف ن��ێ��وه ن��ده ش��دا به زه حمه تێكی كۆڵۆمبۆس( به مه ڵه كردن ت��وان��ی زۆر كه ناری بگه یه نێ�ته خۆی ده ریاو خۆی رزگاربكات. ئه م شكسته شدا له گه ڵ ه�����ه ر ن���ائ���وم���ێ���دن���ه ب���وو، به هه رشێوه یه ك حه زیده كرد

دۆزینه وه ی داستانی ئاڵۆزه و ئه مریكا كیشوه ری سه یر له وه دایه ئه و كه سه ی ك����ه ئ����ه م ك���ی���ش���وه ره ی مابوو له ژیاندا تا دۆزیه وه كیشوه رێكی ن��ه ی��زان��ی )ئه مریكا(ی ب���ه ن���اوی دۆزی���ه وه ت���ه وه و ن��اوی بۆ له مێژوودا ه��ه ت��اه��ه ت��ای��ه ئه و ده ك����رێ����ت، ت���ۆم���ار )ك�ری�ست�ۆف�ه ر ك��ه س��ه ش

بوو. ك�ۆڵ�ۆم�ب�ۆس( )ك�������ری�������س���ت�������ۆف ك�������ۆڵ�������ۆم�������ب�������ۆس( ساڵی ل��ه س��ێ��پ��ت��ه م��ب��ه ری ل���ه ب���اژێ���ڕی )1451(ئیتالیا )ج������ه ن������ه وا(ی ل���ه دای���ك���ب���ووه ، ب���اوك���ی كچی دایكیشی بازرگان و سه یر ب���وو. ب��ازرگ��ان��ێ��ك )كۆڵۆمبۆس( كه له وه دایه ساڵی )24( ته مه نی هه تا خ���وێ���ن���ده واری ن���ه ب���وو، حه زی له به رئه وه ی به اڵم

هند ب���ه ره و س��ه ف��ه ر بێت ك��ۆڵ��ۆم��ب��وس كه ب��ك��ات، نایاب كارێكی ده ی��ه وێ��ت ئ���ه وه ی ب��ۆ ئه نجامبدات بهێته ل��ه م��ێ��ژوودا ن���اوی )نامه وێت وتی تۆماركرن، ئه فریقیاوه ل��ه ڕێ��گ��ه ی بكه م، هند ب��ه ره و سه فه ر راسته خۆ ده مه وێت به ڵكو ل��ه ئ��ه وروپ��اوه ب���ه ره و هند

به ڕێبكه وم(.)1485(دا ل��ه س��اڵ��ی پێشنیاره كه ك��ۆل��ۆم��ب��ۆس به مه به ستی )گه شتكردن پادشایه تی بۆ دۆزینه وه ی خسته ڕوو پ���ورت���وگ���ال كۆشكی شاره زایانی وه لێ پورتوگال پ��ادش��ای��ه ت��ی له دوای لێكۆڵینه وه گه یشتنه ئ��ه و ئ��ه ن��ج��ام��ه ی ك��ه ئه م سه فه ره زۆر درێژتر ده بێت كۆڵۆمبۆس ك��ه ل����ه وه ی بۆیه ل��ێ��وه ده ك��ات و باسی كۆڵۆمبۆسیان پێشنیاره كه ی

به ڕێكه وتن، هند ب���ه ره و پشوودانێكی ل�����ه دوای ك�������ورت ل������ه دورگ������ه ی به ره و )ئه فریقیا( كه ناری به ڕێكه وتن. ئۆقیانووس هه فته ی پێنج گه شته كه یان )11( له ئه نجام خایاندو یه كێك ئ���ۆك���ت���ۆب���ه ر ی كه شتییه كه ناو له ئه ندامانی

بینی . وشكایه تییه كی له )12(ی ئۆكتۆبه ری كۆلۆمبۆس و )1492(گه یشتنه ه���اوك���اران���ی ن����اوچ����ه ی وش���ك���ان���ی و گه یشتوونه ته كه وایانزانی شوێنه ی ئ��ه و ب��ه اڵم هند، چووبوون بۆی ئه وان كه به ڵكو ن����ه ب����وو، ه���ن���د جیاوازبوو، كیشوه رێكی كریستۆف ئه مه شدا له گه ڵ )20( ل���ه ك��ۆڵ��ۆم��ب��ۆس )1506( ساڵی م��ه ی ی له ئیسپانیا كۆچی دوایكردو نه یزانی ته مه نی كۆتایی تا

)ئه مریكا( جێگه یه ك ك��ه به هیچ دۆزی���وه ت���ه وه و ی كه نه یزانی شێوه یه كیش دۆزه ره وه ی وه ك��و مێژوو ئه مریكا ناوی تۆمارده كات، ئه و كه پێیوابوو چونكه شوێنه ی بۆی چووه )هند(ه نه ك كیشوه رێكی جیاواز، شێوه ناس زانایه كی به اڵم ب�����ه ن�����اوی )ئ���ه م���ری���ك���ۆ رێگه و له هه مان فسپۆچی ( شوێنی ه���ه م���ان ب�����ه ره و

به ڕێكه وت، )كۆڵۆمبۆس( ب���ه ب���ی���ن���ی���ن���ی ش����ێ����وه ی ناوچه یه و ئ���ه م خ��ه ڵ��ك��ی زانیاریانه ی ئ��ه و به پێی ك����ه ل���ه ده س���ت���ی���داب���وو، ه�������ه روه ه�������ا ب���ه پ���ش���ت به سه فه رنامه ی ب��ه س��ت��ن )م���ارك���ۆ پ��ۆل��ۆ ك��ه باس گشتییه كانی له تایبه تمه ندییه بۆی ده ك��ات( هندییه كان ده ركه وت كه ئه و شوێنه ی دۆزیویه تییه وه كۆلۆمبۆس

شوێنێكی به ڵكو نییه ، هند جیاوازه )كیشوه رێكی ( به مه به ستی ئه مه ش دوای )ئه مریكۆ ل��ه رێ��زگ��رت��ن فسپۆچی ( ئه م كیشوه ره یان ب���ه ن���اوی ئ�����ه وه وه )وات���ه ناونا، ئه مریكا( كیشوه ری به مه به ستی ه���ه روه ه���ا )كریستۆف ل��ه رێ��زگ��رت��ن ناوچه یه ك كۆڵۆمبۆس(یش )كۆڵۆمبیا( ب����ه ن����اوی

ناوزه ندكرا.

كیشوه‌ری‌‌ئه‌مریكا‌چۆن‌دۆزرایه‌وه‌

Page 24: lvinscience no 5

له ماوه ی تووشكردبوو پێوه ئابوورییه كه ی ق���ه ی���ران���ه زۆریش )2008(دا، ساڵی چاره سه ری نه توانن مومكینه هه روه ها له داهاتوودا، بكه ن فیدراڵی ده وڵه تی و پشتگیری ده ڕوات، هه ره سهێنان به ره و ناتوانن دام��ه زراوه ك��ان بۆیه ج���ۆره ئ���ه م ب��ۆ پشتگیری دابینبكه ن. پ��رۆگ��رام��ان��ه به پێشبڕكێ ب��ره ودان له وانه یه سه رچاوه كه مكردنه وه ی بۆ كه تایبه تییه كان گ��ش��ت��ی و پ���ێ���ده چ���ێ���ت زان���ك���ۆك���ان په یڕه وی رێباز و ناچاربكات خۆیان دك��ت��ۆرای خوێندنی ئه گه ر ت��ه ن��ان��ه ت ب���گ���ۆڕن سوودی نه بێت، به دڵیشیان گه شه سه ندنه ئه م بۆ هه بێت

نه رێنی و به دبه ختیانه .دوو ل����ه ئ����ێ����س����ت����ادا گه ش�ه پێس�ه ندن به رپرسیارێتی هه یه زانكۆكاندا ل��ه ب��ه رده م ده بێت بنێن: بۆ هه نگاوی پرۆگرامی دكتۆرا به شێوه یه كی ری����ش����ه ی����ی چ���اك���س���ازی ئه وه یه ی���ان ت��ێ��داب��ك��رێ��ت،

به ته واوی هه ڵبوه شێنرێته وه .گۆڕانكارییه پێویستییه كان ه�����ه م م���ه ن���ه���ه ج���ی و ه���ه م هۆكارێكیش دامه زراوه یشن، كه چه ند به رنامه یه كی دكتۆرا پێویست به شێوه یه كی ناتوانن بكه ن خوێندكاران خزمه تی خوێندكاران ك��ه ئ���ه وه ی���ه مه نهه جه ب��ه و پابه ندن زۆر هه تابێت ج����ی����اك����راوه و په یوه ندیان به جیهانه وه نامێنێت

له ژێر ناوی ئه كادیمیادا. پسپۆڕبوون به دڵنیاییه وه ك��ل��ی��ل��ی س���ه ره ك���ی ب����ه ره و پ��ێ��ش�����ه وه ب��ردن��ی زان���ی���اری و ل�ه چه ند ب��ه اڵم كۆمه ڵگه یه ، پسپۆڕبوون ح��اڵ��ه ت��ێ��ك��دا، توێژینه وه بواری وایكردووه ئه مه ش كه ته سكبێت، زۆر ل���ه ب���ه رژه وه ن���دی ئه و ت��ه ن��ی��ا له سه ر كه خه ڵكه یه كۆمه ڵه ئه و لقه كانی ب��وارو هه مان

بواره كارده كه ن. زۆرێ�����ك ل���ه ت���وێ���ژه ران هاوتوێژه رانی له گه ڵ ته نیا

ئه ودیوی زانست 41ئه ودیوی زانست40

و. له ئینگلیزییه وه : دانه ر عه بدولڕه حمان محه مه د

بڕوانامه ی دكتۆرا له نێوان چاكسازی و هه ڵوه شاندنه وه دا

بواردا له چه ندین سیسته مه ته نیا ده بێته هۆی دروستكردنی ره قی خه یاڵێكی خ����ه ون و له داهاتوودا دام���ه زران���دن ك��ه ئ��ه م��ه ش ب���ه رژه وه ن���دی زانكۆ و مامۆستایانی خودی به رزده كاته وه ك��ۆل��ی��ژه ك��ان له سه ر حسابی خوێندكاران. كه ئ��ه وه ی��ه راستییه كه شی فرسه تێكی ته نیا له ئێستادا ك��ه م��ی ك��ارك��ردن ه��ه ی��ه بۆ تاوه كو ك��ه خ��ه ڵ��ك��ه ی ئ��ه و دوازده ساڵیان به سه ر بردووه

مرۆڤه ژم�����اره ی ئ��ێ��س��ت��اش به شێوه یه كی كۆپیكراوه كان زی����ات����ره زۆر ب����ه رچ����او

له مامۆستاكانیان.ك����ارك����ردن ل���ه ب���ازاڕی ئ���ه ك���ادم���ی���دا ل���ه س���ااڵن���ی رابردوودا سه ده ی هه فتاكانی هێشتا كه چی هه ره سیهێنا، زانكۆكان سیاسه تی وه رگرتنی نه گۆڕیوه ، خوێندكارانیان ئه وه ی له به ر ته نیا ئه ویش به خوێندكاره پێویستیان ده رچووه كان ده بێت ئیشبكه ن

له به ده ستهێنانی بڕوانامه دا.به رنامه كانی زۆرب����ه ی له ئێستادا دكتۆرا خوێندنی م��ۆدێ��ل��ێ��ك پ��ه ی��ڕه و ده ك���ه ن مۆدێله یه ئ��ه و ه��اوش��ێ��وه ی ناوه ڕاست له سه ده كانی كه ل���ه زان���ك���ۆك���ان���ی ئ���ه وروپ���ا خوێندن تێیدا كه ناسرابوو، ب��ری��ت��ی��ب��ووه ل���ه پ���رۆس���ه ی خوێنكاران ك��ۆپ��ی��ك��ردن��ی ل�����ه ڕێ�����گ�����ه ی م����ه ش����ق و ئه وه ی بۆ راهێنانپێكردنیانه وه وه كو مامۆستاكانیان ده ربچن،

ل��ه ت��اق��ی��گ��ه ك��ان��ی��ان��دا وه ك���و یارمه تیده ر، مامۆستایه كی ئه و ه���ه رك���ات���ێ���ك ب�����ه اڵم خوێندنیان خ��وێ��ن��دك��اران��ه گرفتی ت��ووش��ی ت��ه واوك��رد،

بێكاری ئه كادیمی ده بنه وه .زان��ك��ۆك��ان رۆژب����ه ڕۆژ زیادبوونی رووب�������ه ڕووی ده بنه وه ، ئابووری ملمالنێی بۆ نموونه زۆربه ی زانكۆكانی نه یانتوانیوه ئ��ه م��ری��ك��ا زیانه ئ����ه و چ����اره س����ه ری خۆیان كه بكه ن وه به رهێنانه

خوێندنی س��ی��س��ت��ه م��ی دك�����ت�����ۆرا، ل���ه وی���الی���ه ت���ه ئه مریكاو یه كگرتووه كانی تووشی تر واڵتێكی چه ند پێویستی ش��ك��س��ت��ب��ووه و ب��ه پ��ێ��داچ��وون��ه وه و دووب���اره ب��ی��رل��ێ��ك��ردن��ه وه ه��ه ی��ه . ئه م

له هه مان ن��ه ب��ێ��ت خ���ۆی���ان بتوانن به ش و بواردا، مه حاڵه له سه ر راگۆڕینه وه وتووێژو به ش و بابه تێكی تری زانستی

جیاوازبكه ن.دكتۆرا، خوێندنی ئه گه ر ك��اری��گ��ه ری��ی��ه ك��ه ی س���ه ده ی بمێنێته وه ، ی��ه ك��دا بیست و زانكۆكان ده ب���ێ���ت ئ����ه وا كه بشكێنن دی�����واره ئ���ه و بواره كان جیاده كاته وه و چه ند كه دابمه زرێنن پرۆگرامێك لێكۆڵینه وه و جیاوازی بواری هه مه الیه نه پ���ه ی���وه ن���دی پێویس�ته ببات. به ره وپێشه وه نه خش�ه بۆ مه نهه جێك دابنێن پراكتیكه كانی كێش�ه ك��ه ئ�اوی داب��ی��ن��ك��ردن��ی وه ك���و دانیشتوانێكی ب��ۆ سازگ�ار له گه شه سه ندندا ب����ه رده وام چ���اره س���ه رب���ك���ات، ب���ه اڵم ب������ه داخ������ه وه چ����اوه ڕێ����ی گ������ۆڕان������ك������اری گ���رن���ك كۆلیژه كان له مامۆستایانی پابه ندن هه میشه كه ناكرێت به ڕێبازه ته قلیدییه كانه وه ، بۆیه له سه ر خوێندكاران و پێویسته كه سانی ب��ه ڕێ��وه ب��ه ره ك��ان و ئه و ت��ه ن��ان��ه ت پێڕاسپێراوو تایبه ت و له كه رتی كه سانه ش كه رتی گشتی كارده كه ن فشار

دروستبكه ن بۆ چاكسازی.ئ���ه وه ش گ��رن��گ��ه زۆر كه ل���ه ب���ه رچ���اوب���گ���ی���رێ���ت ناگه ن ه��ه رگ��ی��ز ك��ێ��ش��ه ك��ان به چاره سه ر تا ئه و كاته ی هه ر به ئاره زووی دام��ه زراوه ی��ه ك به سه ربه خۆیی خ�����ۆی و بجوڵێته وه ، كێشه كان هه مووی پێویسته سیسته ماتیكین و گشتگیرو ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی هاریكارییانه مامه ڵه ی له گه ڵدا ناوبانگ ن����اوو ب��ك��رێ��ت. ده ره وه ی ل��ه ن��اوو ده رك���ردن له ڕێی دام����ه زراوه ك����ان����دا روكه شی به هێزیی ژم���اره و دكتۆرای پ��رۆگ��رام��ه ك��ان��ی بۆیه ده پ��ێ��ورێ��ت، ب��ه ش��ێ��ك گه ڕان له ڕێگه ی زانكۆكان قازانجی س���وود و ب����ه دوای به ده ستهێنانی پێشبڕكێكردن و له هاوپه یمانه كانه وه دارای��ی

له گه ڵ كه رتی تایبه تدا ده توانن به رده وامبن.

بریتییه چ�����اره س�����ه ر ئه و پرۆگرامانه ی له نه هێشتنی خزمه ت پێویست به پێی كه پێویسته دووب���اره ن، ناكه ن و له الیه ن قورسیش ب��ڕی��اری نوێنه ره ئه و به ڕێوه به ره كان و ب���ه رپ���رس���ان���ه ك���ه خ����اوه ن زان����ی����اری����ن و خ����وازی����ارن خوێندنی ب���ه ه���ه ب���وون���ی كاریگه ر دك���ت���ۆرای���ه ك���ی كۆمه ڵگه ی ل��������ه ده ره وه ی ئه ویش ده ربچێت، ئه كادیمی ده سته ی له گه ڵ به ڕاوێژكردن له زانكۆكانیان و مامۆستایان ئه وه ی ب��ۆ ت��ر، زانكۆكانی ئاسان گۆڕانكارییه كانیش زانكۆكان پێویسته ب��ێ��ت، دوورب������ك������ه ون������ه وه ل���ه و ك���ه زۆره ی پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ ئاگری خراپه كان سیسته مه بۆخۆشده كه ن و په ره پێدان به و شێوه و په یڕه وی كاركردنانه ی به هاوكاریكردن ب���ره و ك��ه یارمه تیده ر ئه مه ش ده دات. بتوانن ت��ا ب��ۆی��ان ده ب��ێ��ت به مامۆستایان و ه��اوب��ه ش��ی سه رچاوه كان خوێندكاران و كاریگه ر به شێوه یه كی بكه ن و هه لی خوێندن زیادبكه ن، ئیتر به هیچ پێویستیان زانكۆكان )department( ب��ه ش��ێ��ك بوارێكدا له هه موو نامێنێت پێویستیان زانكۆكان )ئیتر كه نامێنێت سیسته مه ب��ه و هه ر بوارێك به شێكی تایبه تی ده توانن هه بێت(و به خۆی بابه ته كان س���ه رچ���اوه ی فراوان بكه ن، له ڕۆژگاری به هۆی ئ���ه م���ڕۆش���دا، ته له فۆنه وه ئه نته رنێت و هاوكریكردن ئ��ی��ت��ر نییه و ئه سته م شتێكی س���ن���وردارن���اب���ێ���ت

له شوێنێكدا.ده ك�����رێ�����ت ك����ۆل����ی����ژه ك����ان ده س�����ت�����ه ی�����ه ك م����ام����ۆس����ت����ا له به شه كه ی خ�����������ۆی و

مامۆستای ك���ۆم���ه ڵ���ێ���ك له كۆلیژی ج��ێ��گ��ۆڕك��ێ��ك��ه ر بگرێته خۆ، دی زانكۆكانی به مه ش ژماره ی پرۆگرامه كانی ده رچ������������وون و ژم�������اره ی به شه كانی م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی

كۆلیژێك كه مده بێته وه . خوێندكاران لێره شه وه زیاتر هه مه ڕه نگی به زانیاری فراوانتر، بوارێكی له چه ند ئه كادیمی له ستافی بواریان پێده چێت ده ب��ێ��ت، زۆرت���ر له م رێ��گ��ری م��ام��ۆس��ت��ای��ان هه نگاوه بكه ن، به اڵم واقیعی ژماره ی به ناچاری ئابووری

ئه و پۆستانه كه مده كاته وه .خوێندنی بااڵ له ویالیه ته بۆ ئه مریكا یه كگرتووه كانی به نوێنه ری ساڵه چه ندین به اڵم ده ژمێردرێت، جیهان ئه مه هه روا به رده وام نابێت و ته كنه لۆژیا گۆڕانه ، قابیلی ئابوورییه كانی ب��ازاڕه كه

گ������ۆڕی������وه و

نی ییه كا ز پیشه ساب����اوك����ردن����ه وه ی ه���������ه واڵ و ك���ات ب����ه س����ه رب����ردن����ی پ���ێ���ش���خ���س���ت���ووه ، هۆكاری له ئێستادا سیسته می تێكدانی خ�����وێ�����ن�����دن�����ن،

له سااڵنی

زیادبوونی داه����ات����وودا، چه ندین جیهانی پێشبڕكێی له بازاڕی دۆالری ملیارد له سه ر ف��ش��ار خ��وێ��ن��دن��دا ئه مریكا زان���ك���ۆك���ان���ی دروستده كات، ئه مه له كاتێكدا سامانی تایبه تی و گشتی روو ل��ه ك��ه م��ب��وون��ه . س����ه ره ڕای گرنگ گۆڕانكاری ئ��ه وه ی ئاسته كانی له هه موو پێویسته ده بێت ب����ااڵدا، خوێندنی سه ره وه له سه ری زانكۆكان به چاكسازی ده س��ت��ب��ك��ه ن له پرۆگرامه كانی ت����ه واو له هه موو دكتۆرا خوێندنی به دڵنیاییه وه ، زۆر بوارێكدا، منداڵه كانمان و داه��ات��ووی پشت جیهان واڵته كه مان و به چۆنێتی رووبه ڕووبونه وه ی له به رانبه ر ده به ستێت ئێمه

ئه م مه سه له یه دا.Nature : سه رچاوه

Page 25: lvinscience no 5

گه ردوون ناوچه ی گه رمترین به ره و گه شت بۆ

ئاگرینی دڵ��ی ده رب��ازب��ی��ن، له خۆر ده بێت س��ه ره ت��ا

كلڤن )٥٨٠٠( ه نیا ت رووب��ه ره ك��ه ی خۆر كۆمه ڵه ی

ی گه رمییه كه یه تی هه رچه ند شوێنێكی سارد نییه ، پله

ردوون به پله یه كی به رز گه رمییه بۆ گه

به اڵم ئه م پله ی

بارستاییه كه زه به الحه كان ئه ستێره ئه ژمارناكرێت.

وكه كه یان ده گوشێت و كوره یه كی ناوكی گه وره كه یان نا

له ده ورووبه ری گه رمییه كه یان پله ی دروستده كات

)٥٠٠٠٠( پله ی كلڤن دایه ، ته نانه ت ئه م زه به الحانه ی

گه رمی پله ی سپییه كاندا گرگنه ه رانبه ر

له ب گه ردوون

ستێره گرگنانه نزمیان هه یه پله ی گه رمی یه كێك له م ئه

٢٠٠( هه زار پله ی كلڤن، ئه م )HD6٢166( ده گاته )

تێنه ره به ته نیا خۆی ته مگه لێكی به رباڵو گه رما سوو

ناوكی ئه ستێره كان ناو ن بۆ اكده كاته وه ، به چوو

روون

به رزه گ��ه رم��ی پله ی زی��ادده ب��ێ��ت، گه رمایه ئ��ه م

چه ند ملیارد پله ی كلڤن ستێره كان ده توانێت تاوه كو

ئه

گه رمایه دا مادده ی نێو ئه ستێره كه ده ستده كات بێت، له م

به دانه وه ی فۆتۆنی وزه به رز به شێوه ی تیشك، وزه ی ئه م

ك ده كه ون له یه ك له وانه یه ده به رزه كه كاتێ

فۆتۆنانه هێن

ئه م ئه نجامی به رهه مبێنن، ئه لكترۆن پۆزیترۆن و

پرۆسه یه ده بێت به هۆی دروستبوونی زنجیره یه ك

ده ته قێته وه و ئه ستێره كه له ئه نجامدا كه كارلێك

له ناو ده چیت، یه كه مینجار ئه مه له سوپه ر نۆڤایه كی

رووداوێك بینرا، ٢٠٠(دا ٧( له ساڵی ل��ه رزۆك

ئه ستێره ناسه كان ئ���ه وه ی ب��ه ه��ۆی ب��وو ه ك��

به بوونی س��ه ب��اره ت خۆیاندا به تیورییه كانی

زۆر گه وره دا ئه ستێره ی

ه كدا، له وانه یه چنه وه . له درێژی ته مه نی سوپه ر نۆڤای

ب

)6( ملیارد پله ی پله ی گه رمی ئه ستێره كه بگات به

1٩(، ته قینه وه یه ك له ته می گه وره ی كلڤن، له ساڵی )٨٧

ئه م له ناخی ده رچ��وو نیوترینۆكانی نرا، بی ماژاڵنیدا

ئه وه بوون پێشانده ری بینرا كه له سه ر زه وی ته مه وه

٢٠( ملیارد پله ی كلڤن پله ی گه رمییه كه ی ده بێت )٠

بێت.

ده توانی بێكۆتایی!

و ئه مانه دا ته نانه ت ئه م پله ی گه رمییه له گه ڵ هه مو

زۆر گاما تیشكی ته قینه وه ی گه رمی پله ی له چاو

دانه یه ك چه ند رۆژێ��ك هه موو نییه ، به رز ی پله یه ك

ه وه تۆمارده كرێت، م ته قینه وانه له الیه ن تلسكۆبه كان

له

فه له كی له بورجی كه وایه بڕوایان سه كان ئه ستێره نا

له دروستبوونی نیشانه هه ندێك باكووری ئه كلیلی

كاتێك رووداوه ئ��ه م ه��ه ی��ه . ب��وون��ی ك��ون��ه ڕه ش

بتقێته وه ، ه وره گ ئه ستێره یه كی ناوكی كه رووده دات

به رزه چڕبكه ون نویترۆنی ئه ستێره دوو كاتێك یان

رووداوه وه وزه ی كێشكردنی ده بێت له یه ك به هۆی ئه م

ی گاماو هه ندێك تیشكی تر، به كۆمه ڵێك له تیشكه كان

ا ورده كارییه كانی ئه م پرۆسه یه به باشی نازانرێت، هێشت

گۆیه كی ئاگرین له ته نۆلكه ی رێژه یی له م پرۆسه یه دا

به یه ك ده گ��ات گه رمییه كه ی پله ی كه دروستده بن

هه ر به اڵم كلڤن. پله ی به توانی 1٢( )ده یۆن تریل

ه م زه وییه دۆزخێكی ده سكرد بوونی هه یه كه له سه ر ئ

گه ردوون شوێنه كانی له هه موو

شوێنێكه كه هه سته وه رێكی تێدایه له گه رمتره ،

( مه تر ژێر زه وی له جێنێڤ. 1٠٠(

یه له نێوان )٨(ی نۆڤه مبه ر زانایانی ئه م تاقیگه

)٢٠1٠(، ناوكی ئه تۆمی تاوه كو )6( دیسه مبه ری

میان له پێكداده ری گه وره ی هادرۆنی به یه كدا قورقوش

كردنه وه یه دروستكردنه وه ی كێشا، ئامانجی ئه م تاقی

ه گه وره كه )بیگ بانگ( چه ند ساتێك دوای ته قینه و

پله ی به رزترین نه وه یه تاقیكرد ئه م ی

ئه نجام ب��وو،

زه وی ل��ه س��ه ر ئێستا ت��اوه ك��و ��ه ك ب��وو گه رمییه ك

نیمچه له ته نۆلكه ی ئاگرین گۆیه كی تۆماركراوه ،

رمییه كه یان گه یشته چه ندین تریلیۆن ئه تۆمی پله ی گه

هه ندێك سه ره داوی تاقیكردنه وه یه ئه م كلڤن، پله ی

دا تاوه كو تێبگه ین كه گه رمترین شوێنی گه ردوون نیشان

نییه ، ئێستا هی گه رمییه پله ی ئه م هه ڵبه ت كوێیه .

ده گه ڕێته وه ، به سه یركردنی ڵكو بۆ سه رده می رابڕدوو

به

گه وره كه ئه و خاڵه چڕو گه رمه ی كه ناخی ته قینه وه

هه وڵیاندا زانایان ده ستیپێكردووه ، له وێوه ردوون گه

ه ردوون بكه ن، به راوردێك بۆ زۆرترین پله ی گه رمی گ

ه ردوون ئه م له فیزیای گ ئێستامان تێگه یشتنی به پێی

ه چه ند ملیۆن ژماره یه نزیكه ی )1٠( توانی )٣٢(، وات

لیارد ملیارد پله ی كلڤن!ملیارد م

New Scientist : سه رچاوه

گه رمترین شوێنی

گه ردوون كوێیه ؟

و:لڤینی زانستی

گه‌ردوون 42

Page 26: lvinscience no 5

ژماره )2( گۆڤاری

لڤینی بونیاد که تایبه ته

به گه شه پێدانی مرۆیی

به چه ندین بابه تی گرنگه وه

ئێستا له بازاڕدایه

لڤینی نوێ ئێستا له بازاڕدایه ژماره ی )25(ی وه هبی شکاند * کوڕه کوردێک دڵی هه یفا جنۆکه کانم کردووه چه ندینجار ناوبژی شه ڕی نێوان * مه الیه کی ئاینیی:هه ڵبژێردراوه به شاجوانی کۆریای باشور * دۆنگ یی، له شانزه ساڵیدا له م ژماره یه دا:

No.2, MAY 2011

بۆ گه شه پێدانی مرۆیی

ژیان له روانگه ی

ئه نیشتاینه وه

به پاداشتکردن

گه شه به توانای منداڵه که ت بده

ه‌‌جوانه‌کان‌وه‌ربگرنه‌که‌تان؛‌سوود‌له‌وش

بۆ‌سه‌رکه‌وتنی‌منداڵ

www.lvinpress.com/buniad magazine

گریمان ته نیا ئه مڕۆ ده ژیت چیده که یت؟

فه لسه فه ی ژیان الی خاوه نی کۆمپانیای ئه پڵ

ترس‌له‌تاقیکردنه‌وه‌

پێنج‌یاسای‌گرنگ‌

بۆ‌بردنه‌وه‌ی‌ژیان

هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‌

دیکتاتۆرییه‌ت‌

له‌سیستمی‌په‌روه‌رده‌دا

ده‌ته‌وێت‌له‌کاره‌که‌تدا‌

سه‌رکه‌وتووبیت‌و‌پله‌ت‌

به‌رزبێته‌وه‌؟

مانگانه‌یه‌کی‌کۆمه‌اڵیه‌تی‌هونه‌رییه‌

هه یفا وه هبی شکاندکوڕه کوردێک دڵی

ژنهێنانی خۆی ده کاتله دڵداریکردن و مه ال کرێکار باس الکۆاڵنه ته کسی و دوکانی حه زم له شۆفێری هۆشیار عه بدواڵ:

نه مرێت، تابه رپرسێکی گه نده ڵ ئازاده ڕه ش:گۆرانی ناڵێم

25

نێوان جنۆکه کانم کردووه چه ندینجار ناوبژی شه ڕی مه الیه کی ئاینیی:

ئه‌وه‌ی‌سیاسه‌ت‌تێکیده‌دات،‌هونه‌ر‌بونیادی‌ده‌نێته‌وه‌

كۆریای باشوور هه ڵبژێردراوه له)16( ساڵیدا به شاجوانی یـونـس:‌دانـبـه‌وه‌دا‌ده‌نـێــــم‌کــوڕێکـــی‌لـه‌خـۆبـایـیــــم

دونگ يي