HM

MƏ

RKƏ

ZDƏ

NQ

AÇ

MA

NA

SO

SLA

RIN

IN Ö

ZLÜ

MA

YE

LƏR

LƏ İŞ

LƏMƏ

Sİ

HM MMM... AAA... QQQAAARRRAAAYYYEEEVVV,,, ƏƏƏ... HHH... ƏƏƏZZZİİİZZZOOOVVV,,, SSS... AAA... MMMAAAHHHMMMUUUDDDOOOVVV,,, VVV... HHH... ƏƏƏZZZİİİZZZOOOVVV

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ

(DƏRS VƏSAİTİ)

Bakı - 2008

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI

«Hidravlik maşınlar» silsiləsi

M. A. Qarayev, Ə. H. Əzizov, S. A. Mahmudov, V. H. Əzizov

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ

(Dərs vəsaiti)

ADNA-nın Dərsliklər və dərs vəsaitlər üzrə tədris-metodik Komissiyasının

qərarı ilə tövsiyə olunub

14.02.07 tarixli protokol №_9

BAKI - 2008

UHTÇ: 621.67.001.11 М69 Qarayev Miryulduz Ağabəy oğlu, t.e.d., professor Əzizov Əzizağa Həmid oğlu, t.e.n., dosent Mahmudov Sadıq Ağalar oğlu, t.e.n., dosent Əzizov Vadim Həmidoviç, t.e.n.

MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ ÖZLÜ MAYELƏRLƏ İŞLƏMƏSİ DƏRS VƏSAİTİ («Hidravlik maşınlar, hidravlik intiqallar və hidropnevmatika» ixtisaslı tələbələr üçün) Bakı, ADNA , 2008 il, 196 с.

Dərs vəsaitində mərkəzdənqaçma nasoslarının su ilə işləmə xarakteristikasının özlü mayelərə yenidən hesablanma metodikası verilmişdir və Neft–mexanika fakültəsinnin «Hidravlik maşınlar, hidravlik intiqallar və hidropnevmoavtomatika» ixtisası üzrə «Kürəkli hidravlik maşınlar» kursun proqramına uyğun tərtib edilmişdir. Eyni zamanda dərs vəsaiti Neft-mexanika və Qaz-neft-mədən fakültələrinin bakalavr pilləsi tələbələri «Hidravlik maşınlar» və «Hidravlik maşınlar və hidrointiqallar» kursların öyrənilməsi üçün faydalı ola bilər.

Dərs vəsaitindən neft sənayesində neftin hasilatı və özlü mayelərin nəqli və mərkəzdənqaçma nasosların seçimi və onların hesablaması ilə məşğul olan mühəndis-texniki işçilər də istifadə edə bilərlər.

Şəkil-102, cədvəl-39, əlavələr-14, ədəbiyyat-39 Redaktor: t.e.d. professor R.M.Səttarov Rəy verənlər: t.e.d. professor S.O.Hüseynov t.e.n. dosent V.H.Şərifov

© Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ....................................................................................................5 I. Mərkəzdənqaçma nasoslardan bəzi məlumatlar................................6

I.1. Nasosun işini xarakterizə edən əsas parametrlər...................6 I.2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası.....................9 I.3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları və onların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H sahələri...10 I.4. Magistral neft kəməri üçün mərkəzdənqaçma nasoslarının əsas növləri və onların konstruktiv xüsusiyyətləri......................11 I.5. Magistral neft kəmərlərində istifadə olunan nasoslara olan tələblər.........................................................................................16 I.5.1. Magistral mərkəzdənqaçma nasosları............................16 I.5.2. Köməkçi (dayaq) magistral mərkəzdənqaçma

nasosları...................................................................................17 1. Astagedişli və normalgedişli kürəkli nasoslarını itigetmə

əmsalının beynəlxalq ölçü vahidlər sisteminə (SI) gətirilməsi.18 1.1. İtigetmə əmsalının ns SI sisteminə çevrilməsi...................19 1.2. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxının xüsusi dövrlər sayı.................................................................................19 1.3. İşçi çarxları paralel işləyən çoxseksiyalı nasosların itigetmə əmsalı ...........................................................................20 1.4. Sudan ağır və sudan özlü olan mayelər üçün mərkəzdənqaçma nasosların itigetmə əmsalı..............................21 1.5. Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və model oxşarlığının bəzi məsələləri....................................................... 22

2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikalarının sudan böyük özlülüyə malik olan mayelərə yenidən hesablanması.27

3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının işçi çarxlarının həndəsi parametrlərinin təyin edilməsi...................................................36

4. Vurulan mayenin özlülüyünün və ns əmsalının mərkəzdənqaçma nasosunun xarakteristikasına təsiri...............39

5. Nasosun sıfır məhsuldarlıqda (Q = 0) yaratdığı basqı Ho..........44 6. 2K-6 konsol tipli mərkəzdənqaçma nasosların parafinli

neftlə işləməsi............................................................................48 7. 4 HDB tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının n = 1450 dövr/dəq

sınağı [24]....................................................................................61 8. 4 HDB tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının qazıma məhlullarla

işləməsi........................................................................................65

9. Magistral neft kəmərləri ilə neft nəql edən mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi............................67

9.1. HMП 2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.................................................................67

9.2. HM 7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.................................................67

ƏLAVƏLƏR......................................................................................78 1. Özlü mayelər üçün nasosların xarakteristikalarının

yenidən hesablanması..................................................................81 1-1. M. D. Ayzenşteyn üsulu..............................................81 1-2. Özlü mayelərin nəql edilməsi barədə mülahizələr (M. D. Ayzenşteynə görə)..............................84

2. Nasosların əvəzlənmə cədvəli..................................................89 3. K tipli mərkəzdənqaçma nasosları...........................................93 4. X tipli nasoslar.......................................................................98 5. AX tipli nasoslar..................................................................109 6. KM tipli monobloklu elektrik mərkəzdənqaçma nasosları.....................................................................................118 7. D tipli nasoslar.....................................................................126 8. ЦН, ЦНС, ЦНСс tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma

nasosları......................................................................................148 9. ЦНС (Г;К) tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları........152 10 ЦНС (H, M) tipli çoxpilləli nasoslar.....................................160 11. Neft məhsulları kəmərləri nasosları.....................................163 12. Neft kəmərlərinin qidalandırıcı nasosları..............................177 13. Beynəlxalq Ölçü Vahidləri (Sİ). Müxtəlif sistemlərin

vahidlər arası əlaqələri................................................................181 13-1. Müxtəlif sistemlərin ölçü vahidlərini Beynəlxalq Ölçü Vahidləri sisteminə çevirmək üçün cədvəl...............181 13-2. Təzyiq ölçü vahidləri arasındakı əlaqələr..................189

14. Müxtəlif mayelərin fiziki və kimyəvi xassələri....................190 14-1. Müxtəlif mayelər üçün həcmi elastiklik modulu.......190 14-2. Müxtəlif mayelərin doymuş buxarlar təzyiqinin temperaturdan asılılığı.........................................................190 14-3. Müxtəlif mayelər üçün sıxlığın və kinematik özlülüyün orta qiymətləri............................................191

ƏDƏBİYYAT.......................................................................................192

GİRİŞ

Əsrin kontraktını Respublikamızda həyata keçirmək üçün neftin nəqlini təmin edə biləcək nasos qurğularının istismarını təkmilləşdirmək və mövcud tələblərə uyğun olaraq layihələndirilməsi tələb olunur.

Əsas tələblərdən ən başlıcası nasos aqreqatının və nasosun parametrlərinin optimal rejimə uyğun olaraq seçilməsidir. Məlumdur ki, hal-hazırda nasosların bütün kataloqlarında və pasportlarında xarakteristikaları əsasən suda sınaqdan keçirilərək verilmişdir. Lakin, neft məhsulunun özlülüyü sudan fərqli olduğu üçün nasos qurğularını seçdikdə və layihə etdikdə onların xarakteristikasını sudan nəql edilən neftin özlülüyünə və temperaturuna əsasən yenidən hesablamaq tələb olunur. Ədəbiyyatlarda nasosların xarakteristikalarının sudan daha özlü mayelərə keçmə üsulları verilmişdir. Lakin eksperimental materialların analizi mövcud metodların üstün və çatışmayan cəhətlərini və onların tətbiq oblastını təyin etməyə imkan verir.

Təklif edilən dərs vəsaitində Ayzenşteyn metoduna əsasən neft nasoslarının xarakteristikasının dəqiq təyin edilməsi və lazım olan düzəlişlər verilmişdir. Təklif edilən düzəlişlər müəlliflər və başqa tədqiqatçılar tərəfindən eksperimental işlərin materialları əsasında alınmışdır.

Kitabda eləcə də mərkəzdənqaçma nasoslarının itigetmə əmsallarının yenidən hesablanma metodikası Beynəlxalq Ölçü Vahidlər Sistemində (Sİ) verilmişdir.

Kitabın əlavələrində su, neft və digər kimyəvi aktiv maddələrlə işləyən mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası, konstruksiyası və əndazə ölçüləri barədə məlumatlar verilmişdir. Bu materiallar tələbələr tərəfindən kurs və diplom işlərinin yerinə yetirilərkən istifadə oluna bilər.

Dərs vəsaiti neft mexanika fakültəsinin «Hidravlik maşınlar, hidrointiqallar və hidropnevmoavtomatika» ixtisası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vəsaitdən neft-mexanika və neft-mədən fakültələr ixtisaslarının tələbələri və magistrantları, eləcə də nasos qurğuları layihə və istismar edən mühəndislər də istifadə edə bilərlər.

I. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARDAN BƏZİ MƏLUMATLAR

I.1. Nasosun işini xarakterizə edən əsas parametrlər

Nasosun iş prinsipindən və təyinatından asılı olmayaraq onun işini xarakterizə edən əsas parametrlər aşağıdakılardır:

– verim (məhsuldarlıq); – təzyiq; – basqı; – güc; – FİƏ (faydalı iş əmsalı); – itigetmə əmsalı – buraxılabilən kavitasiya ehtiyat əmsalı

Verim Q – nasos vasitəsilə vahid zaman ərzində basqı boru xəttinə vurulan mayenin miqdarıdır. Bu kəmiyyət çox vaxtı m3/san, m3/saat və ya dm3/san (l/san) ilə ölçülür.

Təzyiq p – nasosun yaratdığı təzyiq, onun basqı və giriş xətlərində yaranan təzyiqlər fərqi ilə, basqı və giriş xətlərində yaranan kinetik enerjilər fərqi ilə, manometr və vakumetr quraşdırılan şaquli xətt boyunca məsafədə yaranan müqaviməti dəf etmək üçün lazım olan təzyiqlər fərqinə bərabərdir.

p = pç – pg + ( ) gzz gçgb ρρ −+−

2

22 νν, Pa. (I.1)

Burada vç, vg – nasosun basqı və giriş xəttində mayenin orta sürətidir, m/san; zb – zg – təzyiq ölçülən nöqtələr arasındakı məsafələr fərqidir, m; ρ – vurulan mayenin sıxlığıdır, kq/m3; g – sərbəst düşmə təcilidir.

Vurulan mayenin enerji artımı çox vaxtı xətti vahidlə ifadə edilir, yəni basqı vahidlə.

Tam basqı H – nasosun yaratdığı basqı, mayenin nasosa daxil olmazdan əvvəl və nasosdan çıxdıqdan sonra tam xüsusi enerjisinin fərqinə deyilir, aşağıdakı düsturla təyin edilir.

( gçgbgç zzggpp

gpH −+

−+

−==

2

22 ννρρ

), m. (I.2)

Güc N – nasosun vahid zaman (saniyədə) ərzində gördüyü işdir. Güc vahidi olaraq Vatt (Vt) qəbul edilir.

Güc vahidləri arasında əlaqələr :

1 Vt = 1 C/san; 1 a.q. = 736 Vt = 0,736 kVt

Nasosun istismarı zamanı onun effektiv faydalı gücünü təyin etmək tələb olunur.

Faydalı (effektiv) güc N – vahid zamanda nasos ilə vurulan maye axınına ötürülən enerjidən ibarətdir.

N = pQ (I.3)

və ya N = ρ g QH, Vt. (I.4)

Burada, Q – nasosun həqiqi verimidir, m3/san, ρ – vurulan mayenin sıxlığıdır, kq/m3.

Nasosun gücü Nn – nasosun istifadə etdiyi gücdür. Nasosun gücü adətən stenddə təyin edilir.

Nasosun FİƏ η – nasosun effektiv gücünün onun gücünə olan nisbətidir, %-lə ifadə edilir.

nNN

=η ·100. (I.5)

Nasosun FİƏ onun hidravliki və mexaniki hissələrinin təkmilləşdirilmə dərəcələrini göstərir və üç FİƏ-nın hasilindən ibarətdir:

η = ηhəcηhηmex. (I.6)

Burada ηhəc – həcmi FİƏ (mayenin sızması nəticəsində enerji itkisini göstərir) – nasosun faydalı gücünün faydalı güclə və sızma nəticəsində güc itkisinin cəminə olan nisbətinə bərabərdir;

ηmex – mexaniki FİƏ-dır. Nasosda mexaniki itkiləri nəzərə alır (yastıqlarda, kipkəclərdə, işçi çarxın maye ilə yaratdığı sürtünməyə sərf etdiyi enerji itkisidir). FİƏ-nın qiyməti nasosun konstruksiyasından, hazırlanma keyfiyyətindən və istismar şəraitindən asılıdır. Mexaniki FİƏ laboratoriya şəraitində təcrübə vasitəsilə təyin edilir.

ηh – hidravlik FİƏ-dır və nasosda maye axınının hidravlik sürtünməyə sərf olunan güc itkilərini nəzərə alır.

İtigetmə əmsalı ns və ya xüsusi itigetmə əmsalı – bu ns dövrlər sayında nasosun həndəsi modeli 0,075 m3/saat verimində 1 m basqını yaradır.

43653

H

Qn,ns = , (I.7)

burada n – nasosun rotorunun dövrlər sayıdır, dövr/dəq.

İki tərəfli (iki girişli) olan işçi çarx üçün 0,5 Q (m3/san), çoxpilləli nasoslar üçün basqı (m) bir pillənin yaratdığı basqı qəbul edilir.

ns-in qiyməti yuxarıda göstərilən formula ilə maksimum FİƏ uyğun təyin edilir. Formuldan göründüyü kimi Q və H eyni qiymətlərində ns-in böyük qiymətində nasosun da dövrlər sayı böyük olmalıdır. Bu nasoslar daha kiçik əndazə ölçülərə malikdirlər. Eyni dövrlər sayı n və basqı H olduqda böyük itigetmə əmsalında nasosun da verimi böyük olacaqdır.

Kavitasiya ehtiyatı Δh aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Δh = g

pp .b.dg

ρ

ρ −⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+

2

2ν

, m. (I.8)

Burada, pd.b. – maye mühitdə onun doymuş buxar təzyiqidir.

Buraxılabilən kavitasiya əmsalı Δh metrlə ölçülür. Kavitasiya – maye axınının tam kəsilməz hərəkətinin pozulması və

axında «soyuq qaynama» nəticəsində buxar və hava qabarcıqlarının yaranması və onların maye axınının yüksələn təzyiqlər sahələrində kondensasiya olunmasına (qapanmasına) deyilir.

Kavitasiya maye axınında olan mütləq təzyiqin pg mayenin doymuş buxar təzyiqindən pd.b azalması (pg ≤ pd.b) nəticəsində yaranır.

Yaranan maye qabarcıqlarının kondensasiyası nəticəsində böyük yerli təzyiq yaranır və nəticədə metalı dağıda bilən intensiv zərbələr yaranır. Əvvəlcə metalın üst səthi, sonra isə dağılma prosesi metalın dərinliyinə keçir.

Kavitasiya səs-küy və vibrasiya ilə müşahidə olunur. Mərkəzdənqaçma nasoslarda kavitasiya hadisəsi işçi çarxın girişində

və kürəklərdə müşahidə olunur. Nasosun kavitasiyasız işləməsi üçün nasosun girişində basqı elə qiymətə çatdırılmalıdır ki, nasosda maye axınının heç bir nöqtəsində təzyiq mayenin doymuş buxar təzyiqindən az olmasın.

Buraxılabilən kavitasiya ehtiyatının qiyməti sınaq nəticələrinə əsasən aşağıdakı kimi təyin edilir.

krbuxar hAh Δ=Δ . (I.9)

Burada kritik kavitasiya ehtiyatıdır. Bu qiymət çərçivəsində basqının düşməsi birinci pillədə basqı 50 mm-dən çox olarsa 2% və ya 1 m təşkil edir; A-kavitasiya ehtiyat əmsalıdır (suda alınan kavitasiya xarakteristikasına əsasən A = 1,15...1,30).

−Δ krh

Kavitasiya yarandıqda nasosda aşağıdakı hadisələr müşahidə olunur: 1. Nasosun bütün hidravliki göstərişləri – verimi (Q), basqısı (H),

gücü (N) və FİƏ (η) kəskin aşağı enir. 2. Nasos qurğusunun titrəməsi və xarakterik səs (uğultu, zərbə)

eşidilir. 3. Təzyiqin ayrı-ayrı yerlərdə ani olaraq təzyiqin artması nəticəsində

ən qorxulu hal, yəni maye axan kanalların eroziyası və dağılması, müşahidə olunur.

I.2. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası

Mərkəzdənqaçma nasosların optimal rejimdə, yüksək FİƏ qiymətində istismar etmək lazımdır.

Nasosun texniki göstəricilərini təmin edən rejimə nasosun nominal rejimi deyilir. Lakin praktikada nasoslar başqa rejimlərdə (Q və H) işləyir. Odur ki, nasosun basqısının, gücün və FİƏ-nın verimindən asılılığı təyin edilməsi lazım gəlir.

Nasosun əsas texniki göstəricilərinin: dövrlər sayının, maye özlülüyünün və sıxlığının sabit qiymətində məhsuldarlığından asılılığı nasosun xarakteristikası adlanır (məsələn, şəkil Ə. 4-1). Nəzəri olaraq bu asılılıqların dəyişmə xarakterini lazımi dəqiqliklə təyin etmək çətindir. Odur ki, bu asılılıqların qiyməti təcrübə yolu ilə, nasosları sınaqdan keçirməklə təyin edirlər. Nasosun dövrlər sayı sabit olmaq şərtilə vurma xəttində maye axınını nizamlamaqla (droselləşdirmə ilə) yerinə yetirilir.

Nasosun xarakteristikasını qurduqda absis oxu üzərində nasosun verimi Q, ordinat oxu üzərində isə basqı H, güc N və FİƏ η müəyyən miqyasda qeyd edilir. H – Q xarakteristikasını qurmaq üçün tam təzyiq (manometrik) qəbul edilir. Bundan başqa qrafikdə buraxılabilən və kritik kavitasiya ehtiyatı ilə nasosun məhsuldarlığı arasında asılılıq qrafiki də qurulur.

burhΔkrhΔ

Nasosun xarakteristikası onu hazırlayan istehsalat tərəfindən verilir və nasosun pasportunun (qeyd kağızı) bir əsas hissəsi hesab edilir. Mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikalarını xüsusi kataloqlardan

əldə etmək olar. Nasosun xarakteristikası böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir. Onun əsasında verilən şəraitdə nasosun tipi seçilir və nasosun mümkün olan iş rejimləri göstərilir.

İstismar rejimlərini analitik hesablamalarla təyin etdikdə H – Q və η – Q analitik asılılıqlardan istifadə olunur. Məsələn, mərkəzdənqaçma nasoslarının H – Q asılılığını aşağıdakı kimi təxmini təsvir etmək olar:

H = a – bQ2, (I.10)

burada a və b – sabit əmsallardır. Bu əmsallar nasosun pasporta verilən xarakteristikasından təyin edilir. Əgər atqı xəttində siyirtmə bağlı olarsa Q = 0 olar və H = a olur; b – əmsalını təyin etmək üçün H = f(Q) qrafikin nasosun işçi sahəsi istifadə edilir.

Nasosun xarakteristikasını iki yolla dəyişmək olar; – valın dövrlər sayını dəyişməklə; – nasosun işçi çarxının xarici diametrini azaltmaqla (yonmaqla). Müxtəlif dövrlər sayında və ya işçi çarxın müxtəlif diametrlərində

nasosun texniki göstəricilərinin verimdən (Q) asılılıq qrafiki nasosun universal xarakteristikası adlanır.

Nasosun universal xarakteristikası nasosun istismar rejimi barədə tam təsəvvür yaradır və istənilən nöqtədə rejimi təyin etməyə imkan verir.

Nasos hazırlayan istehsalatda adətən nasoslar stend sınağı zamanı işçi maye kimi su istifadə olunur. Odur ki, nasosun xarakteristikasında 20°S-də suyun özlülüyü (ν = 0,01 sm2/san = 1 sSt) qəbul edilir.

Özlü mayeləri vurduqda nasosun maksimum FİƏ-da verimi və basqısı su vurduqda verimindən (Q) və basqısından (H) kiçikdirlər. Bu özlü mayedə sürtünməyə sərf olunan itki nəticəsində baş verir.

Özlü neft məhsulları vuran nasosların xarakteristikasını nəzəri üsulu ilə təyin etmək mümkün olmadığından onun suda işləmə xarakteristikasını düzəliş əmsalı əsasında hesablamaqla təyin etmək mümkün olur. Bunun üçün nasosun suda işləmə xarakteristikasını düzəliş əmsalına əsasən təyin etmək üçün bir neçə metod mövcuddur. Bunlardan ən geniş yayılmış metod M.D.Ayzenşteyn tərəfindən təklif olunan metoddur. Bu metodun mahiyyəti bu kitabda verilmişdir.

I.3. Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları və onların xarakteristikalarının ümumiləşdirilmiş Q – H sahələri

Mərkəzdənqaçma nasoslarının parametrik sıraları onların konstruksiyalarının eyni tipli olmasını təmin edir və onların tiplərini

minimuma endirir. Bununla bərabər nasosların parametr sıraları (məsələn, Ə. 3-2, Ə. 4-2, Ə. 5-2 və başqa) Q – H sahələri istənilən verim və basqıda maye axınını və, o cümlədən, neft məhsullarının boru vasitəsilə uzaq məsafələrə nəql edilməsini rasional təmin edir və bu nasoslar yüksək FİƏ-ilə istifadə olunur.

Parametrik sıralara baxdıqda görmək olur ki, Q – H sıra sahələrində mərkəzdənqaçma nasoslarının qrafikində loqarifmik və ya yarımloqarifmik asılılıq kimi göstərilmişdir. Qrafikdə (şəkil I.1) absis oxu üzərində verim Q, ordinat oxu üzərində – basqı H göstərilmişdir.

Sahə Q – H parametrik sıranın hər biri nasosun tip ölçüləri üçün iki konsentrik əyrilər və maili olan iki düz xətlə əhatə olunmuş sahədən ibarətdir.

Yuxarı əyri 1-1' işçi çarxının xarici diametri nominal ölçüdə D2 olan nasosun sabit dövrlər sayına uyğun olan işçi xarakteristikasıdır. Aşağı əyri 2-2' təklif edilən yonmaqla alınan minimal diametrə D'2 malik olan işçi çarxın xarakteristikasıdır.

İşçi çarxın diametrinin kiçilməsi ilə verim D'2/D2 ilə mütənasib, basqı isə bu asılılığın nisbətinin kvadratı (D'2/D2)2 kimi dəyişir və 3-3' və 4-4' xətləri şaquli oxa nəzərən maili vəziyyət alır.

Beləliklə, 3-3' və 4-4' xətləri arasında olan sahə nasosun ən yüksək FİƏ ilə işlədiyi sahə hesab olunur. Q – H sahəsi nasosun işçi və ya istismar üçün təklif edilən sahə adlanır.

I.4. Magistral neft kəməri üçün mərkəzdənqaçma nasoslarının əsas növləri və onların konstruktiv xüsusiyyətləri

Magistral neft kəmərləri üçün müasir mərkəzdənqaçma nasoslarının konstruksiyaları iki əsas növdən ibarətdir:

– spiralvarı; – seksiyalı (bölməli). Seksiyalı nasoslarda (şəkil I.2.) mayeni istiqamətləndirici aparat

vardır. Bu nasosun gövdəsi ayrı-ayrı sökülə bilən seksiyalardan ibarətdir, və bu seksiyaların daxilində istiqamətləndirici aparatla birlikdə işçi çarxlar vardır. Tökmə üsulu ilə hazırlanan kənar (yan) seksiyalara daxil olur:

– sorucu və ya vurucu borucuq; – seksiyaları birləşdirmək üçün flans; – nasosu özülə bərkitmək üçün dayaq. Spiral tipli nasoslarda mayenin sürət enerjisini təzyiq enerjisinə

çevirən tərtibat spiralvarı kameradır.

Şəkil I.1. Nasosun parametrik sıra sahələrində göstərilmiş bir

8НД-10х5 markalı nasos üçün xarakteristikası (sahə Q – H)

Şəkil I.2. Seksiyalı mərkəzdənqaçma nasosu 1 – istiqamətləndirici aparat; 2 – işçi çarx.

Spiral tipli nasosların gövdəsi iki yarım hissələrdən ibarətdir, onların sökülmə müstəvisi üfüqidir və nasosun valından keçir. Nasosun hidravlik (axın) hissəsi tökmə üsulu ilə hazırlanan gövdənin aşağı yarım hissəsində yerləşdirilir və bu səbəbdən təmir işləri daha asan aparılır.

Spiralvarı kamera istiqamətləndiricisi olan seksiyalı nasosa nisbətən sadə konstruksiyaya və yüksək FİƏ-na malikdir və bu tipli nasosların Q – H xarakteristikasının dəyişmə diapazonu daha genişdir.

Hal-hazırda neftin nəqlində əsasən spiralvarı mərkəzdənqaçma nasosları daha geniş yayılmışdır. Bu nasosların əsas hissələri:

– işçi çarx; – gövdə; – istiqamətləndirici aparat və ya spiral kamera; – val; – rotor; – kipkəc düyünü; – yastıqlar və – kipləşdirici halqalardan

ibarətdir. İşçi çarx (şəkil I.3) adətən iki diskdən ibarətdir – ön və arxa disklər.

İşçi pərlər (kürəklər) bu iki disk arasında yerləşir. İşçi pərlərin sayı adətən 6-dan 8-ə qədər olur. Bir ədəd işçi çarx 3000 dövr/dəq olduqda 200...250 m basqı yarada bilir. Yüksək təzyiq yaratmaq məqsədilə çoxpilləli (yəni işçi çarxları val üzərində ardıcıl yerləşdirməklə) nasoslardan istifadə olunur. Nasosun bir pilləsinin basqısını saxlamaq şərtlə məhsuldarlığı artırmaq üçün işçi çarx iki tərəfli maye girişlə hazırlanır (şəkil 1.4).

Magistral neft kəmərində istifadə olunan nasosların gövdələri əsasən iki hissədən ibarət olur.

İşçi çarxdan maye böyük sürətlə çıxır və onun enerjisi aşağıdakı xüsusi tərtibatlarda təzyiqə çevrilir.

İstiqamətləndirici aparat – seksiyalı nasoslarda işçi çarxdan çıxan maye axınını lazım olan istiqamətdə yönəltmək və eyni zamanda onun çevirməkdən ibarətdir (şəkil I.5). İstiqamətləndirici aparat üzərində pərləri olan iki hərəkətsiz halqadan ibarətdir.

Spiral kamera – (şəkil I.6) işçi çarxdan müəyyən sürətlə çıxan maye axınını toplayır. Spiral kameranın davamı olan konusvari genişləndiricisində (diffuzorda) sürət enerjisi təzyiq enerjisinə çevrilir.

Nasosun valı – mühərrikin burucu momentini nasosun valında tərpənməz vəziyyətdə yerləşən işçi çarxlara ötürür. Yığılmış vəziyyətdə

Şəkil I.3. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxı

Şəkil I.4. İkitərəfli maye girişi olan işçi çarx

Şəkil I.5. Seksiyalı mərkəzdənqaçma nasosun istiqamətləndirici aparatlı

1 – istiqamətləndirici aparat, 2 – işçi çarx

Şəkil I.6. Mərkəzdənqaçma nasosunun spiralvarı kamerası 1 – spiralvarı kamera, 2 – konusvari genişləndirici (diffuzor).

val və işçi çarxlar birgə fırlanan nasos düyünü təşkil edir. Bu düyün rotor adlanır.

Rotor – nasosun rotoru val və işçi çarxdan və ya val ilə birlikdə bir neçə işçi çarxlardan ibarət ola bilər (çoxpilləli nasoslar). Rotora ox istiqamətində təsir edən qüvvənin təsirini azaltmaq məqsədilə iki istiqamətli maye girişi olan işçi çarxlardan istifadə edilir və ya val üzərində iki ədəd əks istiqamətli maye girişi olan işçi çarxlar yerləşdirilir.

Rotora təsir edən radial qüvvələri tarazlaşdırmaq üçün spirallar qoşa olmalı və ya bir-birinə nəzərən 180° bucaq altında yerləşdirilir.

Kipkəc düyünü – nasosun ən məsuliyyətli düyünü hesab olunur, nasosun valının çıxan yerində maye sızmalarının qarşısını alır və eyni zamanda nasosda vakuum olduqda hava daxil olmasına imkan vermir. Kipkəcin pis işləməsi nasosu sıradan çıxarır və yanğın törədə bilər.

Yastıqlar – nasoslarda əsasən diyircəkli (kürəcikli, radial və radial dayaq) və sürüşmə yastıqlardan istifadə edilir. Yastıqların yağlanması aşağıdakı üsullarla aparılır:

– fırlanan halqa vasitəsi ilə (çiləmə üsulu) və – yağ nasosu vasitəsi ilə (təzyiq altında sirkulyasiya üsulu). Kipləşdirici həlqələr – nasosun gövdəsində və işçi çarxlar arasında

qoyulur, əsasən nasosun gövdəsinin daxilində pillələr arasında maye sızmasının qarşısını alır.

I.5. Magistral neft kəmərlərində istifadə olunan nasoslara olan tələblər.

I.5.1. Magistral mərkəzdənqaçma nasosları

Magistral mərkəzdənqaçma nasosları uzaq məsafələrə neft vurmaq üçün istifadə edilən mərkəzdənqaçma nasoslarına aşağıdakı tələblərin yerinə yetirilməsi vacibdir:

– nisbətən yüksək basqı və yüksək məhsuldarlığa malik olmalıdır; – kifayət qədər səmərəli olmalı (mümkün qədər yüksək FİƏ-olması); – etibarlılıq və uzun müddətli iş qabiliyyətinin olması; – mühərrikin maksimum dövrlər sayından istifadə edilməlidir; – yığcam olması; – rahat və tez yığılıb sökülməsI. Magistral neft kəmərləri nasosları maksimum dövrlər sayına (3000

dövr/dəq) layihələndirilir. Dövrlər sayının artırılması ilə əlaqədar olaraq nasosda kavitasiya rejimi yarana bilər və nasosun işi pozula bilər. Magistral neft kəmərləri nasoslarının normal işləməsi üçün nasosun girişində təzyiq

vurulan mayenin doymuş buxarlarının təzyiqindən yüksək olmalıdır. Bunun üçün magistral mərkəzdənqaçma nasosları iş zamanı əlavə basqı yaradan bir və ya iki köməkçi nasoslardan istifadə olunur.

I.5.2. Köməkçi (dayaq) magistral mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə basqı yaradan və magistral nasoslar eyni verimə malik olmalıdır.

Əlavə basqı nasoslarının sorma qabiliyyətini artırmaq üçün onları aşağı dövrlər sayında (730...1450 dövr/dəq) istismar etmək lazımdır. Bu nasoslarda işçi çarx iki tərəfli girişlə olmalıdır.

Bu nasoslar magistral mərkəzdənqaçma nasosları kimi uzunmüddətli iş rejimində etibarlı iş qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Əlavə basqı nasoslarına olan əsas tələblər aşağıdakılardır: – yaxşı sorma qabiliyyətinə malik olmalı; – əsas magistral mərkəzdənqaçma nasosla müqayisədə daha yüksək

FİƏ olmalıdır; – etibarlı işləməlidir; – sökülüb-yığılması və təmiri asan olmalıdır.

1. ASTAGEDİŞLİ VƏ NORMALGEDİŞLİ KÜRƏKLİ NASOSLARIN İTİGETMƏ ƏMSALININ

BEYNƏLXALQ ÖLÇÜ VAHİDLƏR SİSTEMİNƏ (Sİ) GƏTİRİLMƏSİ

Neft məhsullarının nəql edilməsi üçün yüksək məhsuldarlıqlı nasos qurğularının işlənməsi və yaradılması əsasən bu istiqamətdə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrindən asılıdır.

Praktiki olaraq pərli nasosların seçilməsində əsasən ölçülü itigetmə əmsalından istifadə edilir.

4365,3

H

Qn=sn , (1)

burada n – işçi çarxların dövrlər sayıdır, dövr/dəq; Q – optimal verim; H – mərkəzdənqaçma nasosunun yaratdığı basqıdır.

İtigetmə əmsalı (və ya xüsusi itigetmə əmsalı) ns oxşarlıq kriteridir və universal parametridir. Bu o deməkdir ki, əgər müxtəlif parametrləri n, Q və H olan iki müxtəlif nasosların itigetmə əmsalı ns eynidirsə deməli onlar oxşardırlar.

İşçi çarxların konstruksiyası əhəmiyyətli dərəcədə ns əmsalından asılıdır. Bu əmsalın qiymətindən asılı olaraq pərli nasosların işçi çarxları 5 əsas tipə bölünürlər:

1. astagedişli ( 35,2 ÷=0

2

d

d ; 40 < ns< 80);

2. normalgedişli ( 2=0

2

d

d ; 80 < ns< 150);

3. itigedişli ( 4,12,1 ÷=0

2

d

d ; 1500 < ns< 300);

4. diaqonallı ( 2,1=0

2

d

d ; 300 < ns< 600);

5. ox istiqamətli ( 1=0

2

d

d ; ns > 600).

ns-in qiyməti böyüdükcə, bir qayda olaraq, işçi çarxların xarici diametri d2 kiçilir.

ns-in qiyməti məlum olduqda seçilmiş tip nasosun verilmiş basqısında H onun məhsuldarlığını Q təyin etməyə imkan verir.

ns = 90...300 qiymətində mərkəzdənqaçma nasosları yüksək FİƏ (faydalı iş əmsalı) malikdir.

Beləliklə, ns seçilməsi iqtisadi nöqteyi nəzərdən də əhəmiyyətlidir, çünki yüksək FİƏ və buraxılabilən sorma hündürlüyündə nasosun kiçik əndazə ölçülərə malik olma imkanı yaradır.

1.1. İtigetmə əmsalının ns Sİ sisteminə çevrilməsi

Əgər mərkəzdənqaçma nasosu Qs m3/san miqdarda maye vurursa, onda H = 1 m olduqda onun faydalı gücü aşağıdakı düsturla hesablanır:

1000Hg Q

N ssρ

= (2)

Vahid etalon nasos üçün Ns = 1 kVt və H = 1m olduqda, onda su üçün (ρ =1000 m3/kq ) alınır:

100018,910001 ⋅⋅⋅= sQ , kVt

Buna uyğun olaraq İ.Q.Yesmana [1] əsasən:

ss QQHn ⋅⋅=

43

n (3)

və ya

8,914

3

⋅⋅=Q

Hnsn . (4)

Onda

431,3

H

Qn ⋅⋅=sn (5)

Bu asılılıq Sİ sistemində su üçün verilibdir.

1.2. Mərkəzdənqaçma nasosunun işçi çarxının xüsusi dövrlər sayı

Sİ sisteminə keçməklə əlaqədar ns əmsalından başqa xüsusi fırlanma tezliyi – nq (işçi çarxın xüsusi dövrlər sayı) anlayışı istifadə olunur. nq

ədədi ns ədədi kimi pərli nasosların və onların iş rejiminin oxşarlıq kriterisi sayılır.

Bu əmsallar işçi çarxın forması ilə sıx əlaqədardır. ns əmsalının qiyməti artıqda

dd

0

2 nisbəti azalır, çarxın eni isə b2 artır (d2 – işçi çarxın

boğaz hissəsinin diametridir, astagedişli nasoslarda d0 = d1, qalan nasoslarda d0 > d1).

Bizim işdə [2] Qs =1 m3/san qəbul edilmişdir,

43

H

Qn ⋅='sn (6)

burada, ns’ – mərkəzdənqaçma nasoslarının xüsusi dövrlər sayıdır. Xüsusi fırlanma tezliyi

43

H

Qn ⋅=qn (7)

(1) və (7) əsasən

65,3nn sq =

1.3. İşçi çarxları paralel işləyən çoxseksiyalı nasosların itigetmə əmsalı

İkitərəfli maye girişi olan işçi çarxlar iki paralel işləyən çarx kimi qəbul edilir və hər çarxa düşən maye sərfi aşağıdakı düsturla təyin edilir.

iQ

=1Q

burada i – işə paralel qoşulan işçi çarxların sayıdır. Nisbi sıxlığı ρ ≠ 1 olan mayelər üçün i saylı paralel işləyən işçi

çarxları olan çoxseksiyalı mərkəzdənqaçma nasosları üçün itigetmə əmsalı aşağıdakı kimi təyin olunur.

43165,3

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⋅=

pKH

Qn ρsn (8)

Burada Kp ardıcıl işləyən işçi çarxların sayıdır [ ]3 . Qeyd etmək lazımdır ki, nisbi çəki və nisbi sıxlıq suya nisbətən olduğu üçün ölçü vahidinə malik deyillər.

1.4. Sudan ağır və sudan özlü olan mayelər üçün mərkəzdənqaçma nasosların itigetmə əmsalı

Əgər nasosun vurduğu maye su (“su” işarəsi) deyil özlü mayedirsə (“ν”) və onun sıxlığı mayenin sıxlığından fərqlənirsə (ρsu ≠ ρν) nasosların yaratdığı basqı müxtəlif olacaq: Hsu ≠ Ην . Belə olan halda özlü mayenin sıxlığı qəbul edilir və basqı Hν isə m vurulan maye sütunu ilə ifadə edilir. Beləliklə, etalon nasos üçün yaratdığı güc aşağıdakı düsturla təyin edilir:

1000ννρ HQg s ⋅⋅⋅=sN

Əgər Hν =1 m, Nν = 1 kvt olarsa, onda

100011 ⋅⋅⋅= sQgνρ ,

Buradan

νν ρρ1021000

=⋅

=g

Qs (9)

və

νν

νρ

102⋅′=

QHnn s ,

və

43102

ν

ννρ

H

Qnns =′ . (10)

Burada ns' suya nisbətən daha ağır və özlü mayelər vuran mərkəzdənqaçma nasosları üçün Sİ sistemində itigetmə əmsalıdır.

Sİ sistemində itigetmə əmsalı aşağıdakı düsturla [25] təyin etmək olar:

( )43

1212

gH

Qn ⋅=sn , (10.1)

burada Q və H maksimal FİƏ rejimində nasosun məhsuldarlığıdır və mayeni qaldıra bilən hündürlüyüdür. gH – işçi çarxın xüsusi işidir, n işçi çarxın dəqiqədəki dövrlər sayıdır. (10.1) formulu hesabat işləri üçün çətinlik törətdiyi üçün bizim təklif etdiyimiz asılılıq (10) hesabat üçün daha əlverişlidir.

Qeyd edək ki, hal-hazırda məhsuldarlıq Q və basqı H optimal qiymətlərə malik olması və basqı Hν m vurulan maye sütunu ilə ifadə edilməsi barədə müxtəlif müəlliflərin ümumiləşdirilmiş izahatı yoxdur.

1.5. Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və model oxşarlığının bəzi məsələləri

Mərkəzdənqaçma nasoslarının natura və modellərinin həndəsi oxşarlığı xarakterizə edən parametrlərdən olan işçi çarxların diametri ilə birlikdə işçi çarxların pərləri arasındakı kanalların və işçi çarx və gövdə arasındakı hidravlik radiusların qiymətindən asılıdır. Qeyd edilən faktorların təsirini nəzərə almaq mürəkkəb məsələ olmaqla bərabər modelləşdirmənin miqyas effekti də natura və model səthlərinin nisbi kələ- kötürlüyü (nahamarlıq) ilə əlaqədar əlavə çətinlik törədir. Həndəsi, kinematik və material oxşarlığı şərtinə cavab verən maye axını sürtünmə əmsalını nəzərə almaqla o zaman mümkün olur ki, cütdə – natura və modeldə uyğun nöqtələrdə Reynolds ədədi qiymətləri eyni olsun. Çox vaxt belə oxşarlıqa nail olmaq mümkün olmur, çünki natura və modelin islanmış səthlərinin kələ-kötürlük oxşarlığını yaratmaq çətin olur.

Nəticədə hidravlik modelləşdirmədə nəzərə alınmayan faktorlar müəyyən xətaların yaranmasına səbəb olur. Naturaya keçid zamanı modelin tədqiqində alınan nəticələrə nəzərən müəyyən xətalar yaranır. Bu əsasən miqyas effekti ilə bağlı olur [22]. Bundan başqa mərkəzdənqaçma nasoslarının maye axını kanallarında axın istiqamətində (axın boyu) kanalda hidravlik radius dəyişir. Maye axın kanallarında mürəkkəb hərəkətə – irəliləmə və fırlanma hərəkətinə malik olur. Kompleks müxtəlif hidravlik itki mənbələri meydana çıxır.

Göstərənlər faktorlar daha özlü və sıxlığı müxtəlif olan mayelərin vurulması zamanı hidravlik göstəricilərin dəyişməsinə böyük təsir edə bilər. Ümumiyyətlə mərkəzdənqaçma nasosları boru kimi qəbul etmək olmaz, burada boru hidravlikasının qanunları keyfiyyət və kəmiyyət baxımından pozulur. Məsələn, Reynolds ədədinin böhran qiymətlərin bərabərlik şərti mərkəzdənqaçma [25] nasoslarının natura və modeli üçün dinamik oxşarlığında əsas götürülə bilməz.

Pərli nasoslarla aparılan tədqiqat [25] işi nəticəsində alınan nəticə ilə «kvadratik müqavimət zonasından maye axını zamanı dinamik oxşarlıq şərtlərinin avtomatik təmin olunması» fikri ilə də razılaşmaq mümkün deyil.

Eyni maye ilə müxtəlif rejimlərdə işləyən mərkəzdənqaçma nasosları üçün d2N = d2M və b2N = b2M (N – natura, M – model) olduqda məlum tənlik belə yazıla bilər:

M

N

M

N

nn

QQ

= və ya 1

2

2

1nn

QQ

=

Burada OMON ηη = (həcmi FİƏ) qəbul edərək tənlik belə yazılır:

idemdd

dnn

NM

N =⋅

⋅= 333

1

2 N

N

M

N

n

Q

Q

Q йа вя

Bizim apardığımız tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bu şərtlərin müxtəlif özlülü və sıxlıqlı mayelərin vurulmasında bəzi nasoslarda ciddi xətalara gətirib çıxarır. Odur ki, bu xətaları nəzərə alan düzəliş əmsalı nəzərə alınmalıdır. Düzəliş əmsalı aşağıda verilmişdir.

Cədvəl 1-də özlülüyü və sıxlığı müxtəlif olan mayelərin vurulması üçün istifadə edilən müxtəlif tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün qiymətləri verilmişdir.

Cədvəl 1-də verilən qiymətlərə əsasən şəkil 1-də verilmiş qrafik qurulmuşdur. Şəkil 1-dən görünür ki, bizim sınaqdan keçirdiyimiz 4K-6, 8HD6x1, 4HD6-7,5 6MC6x9, 8MC7x10 tipli astagedişli nasoslarda düzəliş əmsalı m > 1, normalgedişli HM2500x230 tipli nasosda m < 1 olmuşdur. İtigetmə əmsallarının bərabərlik şərtləri ilk dəfə [8] işdə izah edilmişdir.

43

2

2

43

1

1

H

Qn

H

Qn ⋅=

⋅ , (11)

burada Q1, H1 özlülüyü ν1 olan su ilə işlədikdə nasosun məhsuldarlığı və basqısıdır. (FİƏ maksimum və n = const.); Q2, H2 nasos daha böyük özlülüyü ν2 (ν2 >ν1) olan maye ilə işlədikdə məhsuldarlığı və basqıdır. Müxtəlif müəlliflərin apardığı tədqiqat işlərinin [9] nəticəsi də, yuxarıda verilən nəticələrlə eynidir. Burada göstərilir ki, n = const olmaqla

Cədvəl 1

Vurulan mayenin

parametrləri Əmsallar Nasos

n, dövrlər sayı

dövr/dəq özlülük ν, sm2/s sıxlıq ρ,

kq/m nq ns 'sn

m

740 0,01 1000 13,6 43,0 41,0 - 980 0,06 1000 16,3 51,5 49,0 -

1480 0,01 1000 14,2 45,3 42,5 - 740 3,69 915 14,4 45,0 43,0 1,04 980 3,69 915 17,8 56,0 51,8 1,08

4К6

1480 3,69 915 16,0 51,0 48,0 1,13 0,01 1000 16,7 52,5 50,0 - 0,17 878 19,5 60,5 59,5 1,15 0,81 880 18,0 56,0 54,0 1,07

8НD6×1 2950

1,32 880 20,5 65,0 62,0 1,24 0,01 1000 32,8 118 98,0 -

0,103 900 28,3 108 93,6 0,92 0,48 900 32,5 105 96,0 0,89 1,0 900 32,2 102 90,0 0,86 1,35 900 31,2 108 93,0 0,92 2,5 900 33,2 102 100,0 0,86 4,45 900 32,5 105 93,0 0,89 6,6 900 34,8 114 103,0 0,96

НМ 2500-

230

1450

7,2 900 29,6 100 87,5 0,85 0,01 1000 20,3 63,5 45,7 -

4НD6-7,5 1450 0,329 890 18,2 83,0 64,0 1,3 0,01 1000 18,0 56,0 54,0 -

6МС6×9 1450 0,68 880 20,8 66,0 63,0 1,18 0,01 1000 18,6 65,5 56,0 -

0,629 845 21,0 66,1 63,0 1,01 1,32 905 21,0 66,1 63,0 1,01

8МС7×10 12475

2,48 845 21,0 66,1 63,0 1,01 т – özlü maye və su ilə işlədikdə itigetmə əmsallarının nisbətinə bərabər olan düzəliş əmsalı

Şəkil 1. Özlü mayelər üçün “m” əmsalının nasosun itigetmə əmsalından ns asılılığı 1 – ns < 95 sahə üçün , 2 – ns > 100 sahə üçün,

özlülüyün qiymətinin artması ilə əlaqədar H – Q əyrisi aşağı sürüşür, nasosun maksimal FİƏ azalır.

Bu halda maksimal FİƏ. rejimində ns sabit qalır, buradan nəticə olaraq ns1 = ns2 və

23

2

1

2

1⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

HH

QQ . (12)

Cədvəl 1-də göstərilən qiymətlərə əsasən (11) və (12) şərtləri həmişə təsdiq olmur. (11) tənliyə düzəliş əmsalı əlavə edərək tənliyi yenidən

yazaq:

43

2

2

43

1

1

H

Qn

H

Qn=m (13)

Tədqiq edilmiş nasoslar üçün düzəliş əmsalının m qiymətini cədvəl 1- dən qəbul etmək lazımdır. Başqa nasoslar üçün düzəliş əmsalı verilmiş metodikaya əsasən yenidən hesablanmalıdır.

2. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ XARAKTERİSTİKALARININ SUDAN BÖYÜK ÖZLÜLÜYƏ MALİK OLAN MAYELƏRƏ YENİDƏN HESABLANMASI

H basqı yaradan mərkəzdənqaçma nasosları üçün işçi çarxın dövrlər sayının və vurulan mayenin özlülüyünün dəyişməsindən alınan effekt eyni deyildir.

Eyni mərkəzdənqaçma nasoslarının işçi çarxının dövrlər sayının və mayenin özlülüyünün dəyişməsi ns-in müxtəlif qiymətlərində müxtəlifdir. Bu əsasən (11) tənliyinin şərtlərinin pozulması nəticəsində baş verir.

Şəkil 2-də konsol tipli 4K-6 tipli nasosun itigetmə əmsalının xüsusi dövrlər sayının işçi çarxın dəqiqədəki dövrlər sayından asılılığı qrafiki verilmişdir.

Məlumdur ki, özlülükdən asılı olaraq itkinin qiymətinin təyin edilməsi çətin məsələdir. Ona görə də mərkəzdənqaçma nasoslarının suda işləmə xarakteristikası məlum olan halda belə özlü mayelərin xarakteristikasını nəzəri yolla dəqiq təyin etmək çətindir.

Tədqiqatlar göstərir ki, pərli nasoslarda yüksək ns qiymətində özlülük FİƏ azalmasına az təsir, kiçik ns qiymətində isə FİƏ çox təsir göstərir. Əvvəllər apardığımız analizlərin [2, 4] nəticəsi mərkəzdənqaçma nasoslarının sudan özlü mayeyə xarakteristikalarının yenidən hesablanması metodikalarının əksəriyyəti təqribi olduğunu təsdiq etməyə əsas verir. Belə metodikaların sayı 20-dən çoxdur. Əsasən Q < Qopt və ya Q > Qopt şərtlərində onlar universal ola bilməz. Tədqiqat işində [9] verilmiş hesablama metodikası mürəkkəbdir və (11) tənlikdə verilən şərtlərə əsaslanır. Yuxarıda göstərildiyi kimi bu tənliyin şərtləri bütün mərkəzdənqaçma nasosları üçün qəbul edilməlidir. Bizim fikrimizə əsasən ən mükəmməl metod yuxarıda qeyd edilən işlərdə [2, 10] verilən metodlardır. Burada Reynolds ədədi Re qiymətindən istifadə etməyərək basqı üçün düzəliş əmsalı KH nomoqrama əsasında (Q ≥ 20 m3/ saat, H = 4…200 m) təyin edilir.

4K-6 və HM-2500x230 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının özlü mayelərdə işini nəzərdən keçirdikdə (işçi çarxın dəqiqədə 740, 980, 1480 dövrlər sayına) əsasən [2, 10] işində verilmiş metoddan və yuxarıda qeyd edilmiş tənlik (13) şərtlərindən istifadə edilmişdir.

(3…9) şəkillərdəki qrafiklərindən göründüyü kimi bu işdə təklif olunan hesablama metodu ilə yenidən hesablanmış nəticələr təcrübə işi ilə alınmış nöqtələrə uyğundur.

qss nnn , , ′

n, dövr/dəq Şəkil 2. nq, ns, ns׳= f(n) asılılıqları. 4K-6 nasosu, vurulan maye – su

nnn qss −×′−−• , , o

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 3. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 740 dövr/dəq) ●– su; ○ – sənaye yağ, ν =3,60 sm2/san; x – yenidən hesablanmış

H, m

Q,dm3/san

Şəkil 4. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 980 dövr/dəq) ●– su; ○ – sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san; x – yenidən hesablanmış

•- су; х- индустриал йаь; ν=3,69 см2/сан ( 20º Ж) н=1480 дювр/дяг; º- йенидян щесабла ма

4К-6 типли насос. Г-Щ асылылыьы

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 5. 4K-6 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 1480 dövr/dəq) ●– su; x – sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san ( 20º Ж); ○ – yenidən hesablanmış

H, m

Q,dm3/san

Şəkil 6. HM 2500-230 tipli nasos. Q – H asılılığı (n = 740 dövr/dəq)

x – neft, ν = 0,103 sm2/san; ○ – yenidən hesablanmış

H, m

Şəkil 7. HM 2500x230 tipli nasos. Q – H asılılığı ○ – su, ν = 0,01 sm2/san; ● neft, ν = 1 sm2/san, ρ = 900 kq/sm3: + – neft, ν = 4,4 sm2/san x – v = 4,4 sm2/san və ν = 1 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

Q, dm3/san

Şəkil 8. Neft magistral mərkəzdənqaçma nasos

HM 2500x230 tipli nasos, ○ – su, ν = 0,01 sm2/san; ● – neft, ν = 1,0 см2/сан, ρ = 900 kq/m3; x – neft, ν = 0,003 sm2/san;

– neft, ν = 6,0 sm2/san; + v = 6,6 sm2/san və ν = 2,5 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

`

H, m

Q, dm3/san

Şəkil – H asılılığı (n = 1480 dövr/dəq) 5. 4K-6 tipli nasos. Q sənaye yağ, ν =3,69 sm2/san ( 20º Ж); ○ – yenid●– su; x – ən hesablanmış

Şəkil 9. HM 2500x230 tipli nasos, n =1450 дювр/дяг ● – su, ν = 0,01 sm2/san; ○ – neft, ν = 0,48 см2/сан: + – neft, ν = 7,2 sm2/san x – v = 0,48 sm2/san və ν = 7,2 sm2/san üçün yenidən hesablanmış

3. MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ İŞÇİ ÇARXLARININ HƏNDƏSİ PARAMETRLƏRİNİN TƏYİN

EDİLMƏSİ

[11] saylı işdə verilən

Kdn

Q=

⋅ 32= idem (14)

şərti əsas götürərək işçi çarxın həndəsi ölçüləri təyin edilir:

332

1nQ

Kd ⋅= . (15)

burada, d2 – mərkəzdənqaçma nasosunun istənilən xətti ölçüsüdür (adətən d2 – işçi çarxın xarici diametri).

Əgər 31

2 KKd = qəbul etsək, onda

32 2 n

QKd d ⋅= (16)

d2, b2, d1 ölçüləri təyin etmək üçün təcrübi materialların statistik üsullar ilə işlənməsinin əsasında K-nın qiyməti təyin edilmişdir.

5,0

10035,9

2

−

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛⋅= sd

nK , (17)

5,0

10075,0

2

−

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛⋅= sb

nK , (18)

5,4...40

=dK və 30 0 nQKd d= . (19)

Burada b2 – işçi çarxın enidir. Şəkil 29-da 4K6, HM 2500- 230, 16 HD10x1 tipli birçarxlı nasoslar üçün K əmsalının (17 tənlik) itigetmə əmsalından asılılığı qrafiki verilmişdir.

Burada qeyd etmək lazımdır ki, pərli nasoslarda oxşarlıq qanunu yerinə yetirilmir, yəni (14) tənliyin şərtləri pozulur.

Burada, pərli nasoslar üçün oxşarlıq qanunu şərtləri (tənlik 14) pozulduğu müşahidə edilir. Oxşarlıq qanununun pozulması özlü mayelərin

(suya nisbətən) vurulmasında da baş verir. Bu vəziyyət əsasən o nasoslarda baş verir ki, özlülüyün artması ilə FİƏ azalır. Eyni seriyadan olan nasosların kinematik və dinamik rejimləri eyni ola bilməz.

Cədvəl 2-də (17) formula əsasən mərkəzdənqaçma nasosları üçün müxtəlif mayelərdə aparılan tədqiqat işlərinin nəticələri verilmişdir. ns–in qiymətləri cədvəl 1-dən götürülmüşdür.

(14) formulda verilən şərt ilk dəfə [12] saylı işdə istifadə edilmişdir. Bizim apardığımız tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, (14) formulda verilmiş şərtlər yalnız mərkəzdənqaçma nasoslarının optimal rejimdə özlü maye ilə işlədikdə verimi su ilə işlədikdə optimal verimdən az fərqləndiyi [4] halda Q, H, d2 parametrlərini ümumiləşdirmək üçün istifadə oluna bilər.

Cədvəl 2

İtigetmə əmsalı ns Nasos n, dövr/dəq

Mayenin özlülüyü ν, sm2/san

Su üçün nssu

Özülü maye üçün nsν

Kd2su su

Kd2ν özülü maye

740 3,69 43,0 45,0 14,4 14 980 3,69 51,5 56,0 13,0 12,7 4К-6 1450 3,69 45,3 51,0 14,1 13,3

0,01 118 - 8,65 - 0,103 - 108,0 - 9,0 0,48 - 105,0 - 9,05 1,0 - 102,0 - 9,1

1,35 - 108,0 - 9,0 2,5 - 102,0 - 9,1

4,45 - 105,0 - 9,05 6,6 - 114,0 - 8,8

НМ2500-230 n =1450

7,2 - 100,0 - 9,35 0,01 52,5 - 12,9 - 0,17 - 60,5 - 12,1 0,81 - 56,0 - 12,5

8HD6×1 n = 2950

1,32 - 65,0 - 11,7 0,01 63,5 - 11,7 -

4HDB-7,5 n =1475 0,329 - 83 - 10,4 0,01 64,5 - 11,6 - 0,624 - 66,1 - 11,5 1,32 - 66,1 - 11,5

8МС7×10 n =1475

2,48 - 66,1 - 11,5 0,01 56 - 12,6 -

6МС6×9 n=1475 0,68 - 66 - 11,7

4. VURULAN MAYENİN ÖZLÜLÜYÜNÜN VƏ ns ƏMSALININ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSUNUN

XARAKTERİSTİKASINA TƏSİRİ

Məlum olduğu kimi mərkəzdənqaçma nasosu vasitəsilə özlü maye vurulduqda özlülüyün artması ilə FİƏ azalır. Bu halda (14) tənliyin şərtləri pozulur. Aparılan tədqiqat zamanı sınaqdan çıxarılan nasoslar arasında 8MC7x10 tipli nasosda özlülüyü 1,32 sm2/san artırmaqla optimal FİƏ azaldığı müşahidə edilmişdir. m - əmsalı (cədvəl 1) bu nasos üçün vahiddən cəmi 1% fərqlənir. Eksperimentdə müşahidələrin sayını artırmaqla mümkün olan xətaların azaldığı görünür, bu nəticələr [4, 5, 6, 7] verilmişdir. Bu tədqiqat işlərində özlülüyün və itigetmə əmsalının aşağı qiymətində və normal itigetmə əmsalının nasosun xarakteristikasına təsiri öyrənilmişdir. Özlülüyün təsir dərəcəsi və dövrlər sayının, ns -in müxtəlif qiymətlərində nasosun xarakteristikasına təsiri müxtəlifdir. Hidravlik FİƏ mərkəzdənqaçma nasoslarında ns-in qiymətinin artması ilə artır, mexaniki FİƏ isə diskdə sürtünmənin azalması hesabına artır.

Cədvəl 3 - də verilən qiymətlərə əsasən şəkil 10 - da qrafik verilmişdir.

Qrafikdən göründüyü kimi ns-in qiymətinin 10...120 arasında artması ilə maksimum FİƏ su və ya özlu maye vurduqda artır. Özlü maye vuran mərkəzdənqaçma nasoslarında işçi çarxın pərlərinin çıxışda mailliyi adətən

, d2 - azalır, n – dövrlər sayı və ns artırılır. Bununla FİƏ, Q, H, ns az olan nasoslara nisbətən artır.

o602 =β

Tədqiq etdiyimiz konsol tipli 4K-6 nasosun parametrləri: – işçi çarxın xarici diametri d2 = 272 mm, – daxili diametri d1 = 100 mm.

Sınaqlar n = 740, 980 və 1480 dövr/dəq aparılmışdır. Cədvəl 4-də sınaq nəticələri və formullara (3), (7) və (10)-a əsasən hesabatlar verilmişdir.

Şəkil 11-də 4K-6 tipli nasosun optimal FİƏ, işçi çarxın diametri və vurulan mayenin özlülüyündən asılılıq qrafiki verilmişdir. Su ilə işlədikdə

optη dəyişməz qalır, özlü maye ilə işlədikdə isə dövrlər sayının 740 - dan 1480 dövr/dəq dəyişdikdə FİƏ azalır. Bu əsasən hidravlik itki və disk sürtünməsi itkisi ilə əlaqədardır.

Cədvəl 3

Nasos, n dövr/dəq ν, sm2/s η max ns

740 0,01 0,675 43,0

980 0,01 0,685 51,5

1480 0,01 0,698 45,3

740 3,69 0,431 45,0

980 3,69 0,406 56,0

4К-6

1480 3,69 0,357 51,0

0,01 0,73 65,5 8МС7×10 1475

2,48 0,38 66,1

0,01 0,82 118

0,48 0,76 105

1,0 0,72 102

1,35 0,64 108

2,5 0,59 102

4,45 0,50 105

HM2500-230 1450

6,6 0,42 114

ηmax

ns ns

Şəkil 10. 4K-6, 8 MC7x10 və HM 2500-230 tipli nasosların su və neftlərlə işləyərkən ηmax = f(ns) asılılığı, n = 1475...1480 dövr/dəq : = 2,48 3,69 2/ ● – su x – ν ... sm san

Cədvəl 4

4K-6 nasosu üçün hesabatın nəticələri

Eksperimentə əsasən optimal qiymətlər Düstura əsasən

hesablama qiymətləri

Suda Özülü mayedə ν = 3,69 sm2/san n,

dövr/dəq

Q, dm3/san Н, m η

Q, dm3/san Н, m η

(3) (7) (10)

740 6,6 5,85 0,693 4,09 4,77 0,43 49,5 13,6 49

980 8,4 10,3 0,685 6,95 7,68 0,40 57 15,4 56

1450 13,2 25,8 0,698 8,06 18,37 0,357 53 14,6 52

ηopt

dövr/dəq

Şяkil 11. 4K-6 tipli nasosun optimal FİƏ dövrlяr sayından vя vurulan neftin özlülüyündən asılılığı

○ – su; x – sənaye yağ, t = 20ºC, ν = 3,69 sm2/san

5. NASOSUN SIFIR MƏHSULDARLIQDA (Q = 0) YARATDIĞI BASQI H0

Müxtəlif müəlliflərin sıfır məhsuldarlıqda yaratdığı basqının maye özlülüyündən asılılığı barədə olan fikirləri fərqlidir [13, 14, 15, 16].

Cədvəl 5-də 6MC6x9 və 8MC7x10 tipli nasoslar üçün Q = 0 qiymətdə basqının H0 təyin edilməsi üçün aparılan eksperimentin nəticələri verilmişdir [14].

Seksiyalı nasoslarda Q = 0 halı üçün nasoslarda istiqamətləndirici aparatın olması ilə əlaqədar H0 ≠ const olur. Bu fakt əvvəllər aparılan tədqiqatlarda da qeyd edilmişdir [12, 14, 16]. Lakin bu tədqiqatlarda aparılan sınaqların nəticələri ümumiləşdirilməmiş və aşağıdakı asılılıq şəkilində verilmişdir.

)(0 su

H

su

o fHH

ννν =

R.İ.Şişenko [14] maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 halında

basqının – H0 azalmasını belə izah edir: çıxış xəttinin bağlı vəziyyətində nasosun işçi çarxının fırlanması nəticəsində çarxın kanalında, istiqamətləndirici aparatda intensiv maye hərəkəti əmələ gətirir və bu hərəkətin saxlanması üçün hətta siyirtmə bağlı olduqda müəyyən enerji sərf olunur.

Şəkil 12-də MC və K tipli nasosların sınaqlarda alınan nəticələr

əsasında ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

su

H

suo

o fHH

ννν

asılılığının qrafiki verilmişdir.

Mərkəzdənqaçma nasosları üçün oxşarlıq nəzəriyyəsini tətbiq etdikdə, məsələn, nasosun su ilə işlədikdə xarakteristikasını daha özlü maye üçün hesabladıqda, başlanğıc basqının - H0 dəyişməsi nəzəri və praktiki əhəmiyyət kəsb edir.

[12, 13, 17, 18] işlərdə göstərilir ki, spiral çıxışlı mərkəzdənqaçma nasoslarında Q = 0 halı üçün basqı H0 maye özlülüyündən asılı olmur. [17] işdə alınan nəticələrə istinad edərək [18] işinin müəllif tərəfindən səh. 43-də qeyd edilir ki, bir tərəfli maye çıxışı olan spiral nasoslardan fərqli olaraq, ikitərəfli maye çıxışı olan spiral mərkəzdənqaçma nasoslarında Q = 0 olduqda, basqı H0 - maye özlülüyünün artması ilə bir qədər azalır.

Cədvəl 5

Q = 0 olduqda H0 basqısının eksperimentə əsasən nəticələri

Basqı H0, m, Q = 0 olduqda

Nasos Neftin sıxlığı, ρ, kq/m3 Neftin özlülüyü,

ν, sm2/s su neft

6МС6×9 880 0,68 420,0 404,4

8МС7×10 845 0,62 680,0 667,4

8МС7×10 905 1,32 680,0 630,3

8МС7×10 912 2,48 680,0 605,3

suo

o

HH

ν

su

H

νν

)(0 su

H

su

o fHH

ννν =Şəkil 12. asılılıq qrafiki

○ – 8 MC-7x10 tipli nasos; x – 6 MC-6x9 tipli nasos; ● – 2K-6 tipli nasos

[18] alınan bu nəticələr aparılan eksperimentlərlə [20] işdə təsdiq edilmişdir. Bu aparılan eksperiment nəticəsində Q = 0 olduqda 8HD6x1 (iki tərəfli maye girişi və spiral atqı xətti olan nasos) tipli nasoslarda maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 halı üçün basqı H0 - bir qədər azalır (v = 1,7 sm2/ san, H0 = 108 m; v = 1,32 sm2/ san, H0 = 100 m).

Basqının azalmasını spiral çıxışlı və iki tərəfli girişi olan mərkəzdənqaçma nasoslarında gövdə ilə işçi çarxın topunun giriş dəliyi üzərində iki ədəd konstruktiv ara boşluğunun olması ilə izah etmək olar. Lakin birtərəfli çıxışı olan spiral atqı xətti olan nasoslarda isə bir ədəd belə ara boşluğu vardır. Ara boşluqlarının eni hər iki nasosda eynidir. Lakin onların en kəsik sahələri müxtəlifdir, yəni birinci tip nasoslarda çoxdur. Ona görə də iki tərəfli çıxışı olan mərkəzdənqaçma nasoslarda çıxışda, siyirtmənin bağlı olduğu halda daxili sızma çox olacaq.

Sızmanın çox olması nasosun daxilində maye sirkulyasiyasını bərpa etmək üçün böyük basqı olmasını tələb edir. Bu isə başlanğıc basqının H0 azalmasına səbəb olur.

6. 2K-6 KONSOL TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARIN PARAFİNLİ NEFTLƏ İŞLƏMƏSİ

Ədəbiyyatlardan ns ≤ 80 olan nasosların özlü mayelərin vurulmasında istifadə edilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli olmadığı qeyd edilir. Lakin, bu nasosların kompakt və kiçik əndazə ölçülərə malik olması praktikada bu nasoslardan geniş istifadə edildiyini təsdiq edir.

Mədən şəraitində parafinli neftin yığılması və nəql edilməsi aparılan sınaq işlərinin müsbət nəticələri [22] kimi göstərmək olar.

Bu fəsildə bu işin bəzi nəticələrindən istifadə edilmişdir. Aparılan tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, itigetmə əmsalının (ns ≤ 60) kiçik qiymətlərində parafinli nefti nasosa gətirmək şərti ilə bərkimə temperaturundan aşağı temperaturda olan parafinli nefti mərkəzdənqaçma nasosu ilə vurmaq - nəql etdirmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, [23] işin nəticəsində verilən təkliflərə əsasən belə nasosların optimal FİƏ su ilə işləyən zaman FİƏ 50%-dən az olmasın. Aparılan sınaq işlərində [22] bu şərt ödənilir.

Parafinli neft nyuton mayelərinə aid deyil. Şəkil 13, 14, 15 və 16 maye özlülüyünün və başlanğıc yerindən tərpətmə gərginliyin τ0 temperaturdan asılılıq qrafiki verilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi 8...120S temperatur arasında neftin özlülüyü birdən-birə azalır, τ0 - isə tədricən 24 Pa-dan 1,5 Pa qədər azalır. Bu, temperaturun 10o S - dən 300 S – yə qədər artırılması zamanı müşahidə edilir.

2K-6 tipli nasosun xarakteristikası şəkil 17, 18, 19, 20, 21, 22-də göstərilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi özlülüyün artması ilə optimal FİƏ azalır və az məhsuldarlıq tərəfə meyl edir. Q = 0 olan hal üçün basqı H0 su üçün olan basqıdan az olur.

2K-6 tipli nasoslar üçün şərt (13) təmin edilir. nq, ns, ns , m- hesablanmış qiymətləri və H0 (şərt 13) cədvəl 16-da

verilmişdir. 1 saylı neft nümunəsi susuzlaşdırılmışdır, nümunə 2 isə tərkibində su olan neftdir.

Cədvəl 6 və 7-dən göründüyü kimi mayenin özlülüyü artdıqca itigetmə əmsalı azalır və m- əmsalı azalır (13).

Başlanğıc basqı H0 özlü mayeləri vurduqda suya nisbətən bir qədər azalır. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd edilmişdir.

v, sm2/san

t, oS Şəkil 13. Neftin kinematik özlülüyünün temperaturdan

asılılığı, nümunə 1.

Parafinli neft, ρ = 926 kq/m3; su – 23,7%; Parafinin bərkimə temperaturu 20ºS

τ, Pa

t, oS

Şəkil 14. Neftin τ = f(t) asılılığı (nümunə 1).

v, sm2/san

t, oS

Şəkil 15. Neftin kinematik özlülüyünün temperaturdanasılılığı ν = ф(т), nümunə 2.

Parafinli neft, ρ = 901 kq/m3; su – 2%;

Parafinin bərkimə temperaturu 23ºS

τ, Pa

ot, St,oS

Şəkil 16. Neftin τ = f(t) asılılığı (nümunə 2).

Cədvəl 6 nq, ns, , m и Н0 hesabat nəticələri 'sn

Mayenin

parametrlçəri Əmsallar t°С

ρ, кг/м3 ν, см2/с

Qopt, dm3/san Нopt, m Н0, m

Başlanğıc basqıların

fərqi ν0H−

B0H m nq ns 'sn

18 1000 0,01 7,35 29 34,67 - - 19,9 72,7 59,1

30,2 920 0,22 7,14 27,5 33,65 1,02 0,98 20,3 71,2 60,9

29 921 0,28 7,32 27,38 33,27 1,4 1,004 20,7 73,0 62,7

20 926 0,50 7,04 28,9 32,07 2,9 0,94 19,6 68,3 59 15,

neft nümunə1

908 0,63 6,62 29,3 33,97 0,7 0,89 18,7 65 55,9

15, neft

nümunə 2 909 0,90 5,88 29,9 32,79 1,88 0,84 17,8 61,3 53,2

20 870 0,36 6,75 28,8 33 1,6 0,98 19,5 71,3 56,9

14 876 1,0 6,8 27,2 33 1,6 0,97 19,3 70,3 57,7

130 870 0,29 7,08 28,2 33,6 1,0 1,004 20 73 57,6

Cədvəl 7

2K-6 tipli nasosun neftlə və su ilə işləyərkən yaratdığı başlanğıc basqıların nisbəti

t, °С ν, sm2/san Neftin özlülüyünün

suyun özlülüyünə olan nisbəti

Neftlə və su ilə işləyərkən yaratdığı başlanğıc basqıların

nisbəti

30 0,22 22 0,97

29 0,23 23 0,96

16 0,73 73 0,97

14 0,78 78 0,94

20 0,36 36 0,95

14 1,0 100 0,95

30 0,29 29 0,97

H, m

Şəkil 17. 2K-6 tipli nasos ● – su;

x – neft, nümunə 1, ρ = 921kq/m3, ν = 9,28 sm2/san

Q, dm3/san

η

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 18. 2K6 tipli nasosun xarakteristikası ● – neft, nümunə1, ρ = 926 kq/m3, ν = 0,45 sm2/san; x – neft, nümunə1, ρ = 908 kq/m3, ν = 0,62 sm2/san; ○ – neft, nümunə 2, ρ = 909 kq/m3, ν= 0,82 sm2/san.

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 19. 2K-6 tipli nasos. x – su • – neft nümunə1, ρ = 920 kq/m3, ν = 0,22 sm2/san

η Q, dm3/san

H, m

η

Q, dm

Şəkil 20. 2K-6 tipli nasos x – su ●– neft, t =30ºC, ρ = 870 kq/m3, ν = 0,29 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

3/san

H, m

η

Q, dm

Şəkil 21. 2K-6 tipli nasos x – su ● – neft, t = 14ºC, ρ = 876 kq/m3, ν = 1,0 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

3/san

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 22. 2K-6 tipli nasos x – su ● – neft, t =24ºC, ρ = 870 kq/m3, ν = 0,36 sm2/san, parafinin bərkimə temperaturu 20ºC

7. 4HDB TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ n = 1450 dövr/dəq SINAĞI [24]

[24] saylı işdə aparılan eksperimentlərin nəticələri verilmişdir. Sınaq optimal stenddə mərkəzdənqaçma nasoslarının sınağı üçün olan bütün tələbləri yerinə yetirmək şərtilə aparılmışdır. Temperaturun neftin xassələrinə təsirini azaltmaq məqsədilə eksperiment bir saat ərzində yerinə yetirilmişdir. Sınağın aparılma müddətinin azaldılması neftin temperaturunun 0,50 C-dən çox artmasına imkan verməmişdir.

Buxarlanmadan yaranan itki hermetikləşmə vasitəsilə azaldılmışdır. Eksperimentin nəticələri (şəkil 23) qrafiklərdə verilmişdir. Şəkil 23-də verilmiş qrafiklərdən aşağıdakı nəticələrə gəlirik:

1. Maye özlülüyünün 0,729 sm2/san qədər artırılması ilə FİƏ azalır və az məhsuldarlıq tərəfə sürüşür. Bu sınaqlar təsdiq etdi ki, şərt (11) pozulur;

2. Maye özlülüyünün artması ilə Q = 0 olduqda başlanğıc basqı H0 – azalır. Özlülük v = 0,01 sm2/san olduqda H0 = 26,75 m olur, v = 0,729 sm2/san olduqda isə H0 = 23,48 m.

Bu nasos üçün cədvəl 8-də verilmiş təcrübi nəticələri hesablanmış nq, ns, və ns, cədvəl 9 və 10 verilmişdir. Cədvəl 10-dan göründüyü kimi 4HDB tipli su və iki müxtəlif sıxlıqlı və özlülü mayedə işlədikdə eksperimentin nəticələri formula (11)-də verilən şərtləri təsdiq etmir. Bu nasos üçün (13)-də verilən şərtlərdən istifadə edilməlidir. Düzəliş əmsalı m cədvəl 10-da verilmişdir.

Cədvəl 8

Su və müxtəlif özlülüklü neftlə işləyən 4HDB tipli nasoslar üçün keçirilən eksperimentlərin nəticələri

Verim Q, dm3/san Basqı Н, m FIƏ η

Q, dm3/san Н, m η

Q, dm3/san Н, m η

Su, ρ =1000 kq/m3, ν = 0,01sm2/san Neft, ρ = 882kq/m3, ν = 0,212sm2/san Neft, ρ = 888 kq/m3, ν = 0,729sm2/san 0 26,75 0 0 23,86 0 0 23,48 0

1,01 26,70 0,05 1,86 23,86 0,06 3,68 23,61 -

8,11 26,0 0,29 6,44 24,02 0,22 8,27 23,74 0,11

15,03 26,5 0,38 11,53 24,02 0,31 13,42 23,47 0,21

22,78 24,31 0,51 15,78 23,80 0,40 16,13 23,47 0,31

26,54 23,62 0,54 18,19 23,61 0,42 19,77 22,81 0,37

30,30 22,61 0,56 28,75 21,43 0,51 26,86 20,93 0,44

32,56 21,46 0,54 32,96 19,63 0,49 29,32 20,21 0,45

34,79 20,86 0,54 36,19 17,56 0,46 33,01 18,02 0,46

36,83 19,89 0,55 36,68 16,63 0,44 35,75 15,49 0,36

37,72 19,88 0,56 37,86 16,27 0,45 38,75 13,94 0,36

39,93 18,14 0,93 38,39 15,24 0,42

42,06 16,29 0,44 39,07 13,17 0,35

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 23. 4HDB tipli nasos; n = 1450 dövr/ dəq ● – su х – neft, ρ = 882 kq/m3, ν = 0,212 sm2/san ○ – neft, ρ = 888 kq/m3, ν = 0,729 sm2/san

Cədvəl 9

4HDB tipli nasos üçün hesabatın nəticələri

Nasos n , dövr/dəq ρ,

kq/m3 ν,

sm2/san Qopt,

dm3/san Нopt,

m η, FİƏ

1000 0,01 37,72 19,88 0,56 882 0,212 28,75 20,43 0,51 4HDB 1450 888 0,729 33,01 18,02 0,46

Cədvəl 10 4HDB tipli nasos üçün hesabatın nəticələri (ardı)

Əmsallar

Nasos n, dövr/dəq ρ,

kq/m3 ν,

sm2/san nq ns 'sn m 1000 0,01 21,8 79,6 68,2 - 882 0,212 18,1 65,1 53,2 0,82 4HDB 1450 888 0,729 21,4 78,1 63,1 0,98

8. 4 HDB TİPLİ MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ QAZIMA MƏHLULLARLA İŞLƏMƏSİ

4 HDB tipli nasoslarla aparılan sınaq işində qazıma məhlulu istifadə edilmişdir (sıxlığı 1310 kq/m3-dən 1530 kq/m3 qədər, özlülüyü 4,8…7,5 sPz və τ = 0,05…0,12 q/sm2 )

Eksperimentin nəticələri qrafik şəklində H = ƒ(Q) verilmişdir, burada H metr su sütunu ilə verilmişdir.

Nasosun çıxışında adətən basqı vurulan mayenin sütunu ilə verilir. Bu nasosun faydalı gücünü və FİƏ sadə üsul ilə təyin etmək imkanı verilir. Şəkil 24-də H – Q qrafikində nasosun atqı xəttində basqı metrlə vurulan maye sütunu ilə verilmişdir.

Qrafikdən görünür ki, Q = 20 dm3/san qiymətinə qədər basqının qiyməti su və qazıma məhlulu üçün praktiki olaraq bir-birinə uyğun gəlir. Q > 20 dm3/san qiymətlərində basqı qazmaq məhlulunda azalmağa başlayır.

H, m

Q, dm3/san

Şəkil 24. ◊ – su;● – qazıma məhlulu, ρ = 1310 kq/m3; η = 6,5 sP, τ0 = 0,053 q/ sm2

х – qazıma məhlulu, ρ = 1370 kq/m3; η = 7,5 sP, τ0 = 0,073 q/ sm2 Δ – qazıma məhlulu, ρ = 1450 kq/m3; η = 4,8 sP, τ0 = 0,11 q/ sm2 ○ – qazıma məhlulu, ρ = 1550 kq/m3; η = 6,3 sP, τ0 = 0,126 q/ sm2

x – H0 = 26,8; ◊ – 27,11, ● – H0 = 27 m, x – H0 = 26,8; Δ – H0 = 27

9. MAGİSTRAL NEFT KƏMƏRLƏRİ İLƏ NEFT NƏQL EDƏN MƏRKƏZDƏNQAÇMA NASOSLARININ HİDRAVLİK

GÖSTƏRİCİLƏRİNİN TƏDQİQİ

Bu bölmədə magistral neft kəmərləri ilə neftin nəql edilməsi işində sınaqdan keçirilən mərkəzdənqaçma nasoslarının göstəricilərindən istifadə edilmişdir [27, 28, 29].

Bu sınaq nəticələri su və neft vuran nasoslar üçün xüsusi dövrlər sayını və itigetmə əmsalını təyin etmək üçün istifadə edilmişdir. Məqsəd (11) və (13) şərtlərin bizim təklif etdiyimiz metodika ilə yerinə yetirilməsini yoxlamadan ibarətdir. Bununla HMП 2500-74, HM7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərini təyin etmək mümkün olar.

9.1. HMП2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.

nq, ns, n's əmsallarının qiymətləri cədvəl 11-də verilmişdir. Bu nasos üçün şərt (11) qəbul edilmişdir, şərt (13) isə aşağıdakı kimi

yazılmalıdır:

43

1

2

43

1

1

H

Q

H

Qm

ρ=

burada: ρ = 0,85 (neft üçün nisbi sıxlıqdır); Q1, H1 – nasosun optimal məhsuldarlığı və basqısıdır; Q2, H2 - neft vurduqda optimal məhsuldarlıq və basqıdır (şəkil 25).

9.2. HM 7000-210 və 16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasoslarının hidravlik göstəricilərinin tədqiqi.

HM7000-210 tipli nasos nefti magistral kəmərlə vurmaq üçündür. Nasos iki maye girişi olan bir işçi çarxdan ibarətdir. İşçi çarxın xarici diametri d2 = 480 mm (nominal ölçü). Nasoslara dəyişdiriləbilən rotorlar 0,5 Qnom və 0,7 Qnom verimə uyğun əlavə edilmişdir. Sınaq nəticələri [28] cədvəl 12-də verilmişdir

Nasosun xarakteristikası Q – H d2 = 480 mm və d2 = 240 mm işçi çarxlar üçün şəkil 26 və şəkil 27 verilmişdir.

Nasosun dəyişən rotorlar üçün parametrləri cədvəl 13-də verilmişdir.

H, m

Q, dm3/san

Q, dm3/san

,

Şəkil 25. HMП 2500-74 tipli nasos x – su ● – ν = 0,1 sm2/san, ρ = 853 kq/m3

H, m

Q, dm3/san Şəkil 26. HMП 7000-210 tipli nasos ● – neft, ν = 0,15 sm2/san, ρ = 860 kq/m3,

η

H, m

η

Q, dm3/san

Şəkil 27. HM 1000-210 tipli nasos, 0,5 Qnom rotorla. ● – neft, ν = 0,5 sm2/san, ρ = 860 kq/m3,

Cədvəl 11 НМП 2500-74 tipli mərkəzdənqaçma nasoslar üçün

nq, ns və əmsallar sn′

maye əmsallar Nasos, n

dövr/dəq ρ, kq/m3 ν, sm2/san nq ns 'sn m

1000 0,01 23,3 85 73,2 - НМП2500-74 1000 857 0,1 31 104,3 89,5 1,23

Cədvəl 12

НМ7000-210 tipli nasosun sınaq nəticələri

Parametrlər Su ilə işlədikdə Neftlə işlədikdə, ρ = 800 kq/m3, ν = 0,15 sm2/san

Verim , dm3/san 1940 1940

Basqı , m 208 208

n, dövr/dəq 3000 3000

FİƏ 0,89 0,87

Табл.13 НM7000-210 tipli dəyişən rotorlu nasosun sınaq nəticələri

Rotor 0,5 Qnom Rotor 0,7 Qnom

Parametrlər Su ilə işlədikdə

Neftlə işlədikdə ρ = 800kq/m3

ν = 0,15sm2/san

Su ilə işlədikdə

Neftlə işlədikdə ρ = 800 kq/m3

ν = 0,15 sm2/san

n, dövr/dəq 3000 3000 3000 3000 Verim Q, dm3/san 970 970 1385 1385

Basqı, m 215 214 205 200

FİƏ 0,80 0,785 0,86 0,82

16HD10x1 tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün su ilə və iki müxtəlif özlülüklü neftlə işlədikdə xarakteristikası şəkil 28 verilmişdir. Bu nasosun işçi çarxı ikitərəfli maye girişinə malikdir, d2 = 300 mm.

H – Q və η – Q əyriliyinin qarşılıqlı yerləşməsini analiz etdikdə görünür ki, vurulan mayelərin özlülüyü artdıqca basqı xarakteristikası H – Q aşağı düşür və optimal FIƏ aşağı məhsuldarlıq istiqamətinə sürüşür. 16HD10x1 model tipli nasoslar üçün şərt (13) ödənilir.

Cədvəl 14-dən göründüyü kimi HM7000-250 tipli nasos vasitəsilə sıxlığı 860 kq/m3, kinematik özlülüyü 0,15 sm3/san qədər olan neft üçün hidravlik hesabatlarda şərt (11), 16HD10x1 model nasoslar üçün isə şərt (13)-dən istifadə edilməlidir.

Hesabatlar vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, özlülüyü v < 2,5 sm3/san olan neft üçün düzəliş əmsalı m = 0,96-dır. Şəkil 30-da HM7000-230 tipli nasoslar üçün itigetmə əmsalı ns ilə işçi çarxın diametrinin d2-nin kiçildilmiş diametrində Q - nın asılılığı qrafiki verilmişdir. Qrafikdən göründüyü kimi d2 diametrin kəsib kiçildilməsi ilə nominal məhsuldarlıq (Qnom) azalır və buna uyğun olaraq itigetmə əmsalı ns –də azalır.

Özlülüyü 2,5 sm3/san qədər olan neft üçün əmsal m (şərt (13)) praktiki olaraq dəyişməz qalır.

H, m

η

Q, dm

Şəkil 28. 16HD10X1 tipli nasos ● – su x– neft, ρ = 858 kq/m3, ν = 1,0 sm2/san, ○– neft, ρ = 860 kq/m3, ν = 2,5 sm2/san, n = 1450 dövr/dəq, d2 = 300 mm

3/san

Şəkil 29. 4K-6; HM 2500-230; 16HD-10x1

tipli mərkəzdənqaçma nasosları üçün k əmsalının ns-dən asılılıq qrafiki.

Q nom

Şəkil 30. İşçi çarx yonduqda ns əmsalının nasosun verimindən asılılığı.

Nasos HM 7000x210

1,0 0,7Qnom0,5Qnom

Cədvəl 14

HM7000-210 və 16HD10×1 mərkəzdənqaçma nasosların nq, ns və sn′ əmsallarının təyini

Əmsallar nq ns sn′

İşləyir İşləyir İşləyir Nasos Parametrlər Q/Qnom Su ilə

işlədikdə

Neftlə işlədikdə,ρ = 860 kq/m3, ν = 0,5 sm2/san su ilə

neft ilə su ilə

neft ilə su ilə

neft ilə

m

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q, dm3/san 1 1940 1940

Н, m 1 208 208 n, dövr/dəq 1 3000 3000

FİƏ 1 0,89 0,87

95,9 95,9 350 350 298 298 1

Q, dm3/san 0,5 970 970

Н, m 0,5 215 214 n, dövr/dəq 0,5 3000 3000

НМ7000-210

FİƏ 0,8 0,8 0,785

37 37 135 135 116 116 1

14 saylı cədvəlin davamı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Q,

dm3/san 0,7 1385 1385

H, m 0,7 205 200 n,

dövr/dəq 0,7 3000 3000 НМ7000-210

η 0,7 0,86 0,82

46 46,8 167,9 158,5 144 135 0,94

Q, dm3/san 1 900

800 (ρ = 858

kq/m3; ν = 1,0 sm2/san)

Н, m 1 27 630 n,

dövr/dəq 3000 3000 3000

16HD10x1

η 1 0,86 0,50

81,7 89 298 285 255 244 0,95

Q, dm3/san 1 900

650 (ρ = 860

kq/m3

ν = 2,5 sm2/san)

Н, m 1 27 21 n,

dövr/dəq 1 3000 3000

16HD10x1

η 1 0,86 0,45

81,7 84,2 298,1 285 255,7 245 0,95

ƏLAVƏLƏR

Əlavələr siyahısı:

Əlavə 1 Özlü mayelər üçün nasosların xarakteristikalarının yenidən hesablanması

1-1. M. D. Ayzenşteyn üsulu 1-2. Özlü mayelərin nəql edilməsi barədə mülahizələr (M. D. Ayzenşteynə görə)

Əlavə 2 Nasosların əvəzlənmə cədvəli

Əlavə 3 K tipli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 4 X tipli nasoslar

Əlavə 5 AX tipli nasoslar

Əlavə 6 KM tipli monobloklu elektrik mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 7 D tipli nasosları

Əlavə 8 ЦН, ЦНС, ЦНСс tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 9 ЦНС (Г;К) tipli çoxpilləli mərkəzdənqaçma nasosları

Əlavə 10 ЦНС (H, M) tipli çoxpilləli nasoslar

Əlavə 11 Neft məhsulları kəmərlərin nasosları

Əlavə 12 Neft kəmərlərinin qidalandırıcı nasosları

Əlavə 13 Beynəlxalq Ölçü Vahidləri (Sİ). Müxtəlif sistemlərin vahidlər arası əlaqələri.

13-1. Müxtəlif sistemlərin ölçü vahidlərini Beynəlxalq ölçü vahidləri sisteminə çevirmək üçün cədvəl 13-2. Təzyiq ölçü vahidlər arasındakı əlaqələr

Əlavə 14 Müxtəlif mayelərin fiziki və kimyəvi xassələri

14-1. Müxtəlif mayelər üçün həcmi elastiklik modulu 14-2. Müxtəlif mayelərin doymuş buxarlar təzyiqinin temperaturdan asılılığı, 14-3. Müxtəlif mayelər üçün sıxlığın və kinematik

özlülüyün orta qiymətləri

ƏLAVƏ 1

ÖZLÜ MAYELƏR ÜÇÜN NASOSLARIN XARAKTERİSTİKALARININ YENIDƏN HESABLANMASI

1. 1. M. D. AYZENŞTEYN ÜSULU Mərkəzdənqaçma nasosları ilə özlülüyü sudan çox olan mayelər

vuran zaman nasosun xarakteristikası özlülükdən asılı olaraq dəyişir. Özlülüyün artması ilə basqı və məhsuldarlıq FİƏ-nın optimal nöqtəsində azalmağa başlayır. Bunun əsas səbəbi nasosun atqı xəttində sürtünmə nəticəsində yaranan itkinin artması olur. Gücün artması isə işçi çarxda sürtünmə itkisinin çoxalması nəticəsində baş verir.

Özlü maye vuran mərkəzdənqaçma nasoslarının işini analiz etdikdə nasosun xarakteristikasının dəyişməsi təqribi olaraq düzəliş əmsalı vasitəsilə nasosun su ilə işlədikdə alınan xarakteristikası əsasında hesablanır.

ns-in müxtəlif qiymətlərinə (50-dən 130-qədər) malik olan mərkəzdənqaçma nasoslarının suda və özlü mayelərdə sınaq nəticələri (şəkil1 Ə. 1-1) düzəliş əmsalları KQ, KH, Kη Reynolds ədədinin Re funksiyası kimi əyrilər şəklində verilmişdir. Reynolds ədədi aşağıdakı tənlik şəklində ifadə edilə bilər

νcDRe =

burada: D – xətti ölçüdür, m; c – sürətdir, m/san; ν – kinematik özlülükdür, m2/ san

Sürət c 22D

Q nisbəti ilə mütənasib olduğu üçün Reynolds ədədini

Re nasosun məhsuldarlığı ilə və ekvivalent diametr Dekv ilə ifadə oluna bilər.

νekvnorm

e DQ

R =

burada: Qnorm – optimal FİƏ nöqtəsində nasosun məhsuldarlığıdır, m3/san; Dekv – metrlə, aşağıdakı tənlikdən təyin edilə bilər:

Şəkil Ə.1-1. Sudan özlü mayeyə keçdikdə nasos xarakteristikalarını təkrar saymaq üçün əmsallar. 1,5 – Ayzenşteyn; 2 – Suxanov; 3 – İppen və 4 – Stepanovun verilənlərinə əsasən.

kbDDekv 222

4π

π= ,

burada D2 – işçi çarxın xarici diametridir, m; b2 – atqıda kanalın enidir, m; k – çarxın çıxışında pərlərin təsirlə kəsiyin sıxlaşdırma əmsalıdır;

kbDDekv 224π= . Suda keçirilən sınaqlar nəticəsində alınan nasosun xarakteristikasının

özlü mayeyə yenidən hesablanma aşağıda göstərilən metodikası təcrübə vasitəsilə təsdiq olunmuş fikirlərə əsaslanır:

1) Dövrlər sayının sabit qiymətlərində özlülüyün artması ilə xarakteristika Q – H aşağı düşür, optimal FİƏ nöqtəsində itigetmə əmsalı dəyişməz qalır, yəni aşağıdakı şərt ödənilir:

2/3

2

1

2

1⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛=

HH

QQ ,

burada «1» və «2» indeksi müxtəlif özlülüyə malik olan mayelərə aiddir. 2) Sabit dövrlər sayında dəyişən özlülükdə xarakteristika Q – H aşağı

düşür, lakin Q = 0 olduqda basqı dəyişməz qalır. Beləliklə Q – H xarakteristikasının əyrisinin dikliyi özlülüyün artması ilə artır.

3) Dövrlər sayı sabit qaldıqda nasosun özlü maye vurduqda məhsuldarlığın geniş hədlər arasında tələb olunan güc artımı mütləq qiymətdə olduğu kimi qalır.

4) Oxşarlıq qanunları müxtəlif özlülüklü mayelərin vurulmasında öz qüvvəsini saxlayır, eyni zamanda xarakteristikanın yenidən hesablanma nəticələri kiçik dövrlər sayından böyük dövrlər sayına keçdikdə həqiqi qiymətlərdən az olacaq. Bu onunla əlaqədardır ki, dövrlər sayı artdıqca Reynolds ədədi Re artır və beləliklə KQ, KH, Kη əmsallarının qiymətləri də artır.

Nasosun xarakteristikasının böyük dövrlər sayından kiçik dövrlər sayına keçməklə hesabladıqda sınaq nəticələrinə nəzərən alınan qiymətlər artıq olacaqlar.

Optimal rejimdə nasosun özlü mayelər üçün parametrlərini aşağıdakı kimi hesablamaq olar;

suQQKQ =ν

suH HKH =ν

suK ηη ην =

KQ, KH, Kη əmsalları şəkil Ə.1-1-dən sınaq nəticələrinə görə qurulan Re asılılığı əyrilərindən götürülməlidir.

Şəkil Ə.1-2 suda (1) və özlü mayelərdə (2), (3) işləyən nasosun xarakteristikalarının müqayisəsi verilmişdir.

Verilmiş basqıda işçi çarxda sürtünmə itkisi artır. Bu eyni çevrəvi sürətdə əsasən diametrin artmasından daha çox asılıdır. Odur ki, nasos vasitəsilə özlü mayeləri vurduqda FİƏ artırmaq üçün dövrlər sayını artırmağa çalışmaq lazımdır, yəni itigetmə əmsalının böyük qiymətlərinə malik olan nasosları seçmək lazımdır. Odur ki, özlü mayelərin vurulması üçün ns ≥ 85 olan nasosları seçmək lazımdır. Adətən özlü mayelər vuran nasosların kipkəclərində sızma az olur. Odur ki, kipkəcin uzunluğunu azaltmaq lazımdır. Bununla sürtünməyə sərf olunan itkini azaltmaq mümkündür. Həmin məqsədlə işçi çarxın qalınlığını bir qədər azaltmaq məsləhət görülür.

Mayenin özlülüyü artdıqca nasosun sorma qabiliyyəti azalır. Lakin hal-hazırda nasosların su və özlü mayelər ilə işlədikdə buraxılabilən sorma hündürlüklərini müqayisə aparmaq üçün dəqiq tədqiqat nəticələri yoxdur.

1. 2. ÖZLÜ MAYELƏRİN NƏQL EDİLMƏSİ

BARƏDƏ MÜLAHİZƏLƏR (M. D. AYZENŞTEYNƏ GÖRƏ)

1. Özlü mayeləri nəql etdikdə nasosun məhsuldarlığı, basqısı və

FİƏ aşağı düşür, tələb olunan güc isə artır. 2. Mayelərin kiçik özlülüyündə FİƏ azalması əsasən disk (işçi

çarx) sürtünmə itkisi nəticəsində baş verir. 3. Böyük məhsuldarlığa malik olan nasoslarda maye özlülüyünün

nasosun Q, H və η parametrlərinə təsiri daha az olur. 4. Eyni dövrlər sayında və itigetmə əmsalında su ilə işlədikdə

yüksək FİƏ malik olan nasos özlü mayedə də yüksək nəticələrə malik olur. 5. Böyük özlülüyə malik olan mayelərdə FİƏ aşağı olması

nəticəsində nisbətən kiçik məhsuldarlıqda nasosda mayenin hərarəti artır. Bunun nəticəsində mayenin özlülüyü azalır və bunun görə disk sürtünmə itkisi azalır.

6. Məlum olduğu kimi işçi çarxın diametrinin artması verilmiş çevrəvi sürətdə disk sürtünmə itkisini dövrlər sayının artmasına nisbətən

,m

sm2/san

su

, dm3/san

Şəkil Ə.1-2. Su (1) və özlülü maye (2 və 3) ilə işləyən nasosların xarakteristikalarının müqayisəsi.

daha böyük olur. Odur ki, özlü mayelər nəql etdirdikdə FİƏ artırmaq üçün nasosun dövrlər sayını artırmağa və mümkün qədər xüsusi itigetmə əmsalı böyük olan nasoslardan istifadə etmək lazımdır.

7. Özlü mayeləri mərkəzdənqaçma nasosları vasitəsilə nəql etdirdikdə xüsusi itigetmə əmsalı ns = 85…100 arasında olan naso