MAKEDONSKI JAZIKZA PETTO ODDELENIE

DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје

373.3.016:811.163.3 (075.2)СЕВДИНСКА, ЉубицаМакедонски јазик за петто одделение : деветгодишно основно образование / Љубица Севдинска, Весна Настоска . - Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010.- 177 стр. : илустр. во боја ; 24 смISBN 978-608-006-81. Настоска, Весна [автор]COBISS.MK-ID 84091146

Автори:Љубица СевдинскаВесна Настоска

Рецензенти:Проф. д-р Благица Петковскапретседател

Митра Цилевскапроф. по македонски јазик

Билјана Гераспроф. по македонски јазик

Лектор:Љубица Севдинска

Илустратори:Симон КалајџиевМарко Манев

Компјутерска обработка:Владимир Младеновски

Издавач: Министерство за образование и наука за Република Македонија

Печати: Графички центар дооел, Скопје

Тираж: 15.500

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија бр.22-2431/1 од 26.04.2010 година се одобрува употребата на овој учебник

Pomina u{te edno mirno i spokojno leto vo koe u`iva{e.Stigna na pettata pateka od tvojot nagoren od kon uspehot, kontvojata sre}na idnina {to ti ja posakuvame site. Stigna napatekata dolga devet meseci!

Nie ti posakuvame i ovaa pateka da ja izodi{ lesno,zanimlivo i uspe{no. Se potrudivme so ovoj u~ebnik da ti goovozmo`ime toa. Odbravme sodr`ini {to }e go privle~at tvoe-to vnimanie i {to }e ja pottiknat tvojata tvore~ka mo}. Nie vonego te naso~uvame i pottiknuvame, a od tebe o~ekuvame da raz-misluva{, da donesuva{ samostojno svoi zaklu~oci, da sozda-va{, da otkriva{, da istra`uva{... Da predlaga{, da gi sogle-duva{ pri~inite i posledicite, da bara{ re{enija za proble-mite... A najmnogu od s¢, od tebe se bara da bide{ uporen. Samotaka }e go postigne{ ona {to e tvoja cel. I nikoga{ ne zabora-vaj deka sorabotkata so tvojot u~itel i tvoite sou~enici e edenod va`nite uslovi za uspeh.

Avtorite

SRE]NO, DRAG U^ENIKU!

4

5

^EKORAM GORDO NA PATEKATADOLGA DEVET MESECI

Kako se ~uvstvuva{e pred da trgne{ na u~ili{te na prviot u~ili{ten den?Zo{to?

SEPTEMVRISKI NAPEVI

Koga septemvri predpragot u~ili{ten }e ve sretne,

so radost }e ve pozlatii lice }e vi svetne.

Septemvri }e znaeda se pogri`i za sekoe dete

i bezbroj novidrugarstva da splete!

Septemvri, toj mesec ~udesen, zlatenne zna~i samo prv u~eben ~as.

Septemvri e radost i mil traen spomenza mene, za tebe, za site nas.

Ne plamnuva samo vo detskite gradivozbuda silna od prviot yvon.

Septemvri namamuva spomeni dragi,zanesuva v detstvo ko najubav son.

I vo denot koga so nasmev na licebrzate site na prviot ~as,

znajte deka bezbroj tatkovci i majki~ekorat v misli i ve sledat vas.

Pa i koga detstvoto }e ostane zad vasi damna pre~ekoren u~ili{ten prag

znajte toj septemvri }e ostane v spomeni }e vi bide beskrajno drag!

Gligor Popovski

6

RAZMISLI I ODGOVORI

Zo{to septemvri lice }e vi svetne?Kako septemvri plete drugarstva?

Na kogo mu e traen spomen? ^ii spomeni budi?Koga vie so radost }e se se}avate na septemvri?

Koe ~uvstvo najsilno go po~uvstvuva vo prviot del od pesnata? A vo vtoriot?

PLAN NA PESNATA

Koga }e gi odgovori{ pra{awata }e dobie{ plan na pesnata. Od odgovorite napravete zaedni~ki plan na tablata koj }e go prepi{e{ vo tetratkata.Za {to se zboruva vo pesnata?Poetski sliki: 1. [to plete septemvri?

2. [to namamuva septemvri? 3. Na {to vie }e imate spomen?

Poraka: Koi godini najmnogu se pametat?Osnovno ~uvstvo: ([to ~uvstvuva{ na prviot u~ili{ten den?)

NAU^I DOMA

Sekoj od vas treba da nau~i po edna strofa kako {to }e ve opredeli u~itelot. ]e recitirate vo grupi.Za svojata strofa nacrtaj slika.

7

DOSETI SE I ZAPI[IVO TETRATKATA

Koj jazik se vika maj~in jazik? Zo{to?Koj e tvojot maj~in jazik?Koj stranski jazik ti go izu~uva{ vo u~ili{teto?Koj drug stranski jazik si go slu{al i bi sakal da go izu~uva{?Pronajdi na Internet, so pomo{ na povozrasnite, kolku jazici se zboruvaat vo svetot.

VE@BI

Objasnete ja gornata misla za jazikot so pomo{ na tvojot u~itel.Narodot rekol deka jazikot e poostar od sabjata. Porazgovarajte so drugar~eto vo koj slu~aj mo`e jazikot da bide poostar od sabjata (sabja - vid oru`je vo forma na zakriven no`).Pronajdi u{te edna narodna pogovorka za jazikot i objasni kako ja razbira{.

JAZIKOT KAKO NAJSOVR[ENO SREDSTVO ZA OP[TEWE

ZAPOMNI

Lu|eto me|u sebe op{tat, komuniciraat so najsovr{enotosredstvo - jazikot.Jazikot e prirodno sredstvo za me|usebno razbirawe.

OP[TEWE - odr`uvawe navrska, kontakt so nekogo.

RAZGOVARAJTE SO DRUGAR^ETO

Kako op{tat, kako komuniciraat me|u sebe gluvonemite deca na prvata slika?Kako toa go pravat decata od vtorata slika?[to misli{, koi deca polesno }e se razberat - od prvata ili od vtorata slika? Zo{to taka misli{? Mo`e{ li ti da gi razbere{ gluvonemite deca?Na koj na~in ti komunicira{ so tvoeto drugar~e?

8

ISTRA@I PRED ^ASOT

Porazgovaraj so povozrasnite za 8 Septemvri 1991 godina, koga makedonskiot narod preku glasawe se izjasni za samostojna i nezavisna Republika Makedonija. Neka ti gi ka`at svoite se}avawa: - zo{to se glasalo; - kako se glasalo; - koga gi objavile rezultatite;- kakvo bilo raspolo`enieto me|u narodot;- koj ja so~inuval prvata vlada;- koj bil prviot pretsedatel na Republika Makedonija?Mo`e{ da koristi{ i dopolnitelna literatura.

MOJATA TATKOVINA

Na{ata tatkovina e smestena vo Evropa, na Balkanskiot Poluostrov, so imedrevno - staro, ima prekrasna lika, Republika Makedonija se vika. Mnogupati{ta niz nea vodat, mnogu patnici se zanele od ubavinite krasni i stanalenejzini obo`avateli strasni.

Vo centarot na Balkanot na{ata zemja gi rasposlala ubavinite svoi. I neznam koga e poubava, vo proletnite ili vo esenskite boi! Na istok na svojata sosetkaBugarija £ podava raka, a i so drugite da se dru`i saka. Topol nasmev kon jug naGrcija £ pra}a, pa na zapad kon Albanija pozdrav ispra}a. Na svojot severen sosedSrbija se nasmevnuva i kon Kosovo poglednuva.

Prekrasna si tatkovino mila, sred Balkanot gnezdo {to si svila. Na istokstari gramadni planini te {titat, na zapad mladi visoki planini te zagradile,so zelena {amija od gusti raznovidni {umi kako da se zabradile.

Tivko {umolat gorite i `uborat potocite. Istoriskata prikazna za tvoetovekovno postoewe na site generacii Vardar bez prestan im ja raska`uva, a zaodredeni periodi od tvojot `ivot i do den-dene{en se rasta`uva.

Gordo se vee makedonskoto crveno zname so `olti son~evi zraci dodekazvukot na dr`avnata himna se razleva niz celiot svet kako prijaten miris na pro-leten cvet. Denes nad Makedonija gree sonceto na slobodata, sonceto na mirot,me|usebnoto po~ituvawe, razbirawe, tolerancija... Taa e tatkovina mila za sitelu|e {to `iveat vo nea i vo nejziniot pregrab na{le zakrila.

A kako se saka tatkovinata?Se razbira, so rabota, so u~ewe, so predanost iskrena i ~esna, so igra, so

pesna ...A kako se vozvi{uva tatkovinata?So zapoznavawe na prekrasnite planinski, ramni~arski, krajezerski pre-

deli i mesta, so pro{etka niz nea ~esta.

Qiqana Atanasova

9

ZA TATKOVINATA

Objasni ja mestopol`bata na R. Makedonija. Pro~itaj go toj delod rimuvaniot raskaz.Kako taa se odnesuva kon sosedite?Kakvi planini ja {titat Makedonija?Koj go raska`uva nejzinoto vekovno postoewe? Komu toj mu raska`uva?Pro~itaj go delot vo koj se zboruva za dr`avnite simboli.Kako se saka tatkovinata? A kako se vozvi{uva?Kakvo sonce gree nad Makedonija?

SOZDAVAJ

Onaka kako {to zboruvate vo va{eto mesto, napi{i pesna od pet stiha (petostih) so naslov Mojot roden kraj. Obidi se vo niv da gi iska`e{ negovite ubavini i tvoite ~uvstva.Pro~itajte gi va{ite tvorbi. Mo`ete da si gi razmenite so tvorbi na deca od drugo mesto i preku niv da se zapoznaete so toa mesto. Taka }e sozdadete noviprijatelstva.

INTERVJU - ISTRA@UVAWE -- PANO

Napravete intervju so sou~enicite, nastavnicite, roditelite, sosedite, rodninite. Postavete im go pra{aweto: [to zna~i za vas tatkovinata? Nivnite odgovori mo`ete da gi zapi{ete ili da gi snimite.Od ova napravete istra`uvawe: Koj kako razmisluva za tatkovinata spored vozrasta? Sredete gi podatocite i napravete tabeli. Mo`ete da rabotite na kompjuter. ]e vidite kako razmisluvaat razli~ni generacii. Proektot naslovete go RAZLI^NI GENERACII - ISTA QUBOV.Izrabotete pano so najinteresnite i najubavite odgovori, so rezultatite od istra`uvaweto, ilustrirajte go i izlo`ete go na vidno mesto vo u~ili{teto.

10

BIDI ISKREN

Kakvi se klupite vo tvojata u~ilnica: novi, ~isti, is~krtani, ispolepeni so gumi za xvakawe?

Pogledni ja tvojata u~ili{na ~anta i opi{i ja vo detali. ^ija ~anta e naj~ista? Zo{to?

[TO LI ZBORUVAAT?

- Lele, toa navistina boli! Nemoj! Te molam, ne! Prestani!- Yvrrr!- Of, imalo kraj! Ne im e dovolno da me ~krtaat po grbot i {to sum seta so

ispolepeni gumi za xvakawe ... A ova! Videte! Stra{no, tuku{to mi vre`a: Ognen iMarija! Kako bo`em toj da gi ~ita porakite na klupata! E, sega navistina mi edovolno! Sakam, sakam da si zaminam ottuka, edna{ zasekoga{! - spiska klupata.

- I jas! I jas isto bi si zaminala. I toa so kakvo zadovolstvo.- A ti, koja si pak ti?- Jas!? Jas sum u~ili{nata ~anta, onaa znae{ ... Poznatata Ognenova ~anta.

Vedna{ {tom }e vleze vo u~ilnicata, toj }e gi izvadi site drebolii od mene, }eme {utne so nogata i ... Ednostavno }e zaboravi na mene, kako da ne postojam. A {toe najstra{no, istata sudbina me ~eka i doma.

- Eh, toa ne e ni{to. Jas ve}e edna nedela imam damki od jogurt na sebe i...A od mene se {iri takva rea {to site gi zatvoraat nosiwata. Mite me frli naklupata onamu kaj igrali{teto i se vturna da igra fudbal. Ne se doseti dekautrovo me|u site onie raboti {to gi stavi vo mene, go pikna i jogurtot. A site onievqubenici vo fudbalot edvaj do~ekaa, ta gi ispofrlija site ~anti edna vrzdruga na mene ... Mo`e{ da zamisli{ {to se slu~i? ... Fiu, ples i flup! - sepo`ali Mitevata ~anta.

- Koj veli fiu? ... Go mrazam odmorot bidej}i koga }e zayvoni, me kr{at napar~enca, se preobrazuvam vo strela i zapo~nuva vistinska vojna. A koga }epadnam na podot, kako po nekoe pravilo nekoj stapnuva na mene. A ti, draga moja,zar nema da se po`ali{?! -re~e kredata.

- Jas, pa jas nemam na {to da se po`alam, kredi~ke slatka. Martin me spasiod negri`a, mi gi izramni u{ite klapu{i i so gumi~ka me izle~i od ~krtanicite...Od ranite. Jas se gordeam so nego! - se pofali Martinovata ~anta.

- Of, vistina li e? A }e saka{ li ti da mu ka`e{ na Martin da gi izbri{ei ovie stra{ni grafiti? Bidej}i koga podobro }e razmislam, kade da odam? Vonekoja kancelarija? ]e mi bide zdodevno! Vo nekoja gostilnica? ]e se umirisam!Vo bolnica? ]e izgledam `alno! [to ima podobro od detskata smea,dovikuvaweto, detskite razgovori? - dofrli u~eni~kata ~anta.

- Da, pa nema ni{to poubavo od detskata pesna! Ne bi mo`ela da izdr`am dabidam ispolneta so nekakvi kancelariski materijali!

- Ili pak da bidam nekakva si kozmeti~ka torbi~ka prepolna so parfemii pudri!

11

- Zamislete samo, vo nekoj kroja~ki du}an da gi ozna~uvam sekoga{ istitekroevi! - dofrli kredata.

- Vsu{nost, nie site si go sakame u~ili{teto i im prepora~uvame nau~enicite:

- Ne vre`uvajte gi vrz nas qubovnite poplaki! Pa i onie drugite!- Ne tepajte se so nas i ne frlajte n¢ kade bilo! - Ne lepete gumi za xvakawe po nas!- Ne ~krtajte!- Delete ja radosta so nas!- Ednostavno, sakajte n¢ kako {to nie ve sakame vas!

Sne`ana Kirini}

AJDE DA RAZGOVARAME

I vam, mo`ebi, vi se slu~uva ponekoga{ da zalepite po nekoja guma za xvakawe na klupata? Se razbira deka toa ne e vo red. Zo{to?Razgovarajte so svojata nastavni~ka kako treba da se odr`uva inventarot na u~ili{teto?Koj obi~no ja pla}a napravenata {teta? U~enicite!? Ako e taka, vredi li da se uni{tuvaat predmetite?Kolku i na koj na~in vie se gri`ite za klupite, stol~iwata, kredite, za u~ili{niot pribor? Razgovarajte za ova na ~asot!

PETTA GRUPA: Napi{i kako i za {to se koristi predmetot {to go izbravte da goopi{uvate.

[ESTA GRUPA: Izjasni se dali si ZA ili PROTIV uni{tuvawe na predmetite {toni slu`at. Odbrani go tvoeto mislewe.

^ETVRTA GRUPA: Obidete se da odredite kako i od {to e sostaven toj predmet.

VTORA GRUPA: Napravete sporedba na {to e sli~en toj predmet. Nabrojte nekolkupremeti od koi se razlikuva.

12

POSTAVI PRA[AWE

Na dadenive odgovori postavi pra{awe. Pi{uvaj vo tvojata tetratka.Razmenete si gi tetratkite so drugar~eto pred tebe i pro~itaj gi negovite pra{awa.

1. Ognen vre`al imiwa na klupata.2. I u~ili{nata ~anta saka da si zamine.

3. Mitevata ~anta smrdi na skisnat jogurt.4. Kredata go mrazi odmorot bidej}i toga{ ja kr{at na par~enca.

5. Martinovata ~anta se gordee so Martin.6. Tie gi sakaat decata i gi molat za qubov.

[EST GRUPI - EDNO CELO

Odberete eden od izma~enite predmeti koj vi ostavi najgolem vpe~atok.Podelete se na {est grupi i sekoja grupa neka ispolni po edna od postavenite zada~i. Pi{uvajte so flomaster vo bojata na zadadenata zada~a.

Izlo`ete {to ste napi{ale. Diskutirajte za izlo`enoto.Na panoto vo u~ilnicata izlo`ete go vaka va{iot trud:

PRVA GRUPA: Opi{ete ja bojata, formata i goleminata na predmetot {to ste goodbrale.

TRETA GRUPA: Na kakvi razmisluvawa te naveduva predmetot koj izbravte da goopi{uvate?

13

Sekoja slika ima svoja poraka i svoe zna~ewe. Razgovarajte za sekoja slika: {to razbira{ od nea, koja e porakata {to ti ja ispra}a. Dopi{i vo tvojata tetratka {to pove}e primeri na koi }e se seti{, a slu`at za ispra}awe poraki na lu|eto.

VKLU^I SE VO IGRATA

Organizirajte igra so pantomima vo parovi. Ti na tvoeto drugar~e obidi se so gestovi i mimiki da mu pretstavi{ eden predmetod u~ilnicata ili od bliskata okolina. Tvoeto drugar~e trebada go pogodi predmetot. Potoa smenete si gi ulogite: tvoeto drugar~e neka opi{uva predmet so gestovi i mimiki, a ti pogoduvaj.

SIGNALI I SIMBOLI (ZNACI)KAKO SREDSTVO ZA OP[TEWE

ZAPOMNI

Pokraj jazikot kako osnovnosredstvo za op{tewe, lu|etomo`e da se razbiraat: so sliki, so zvu~ni i svetlosni signali,so dvi`ewa, so mimiki i gestovi (pantomima) i sl.

14

POVRZI I NAPI[I

Vo tvojata tetratka vo sredinata na stranicata napi{igo zborot TATKOVINA. Okolu nego napi{i gi site zborovi na koi }e se seti{, a misli{ deka mo`at da se povrzat so nego.

Kolku biseri niz Vardar se ronat,belini ~isti ko detski solzi,

so iljada leta,so vekovi yvonat.Na maj~in jazik,

makedonski, gorski,kolku prikazni ti, Vardaru, nosi{.Niz tvoite vodi, ve~ernici lirski,

igrivi pesni,do Egej gi vodi{.Vo ne`ni struni

{arplaninski svirkiposlani pesni slavei gi leat.

Afion, pamuk, cve}iwa v boi,jagniwa, bo`ur,

son~evina belee.Kolku si li~na, tatkovino moja!

Kolku biseri niz Vardar se ronat!Belini ~isti ko detski solzi,

so iljada leta,so vekovi yvonat,na maj~in jazik.

Makedonski, gorski.

Vol~e Naum~eski

SON^EVINA

15

ZNA^EWE NA ZBOROVITE

son~evina - svetlinata i toplinata od sonceto;struni - `icite na site `i~eni muzi~ki instrumenti;bo`ur - vid na cve}e koe cvetavo maj. Ima golemi cvetovi, naj~esto crveni;patriot - onoj {to ja saka mnogu svojata tatkovina.

JAZI^NA ZADA^A

Izvle~i gi site pridavki od pesnata i zapi{i gi vo tvojata tetratka.

DOSETI SE - ODBERIDRUG NASLOV

Koj naslov mo`e{ da £ go dade{ na pesnava namesto †Son~evina#, a da odgovara na sodr`inata?

VE@BAJ IZRAZNORECITIRAWE

Doma ~itaj ja glasno pesnatai nau~i ja napamet.Na sledniot ~as recitiraj ja izrazno. Preku recitiraweto poka`i deka ja saka{ tvojata tatkovina i deka se gordee{ so nea.Izberete najdobar recitator.Na koj den mo`e{ da ja recitira{ pesnata pred pogolema publika?

U^AM ZA VIDOT NA PESNATA

[to po~uvstvuva koga ja slu{na pesnata? Nabroj nekolku ~uvstva.Mo`e{ li da ja preraska`e{ ovaa pesna kako {to preraska`uva{ raskaz,prikazna, basna, drama, film?.. Obidi se! Zo{to ne mo`e{?

LIRSKA PESNA e onaa pesna vo koja poetot gi izleal svoite~uvstva {to mu gi predizvikala nekoja li~nost, nastan, predmet, pojava. Negovite ~uvstva se prenesuvaat i na ~itatelot.Samiot se uveri deka lirskite pesni ne mo`e da se preraska`uvaat. Vo niv nema slu~ki i nastani, nitu likovi - nositeli na dejstvoto.

Koe ~uvstvo {to go predizvika kaj tebe ovaa pesna e najsilno: qubov kon tatkovinata, voshit od nejzinite ubavini, `elba pove}e da nau~am za nea, gordost so mojata tatkovina?

Lirskite pesni vo koi osnovno ~uvstvo e qubovta kon svojata tatkovina se vikaat PATRIOTSKI PESNI.

OTKRIJ JA SON^EVINATAOD PESNATA

Za kogo pee poetot vo ovaa pesna? Komu mu se obra}a?Koi ubavini od tatkovinatagi otkriva poetot? Nabroj gi!Koi se tie biseri {to se ronat niz Vardar na maj~in, makedonski jazik?Kolku e star makedonskiot jazik? Najdi go odgovorot vo strofata {to se povtoruva.

16

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Objasni ja pogovorkata: Ubaviotzbor `elezni vrati otvora.Vo tetratkata nacrtaj vakva tabelai popolni ja spored baraweto.

Sporedi ja so tabelata natvoeto drugar~e.

ubavi zborovi lo{i zborovi

Koi ,,vol{ebni” zborovi trebapostojano da gi upotrebuva{?

LO[I ZBOROVI

Vo `ivopisnoto grat~e \uture, eden den so ukaz na najumniot gra|anin, lo{i-te zborovi bea piknati vo edna golema plasti~na kesa, odneseni nadvor od gradoti zakopani dlaboko pod zemja.

Lu|eto od gradot \uture se izraduvaa. No, za `al, radosta im be{e kusotraj-na. Zatoa {to po negovite ulici, parkovi, igrali{ta, kafeani i domovi po~naa dase slu~uvaat neobi~ni ne{ta. Na primer, eden gospodin potturnat od nevnimatel-niot velosipedist se vcrvuva vo liceto i saka da mu se iznarazvika, duri i da goopcue, no kako? Ne znae, ne mo`e, ne umee. Lo{ zbor, od poznati pri~ini, nema niza lek. ^ovekot celiot zacrvenet, ne znae {to da pravi so sebe, teteravej}i se, sigo prodol`uva patot i dolgo vreme vo liceto e takov, crven kako bulka.

I drugi gra|ani po sli~ni neprijatnosti ja do`ivuvaat istata sudbina. Taka{to gradot \uture leka-poleka se pretvora vo `iveali{te na prili~no nervoznigra|ani so zacrveneti lica. Tie se xarat levo-desno ne znaej}i {to da pravat sonevoljata {to go snajde.

Se nema{e kade. Mora{e pod itno lo{ite zborovi da se pobaraat, potoa dase zamolat za pro{ka i nekako da se ubedat da se vratat nazad, vo gradot.

Zatoa grupa ugledni gra|ani na ~elo so ministerot za kultura se upatija konmestoto kade {to be{e zakopana vre}ata so lo{i zborovi. Tamu ne mo`ea da sesnajdat bidej}i mestoto na zakopuvaweto na vre}ata ne be{e obele`ano. Neobi~nobe{e toa {to naokolu bea izniknale bezbroj prekrasni cve}iwa. Ima{e tamu nar-cisi, temjanu{ki, jagliki, zumbuli... Za da ne se vratat so prazni race gra|anite gizasukaa rakavite i po~naa da go berat cve}eto. No, sekoj skinat cvet reagira{e soglasen izvik, na primer:

- Idiotu!- Stoko!- Neranimajko eden!- Manijaku!Gra|anite voop{to ne se navredija. Naprotiv od radost po~naa da potskoknu-

vaat i taka so potskoknuvawe prodol`ija da berat cve}iwa. Go nabraa seto cve}e,za da mo`at da se iznaslu{aat lo{i zborovi i radosni {to povtorno gi imaat, sevratija vo gradot.

E, taka si e toa so nekoi vidovi lo{otija. Bog da ~uva.

Van~o Polazarevski

17

DA RAZGOVARAME

[to misli{ kade se nao|a gradot \uture?Zo{to lo{ite zborovi bile zakopani pod zemja?Kakvi stanale lu|eto otkako gi zakopale lo{ite zborovi?[to re{ile uglednite gra|ani?[to gi iznenadilo koga pristignale na opredelenoto mesto?Zo{to tie so radost gi berele cve}iwata?

VE@BAJ IZRAZNO ^ITAWE

^itajte go raskazot izrazno eden po drug, po nekolku re~enici. Vnimavajte na to~noto ~itawe, bojata na glasot pri ~itaweto i na va{eto dr`ewe.

18

NAJDI RE[ENIE

Razmisli i predlo`i kako mo`ele lu|eto od gradot da si go re{at problemoSo {to? [to trebalo da napravat koga }e napravele nekoja gre{ka. Koi zborotrebalo da gi upotrebuvaat?

Koja e porakata na pisatelot {to ti ja ispra}a preku ovoj interesen raskaz?

VE@BA ZA RASKA@UVAWE

Zamisli si deka si eden od spomenatite likovi od raskazot. Stavi se vo negova uloga i raska`i go raskazot kako ti da si del od nego. Obidi se na interesen na~in da gi raska`e{ tvoite razmisluvawa, ~uvstva, razgovori.Za da vi bide pointeresno napi{ete gi ulogite na liv~iwa i sekoj u~enik neka si izvle~e uloga. Na liv~iwata napi{ete gi slednive ulogi: najumniot gra|anin, potturnatiot gospodin, velosipedistot, ministerot za kultura, cve}iwata: narcis, temjanu{ka, jaglika, zumbul.Otkako }e zavr{ite so raska`uvawe pro~itajte {to ste napi{ale.

SPOREDI I PRETPOSTAVI

Sporedi gi lo{ite zborovi od raskazot so onie koi sekojdnevno gi slu{a{. Koi sepogrdi? Koi lo{i zborovi si gi ka`al? Koga si gi upotrebil? Kako }e se ~uvstvuvaako nekoj te opomene deka toa {to si go ka`al ne e kulturno i ubavo? Zo{to ne treba da ka`uva{ takvi grdi zborovi?Pretpostavi deka i nie mo`eme da gi zakopame lo{ite zborovi. [to misli{, kakvo }e ni bide toga{ odnesuvaweto? ]e ima li golema razlika od sega{novo govorewe? Zo{to?

DOMA[NA ZADA^A

Obidi se da sostavi{ tekst po analogija (po sli~nost) na dene{niov. Osnovntema }e ti bidat ubavite zborovi i nivnata upotreba, a s¢ drugo: likovite, vremeto, mestoto, nastanot izmisli gi sam. Trudi se tekstot da bide interesnesekojdneven.

t.vi

{

a

en,

19

VOO^I

Po~uvstvuvaj i ti {to se slu~uva so glasnite `ici pri izgovorot na odredeni soglaski. Stavi go pokazalecot na grklanot (vo nego se nao|aat glasnite `ici) i izgovaraj gi soglaskite P, F, K, S i [. Potoa izgovaraj gi soglaskite Z, B, D, X, @. [to zabele`uva{? Koga ti treperea glasnite `ici?

ZABELE@I

Koi soglaski seizostaveni od ovaapodelba?

PROVERI SE

Od zborovite vo slednava re~enica podredi gi soglaskitepo zvu~nost: Deneska nau~iv za podelbata na soglaski-te po zvu~nost.Zvu~ni soglaski se: .............;Bezvu~ni soglaski se: ..............

POTSETI SE

Glasovite se delat na ........... i ........... .Pri izgovorot na samoglaskite ....., ....., ....., ..... i ..... vozdu{nata struja slobodno izleguva niz usnata praznina, ne naiduva na prepreki.Pri izgovorot na ........ vozdu{nata struja naiduva na prepreki vo ustata (zabite, nepceto, jazikot, usnite).

ZVU^NI I BEZVU^NI SOGLASKI

ZAKLU^I

Ako pri izgovorot na soglaskite treperatglasnite `ici, tie se zvu~ni.Ako ne treperat pri izgovorot na odredenisoglaski, tie se bezvu~ni.

ZVU^NIsoglaski

BEZVU^NIsoglaski

B V G D \ @ Z Y X

P F K T ] [ S C ^ H

20

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

[to zna~i zborot tu`ibaba?Poznava{ li nekoe takvo dete? [to pravi toa?

Za {to te potka`ale tebe na u~itelot? Se zasrami li?

POTKA@UVALO

Sa{o so nas u~i,drugar treba da e,ama za drugarstvotoj nej}e da znae.Site deca od nego

si imame maka.Sekoj den i sekogopotka`uva vaka:

- U~itelke, Ko~o na stol~e mi sedna!U~itelke, Vesna kon mene se vedne!U~itelke, Cveta so moliv me bocna!

A na odmor v~era Dragan~o me klocna!U~itelke, Pece me udri po glava!U~itelke, Marko prepka mi stava!

U~itelke, Sowa za raka me {tipna!Tetratkata Ver~e sega mi ja pipna!U~itelke, Vera vezden mi se smee!

Sonceto, u~itelke, mi pre~i, me gree!

I s¢ taka Sa{o potka`uva, cimka:U~itelke, ova ... u~itelke, taka ...Pa re~ete sega - kako nekoj mo`e

nego da go saka?!

Bistrica Mirkulovska

VOO^I - ISKA@I SE

Kolku drugari ima Sa{o? Zo{to?Zo{to decata imale maka od nego?Kakva ocenka po drugarstvo bi mu stavile?Sa{kovite potka`uvawa pro~itajte gi {tafetno po eden stih. Vnimavajte na tonot na glasot.Mo`ebi i me|u vas ima vakov Sa{o. Toj samiot }e se prepoznae i }e se zasrami.

21

RAZMISLI

Za {to stanuva zbor vo pesnata?[to saka da ni pora~a poetesata?Koi zborovi se rimuvaat?Opi{i go Sa{o.

TVORI

Zamisli deka Sa{o e tvoj sou~enik. Postojano potka`uva, dosaden e, pla~e, cimoli, ni{to ne mu e pogodeno, nikoj ne go saka i nikoj ne se dru`i so nego. Na odmorite stoi sam, osamen e, a nekoi deca namerno go zadevaat za da go nerviraat. Po edna takva slu~ka tebe ti stanuva `al i saka{ da mu pomogne{ da go smeni svoeto odnesuvawe, da se dru`i so site, da go zasakaat. ]e uspee{ li vo toa? Kako? A ako ne uspee{ {to }e se slu~i?Napi{i sostav so naslov †Mojot drugar Sa{o# i vo nego pi{uvaj za gornite zamisli. Dovr{i kako {to }e odlu~i{: ]e go smeni{ Sa{o ili toj }e te smeni tebe? ]e stane dobar ili }e ostane potka`uvalo? [to }e se slu~i so tebe?Va{ite trudovi }e gi pregleda u~itelot, }e gi oceni i }e go ka`e svoeto mislewe za niv.

22

Koja boja te potsetuvana esenta? Zo{to?

ESEN E

Esen e, `olti znamiwa se veat, na ste`nata grankatri skokotki se smeat!

Prvata e kru{a dro~na,vtorata e - kru{a so~na,tretata e - kru{a zrela,- od son~evi zraci vrela.

Koga vetrot }e go {inam, }e potskoknam, }e gi skinam,vo ustata }e gi sadam- od smeata }e £ gi kradam!

Esen e, `olti znamiwa se veat, na ste`nata granka

tri skokotki se smeat!

Stojan Tarapuza

@OLTITE ZNAMIWA NA ESENTA

Koj e najsilniot vpe~atok na poetot od esenta?Koi se tie `olti znamiwa {to se veat? Gi gleda{ li ti? Kade?Objasni zo{to kru{ite se skokotki? Te skokotkaat li tebe koga }e gi zdogleda{ na granka? Zo{to?

ZNA^EWE NA ZBOROVITE

Skokotka - ~uvstvo predizvikano so dopir na ko`ata {to predizvikuva smea. Zo{to prvata strofa se

povtoruva kako posledna? [to se postignuvaso povtoruvaweto?

RAZMISLII ODGOVORI

SRABOTI

Nacrtaj ja poetskata slika {to ti ostavi najsilen vpe~atok.Napi{i nekolku stiha so koi }e go iska`e{ svojot voshitod esenta.

23

ZNAEWETO ME VODI NAPRED

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Kako ja izrazuva{ svojata simpatija kon nekogo?Kako se odnesuva{ koga vo oddelenieto }e ja vidi{ tvojata simpatija?

[TO NI DONESE ESENTA

Sre}ata ako te saka - i~ da si nema{ maka! ^ovek, baraj}i ne{to, kaj li ne}e pojde. No ona {to si e negovo - samo }e mu dojde!

No, edna pogovorka i vaka n¢ u~i: ,,Od toa {to se pla{i{ najmnogu - toa }eti se slu~i!#

Elena {to ja zapoznav letoska vo Ohrid, dojde vo moeto oddelenie da u~i!I ajde da ve pra{am: dali treba da se raduvam ili da se pla{am?! Oti koga

tolku blisku do mene ja gledam, se ~uvstvuvam nebare vrz e` sedam... Vidot mi sezasenuva, zdivot mi se zema... Kako "{pirtosan# sum, non-stop imam trema!... [to ida storam, ni{to ne mi vredi. Nastavni~kata ja stavi pred mene da sedi... Odmojata do nejzinata klupa ima sal dve-tri pedi!

Denes pravevme pismena ve`ba na tema "[to ni donese esenta#. Nastavni~-kata sigurno misle{e na: jabolkata, kalinkite, grozjeto i kru{ite i ba{ £ e gajlena {to mislam jas - koga sum zaquben vo Elena do u{ite! Mnogu mi do{lo mene plo-dovite na esenta da gi opi{uvam. No, ne rekov ni{to, sal kako produp~en balonpo~nav da se "izdi{uvam#. Ne do~ekav "kutrata# taa ni da se dore~e, a od mene kakoplaninski potok pesna za Elena prote~e...

Koga zavr{iv so pi{uvaweto, nastavni~kata nekako kako da poita.- Ajde, u~enici, - re~e - koj saka pismenata da ja pro~ita?Nikoj vo oddelenieto ne krena raka. Sigurno se bea dogovorile taka. Nikoj

da {u{ne, da pu{ti glas. ^ekaa da vidat {to }e storam jas. Toga{ nastavni~katago potkrena glasot:

- Ajde junaci - re~e - }e zavr{i ~asot!... [tom nekoj ne saka, neka bide ta-ka... ^inam Vasko, eve, kreva raka...

Procenkata na nastavni~kata ne £ be{e to~na, no koga ve}e me prozva, moravda po~nam...

Kolku }e bide bogata Esenva e najubava,ovaa najnova esen, darovita e i li~na...veruvajte, u{te letoska na edno ubavo devoj~ejas bev sosem svesen! mene mi e sli~na...

¥ blagodaram za jabolkata, Izjavuvam pred siteza duwite i kru{ite, i toa - bez `al:no sal vo toa devoj~e - site plodovi na esentavquben sum do u{ite... nejze bi £ gi dal!

Kiro Donev

24

DA RAZGOVARAME

Koj do{ol vo oddelenietona Vasko Pikasko?Kako se ~uvstvuval

dodeka ja gledal Elena?Koja bila temata na

pismenata ve`ba?[to napi{al Vasko?

SOGLEDAJ I ZAKLU^I

[to go pravi ovoj raskaz interesen?Pronajdi desetina rimi od prozniot del na raskazot i zapi{i gi vo tetratkata.Napi{i gi rimite od poetskiot del na raskazot.[to ti e sme{no vo ovoj raskaz?Kako bi se odnesuval ti da si na mestoto od Vasko Pikasko? [to bi napravil?

VE@BAJ DOBRO ^ITAWE

Pro~itaj go raskazot vo sebe i zamislisi kako treba da go ~ita{ glasno.Pro~itaj go pred tvoite drugar~iwa.Odberete najdobar ~ita~.

POTRUDI SE DOMA

Sostavi pesna za tvojatasimpatija.Ako vo va{eto u~ili{te go imate instalirano obrazovniot softver Tul Kid, vo edna od igrite ima bele`nik na koj mo`ete da gi zapi{ete va{ite najubavi pesni. Ukrasete gi stranicite i napravete va{ oddelenski spomenar. Vo ovaa rabota neka vi pomogneva{iot u~itel.

25

FILM TEATARSKA PRETSTAVA

TEATAR ZA DECA I MLADINCI

Ma~orot v ~izmi Devoj~eto so kibrit~iwataFilm za p~elata Malata SirenaHari Poter i Vasilisa Prekrasnapolukrvniot princ

Vi davame naslovi na nekolku ponovi filmovi i teatarski pretstavi koi senajgledani vo posledno vreme.

1. Podelete se na dve grupi: grupa FILM i grupa TEATAR. Ednata grupa nekaodbere film, a vtorata grupa neka odbere koja teatarska pretstava }e ja prosle-di. Sekoj ~len od grupata }e dobie zadol`enie na {to posebno da obrne vnimaniepri sledeweto, bidej}i za toa }e treba da raboti. Dokolku za nekoi raboti ne mo-`ete soodvetno da se iska`ete, pobarajte pomo{ od u~itelot ili koristeteenciklopedii.

2. Plan za rabota:- preraska`i go nastanot;- napi{i gi likovite (glavni i sporedni i akterite {to gi tolkuvaat);- opi{i gi glavnite likovi;- napi{i {to ti ostavi golem vpe~atok od dekorot i nacrtaj nekoj element

od nego koj najmnogu ti se dopadna;- objasni kako be{e ureden prostorot; koi predmeti gi zabele`a na nea;

zo{to se menuva{e scenata (predmetite) vo tekot na dejstvoto? [to zabele`a:odgovara{e li seto toa so sodr`inata, dejstvoto i likovite? Objasni gi tvoitevpe~atoci za toa;

- napi{i za oblekata na artistite: dali odgovara{e na dejstvoto ilikovite? Iznesi gi tvoite vpe~atoci za kostimite;

- iska`i gi svoite vpe~atoci za muzikata (na {to pottiknuva, kako ja do`ivea,koj ja napi{al, koj ja ispolnuva);

- ilustriraj gi najinteresnite sceni;- nacrtaj gi glavnite likovi;- napi{i gi site u~esnici koi u~estvuvale vo realizacijata: re`iser,

scenarist, scenograf, kostimograf, kompozitor;- napi{i komentar (kritika) za prosledenoto.

3. Koga }e zavr{ite so rabota poka`ete (prezentirajte) {to ste srabotile.Napravete kniga na va{ata grupa so va{ite tvorbi.

4. Po prezentacijata razgovarajte so podatoci (diskutirajte) za da gi odbra-nite va{ite stavovi dali ste ZA ili PROTIV filmot ili teatarot.

26

^UDEN ^ITATEL

Na edna gluv~e{ka selska svadbaeden gradski glu{ec, gost,se falel deka toj vo gradotnikoga{ ne dr`i post.

Nautro jadam - rekol toj -po ~etiri ma~ki vo boja.na ru~ek po dva slona,edna zebra i tri noja.

Nave~er, za lesno da spijam,jadam samo po eden kit,redovno si jadam i pijam -i postojano sum sit!

Zinale gostite od ~udo:Zarem e mo`no, la`e{?!Seto toa kade go nao|a{ - mo`e{ li da ni ka`e{?

O, vedna{, - gostinot rekol,sukaj}i go mustakot siv -rezervi si imam so toni,}e imam duri sum `iv!

Jas `iveam vo bibliotekame|u kni`i{ta red!I si jadam od ona {to enajslatko na ovoj svet!

Kiro Donev

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Kakvi ~itateli na knigi postojat? Koj e najgolemiot ~itatel vo tvoeto oddelenie?

Za kakov ~itatel ti se smeta{?

27

EDNA POINAKVA PESNA

[to te iznasmea vo ovaa pesna? Si zamisluva{ li Glu{ec kako jade Slon? Kako }e izgleda Glu{ecot po dva izedeni Slona?!? Kako gi jadel ma~kite - negovite smrtni neprijateli? Mu veruva{ li na poetot? Zo{to?Zo{to e poinakva ovaa pesna od site drugi vo tvojov u~ebnik?

IZRAZI GO HUMOROT

Nacrtaj edna slika od pesnatakoja{to najmnogu te nasmea.Raska`i edno tvoe do`ivuvawevo koe }e vnese{ humor i vedrina. Nasmej gi tvoite roditeli idrugar~iwa.

DOMA[NA ZADA^A

Obidi se i ti da napi{e{ humoristi~na pesna. Naslovot i temata opredeli gi sam.Pro~itaj im ja na tvoite roditeli i tvoite drugar~iwa.

RAZGOVARAME ZA PESNATA

Mu veruva{ li na poetot za s¢ {to napi{al vo ovaa pesna? Zo{to?Zo{to Glu{ecot e ~uden ~itatel? Kako "~ital# vo bibliotekata?

HUMORISTI^NA PESNA

Ovaa pesna e polna so humor. Toj kako da izvira odnea. Te smee, te razveseluva,te pravi vedar i raspolo`en.

28

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Porazgovaraj so roditelite za tvoite prava.Napravi grozd od zborovi za poimot MOITE PRAVA.

Razgovaraj za niv so drugar~eto od tvojata klupa.

OD DOKUMENTOT (DEKLARACIJATA) ZA PRAVATA NA DECATA

Deteto ima pravona qubov

Pravo nazdravstvena

za{tita

Deteto ne smeeda bide `rtvana nasilstvo

i vojna

Deteto ne smeeda bide seksualno

maltretirano

Deteto imapravo da go

iska`e svoetomislewe

Deteto imapravo da ja

izbere svojatareligija

Pravo na igra

Ne smee dase tera da

raboti

Ne smeeda bide

maltretirano

Site decase ednakvi

Pravo naredovna i

zdrava hrana

Deteto ima pravo da odina u~ili{te

29

Deteto mo`eda se dru`i so

kogo saka

Posebna za{titaim treba na

decata so posebnipotrebi

Posebna za{titaim treba na decatakoi se vo konflikt

so zakonot

Deteto imapravo na

informacii

Posebna za{titaim treba nadecata bezroditeli

Posebna za{titaim treba na

decata begalci

DA RAZGOVARAME

Pro~itajte gi naglas izvadocite od Deklaracijata za pravata na decata.Koi prava ti bea nepoznati? Porazgovaraj so drugar~eto za pravata na decata. Podgotvi se za usno iska`uvawe.Kako bi mu pomognal na nekoe dete na koe mu se skrateni negovite prava?Dosega zboruvavte za pravata na deteto. No, deteto ima i obvrski. Navedi nekoja od obvrskite.Koi obvrski gi ima{ vo semejstvoto?

POTRUDI SE

Prosledete nekoj dokumentaren film za toj problem. Mo`ete da pobarate pomo{ od va{ata lokalna (mesna) TV stanica da vi pozajmi dokumentaren film.

TVORI

Izberi edna od re~enicite za pravatana deteto i ilustriraj ja.Napravete oddelenska izlo`ba.Vo tvojata tetratka napi{i kako mo`e{da mu pomogne{ na devoj~e ili mom~e so posebni potrebi.

ZAPOMNI

Svetskiot den na deteto e na 6 Oktomvri, a prvata sedmica od toj mesece Detska nedela i prva~iwata stanuvaat~lenovi na Detskata organizacija.Na SOS telefonot (HRABAR TELEFON) za deca i mladinci 0800 12 222 se prijavuva maltretiraweto i zapostavuvaweto na decata.Deklaracija e dokument vo koj ne{tojavno se ka`uva.

30

GOLEMI POUKI OD MALITE PRIKAZNI

MOL^EWETO E ZLATO

Ej, @elki{te! - se podbi edna Vrana -Ti {to go vle~e{ toj samar so maka,ako saka{ malku ugled i po~it, izlezi, grakaj kako jas {to grakam!

Za onie ko mene - vozvrati @elkata -{to ja pikaat glavata vo vratot,no i za tie {to znaat sal da grakaat,jas mislam, Vrano, mol~eweto e zlato!

Risto Dav~evski

ME^KATA GO U^I ME^ETO

Me~kata go u~i me~eto vaka:"Na gosti la`ica ako ti dadat, kulturno da se odnesuva{ sakam -decata so la`ica neka jadat,ti pak da si jade{ so raka!#

Miho Atanasovski

IZVLE^I POUKA

Za koi lu|e se veli deka samo grakaat kako ~avki?Koi lu|e se pretstaveni preku `elkata, so koi osobini? Koi se tie {to se podzaskrivaat?Otkako }e podiskutirate na ~asot za stihuvanata basna, izvle~i pouka vo koi slu~ai mol~eweto e zlato. Zapi{i ja dobro vo tetratkata i pro~itaj ja pred drugar~iwata.

RAZMISLI - ZAKLU^I

Od kogo si ja slu{nal pogovorkata me~ka od planina ne se u~i? Komu mu bila upatena? Vo koja situacija? (Mo`ebi i tebe nekoj taka ti rekol?)Zaklu~i koi lu|e gi narekuvame "me~ki#.

31

ZBIRNI IMENKI

ZABELE@I

So koj element od matematika }e gi povrze{ trite elipsi? Na {to ti li~at?

Ne se zbirni imenki: jato, stado, roj, grupa, glutnica, klas... zatoa {to ovie imenki obrazuvaatmno`ina: pet jata, dve stada, mnogu roevi.

ZADA^A

Obrazuvaj tri re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi od zbirnite imenki dadeni pogore.

ZAPOMNI

Zbirnite imenkite ozna~uvaat mno`estvood isti predmeti koi pretstavuvaat celost.So edninska forma tie ozna~uvaat mno`estvo, zbir:

selanstvo, sve{tenstvo, ~inovni{tvo(kolektiv od ~inovnici), naselenie, svet,narod, stoka, mebel, u~itelstvo...

I ova e va`no da go znae{: Zbirnite imenki ne obrazuvaat mno`ina!

32

Vo koi gradovi i sela si bil?Koi mesta si gi posetil vo zima? Kakvi bea tie?Na koe ezero si letuval?

Patuvaj,znaewe zbogatuvaj,zapoznavaj, osoznavaj.

Rodinata n¢ kanida gi poka`esvoite strani.

Vo zima }e patuva{ po tepih bel,kristalna belina}e te obzeme cel,}e ti se ~iniod bajka e del.

Vo prolet patuvajpo mirisni dolini kitni,kraj poliwa {iroki `itni.]e sretne{ i reka,na patot {to te ~eka.I poliwa, nivi rodniprivle~ni vo leto, esen zima.

I kraj ezero }e sopre{i taa ubavina da ja vidi{,da ja dopre{.

I s¢ {to }e vidi{okoto go vpiva,pa Tatkovinatapomila }e ti biva.

Ivanka Manasijevi}

PATUVAJ

33

RAZMISLI - OBJASNI

Na koj vid pesni im pripa|a ovaa pesna spored na~inot na koj e predadena sodr`inata?[to predizvika taa? Kakvi ~uvstva?Spored osnovnoto ~uvstvo (qubov kon tatkovinata) kakva e ovaa pesna?Vo koja strofa e opi{ana zimskata ubavina? Pro~itaj ja.Kade treba da patuva{ naprolet?[to u{te }e te sretne po patot ako patuva{ vo prolet?Opi{i ja ezerskata ubavina. So {to te pleni?[to misli{: ima li poubava tatkovina od tvojata? Zo{to misli{ taka?

TVORI

Vo tvojata tetratka pretstavi ja so slika edna od dadenive misli:

- Rodinata n¢ kani na patuvawe.- Zimska bajka- Proletni pejza`i- Ezerska ubavina- Polni o~i qubov.

Objasni zo{to si nacrtal taka.

VE@BAJ UBAVO PI[UVAWE

Vo tetratkata prepi{i ja pesnata najubavo {to mo`e{. Prepi{uvaj vaka:- prvata i vtorata strofa so pe~atni kirilski bukvi;- tretata strofa so rakopisni kirilski bukvi;- ~etvrtata i pettata strofa so pe~atni latinski bukvi;- {estata i sedmata strofa so rakopisni latinski bukvi.

U~itelot }e ja oceni tvojata rabota i sigurno }e te pofali.

34

PRISVOJNI PRIDAVKI

POTSETI SE

Pridavkite se zborovi {to ozna~uvaat kakvo e ne{to, ______ i _______.]e gi otkrijam pridavkite vo slednava re~enica: Vo u~ili{niot dvor na drvenata klupa sedea nekolku veseli deca.Opisna pridavka e: ____. ]e izmislam u{te dve.

Prepi{i gi re~enicite vo tetratkata i dopolni {to treba.

PROVERI SE

Na mestoto od sekoja imenka vo zagrada, napi{i ja prisvojnata pridavka {to }e ja obrazuva{ od nea:

a) (U~ili{te) zada~a ja napi{av bez niedna gre{ka.b) Vo (grad) park ima mnogu {eta~i. v) Najmnogu gi sakam (baba) kola~iwa.g) (Soba) temperatura vo na{ata u~ilnica iznesuva 22 stepeni.

Izmisli pet re~enici vo koi }e upotrebi{ prisvojni pridavki i zapi{i gi vo tetratkata.

SOGLEDAJ, ZAKLU^I I DOPOLNI VO TETRATKATA

Najtopla e maj~inata pregratka. Po gradskite ulici ima golema bu~ava.Se beleat planinskite vrvovi. U~ili{niot dvor e {irok.

^ija pregratka e najtopla? - maj~ina. Po ~ii ulici ima bu~ava? - gradski.^ii vrvovi se beleat? _________. ^ij dvor e {irok? - u~ili{niot.

Prisvojnite pridavki ozna~uvaat______________________.

DOMA[NA ZADA^A

Od raskazot †[to li zboruvaat# na str. 10 izvle~i gi site prisvojni pridavki zaedno so imenkata koja{to ja pojasnuvaat.

35

DOMA[NA ZADA^A

Napi{i pet re~enici vo koi }e upotrebi{ po edna ili pove}e brojni pridavki.

ODGOVORI NA PRA[AWATA

Kolku doma{ni `ivotni ima na slikata? Koe e po red ma~eto? A petleto? Koe `ivotin~e e prvo? Vo koe oddelenie u~i{?

UTVRDI

Napi{i vo tetratkata od koi vidovi zborovi se obrazuvaat brojnite pridavki i {to ozna~uvaat. Obrazuvaj brojni pridavki od broevite: osum, {esnaeset, dvaeset, trieset i pet, sedumdeset i sto. Sekoja brojna pridavka {to ja obrazuva, upotrebi ja vo re~enica.

ZAKLU^I I ZAPOMNI

Zborovite {to gi napi{a: vtoro, treto i petto, kako i zborot prvo, se vikaat BROJNI PRIDAVKI.Zaklu~i sam zo{to ovie pridavki se vikaat brojni:

pet - petti, petta, petto - pettitri - tret,treta, treto - treti~etiri - ~etvrti, ~etvrta, ~etvrto - ~etvrtideset - desetti, desetta, desetto - desetti.

V godina }e bidam vo {esto oddelenie.Desettiot rodenden }e go proslavam doma.Mila otsustvuva{e na ....... ~as.

BROJNI PRIDAVKI

36

PODGOTVI SE ZA ^ASOT

Kolku godini Makedonija bila pod tursko ropstvo?Kakov bil `ivotot na lu|eto vo toa vreme? Doznaj koi bile komitite?

ZAPLAKALO E MARIOVO ZA \OR\I SUGARE

Zaplakalo e Mariovo, zaplakalo,za toj mi \or|i, \or|i Sugare,- Kade si, \or|i, sega da dojdi{,lele, da dojdi{,od du{manite da n¢ kurtuli{?Togaj izvikna \or|i Sugare, provikna,od Demir Hisarskite planini:- Slu{am ve narod, narod poroben,lele, poroben,slu{am vi glasoj, glasoj `alosni.Sega za skoro, jas }e dojdam, }e pristignam,so trieset odbrani mom~iwa,site so kusi manliheri, manliheri,site so nagant revolveri. - Kolku mi trgna \or|i Sugare da odivo toa selo Paralovo,bog da ubie {piunite Paralovci,\or|ija {to mi go predadoa.- Slu{aj, bre \or|i, slu{aj poslu{aj,ako ti saka{ za da kurtuli{,naka~i gore kaj ~ukarite, kaj manastirot,ako da saka{ ti da kurtuli{.Togaj se \or|i izlaga, prelaga,naka~i gore kaj ~ukarite,koga }e vidi, {to }e vidi, \or|i Sugare:od site strani \or|i sardisan.Togaj izvikna \or|i Sugare, provikna,na negovata verna dru`ina:- Klavajte guwi pusii, lele pusii,zo{to se kamen te{ko najduva!Zgrmea pu{ki, pu{ki askerski, krvavi,seta dru`ina mu ja ubija!Togaj izvadi nagant revolver \or|i Sugare,samiot krvta si ja prolea, lele prolea,`iv na du{mani ne se predade.

Epska narodna pesna

37

RAZMISLI - ODGOVORI

Za koj junak se pee vo pesnava?Zo{to vo makedonskite epski narodni pesni naj~esto se pee za makite i stradawata na na{iot narod pod turskoto ropstvo?Od koe mesto go povikale \or|i Sugare da im dojde napomo{?Vo koe selo oti{ol? Koj go predal?[to se slu~ilo so negovata dru`ina? [to napravil \or|i?Zo{to junakot si ja proleal svojata krv?Zo{to zaplakalo Mariovo? Kakva e zagubata na Mariovo?

NAPRAVI RAZLIKA

Pro~itaj ja pesnata "Son~evina# na str. 14. Vo tetratkata napravi vakva tabela i zapi{i gi site misli {to }e ti dojdat na um dodeka gi ~ita{ dvete pesni.Objasni koja pesna kaj tebe pobuduva ~uvstva, a koja te tera da raska`uva{.Diskutirajte za va{ite tabeli.

PRODOL@I DOMA

Obidi se da ja preraska`e{ pesnata.]e se iznenadi{ kolku ednostavno sepreraska`uva. Koga }e zavr{i{ so preraska`uvawe, obidi se da ja ilustrira{ pesnata.

ZNA^EWE NA ZBOROVITE OD TURSKIOT JAZIK

du{mani - neprijateli; kurtuli{ - spasi{; manliheri - vid kusi pu{ki;nagan revolver - vid pi{tol;

~ukari - mesto na planinata polno so kamewa; sardisan - opkolen; pusija - zaseda; asker - vojska, vojnik.

lirskaEPSKA PESNA

Vo epskite pesni se raska`uvaza podvizi na nekoi junaci iliza slu~ki i nastani od minatotona narodot.

NA ^ASOT PO MUZI^KOOBRAZOVANIE

Ovaa pesna se pee i mnogu e slu{ana. Pronajdete ja ili pobarajte da vi ja ispee nekoj od povozrasnite, a vie snimete go.Za pomo{ mo`ete da se obratite i vo va{eto lokalno (mesno) radio da vi ja snimi pesnata.Nau~ete ja muzikata i ispejte ja pesnata na ~asot po Muzi~ko obrazovanie.

epska

38

Vo koja biblioteka ~lenuva{?Kolku knigi ima{ dosega pro~itano?

Potseti se: Od 15 oktomvri do 15 noemvri e Mesec na knigata.

Vo golemata i prostrana biblioteka ima{e mnogu knigi. Vo nea decata doa-|aa ~esto i so posebno zadovolstvo gi razgleduvaa knigite. Odbranite knigi gi ze-maa za doma da gi pro~itaat, a pro~itanite gi vra}aa nazad vo bibliotekata.

No samo okolu eden raft so knigi postojano ima{e turkanica. Tamu, sporedmisleweto na decata, bea najinteresnite knigi.

Samo edna kniga vo toj raft nema{e sre}a. Nea nikoj ne ja bara{e, duri ni-koj i ja nema{e prelistano, a ne pak da ja ima pro~itano. Sekoj den koga }e mineadecata, si pomisluva{e: †Utre e nov den, mo`ebi nekoj }e me odbere#. No denoviteminuvaa, a nea nikoj ne ja poglednuva{e. Vo eden mig si pomisli deka mo`ebidecata ne mo`at da ja zabele`at, pa prijde poblizu, re~isi do rabot na raftot.No decata i ponatamu minuvaa kraj nea kako da ne postoi. Edna ve~er se rasplaka.Pla~e{e cela ve~er.

Utredenta koga drugite knigi ve}e bea vrateni i staveni do nea, taa im seobrati nata`eno i im re~e deka zaminuva od bibliotekata.

- No, zo{to? Kade, kade zaminuva{? - ja pra{uvaa knigite.- Odam da pobaram nekoj koj }e saka da me pro~ita - im odgovori razo~arano.- Ne odi nadvor sama. Mo`e{ da se izgubi{! Ostani tuka so nas, pobezbedno e

- £ velea knigite zagri`eno. No nesre}natakniga cvrsto be{e re{ena da zamine. Se

lizna niz raftot i izleze nadvor.A nadvor!? Nadvor nabrzo £

se zakani edna metla. Mnogu seispla{i i migum se doseti kakoda se spasi. Koga ~ista~ot za-mavna so metlata, knigata mu se

nasmevna i dvapati mu sepokloni. ^ista~ot se zbuni,

pa i toj se pokloni i za-mina ostavaj}i ja knigatana trotoarot...

Nesre}nata knigaprodol`i ponatamu, azad agolot pred neastoeja dve mangup~iwa.

- Jas sum Baks, a toj eMaks - re~e ednoto od niv.- A koja si ti grda knigo?

Knigata zaneme odstrav.

- Ti sigurno si nekoj

NESRE]NATA KNIGA

39

uli~en bezdomnik - dodadeBaks.

- Jas? Ne, jas... ova...nosam prikazni za vas - tiv-ko re~e knigata.

Tie se nasmeaja glas-no i £ rekoa:

- Nie ne sakameda ~itame, no odtvoite listovi mo-`eme da napravimeubavi top~iwa sokoi }e gi zadevamedevoj~iwata i }e im

gi frlame v kosi - £odgovori Maks i jazgrap~i. Saka{e da£ gi istrga listovi-te naedna{, no nemo`e{e, pa Baks goprekori:

- Budala eden,kini list po list!

Nesre}nata kniga premre od strav, misle{e deka £ do{ol krajot i deka nas-koro }e bide rastrgnata. Maks go svrte prviot list i tokmu koga saka{e da go ski-ne, za ple}ite go fati eden seriozen i vidno naluten ~ovek, koj vikna po nego:

- Mi go uni{tivte velosipedot! Sega }e ve odvedam kaj roditelite!Knigata ispadna od negovite race, a mom~iwata se dadoa v beg bez zdiv.Koga malku se oporavi od {okot, knigata trgna po druga ulica. Tamu sretna

edno devoj~ence koe gi vade{e cve}iwata. Knigata ja pozdravi i ja zapra{a:- Dali ti se dopa|am? Dali sum ubava?- Ne ba{. Koricite ti se sivi, a naslovot Neodgovornost navistina e bez

vrska - £ odgovori devoj~eto.- Ti blagodaram na iskrenosta! No te molam ka`i mi dali bi sakala da me

zeme{ v race i malku da me razgleda{? Vo mene ima tolku mnogu prikazni. Sigurnonekoja }e ti se dopadne - i ponatamu uporno pra{uva{e knigata.

Devoj~eto ja zede, ja prelista i ja zapra{a:- Zo{to site tvoi prikazni imaat ist naslov: Neodgovornost 1, Neodgovor-

nost 2, Neodgovornost 3 i taka redum?- ]e ti stane jasno ako pro~ita{ barem dve prikazni - £ odgovori knigata.Devoj~eto gi pro~ita prvite dve prikazni i vozbudeno re~e: - Luta sum na

devoj~eto {to zaboravilo da gi poleva cve}iwata, pa tie ovenale. Luta sum mu i

40

na mom~eto koe mnogu sakalo da mu kupat ku~e, a koga mu minal merakot prestanaloda se gri`i za nego. Sega gledam deka neodgovornosta e dobar naslov za tie dveprikazni. ]e odam vo dvorot da gi pro~itame prikaznite zaedno so drugite deca.

Devoj~eto ja zede knigata i so nea mina niz nekolku dvorovi. Potoa sedna voparkot. Mnogu deca so interes ja ~itaa knigata. Taa kru`e{e po celata naselba.A potoa nekoj se doseti deka treba da ja vrati vo bibliotekata. Tamu ja stavija naraftot od koj neodamna be{e izbegala. No pove}e ne be{e nesre}na bidej}i decataso zadovolstvo ja pozajmuvaa i ja ~itaa.

[tefanija Naxen

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Zo{to samo edna kniga bila nesre}na od raftot?So koja cel nesre}nata kniga pobegnala nadvor?So kogo s¢ se sretnala nadvor? [to do`iveala?Koj e prviot ~ita~ na nesre}nata kniga?Objasni zo{to knigata ne bila ve}e osamena i nesre}na.

PREDLO@I PLAN

Pro~itaj go raskazot vo sebe i podeli go na pet logi~ki celini.Napravi plan so: tema, glavni misli, ideja, vreme i mesto na nastanot. Idejata }e ja otkrie{ vo ~etvrtata i pettata celina.Pro~itajte gi planovite i odberete go najdobriot. Nagradete go so rakopleskawe.

RAZMISLI I BIDI ISKREN

Ti se slu~ilo li i tebe da presudi{ za nekoja kniga spored naslovot i izgledot na koricite? Koja kniga e taa?

41

GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAMSTEKNATITE ZNAEWA

JAZIKOT e osnovno sredstvo za komunicirawe me|u lu|eto. Maj~iniot jazik zasekoj ~ovek e najubaviot i najzvu~niot jazik vo svetot. So nego najlesno i najubavogi izrazuvame na{ite ~uvstva i misli. JAZIKOT za sekoj narod pretstavuvanajva`en beleg za raspoznavawe.

KRSTE PETKOV MISIRKOV i BLA@E KONESKI se osnovopolo`nici namakedonskiot standarden jazik. ]e ja zapametam mislata na Krste Misirkov:

"Jazikot na eden narod e negovo duhovno nasledstvo i bogatstvo#.

DOPOLNITELNI SREDSTVA ZA RAZBIRAWE (za ispra}awe poraki) se:slikite, zvu~nite signali, razni utvrdeni znaci i simboli, mimiki i gestovi(pantomima).

SOGLASKITE se delat na zvu~ni i bezvu~ni.Od slednava re~enica vo mojata tetratka }e gi grupiram soglaskite spored

zvu~nosta:Jas nikoga{ nema da se otka`am od mojot maj~in jazik.a) Zvu~ni soglaski se: ____; b) Bezvu~ni soglaski se: _____.

ZBIRNITE IMENKI ozna~uvaat ime na mno`estvo od ist vid predmeti ilisu{testva. Tie imaat samo edninska forma.

PRISVOJNITE PRIDAVKI ozna~uvaat ~ie e ne{toto.

Od slednava re~enica }e gi prepi{am samo prisvojnite pridavki: Vo blizina na selskite grobi{ta se nao|a{e dedovata vodenica niz koja

pominuvaa site planinski potoci.Od imenkite: zima, u~ili{te, ulica, soobra}aj }e obrazuvam prisvojna

pridavka i sekoja od niv }e ja upotrebam vo re~enica.

BROJNITE PRIDAVKI se obrazuvaat od broevite i go ozna~uvaat redot napredmetite i su{testvata. Na slednive pra{awa }e odgovoram usno:

Prepoznaj ja brojnata pridavka vo slednava re~enica:Za desetina dena }e go proslavam desettiot rodenden.Koja brojna pridavka ne e pravilno napi{ana: petti, {estti, devetti?Od slednive broevi }e obrazuvam brojni pridavki i }e gi zapi{am vo

tetratkata: 99, 128, 235.

42

LIRSKA PESNA - gi sodr`i silnite ~uvstva na poetot. Vo nea toj ne ni go ras-ka`uva nastanot, do`ivuvaweto, tuku samo gi prenesuva negovite ~uvstva {to mugi predizvikal toj nastan, slu~ka ili nekoja li~nost.

PATRIOTSKA PESNA - vid lirska pesna vo koja poetot e pottiknat od ubavi-nite i istorijata na svojata tatkovina. Osnovnoto ~uvstvo vo nea e qubovta kontatkovinata - patriotskoto ~uvstvo.

EPSKA PESNA - nasproti lirskite pesni stojat epskite. Vo niv se pee za nas-tani, slu~ki, podvizi na junaci. Spored toa, vo niv ima dejstvo i likovi - nosite-li na dejstvoto. Se raska`uvaat kako prikazna.

Me|u slednive izvadoci od dve narodni pesni }e prepoznam koi stihovipripa|aat na lirskata, a koi na epskata pesna i usno }e objasnam spored {togi prepoznav:

Se pro~ulo dete Tatuli~e, Razvivaj {umo zelena,se pro~ulo na Demir Kapija, otvori senki {iroki,kaj zaprelo drumoi, klisuri, }e mine Del~ev Vojvoda ta ne dava pile da preleta. So negovata dru`ina.

Me|u slednive dve strofi }e opredelam koja strofa e izvle~ena odpatriotska pesna:

Nigde na svetov pod vi{no nebo, Ej, {to mi e mila prolettaPod zlaten son~ev sjaj, so toa pole {iroko,Tolku ubava zemja nema so toa nebo visoko,Ko mojot roden kraj! So `itata oroseni,

So trevite nekoseni.(Van~o Nikoleski) (Lazo Karovski)

BASNA - I minatite u~ebni godini i ovaa pro~ita mnogu basni. I u{te mnogu }epro~ita{ i od niv mnogu }e nau~i{. Vo niv zboruvaat `ivotnite, no ti ve}e znae{deka preku niv basnopisecot gi kritikuva lu|eto za nivnite nedostatoci i nega-tivnite karakterni osobini.

Pro~itaj pove}e basni za vreme na zimskoit odmor. Onaa {to najmnogu }eti se dopadne, obraboti ja vo tvojata tetratka spored nasokite {to }e si giizbere{ kaj nekoja od basnite vo tvojot u~ebnik.

43

ISTRA@UVAM I DOZNAVAM

DOZNAJ - KA@I

Ima{ li nekoi rodnini ili prijateli koi `iveat vo stranstvo?Kolku ~esto se slu{ate po telefon? Kolku ~esto se gledate?Se dopi{uvate li? Mo`ebi se dopi{uvate preku kompjuter? Kako?

TATKOVOTO PISMO

Nekoj zayvoni na vratata od Vesna. Po{tarot £ podade pismo i si zamina. Adevoj~eto vedna{ go prepozna pismoto. Zne{e deka tatko £ im pi{uva. Toj be{edaleku, mnogu daleku od Vesna i od semejstvoto. A zo{to? Kako? Dolga prikazna.

Devoj~eto nestrplivo go otvori pismoto i glasno po~na da go ~ita:Mila moja Vesna,Znam, sega kaj vas e prolet. A zaedno so proletta doa|a i tvojot rodenden. Ta-

to ne zaborava. I postojano misli na svojata mala }erki~ka. Na tebe i na mama. Tisi dete i ne znae{ za pati{tata na `ivotot. Koga }e bide{ golema, podobro }e gidoznae{ rabotite. Kolku sme podaleku od ona {to ni enajdrago, tolku toa ni e pomilo i poblisko.

Naskoro so ne{to }e te iznenadam. Zasegatoa neka bide moja tajna. A iznenaduvaweto nekapri~eka tokmu do rodendenot. Nema da ti go ka`ampred vreme.

No, pokraj nego, veruvam, ti ima{ nekoja `elbaza koja ne znam. Zatoa sakam vedna{ da mi javi{ vo pis-moto: {to saka{ da ti ispratam? Pobaraj ne{to najuba-vo. Bidi sigurna deka `elbata }e ti bide ispolneta.

Ti si poslu{na, neli? Siguren sum deka poradi ni{-to ne ja zagri`uva{ majka ti. Edno devoj~e kako tebe, zaqubov na svoite roditeli, mora da bide poslu{no. Itreba da u~i{. Samo taka jas i mama }e bideme u{tepogordi i posre}ni so tebe. A za drugo, nemoj da segri`i{. Gri`ite neka ni ostanat nam: mene i namama.

Odgovorot o~ekuvam navreme da go dobijam.

Tebe i mama mnogu ve saka,TATO

44

Vesna nekolkupati go prepro~ita pismoto. I u{te istiot ~as zede list, sed-na na masata i zborovite za odgovor na tatkovoto pismo sami potekoa:

Mil moj tato,[totuku go dobiv tvoeto pismo. A pred malku se vrativ od u~ili{te. Dodeka

da si dojde mama od rabota, }e go napi{am odgovorot. Ako saka ne{to da dopolnivo pismoto, plikot }e bide otvoren.

Ne znae{, tato, kolku radost mi pri~ini tvoeto pismo. No, priznavam, dode-ka go ~itav, ne bev hrabra. I bez da sakam, nekolku solzi mi se rastrkalaa po li-ceto. Zatoa posakav vedna{ da ti napi{am odgovor.

Nie sme dobri. A za mojata poslu{nost, najdobro mama neka ti ka`e. Redov-no u~am. Deneska me pofali nastavni~kata na ~asot po matematika. Prva gi re{ivzada~ite vo oddelenieto.

E, sega, mil moj tato, pokraj onoj podarok {to za mojot rodenden go podgotvu-va{ kako iznenaduvawe, ostanuva u{te da ti ja ka`am mojata `elba: sakam ti dami se vrati{ i da bideme site zaedno!

Te saka tvojata }erkaVESNA

Utredenta devoj~eto otide vo po{tata. Tamu pismoto ramnodu{no go primi-ja i go stavija vo mno{tvoto pratki. Nikoj ne znae{e kolku golema `elba se krie-{e vo nego. Nikoj ne zne{e deka zaedno so nego otpatuvaa i nekolku solzi~ki.

Gorjan Petrevski

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Koj e glaven lik na raskazot?Od kogo Vesna dobila pismo?Kade bil tatko £?[to misli{ zo{to oti{ol v tu|ina?So {to }e se gordee tatko £ na Vesna?[to posakala Vesna za rodenden?[to otpatuvalo zaedno so pismoto?

VE@BI ZA IZRAZNO ^ITAWE

Pro~itaj go raskazot vo sebe. Zamisli so kakov ton bi gi ~ital zborovite na pisatelot, a so kakov tatkovoto i Vesninoto pismo. Vo pismata ima mnogu ~uvstva koi treba da gi prenese{ preku ~itaweto.Eden u~enik neka go pro~ita cel raskaz so potrebnoto menuvawe na glasot.Trojca u~enici neka go ~itaat raskazot: eden - govorot na pisatelot, drug - tatkovoto pismo, tret - Vesninoto pismo.Organizirajte natprevar za najdobro ~itawe.

45

POTSETI SE - SOSTAVI

Potseti se kako se pi{uva pismo.Pismoto ima:

- naslov ( Drago drugar~e, Mila mamo, Zdravo Vesna,...)- voved (Zo{to im pi{uva{ pismo?)- sodr`ina (Ja objasnuva{ vesta, slu~kata.)- kraj (Dava{ svoe mislewe i pra}a{ pozdrav.)

Ne zaboravi da go napi{e{ mestoto i datumot na pi{uvaweto. Pi{uvaj ~itko, ubavo, so jasni re~enici.Sostavi pismo do kogo saka{ (rodnini, prijatel, nepoznato drugar~e), napi{i go na ubava hartija, stavi go vo kovert, adresiraj go, zalepi po{tenska marka i isprati go. Koga }e dobie{ odgovor, prodol`i da se dopi{uva{.

GRUPNA RABOTA

Podelete se vo ~etiri grupi:- prvata grupa neka napi{e pismo;- vtorata neka napi{e izvestuvawe za nekoja skore{na poseta;- tretata neka napi{e tekst vo koj }e opi{e do`ivuvawe od nekoj nastan;- ~etvrtata op{irno neka ja preraska`e poslednata lektira.

Odberete koj }e ja prezentira rabotata na va{ata grupa.Dodeka edna grupa prezentira, drugite vo tabela neka zabele`uvaat kakov e jazikot na srabotenoto, dol`inata na tekstot, sodr`inata, formata na obra}aweto, prezentiraweto.Najdobra }e bide onaa grupa za koja ste dale najdobro mislewe.

SAMOOCENUVAWE

Otkako }e zavr{ite so grupnata rabota, vo tvojata tetratka ili na list odgovori na slednive pra{awa:Ime _______________________ Datum ___________________Dali sum zadovolen od svojata rabota?Dali toa e najdobroto {to mo`ev da go napravam?Dali koristev razli~ni idei?Mi treba li pomo{?Mo`am li podobro da srabotam?]e im go poka`am li srabotenoto na drugi?

DOMA[NA RABOTA

Obidi se da go prodol`i{ raskazot. Napi{i {to bi sakal da se slu~i ponatamu i kakov kraj da ima: sre}en ili ta`en.Pro~itaj ja doma{nata rabota na sledniot ~as.

46

Imate li nov u~enik vo oddelenieto? Ako imate iska`i se kako go prifativte. A ako nemate ka`i kako bi se odnesuval ako dojde nov sou~enik.

NOVI DRUGARKI

Vo klasot pristigna novo devoj~e. Go donese i go pretstavi direktorkata, anastavni~kata mu re~e da sedne na edno prazno mesto vo sredniot red. Decata gozagleduvaa, no i toa niv.

- Da £ posakame dobredojde na Ana - re~e nastavni~kata.Ana stana i se pokloni. Site se nasmeaja, i taa se nasmevna. Ja pra{aa kade

`ivee. Ja ka`a adresata.- Pa, tamu `iveam jas, - izvika Angela i

potskokna od radost.- Zna~i, mo`ete zaedno da doa|ate na

u~ili{te - re~e nastavni~kata.Na golemiot odmor Angela £ prijde na

Ana i £ podade raka. Se pozdravija gledaj-}i se v o~i. Potoa razgovaraa za obi~nine{ta - kade u~ela dosega Ana, koga sedoselile i kogo ima doma. Angela re~edeka taa ima malo brat~e Nikola. Anare~e deka ima majka, baba i postar brat.

Se vika Petar. So taga ka`a deka ebolen i odi so paterici.

Po ~asovite, nastavni~kataim predlo`i da si odat doma zaed-no. Zabele`a deka devoj~iwata sezbli`ile i £ be{e milo.

- Ajde da bideme drugarki, -re~e Angela na polovina pat kon doma.

Ana radosno se soglasi.

Kiril Temkov

DA RAZGOVARAME

Kako ja prifatile Ana vo oddelenieto?So kogo se zbli`ila Ana?[to si ka`ale za semejstvata?[to se dogovorile devoj~iwata?

POTRUDI SE

Razmisli i napravi vakov presek za Ana i Angela.

zaedni~ki osobini

ANA ANGELA

47

KAKOV DRUGAR SI?

Dali tvoite odnosi kon drugarite se vakvi:- bliski ste;- se raduvate koga ste zaedno;- si igrate zaedno;- se gledate mnogu ~esto, duri sekoj den;- si pozajmuvate pari;- me|usebno si pomagate;- odite zaedno na pro{etki;- ne se karate.

Ako za s¢ si odgovoril potvrdno, vie ste vistinski drugari.

RAZMISLI I ODGOVORI

Koi se tvoite drugari od:- oddelenieto;- od drugo oddelenie;- od zgradata vo koja `ivee{ ili od maaloto;- od drugiot kraj na gradot.

Na koja vozrast se tvoite drugari: kolku tebe, postari ili pomladi od tebe?[to pravite koga ste zaedno?Za {to razgovara{ so drugarite? Komu od niv mu gi doveruva{ svoite problemi?Kako ti pomagaat drugarite?

DECA, ^UVAJTE SI GI DRUGARSTVATA!

Ne karajte se so drugarite i ne pravete im lo{o. ]e ostanete bez niv, a toa nema da vi bide prijatno.Drugar e onoj kogo go ~uvstvuva{ blizok i so kogo se raduva{ da bide{ zaedno.Nikoj ne treba da se saka samo sebesi. Bidete prijatel so drugite deca, u~ete i igrajte si zaedno.Spodeluvajte gi ~uvstvata so drugarite, razgovarajte, pomagajte si edni na drugi.

48

MOJATA ASOCIJACIJA

Zapi{i vo tetratkata na {to te potsetuvaat (asociraat) ovie dve stisnati dlanki.

Koi lu|e se rakuvaat vaka?

AJDE DA SE SAKAME

Zar ne e dobra `elbaVo svetot da nema delba...

^ovek so ~ovekDa se saka.

^ovek na ~ovekDa si podade raka.

Pojakiot pred poslabiotDa ne se pravi va`en,

Sekoj da e vesel:Da nema ~ovek ta`en.

Decata vo svetotDa ne znaat za tagaSekoj da se pra{uva[to li be{e laga?

Zar e te{ko da si ~esenI da mine{ `ivot lesen.Zo{to ni se kavgi, zlobi,

Bolki, maki i tegobi?Ka`ete mi sega ajde

Ima li od toa fajde?

Tome Smolarski

49

IZVLE^I OD PESNATA I ZAPI[I

Izvle~i od pesnata tri poraki na poetot koi spored tebe se najva`ni.Napravi vakva tabela vo tetratkata i popolni ja spored barawata:

Na krajot pod zborovite nacrtaj ne{to {to }e odgovara na grdite i ne{to {to }e odgovara na ubavite zborovi.

ZAMENI

Pokraj sekoj grd zbor napi{i so golemi bukvi drug zbor so sprotivno zna~ewe, mil, topol zbor. Primer: delba - SPLOTENOST; ta`en - ...

RAZMISLI I ODGOVORI

Kako bi mo`el ti da pridonese{ da se zaboravat grdite zborovi, a da zavladeat samo ubavite?[to misli{, ~eka li poetot odgovor na site postaveni pra{awa vo pesnata? Zo{to taka misli{?Kakva poraka ni ispra}a poetot preku ovaa pesna?

NAPRAVI SPOREDBA

I vo raskazot "Lo{i zborovi# na stranica 16 se zboruva za lo{i, grdi zborovi. No, sepak, me|u niv ima razlika. Otkri ja taa razlika i iznesi go svoeto mislewe.

GRDI I LO[IZBOROVI

UBAVI I TOPLIZBOROVI

50

Koi lektiri gi ima{ pro~itano dosega?Koja ti be{e najinteresna?Ste go posetile li nekoga{ Saemot na knigata?[to ti ostavi silen vpe~atok od taa poseta?

VO LAVIRINTOT OD LEKTIRI

Denes baba mi doma donese dve YVEZDENI PERNI^IWA.- Od kade ti se? - ja pra{av.- Od Saemot na knigata, se znae...Otvoren e od v~era, a do nedela }e trae!

Poveli, ti zedov i edna MODRI^KA TETRATKA za da si gi bele`i{ vo neaNARODNITE PRIKAZNI OD BALKANSKITE NARODI {to }e ti gi raska`uvadedo ti...

Vedna{ £ se javiv na MERI POPINS.- Po~na Saemot na knigata, saka{ li da pojdeme? - ja pra{av.- Znam, no ne mo`am - mi vrati. - Se dogovoriv so PIPI DOLGIOT ^ORAP

da pojdeme na rodenden kaj TARO OD ZEMJATA NA PLANINITE... Mo`ebi utre...Ako saka{, pak - pojdi so ORHAN, toj ve}e sigurno gi ima ras~isteno PAJA@INI-TE NA KLIMENTINA...

Samo {to sakav da go pobaram, ete ti go PINOKIO javnat vrz crn at so BE-LA GRIVA.

Lele, - mu rekov - mi li~i{ na MALIOT PRINC, ~esen zbor!A toj:- Ajde sega ne mi raska`uvaj [E]ERNA PRIKAZNA, tuku ka`uvaj: doa|a{ so

mene na Saemot ili ne?- A od kade ti e kowov, PINOKIO?- Mi go pozajmi ITAR PEJO... Veli deka pred sto godini na nego javal i

GOCE DEL^EV!- Sega ti - mu velam - mi raska`uva{ EPSKI NARODNI PRIKAZNI, neli?- Doa|a{ ili ne? - mi podvikna toj, mavtaj}i so nekakov buket vo rakata.- [to ti e toa?- MASLINOVI GRAN^IWA! - mi re~e. - ]e gi zasadam vo dvorot na Saemot...

Ta neli e praznik na knigata?!- Odli~no! - se soglasiv. - Jas }e go zemam ZLATNOTO FENER^E NA LETO-

TO, vo slu~aj da snema struja, pa da im sveti na posetitelite!Samo {to izlegovme od dvorot, gi vidovme ROBINZON KRUSO i BELOTO

CIGAN^E kako brzaat kon Saemot.- Da im se pridru`ime! - rekov.- Ostavi gi, tie se {estooddelenci... Ene gi i SPOMENKA i HAJDI. - Lele, kolku brzaat... ]e gi stigneme duri idnata godina!

Kiro Donev

51

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Za {to se zboruva vo raskazot?Kakov e ovoj raskaz spored na~inot na koj e predadena sodr`inata?[to te nasmea?Objasni go naslovot na raskazot.

IZRAZI SE SO CRTE@

Obidi se da pretstavi{ so crte` del od raskazot koj ti e najinteresen. Nacrtaj gi likovite koi se spomnuvaat vo nego.Napravete izlo`ba od va{ite crte`i.

ZA LEKTIRITE

Koi lektiri se spomnuvaat vo raskazot?Koja od pro~itanite lektiri najmnogu te voodu{evi? Objasni zo{to.Koja od spomenatite lektiri ja nema{ pro~itano?Pozajmi gi od va{ata u~ili{na biblioteka knigite koi se spomnuvaat vo tekstot, a dosega ne si gi pro~ital.Vodi si dnevnik na pro~itani knigi.

KAKVA BESRAMNOST

Nekolku dena pred da pravime testovi vo u~ili{teto, dobro se podgotviv.Go povtoruvav gradivoto, go utvrduvav nau~enoto, pa pojdov duri i vo biblioteka-ta za da najdam i nau~am nekoi novi raboti od knigite. Bev re{en da dobijam naj-visoka ocenka vo oddelenieto.

No, knigite ne smeeja da se iznesuvaat nadvor od bibliotekata, bidej}i odsekoja kniga postoe{e samo po eden primerok. Toga{ jas se setiv {to da napravam.

Vrtej}i se na site strani i vnimavaj}i da ne me zabele`i nekoj, so moliv gopodvlekuvav na stranicite od knigite seto ona {to mi se dopa|a{e, {to meinteresira{e i za koe{to mislev deka }e mi bide va`no za testovite.

I posledniot den, zna~i eden den pred testiraweto, dojdov vo biblioteka-ta so mal notes vo xebot i pak ja pobarav istata taa kniga {to ja ~itav pred toai vo koja{to bev na{ol i bev potcrtal tol-ku mnogu novi raboti, edna od druga po-dobri...

No, ostanav v~udoviden.Gledav vo listovite, prevr-

tuvav, no nikako ne mo`ev da sesnajdam. Nekoj ja zel po mene i tol-ku gi be{e ispo~krtal site moi za-bele{ki, vnesuvaj}i si svoi, {to neznaev {to e moe, a {to e negovo!

Ete taka ti e toa koga ne-koj so lo{i naviki }e po~neda {ara po tu|i knigi, pa }eti gi rasipe planovite iseto toa {to so maka itrud si go srabotil prednego!

Toa be{e stra{noza mene! Kakva ne-razbranost?! Kak-va nekultura?!

Kolina Kuba

52

PORAZGOVARAJ SO DRUGAR^ETO

Kako treba da se odnesuva{ kon knigite, osobeno kon onie koi ne se tvoi?[to pravi{ ako vo nekoja kniga si sretnal ne{to interesno, pa saka{ toj podatok da go zapomni{:- go potcrtuva{ vo knigata;- go prepi{uva{ vo tetratka;- ja fotokopira{ stranicata.

53

DA RAZGOVARAME

Koi knigi gi koristi{ koga se podgotvuva{ za test? Koristi{ li dopolnitelnaliteratura so pove}e podatoci?Kako }e postapi{ ako ti treba knigata a ne smee{ da ja iznese{ od bibliotekata?[to misli{: dali na{iov junak e vo pravo koga gi kritikuva drugite za ona {to mu go napravile? Zo{to taka misli{?Koj e besramen, nekulturen i nerazbran?

POTSETI SE I ODGOVORI

[to e biblioteka?Vo koja biblioteka ~lenuva{?Za kakvi drugi biblioteki si slu{nal?[to s¢ mo`e{ da pozajmi{ od biblioteka?Objasni go na~inot na pozajmuvawe na knigi, vesnici i spisanija.

POTRUDI SE I DOZNAJ

Postojat sovremeni biblioteki koi se narekuvaat mediateki. Potrudi se i doznaj s¢ {to mo`e{ za niv.Novootkrienite podatoci prezentiraj gi pred drugar~iwata.

DOMA[NA ZADA^A

Vo tetratkata za doma{na rabota raska`i go tekstot vo prvo lice ednina, odnosno kako tebe da ti se slu~ilo seto toa. Izrazi se ubavo i op{irno.Pro~itaj im na doma{nite {to si napi{al.

54

PELISTERSKI O^I

Bitola e grad {to se prostira od dvete strani na rekata Dragor, koja {umo-li me|u visokite yidani bregovi. Nad gradot vo dale~inata str~i vo nebesnatasinevina gol, so granitni steni, prepa{en preku sredinata so postojano zeleniotpojas na borovi gori - Pelister. Pelister ima tri vrvovi i stoi kako ve~enstra`ar vo rodnata Pelagonija...

Na Pelister postojat i dve planinski ezera, poznati pod imeto Pelisterskio~i. Za ovie ezera ima legenda {to se raska`uva vo gradot pod Pelister...

Se slu~ilo mnogu odamna. Bratot i sestrata, Jorgo i Flora, pasele ovci napadinite na Baba Planina. Jorgo i Flora bile sre}ni so svoeto stado. Eden den,brat~eto Jorgo se zagubilo vo planinata, a sestra mu Flora go barala na sitestrani. Solzi i samo solzi. Pla~elo devoj~eto na glas, a od o~ite kako dveizvor~iwa £ te~ele bistri, nevini detski solzi. Od solzite na Flora vo dvatakratera, oddale~eni nekolku stotina ~ekori eden od drug, se sozdale ubaviteplaninski ezera - Pelisterski o~i.

Nesre}nata Flora, postojano pla~ela. Od golemata taga po brata si, taaumrela. Pred da izdivne rekla:

- Ezerce milo, ubavo, ako nekoga{ go vidi{ mojot brat, re~i mu da se izmieod bistrata planinska voda, od moite solzi, za da go pomiluvam!

Apostol Pop Jovanovski

55

PRO^ITAJ I KA@I

Za ~ie nastanuvawe se zboruva vo tekstot {to go slu{navte?Kade se nao|aat planinskite ezera Pelisterski o~i?Od {to nastanale ezerata sporedtekstot? A spored naukata?Koi bile Jorgo i Flora?[to se slu~ilo so Jorgo? A so Flora?[to mu rekla Flora na ezerceto?

RAZMISLI I ODGOVORI

Zo{to umrela Flora?[to gi povrzuvalo Jorgo i Flora?[to ~uvstvuva{ ti za tvojot brat ili sestra?

ISKA@I SE SPORED BARAWATA

Pro~itaj ja legendata nekolku pati. Vo tvojata tetratka nacrtaj vakva tabela i iska`i se spored barawata:- nacrtaj slika za tekstot;- navedi gi ~uvstvata {to kaj tebe gi predizvika ovoj tekst;- privedi gi zvucite {to gi sretna vo tekstot;- povrzi go tekstot so slu~ka od svojot `ivot.

ISTRA@UVAJ

Podelete se vo nekolku grupi i istra`uvajte dali postoi nekoja legenda povrzana so tvoeto mesto.Odredete:

1. Koj }e istra`uva?2. Kako }e istra`uvate (}e razgovarate so postarite, }e ~itate, ...)?3. Odredete kolku dolgo }e istra`uvate.4. Kako }e go pretstavite svojot trud (so pi{uvawe, so crtawe, so snimeni

iskazi, so pravewe poster)?5. [to }e napravite so gotoviot trud (}e go objavite vo u~ili{niot vesnik,

}e go pratite vo nekoe detsko spisanie, }e go raska`ete vo radioemisija)?Najdobrata grupa nagradete ja so pofalni zborovi i nasmevki.

ZNA^EWE NA ZBOROVITE

Legenda (predanie) - e tekstvo koj se raska`uva kako nastanalo nekoe mesto, nekoe ezero, reka ili kako ne{to go dobilo svoeto ime.

Prika`i so slika Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gi zvucite od tekstot Vrska so mojot `ivot...

IZBERI EDNA OD ZADA^ITE I IZVR[I JA:

56

So koj znak se obele`uva matemati~kata operacija sobirawe, a so koj odzemawe?Kakvo vreme n¢ o~ekuva ako se o~ekuvaat temperaturi od -3o? A kakvo od + 35o?

PLUSKO I MINUSKO

Zo{to ~etvorkada se lizga kon trojkakoga plus trojka i plus ~etvorkanadvi{uvaat odli~na petka.Minusko zavitkan vo {alse sanka na minus pod nula.Plusko pak vo letna mai~kaod vrvot na `iviniot stolbpo Minuska vikada se soberatsite plusovci i site minusovciod razni skali i stepeni,za da se vidikoj pove}e }e skokneod toplo na studeno,od studeno na toplo,minus plus plus minus.Ako ne zaigraat zaednosite devoj~iwa i deca}e nemani igra ni pesna.

Radovan Pavlovski

DA RAZGOVARAME ZA PESNATA

Za koi znaci se zboruva vo pesnata?Spored tebe, koja ocenka e podobra 4- ili 3+? Zo{to misli{ taka?Pro~itaj gi stihovite vo koi znacite se odnesuvaat na ocenkite.Koga Minusko se sanka zavitkan vo {al?Zo{to Plusko na vrvot od `iviniot stolb e vo letna mai~ka?Od koi zemji se plusovcite koi mnogu treba da skoknat od toplo kon studeno?A od kade doa|aat minusovcite?Pro~itaj gi stihovite vo koi Plusko i Minusko poka`uvaat temperatura na vremeto.

57

SOGLEDAJ

Pesnata nema strofi. Donesi svoj zaklu~ok vo vrska so toa.Pronajdi gi rimuvanite zborovi.Kolku sliki mo`e{ da nacrta{ za sodr`inata na pesnata?Vo pesnata ima samo dva interpunkciski znaka. Kade u{te ti bi stavil interpunkciski znaci? Koi znaci ti bi gi stavil?Po {to gi razlikuva{ i gi razdeluva{ slikite edna od druga?Objasni gi poslednite ~etiri stiha. [to misli{, na {to se odnesuvaat: na u~ili{teto, na drugarstvoto, na mirot vo svetot?

OBIDI SE

Obidi se planot na pesnata da go pretstavi{ so sliki namesto so zborovi:Za {to se zboruva vo pesnata:Poetski sliki:Poraka:Odberete najinteresno nacrtan plan.

DOZNAJ

Potrudi se i doznaj koja bila najniskata i najvisokata temperatura izmerena dosega vo tvoeto mesto. Koga bila izmerena taa temperatura?Za da dobiete to~na informacija, mo`ete da se obratite vo najbliskata meteorolo{ka stanica ili da gi pra{ate povozrasnite od vas.

DOMA[NA RABOTA

Prepi{i ja pesnata so latinski bukvi.Ilustriraj go onoj del koj tebe ti e najinteresen.

58

POKAZNI ZAMENKI

POTSETI SE

[to ozna~uvaat zamenkite? Nabroj gi li~nite zamenki. Zo{to se vikaat li~ni?

Napi{i edna re~enica vo koja }e ja upotrebi{ li~nata zamenka tie.

VOO^I, ZAKLU^I I PRIMENI GO NAU^ENOTO

Onaa ptica izleta od na{ata jabolknica. Ovie ptici gi spasiv od studot i gladot.

So zamenkite onaa i ovie se poka`uva na pticite. Zamenkite so koi giposo~uvame su{testvata i predmetite se vikaat ........

Tie deca se vistinski drugari. Onoj sun|er e na{.David gi nacrta ...... sliki. ...... kniga e mnogu interesna.

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Pri prepi{uvaweto na re~enicite vpi{i ja soodvetnata pokazna zamenka pred sekoja imenka:1. _____ esen be{e mnogu plodna. 2. Decata gi sakaat ______ jabolka.3. _____ ~ovek e mojot ~i~ko. 4. Baba mi go splete _____ {al.

Razgledaj ja tabelava vo koja se dadenisite pokazni zamenki:

EDNINA

MA[KIROD OVOJ ONOJ TOJ

OVAA ONAA TAA

OVA ONA TOA

OVIE

ONIE

TIE

@ENSKIROD

SREDENROD

MNO@INA ZASITE RODOVI

SOGLEDAJ JA RAZLIKATA

Toj ~ita. - Toj vo ovaa re~enica e li~na zamenka.

Toj ~ovek ~ita. - Toj vo ovaa re~enica e pokazna zamenka.

Objasni koga zamenkite TOJ, TAA, TOA, TIE vo re~enicata e pokazna, a koga e li~na zamenka.

59

SEGA[NO VREME

PREPI[I I DOPOLNI VO TVOJATA TETRATKA

Sega{no vreme ozna~uva dejstvo {to se vr{i ____, vo momentot dodekazboruvame za nego.

Nie na ovoj ~as u~ime za sega{no vreme. (Koga u~ime?)Jas vnimatelno ____. ([to pravam jas sega?)U~itelot ni objasnuva jasno i razbirlivo. (Koga ni objasnuva u~itelot?)Go pra{uvame_________ za ona {to ne go razbirame.

POTSETI SE {to si nau~il za glagolite vo treto i ~etvrto oddelenie.Ka`i mu na drugar~eto do tebe.ISPRAVI GI GRE[KITEPrepi{i go pravilno sledniov tekst:Mojot najdobar drugar se vikaat Darko. Toj se mnogu dobar i dru`equbiv. Sekoga{ mi pomagam koga mi e potrebna pomo{. Jas mnogu go saka{. So nego redovno odat na ko{arka. Nie dvajcata mnogu go saka sportot.

VOO^I

So koi vidovi zborovi e napravena zbrkata vo ovoj tekst?Vo {to ja sogleduva{ gre{kata kaj glagolite?Vo koe vreme se vr{i dejstvoto ozna~eno so site glagoli vo tekstot?

VE@BI

Izmenuvaj go glagolot sviri vo site lica, ednina i mno`ina.Sostavi tri re~enici so glagoli vo sega{no vreme.

Zabele`i ja promenata na glagolite vo sega{no vreme po lice i po broj, dadena vo tabelata.

EDNINA MNO@INA

1 lice - jas CRTAM 1 lice - nie CRTAME

2 lice - ti CRTA[ 2 lice - vie CRTATE

3 lice - tie CRTAAT3 lice - toj, taa, toa CRTA

ZAPOMNI

Glagolite ja menuvaat svojata forma, zna~i semenuvaat po broj (ednina i mno`ina) i po lice(prvo, vtoro, treto).

60

UTVRDI GO NAU^ENOTO

Izvle~i gi glagolite od sega{no vreme od sledniov tekst i napi{i gi vo tetratkata:

Osven drvjata, vo {umite ima i mnogu {umski plodovi koi dobro mo`at da n¢ zasladat, ama i golemo koli~estvo na vitamini da ni podarat. Site znaeme deka za podobruvawe na krvta, borovinkite, malinite i kapinite se "car# - od prirodata dar.

So sekoj od slednive glagoli: izmisluva, ka~uva, vozi, bere, odi, yida, sadi, formiraj re~enica. Potrudi se glagolite da bidat vo razli~ni lica, vo ednina i mno`ina.

BRZ KVIZ

Vo sega{no vreme se: Site se vo mno`ina: Ne se vo ednina:a) igraa, spie{e, jadev; a) u~i, slu{aat, pa|a; a) broime, u~at, odite;b) igra, spijat, jadam; b) spieme, vikate, peat; b) se krie, stoi{, krevam;g) sakav, dojde, }e nosi. v) mo`am, saka, znaeme. v) mirisa; lie, se smeam.

DOMA[NA ZADA^A

Napi{i kratok sostav vo koj }e go opi{e{ tvojot raboten den. Potrudi se vo nego site glagoli da ti bidat vo sega{no vreme. Za da bide{ uspe{en vo toa, sledi go sledniov plan:

- utrinskite podgotovki za na u~ili{te;- u~ili{nite ~asovi i drugite aktivnosti vo nego;- vra}aweto doma, ru~ekot, dru`eweto so doma{nite;- podgotovka na zada~ite za naredniot den;- tvoite slobodni aktivnosti i legnuvawe.

61

PODGOTVI SE PRED ^ASOT

Site nie pominuvame niz nekolku periodi vo `ivotot: ra|awe, detstvo, mladost, zrelost i starost. Vie ste sega na preminot me|u detstvoto i mladosta. Po~nuvate da ~uvstvuvate i da zabele`uvate odredeni promeni kaj sebe i kaj drugite.Potrudi se i doznaj: Kako se vika periodot vo koj vleguvate? So koi promeni treba da se sretnete?Za da doznae{, mo`e{ da porazgovara{ so roditelite, so u~itelot ili da pro~ita{ vo nekoja od mnogute enciklopedii.

PUBERTET

Ognen, od site slatki, najmnogu ja saka{e tortata. Postojano saka{e majka muda mu pravi torta. Koga be{e pomal, na rodendenite {to gi slave{e, majka mu muprave{e torta, i toga{ Ognen leta{e od radost i postojano okolu tortata sevrtka{e: za mig }e go izlapa{e par~eto {to majka mu }e mu go otse~e{e, a gisobira{e i par~iwata {to }e preostanea od negovite drugari.

Koga porasna, koga zavr{i osmo oddelenie, majka mu prestana da mu go slavirodendenot. A so toa zavr{ija i tortite.

Ognen sega postojano ja pra{uva{e majka mu koga povtorno }e mu napravi tor-ta, a taa mu vele{e:

- Koga }e ima povod ...- Koga }e ima povod? - ja pra{uva{e toj.- Koga }e ti dojde pubertetot ... - mu odgovara{e taa.Ognen so nestrplivost ~eka{e da mu dojde pubertetot.^eka{e taka so meseci i odvreme-navreme ja pra{uva{e majka si:- Dojde li pubertetot ...?Taa }e go zagleda{e i

}e mu re~e{e:- Ne, ne e u{te dojden ...I pak, po izvesno

vreme nestrplivo Ognen }eja pra{a{e:

- Dojde li puberte-tot?

- U{te ne ... - mu ve-le{e majka mu. - U{temalku ...

I taka, ~ekaj}i goOgnen pubertetot, po-mina skoro cela godi-na. I najposle eden denmajka mu mu re~e:

- Sinko, deneska }e

62

ti napravam torta ... - Ti dojde pubertetot...Ognen se razveseli, no i qubopitno ja pogledna majka si. Ima{e slu{nato za

toj zbor, no ne znae{e {to vsu{nost toa zna~i. Ja pra{a majka si:- [to e toa pubertet?Taa se nasmevna, go pogali po glavata i so prstot mu go dopre mozol~eto {to

mu be{e izlezeno na ~eloto:- Eve, ova e, sinko, pubertet ... - mu re~e. - Eve, se javi ...Ognen se za~udi. Str~na na ogledaloto da si go vidi pubertetot. Go pipka{e

so prstot crvenoto mozol~e izbieno na ko`ata kako zrno le}a, kako mala jagotka.Go pofa}a{e i s¢ pove}e se vozbuduva{e.Sedna na masata i jade{e lakomo od tortata. Jadea i site negovi doma i go

slavea pubertetot na Ognen.Otkako se zasiti jadej}i od tortata, Ognen so vozbuda istr~a oddoma i otide

da ja pobara svojata soklasni~ka Mara so koja se dru`e{e i so koja {etaa po korzo.Ja najde i £ go poka`a mozol~eto na ~eloto i £ re~e:

- Vidi ... Pubertet ...Taa go pogledna i se nasmevna:- I jas go imam ... - mu re~e i mu go poka`a mozol~eto na obrav~eto koe be{e

izlezeno kako cvet~e.Si gi pipkaa so prstite, si gi pofa}aa mozol~iwata, poleka, ne`no, kako da

pofa}aa ne`ni, {totuku rascuteni cvet~iwa.

Jovan Strezovski

VOO^I I ODGOVORI

Koj e glaven lik vo raskazot?[to sakal najmnogu Ognen?Koga prestanale da mu go slavat rodendenot?Koga }e ja dobie slednata torta?Kolku vreme ~ekal da dojde pubertetot?Po {to majka mu go prepoznala pubertetot?Komu mu go poka`al pubertetot?

SOSTAVI PLANNA RASKAZOT

Pro~itaj go raskazot, podeli go na logi~ki celini i sostavi plan.Najubaviot plan zapi{ete go na tablata.

BIDI ISKREN

So kogo si razgovaral za tvoite promeni?Se srami{ li da razgovara{ so nekogo za pubertetot? Zo{to?Si go zabele`al li pubertetot na tvoeto lice? A kaj drugite?Za Ognen i Mara pubertet se mozol~iwata koi im izbile na liceto. [to e za tebe pubertet? Objasni kako ti go razbira{ pubertetot?

63

Vnimatelno nabquduvaj ja nizata od sliki. Razmisli za {to se zboruva vo niv.Potrudi se da sostavi{ interesna prikazna i da ja raska`e{ vo tetratkata.Prikaznata treba da ima voved, zaplet i rasplet. Mo`e{ da dodade{ i ne{toizmisleno (imiwa na likovite, nivnite ~uvstva, misli i razgovori, opisi ...).

Pro~itajte {to ste napi{ale.

Zamisli si deka si lekar, pilot, artist, sportist ... Odberi nekoja odponudenite profesii ili nekoja druga {to tebe ti se dopa|a i raska`i nekoeinteresno do`ivuvawe povrzano so nea. Prethodno napravi plan ili skica pokoja }e raska`uva{!

Sigurno si bil svedok ili u~esnik vo nekoja sme{na slu~ka. Obidi se daraska`e{ sme{na slu~ka (od u~ili{teto, od doma, na pazar, na teatar, na lekarili od drugo mesto). Raska`uvaweto treba da bide sme{no, a toa }e go postigne{so neobi~ni sporedbi, so neobi~en tek na nastanot koj treba da iznenadi. Toanajdobro }e go postigne{ ako se {eguva{ na svoja smetka.

Zamisli si deka si: cvet, rosa, do`dovna kapka, samovila, zagubena igra~ka,kukla, kniga... [to mo`e da ti se slu~i? [to mo`e{ da do`ivee{? So kogo bi sezdru`il? Raska`i prikazna za toa.

Pro~itajte ja skaznata "Devoj~eto i dvanaesette meseci# na str. 67. Eden u~enikneka ja raska`e, a drug neka ja preraska`e skaznata. Vie nema da znaete koj }e ras-ka`uva, koj }e preraska`uva. Dodeka tie govorat, vie bele`ete gi razlikite koiste gi voo~ile vo na~inot na nivnoto interpretirawe i spored niv }e opredelitekoj raska`uval, a koj preraska`uval.

VE@BI ZA RASKA@UVAWE

64

Nekolku minuti nabquduvaj ja slikata bez da trepne{. Zamisli deka vleguva{vo nea, ja do`ivuva{, raska`uva{ za nea. Raska`i kako e vo toj prostor, {to imatamu, {to ~uvstvuva{, {to dopira{. [to }e bide ako taa slika o`ivee? [to }eraska`uvaat nejzinite likovi?

VE@BI NIZ IGRI

PRIKAZNA SO PRE^KI Se igra taka {to eden ja zapo~nuva prikaznata, drug dodava zbor, a raska`uva~ot

ja prodol`uva prikaznata, no taka {to vo slednata re~enica go vklopuva dadeniotzbor.

KAMENOT [TO ZBORUVA - PRIKAZNA [TAFETAEden u~enik, so nekolku re~enici, zapo~nuva prikazna. Drug }e prodol`i, no

raska`uvaweto da ima smisla. Taka, eden po drug, mo`ete da sostavite va{aprikazna. Temata odberete ja sami.

RASIPAN TELEFONPet u~enika izleguvaat od u~ilnicata. Drugite slu{aat kratka prikazna. Eden

izleguva nadvor i mu ja {epka prikaznata na eden od petminata. Toj mu ja {epka nasledniot itn. Potoa, tie {to se nadvor, eden po eden vleguvaat vnatre i ja raska-`uvaat svojata verzija na prikaznata. Ocenete koj }e raska`e najsli~no so origi-nalot.

JAS, MINISTEROT... Zamisli deka si pratenik, minister ili sudija. Raska`i nekoja slu~ka od

tvoeto rabotno mesto ili {to raboti{. Naslovot na tvojot sostav mo`e dabide: "Jas vo parlamentot#, "Jas vo sudot#, "Jas vo vladata#.

65

PODARI QUBOV

PORAZGOVARAJ SO DRUGAR^ETO

Zo{to go saka{ snegot?Koi sne`ni igri ti se omileni?

SNEG

Snegot {to padna vo {umata i poleto, {epoti:"Se raduvam {to sre}no se rodiv i {to nosam meko ime SNEG.Nikoga{ ne bile poubavi i po~isti {umata i poleto! Od najmale~kata suva

trevka do najgolemoto po~ituvano drvo - s¢ e ukraseno so beli svetulki {tosvetat pod srame`livoto Sonce.

Zelenite borovi i elki gi napraviv princovi od prekrasnite beli skazni ine mrdnuvaat za da ne me sronat.

Esenskiot `olt kilim od sronatite krevki lisja go pretvoriv vo topol i belkako mleko ko`uv, {to gi topli nozete na najmnogubrojnite {umski `iteli -drvjata.

Stanovite na {umskite `ivotni im gi zaviv so beli ~ar{afi, za da ne mo`epalaviot Severko da im vleze vo toplite sobi.

So Mese~inata cela no} se smeeme vo igrata na zaja~iwata. Ta`en sum kogavie volkot na padinata ili koga }e me isprska smrtno pogodenata diva sviwa odlovecot. Mi doa|a da zapla~am za sneveselenoto oko na srnata i nevnimatelnotoigrawe na sojkata niz moite beli venci po grankite.

Crnite ugari po poleto me skokotkaat so prstite od grutkite i zatoa ne mo`amramno da gi pokrijam.

Gi toplam nikulcite na poseanite esenski `ita, no s¢ mi se ~ini deka mebockaat so nekakvi ostri igli~ki.

Najmek sum vo livadite, za{to tie mi prika`uvaat meki pesni~ki i topliprikazni za cve}iwa i peperutki.

[umskoto poto~e ne`no se lizga pod moite stakleni ~evli~ki, {to mi gipodari ubaviot Mrasko.

Moeto spokojstvo go naru{uva samo palaviot vetar... ]e mu tekne i... odrit~iwata me sobira i me frla vo dol~iwata - prosto da se zadu{am!

Zar ima nekoj pobel, po~ist i posre}en od mene na ovoj ubav, {irok svet?#

Jordan Dobreski

66

PRONAJDI GI PRI^INITE

Snegot vo {umata e sre}en. Za toa ima mnogu pri~ini. No ima i nekolku pri~ini poradi koi e nesre}en. Pronajdi gi vo tekstot i zapi{i givo tetratkata vo vakva tabela.

OPI[I

Zamisli si deka si ti sneg vo nekoj grad. Opi{i kako se ~uvstvuva{ od tvojata gradska sostojba. Pi{uvajpo ovoj plan:- moite ~uvstva;- raska{aven so sol po ulicite;- natrupan i izvalkan po trotoarite;- sobran vo kamioni; zabranetite igri na decata - prokolnat od vozrasnite i devoj~iwata (skr{eni prozorci, razbu{aveni kosi, turnati kapi, voznemireni patnici vo avtobusite).

NAPRAVI SPOREDBA

Kakov e snegot vo gradot? Zo{to ne e sre}en?Kade ti bi mo`el slobodnoda u`iva{ vo sne`nite igri? Objasni zo{to.

JAZI^NA VE@BA

Vo vakva tabela {to }e ja nacrta{ vo tvojata tetratka vnesi gi site pridavki od raskazot.

SNEGOTE SRE]EN

SNEGOT ENESRE]EN

Opisni pridavki

Prisvojni pridavki

PREPI[I VO TETRATKA I DOPOLNI MINATO VREME

V~era kaj nas dojdoa mnogu gosti. dojdoaU~itelkata vleze v u~ilnica. vleze Vo dvorot napravivme Sne{ko. napravivme

Minato vreme ozna~uva dejstvo {to se ............ vo ............

67

IZBERI SI ZADA^A

Napi{i tri re~enici vo koi }e upotrebi{ glagoli vo minato vreme.Prepi{i gi slednive re~enici taka {to glagolite od sega{no vreme }e gi preobrazi{ vo minato vreme:

a) Baba plete kapa. b) Decata spijat. v) Vie u~ite redovno.Prepi{i gi slednive glagoli (sekoj glagol vo eden red): igraa, ~itame, nosam, kupivme, nau~iv, zboruvavte, crta{, spijat. Pokraj sekoj glagol napi{i koe vreme go ozna~uva, koe lice i broj.

Podvle~i gi glagolite vo sledniov izvadok od romanotza deca "Pipi Dolgiot ^orap# od Astrid Lindgren:

Na periferijata od Maliot Grad se prostira{e stara,zapu{tena gradina. Vo gradinata ima{e ku}a vo koja `ivee{ePipi Dolgiot ^orap. Taa ima{e devet godini i vo ku}ata `ivee-{e sama. Nema{e roditeli.

Si ja pro~ital li knigata za Pipi Dolgiot ^orap? Vo koe vre-me `iveela Pipi vo Maliot Grad? Kolku godini imala? Koevreme go ozna~uvaat glagolite od tekstot i pra{awata?

MINATO VREME

PROMENA NA GLAGOLOT PO LICE I BROJ

Ednina Mno`ina

1 lice - jas u~ev 1 lice - nie u~evme2 lice - ti u~e{e 2 lice - vie u~evte3 lice - toj, taa, toa u~e{e 3 lice - tie u~ea

Spored gorniot primer usno izmenuvaj gi glagolite: ~ita, pee, kupuva, broi.

68

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Koj mesec tebe ti e omilen? Objasni zo{to.Koj mesec ne go saka{? Zo{to?Koj mesec spored tebe e najdare`liv? [to daruva toj?A koj e najskr`av? Zo{to?Pro~itaj mu na drugar~eto {to si napi{al. Razmenete gi mislewata.

DEVOJ^ETO I DVANAESETTE MESECI

Edna ve~er si sedela vo dvorot edna majka, so }erka si, oble~ena ubavo, apokraj nea stoela nejzinata pastorka, ta`na, slabi~ka i partalava. Koga sestemnilo, majkata £ rekla na pastorkata:

- Odi, ~umo, da donese{ od izvorot voda, ta da ne se vrati{!Devoj~eto poslu{no zelo dve stomni i trgnalo vo no}ta kon izvorot. Koga

stignalo do nego, gleda ~udo: okolu izvorot sedele edinaeset ma`i, edni visoki,drugi niski, treti stari, site naredeni vo krug na edno trkalo. Tuka bila i edna

baba. Devoj~eto, ispla{eno i so trepet, im pri{lo i tivkoim reklo:

- Dobrove~er, dobri lu|e!Starata baba se namurtila, vedna{

ja otvorila ustata i ja pra{ala:- Nie sme, devoj~e, dvanaesette me-

seci. Ajde ka`i, koi meseci se poubavi, akoi lo{i vo godinata?

- Zlatna babo - odgovorilo devoj~e-to - site meseci se od ubavi poubavi...Ne-ma lo{ mesec vo godinata!

- Aj napolni voda i odi si, zlatnodevoj~e - rekla babata. - Da si blagoslo-

veno i od sekoj zbor od ustata da ti pa-|a po eden zlatnik.

Devoj~eto se vratilo so vodatakaj ma{teata, a nejze jad ja fatilokoga videla deka pri sekoj zbor odustata £ pa|a po edna zlatna para.

Utreve~erta pak si sedele vodvorot majkata, }erkata i pastorka-

ta. Koga se stemnilo, majkata £ reklana }erkata:

- Pojdi, ~edo, sega ti po voda. Bel-ki }e se vrati{ i ti so zlatna usta.

]erkata gi zela dvete stomni ipo{la vo no}ta kon izvorot. Koga stigna-la, gleda ~udo: pak okolu izvorot sedele

69

VOO^I

Koi likovi vo ovaa bajka se nestvarni?Koj e glaven lik vo bajkata? Opi{i go negoviot nadvore{en izgled.Nabroj gi osobinite na glavniot lik.Koi slu~ki se fantasti~ni, odnosno ne se slu~uvaat vo stvarnosta?

RAZGOVARAME ZA BAJKATA

[to e neobi~no vo ovaa bajka? Kako se pretstaveni mesecite?Dvete sestri mnogu se razlikuvale me|u sebe: kakva bila ednata, a kakva drugata?Zo{to mesecite ednata ja nagradile, a drugata ja kaznile?Zo{to prikaznava ja narekuvame bajka? Seti se na nekoja bajka {to si ja ~ital od Bra}ata Grim ili Hans Kristijan Andersen. Objasni so svoi zborovi {to e bajka.

edinaesette ma`i i edna baba, naredeni vo krug na edno trkalo. Ispla{ena, }er-kata se stapisala ta ne rekla ni dobrove~er.

Toga{ otvorila usta babata, ja pra{ala:- Nie sme, devoj~e, dvanaesette meseci. Ajde ka`i, koi meseci se poubavi,

a koi lo{i vo godinata?- Pa i malite deca znaat koi meseci se polo{i -

odgovorilo devoj~eto. - Edna{ januari i fevruari senajlo{i, a Marta e najluda, so trista umi{ta!

- Aj napolni voda i odi si, zlobno devoj~e - murekla babata. - Na sekoj zbor od ustata da ti izle-guvaat zmiul~iwa!

Koga }erkata se vratiladoma, edno prozboruvawe - odustata po~nale da £ izlegu-vaat zmiul~iwa.

Majkata, besna, izbe-zumena, po~nala da vika ida ja tepa svojata pastorka.A zlatnoto devoj~e, od {toja molelo so milni zborovi,se zasipalo vo blesokot nailjadnicite zlatnici {to mupa|ale od ustata.

Narodna prikazna

70

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Razgovaraj so drugar~eto kako ja razbira{ pogovorkata So itrina mo`e{ da ulovi{ i lav, a so sila ne mo`e{ ni {tur~e.

KOMARECOT I PAJAKOT

Komarecot cela no} letalnaokolu baraj}i `rtvi za da gi

bocne i da se napie krv. Vzori,{tom se pojavila prvata

son~eva svetlina, toj sevratil vo najtemniot agolod ku}ata i se pritail nayidot za da go prespiedenot i da se odmori. Oddolgoto letawe go bolelekrilcata, go bolela i{mukalkata i se ~uvstvu-val premoren.

Vo blizinata namestoto kade {to spiel

komarecot se doselilpajak. Gi optegnal

svoite ni{ki od yid do yid,preku celiot agol, i ispleltenka gusta mre`a.

Otkako mre`ata bilagotova, pajakot legnal na edniot kraj i ~ekal.

Na komarecot mu bilo krivo {to ne smee da se otpu{ti za{to taka bipadnal. Koga videl kolku udobno si spie pajakot na svojata mre`a, mu rekol:

- Blaze si ti koga ima{ tolku meka i udobna postela. A jas pak vezdenkle~am na yidov i vnimavam da ne padnam. Vistina li e deka tvojata mre`a e tolkumeka {to na nea mo`e{ najdobro da se odmori{?

- Vistina e - potvrdil pajakot. - Dojdi i samiot uveri se kolku e meka. A ijas ubavo }e te pokrijam so moive ni{ki i }e te zani{am za da zaspie{ pobrzo.

I za da mu doka`e kolku e mre`ata meka, nekolku pati skoknal po nea.Lekoverniot komarec im poveruval na slatkite zborovi na pajakot. Umorno seproyevnal i se spu{til na mre`ata. Legnal na nea, gi sklopil krilcata, gi zatvorilo~ite i zaspal. A pajakot go zavitkal vo svilenite ni{ki i potoa go izel.

Komarecot zaboravil deka ne treba da se veruva vo s¢ {to nekoj }e ka`e.

Melegari

71

DA RAZGOVARAME

Za {to zboruva basnata?Koi likovi gi zapozna?Kakov e Komarecot? A Pajakot?Koja e porakata na basnata?Ka`i so svoi zborovi {to e basna.

OD @IVOTOT

Zo{to ne treba da veruva{ vo s¢ {to nekoj }e ti ka`e? Ti se slu~ilo li da poveruva{ vo nekoja laga za svojot drugar, iako znae{ deka toa ne e taka? Kako se po~uvstvuva potoa?Kakvo mislewe ima{ za lu|eto koi namerno ja iskrivuvaat vistinata? Kako se odrazuva toa na lu|eto na koi se odnesuva lagata?

ISKA@I SE SPORED BARAWATA TVORI

Obidi se da sostavi{ sostav po pogovorkata LESNO E DA SE KUPI KAPA, AMA NE I UM.

PRODOL@I DOMA

Op{irno preraska`ija basnata. Mo`e{ da dodade{ i novi likovi.

Napravi vakva tabela vo tetratkata i popolni ja.

Objasni {to si napi{al.

Prika`i so slika

Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gizvucite od tekstot

Vrska so mojot `ivot...

72

Napravi grozd od zborovi na temata Bo`i}.

NO] KOGA PA\AA YVEZDITE

Ve~erta otkako mama}e go prinese{e kravaj~eto so pari~e,

zelnikot so praz i sarmatagri`livo naredena - glav~e do glav~e,

orevite, kostenite, urmite,grav~eto-tav~e,

jas sekoga{ izbrzuvavpred dada i bate

im go ~estitav praznikot -im baknuvav rakana dedo i baba,na mama i tate.

I dodeka site si ~estitaai mojata mudrost ja falea

vo mene site svetulki na radosta se palea.Sre}ata me pliska{e kako palavo bran~e

dodeka gledav so zanes kako gori,kako iskri i se izvi{uva plamenot

na badnikovoto gran~e.I ~ekav, eh, ~ekav so trepet -

ne {to }e mi donese Dedo Mraz vo vre}ata,tuku komu }e mu padne

pari~eto vo lep~eto - sre}ata?!Vo toa pari~e, ~inev, e sobrana

seta ubavina, seta radost vo godinatai napredokot vo domot i rodot vo poleto

i vo tetratkite - petkite.^inev, toa pari~e od Badnik

}e ni gi re{i problemite}e ni gi izramni smetkite.

I dodeka vetrot gi sipe{e {tedro snegulkitei dodeka tie neumorno vo dvorot se plastea

moite detski `elbi rasteai dozvoluvav sre}ata so topla raka

po yvezdeni pateki da me vodis¢ dodeka ne go ~uev vosklikot na dedo:

"Hristos se rodi!#Toga{ rascvetuva{e neboto nad mene

i yvezdi se ronea vo sobata, vrz elkata, vo dvoroti odeknuva{e zborot:

"Vajstina se rodi!#

Makedonka Jan~evska

73

DA RAZGOVARAME ZA PESNATA

Za koj praznik se pee vo pesnata?[to ima postaveno na trpezata?Kako poetesata im go ~estitala praznikot na postarite?[to ~ekala so trepet? Zo{to?[to ka`uval dedoto potoa? Kade si gi slu{nal tie zborovi?Koe e osnovnoto ~uvstvo vo pesnata?Zabele`uva{ deka stihovite ne se grupirani vo strofi. Donesi svoj zaklu~ok.

ISKA@I SE

Pro~itajte ja pesnata nekolkupati izrazno. Taa izobiluva so mnogu sliki, boi, zvuci, ~uvstva. Obidi se vo vakva tabela da go prenese{ ona {to go po~uvstvuva:

Prika`i so slika

Nabroj gi tvoite ~uvstva

Privedi gizvucite od tekstot

Vrska so mojot `ivot...

74

VE@BA ZA PISMENO IZRAZUVAWE

Vo tvojata tetratka raska`i nekoj nastan {to si go do`iveal za vreme na badnikovata ve~era ili za Bo`i}. Pri toa vnimatelno opi{i go tvojot sve~eno ukrasen dom, veselata atmosfera, trpezata, obi~aite {to se neguvaat kaj vas.Vnimavaj tvojot trud da ima voveden del, glaven del (nastanot) i zavr{en del (poukata).

NAU^I I UPOTREBI

Sigurno znae{ koledarski pesni~ki koi gi pee{ koga odi{ na Kolede. Nau~i ja i ovaa:

Koledica, medenica,i po nea Vasilica,edna{ mi e vo godina,kako cve}e vo gradina,Kolede,babo, Kolededaj mi babo kola~e.

Osven za Nova godina ~estitki se pra}aat i za Bo`i}. Nivnata sodr`ina e porazli~na od novogodi{nite. Vo dene{novo moderno vreme Bo`i}na ~estitka mo`e{ da prati{ preku SMS-poraka od mobilen telefon ili preku e-mail.

SPODELI JA RADOSTA

Bo`i}nite praznici nosat golema radost vo sekoe semejstvo. No ne zaboravaj da ja spodeli{ radosta so onie {to go nemaat toa - so decata bez roditeli. Podgotvi edna kutija so site ubavi raboti {to gi napravila tvojata majka, nekoja kniga ili igra~ka od pove}eto {to gi ima{ i podari gi vo domot za deca bez roditeli.Pokani nekoe tvoe drugar~e od druga veroispovest da bide tvoj gostin.

75

DECATA PODARUVAAT NAJISKRENA QUBOV

Kako ja do`ivuvaat i ja razbiraat qubovta va{ite drugar~iwa?Zo{to Iva pora~uva da ja neguvate qubovta? Kako se neguva?Kako se podaruva qubovta?

Kakva imenka e zborot qubov?Mo`e li taa da se podari voubavo spakuvan paket?

Vo {to ja zabele`uva{ qubovtana crte`ot na va{eto drugar~e?Pretpostavi {to bi mo`elo da imavo kutijata so crvena pandelka. Mo`ebi vo nea se krie qubovta?

Andrej Mukaetov 5-2 odd., OU"Petar Pop Arsov#, Skopje

RAZMENETE GO MISLEWETO

76

IDNO VREME

PREPI[I gi i DOPOLNI gi re~enicite vo tetratkata1. Sno{ti Goce ____________ film. Glagolot e vo ______ vreme.

({to prave{e?)2. Goce ____________ film. Glagolot e vo ______ vreme.

({to pravi?)3. Goce utre _____________ film. Glagolot e vo idno vreme.

({to }e pravi?)

SOGLEDAJ, ZAKLU^I I ODGOVORI NA PRA[AWATA (vo tetratkata)

IDNO VREMEV sabota }e odam kaj baba i dedo. Utreve~er ti }e zaspie{ rano.Ova leto }e odime na more. Moite drugari }e igraat ko{arka.

Koga }e se vr{i dejstvoto iska`ano so glagolite vo re~enicite?Koe zbor~e go zabele`uva{ vo site glagoli?

Zapi{i dobro vo tetratkata kakvo dejstvo ozna~uva idno vreme i po koe zbor~emnogu lesno }e go prepoznava{.

VE@BI

Izmenuvaj go glagolot tr~a vo idno vreme, vo site lica - ednina i mno`ina.

Od basnata "Komarecot i pajakot# na str. 70 prepi{i gi prvite tri re~enici taka {to vremeto na glagolot }e go promeni{ vo idno.

Doseti se koe zbor~e treba da go dodade{ pred sekoj glagol za da bide vo idno vreme? Prepi{i gi re~enicite, no pritoa dodaj go zbor~eto {to }e go promeni glagolot od ........ vo idno vreme:

Mojot dedo odgleduva najubavi jabolka i slivi.Goce i Jana igraat na selskoto igrali{te.Nie sekoj den odime zaedno na u~ili{te.

ZABELE@I JA PROMENATA NA GLAGOLOT PO LICE I BROJ

Ednina Mno`ina

1 lice - jas }e igram 1 lice - nie }e igrame2 lice - ti }e igra{ 2 lice - vie }e igrate3 lice - toj, taa, toa }e igra 3 lice - tie }e igraat

Spored gorniot primer usno izmenuvaj gi glagolite: ~ita, pee, kupuva, broi.

77

NEZASLU@ENIOT PODAROK

Be{e toa eden den pred Nova godina. Dolgite ulici na gradot, gradinite,grankite na drvjata, pokrivite na ku}ite i s¢ naokolu be{e oble~eno vo belo.Snegot pa|a{e tiho dodeka belite snegulki prilegaa na beli peperutki. Nizulicite, prodavnicite i pred {arenite izlozi be{e prepolno so lu|e.

Gradskite avtomobili zaminuvaat i doa|aat od razli~ni pravci. Pristignuvaeden crven avtomobil i pominuva bavno niz glavnata ulica. Zad nego odat mnoguavtobusi. I od drugata strana na patot se protega dolga kolona avtomobili. Bezprestan doa|aat i zaminuvaat od gradot.

Grupa de~iwa se zatskrile zad edna zgrada i se ga|aat so grutki sneg. Tie giga|aat i minuva~ite na ulicata. Edniot od niv frla edna grutka kon prozorecot nagradskoto vozilo. Kraj prozorecot {to ne se zatvora{e dobro stoe{e eden ma` sodve paket~iwa v race. Grutkata neo~ekuvano go pogodi. Mu padnaa paket~iwata itoj ofna bolno. Voza~ot go zapre avtobusot. Deteto potr~a i pobegna kon zgraditeod sosednata ulica. Zaludno potr~a edno mom~e po nego.

^ovekot {to go pogodi grutkata sneg sleze na tretata postojka. Toa be{etatkoto na Zani. Dr`ej}i go ednoto oko so raka stigna doma neraspolo`en. Predku}ata go pre~ekaa soprugata i }erka mu [presa. Koga go vide [presa tatka si,potr~a da go pregrne, no zastana skameneta: tatko £ be{e mnogu seriozen i soraka go dr`e{e okoto.

- Tato, zo{to go dr`i{ okoto so raka?- Edno lo{o dete me pogodi so grutka sneg dodeka se vozev so avtobus - £

re~e tatko £ odej}i kon ogledaloto za da go vidi povredenoto oko. - No koe be{e toa dete? - zapra{a majka £ na [presa.- Ne znam, pobegna kako strela. Ima i takvi deca - re~e tatkoto razluten.Dodeka razgovaraa, pristigna i Zani. Toj den ne zamina na u~ili{te za{to

u~itelkata poradi ka{laweto go ima{e oslobodeno od nastavata. [tom go videtatka si kako go dr`i okoto so raka, se stapisa. Saka{e ne{to da ka`e, no ne uspeani{to da izusti.

- Sine, zo{to si zbunet? Dojdi kaj tato da ti go dadam novogodi{notopodaro~e - mu re~e tatkoto dr`ej}i se za okoto. Ja otvori ednata kutija i od neaizvadi edna male~ka harmonika.

Zani trgna kon tatka si i vo momentot koga ja podade rakata da go zemepodarokot po~naa da mu se trkalaat solzi po liceto. Rakata mu ostana podadenanapred i stoe{e taka nasolzen bez da re~e nitu zbor.

Majka mu se dobli`i da go te{i:- Ne pla~i, sine, zo{to pla~e{? Zarem ne ti se dopa|a podarokot?- Podarokot, po-da-ro-kot e ubav, mo...{ne ubav. Ne go sakam... Ne go

zaslu`uvam... jas sum lo{! - re~e pla~ej}i.Tatkoto mnogu se iznenadi od negovoto odnesuvawe. I [presa stoe{e kako

skameneta so drugoto paket~e v race. Majka mu be{e iznenadena oti ne mo`e{e dasfati zo{to Zani namesto da se raduva pla~e.

No Zani ne prestanuva{e da pla~e. Go gleda{e tatka si vo nozete. Nema{ehrabrost da go pogledne v lice. Lipaj}i re~e:

- Prosti mi, tate... Jas ne go zaslu`uvam podarokot... Dvete paket~iwa daj £gi na [presa! Jas te pogodiv so grutkata sneg. Sum go pogodil tatka si... - i po~na

78

u{te poneute{no da pla~e.Site ja doznaa gre{kata na Zani. Sega mu stana polesno. Tatko mu vozdivna

dlaboko i mu se obrati na sinot:- Zine, sine! Kolku pati sum ti rekol: Ne odnesuvaj se kako uli~ar i kako

lo{o dete. Ete {to mo`e da stori dete koe ne razmisluva dobro: za malku }e goostave{e so edno oko sopstveniot tatko. No podobro {to me udri mene otkolkunekoj drug. Prestani, nemoj da pla~e{ i ova neka ti bide prv i posleden pat.

Zani go zede novogodi{niot podarok - male~kata harmonika. No, nitu taano}, nitu narednata, dve nedeli ne ja dopre so race. Podocna namesto da frlagrutki sneg, ja zema{e harmonikata i se u~e{e da sviri. Po izvesno vreme senau~i da sviri mnogu pesni i melodii, no samo {to }e ja zeme{e harmonikata vrace, se potsetuva{e na gre{kata {to ja be{e storil toj den koga go dobipodarokot i koga iskreno se pokaja za storenata gre{ka.

Fejzi Bojku

79

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Objasni zo{to raskazot nosi vakov naslov.Koga i kade se odigral nastanot vo ovoj raskaz?Kakva golema gre{ka napravil Zani?Zo{to pla~el Zani i ne sakal da go zeme podarokot od tatko mu? [to ~uvstvuval?

ODBRANI GO SVOJOT STAV

Organizirajte razgovor (diskusija) vo koja }e utvrdite dali samo Zani e vinoven za negovata lo{a postapka. Ako ve}e bil bolen, zo{to bil nadvor i oti{ol tolku daleku od ku}ata? Zaklu~i: kade go udril so sneg tatko mu, pred kolku postojki? Koj e odgovoren za negovoto otsustvo od domot? Kolku i vozrasnite {to pominuvale pokraj niv snosat del od vinata za opasnata igra na decata?

BONTON NA PARALELKATA

Napi{ete pet pravila za igrataso sne`ni topki.Istaknete gi na vidno mestovo u~ilnicata.PRIDR@UVAJTE SE ZA PRAVILATA!

SOZDAVAJ DOMA

Raska`i edno tvoe sli~no do`ivuvawe koga si se pokajal za gre{kata. Kako se izvini? Daj mu naslov na sostavot "Se pokajav zastorenata gre{ka#. Ako saka{, daj mu drug naslov.Naredniot ~as ~itajte gi sostavite i diskutirajte za niv.

ZAPOMNI:

Tatkoto, Zani, majkata i sestrata se likovi vo ovoj raskaz. Ona {to tie go govorat se vika govor na likovite.

- Pro~itaj {to veli tatkoto. A {to veli Zani?Na po~etokot na raskazot pisatelot ja opi{uva prednovogodi{nata atmosfera vo gradot. Toa se vika govor na pisatelot. So takov govor sekoga{ n¢ zapoznava so likovite, mestoto na nastanot, vremeto koga se slu~il nastanot, ni sozdava slika za sodr`inata.

- Pro~itaj go govorot na pisatelot.

80

RAZMENI GO MISLEWETO SO DRUGAR^ETO

Kakva promena o~ekuva{ da ti se slu~i vo Novata godina?Koj treba da ja napravi taa promena vo tvojot `ivot?Od kogo o~ekuva{ da ti donese petki?

SRE]NA NOVA

]e ni bide sre}na i bogataako dobro gi zasukame rakavite,ako dobro gi razbistrime glavite,ako sekoj den so zloto se borime,ako barem ne{to, barem malku stvorime.

]e ni bide sre}na i dobraako za dobro so dobro vratime,ako se zbli`ime, ako se sjatime,ako vo gradite sili smognemeda se prifatime, da si pomogneme.

]e ni bide sre}na i mirnaako skaranite mirno gi smirime,ako razbirawe gradime i {irime,ako gi rascvetame ku}ite, gradinitei ako gi vselime vo niv dobrinite.

]e ni bide sre}na i veselaako znaeme veselo da zapeeme,ako umeeme da se nasmeeme,ako na ~ovek ~ove~ki mu prijdemeako umeeme lu|e da bideme.

]e ni bide sre}na sekoja Nova godina{to ja ~ekame i {to doa|aako sme zadovolni od Starata{to ja ispra}ame, {to proa|a.

Gligor Popovski

81

SRABOTI SAMOSTOJNO - PRONAJDI VO PESNATA

Vo ovaa pesna go nema Dedo Mraz {to ti gi ispolnuva{e `elbite dodeka ti be{e mal. Ti ve}e porasna, stana popameten i zatoa poetot ti se obra}a na poinakov na~in. ^itaj ja pesnata strofa po strofa i otkrivaj {to treba da napravi{ za da ti bide sre}na godinata nova.Odgovorite zapi{uvaj gi vo tetratkata.

1. Kolku uslovi poetot iznel vo pesnata za da ni bide sre}na i bogata novata godina? Spored koj zbor gi prepozna?

2. Koj e najva`niot uslov spored tebe za da bideme uspe{ni? Prepi{i go stihot so koj{to }e go potkrepi{ tvoeto mislewe.

3. Objasni so svoi zborovi kako go razbira{ stihot "ako umeeme lu|e da bideme#? Kako se odnesuvaat vistinskite lu|e?

4. Ako ti se ~ini deka nekoj uslov ti ne mo`e{ da go ispolni{, napi{i go i objasni zo{to ti ne bi mo`el da go ispolni{.

SORABOTUVAJ

Nau~i ja napamet strofata {to }e si ja izbere{ i recitirajte ja pesnata {tafetno (neka zapo~ne drugar~eto {to ja nau~ilo prvata strofa).Odbetere pet najva`ni uslovi {to treba da gi ostvarite vo novata godinaza da vi bide uspe{na.Napi{ete gi na pogolem hamer {to }e go istaknete na vidno mesto vo u~ilnicata.Neka ve potsetuva sekoj den na va{ite obvrski.

82

VE@BI ZA OPI[UVAWE

SLIKA Nabquduvaj ja vnimatelno slikata. Razgovarajte za likovite i nastanot koj senasetuva. Opi{ete ja slikata. Vnimavajte na redot na opi{uvaweto.

PREDMET Podelete se na tri grupi i rabotete ja zada~ata.1. Opi{i predmet (materijalot od koj e napraven, bojata, formata, detali,goleminata, koja mu e namenata, za {to slu`i, sli~nost so drugi predmeti).Koga }e zavr{i{ nacrtaj go predmetot.2. Zabele`i razlika pome|u sli~nite predmetiOva se stolici. Tie se sli~ni, no sepak razli~ni. Voo~i gi detalite i opi{i gi.3. Zabele`i sli~nosti me|u razli~ni pojaviTablata i televizorot se razli~ni predmeti. No imaat i sli~nosti. - Rabotete vo grupi, a potoa vodete polemika: sekoja grupa neka gi brani svoitestavovi.

OMILENO @IVOTNONabquduvaj go tvoeto omileno `ivotno i zabele`i go negoviot izgled, goleminata,bojata, izgledot na oddelnite delovi od teloto, dvi`ewata, kako jade, spie, seluti, se gali, kakvo e koga e gladno, kako igra so drugi `ivotni, kako reagirakoga }e te vidi. Seto toa opi{i go pismeno.

DO@IVUVAWEMo`e{ da opi{e{ tvoe do`ivuvawe ili na nekoj lik od tvojata omilena lektira.Sledi go slobodniot tek na mislite, ne ~ekaj u~itelot da ti postavuva pra{awa.

OPI[UVAWE PROSTOR Zamisli deka stoi{ kraj prozorec i ja nabquduva{ tvojata ulica. Opi{i {togleda{ niz prozorecot.

OPI[UVAWE NA POJAVINabquduvaj koga vrne do`d i duva veter. Zabele`i gi detalite i opi{i {to sividel. Koristi drugi zborovi namesto vrne do`d (romori, sipe, lie, istura, kape)i duva veter (sviri, zaviva, nosi, urla, miluva, zdivuva, re`e, se~e, kam{ikuva).

83

TEST - JAZIK(Raboti vo tetratkata!)

1. Spored toa dali glasnite `ici treperat ili ne treperat pri izgovorot nasoglaskite, tie se delat na ___________ i bezvu~ni.

2. Pre~krtaj gi dvete soglaski koi ne pripa|aat vo slednava niza:G @ M V D P X B \ Y

3. Vo slednava re~enica }e gi podvle~am zbirnite imenki: Na saemot za mebelima{e mnogu qubopiten svet.

4. Od broevite 4 i 5 }e obrazuvam brojni pridavki: ____________ i ____________.

5. Vo re~enicata: Nova godina e prviot zimski praznik na koj najmnogu mu seraduvam opisna pridavka e _____________, prisvojna pridavka e ______________,brojna pridavka e _____________.

6. Od slednive re~enici glagolite }e gi grupiram spored vremeto:Celo vreme mislev kako }e go preplivam Vardar.Se vle~ka{ kako da }e odi{ na svadba.Sonceto yirna od zad oblacite i povtorno se skri.

7. Vo slednive re~enici }e gi podvle~am samo pokaznite zamenki:(Vnimavaj na li~nite zamenki!)

1. Toj nikako ne saka{e da dojde kaj nas.2. Toa dete e najdobroto vo na{eto oddelenie.3. V~era se vozev so onaa sanka.4. Tie napravija najgolem sne{ko.5. Poglednete go onoj ~ovek!

MINATO VREME SEGA[NO VREME IDNO VREME

84

VE@BI ZA ZIMSKIOT RASPUST(Raboti vo tetratkata!)

SOSTAVI

1. Od dadenive rimuvani parovi sostavi kusa pesni~ka za zimskiot odmor:

ide - bide; son - yvon; leka - meka; sanka - Danka; pak - prag.

2. Od dadenive zborovi - kus raskaz:

drugari, park, igra, sneg, elki, vrap~e, mrazulec, skr{eno krilce, solzi, sram, kaewe, le~ewe, let, radost.

TOLKUVAJ

Za sekoja pogovorka porazgovaraj so tvoite roditeli, a potoa napi{i vo tetratkata kako ja razbira{:- Ako baba la`e, trap ne la`e.- Baraj za da najde{, sakaj za da

ti dadat, tropaj za da ti otvorat.- Dvapati meri, edna{ se~i.- Edna lastovica ne pravi prolet.- Lete laduva - zime gladuva. - Koj rano rani, dve sre}i grabi.

PRONAJDI

1. Zbor so isto ili sli~no zna~ewe:Livada _____________Pat ______________Ku}a _____________

2. Zbor so sprotivno zna~ewe:Bolest _________No} _________Star __________

PREPOZNAJ

Koj vid zborovi ti se pretstavuvaat?1. Kolku godini ima{, po kolku jabolka jade{ i po kolku ~asa u~i{ dnevno, nie im ka`uvame na site {to te znaat i se vikame _________.2. Nie sme mnogu vredni, rabotimesekoga{ - sega, vo minatoto i vo idnina. _____________3. Okolu tebe bezbroj predmeti, `ivotni, lu|e... Ne{to ~uvstvuva{, zamisluva{... Nie ti go ka`uvame nivnoto ime. ________________.4. A kakvi se, kolkavi se, ~ii se, od {to se?.. Za da ti objasnime tuka sme nie _______________.

GRUPIRAJ

Ovie, babi, sonce, vezat, onoj, visoka, volneni, }e jademe, otide, osma, skopsko, radost, analiza, pi{uvaa.1. Op{ti imenki ______________.2. Apstraktni imenki _________.3. Pokazni zamenki ___________.4. Sega{no vreme _____________.5. Minato vreme ______________.6. Idno vreme ________________.8. Opisna pridavka ___________.9. Materijalna pridavka ______.10. Prisvojna pridavka _______.11. Brojna pridavka __________.12. Vo mno`ina se ____________________________________________.

85

PRIJATELOT SO PARI NE SE KUPUVAKade raboti tvojata majka?

[to raboti?Kako im pominuva denotna nevrabotenite `eni?

MRZLIVATA SOPRUGA

Si bila edna mrzliva `ena. Ma`ot £ posakal ko{ula za da se promeni, a taane mu davala.

- Oti vaka, `eno, ne mi dava{ ko{ula za da se promenam? - £ rekol ma`ot.- Vo{kite }e me izedat.

- More, ami kaj da najdam, ma`u, - mu rekla - koga nemam ni za tebe ni za mene.- Ami zo{to da nema{, mori `eno? Kako imaat site `eni, taka da ima{ i ti.- Dejdi ma`u, dejdi doma}ine, ami zo{to si budala? More, ami kaj imam

vreme jas da ti tkaam platno, tiki da go belam, ta posle ko{ula da ti {ijam. Amikoj den da rabotam, i jas ne znam. Seki den rabota imam; sekoj ponedelnik mesamposen zelnik, vtornik - pototolnik, sreda }e ja vrzam za greda, ~etvrtok -nevrtok, petok - mioglaec, sabota }e odam na pazar, vo nedela }e sedam na porta.Eve bre, doma}ine, ovie se dnite, ka`i sega vo koj den da tkaam platno za da tinapravam ko{ula, ta koga nemam prazen den; saka{ - nej}e{, bez ko{ula }e siodi{.

Makedonska narodna prikazna

RAZMISLI - ODGOVORI

[to pravela od ponedelnik do nedela mrzlivata `ena? Pro~itaj glasno!Kolku dena imala vistinska rabota? A drugite so {to gi ispolnuvala?[to misli{ za nejzinoto opravduvawe?Poznava{ nekoja `ena kako mrzlivata sopruga? Kakvo mislewe ima{ za nea?Koi lu|e gi ismeva narodniot raska`uva~ preku ovaa prikazna?

IZRAZI SE PISMENO

Zamisli deka si ma`ot na mrzlivata sopruga i preraska`i ja narodnata prikazna. Potrudi se na humoristi~en na~in da si go pretstavi{ `ivotot so takva `ena. Pro~itaj {to si napi{al i nasmej gi drugar~iwata.

ZNA^EWE NA ZBOROVITE OD NARODNIOT JAZIK

dejdi - ej; tiki - zna~i; nevrtok - den koga ne se vrti vreteno, ne se prede; mioglaec - den koga se mie glavata.

86

Porazgovaraj so drugar~eto do tebe {to znae{ za muslimanskiot praznik Bajram.

NASEKADE PRAZNIK

Vo ovie bajramski migoviSe nasmevnuva liceto na muslimanot,Denes ima praznik islamskiot svet^itaat Kuran i u~at ezani. So gordost go isprativme Ramazanot poln so izobilstva So ibadet i zikr kon BogaPominuvaat denovite od godinata.

Seta priroda na nejzin na~inGo vozvi{uva vistinskiot bogMese~inata sveti, Sonceto sjae,Slavi zemjata, slavi i neboto.

Vo sekoja muslimanska ku}aSe pru`a sofrata na BajramotBratot go pozdravuva svojot bratSre}en Bajram, za mnogu godini.

Narodna pesna

Zna~ewe na zborovite {to se upotrebuvaat vo muslimanskata religija

Kuran - svetoto pismo kaj muslimanite. (Biblijata za hristijanite.)Ramazan - period od eden mesec pred praznikot Bajram vo kogo sekojmusliman treba da se odnesuva spored bo`jite pravila: da se vozdr`uva od lo{i postapki, od hrana i voda od zori do zajdisonce. ezan - povikot za molitva {to se slu{a od xamijata;ibadet - postapki na lu|eto spored bo`jite zakoni;zikr - obra}awe kon Bog, molitva.

87

PRO^ITAJ, RAZMISLI, ODGOVORI

So koe ~uvstvo e ispolnet sekoj musliman?[to go ispolnuva so golema radost negovoto srce?Kako se slavi praznikot Bajram?Objasni kako go razbira{ stihot "slavi zemjata, slavi i neboto#.

SPOREDI

Napravi sporedba so prazni~nata atmosfera opi{ana vo ovaa pesna i pesnata "No} koga pa|aa yvezdite# na str. 72.Nacrtaj vakva tabela vo tvojata tetratka. Vo levata kolona se dadeni op{tite pravila pri proslavata na dvata Bajrama. Vo sekoja kolona vnesi go ona {to e isto ili razli~no pri proslavata na bo`i}nite praznici. Na krajot napravi sporedba i zaklu~i: [to e isto, a {to razli~no pri proslavata na najgolemite praznici kaj hristijanite i muslimanite.

PRAVILA ZA PROSLAVA NABAJRAM KAJ MUSLIMANITE

PRAVILA ZA PROSLAVA NABO@I] KAJ HRISTIJANITE

Sekoj musliman se podgotvuva {to podobro dago pre~eka Bajram spored svoite mo`nosti.

Nave~er na Bajram xamiite se osvetleni somnogu svetilki.

Vo xamija sekoj odi ~ist i oble~en voprazni~ni ali{ta.

Po vra}aweto od xamija sekoj sekomu mu go~estita Bajram.

Na praznikot se podgotvuva bogat semeenru~ek.

Za vreme na trite prazni~ni dena se posetuvaat rodninite i prijatelite.

Sekoj musliman dava svoj prilog za siromasite za da mo`at i tie dostojnoda go proslavat praznikot.

88

POTSETI SE

Veruvame deka dosega si go pro~ital romanot za deca "Goce Del~ev# od Van~o Nikoleski. [to znae{ za Goce Del~ev?Zapi{i so dve re~enici.

SE POJAVIL ^UDEN ^OVEK

Ako te nanese patot kon staro Skopje, s¢ ubavo vidi i razgledaj... samonemoj edno da zaboravi{!

Od levata strana na bujnata i penliva reka Vardar e staroto skopsko Kale.Nekoga{ tuka imalo visoki i golemi kuli. Kulite bile opa{ani so debeli i jakiyidovi. Na `eleznite porti od kulite stoel stroen i ubav stra`ar. Vo racetedr`el bojno dolgo kopje. Na pojasot mu svetkala kako zmija ostrata sabja.

Vremeto, so svoite ve~ni zabi, go grizelo i go ronelo Kaleto...Deneska gi nema visokite kuli, go nema stra`arot so ostrata sabja i bojnoto

kopje.Do Kaleto e crkvata Sveti Spas. Vo nea lu|eto ne palat od vosok `olti

sve}i, popovite ne ~itaat molitvi od crnite is~adeni debeli knigi.A narod: ma`i, `eni, deca, mladi nevesti, podgrbaveni babi~ki, starci so

bastuni - pak ja posetuvaat crkvata.Ti {to misli{? [to e toa {to gi vle~e srcata na lu|eto da odat vo crkvata?

Kakva e taa vol{ebna sila {to gi privlekla lu|eto?

89

Tuka, srede vo crkvata, vo oreov sandak, izre`an so razni {ari, le`i edenvojvoda. Do nego e i negovata pu{ka, pu{ka maliherka. Toj vojvoda £ pora~uval nagorata:

"Goro le, goro zelena,posteli senka debela,prigotvi voda studena!#I gorata go slu{a{e.Toj vojvodata im pora~uva{e na pa{ite:Mirno da miruvaat i zulum da ne ~inat...Pa{ite go slu{aa...Sultanot vo

Carigrad be{e zagri`en...Toj vele{e:- Koj }e go fati `iv ili }e go ubie, }e mu dadam iljada zlatni liri.A pak toj, pak gajle nema{e. Koj }e go pra{a{e koja e negovata majka, toj }e

odgovara{e:- Mojata majka e zemjata makedonska. Rod i rodnina mi e zgovorna dru`ina.

@enata mi e pu{kata maliherka, a decata mi se drobnite fi{eci...Sultanot izdal stroga naredba do celata vojska i policija: "@iv da se

fati ili da se ubie!#Na site strani po nego bile organizirani poteri. No, ete, ni{to ne pomognalo:

ne pomognale ni poterite, ni naredbite, ni ucenata vo zlatni liri...

...............

So Turcite kafe pie{e, so niv pu{e{e tutun, so niv patuva{e. A Turcite?Tie na site strani ispra}aa poteri i tokmu nego go baraa! Go baraa pod drvo

i pod kamen, da go fatat ili ubijat...[irum turskoto carstvo se be{e prenesla novinata:"Se pojavi ~uden ~ovek!#A koj be{e toj ~uden ~ovek?Toj be{e Goce Del~ev, makedonski legendaren vojvoda, vojvoda nad site

vojvodi, du{ata na Vnatre{nata makedonska revolucioinerna organizacija.Za toj ~uden ~ovek ja napi{av ovaa kniga. Kako toa toj go prave{e, zo{to go

prave{e, }e razbere{ od ovaa kniga.

VAN~O NIKOLESKI

(Izvadok od romanot za deca "Goce Del~ev#)

ZNA^EWE NA ZBOROVITE

zulum - nasilstvo, terorpu{ka maliherka - vid kusa pu{kazgovorna dru`ina - slo`na dru`inaliri - turski pari potera - organizirana akcija da se pronajde nekojdrobni - sitni

90

ZADLABO^I SE

Za kogo Goce bil ~uden ~ovek? Zo{to bil ~uden?[to pretstavuval za makedonskiot narod?Objasni kako ja razbira{ negovata misla: "Mojata majka e zemjata makedonska. Rod i rodnina mi e zgovorna dru`ina. @enata mi e pu{kata maliherka, a decata mi se drobnite fi{eci...#Objasni kako ja razbira{ mislata na pisatelot: "Vremeto so svoite ve~ni zabi go grizelo i go ronelo Kaleto...#

ZAPOMNI:

Roman e golemo literaturno delo vo koe se raska`uvaat i se opi{uvaat nastani koi opfa}aat podolg vremenski period. Vo romanot se sretnuvaat mnogu likovi. Postojat romani za deca i romani zavozrasni. Romanite za deca naj~esto obrabotuvaat temi od `ivotot na decata, aglavnite likovi se deca. Vo nekoi romani, kakov {to e i romanot za deca "Goce Del~ev#, opi{anise istoriski nastani i zna~ajni li~nosti od istorijata na eden narod. Notie se opi{ani na jazik i na~in razbirliv za decata.

Koi romani za deca dosega si gi pro~ital?[to ti bilo najinteresno vo niv?So koi likovi si se sretnal vo niv?

DODATNI ZADA^I

Prosledete nekoj dokumentaren film za Goce Del~ev i nau~ete pove}e za nego.Posetete ja crkvata Sveti Spas vo Skopje vo ~ij dvor e negoviot grob. Pronajdete legendi ili narodni pesni vo koi makedonskiot narod so golema qubov i po~it go za~uval likot i deloto na Goce Del~ev. Na ~asot po Muzi~ko obrazovanie ispejte edna narodna pesna za Goce Del~ev.

91

VIDOVI RE^ENICI SPORED SOSTAVOT

PRODOL@I DOMA

Od slednive prosti re~enici obrazuvaj slo`eni taka {to }e dodade{ po eden glagol. Sledi go prviot primer.

1. Nena pravi sok. ___ Nena pravi sok za da gi poslu`i drugarkite.2. Majka mi se vrati od rabota.3. Utrovo stanav rano.4. Drugarite odat zaedno na pro{etka.

PROVERI SE

Grupiraj gi prostite i slo`enite re~enici od sledniov izvadok od raskazot "Prijatelstvo# od Zdravko Omerza:

Jumbo be{e golem slon. @ivee{e vo zoolo{ka gradina, iako negoviot tatko `iveel slobodno vo Afrika. Sekoj den kaj Jumbo doa|a{e eden ma~or. Se vrte{e i {eta{e okolu negovite noze. Slonot ~estopati so surlata go kreva{e visoko i go stave{e na svojot grb. Taka zapo~na nivnoto prijatelstvo.

Napi{i vo tetratkata po dve prosti i slo`eni re~enici.

Prepi{i i sraboti vo tetratkata:

PROSTA RE^ENICA SLO@ENA RE^ENICA

1. Dame ~ita.2. Dame ~ita kniga.3. Na{ata u~itelka vleze vo

u~ilnicata.4. Vo na{eto semejstvo site

redovno ~itaat knigi i vesnici.

Po kolku glagoli ima vo sekojare~enica? Podvle~i gi!

Zaklu~iProsta re~enica e onaa vo kojaima samo eden _____________

1. Stanav, se podgotviv i otidov na u~ili{te.

2. Koga se vrativ od u~ili{te, ja srediv dnevnata soba.

3. Site zasadivme po edno drvce, gi poleavme cve}iwata, go sobravme |ubreto i zadovolni si otidovme doma.

Podvle~i gi i prebroj gi glagolite vo sekoja re~enica!

Slo`ena re~enica e onaa vokoja ima dva ili pove}e____________.

92

PROSTA RE^ENICA

ZAKLU^I, ZAPOMNI I PREPI[I (vo tetratkata)

1. Prostata re~enica mo`e da bide iska`ana samo so ....... i prirok.2. Prostata re~enica mo`e da bide iska`ana so podmet, .......i drugi ~lenovi {to go pojasnuvaat dejstvoto na glagolot.(Za niv pove}e }e u~i{ vo pogornite oddelenija!)

SOGLEDAJ

Od kolku ~lena se sostaveni re~enicite vo levata kolona? Od kolku vo desnata?Kako se vikaat glavnite ~lenovi vo re~enicata?Osven podmet i prirok, vo re~enicite od desnata kolona ima i drugi ~lenovi na re~enicata od koi doznavame pove}e za glagolskoto dejstvo. Odgovori na slednive pra{awa vo tetratkata:- Od koj ~len na re~enicata doznava{ kako u~i u~enikot? - Kako pee pticata? Kade pee? - [to ~ita Sowa? - Kolku ~ita? - Koga }e u~ime?

PROSTA RE^ENICA SAMO SO PODMET IPRIROK

PROSTA RE^ENICA SO PODMET, PRIROK INEOPHODNI RE^ENI^NI ^LENOVI

1. U~enikot u~i.2. Pticata pee.3. Sowa ~ita.4. Decata spijat.5. Nie }e u~ime.

1. U~enikot redovno u~i.2. Pticata veselo pee na granka.3. Sowa mnogu ~ita knigi.4. Decata spijat vo toplite kreveti.5. Nie }e u~ime popladne.

93

ODBERI SI ZADA^A - PROVERI GO NAU^ENOTO

Pro{iri gi slednive prosti re~enici iska`ani samo so podmet i prirok. Pri prepi{uvaweto vo sekoja re~enica dodaj po eden ili pove}e neophodni ~lenovi na re~enicata koi go pojasnuvaat dejstvoto na glagolot (za vreme, za na~in, za mesto, za koli~ina).

1. Jana pi{uva. (Jana pi{uva pismo na dedo £).2. Yidarot yida. 3. Decata igraat. 4. Ma~orot dreme.

Prepi{i gi slednive prosti re~enici i podvle~i gi neophodnite ~lenovi na re~enicata {to go pojasnuvaat prirokot.

1. Na drvoto pticata napravi gnezdo. 2. Vo nego izvede tri pilenca. 3. Tie sre}no rastea vo svojot dom. 4. Toga{ pod drvoto naide ma~ka so tri ma~iwa. 5. Tie veselo skokaa okolu nea.

Dopolni ja sekoja re~enica so odgovorot na pra{aweto {to ti e postaveno kraj nea. Taka }e gi dobie{ neophodnite ~lenovi vo re~enicata {to }e ti pojasnat vo kakva okolnost se vr{i glagolskoto dejstvo ili koj ({to) go trpi glagolskoto dejstvo. (Pi{uvaj vo tetratkata!)

Milica plete _____. ([to plete?)Majka mi ______ pravi kola~iwa. (Kako pravi?)Decata igraat _______. (Kade igraat?)Nie _____ sakame _____. (Koga i {to sakame?)

PREPI[I I POVRZI

Veterot duva v u~ilnica.Bebeto spie po ku~eto.Goran tr~a cela no}.Tawa vleze cve}iwa.U~enicite sadat vo krevet~eto.

PRODOL@I DOMA

Prepi{i gi prvite pet re~enici od izvadokot "Se pojavil ~uden ~ovek# na stranica 88. Potoa podvle~i gi site neophodni ~lenovi na re~enicata {to go pojasnuvaat prirokot.

94

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Naviva{ li za nekoj klub? Za koj?Kakov e toj klub: sportski, muzi~ki ili nekakov drug klub? Po {to se razlikuva klubot za koj naviva{ od drugite klubovi?Razmisli, a potoa porazgovaraj za toa so drugarot do tebe.

HARI POTER I ODAJATA NA TAJNITE

- Voldemort mi prenel ne{to svoe? - pra{a Hariiznenaden.

- Taka izgleda.- Toga{ jas navistina treba{e da bidam me|u Sliteri-

nite? - re~e Hari o~ajni~ki gledaj}i go Dumbledor vo o~i. -Oddelenskiot {e{ir predosetil sliterinska mo} vo mene,pa me ...

- Smestil kaj Grifindor - mirno re~e Dumbledor.- Slu{ajte, Hari. Vie slu~ajno imate mnogu osobini koi

Salazar Sliterin najmnogu gi cenel kaj u~enicite koi sam giodbiral. Negoviot sopstven, mnogu redok dar, snaodlivosta,re{itelnosta, poznatata negri`a za pravilata - dodade, amusta}ite povtorno mu zatreperija. - Pa sepak, {e{irot ve smestil me|u Grifin-dorite. A vie sekako znaete zo{to taka napravil.

- Toj me smesti me|u Grifindorite - odgovori Hari so skr{en glas - samozatoa {to jas go zamoliv da ne me pra}a kaj Sliterinite...

- To~no - potvrdi Dumbledor - Po toa vie mnogu se razlikuvate od Tom Rid-li. Na{iot sopstven izbor, Hari, najdobro poka`uva {to sme, mnogu pove}e od na-{ite sposobnosti.

Hari zaprepasten sede{e vo foteljata. - Ako ba{ sakate dokaz deka navis-tina pripa|ate na Grifindorite, vi predlagam ova podobro da go razgledate.

Dumbledor se navedna nad stolot za pi{uvawe na profesorkata Mek- Gona-gal, go dofati krvaviot srebren me~ i mu go podade na Hari. Hari go svrte vo ra-kata me~ot na koj bleskaa rubinite. Potoa, pod dr{kata, go pro~ita izgravirano-to ime i prezime: Godrik Grifindor.

- Samo vistinskiot Grifindor, mo`el da go izvle~e toj me~ od {e{irot Hari.Za moment dvajcata zamol~ea. Potoa Dumbledor otvori edna fioka od sto-

lot i izvadi pero i mastilo za pi{uvawe.- Sega vi e najva`no da se najadete i da se naspiete. Vi prepora~uvam da

odite dolu na gozbata, a jas }e napi{am pismo za Azkaban... da ni se vrati na{iotlovo~uvar. Moram da sostavam oglas za Dnevniot prorok za nov profesor zaOdbrana od temnite sili. Nekako brzo gi tro{ime, neli?

Xoan K. Rouling(Izvadok od romanot "Hari Poter i odajata na tajnite#)

95

DA RAZGOVARAME

Hogvarts e u~ili{te za vol{ebnici. Oddelenskiot {e{ir, koj sekoj u~enik }e go stavi na glavata, odreduva dali nekoj }e pripa|a na Grifindorite ili na Sliterinite.Pronajdete go vo tekstot delot od koj doznavame koi osobini na u~enicite, pripadnici na Sliterinite, najmnogu se cenat.Porazgovarajte za sekoja osobina.Zo{to oddelenskiot {e{ir go smestil Hari me|u Grifindorite?[to misli za toa profesorot Dumbledor?Hari zboruva so skr{en glas kako da go pogodil grom. [to misli{, kako se ~uvstvuva onoj koj taka zboruva?

SOZDAVAJ

So drugarot odglumi go razgovorot me|u profesorot Dumbledor i Hari Poter. Ne zaboravaj prethodno da porazgovara{ za likovite.Vo tvojata tetratka napravi lista na svoite sposobnosti. Razmisli kako gi koristi{ niv. Na primer:

PRONAJDI

Za avanturite na Hari Poter pisatelkata ima napi{ano sedum prodol`enija, od koi za pet ima snimeno filmovi. Mo`ebi nekoja od knigite si ja pro~ital, ili si gledal nekoj od filmovite. Potrudi se i doznaj gi naslovite na site prodol`enija na knigite i na filmovite.Najdi nekoja od niv, pro~itaj ja i pozajmi mu ja tvoeto drugar~e i toa da ja pro~ita.Pozajmete gi filmovite so Hari Poter, prosledete gi i razgovarajte za sodr`inata, scenografijata, kostimite i efektite koi gi pravat interesni vakvite filmovi.

Moite sposobnosti Pozitivno Negativno

posilen sum od drugite

brzo i to~no smetam

lesno se izrazuvam gi ureduvam yidniot ioddelenskiot vesnik, im pomagam na ostanatitevo pi{uvawe i govorewe

im upa|am na drugitevo zbor, im se smeam nadrugite koga gi ~itaatsvoite trudovi ili kogazboruvaat

baram pove}e zada~i,im pomagam na drugite

mamam na karti, go zbunu-vam prodava~ot na pazar

gi {titam poslabite se tepam so site

96

RAZMISLI

Od {to ili od kogo se pla{i{ ti?Razmenete gi svoite razmisluvawa so tvoeto drugar~e.

OD [TO SE PLA[I STRAVOT

Se pla{am od mrak,od stravot se pla{ami s¢ se pra{amna koj li znak

kade da begam,i zo{to se stegam,se tresam, se yverami zo{to sekoga{ i pak i pak- so Bo{ko se meram?

A koj e stravot?I {to e toj?Yver li so brada, so grozni zabii stra{ni o~i?Ima li brojna ~evli, na kapai dali samo za ru~ek lapadve ku}i, park i eden most?Dali e junak?Dali e prost?

Mi veli Bo{ko: "^ekaj vaka.Pra{aj me od {to se pla{i toj?Kaj e - go slu{a{? So zabi {traka!Pa {tom se krie od site na{i,zna~i i toj, bre, od nas se pla{i!#

Otsega ~ekoram sigurno, pravo,za sekoj strav i jas se pra{am!So noga ve}e }e go tresnam,ko vlakno od rakavot }e go stresnam, pa }e mu ka`am: "Odi, bre, ru~aj!#I }e ja spra{tam,}e mu ja letnam - za sekoj slu~aj...

Tome Arsovski

97

RAZGOVARAME ZA PESNATA

Vo prvata strofa edno dete ka`uva deka se pla{i od mrakot i od stravot.Najdi gi stihovite vo koi opi{uva {to mu se slu~uva koga se pla{i![to misli{ ti za Bo{ko, deteto so koe se meri pla{liviot "junak#?Pro~itaj ja tretata strofa za da go oformi{ svoeto mislewe za Bo{ko.Pro~itaj ja ~etvrtata strofa i objasni kakva promena nastanala kaj pla{livoto dete. Sporedi go deteto od prvata strofa i istoto dete od poslednata strofa. Kakva promena nastanala kaj nego?[to misli{ ti - koj mu pomognal da ne se pla{i pove}e?

KREIRAJ

Nacrtaj go likot na ispla{enoto dete spored opisot vo prvata strofa i likot na istoto dete spored opisot vo ~etvrtata strofa. Kako saka{ da izgleda{ ti: kako prviot ili kako vtoriot lik? Zo{to?

IZRAZI SE

Vo tvojata tetratka napi{i gi svoite stravovi i objasni kako mo`e{ da go sovlada{ sekoj strav! Razgovarajte so drugar~eto i zaedni~ki barajte re{enie.

98

FEVRUARI

Ja znaete li narodnata pesni~ka {to po~nuva vaka:†Se~ko se~e,Marta dere,April nosi,Maj prodava...#Ete, toj se~ko sum jas, fevruari, najmaloto od dvanaesette deca na majkata

- godina. Mnogumina mislat deka sum lo{, apliv, se~liv. Zar e vistina toa? Ah,ne, ne e sosem taka! Jas li sum vinoven {ti mi odredile da `iveam tokmu vo onavreme koga po zemjata {etaat vetri{ta i viulici?

No jas po malku podmirisnuvam i na prolet. Ne vi objasnuvam zo{to i kako.]e vi ispeam edna pesni~ka i vie sami }e se setite:

^udno ~udo, de~iwa - u{te stoi snegot,a glej, beli yvon~iwaniknale na bregot!Yvonat, peat veselo- nie sme koki~iwa,radost sme za sitemom~iwa, momi~iwa...[tom Sne{ko }e ja slu{ne ovaa pesna, po~nuva

da pla~e. Sne{ko pla~e, a decata se raduvaat!

Vidoe Podgorec

RAZGOVARAME ZA TEKSTOT

Od koj del od pesni~kata ti otkriva{ zo{to fevruari po malku podmirisuva na prolet? Objasni zo{to.Zo{to pla~e Sne{ko koga }e ja slu{ne pesni~kata na Se~ko za koki~iwata?Zo{to se raduvaat decata?Zo{to vtoriot mesec od godinata - fevruari za sebe veli deka e najmaloto dete na majkata - godina?[to se slu~uva na Zemjata koga vladee fevruari? Kakvo e toga{ vremeto?Pokraj internacionalnoto ime fevruari, vo tekstov go sretna i narodnoto ime za nego - se~ko.Fevruari od narodot dobil u{te dve imiwa: maliot i kusiotZaklu~i zo{to se vika se~ko, a zo{to kusiot i maliot?

IZRAZI SE

Nau~i ja napamet vtorata pesni~ka od tekstot i na naredniot ~as recitiraj ja pred tvoite drugar~iwa. Sekoe drugar~e nagradi go so aplauz.

99

RAZGOVARAJTE

Stavete gi racete pred sebe i poglednete dali se ~isti.Kolku pati dnevo gi mie{ racete? Koga?Zo{to treba redovno da gi mie{ racete?Koi zarazni bolesti se dobivaat poradi ne~istotija?

^ISTOTATA E POLOVINA ZDRAVJE

Lica: u~enikot Dan~o, majkata i tatkoto(Vo kujna majkata prigotvuva jadewe. Dan~o vleguva celiot zazbivtan, ja ostava~antata so knigi i vika na set glas.)DAN^O: Mamo, gladen sum, daj mi da jadam!MAJKATA: Prvin treba da re~e{ dobar den kako sekoe dobro dete ... i ... ne eubavo tolku silno da vika{.DAN^O: Izvini, mamo, zaboraviv. Stomakot mi stanal kako re{eto, koj }e mislina dobar den. Daj mi da jadam!

100

MAJKATA: Eh, Dan~o sine, ne ~ini taka.DAN^O: Ti, mamo, ne si fudbaler i ne znae{ kolku sum izmoren. A denes na nat-prevarot dvapati mi stavija sopka, siot prav go sobrav na nozete i racete.MAJKATA: Toga{ prvin izmij se, pa potoa sedni da jade{. Ru~ekot e ve}e gotov.DAN^O (za sebe): Ete ti sega! Jas, {to se imam skarano so sapunot i so vodata i nesakam so o~i da gi vidam - }e moram da se izmijam. (kon majka si) Mamo, mo`e i vakada jadam, ni{to ne mi pre~i {to sum malku ne~ist vo racete.MAJKATA: Site bolesti se dobivaat preku ne~istotijata, preku zaraznite mikro-bi i bacili.DAN^O: Jas sum tolku gladen {to bi izel i slon, a pak tie mikrobi i bacili }e gilapnam kako ~okolada.(Vo me|uvreme vleguva tatkoto, gi pozdravuva i ja ostava ko`nata lekarska ~anta.) MAJKATA: Kako e v bolnica, {to ima novo?TATKOTO: Lo{i raboti... ]e vi raska`am s¢, samo prvin da gi izmijam racete.(Dan~o za toa vreme sednuva na masata.)DAN^O (kon publikata): Za tate ne e ~udo {to ja pretpo~ita ~istotata. Toj e le-kar. A jas se pra{uvam zo{to treba sekoga{ da bidam ~ist? I vaka ni{to ne mifali.(Tatkoto se vra}a i sednuva na masata za jadewe.)TATKOTO (kon majkata i Dan~o): Deneska v bolnica primivme mnogu deca. Vo ednou~ili{te se pojavila `oltica. I toa poradi ne~istotijata na oddelni u~enici.Tie ja prenele bolesta i `olticata se ra{irila kaj mnogumina.(Majkata za toa vreme ja postavuva masata i im stava vo ~iniite od jadeweto.)DAN^O (ispla{eno): [to veli{, tate, poradi ne~istotijata se pojavila `oltica?TATKOTO: Da, sine, u~ili{teto e zatvoreno, a u~enicite se primeni v bolnica.(Tatkoto i majkata po~nuvaat da jadat, a Dan~o sedi zamislen na masata.)MAJKATA: Ajde, sine, jadi, }e ti se oladi jadeweto!DAN^O: Lele, a jas za malku }e jadev so ne~isti race. (stanuva brgu od stol~eto)Odam da gi izmijam ubavo racete.TATKOTO: Taka treba, sine, i zapomni dobro deka ~istotata e polovina zdravje.DAN^O: Imate pravo, dragi roditeli, nikoga{ pove}e nema da bidam ne~ist. (odida se izmie...)

Nenad Xambazov

DA SE POTSETIME

Zo{to ovoj tekst e dramski? Spored {to vedna{ go prepozna?

101

DA RAZGOVARAME

Koi lica (ulogi) gi sretna vo tekstot?[to pobaral Dan~o od majka mu?Kakov se vratil od u~ili{te?So kogo bil skaran? [to misli{ - zo{to?Pro~itaj go delot kade {to objasnuva za kavgata so sapunot.[to napravil tatkoto koga vlegol doma?[to im raska`al?Zo{to se zamislil Dan~o? [to napravil?Objasni kako ja razbira{ mislata †^istotata e polovina zdravje#.

VE@BAJ DRAMSKO ^ITAWE

Podelete se po lica (ulogi) i dramatizirajte go tekstot. Potrudete se verno da gi prenesete likovite. Odberete u~enik koj }e gi ~ita objasnuvawata na pisatelot i koj }e vi ja nagovesti sekoja sledna scena.

PREDLO@I PLAN

I dramskiot tekst mo`e da se podeli na raska`uva~ki celini. Vsu{nost promenata na scenite ti gi poka`uva celinite.Pro~itaj go tekstot vo sebe i podeli go na celini. Obidi se da napravi{ plan no taka {to za naslov na sekoj del }e upotrebi{ samo pridavka i imenka.

IZRAZI SE PISMENO DOMA

Raska`ete go dramskiot tekst spored dadeniov plan:1. Valkaniot Dan~o2. Bolnite u~enici3. Ispla{eniot mrzlivko

102

SLO@ENA RE^ENICA

POTSETI SE I PREPOZNAJ

Koi re~enici se prosti? A koi slo`eni?Prepoznaj koi od dadenive pogovorki se iska`ani so slo`eni re~enici. Vo niv so moliv~e podvle~i gi glagolite:Dobriot zbor `elezni vrati otvora. Koj rano rani, dve sre}i grabi.Frli zad tebe za da najde{ pred tebe. S¢ {to leta ne se jade.Kaj {to motika ne kopa, grozje ne se ra|a. Jazikot se~e poostro od sabjata.

SOSTAVI

Od trite prosti re~enici sostavi vo tvojata tetratka edna slo`ena re~enica.Prva grupa: Vtora grupa:

Kako kukavicite koristat Kako lu|eto im pomagaat na pticite?drugi roditeli?za da ja skrie izmamata, im pravat ku}i~ki za prezimuvawe, `enkata vadi edno od jajcata vo lu|eto im davaat hrana na pticite,gnezdoto, i formiraat dru{tva za za{tita.go snesuva jajceto vo tu|oto gnezdo.

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Prepi{i gi re~enicite. Do sekoja re~enica napi{i kakva e po sostav i usno obrazlo`i spored {to go donese zaklu~okot.

Legna i zaspa. Marija so penkala vo razli~ni boi gi zapi{uva vo svojot telefonski imenik broevite na site sou~enici.

BRZ KVIZ

Koja re~enica e prosta? Koja re~enica ne e prosta? Slo`ena e?a) vo koja ima dva zbora; a) Site izlegoa nadvor. a) Nau~iv, pa izlegov.b) vo koja ima eden podmet; b) Izlegov da se pro{etam. b) Sa{o jade jabolko.v) vo koja ima eden prirok. v) Nie redovno slu{ame rok. v) Denes sum sre}en.

103

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Nekoj ti ukral ne{to. Se somneva{ vo nekogo. [to }e napravi{?

EMIL I DETEKTIVITE

Emil, sinot na siroma{nata frizerka Ti{bajn, patuva so voz kaj svojata ba-ba vo Berlin da £ odnese pari koi £ se potrebni za `iveewe. Vo kupeto se zapoz-nava so eden gospodin so tvrd {e{ir. Izmorenoto mom~e cvrsto zaspa. Koga serazbudi go nema{e gospodinot, ama i parite. [to }e £ ka`e na baba mu? Na majkamu? Sepak pristignuva pomo{: zapoznava mom~iwa so koi organizira potera pokradecot. Koga toj }e vleze vo taksi, tie vleguvaat vo slednoto.

* * *Avtomobilot trgna preku ulicata i zabrza po drugiot avtomobil.- [to se slu~ilo? - pra{a voza~ot.- Ah, ~oveku, toj ne{to ni drpna, ama }e mu ja svarime ~orbata - re~e Gustav.

- Ama toa da ostane me|u nas, razbravte li?- Kako sakate - odgovori voza~ot i zapra{a: - A imate li pari? - A za kakvi n¢ smetate? - vikna Profesorot so prekor vo glasot.- De, de - promrmori ~ovekot.- Vnimavaj, negoviot broj e A 3733 - go predupredi Emil.

104

- Ne mu se dobli`uvaj premnogu na kradecot - re~e Krumbigl.- Vo red - promrmori voza~ot.Taka odea po ulicata, pa preku plo{tadot. Nekolku lu|e zastanaa na troto-

arot, se vrtea po avtomobilot i £ se smeeja na sme{nata dru`ina.- Kleknete! - pro{epoti Gustav i mom~iwata se strkalaa po podot eden pre-

ku drug kako zelki.- [to se slu~ilo? - pra{a Profesorot.- Vo Luterovata ulica sveti crvenoto svetlo! Mora vedna{ da zastaneme. I

tie }e zastanat.Dvata avtomobila zastanaa ~ekaj}i da se zapali zelenoto svetlo na sema-

forot. Nikoj ne mo`e{e da zabele`i deka edniot avtomobil e poln. Mom~iwatadobro se sokrija. Voza~ot se svrte, sfati i se nasmea.

- Samo vozewevo da ne trae predolgo - re~e Profesorot i pogledna kontaksimetarot. - Ovaa {ega ve}e ~ini osumnaeset feninzi.

Vozeweto brzo zavr{i. Prviot avtomobil zastana pred hotelot Krajd. ^ove-kot so tvrdiot {e{ir izleze, plati i is~ezna vo hotelot.

- Gustav, po nego! - vikna nervozno Profesorot - ako hotelot ima dva izleza}e ni kidne. - Gustav is~ezna.

Toga{ izlegoa i drugite. Emil plati. Profesorot gi povede svoite lu|e nizvratata koja vode{e vo golem dvor zad kinoto.

- ]e bide sre}a ako kradecot ostane vo hotelot - re~e Emil. - Ovoj dvor epogoden za sledewe.

- Ovoj e na{ - re~e Gustav. - Otsednal vo hotelov. Se ka~i vo liftot. Drugizlez nema. Ako ne ni izbega preku pokrivot, sigurno e na{.

- Dali e Krumbigl na stra`a? - pra{a Profesorot.- Se razbira, ~oveku!Toga{ Mitncvaj postariot zema pari~ka, se str~a vo kafeanata i mu se javi

na maliot Dinstag.- Alo, Dinstag? Lozinka Emil! Ovde e Mitncvaj senior. ^ovekot e vo hote-

lot Krajd. Nie stra`arime vo dvorot pozadi kinoto, kaj leviot izlez.- Vi treba li pomo{? Te{ko li be{e dosega?- Ne, ne. Kradecot zede taksi, nie isto, i s¢ po nego dodeka ne izleze. Zede

soba i sega e gore. Sigurno yirka pod krevetot za da ne go sledi nekoj.- Vo koja soba e?- Ne znaeme, ama }e doznaeme.- Kolku bi sakal da sum so vas. Koga }e dobieme zada~a da pi{uvame sostav,

}e pi{uvam za ova.- Ti se javi li nekoj drug?- Ne, nikoj. Da pobudali ~ovek.- Ajde, zdravo!- Vi posakuvam uspeh, prijateli. [to sakav... A da, lozinka Emil!Mitncvaj go zatvori telefonot i se vrati vo dvorot na dol`nost. Ve}e be-

{e osum ~asot. Profesorot otide da ja proveri stra`ata.

Erih Kestner(Izvadok od romanot "Emil i detektivite#)

105

DA RAZGOVARAME

Koi likovi u~estvuvaat vo poterata?Po {to go prepoznavaat kradecot?Poterata {to ja organizirale mom~iwata li~i na potera vo nekoj film. Doka`i go toa so primeri od izvadokot.[to zna~i toa deka mom~iwata }e mu svarat ~orba na kradecot?Koja e temata na ovoj izvadok?[to preovladuva vo tekstov: opis, dijalog ili monolog?

ZAMISLI I DOVR[I

Ti se dopa|a li ovaa sodr`ina? Zamisli {to }e bide ponatamu?Raska`i {to }e se slu~i. Mo`ete da smislite razli~ni prodol`etoci.Otkako }e gi islu{ate site, odberete najinteresno raska`uvawe.

DOZNAJ POVE]E

Ako saka{ da doznae{ {to navistina se slu~ilo, pobaraj go romanot "Emil i detektivite# od Erih Kestner i pro~itaj go. ]e ti se dopadne.

SOZDAVAJ

Zamisli deka ti si glavniot lik. Napi{i mu pismo na tvojot prijatel i opi{i mu ja najinteresnata slu~ka.

VE@BA ZA PRERASKA@UVAWE

Op{irno preraska`i ja sodr`inata ili fabulata na izvadokot spored potsetnicive koi nie ti gi nudime:

- Emil gi gubi parite vo vozot;- Mom~iwata go sledat taksito vo koe e kradecot;- Lu|eto £ se smeat na sme{nata dru`ina;- Taksito zastanuva i kradecot odi vo hotel;- Gustav go sledi kradecot vo hotel;- Mitncvaj mu telefonira na Dinstag;- Mitncvaj se vra}a kaj dru`inata.

Razmeni ja tetratkata so drugarot do tebe i pro~itajte {to ste napi{ale.

106

PRETHODNI AKTIVNOSTI

Pronajdi ja basnata "[turecot i mravkite# od Lafonten i potseti se na nejzinata sodr`ina.Ako si vo mo`nost donesi ja knigata so basni na u~ili{te i porazgovaraj so drugar~eto za basnata. Razgledajte gi ilustraciite.

[TURECOT I MRAVKITE

Niz poleto celo leto{tur~o pesna {ire{eod utrina do ve~erpee{e i svire{e.

No, nabrgu vo poletose naseli esen,s¢ popari luta slanai zaduva veter besen.

Se upla{i {tur~o toga{,pa poita spas da bara.Kaj mravkata doma pojde- prijatelka svoja stara.

- Ti se molam, prijatelke,{tur~o mravkata ja moli.- Daj mi malku `itni zrna,stomakov me boli!

Duva veter, magla nosi,do`d istura, te~e,mravkata nad pragot yirnai na {tur~eto mu re~e:

- Prijatele, ti letovokaj gi mina dnite?- Vo poleto svirev, peev,gi veselev site!

- [tom si peel i si svirelsred letnata `ega,veselniku, sakan moj,odi igraj sega.

Gligor Popovski

107

SOGLEDAJ

Kako e napi{ana basnata?Koja forma na basni pove}e ti se dopadna? Objasni zo{to.Kakvi lu|e se pretstaveni preku [turecot? Poznava{ takvi?Zo{to Mravkata go izbrkala [turecot? Kakvi lu|e se pretstaveni preku nejziniot lik?Koj lik pove}e ti se dopa|a? Zo{to?

IZVLE^I POUKA

Sekoja basna ima pouka. [to te pou~uva tebe ovaa basna?Koja od dadenive pogovorki najmnogu odgovara na basnava:

[to si poseal, toa }e `nee{.Xabe raboti, xabe ne sedi.Koj lete laduva, zime gladuva.

SOZDAVAJ

Napravi izmena na basnata. Mo`e{ da izbere{ eden od predlozite koj nie ti gi nudime ili sozdaj nov po tvoja zamisla:

a) [turecot svirel ama i vredno rabotel.b) Mravkata go primila veselnikot vo svojot dom.

Spored izbraniot predlog napi{i nova basna. Obidi se vo stihovi.Pro~itaj im ja na tvoite roditeli i slu{ni go nivnoto mislewe.

VOO^I I ISKA@I SE

Kolku strofi ima basnata?Pro~itaj gi rimuvanite zborovi.Pro~itaj ja strofata koja ti ostavi najsilen vpe~atok, a potoa obidi se da ja pretstavi{ so slika.

POTSETI SE

Basnata e kusa kni`evna tvorbanapi{ana vo proza ili vo stihovi.Vo nea preku likovi na `ivotni,rastenija ili predmeti se ismeju-vaat ~ove~kite mani ili karak-terni nedostatoci. Bidej}i basnitese kusi, izrazuvaweto vo nivnaj~esto e vo dijalog.Basnata e neguvana od site narodi.Najpoznati basnopisci se: Ezop,Lesing, Lafonten, Tolstoj, Krilovi Fedar. Od makedonskitebasnopisci najpoznati se: Bo{koSma}oski, Miho Atanasovski, KiroDonev, Risto Dav~evski,Aleksandar Kujunxiski, Van~oPolazarevski i drugi.

108

ISTI ZBOROVI SO RAZLI^NO ZNA^EWE

POTSETI SE

Vo ~etvrto oddelenie nau~i deka za eden poim mo`e da se upotrebat pove}e razli~ni zborovi. Ka`i nekolku primeri.

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Daj mu ime na sekoj poim od slikite i upotrebi gi vo re~enici vo koi }e imaat razli~no zna~ewe:

Objasni go zna~eweto na zborot lipa vo dvete re~enici:Goran pie ~aj od lipa.Goran s¢ u{te lipa.Napi{i gi site zna~ewa na zborot krilo za koi }e se seti{.

PRO^ITAJ VNIMATELNO I VOO^I

Tatko mi e glava na semejstvoto.Tvojata glava e polna so znaewe.Ja pro~itav prvata glava od lektirata.V~era si kupiv blok broj 5.Ver~e `ivee vo zgrada 1, blok broj 5.Na{ata ku}a e yidana so betonski blokovi.Vo sreda imame blok-~asovi.

ZAPOMNI

Vo na{iot jazik eden ist zbor mo`e da se upotrebi so razli~ni zna~ewa.

za crtawe del od teloto

BLOKdel od zgrada GLAVA del od kniga grade`en materijal najodgovorniot ~len dva spoeni ~asa na semejstvoto

109

OCENI I PRESUDI

[to misli{ ti, dali sudijata donel pravilna presuda? Objasni zo{to taka misli{.Zamisli deka sega i ti si sudija. Kakva presuda }e donese{? Obrazlo`i ja tvojata presuda.

ZAKLU^I I POVRZI

Na koj vid pesni pripa|a ovaa pesna spored na~inot na koj{to e predadena sodr`inata?So koja druga pesna od ovoj u~ebnik }e ja povrze{? Zo{to?

ISTRA@I GO ZNA^EWETONA ZBOROVITE

Zaedno so drugar~eto objasnete go zna~eweto na slednive zborovi: kinisala, topenica, ma{tenica, kadija, se zadeva. Pobarajte pomo{ i od va{ata u~itelka.

GO OTKRIVAM HUMOROTVO PESNATA

Pretpostavi vo koe vreme e sozdadena ovaa narodna pesna.[to te nasmea vo pesnata? Opi{i so svoi zborovi.Pro~itaj gi stihovite {to najmnogu te nasmeaja.Opi{i ja taa slika kako si ja pretstavuva{.

MOJOT USPEH - MOJOT SIGUREN OD

KINISALA MOMA @ELKA

Kinisala moma `elka Oj sudija, ti kadija,da mi odi na orawe krivo sedi, pravo sudi:

da mi odi na orawe, Jas si odev na orawe da mi nosi sladok ru~ek, i si nosev sladok ru~ek,

sladok ru~ek topenica, me presrete e`e mom~etopenica, ma{tenica. toj me butna, me pobutna,

Ja presretna e`e mom~e, mi isturi sladok ru~ektoj ja butna, ja pobutna, topenica, ma{tenica.

£ isturi sladok ru~ek, [to £ veli sudijata,sladok ru~ek topenica. {to £ veli kadijata:

Se naluti `elka moma, Toj e mom~e se zadeva, mi otide kaj sudija: Ti si moma, sedi doma!

Makedonska narodna pesna

OD DOMA[NATA RABOTA

Pro~itaj mu gi na drugar~eto pette misli za majkata.Prepi{i ja od drugar~eto mislata {to ti se dopadna.

^IJA MAJKA E NAJGOLEMA

Na drvoto pticata napravi gnezdo. Vo nego izvede tri pilenca. Tie sre}norastea vo svojot dom.

- Kolku e golema na{ava majka! - re~e prvoto. - I kolku se gri`i za nas zada n¢ nahrani.

- Nikoj ne e posilen od nea! - se javi vtoroto. - Koj bi mo`el da ja pobedi!?- Bez nea }e umreme od glad... - se oglasi tretoto. - Navistina na{ava majka

e najmo}na. A i ova drvo e na{ za{titnik.Toga{ pod drvoto naide ma~ka so tri ma~iwa. Tie veselo skokaa okolu nea.

Rastr~uvaa niz trevite. Gi gonea peperugite. Edno od niv posaka duri i da seiska~i na drvoto.

- Nemoj, ne bidi palavo, mo`e{ da se povredi{... - go predupredi drvoto. -A }e gi ispla{i{ i pilencata! Nema da te pu{tam dase iska~i{ do gnezdoto.

- Slezi dolu, dete moe... - prifatimajkata. - Ima pravo drvoto...

Ma~kata ode{e napred i vnimava{ena sekoja opasnost. Ne saka{e da gi pu{tisami ma~iwata. Barem ne dodeka se mali.

- Na{ava majka nikoj ne mo`e da ja pobedi! - re~e edno od niv.- Taa od ni{to i od nikogo ne se pla{i.

- I jas se ~uvstvuvam bezbedno kraj nea! - se pridru`i vtoroto. -Znam deka nikoga{ nema da n¢ ostavi sami.

- Kako majka mi nema niedna druga... ne ostana dol`no i tretoto. -Taa e edinstvena na svetot...

Drvoto slu{a{e, slu{a{e i se sme{ka{e.†Majkite se silni zatoa {to za{tituvaat so svojata qubov...#, si

pomisli drvoto. †Koj i da e drug na mestoto od pilencata i ma~iwata,istoto }e si go misli za svojata majka...#

Gorjan Petrevski

110

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Zo{to se sre}ni trite pilenca vo gnezdoto na drvoto?Kako se gri`i za niv nivnata majka?A kako ma~kata se gri`i za svoite ma~iwa?Kako drvoto poka`uva gri`a i za pilencata i za ma~iwata?

RAZMISLI I ODGOVORI

"Kako majka mi nema niedna druga... Taa e edinstvena na svetot!# [to misli{, koe dete bi reklo vaka za svojata majka? Objasni ja mislata na drvoto: "Majkite se silni zatoa {to za{tituvaat so svojata qubov#

ODBERI I ISKA@I SE

Napi{i pesna za tvojata majka.Napi{i £ pismo vo koe }e ja iska`e{ tvojata qubov kon nea.Napi{i go posledniot razgovor so tvojata majka. Ne zaboravaj na pravopisniteznaci kaj direktniot govor.Nacrtaj go nejziniot portret, a pod nego nekolku ubavi misli za nea vo koi }e ja iska`e{ tvojata qubov kon nea.

Odberi go na~inot i povodot za da £ go predade{ tvojot podarok. Bidi siguren deka taa }e bide mnogu sre}na i tvojot podarok }e go ~uva kako najdrag od site ostanati.

PRAVOPISNA VE@BA

Pronajdi gi vo raskazot i prepi{i gi vo tvojata tetratka direktniot govor na pilencata i ma~iwata. Na mesto crta stavaj navodnici. No vnimavaj na crtata so koja e oddelen govorot na pisatelot.

111

112

MALO I GOLEMO

Usno dovr{i gi re~enicite:Koga gi izgovaram zborovite: detence, cvet~e, lep~e, mami~ka, soncence...~uvstvuvam ..............Koga gi izgovaram zborovite: ra~i{te, ku}i{te, ma`i{te, klupi{te, nosi{te,muvi{te... ~uvstvuvam ..............

PREPI[I I DOPOLNI

Zborovite vo leviot pravoagolnik ozna~uvaat ime na ne{to malo ili miloZborovite od desniot pravoagolnik ozna~uvaat ime na ne{to _____________

MALO

ra~e, ra~ence ku}i~ka

nose, nosule ma~e, ma~ence

GOLEMO

ra~i{te ku}i{te

nosi{te ma~i{te

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Vo tetratkata odgovori na sledniva barawa:1. Pokraj sekoja imenka dopi{i u{te po dve nejzini formi so koi }e ozna~i{ ne`en odnos kon niv ili deka se mali.

treva - trevi~ka, trev~e drvo - ______, ________cvet - _______, _______ kamen - _____, ________sonce - ______, _______ grnec - ______, ________vetar - ______, _______ ~e{ma - _____, ________

113

2. Napi{i tri re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi od zborovite {to ginapi{a pogore.

3. Pokraj sekoja imenka napi{i ja nejzinata forma {to ozna~uva ne{to golemoili grdo.

kow - ______ drvo - ______grad - ______ ku~e - ______rid - _______ metla - _____tava - ______ baba - ______

Prodol`i doma vo tetratkata za doma{na rabota:

1. Pre~krtaj gi zborovite koi ne pripa|aat vo dadenite grupi zborovi.

2. Vo sledniov tekst na mestoto od praznite linii napi{i gi imenkite {toozna~uvaat ne{to smaleno ili zgolemeno.

Jas i moeto __________ Ive otidovme vo na{eto malo ___________ da vozime so

na{ite velosipedi. Samo {to stignavme, na neboto se pojavi edno golemo i temno _______________ . Go pokri toploto ____________ . Se podgotvuva{e da se isturi

golem do`d. No nie ne sakavme vedna{ da se vratime. Se dogovorivme da svrtime

po edno _______________ vo parkot dodeka ne n¢ zafatil do`dot. No zaduva edno

stra{no ______________ , pa moravme da mu ja letneme doma.

SMALENO ZGOLEMENOkap~e, prst, e`e, no`i{te, slon topka, zaj~i{te, e`i{te, glavaververi~ka, fustan~e, riba, o~iwa, o~i{ta, gumi~ka, stap,ezerce, gumi{te, uli~ka, srce. osi{te, nokti{te, u~ilnica.

(brat) (park)

(oblak) (sonce)

(krug)

(veter)

114

[to zna~i zborot ekologija?[to e toa ekolo{ka svest?Ima{ li ti ekolo{ka svest?

EKO-AKCIJA

Iva i Sveto se upatijakon u~ili{teto nosej}i poedno cve}e vo saksija. Sotoa sakaa da pridonesat zauspe{nosta na martovskatau~ili{na eko-akcija.

- Iva, mnogu mi se do-pa|a tvoevo cve}e. Gledamrascvetalo, prolet e ve}e! -se raduva{e Sveto na prek-rasniot violetov cvet odjaglikata.

- Navistina e ubavo,no i tvoeto cve}e ne e poda-leku. Se gleda deka go negu-vala ve{ta raka!

- Da, majka mi soqubov odgleduva raznovidni cve}iwa vo dvorot i mnogu gi saka. Ako nekoj skinecvet od gradinata, o~igledno £ e maka. Veli deka cve}iwata se ukras na priroda-ta i ne treba da se kinat, a vo na{ata gradina se zagleduvaat site lu|e {to poulicata minat.

Taka so razgovor pristignaa vo u~ili{niot dvor, no koga se razvrtea so pog-ledite naokolu, ostanaa bez zbor. Sekoe dete vo rakata nose{e saksija so nekakovcvet, ama naokolu niz trevata nasekade ima{e smet.

- Sveto, pogledni! Zar ova ne e grda slika i sram za sekoj od nas? A za zaga-duvaweto zboruvame re~isi sekoj ~as. Pred nekoj den so u~itelkite napravivmeakcija i go is~istivme u~ili{niot dvor, neli? Kako mo`e{e za dva-tri dena olkuotpad povtorno vo nego da se vseli?

- Ete i jas se ~udam, ova postojano se povtoruva! Ne vredat ni{to na{iteeko-patroli, nitu pak dobro osmislenite eko-paroli. Mislam deka sekoj treba darazvie ekolo{ka svest i za~uvuvaweto na `ivotnata sredina da mu pretstavuvazadovolstvo i ~est.

- To~no, i jas se soglasuvam so tvoeto tvrdewe i mislam deka svojot odnossprema prirodata treba da go smeni celata na{a nacija. Gledam deka re~isi sitedvorovi ni se solidno uredeni i ~isti, a ulicite po koi "sletuvaat# najlon }esiwa- nalikuvaat na pisti. Od domovite i vizbite s¢ {to e nepotrebno go isfrlame,ama za `al, kade {to }e stasame go frlame. Mnogu od frlenite predmeti mo`atda se prenamenat ili za recikla`a da se namenat. No, site nie se pravime kako dane znaeme kade da gi stavime. Taka vo kontejnerite za stara hartija se{to mo`e dase najde, samo ne hartija. E, toa e nesovesna rabota i ~ove~ka sramota!

115

- I {to vredi sevo ova cve}e {to denes go nosime ako trevata ne ja is~is-time i ne ja iskosime!? - promrmore Sveto pomirisuvaj}i go cvetot.

No, toa go znaeja site vo u~ili{teto i ve}e ima{e plan za rabota. Po~naa dadoa|aat i mnogu roditeli za{to be{e sabota. Za nekolku ~asa zaedno otpadocitegi sobraa, trevata ja iskosija i so voda ja narosija. Decata pak, gi zasadija cve-}iwata pokraj patekata od po~etok do kraj. Odedna{ siot prostor dobi prekrasensjaj.

Nasekade se slu{a{e vesela pesna i smea. Ubav proleten miris ja zamenineprijatnata rea. Neli e poubavo vaka?

A da vi ka`am pravo, da se `ivee vo otpad ne e zdravo. Ova sigurno i na dru-go mesto ste go pro~itale. Zapomnete i ne pravete gi istite gre{ki. Poslediciteod zagaduvaweto na planetata Zemja za celiot `iv svet se katastrofalno te{ki.

Qiqana Atanasova

DA RAZGOVARAME

Zo{to Iva i Sveto nosele cve}e?Kakva grda slika gi pre~ekala vo dvorot na u~ili{teto?Zo{to imalo mnogu otpad i pokraj toa {to dvorot bil is~isten pred nekoj den?Koj im pomagal vo sabotnata akcija na u~enicite?Kako izgledal u~ili{niot dvor po akcijata?

NAU^IV ZA EKOLOGIJATA

Pro~itaj go vnimatelno razgovorot me|u Iva i Sveto i zapi{i pet raboti {to gi nau~i za ekologijata i ekolo{kata svest.

1. Ne~istata okolina e sram za sekoj poedinec.2. Sekoj treba da razviva ekolo{ka svest. (Prodol`i sam!)

VE@BAJ DOBRO ^ITAWE

Pro~itajte go tekstot redosledno. Podelete go na delovi.^itaj vo sebe i zamisli si kako so glasot }e gi pretstavi{ Iva i Sveto.^itajte po ulogi. Odberete i ~ita~ za govorot na pisatelot.

IZVESTUVAWE

Napi{i izvestuvawe kako go obele`avte vo tvoeto u~ili{te Denot na ekologijata.

116

DIREKTEN I INDIREKTEN GOVOR

DIREKTEN GOVOR INDIREKTEN GOVOR

1. Mama me pra{a: †Ja ~ita{ li knigata?#

2. Kire re~e: †Site dojdoa navreme#.

3. Nina tivko mi {epna: †Vnimavaj, te gleda u~itelkata!#

1. Mama me pra{a dali ja ~itam knigata.

2. Kire re~e deka site do{le navreme.

3. Nina tivko mi {epna da vnimavam za{to me gleda u~itelkata.

Razgledaj gi re~enicite vo dvete koloni i razmenete si gi mislewata so drugar~eto od klupata za slednive pra{awa:

Koja e razlikata me|u re~enicite od levata i desnata kolona? (Zabele`i dali ima razlika vo sodr`inata na re~enicite!) ^ii zborovi se napi{ani vo navodnici?Kako se iska`ani istite misli vo re~enicite od desnata kolona? Zo{to nema vo niv navodnici?

ZAKLU^I I PREPI[I (vo tetratkata)

To~noto naveduvawe na tu|ite misli se vika _______ govor.Site radosno izvikaa: †Utre }e odime na teatar!#

Koga tu|ite misli gi prenesuvame so svoi zborovi, toga{ upotrebuvameindirekten govor.

Site radosno izvikaa deka utre }e odat na teatar.

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Slednive re~enici napi{ani vo direkten govor preobrazi gi vo indirekten:†Ovaa e mojata topka#, mi re~e Goce.†Vnimavaj na interpunkciskite znaci!# - me predupredi u~itelkata.Bate re~e: †Mamo, odam na plivawe#.

Indirektniot govor vo slednive re~enici pretvori go vo direkten. Pritoa vnimavaj na interpunkciskite znaci: dvete to~ki i navodnicite:

U~itelkata n¢ pra{a koja ideja najmnogu ni se dopadna.Dame ja pra{a Temjana vo kolku ~asot }e odi na trening.Jas zasrameno rekov deka napraviv golema gre{ka.

117

INTERPUNKCISKI ZNACI KAJ DIREKTNIOTGOVOR: DVE TO^KI, CRTA I NAVODNICI

POTSETI SE

Kako se vika to~noto naveduvawe na tu|ite zborovi?

Koj govor e indirekten?

SRABOTI SAMOSTOJNO

So moliv~e stavi gi interpunkciskite znaci vo slednava re~enica za da go obele`i{ direktniot govor: Maja mi predlo`i Popladne dojdi kaj nas.

SOGLEDAJ, ZAPOMNI, PRIMENUVAJ

Direktniot govor vo re~enicata mo`e da se napi{e na tri na~ini:

NAU^I POVE]E

Na krajot od re~enicata vo direktniot govor prvo se pi{uva pra{alnik, izvi~nik ili tri to~ki, a potoa se zatvoraat navodnicite. Koga re~enicata zavr{uva so to~ka, se pi{uvaat prvo navodnicite, a potoa to~kata.

PRIMENI GO NAU^ENOTO

Nastavni~kata n¢ pra{a koja ideja najmnoguni se dopadna. Preobrazi ja ovaa re~enica odindirekten vo direkten govor. Primeni gi tritena~ini. Neka ti poslu`at gornite primeri.Vnimavaj na navodnicite, dvete to~ki i crtata(tire).

Prepi{i go sledniov tekst i stavi gi sood-vetnite interpunkciski znaci: Damjan ja pra{aTemjana Vo kolku }e odi{ na trening Vo pet~asot i petnaeset minuti mu odgovori taa Mene}e me nosi tatko mi so avtomobilot re~e Damjanmo`e da dojde{ so nas.

Zborovi na raska`uva~ot: Direkten govor:P^ELI^KATA RE^E: "UBAV E OVOJ CVET, IMA MNOGU POLEN#

Direkten govor: Zborovi na raska`uva~ot:"UBAV E OVOJ CVET, IMA MNOGU POLEN# - RE^E P^ELI^KATA.

Direkten govor: Zborovi na raska`uva~ot: Direkten govor:"UBAV E OVOJ CVET# - RE^E P^ELI^KATA - "IMA MNOGU POLEN#.

[ESTIOT ^LEN

Vlatko od petto-4 re~e:- Sekoja u~ili{na dru`ina e sostavena od pet ~lena! - Zo{to tokmu pet? ]e pobrza da pra{a Bla{ko...- Ne pra{uvam tuku }e odgovaram za petka! - ne izdr`a qubopitniot Bla{-

ko. - Brojot na ~lenovite treba da bide neparen. Vo slu~aj koga za ne{to se glasa.Tri sprema dva za ova ili za toa...

Pet~lenata dru`ina od petto-4 be{e vedna{ sostavena. Vlatko, Bla{kokako negov prv drugar, Mi{e kako soset~e na Bla{ko, i bra}ata - bliznaci Kirkoi Spirko, koi se nerazdelni.

118

BIDI ISKREN

Potseti se na minatiot Veligden i iskreno ka`i mu na drugar~eto do tebe:- Kolku vapsani jajca iskr{i?- U`iva{e li vo kr{eweto?- Mame{e so drveno jajce?- Komu mu prizna deka ima{ drveno jajce?

119

Eden proleten den Vlatko gi potseti:- Dru`ino, nabli`uva praznikot Veligden! Predlagam da organizirame edno

veselo natkr{uvawe na vapcani veligdenski jajca. Pobednikot }e dobie - {to }edobie, Bla{ko?

- Kraj~e od mojata v~era{na kifla so marmalad! - se po{eguva qubopitni-kot, a potoa seriozno dodade: - Nema nagradi, va`no e da se u~estvuva. Odberetesi edno jajce, dozvoleni se site boi i {ari. ]e se kr{ime po principot "podobri-ot e sleden!# Iskr{enite jajca se lupat na lice mesto, se posoluvaat, se dava se-komu po par~ence...

Qup~o, koj go prislu{nuva{e nivniot razgovor, pra{a:- Dali mo`e i jas da u~estvuvam?- Ne, samo na{ata petorka! - mu odgovori Vlatko. - No, mo`e{ da nabqudu-

va{ od publikata. Vo ~etvrtok na vtoriot odmor.Bliznakot Kirko ponese krupno jajce od misirka, rizikuvaj}i da bide dis-

kvalifikuvan. Bliznakot Spirko se vooru`a so edno {ilesto zeleno jajce, za koeveruva{e deka ima najcvrsta lu{pa {to }e im odolee na site udari, ozgora i stra-ni~no. "Uh, samo da pobedam#, se nadeva{e toj.

Osamna dolgoo~ekuvaniot ~etvrtok. Po~na veligdenskoto natkr{uvawe!U~estvuvaa samo petmina natprevaruva~i, drugite se publika.

^uk-~uk! Prvo pukna jajceto vo rakata na Vlatko. Pobednikot od ovoj duel,Mi{e, sega se natkr{uva so Bla{ko. Site napregnato o~ekuvaat, Mi{e zamavnuva...~uk-~uk! "Oooo!# vikna Il~o od publikata. "Istovremeno puknaa dvete jajca!#

- Kirko i Spirko, tie se posledni! - gi najavi Vlatko, ronej}i par~enca lu{-pi od svoeto raspukano crveno jajce.

- Misirkino jajce, takvo imam! - re~e Kirko.- Ne mi pre~i, brat~e! - se soglasi Spirko.^uk-~uk, i ~udo! Koko{kinoto jajce se poka`a pocvrsto! Spirko tuku{to se

podgotvuva{e da se proglasi sebesi za "veligdenski vitez#, koga mu prijde Qup~o.- Mo`e li i jas da se natprevaruvam? Imam edno crveno vapcano jajce...- Ajde! [ampionot ne se pla{i od nikogo! - ko~operno re~e Spirko. Go dr`i

jajceto vo dlankata, a ozgora, me|u palecot i pokazalecot, mu ostavil kru`no ka-pa~e vrz koe treba da ~ukne jajceto od Qup~o. Site o~ekuvaat, nekoi se oblo`uva-at. Qup~o se dvoumi. Se premisluva. Kako da se bori so sebesi, da ka`e ili dapremol~i. Sepak se re{i da ka`e:

- Ne mo`am da bidam izmamnik! Imam drveno jajce, toa ne bi bilo fer.Lesno }e pobedev, no ne sakam taka. Ne e ~esno. Se sramam {to voop{to go ponesovova drveno jajce. No, sega }e go frlam. Site da vidat!

Qup~o otide do kantata za otpadoci, vo agolot na u~ilnicata, i go spu{ti vonea drvenoto jajce. Be{e crveno vapcano, nikoj od oko ne bi otkril deka e drveno.

U~enicite aplaudiraa. Duri i pobednikot Spirko. A Vlatko se dobli`i doQup~o i toplo mu re~e:

- Ti si {estiot ~len na na{ata dru`ina! Bravo i zdravo!Se rakuvaa. Iskr{enite veligdenski jajca bea vkusna oddelenska u`inka.

Sekomu po drugarsko par~ence!

Velko Nedelkovski

120

SOSTAVI PLAN NA RASKAZOT

Pro~itajte go raskazot i podelete go na pet logi~ki (raska`uva~ki) celini.Sostavi plan po redosledot koj ti go nudime. Odgovorite na pra{awata }e ti pomognat vo sostavuvaweto na planot:Tema: (Za {to ili za kogo se zboruva vo raskazot?)Glavni misli: 1. [to sostavile u~enicite od petto-4?

2. [to se dogovorile da organiziraat za Veligden?3. Kako te~ele podgotovkite za natprevarot?4. Koj pobedil?5. Zo{to Qup~o stanal {estiot ~len na dru`inata?

Vreme na nastanot: (Koga se slu~ila slu~kata?)Mesto na nastanot: (Kade se slu~il nastanot?)Poraka: ([to treba da ima vo srcata na site lu|e?)

PRONAJDI I PREPI[I

Prepi{i go delot od poslednata celina vo koj e opi{ana vnatre{nata borba na Qup~o i negovoto priznanie.Prepi{i go delot od poslednata celina vo koj e opi{an voshitot na Qup~evite sou~enici za negovata postapka.Pi{uvaj na latinica!

POTRUDETE SE

Podelete se vo grupi po trojca. Pro~itajte go raskazot vnimatelno i potrudete se zaedni~ki vo tetratkite da napravite vakov prikaz na ovoj raskaz. Mo`ete da pi{uvate na listovi koi potoa }e gi istaknete na panoto vo u~ilnicata.Re~enica _____________________________________________________________

(Za {to se zboruva vo tekstot?)Misla, izreka _______________________________________________________

(Se objasnuva najva`noto od raskazot.)Eden zbor ___________________________________________________________

(Najva`niot zbor od raskazot {to ja objasnuva sodr`inata.)Simbol ili slika(Pretstavi ja sodr`inatavo edna slika.)Boja ________________________________________________________________

(So koja boja }e gi pretstavi{ ~uvstvata od raskazot?)Dopolni: Edna od najdobrite raboti vo raskazot e ________________________

([to sfatil glavniot lik?)

121

DA RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA

[to pobaral itriot selanec od meanxijata? Zo{to?[to misli{: te{ko mu bilo da gi naditri selanite? Zo{to misli{ taka?Ova e makedonska narodna prikazna. Objasni so svoi zborovi {to znae{ za makedonskite narodni prikazni?

Pro~itaj nekoj raskaz za Itar Pejo. Po {to go prepoznava{ negoviot lik? Kogo naj~esto go naditruval?

MAGARETO [TO JADELO GRAV

Vo eden zimski den nekoj selanec se vra}al od pazar v selo i bil re~isipremrznat od studot. Na patot na{ol edna meana koja se nao|ala vo nekoe pogole-mo selo. Bilo ve}e pladne, a selanecot bil gladen, pa re{il da ru~a vo meana ida se stopli. Go vrzal magareto pred meanata i vlegol. Tamu videl nasobrani lu-|e od seloto koi go zafatile seto mesto okolu ogni{teto. Selanecot smislil {e-ga so koja }e gi natera selanite, {to sedele kraj ogni{teto, da izlezat nadvor.

Stoej}i do vratata mu viknal na meanxijata glasno:- Meanxi, daj mi edna porcija grav, a druga porcija odnesi mu na moeto maga-

re {to e vrzano nadvor pred meanata.Nasobranite selani, badijalxii, gi naostrile u{ite i nekoj od niv mu rekol:- Ami, magare }e jadelo grav?!- E, moevo magare jade grav. Ako ne veruvate pojdete so meanxijata i }e se

uverite.Meanxijata mu donesol edna porcija grav i trgnal da mu nosi porcija grav i

na magareto. Trgnale po nego site selani i go oslobodile mestoto okolu ogni{te-to. Toga{ itriot selanec si sednal na toplo mesto kraj ogni{teto i po~nal da sigo jade nara~aniot grav.

Makedonska narodna prikazna

IZRAZI SE PISMENO

Stavi se vo uloga na itriot selanec i preraska`i ja prikaznata interesno i sme{no za da go privle~e{ vnimanieto na slu{atelite. So nekolku re~enici dopolni go krajot na prikaznata.

PROSLEDI DOMA

Na nekolku nacionalni televizii se emituvaat makedonski narodni prikazni. Prosledete dve od razli~ni televizii i raska`etegi vo va{ite tetratki za doma{na rabota. Pro~itajte gi pred drugar~iwata.

122

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Poznava{ li nekoe dete invalid? Se dru`i{ li so nego?Invalidite se ograni~eni vo dvi`eweto. Dali mestoto kade {to `ivee{ e prilagodeno za invalidizirani lica? Porazgovaraj za toa so parot od klupata.

KOPNE@

Qup~o, potpiraj}i se na patericite, }e stane{e od krevetot, }e dojde{e doprozorecot, prave{e ptici od hartija, go otvora{e prozorecot i gi frla{e nadvor.

Qup~o `ivee{e na desettiot kat od visokata kula i pticite od hartija dolgovreme kru`ea niz vozduhot dodeka se spu{tea i zaprea na zemjata.

Za ovie meseci otkako le`i bolen i ne mo`e da odi podaleku od sobata,nafrla edno ~udo ptici.

Pticite koi bea i golemi i mali, vo zavisnost od hartijata {to ja ima{e, pa-|aa i vo dvorot od zgradata i na ulicata i na pokrivite od poniskite ku}i i naavtomobilite parkirani na parkirali{teto kraj zgradata i na drvjata vo dvoroti park~eto. Od daleku zali~uvaa na vistinski beli i {areni ptici.

I eden den, gledaj}i od koj kat izletuvaat pticite, i niz koj prozorec, lu|e-to se iska~ija vo stanot na Qup~o, tropnaa na vratata, im otvori lekarot koj vo tojmoment be{e dojden kaj Qup~o da napravi vizita i da mu gi dade potrebnite le-kovi, i tie po~naa da vikaat po Qup~o gledaj}i go kako dr`i v raka nekolku nap-raveni ptici za da gi frli niz prozorecot.

- A, ti li si toj {to gi frla{ ovie kni`i{ta, {to ni pravi{ |ubre po kato-vite i dvorot? [to |avol te teraova da go pravi{? Ako te vidati drugite deca, i ako trgnatpo tvojot primer, }e n¢ zat-rupaat so knixi{ta...

Qup~o, ispla{en,se sobira{e vo krevetot.Pticite gi krie{e zadgrbot.

Lekarot gi pog-ledna razlutenite lu|ei im re~e:

- Smirete se ...Poleka... Ne se toa kni-`i{ta... Toa se ptici ...

- Neka se {to sa-kaat ... - vikaa lu|eto. -Zo{to gi frla? Zo{to nipravi |ubre?

123

TVORI

Zamisli deka si eden od lu|eto koi naluteno vlegle kaj Qup~o. Raska`i go raskazot od toa stojali{te. Naslovot neka bide "KAKO SE POSRAMOTIV#. Pri raska`uvaweto iska`i gi emociite. Pro~itaj {to si napi{al.Najubaviot trud nagradete go so rakopleskawe.

DA RAZGOVARAME

Za {to kopneel bolniot Qup~o? Od koja bolest boleduva?Preku koja edinstvena negova igra go izrazuval negoviot kopne`?Komu mu pre~ele pticite od hartija? Kako izreagirale?Kako se ~uvstvuval Qup~o koga lu|eto do{le vo negoviot dom?Kako se ~uvstvuvale lu|eto otkako razbrale kakov problem imal Qup~o?

OBJASNI

Objasni kako ja sfa}a{ `elbata na Qup~o da pu{ta ptici od hartija.Objasni go zborot kopne` so svoi zborovi onaka kako {to ti go sfa}a{.

PRO^ITAJ I PREPI[I

Pro~itaj gi zborovite na lekarotso koi toj im se obratil na lu|eto.Prepi{i gi vo tvojata tetratka.

- @elbata go tera toa da go pravi ... - im re~e lekarot.- Ama kakva `elba! - vikaa lu|eto. - [to ni e nam gajle ... Da ne go vidime

pove}e.- ^ekajte da vi objasnam ... - gi uspokojuva{e lekarot. - Deteto e vo takva si-

tuacija {to taa negova `elba e i pove}e od toa ... Kopne` ... Da, kopne` ...- Kakva situacija, kakov kopne` ... - go gledaa lu|eto lekarot. A toj poleka,

so smireni zborovi im re~e:- Deteto ima paraliza ... Prikovano e da le`i v krevet ... Kaj takvi bolni se

javuva `elba da ja nadminat bolesta ... A koga ne mo`at, se javuva kaj niv fanta-zija da imaat krilja, da letaat kako ptica ... Razbirate...Preku pticite se zamis-luva sebe si kako leta. Preku ovie ptici {to gi frla...

Lu|eto go gledaa lekarot skameneti, nemi. So so`aliv pogled go gledaaQup~a koj zad grb gi dr`e{e pticite kako najskapo ne{to na svetot, kako ne{to{to e del od nego.

Lu|eto pro{epotija: - @alime ... - i poleka, nazade~ki, se povlekoa.Pticite {to prodol`ija da pa|aat na drvjata vo dvorot, navistina li~ea na

vistinski ptici.

Jovan Strezovski

124

Porazgovaraj so drugar~etoza insektite i pticite. [to ti e posebno interesno vo nivnoto odnesuvawe?

POLSKO U^ILI[TE

Godi{no vreme, mesec, den v sjajOd slamka i od kal da svie gnezdo - raj^edoto da go podgotvi za let vo svojot roden krajOd kade nau~ila ovaa ptica tolku `edno?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Crven, sin, violetov, `olt cvet po cvetVrednata p~ela gi posetuva v letOd kade gi znae pati{tata na ovoj svetNadolnici, ugornici, brda, potoci beskone~no?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Pajakot, male~ka buba~ka so gordost sjaeNa }erka si ~eiz da tkaeOvaa kineska tantela {to ja znaeNa koj |er|ef go vezela ve{to?

Vo polskoto u~ili{te u~ela vredno.

Ali Akba{

GO ZBOGATUVAM RE^NIKOT

~eiz - spremata {to ja donesuva nevestata kaj ma`ot;|er|ef -trkalezna ramka na koja se raspnuva platnoto {to se veze.

RAZMISLI I OBJASNI

Postoi li polsko u~ili{te vo koe pticite i insektite go u~at toa {to mnogu ve{to go pravat?Navistina, koj gi u~i taka ve{to i ume{no da opstojuvaat vo sredinata?

RAZGOVARAME ZALIRSKATA PESNA

Komu mu se voshituva poetotvo ovaa pesna?Pro~itaj ja prvata strofa.Objasni koi sposobnosti ive{tini na pticata govoshituvaat poetot. [to znae da pravi p~elata?A pajakot? [to sporedilpoetot so kineska tantela?

125

IZVESTUVAWE

POTSETI SE

Minatata godina u~e{e za izvestuvawe i sigurno si napi{al izvestuvawe za posetena teatarska pretstava, muzej, izlo`ba ili nekoe slu~uvawe vo u~ili{teto. Razgovarajte za toa.

POSETETE

Organizirajte se i posetete ja baletskata pretstava "Doktor Ofboli# vo Makedonskata opera i balet vo Skopje. Toa e eden od najubavite baleti za deca koj pleni so igrata, muzikata i sodr`inata.Pri kupuvawe na biletot sekoj }e dobie flaer na koj se ispe~ateni najva`nite podatoci za baletot. Pro~itaj go i so~uvaj go.Ako ne ste vo mo`nost da ja izvedete ovaa poseta, obidete se da najdete TV-snimkana ovaa pretstava. Gledajte ja zaedno i u`ivajte.Dodeka ja sledi{ pretstavata vnimatelno nabquduvaj kako e uredena scenata, kako se oble~eni baletskite umetnici (kostimografijata), dekorot. Slu{aj ja muzikata i sledi gi dvi`ewata na baletskite umetnici koi }e te vodat vo nastanite. Zapamete gi likovite.

RABOTI PO SLEDNIOV PLAN

Koga }e se vrati{ v u~ili{te, sredi gi vpe~atocite i napi{i izvestuvawe po sledniov plan:KOJ - (Koj trgna za Skopje? So {to trgna?)[TO - ([to da prosledite, za {to }e izvestuvate?)KOGA - (vremeto na trgnuvaweto, ~asot na pretstavata)KADE - (mestoto na posetata - grad, institucija)KAKO - iska`i gi svoite li~ni vpe~atoci od pretstavataZAKLU^OK

Najinteresnite izve{tai pro~itajte gi preku razglasnata stanica vo va{eto u~ili{te, pratete gi do va{iot lokalen (mesen) vesnik koj ima rubrika za deca, ili vo nekoe detsko spisanie.

Nemate mo`nost da posetite teatarska pretstava vo tvoeto mesto na `iveewe ili vo najbliskiot grad kade {to ima teatar? Napi{i izvestuvawe za koja bilo posetena institucija vo tvoeto mesto na `iveewe (lokalna TV ili radiostanica, redakcija na vesnik, muzej, mesna zaednica, op{tina, fabrika). I vo tvoeto u~ili{te se slu~uvaat interesni nastani (priredbi,ekskurzii, eko-akcii, kviz-natprevari, sportski natprevari, izlo`bi, literaturni ~itawa i sli~no).

126

GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM ZNAEWATA

PROSTA RE^ENICA - vo nea ima samo eden glagol.

SLO@ENA RE^ENICA - vo nea ima dva i pove}e glagoli, odnosno sostavenae od dve i pove}e prosti re~enici.

PROSTATA RE^ENICA mo`e da bide iska`ana:a) samo od podmet i prirok ib) od podmet, prirok i dodatoci na podmetot i prirokot.

DIREKTEN GOVOR - e govorot od drugo lice prenesen onaka kako {to e izgovoren.Vo nego ni{to ne dodavame i ne odzemame.

INDIREKTEN GOVOR - e govorot od drugo lice prenesen so svoi zborovi.

ISTI ZBOROVI, NO SO RAZLI^NO ZNA^EWE - vo na{iot jazik eden ist zborvo dve re~enici mo`e da ima razli~no zna~ewe.

NE[TO E MALI ILI GOLEMO - i toga{ koristime posebni formi na zborovite.

ROMAN - golema tvorba vo proza so pove}e likovi i pove}e slu~ki i nastani.

DETSKI ROMAN - glavnite likovi se deca i temata e od detskiot `ivot. No ima isklu~oci.

Odgovorite na slednite pra{awa }e gi zapi{uvam vo tetratkata.

Napravile lastovi~kite proletta gnezdo pod streata na edna selska ku}a.Im se izvele de~iwa, gi odgledale i esenta site si zaminale.

Prosta re~enica e ______________, prirok e ______, podmet e ______, dodatoci na prirokot se _______________.

Slo`ena re~enica e _____________, priroci se __________, podmet e ______.

]e gi prepi{am dvete imenki so koi e ozna~eno ne{to malo i milo. Od niv }eizvedam novi zborovi koi istite ne{ta }e gi ozna~at kako mnogu golemi.

[to e imenkata gnezdo vo slednava re~enica vo sporedba so imenkata gnezdovo gorenavedenata re~enica? Imaat li isto zna~ewe?Nivnata ku}a be{e gnezdo na peja~i.

127

IDNINATA NA PLANETATA ZAVISI I OD MENE

RAZGOVARAME ZA PESNATA

[to dozna ti od pesnata za proletnoto cve}e jaglika?Si videl li ti vo priroda jaglika?Vo koja strofa poetot dava opis na jaglikata. Objasni go so svoi zborovi.Pod koe drugo ime e poznata kaj narodot? Spored {to taa go dobila toa ime?Zaklu~i od poslednata strofa kolku poetot ja saka i ceni jaglikata.

ZADA^I

Nau~i ja pesnata napamet i recitiraj ja izrazno.Opi{i edno proletno cve}e {to e karakteristi~no za tvojot kraj. Napi{i gi i drugite imiwa za nego, dokolku gi ima.

DOSETI SE

Koi proletni cve}iwa gi znae{? Nabrojuvajte so drugar~eto i zapi{uvajte gi imiwata vo tetratkata. Koj znae pove}e imiwa?

CARICA - JAGLIKA

Taa ja kiti planinata naprolet.Gran~e - lastar~e. @ilavo, silno.So kruna: grst cvetni liv~iwa na vrvot.Vistinska carica vo carstvoto bilno!

Kako jaglika ja znaeme site.Kako `olto buket~e od trevjeto blika.No i ova neka ne ve ~udi:i petoprst taa se vika.

"Dali ja saka{?# - ako nekoj me pra{a,kako da mu ka`am kolku ja cenam?Ne samo so dva prsta na rakata krenati -za nea e malku i pet prsti ako krenam!

Aleksandar Kujunxiski

DI[EWE NA AUSPUH

Eden tip, taka so siva {apka i debela siva cigara vo racete mi se iznaraz-vika za ni{to. Dodeka se snajdov u{ite mi bea polni so vakvi re~enici:

Kakvi ~isti vozdusi i drugi trakatanci?! Toa e nazadno, zaostanato kako`elka vo trka-zbrka na pet iljadi. Kakvi pejza`i i zelenila vo boja, ajde, ajde![to ima da se vidi i do`ivee. S¢ e videno i fino opi{ano vo knigi... a ako ne{-to ne ti e jasno zamoli si go kompjuterot, s¢ }e ti objasni.

Da se vidi, pa da se vidi! [to ima da se vidi! Pa onie koga yirkaat od vo-zot...? Malku im e prvata i poslednata stanica, nenasitni edni. S¢ ne{to im fa-li. A jas znam im fali samo malku brzina za da vlezat ve}e edna{ vo dvaeset iprviot vek. A ~istiot vozduh?! Ofkame nebare nekoj se ofajdil od nego. ^ist voz-duh e polovina vojna. Toj samo ja zovriva krvta, budi vo ~oveka `elba za karanicai tepa~ka. Ete, poglednete vo istorijata vo vremeto na toj ~ist vozduh. Krv do ko-lena, vojna do vojna. Nemale druga rabota, natepaj se ~ist vozduh i posle izlezi nau{te po~ist vozduh i mavaj, rasturaj s¢ dokraj.

Zatoa, a vide auspuh xitni mu se, grabni go za da ne ti go grabnat i di{i. Iu`ivaj. Preseli gi roditelite, rodninite i prijatelite vo blizina na @elezar-nica, Cementarnica, Rafinerija za nafta, nekoja hemiska industrija... {to i dabilo.

^eli~i si go zdravjeto i stanuvaj telo za dvaeset i prviot vek. Navreme, otiposle }e bide docna.

Ne izleguvaj od liftot, a ne pak od avtomobilot. Neka pe{a~at potencijal-nite samoubijci. Svesti si se

na vreme, ~oveku. Patempotseti se na na{ite

najgolemi uspesi:uni{tuvawe na po-

tocite, rekite,ezerata, mori-wata, nivite,

planinite, sak-siite i ona pod

noktite. Promo-viraweto na Negovo-to Veli~estvo SMOG

Siviot vo vrvno bo-`estvo e vo tek.

Van~o Polazarevski

128

129

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Veruvame deka pravilno ja razbra porakata na ovoj raskaz. Ka`i kako ja razbra? [to ni pora~uva pisatelot preku nego?Koga e napi{an ovoj raskaz?Nabroj gi site negativni pojavi {to gi kritikuva pisatelot?Koj e vinoven za s¢ {to e uni{teno, zagadeno i nepravilno izgradeno na na{ava planeta?

Potseti se na raskazot †Lo{i zborovi# od istiot avtor na str. 16.[to zabele`uva{? [to e zaedni~ko vo dvata raskazi?

PREDVIDI

[to mo`e da £ se slu~i na na{ava planeta ako i ponatamu ne vodime gri`a za okolinata vo koja `iveeme i prirodata {to ne opkru`uva.

[TO MO@AM JAS

Vo vakva tabela {to }e ja nacrta{ vo tvojata tetratka, napi{i gi razmisluvawata za tvoite postapki so koi bi mo`el da pridonese{ za za~uvuvawe na ~ista i zdrava okolina.

MO@AM SAM DA NAPRAVAM MO@AM ZAEDNO SO DRUGITE

130

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Kakva sodr`ina o~ekuva{ vo bajka so naslov "Malata samovila#?Pro~itaj ja bajkata po delovi. Prvo pro~itaj go prviot del, zastani i predvidi go tekot na dejstvoto.

[to misli{ deka }e se slu~i? So koi dokazi raspolaga{?

MALATA SAMOVILA

Si bile kral i kralica i imale sin edinec.Koga porasnal, site lu|e od kralstvo-

to go proslavuvale negovoto polno-letstvo. Zamocite blesnale odzlato, srebro, skapoceni kamewai iljadnici sve}i. Ve~erta zaig-

rale oro najli~nite devojki i sa-mo vo nego gledale.

Na polno} gostite se razo-ti{le. Mese~inata svetela kakoden. Na princot ne mu se spielo ioti{ol vo lipovata {umi~ka. Za-

misleniot princ poleka se {etal pomekata trevi~ka. Koga izlegol na li-

vadata zdogledal mala samovila oble-~ena vo sjaen fustan izvezen so zlato. Dolga-

ta kosa £ bila spu{tena na ple}ite, a na glavata £bleskala kruna ukrasena so skapoceni kamewa. Bila mnogu mala. Za~udeniot princzastanal i se zagledal vo nea, a taa progovorila so yvonliv glas:

- Moj ubav princu! I jas bev povikana na tvojata proslava, ama ne dojdov dazaigram vo oroto bidej}i sum olku male~ka. Zatoa sega, na sjajnava mese~ina kojaza mene e son~ev sjaj, dlaboko ti se poklonuvam.

Taa mnogu mu se dopadnala na princot. Voop{to ne se ispla{il od ovaa no}-na pojava, tuku £ pri{ol i ja fatil za rakata. Taa se izmolknala i is~eznala. Voraka mu ostanala nejzinata rakavica koja edvaj ja navlekol na maliot prst. Nata-`en se vratil vo zamokot i nikomu ne ka`al ni{to.

1. PAUZA

Slednata no} povtorno oti{ol tamu. Odel po belata mese~ina i ja baral ma-lata samovila. Nea nikade ja nemalo. Na`alen, ja izvadil rakavi~kata od pazu-vite i ja baknal. Pred nego se pojavila samovilata. Princot se izraduval i srce-to mu zaigralo. Dolgo se {etale po mese~inata i razgovarale. Princot se za~udil

131

koga zabele`al deka taa raste dodeka zboruva so nego. Koga se razdelile biladvapati pogolema, a rakavi~kata £ bila pretesna.

- Zemi ja i ~uvaj ja kako amanet - rekla i is~eznala.- ]e ja nosam na srceto - rekol princot.Sekoja no} se sostanuvale na nivnoto mesto. Preku den princot bil ta`en.

Vo mislite mu se vgnezdila malata samovila i s¢ pove}e se zaqubuval vo nea.A taa sekoja no} s¢ pove}e rastela. Na devettata no}, osvetlena so polna

mese~ina, veselo go do~ekala i zagukala:

2. PAUZA

- Jas }e doa|am s¢ dodeka ima mese~ina.- A ne, mila moja! Jas ne mo`am da `i-

veam bez tebe. Ti mora{ da bide{ moja kra-lica.

- Mil moj - rekla taa - }e bidam tvo-ja ako me saka{ samo mene.

- Zasekoga{, zasekoga{! - vikalprincot bez razmisluvawe - i samo tebe, adrugite nema ni da gi poglednam.

- Dobro! No zapameti {to ti velam:}e bidam tvoja samo dodeka go dr`i{ dade-niot zbor.

Po tri dena napravile svadba. Site sevoshituvale na ubavinata na samovilata. @iveele sre}no sedum godini. Toga{ po-~inal stariot kral. Naredeni pokraj sandakot, mrtovecot go ~uvale najubavite`eni od zemjata. Me|u niv bila i edna devojka so crvena kosa i crni o~i. So o~i-te postojano go sledela princot. Toj go zabele`al toa. Koga povorkata trgnala kongrobi{tata, tri pati poglednal vo devojkata dr`ej}i ja svojata `ena za raka.Odedna{ `ena mu se sopnala na fustanot i za malku }e padnela.

3. PAUZA

- Au, pogledni fustanot mi e predolg! - viknala princezata. Princot ne nizabele`al deka taa se smalila. Koga go zakopale kralot, ubavicata pominalapokraj nego, a toj podglednuval vo nea. Ne videl deka `ena mu e s¢ pomala. Kogastasale pod starata lipa, taa potpolno is~eznala.

Princot se o`enil so devojkata. So nea ni tri dena ne `iveel sre}no.

[to misli{ deka}e se slu~i?

So koi dokazi raspolaga{?

[to navistinase slu~ilo?

[to misli{ deka}e se slu~i?

So koi dokazi raspolaga{?

[to navistinase slu~ilo?

132

DA RAZGOVARAME

Gre{e{e li vo predviduvaweto na tekot na slu~uvawata? Zo{to?Koga pogodi {to }e se slu~i?[to gi popre~uva{e tvoite predviduvawa?

SOZDAJ

Na slednoto pra{awe odgovori taka {to }e najde{ dve tvrdewa koi odat vo prilog na potvrdniot odgovor DA i dve tvrdewa koi odat vo prilog na odre~niot odgovor NE:

Dali malata samovila dobro postapila {to pove}e ne se vratila?

Nactraj vakva tabela vo tvojata tetratka i zapi{i gi tvoite tvrdewa.

Dopolni ja tabelata so tvrdewata na drugar~eto od tvojata klupa.Grupirajte se vo grupi po ~etvorica, razmenete gi odgovorite, razgovarajte i povtorno pro{iri ja tvojata tabela. Vie sega raspravavte.Bidi vo onaa grupa ( DA ili NE) za koja si se opredelil.Vo slednite 7-8 minuti vo va{ata grupa napravete popis na site dokazi za va{eto opredeluvawe. Raspravaj za svoite tvrdewa.Koga gi slu{na tu|ite mislewa, go smeni li svoeto? Objasni go odgovorot.Otkako }e se opredeli{ za grupata koja odgovara na tvoite stavovi zaedni~kite tvrdewa zapi{ete gi vo edna pogolema tabela i raspravajte (polemizirajte) so drugata grupa. Potrudete se da gi odbranite svoite ubeduvawa.Ilustrirajte gi va{ite tvrdewa vo forma na strip i demonstrirajte go.Porazenata grupa neka £ ~estita na pobedni~kata taka {to }e £ go podari stripot.

DA NE

Postojano barala ne{to. Koga ne £ ja ispolnuval `elbata pla~ela, se karala sonego, go navreduvala. Koga mu zdodealo, ja izbrkal.

Duri sega videl {to napravil. Pla~el i vozdivnuval za malata samovila.Sekoja no} sedel pod starata lipa, ja vikal i ja ~ekal svojata samovila. ^ekaj}iostarel, a taa nikoga{ ne se vratila.

Slovene~ka narodna bajka

133

OBJASNI I OPI[I

Zo{to pisatelot go narekuva mesecotapril: p~elar, cve}ar, ov~ar i ora~?

Objasni ja poslednata misla.Opi{i ja slikata predadena so~etvrtata re~enica.

ODBERI DRUG NASLOV

Razmisli kakov drug naslov mo`e{da £ dade{ na ovaa prekrasna literaturna tvorba. Zapi{i go vo tetratkata.Odberete nekolku najubavi naslovi

Napi{i {to te raduva vo april? Pro~itaj mu na drugar~eto.

APRIL

April e mlad kowanik {to galopira niz zeleni livadi.April e mlada nasmeana prodava~ka na cve}iwa.April e najveseliot proleten svira~.Ju`niot vetar so vla`na krpa gi bri{e damkite od sinoto lice na neboto -

nasmevkata Aprilova da bide po{iroka.April e {aren proleten avtobus za koj ne se potrebni asfaltirani i poplo-

~eni pati{ta. Toj doa|a od topliot jug i donesuva lisja i cve}iwa, ptici i p~eli.April e najgolemiot la`go na svetot (no samo eden den!)- Pogledni nagore, leta slon! Ne e izmislica, ne e ni son!A po tebe yvoni vedra smea: †Apri-li-li-li!#Vo april cvetovite slavat pobeda.Pred golemata armija od jasmin, rozi, sinoli~ki, momini solzi, jagliki...

~ekori najvisokata topola so zeleno zname vo racete.April e p~elar i cve}ar, ov~ar i ora~...April e najgolemiot prijatel na bosonogoto detstvo.

Vidoe Podgorec

VOO^I, PREPI[I, DOPOLNI

Prepi{i gi vo tetratkata {este re~enici vo koi pisatelot mesecot april go prika`al kako li~nost so razni profesii i osobini.Koja ti ostavi najsilen vpe~atok? Objasni zo{to.Pronajdi ja re~enicata vo koja pisatelot gi nabrojuva aprilskite cve}iwa, no ne uspeal da gi nabroi site. Prepi{i ja i namesto trite to~ki dopi{i u{te nekolku vidovi cve}iwa {to cvetaat vo april.I pretposlednata re~enica pisatelot ja zavr{il so pravopisniot znak tri to~ki. Toa zna~i deka mislata ne e dovr{ena. Dovr{i ja taka {to }e nabroi{ u{te nekolku zanimawa na mesecot april.

134

GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE IMIWANA DR@AVI, NIVNI @ITELI, NARODI,

GRADOVI, SELA, OBLASTI INIVNITE @ITELI

ZAPOMNI

Prisvojnite pridavki izvedeni od ovie imenki se pi{uvaat so mala po~etna bukva. Najmnogu kupuvam makedonski proizvodi. Site balkanski narodi se na{iprijateli. Najvkusno e bitolskoto mleko. Vo mariovskite sela ima malkulu|e. Na evropskiot kontinent `iveat razni narodi.

PRODOL@I

Napi{i vo tvojata tetratka pove}e re~enici vo koi }e upotrebi{ nekoi imiwa na dr`avi, kontinenti, narodi, sela, gradovi, `iteli na gradovi.

DR@AVI,KONTINENTI

@ITELI na dr`avii kontinenti

GRADOVIsela, oblasti

@ITELI na gradovi,sela, oblasti

NARODI

Makedonija

Amerika Amerikanci

EvropeecEvropejci

Mariovo(oblast)

MariovecMariovkaMariovci

Male{evo(oblast)

Laktiwe(selo)

AziecAzijkaAzijci

AfrikanecAfrikanka

Male{evecMale{evkaMale{evci

Evropa

Srbija Srbi

^esi

Azija

Afrika

^e{ka i^ehija

Makedonci Ohrid

Ki~evo

Ko~ani

Debar

MakedonecMakedonkaMakedonci

AlbanecAlbankaAlbanci

FrancuzinFrancuzinkaFrancuzi

SrbinSrbinkaSrbi

KinezKineskaKinezi

BugarinBugarkaBugari

^eh^ehinka^esi

ohri|anecohri|ankaohri|ani

ki~evecki~evkaki~evciko~anecko~ankako~anci

laktineclaktinkalaktinci

debranecdebrankadebrani

135

GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE NA PRAZNICI ^IE IME E

NAPI[ANO SO BROJ (CIFRA)

Praznici, praznici!..

Eh, kolku se raduvam na praznicite. Toga{ sme doma ili odime nekade zaed-no. Za 1 Maj bevme vo poseta na baba i dedo na selo. Baba s¢ u{te ja ~uva mojata~estitka za 8 Mart na vitrinata i na site ja poka`uva. Kaj niv odime i za drugitedr`avni praznici: 2 Avgust, 8 Septemvri, 11 Oktomvri. A baba i dedo zadol`i-telno ni doa|aat za na{ata doma{na slava, Sveti Nikola. Ponekoga{ ostanuvaati za Nova godina. A jas tolku sakam da ostanat i za Badnik i Bo`ik, a potoa daodime zaedno na selo. Toga{ sum najsre}en.

ZABELE@I

^ii imiwa se napi{ani so zadebeleni bukvi?

Koj zbor e so golema po~etna bukva vo imiwata na praznicite napi{ani so cifra?

Kako poinaku mo`e da se napi{at tie praznici? Napi{i gi: Prvi maj, i ostanatite praznici od gorniot tekst

PRIMENI

Napi{i deset re~enici vo koi }e gi upotrebi{ imiwata na deset praznici. Pet neka bidat imiwa na praznici so cifri.

POTSETI SE

Imiwata na praznicite se pi{uvaat so golema po~etna bukva: Veligden, \ur|ovden, Ilinden, Pro~ka, Bajram, Bo`ik (Bo`i}), Badnik, Vasilica itn.Ako imeto na praznikot e sostaveno od dva zbora, so golema bukva se pi{uva samo prviot zbor: Nova godina, Prvi maj, Osmi septemvri, Edinaesetti oktomvri. No ako vtoriot zbor e sopstvena imenka, toga{ dvata zbora se pi{uvaat so golema bukva: Sveti Nikola, Golema Bogorodica, Mala Bogorodica, Sveti \or|ija, Sveta Petka...

ZAKLU^I SAM

Ako prviot del od imeto na praznikot e napi{an so cifra, sledniot zbor zapo~nuvaso golema bukva.1 Maj, 8 Mart, 2 Avgust, 8 Septemvri, 11 Oktomvri,23 Oktomvri.

136

Napi{i vo tetratkata koga ti bilo najte{ko po nekoja napravena gre{ka. Pro~itaj mu na drugar~eto.

GOLGETER

Bane Ivanovski od petto-4 ima dve prezimiwa: Bane Ivanovski-Golgeterot!Da e nekoj grd prekar, sigurno bi negoduval. No, ovoj go do`ivuva pove}e kako sport-ska titula. Zatoa {to najdobro se snao|a pred golot na protivni~kata ekipa, se-koga{ koga igra fudbal. Nepogre{livo postignuva golovi od najrazli~ni pozicii,so noga i so glava.

Tokmu poradi toa, na vtoriot odmor mu prijde sou~enikot Rade so predlog:- Bane, dali bi nastapil za na{ata u~ili{na reprezentacija? Proletta

podrani, pa na poljankata me|u novogradbite odr`uvame turnir vo mal fudbal. Tibi bil na{eto tajno zasiluvawe!

- Mo`e! - se soglasi Bane. - Za edno ~okolado so le{nik na poluvremeto!- Mnogu si voobrazen, kako da nastapuva{ za "Lacio#! - se

smurti Rade. - Seriozno, doa|a{ ili ne?- Doa|am, ona so ~okoladoto be{e {ega.I navistina dojde. Igrali{teto be{e

obi~na poljanka, no ima{e golovi so vis-tinski stativi i pre~ka. Bane zabele`a:

- U{te da kupite fudbalska mre`azad golot, ne vi e ramen stadion!

Samo {to po~na natprevarot, Banegi poka`a svoite golgeterski kvalite-ti. Ekipata vo koja gostuva{e, po nego-va zasluga, nabrzo povede so tri spremanula. Rade e presre}en, a Bane dribla,centrira, bie kon protivni~kiot golman. Nokoga silovito ja udri topkata od eden sloboden udar, taa poleta visoko, visoko...i se slu{na edno prodol`itelno "cangrrr#!

- Va{iot top~ija go skr{i prozorecot na vtoriot kat! - ispla{eno civnaedno od decata.

- Da, a sega molskavi~no }e si odam! - snaodlivo re~e Bane. - Vas neka veobvinat za {tetata, {to mi e gri`a! Mene duri ne me ni poznavaat, `iveam vo dru-ga naselba! ^ao, klinci! Imate vie xeparlak da go platite prozorecot!

Rade be{e neprijatno iznenaden. Ostana so podzinata usta. O, kakov bil ovojBane?! Fudbalska yvezda, a izbega kako obi~en pla{livec!

[epotot pote~e od edno do drugo detsko uvo. Ve}e utredenta polovina odpetto-4 Bane Golgeterot go oslovuvaa so "Bane Pla{livecot#! Toj dva dena se ko-leba{e {to da stori, a dve no}i spie{e so nespokojni soni{ta. Na tretiot den mure~e na svojot tatko:

- Tato, sakam da razgovarame kako ma`i! Mi treba xeparlakot za cela nede-la, naedna{! Imam eden dolg!

- O, mojot sin ve}e se zadol`uva! - se nasmevna tatko mu, no mu dade pogo-lema suma pari. So niv Bane otide vo naselbata na Rade. Ja pronajde poljankata.

137

Gleda{e nagore i odredi kade be{e skr{eniot prozorec. Se iska~i i zayvoni.Srame`livo ka`a koj e i {to stori pred nekolku dena. Sega se kae, se izvinuva -i dojden e da ja plati {tetata!

^ovekot {to izleze pred vrata, re~e: - Toa e ~esno, mom~ence! No jas ve}e go zameniv prozorecot! Ti prostiv, vi

prostiv...Bane go ostavi kovertot so parite nazemi i so tr~awe se spu{ti po skalite.

Se ~uvstvuva{e lesno i poletno. Mu padna tovar od grbot.Ah, toj u~eni~ki {epot kolku e brz! Ve}e utredenta celo petto-4 pak mu ja

vrati sportskata titula: Bane Golgeterot!

Velko Nedelkovski

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

Kade se slu~il glavniot nastan vo ovoj raskaz?Koj e glavniot lik vo nego? Po {to e poznat me|u svoite sou~enici?Kako postapil Bane koga nenamerno go skr{il prozorecot?Zo{to ne ja opravduva{ negovata postapka?No kako se ~uvstvuval otkako pobegnal kako kukavica?Kako ja ispravil svojata gre{ka? Zo{to sega te voodu{evi Bane?

PRERASKA@I PO PLANOT

Napravi plan na raskazot, a potoapreraska`i go usno.

NA ^ASOT PO TEHNI^KOOBRAZOVANIE

Napravete edno golemo pano na koe }e gi vnesete va{ite imiwa i sekoj neka si napi{e vo koi slobodni aktivnosti u~estvuva vo u~ili{teto i nadvor od nego. Pokraj imeto sekoj neka se nacrta sebesi vo onaa aktivnost {to ja saka najmnogu. Na pr.: kako fudbaler, ko{arkar, balerina, peja~/ka, karatist/ka, crta~...Istaknete go panoto na vidno mestovo u~ilnicata.

IZRAZI SE PISMENO

Ti si Bane. Raska`i {to ti se slu~uva{e narednite dva dena otkako pobegna od nastanot. Opi{i gi tvoite nemirni no}i poradi ne~istata sovest i kako go podnesuva{e noviot prekar "Bane Pla{livecot#. Povrzi ja tvojata odluka da ja plati{ {tetata so ovaa izreka: NAJDOBAR LEK ZA SMIRUVAWEE ^ISTATA SOVEST.

138

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Napi{i {to znae{ za zagaduvaweto na na{ata planeta?Razmeni go misleweto so tvoite drugar~iwa.Napi{i {to u{te bi sakal da doznae{ i porazgovaraj so drugar~iwata.Zapi{ete gi va{ite mislewa vo vakva tabela:Pro~itaj go tekstot"22 April - Den na planetata Zemja#, no taka {to pri ~itaweto so znakot "+# }e gi odbele`i{ tvrdewata koi ti se poznati, so "?# tvrdewata za koi ne si siguren, a so "-# ona {to ti otkriva nekoi novi i nepoznati fakti.

ZNAM SAKAM DA ZNAM

22 APRIL - DEN NA PLANETATA ZEMJA

[to s¢ pominala planetata Zemja od po~etokot do denes vo tekot na nejzi-noto geolo{ko minato i vo postanuvaweto na `ivotot na nea, vo golem del s¢ u{tee nepoznato. Navistina, naukata se trudi da go osoznae toj pat na oblikuvaweto na

Zemjata i postanokot na `iviot svet na nea, no ipokraj golemiot trud na nau~nicite go-

lema temnina pokriva dobar del odtoj nau~en pat.

Kon krajot na 19 i votekot na 20 vek Zemjata po-

minuva sosema podrugoiskustvo vo svojot raz-voen pat. Neo~ekuvani ineprirodni promeni jazafatija ne samo povr-{inata na na{ata Zem-ja, tuku i nejzinataatmosfera i vnatre{-

nost. Brziot razvoj naindustrijata i s¢ pogole-

mata potreba za energijase pri~ina za ispu{tawe na

pogolemi koli~ini na otrovnismesi vo atmosferata, i s¢ pogo-

lemoto iskoristuvawe na fosilnotogorivo od dlabo~inata na Zemjata.

Procesot na civilizaciskiot napredok prosto gi "smete# pra{umite. Dr`a-vite vo koi s¢ u{te se so~uvani pra{umite voobi~aeno se siroma{ni dr`avi. Asega pred tie siroma{ni dr`avi se postavuva te{ka zada~a - da gi za~uvaat tiepra{umi bidej}i tie se belite drobovi na na{ata planeta. Toa zna~i da se otka-

139

NAU^IV

SOZDAVAJ

Napravete EKO-plakat koj }e gi pottikne i drugite da razmisluvaat za Zemjata. Ne zaboravete deka plakatot treba da bide interesen. Iskoristete gi podatocite od dokumentarnite emisii i od enciklopediite.[to bi mo`el ~ovekot da napravi za spas na planetata Zemja? Iska`i go svoeto mislewe vo sostav koj }e go napi{e{ doma. Mo`e{ da pobara{ mislewe od vozrasnite i da sporedi{ kako razmisluvaat dve generacii.

POTRUDI SE I DOZNAJ

Prosledi na TV dokumentarna emisija za zagaduvaweto na planetata Zemja. Vakvi emisii naj~esto ima na programite Discovery chanel, National geographic. Vodi bele{ki za toa {to si go gledal ili snimi ja emisijata za da ja gledata zaedno na u~ili{te.Dosta podatoci mo`ete da najdete i vo sovremenite enciklopedii koi obiluvaat so fakti i fotografii. Najinteresnite podatoci fotokopirajte gi i za~uvajte gi.

DA RAZGOVARAME

S¢ ona {to si go ozna~il so znakot "-# napi{i go vo vakva tabela:Sporedi ja tvojata tabela so tabelata na drugarot do tebe.Razovarajte so nastavnikot za delovite koi ste gi ozna~ile so "?#.Postavi pra{awa na koi saka{ da dobie{ odgovor.

`at od materijalnata korist koja ja nosi iskoristuvaweto na pra{umite. Me|utoavo tie odnosi se slu~uvaat nekoi zanimlivi pojavi. Bogatite dr`avi nastojuvaatpo niski ceni da gi otkupat drvata od posiroma{nite za da si gi za~uvaat {umitevo nivnite dr`avi koi nemilosrdno re~isi gi uni{tile. Vo isto vreme raznizdru`enija za za{tita na prirodata koi se formirani od bogatite dr`avi, im nu-dat nekakva pomo{ na siroma{nite dr`avi da go za~uvaat ona {to e kaj nivoddamna uni{teno. Ne{to sli~no se slu~uva i vo drugi oblasti, na primer vo za{-titata na mo~uri{tata, moriwata.

Kade e vo seto toa na{ata tatkovina? Po tvrdewata na na{ite stru~waci zana{ite {umi na primer, mo`e da se zaklu~i deka tie se prirodni i vo nekoi de-lovi sli~ni na prvobitnite golemi pra{umi. Od druga strana postojano se slu{a-at kritiki od razni organizacii deka na{ite {umi neracionalno se iskoristuva-at. A kade e vsu{nost vistinata, te{ko e da se ka`e. Me|utoa edno e sigurno, naj-golemite zagaduvawa koi gi uni{tuvaat na{ite {umi doa|aat od na{ite sosednizemji koi imaa porazviena industrija.

Ante Pelivan

140

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Znae{ li kako si go dobil svoeto ime?Ti se slu~ilo li da go proceni{ nekogo samo po negovoto ime?[to misli{, kakov e nekoj koj se vika Pipi Dolgiot ^orap?

PIPI DOLGIOT ^ORAP

Vo zapu{tenata ku}a na krajot od gradot se doseli neobi~no devetgodi{nodevoj~e po ime Pipi Dolgiot ^orap. @ivee{e bez roditeli, so kowot i majmun~e-to. Vo sosednata ku}a `iveeja sestrata i bratot Anika i Tomi, "normalni# i "uba-vo vospitani deca#. Anika i Tomi bea kaj svojata baba, a koga se vratija se iznena-dija kako izgleda nivnata nova sosetka. Taa im raska`uva{e za svojot `ivot, po-sebno za tatko £, a takvi neobi~ni prikazni Anika i Tomi nikoga{ ne slu{nale. Za-toa smetaa deka Pipi Dolgiot ^orap izmisluva i la`e. Kako samo }e se iznenadatkoga }e doznaat deka prikaznite na Pipi se vistinski.

* * *Vo toj mig se otvori vratata na "Pipinovec# i ottamu istr~a malo devoj~e.

Toa be{e naj~udnoto devoj~e koe Anika i Tomi nekoga{ go be{e videle. Toa be{ePipi Dolgiot ^orap, koja trgnala na svojata utrinska pro{etka.

Eve, kakva be{e:Nejzinata kosa ima{e boja na morkov i £ be{e spletena vo dve cvrsti ple-

tenki koi £ stoeja pravo otstrana. Nosot £ li~e{e nakompir i celiot be{e i{aran so damki od sonce-to. Ima{e {iroka usta so zdravi, beli zabi. Ifustanot £ be{e ~uden. Pipi sama si go so{ila.Be{e modar, a ovde-onde vmetnala i par~iwa od

crven tekstil. Na svoite dolgi, tenki noze nav-lekla dolgi ~orapi i toa edniot kafeav, a drugiot crn.

Ima{e i crni ~evli koi bea dvapati podolgi od nej-zinite stapala. Niv £ gi kupil tatko £ u{te vo Ju`-na Amerika, i zatoa £ bea golemi, za da ne £ se sma-lat koga }e porasne. Pipi nikoga{ ne saka{e da obue

drugi ~evli. No sepak, na Anika i Tomi, naj~udno imbe{e majmun~eto koe sede{e na rameto na ova neobi~-no devoj~e. Majmun~eto be{e od vidot nare~en morska

ma~ka, oble~eno vo modri pantaloni i `olto kaput-~e, so slameno {e{ir~e na glavata.

Pipi se klate{e po ulicata odej}i so ednatanoga po trotoarot, a so drugata po kolovozot. Tomi iAnika gledaa vo nea. Za ~as, eve ja - se vra}a{e, amaovoj pat odej}i nanazad, za da ne mora da se vrti ko-

ga }e se vra}a doma. Koga stigna do Tomi i Anika,zastana. Decata se gledaa i mol~ea. Na krajotTomi prozbore:

141

- Zo{to ode{e nanazad? - Zo{to odev nanazad? - pra{a Pipi. - Pa zarem nie ne `iveeme vo slobod-

na zemja? Zarem ~ovek ne mo`e da odi onaka kako {to saka? Da znae{, vo Egipetsite lu|e odat taka i nikomu toa ne mu se ~ini ~udno.

- A od kade znae{? - prodol`i Tomi. - Da ne si bila vo Egipet?- Sekako deka sum bila. Sum ja propatuvala celata Zemjina topka i sum vi-

dela mnogu po~udni raboti. [to bi rekol ako po~nam da odam na race kako {toodat lu|eto vo Indokina.

- E, sega la`e{! - vikna Tomi.Pipi se zamisli za moment.- Da, ima{ pravo, la`am - re~e ta`no.- Ne e ubavo da la`e{ - re~e Anika.- Da, da, la`eweto e mnogu grdo - re~e Pipi u{te pota`no. - Ama znae{, mi

se slu~uva toa da go zaboravam. Pa {to mo`e{ da o~ekuva{ od dete ~ija majka eangel, a tatko kral na domorodci koj cel `ivot plovel po moriwata? Postojano daja ka`uva vistinata? Vo Turakalama nema nitu eden koj ja zboruva vistinata. Ta-mu la`at po cel den. Zatoa, ako ponekoga{ izla`am, morate da mi prostite, bi-dej}i predolgo sum `iveela tamu. Pa sepak, mo`eme da staneme prijateli, neli?

- Sekako! - re~e Tomi i si pomisli deka ovoj den nema da bide eden od oniedosadni denovi.

- A zo{to da ne pojaduvate kaj mene? - pra{a Pipi.- Pa zo{to da ne! - prifati Tomi. - Ajde!- Najprvo moram da ve zapoznaam so Nilson - re~e Pipi. Majmun~eto go sim-

na {e{irot i se pozdravi kako {to treba.Vlegoa vo gradinata na vilata "Pipinovec# . Odea po patekata pokraj koja se

izdignuvaa stari stebla obrasnati so mov. Na terasata stoe{e kow. - Zo{to go ~u-va{ kowot na terasata? - pra{a Tomi.

- Eh, - razmisluva{e Pipi, - vo kujnata mi pre~i, a vo sobata ne mi se dopa|a.

142

DA RAZGOVARAME

Ti se dopa|a li Pipi Dolgiot ^orap? Zo{to?Pro~itaj kako izgleda Pipi. [to e neobi~no vo nejziniot izgled i odnesuvawe?Mo`e li navistina devetgodi{no devoj~e da `ivee bez roditeli?Vo {to bi sakal da bide{ sli~en na Pipi Dolgiot ^orap?[to u{te bi sakal da znae{ za nea?Koi romani dosega si gi pro~ital?[to ti bilo najinteresno vo niv?So koi likovi si se sretnal vo niv?

SOZDAVAJ

Opi{i go tvoeto druga~e na {to po{egovit na~in.Pro~itajte go delot koga se sretnuvaat Tomi i Anika so Pipi. Obidete se taa sredba da ja izvedete vo va{eto oddelenie. Potrudete se da gi imitirate nivnite izrazi na licata i na~inot na govorewe. Osven toa morate da bidete i soodvetno oble~eni za da ja dolovite atmosferata na sredbata.

PONATAMO[NI AKTIVNOSTI

Pozajmi go od biblioteka romanot "Pipi Dolgiot ^orap# od Astrid Lindgren. Pro~itaj go i zapoznaj se so neobi~nite avanturi na Pipi, Tomi i Anika. Veruvame deka mnogu }e ti se dopadne.Za ovoj roman e snimen i igran film. Potrudete se i pobarajte go vo videoteka. Mo`ete zaedni~ki da go gledate na u~ili{te i da gi do`iveete avanturite na Pipi.

Tomi i Anika vlegoa vo ku}ata. Be{e nesuredeno. Pla{livo se vrtea okolusebe. No be{e o~igledno deka vo ku}ata go nema tatkoto, a u{te pomalku majkata.Toga{, malku ispla{eno, Anika pra{a:

- Stvarno `ivee{ sosema sama?- Nikako, so mene se Nilson i kowot! - re~e Pipi.- Da, ama nema{ li majka i tatko?- Nemam! - otse~no odgovori Pipi.- Pa koj ti ka`uva koga mora{ da odi{ na spiewe?- pra{a Anika.- Sama. Najprvin toa si go ka`uvam normalno, pa potoa malku postrogo. A ako

i toa ne pomogne toga{ ima i malku }otek, jasno e, zar ne?Na Tomi i Anika ne im be{e ba{ jasno, ama im zvu~e{e sosema dobro.

Astrid Lindgren(Izvadok od romanot "Pipi Dolgiot ^orap#)

143

RAZMISLI - NAPI[I

Napravi sonce od najubavite zborovi.Nacrtaj vo tetratkata vakov krug i oboj go so sina boja. Vo sekoe kruk~e napi{i gi zborovite na koi }e se seti{, a so koi se sporeduvaat decata.

RAZGOVARAME ZA LIRSKATA PESNA

[to pobudi kaj tebe ovaa prekrasna pesna? [to gi predizvika tie ~uvstva kaj tebe? So {to poetot gi sporeduva decata? Odberi i pro~itaj dve sporedbi.Sporedi gi sporedbite od tvoeto sonce. Koi od niv gi sretna vo pesnata?Zo{to decata se svetski {ampioni vo dobrinata i najgolemi mirotvorci?Dopolni ja pesnata so u{te dva stiha {to }e gi izmisli{.Nau~i napamet desetina stihovi koi sam }e si gi odbere{. Recitiraj gi pred tvoite bliski i pred tvoite drugar~iwa.

BEZ DECATA

Bez decata `ivotot e ta`en,Kako denot esenski vla`en.Decata se ptici {to ni peat,Kako sonce so qubov n¢ greatSite deca na svetot se isti,Poto~iwa `uborlivi, ~isti.Razigrani, ko yvezdi~ki sjajni,Raspeani, so najne`ni tajni.Decata se ko snegulki sne`ni,Peperutki razletani, ne`ni.

Decata se ukras na prirodata,Decata se svetli ko slobodata.Decata se poli~ni od cvetot,So decata poubav e svetot.Decata se svetli lampioni,Vo dobrina svetski {ampioni.

Decata se sportisti i tvorciNajgolemi vo svetot mirotvorci.

Nenad Xambazov

DETE

NAJGOLEMA RADOST

NAJSVETLAYVEZDA

NAJNE@NAPESNA

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Objasni ja izrekata: Sekoj e kova~ na svojata sre}a.[to ti e potrebno za da bide{ sre}en?

KO[ULATA NA SRE]NIOT ^OVEK

Kralot imal sin i go sakal kako o~ite. A princot bil postojano nezado-volen. Celi denovi pominuval na balkonot gledaj}i vo dale~inata.

- [to ti nedostasuva? - go pra{al kralot. - [to ti e? - Ne znam, tatko, ni samiot ne znam.- Da ne si zaquben? Ako saka{ nekoja devojka, samo ka`i, i jas }e ti ja dadam

za `ena, pa ~ija saka neka e.- Ne, tatko, ne sum zaquben.Kralot se obidel da go razveseli: teatri, balovi, muzika, ama ni{to, i od

princovoto lice sekoj den malku po malku se gubela rozovata boja.Kralot razglasil i od site strani na svetot do{le naju~eni lu|e za da mu

pomognat.Tie go videle princot, razmislile i rekle:- Viso~estvo, eve {to treba da napravite: pobarajte ~ovek koj e sre}en vo

s¢ i za s¢ i smenete ja ko{ulata na va{iot sin so negovata.U{te istiot den kralot ispratil svoi podanici niz svetot da go najdat

sre}niot ~ovek. Mu dovele nekoj sve{tenik.- Dali si sre}en? - go pra{al kralot. - Sum, va{e viso~estvo!- A saka{ li da stane{ moj vladika? - Ah, kamo sre}a, viso~estvo!- Zaminuvaj! Gubi se ottuka! Baram sre}en ~ovek i zadovolen so svojata sud-

bina, a ne nekoj koj saka da `ivee ovde.Vo sosedstvoto `iveel nekoj drug kral za koj mu rekle deka e ba{ sre}en i

zadovolen: imal ubava i dobra `ena, deca, zemjata mu `iveela vo mir. Poln sonade`, kralot pratil glasnici da mu ja pobaraat ko{ulata.

Sosedot gi primil, i: - Da, da ni{to ne mi fali,ama zlo e nekoj koj ima tolku dobra da mora da

umre i s¢ da ostavi. Toa me pla{i i ne mo`amda spijam! - i ... glasnicite se vratile.

Za da se smiri, kralot oti{ol nalov. Pogodil zajak. Kralot potr~al ponego. Sred poleto slu{nal glas na~ovek koj peel nekoja narodna pesna.Kralot si pomislil: "Toj {to vakapee, mora da e sre}en# pa sledej}i japesnata navlegol vo edno lozje ividel mom~e kako peej}i raboti.

- Dobar den, viso~estvo -pozdravilo toa - [to vaka rano v

pole?- Mislam deka si sre}en.

Saka{ li da dojde{ so mene nadvorot? ]e mi bide{ prijatel.

144

RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA

[to pravel po celi denovi nezadovolniot princ? [to mu sovetuvale sovetnicite na kralot? Kogo kralot go pra{al dali e sre}en? [to mu odgovorile? Kako mom~eto go poka`uvalo svoeto zadovolstvo? Pro~itaj.Zamisli ja prikaznata ponatamu. Stanal li zadovolen ~ovek nezadovolniot princ?

DONESI SVOJ ZAKLU^OK

Princot imal s¢, no ne bil sre}en. Zo{to ne bil sre}en? Mom~eto od lozjeto nemalo ni ko{ula, a bilo mnogu sre}no. Zo{to? Obidi se da ja opredeli{ porakata na prikaznata. Izberi eden od ponudenite odgovori i objasni go:- bogatiot ~ovek e zadovolen ~ovek;- zadovolniot ~ovek e bogat ~ovek.

PODGOTVI SE ZA DISKUSIJA

Vo tabela zapi{i po nekolku pri~ini vo kolonata DA i vo kolonata NE.DA NE

_______________ ^ovek mo`e da __________________________________ bide sre}en iako __________________________________ ne e bogat ___________________

Objasnete gi va{ite pri~ini i soslu{ajte gi drugite. Odlu~i se: mo`e ili ne mo`e ~ovek da bide sre}en. Naredete se taka {to tie koi se za DA }e zastanat levo, a tie za NE - desno.Sekoja grupa da napravi izbor na najsilnite dokazi za da gi odbrani svoite mislewa (stavovi). Po grupnata diskusija sledi odbrana so rasprava (polemika) vo koja }e iznesete pove}e mislewa ZA ili PROTIV.

DESETMINUTEN SOSTAV

Za deset minuti sostavi sostav vo vid na odgovor na pra{awata: [to e sre}a? Kako mo`e{ da proveri{ ne~ija sre}a? Misli{ li deka si sre}en? Zo{to?

- Ha,ha, viso~estvo, blagodaram, no ne mi pa|a na um. - Ama zo{to, taka ubavo mom~e...- Ne, ne vi velam. Vaka mi e dobro, sre}en sum i to~ka."Najposle, eden sre}en ~ovek# si pomislil kralot.- Mom~e, slu{aj, mora{ da mi napravi{ usluga. - Ako mo`am, od s¢ srce

viso~estvo.- Blagosloveno mom~e, }e ti dadam s¢ {to saka{, samo daj mi, daj mi...- [to viso~estvo?- Mojot sin }e umre. Samo ti mo`e{ da go spasi{. Dojdi vamu, po~ekaj! - go

zgrabil i po~nal da mu go soblekuva paltoto. Odedna{ zastanal obeshrabren.Sre}niot ~ovek nemal ko{ula.

Italo Kalvino

145

146

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Seti se na tvojata posledna kavga i odgovori na pra{awata: Zo{to do{lo do nea? Koj u~estvuval vo kavgata? Kakov bil rezultatot od nea? [to bilo sme{no ili pou~no vo taa kavga? Razmeni go misleweto so parot do tebe.

DA RAZGOVARAME

Zo{to se karale Jazovecot i Zajakot?Dali Lisicata bila dobar pregovara~ i sudija? Najdi pri~ini i za potvrden odgovor DA i za odre~en odgovor NE.Objasni ja poukata: "Lakomite i inaet~iite sekoga{ se vo zaguba.#Pro~itajte ja basnata po ulogi.Zamisli si drug kraj na basnata, taka {to tie }e go re{at sporot bez Lisicata. Navedi pove}e mo`nosti za takvo re{enie i sporedi ja tvojata rabota so rabotata na tvojot par.

JAZOVECOT I ZAJAKOT

Odele jazovecot i zajakot niz {umata i zdogledale par~e meso.- Jas go najdov! - viknal jazovecot.- Ne, tuku jas! - izvikal zajakot.- Jas prv go vidov! - se razlutil jazovecot.- Ne, jas prv go vidov! - tvrdel zajakot. Dolgo taka se raspravale, nikako ne

mo`ele da se razberat, pa jazovecot na krajot rekol:- Da odime kaj lisicata pa taa neka presudi. - Koga lisicata gi soslu{ala

jazovecot i zajakot, rekla:- Toa par~e meso treba da se podeli na dva ednakvi dela: edniot del treba

da go zeme jazovecot, a drugiot zajakot. I lisicata go podelila par~eto na dva dela.- Delot na zajakot e pogolem! - primetil jazovecot.- Eve, }e go izramnam - rekla lisicata i griznala od zajakoviot del.

- Sega jazovecot ima pogolem del! - izvikal zajakot.- Eve, i negoviot del malku }e go namalam.I lisicata griznala i od drugoto par~e. Toga{ se po-

ka`alo deka zajakoviot del e pogolem, pa lisicata mo-rala da odgrize i od nego. Taka taa gi ramnela par-~iwata meso s¢ dodeka negi izela.

Navistina, lakomitei inaet~iite sekoga{ se vo

zaguba.

Narodna basna

147

JAS MO@AM MNOGU

[TO E UBAVO VO MAJ?

[to te voshiti i te razveseli vo pesnata? Kolku proletni sliki si zamisluva{? Koja ti e najubava? Objasni ja so svoi zborovi. Zamisli se ti so cvetno ven~e na glavata. Od koi majski cve}iwa e spleteno?

OBJASNI

Koi se cvetnite sali niz koi sakame site da {etame?Za kakvi bradi na drvjata pee poetot?Kakva skazna raska`uva zabrzanata reka?Zo{to vetrot za poetot e "vetrec#? Napi{i gi i drugite zborovi koi ozna~uvaat ne{to malo i milo od istata imenka. A kako }e go nare~e{ vetrot koga e silen, studen, stra{en?

ZADA^A

Obidi se da napi{e{ i ti pesni~ka za proletta.

UBAVO E VO MAJ

Ubavo e vetrec da te galiubavo e da {eta{ niz cvetni sali,da di{e{ dlabokoso ra{ireni gradida gi gleda{ na drvjata zelenite bradi.Ubavo e da se vnese{vo skaznata na zabrzanata reka.Ubavo e da go pozdravi{utroto so nasmevka presnada napi{e{ pesna za nekoja Vesna.I {to e bitno, i {to e bitnoubavo e na glavatada stavi{ ven~e kitno.

Petko Domazetovski

148

POTSETI SE

Na 4 maj 1903 god. vo seloto Banica zagina Goce Del~ev.Koj e toj i kakvo zna~ewe ima vo makedonskata istorija?

GORO LE GORO

Goro le goro, strejo ajdu~ka,goro le, sestro komitska,zo{to le goro, taka za{ume,ju taja doba nikoja?Dal' mi te, junak, goro, naminaso stara verna dru`inail' mi te nekoj prok'lnaza vekovni~ki vremiwa?

- Nitu me nekoj prok'lnaza vekovni~ki vremiwa,nitu mi junak naminaso stara verna dru`ina,tuku me kur{um proniza,tuku mi Del~ev zagina...I zatoj taka za{umev ju taja doba nikoja.

Makedonska narodna pesna

RAZGOVARAME ZA PESNATA

Zo{to ovaa pesna e nare~ena narodna?Koj gi izmisluval narodnite pesni vo minatoto?^ija smrt ja oplakuva narodot vo ovaa pesna?Kako gorata ja izrazuva tagata po golemiot makedonski junak?Kolkava e bolkata na gorata za zagubata na Goce Del~ev?So {to ja sporeduva bolkata za negovata smrt?^ija bolka e predadena preku bolkata na gorata? Koj vistinski taguval za golemiot junak?

149

POVRZI

Koi drugi narodni pesni si gi u~el ili si gi ~ital za Goce Del~ev?A koi avtorski dela napi{ani za nego (raskazi, romani) si gi pro~ital?Pronajdi i vo tvojov u~ebnik tekst inspiriran od svetliot lik na Goce Del~ev.

NARODEN - STANDARDEN JAZIK

Vo pesnava }e sretne{ pove}e formi na zborovite od narodniot jazik.Prepi{i gi vo tetratkata, a do niv napi{i ja nivnata pravilna forma. Sledi gi primerive:strejo - streo;ju - vo

PRODOL@I NA ^ASOT PO LIKOVNO OBRAZOVANIE

Nacrtaj kako ja zamisluva{ borbata so turskiot asker vo koja smrtno ranet pa|a golemiot makedonski sin Goce Del~ev.Napravete izlo`ba od va{ite najdobri crte`i.

150

RAZMENI GO MISLEWETO

Koe e tvoeto omileno jadewe?[to misli{ za brzata hrana (fast food)?Koga bi mo`el da bira{ me|u hamburger i pica i polneti piperki i boranija,{to bi izbral?Se slu~uva li da te teraat da jade{ so sila? Raska`i ni: koga se slu~ilo, koj te teral, {to trebalo da jade{, zo{to ne si sakal da jade{?

SITE MAJKI SE TAKVI

Deneska Milko e neraspolo`en - }e zapla~e. Da gobocne{ - }e zasolzi.

Eh, Milko, Milko! Eh, dete - {eremete! Pak li ne{-to lo{o ti se slu~ilo, pak li ne{to te iznerviralo, te na-obla~ilo, `elbite od srce ti gi propadilo?! Taka si mis-lam i samo go gledam.

Me gleda i toj. Me gleda i - op! Ja otvora ustata, jara{iruva ko u~eni~ka ~anta i se oglasuva:

- Dedo, jas pove}e ne sakam da jadam! Ne sakam, na-vistina!

- Ne jadi ako ne saka{! Jadeweto e te{ka i mnoguzdodevna rabota... Od xvakawe mo`e ustata da ti se pre-mori, jazikot da ti se isten~i, zabite da ti se istapat...

- Mo`e, dedo, mo`e... S¢ mo`e da mi se slu~i! Oso-beno...

- Osobeno ako zadreme{ dodeka jade{, dodeka xvaka{!- No, dedo, zo{to mama veli deka dete {to ne jade ne mo`e ni da porasne?!- Toa {to taa go veli e to~no, no va`i samo za decata {to sakaat da

porasnat. A za deca...- No, dedo, jas sakam da porasnam, sakam, navistina! - E, ako saka{, toga{ treba ne{to i da jade{. Za{to,

kako {to znae{, od vozduh ne se `ivee, ne se raste!- Ama, dedo, kako da jadam koga ne mi se jade, koga

usta ne mi se otvora!- Ne si gladen, zatoa.- Ne sum, navistina! No {to deka koga mama toa ne go

sfa}a... Koga postojano s¢ samo mi dava ne{to da jadam, dapijam... Kako da sum nekoj xin, a ne dete so malo uste i sto-ma~e...

- Ne o~ajuvaj! Site majki se takvi, site sakaat deca-ta {to pobrgu da im porasnat za da stanat vredni i sposob-ni, za da mo`at samite da se gri`at za sebe...

Stojan Tarapuza

151

DA RAZGOVARAME

Zo{to Milko bil neraspolo`en? [to mo`elo da mu se slu~i od te{koto xvakawe?Koe dete rasne?[to ne sfa}ala majka mu na Milko?[to sakala taa?

POTRUDI SE

Pro~itaj go raskazot i podeli go na raska`uva~ki celini. Vo tetratkata sostavi plan so tema, glavni misli, poraka.Pro~itajte gi celinite, odberete najubavi glavni misli i zapi{ete zaedni~ki plan na tablata.

VE@BAJ DRAMSKO ^ITAWE

Podelete se po ulogi i ve`bajte dramsko ~itawe. Za sekoe ~itawe izberete po trojca ~ita~i: za govorot na pisatelot i za govorot na likovite (dedoto i Milko).Najdobrata grupa nagradete ja so rakopleskawe.

NASOKI ZA DOMA[NA RABOTA

Razmisli i daj svoe mislewe za slednive pra{awa:1. Za da se bide zdrav i pravilno da funkcionira organizmot potrebno e da

se jade raznovidna hrana. [to zna~i toa?2. Kolku obroci dnevno mu se potrebni na va{iot organizam za pravilen razvoj?3. Kolku se va`ni ovo{jeto i zelen~ukot vo ishranata? Jade{ li ti redovno

ovo{je i zelen~uk? Koe ovo{je i zelen~uk naj~esto go jade{? Nabroj gi!4. [to podrazbira{ pod zdrava hrana?

Odgovorite na pra{awava, napi{i gi vo tetratkata za doma{na rabota.

ZNA^EWE NA ZBOROVITE

{eremete - itro, |avolesto;propadilo - izbrkalo.

152

OTKRIJ JA DOMA[NATA LISTA NA JADEWA

Nabroj koi s¢ jadewa se gotvat vo va{ata doma{na kujna. Koj e glavniot gotva~? Od {to se sostoi tvojata pomo{ vo kujnata?

GOTVA^OT METODIJA

Kaj sosedot Metodijas¢ mirisa na mirodija!

Toj e gotva~ ~esno {to slu`i,po cel den okolu rernata kru`i!

Kromidi se~ka, kompiri pr`i,kolku gotva~ki rekordi dr`i!

Pred ovaa bela gotva~ka stavai {poretite vednat glava.

Za na{iot gotva~ ima morkovi,piliwa, piperki, salati,a za site gosti od redsupi, ~orbi, pire od domati!

Pa duri i gula{i raznis¢, samo ne ~inii prazni!

Vasil Mukaetov

RAZMISLI I OBJASNI

Zo{to {poretite vednat glava pred gotva~ot Metodija? Kakov gotva~ e toj?Vo kakva boja e gotvarskata rabotna obleka? [to misli{, zo{to oblekata e vo takva boja?Objasni gi stihovite od pettata strofa.Koi se tvoite omileni jadewa?Zo{to treba da jade{ redovno sve`i salati i ovo{je?Pronajdi gi rimuvanite zborovi vo pesnata.

153

POKA@I

[to znae{ da si podgotvi{ sam? Povikaj go tvoeto drugar~e na gosti i iznenadi go so tvojot specijalitet.Razmenete si po edna recepta so drugar~eto od klupata.Kako }e nau~i{ da gotvi{?

PRIDRU@I SE

Dogovorete se so tvojot u~itel da organizirate proda`na izlo`ba vo va{eto u~ili{te. So pomo{ na tvojata majka, tatko ili baba podgotvi gi tvoite omileni kola~iwa, pala~inki, krofni, salati ili sli~no. So sobranite sredstva posetete teatarska pretstava, cirkus, bazen, kino, muzej ili organizirajte sabotna u~ili{na zabava so lotarija. Mo`e{ i ti da predlo`i{ kako najracionalno da gi iskoristite tie sredstva.

NA[IOT NEDELEN RU^EKNedelno pretpladne. Site sme doma. Mama e glavnata vo kujnata. Tato nekolku-

pati odi na pazar i vo prodavnica. Treba da donese s¢ {to e potrebno za nedelniotru~ek. Mama veli deka treba s¢ da e sve`o i zdravo. Dodeka mama go podgotvuvaru~ekot, jas ja mestam masata. Go postilam beliot ~ar{af, a vrz nego gi stavam moiteomileni rozovi ~a{i, ~iniite so rozevi cvetovi i ubaviot pribor. Masata zali~uvana cvetna alea. Stignuvaat i prekrasnite jadewa: salata od rendan morkov i crvenazelka, pile{ka supa so najubavi knedli {to gi pravi mama. Eve go i spana}ot - so~eni zelen mami so topliot miris. S¢ e ubavo na nea, no najubavo e toa {to sme zaedno,se {eguvame, se smeeme. Sre}ni sme za{to sme zaedno. Najsre}na sum jas.Ete zo{to tolku mnogu gi sakam nedelite.

Nuki Osman, u~eni~ka od V-5 oddelenieOU "Hristo Uzunov# - Ohrid

IZRAZI SE PISMENO

Napi{i sostav so naslov: "Na{iot nedelen ru~ek#. Ako saka{ mo`e{ na sostavot da mu dade{ i drug naslov.Opi{i kako izgleda podgotovkata na nedelniot ru~ek koga ste site zaedno. Pridr`uvaj se na sledniov plan:

- koj u~estvuva i so {to vo podgotovkata; - koi se va{ite omileni nedelni jadewa;- koj i kako ja servira masata; - atmosferata na ru~ekot; - raskrevaweto na masata i mieweto na sadovite posle ru~ekot.

Ne zaboravaj da go istakne{ tvoeto u~estvo vo podgotovkata na ru~ekot.Pro~itaj kako tvojata drugarka Nuki go opi{ala nedelniot ru~ek so nejzinoto semejstvo. Kako taa pomaga? [to ja raduva najmnogu?

154

BIDI ISKREN

Si mu pomislil li nekomu ne{to lo{o? A si mu napravil li?Za kakov se smeta{: za dobar ili lo{? Zo{to?[to mislat drugar~iwata za tebe: dobar si ili zloben?

DA RAZGOVARAME

Koi likovi gi sretna vo basnata?Kakov e Volkot? A Ververi~kata? Koi lu|e se opi{ani preku niv?Ima li basnava pouka? Koja e poukata?Preraska`i ja basnata poop{irno. Mo`e{ da dodade{ i novi likovi i da smisli{ novi dijalozi.

TVORI

Objasni ja pogovorkata Glupavosta i zlobata rastat na isto drvo.Obidi se sam da napi{e{ basna vo koja pouka }e bide gornata pogovorka.Pro~itaj im ja tvojata basna na drugar~iwata i zamoli gi da ti dadat kritika za nea. Kritikata primi ja dobronamerno!

VOLKOT I VERVERI^KATA

Skokaj}i od granka na granka, Ververi~katapadnala tokmu pred zaspaniot Volk. Toj ripnal i

posakal da ja lapne. Taa po~nala da go moli:- Volku, te molam, pu{ti me!

Volkot £ rekol:- Dobro, }e te pu{tam, samo ka`i mi

zo{to vie Ververi~kite ste tolku veseli?Mene sekoga{ mi e zdodevno, a vie gore na

grankite si skokate i vezden si igrate.Ververi~kata mu rekla:

- Pu{ti me da se ka~am na drvoto i ottamu }e ti ka`am.Volkot ja pu{til, a taa se ka~ila na grankite od

drvoto i mu rekla:- Tebe ti e zdodevno Volku, za{to si lo{ i zlo-

ben. Lo{otilakot ti go ispolnil srceto, a nie smeveseli, za{to sme dobri i nikomu zlo nitu mu mis-lime nitu mu pravime.

Ezop

155

PRO^ITAJ I NAPI[I VO TETRATKATA

s. - selo l - _________ OU - ____________________________ god. - _________ km - _____________ RM - ___________________________den. - _________ m - __________ MANU - _________________________ul. - __________ kg - ______________ PTT - ___________________________

SKRATENICI

Jas u~am vo OU "AleksandarUrdarevski# vo s. Sandevo,Skopsko. Imam 11 god. Sekoj-dnevno pe{a~am po 3 km za dastignam do moeto u~ili{te.Moite roditeli se zanimavaatso odgleduvawe na gradinarskikulturi. Sekoja godina tie pro-izveduvaat po 500 kg piperkiza ajvar. Ovaa godina majka mipodgotvi 40 kg ajvar i 120 lsokovi od ovo{kite vo na{atagradina.

SAM ZAKLU^I

Zo{to gi vikame skratenici zboroviteobele`eni so crvena boja?[to se postignuva so nivnata upotreba?

PREPI[I, DOPOLNI, ZAPOMNI I PRIMENUVAJ

1. Skratenicite za merkite sekoga{ se pi{uvaat bez to~ka:g - gram; dm - desimetar; hl - hektolitar; mm - milimetar.

2. Skratenici koi se pi{uvaat so to~ka:g. - gospodin; gr. - grad; t.e. - to est; itn. - i taka natamu; br. - broj;i dr. - i drugo; str. - stranica; na pr. - na primer; prof. - profesor.

3. Skratenici koi se pi{uvaat so crti~ka:d-r - doktor; m-r - magister; g-|a - gospo|a; g-ca - gospo|ica.

4. Skratenici koi se pi{uvaat so golemi bukvi bez to~ka:ARM - Armija na Republika Makedonija; MTV - _______.SAD - Soedineti Amerikanski Dr`avi; IK - Izvr{en komitet;ASNOM - _________.

156

NABQUDUVAJ VO PARALELKATA I POVRZI

Koga se vcrvuvaat u{ite? Si zabele`alli kaj nekoi od tvoite drugar~iwavcrveneti u{i? Od {to se vcrvile?Koga ti se vcrvuvaat u{ite?Razmenete si gi mislewata so drugar~eto.

CRVENI U[I

Vlade i Nade se vra}aat od u~ili{te. Vlade, kako sekoga{, yvoni na siteyvon~iwa po katovite. S¢ dodeka ne dojde do svojot stan. Toj toa go pravi mo{neve{to. Nikoj dosega ne go fatil. Za{to, {tom }e zayvoni, vedna{ tr~a ugore. Kogavratite }e se otvorat, toj e ve}e na pogorniot kat. I Nade mora da tr~a zaedno sonego.

Ne e ubavo toa {to go pravi{! - go ukoruva taa. - Kako bi ti bilo so tebe ne-koj taka da se poigruva?!...

Nade e vo pravo, za{to mo`ebi nekoj od niv e prinuden i od postela da sta-ne, srede jadewe ili rabota, a pred vrata da ne najde nikogo. Zatoa lutinata im esosema opravdana.

157

RAZGOVARAME ZA RASKAZOT

[to o~ekuva{e da se slu~i?Zo{to ja opravduva{ postapkata na ~i~ko Milan?Kako }e postape{e tvojot tatko da be{e na mestoto na ~i~ko Milan?A ti, kako }e postapi{?Kakvo mislewe ima{ za Nade? Misli{ li deka Nade treba{e da £ ka`e na nivnata majka zo{to mu se crveni u{ite na Vlade? Zo{to taka misli{?[to nau~i od ovoj raskaz?

ORGANIZIRAJTE RASPRAVA

Podelete se vo dve grupi. Ednata grupa neka ja napa|a Nade zatoa {to ne £ ka`ala na majka im za odnesuvaweto na Vlade, a drugata neka ja brani.

ODBERI SI ZADA^A

Napravi plan na raskazot so tri naslovi i preraska`i go vo tvojata tetratka.Ti bidi Vlade i raska`i {to ti se slu~i. Kako se po~uvstvuva koga ~i~ko Milan ti gi istegna u{ite? Se pokaja li za gre{kata? Najdi na~in da mu se izvini{ na ~i~ko Milan.Ti bidi Nade i raska`i {to mu se slu~i toj den na tvojot brat Vlade. Odlu~i dali }e ja zapoznae{ va{ata majka so nepristojnoto odnesuvawe na tvojot brat.

I denes Vlade yvoni na site stanovi od prviot kat. I tokmu koga se str~naza nagore, ~i~ko Milan go fati za u{i.

- Ti li si toa, gulap~e? Taka zna~i, a? Sekoj den vaka si se zabavuva{, ne-li? Polovina ~as te ~ekam pred vratata, nikakvecu nieden! - i ~i~ko Milan s¢pove}e i posilno go vle~e tu za ednoto, tu za drugoto uvo. - Obidi se u{te edna{,pa duri toga{ ubavo }e ti poka`am!

Vlade v zemja da propadne. Ne mo`e usta da otvori. So navednata glava, pos-ramen, vleze vo svojot stan.

- [to stanalo toa so tvoite u{i, sine? - izvika majka mu. - Nadvor bezdru-go e mo{ne studeno {tom u{ite ti se tolku crveni. Te{ko mene, ne ti ja dadov vol-nenata kapa {to ti gi pokriva...

Vlade ni{to ne zboruva. Obrazite mu se vcrvija kako u{ite. So molba gle-da vo Nade. No taa ne go predade.

Samo ja svrte glavata, za da ne vidi majka £ kako se smee.

Nada Zekmanova - Jakimova

158

RAZMISLI - RAZMENI GO MISLEWETO

Kade si videl galeb?Nacrtaj galeb vo tvojata tetratka!So koja boja }e go oboi{?Poka`i mu go crte`ot na drugar~eto.

PRIKAZNA ZA GALEBOT AR^IBALD

Galebot Ar~ibald, dragi moi, kako {to se veli, go zagubil kompasot i names-to da leta nad vodite na golemoto more, stignal vo Prespa. Svrtel edno kruk~enad ezero, ja izmeril Braj~inska Reka, go yirnal Ote{evo, svrtel kaj Stewe i...mestoto mu se videlo ubavo - poubavo zdravje. Da, da, dragi moi, re{il da ostane.

Trebalo da vidi {to ima ivo ezeroto. I videl!.. Pro-bal desetina nivi~ki bel-vici, ne bile kako morskiteribi, ama bile ribi...

Na tretiot den goposetil i ostrovot. Se za-poznal so pelikanite i...Bilo taka, ne deka ne bilo,ama koga gi zapoznal riba-rite i koga videl kolku gopo~ituvaat, re{il da osta-ne i da `ivee vo Prespa.

Po nekoja nedelanemalo ~ovek {to ne go zna-el Ar~ibald. Mo`el davleze vo sekoja ku}a. Vo Na-kolec pojaduval belvici,vo Ezerani ru~al krap, a voKowsko ve~eral, me{ano -mrenki so klen.

Ama, dragi moi, kakoi kaj lu|eto, taka i kaj negose pojavila `elba da si ima

drugarka, da ima so kogo da `ivee, da deli i arno i lo{o.Po~nal da ja poka`uva tagata, da... I ne samo toj {to bil ta`en, ta`ni bile

i ribarite i decata i babite... Site se pra{uvale kade da mu najdat drugarka. Pi-{uvale pisma, dr`ele sostanoci, raspravale nadolgo i na{iroko...

Sostanoci dr`ele i lastovi~kite koi sekoe utro go nadletuvale ezeroto zada si gi izmijat licata i da kasnat po nekoja mu{i~ka. More, rabotata stignala do-

159

RAZGOVARAME ZA PRIKAZNATA

[to ti se dopadna najmnogu vo ovaa prikazna?[to e vistinito vo nea?A vo {to ne veruva{?Si letuval li nekoga{ na Prespansko Ezero ili na drugo na{e ezero?Opi{i gi galebite kako ve{to lovat ribi letaj}i nad vodata?Pisatelot ka`uva deka galebot Ar~ibald zalutal od nekoe more. Za koi moriwa ti si slu{nal ili si gi videl?

PRONAJDI

Pronajdi gi vo prikaznata site imenki {to ozna~uvaat imiwa na geografski poimi i napi{i gi vo tetratkata.

IZRAZI SE

Dogovorete se so tvoeto drugar~e koj {to da napravi. Edniot od vas neka mu ja preraska`e prikaznava na drugiot i pritoa neka zamisli deka e o~evidec na s¢ {to se slu~uvalo na Prespanskoto Ezero. Drugiot, otkako }e ja ~ue, neka ja preraska`e prikaznava.

tamu, ta i trite ~apji {to `iveele vo Nakole~ko Blato sostan~ele i vo saboti ivo nedeli.

Se slu~ilo taka, tri lastovi~ki letnale i trgnale na Ar~ibald da mu naj-dat drugarka. Trgnale... Na desettiot den, dragi moi, od kaj Malo Ezero ne{to ka-ko da zabelealo. Ej, duri i ezeroto se raduvalo na doa|aweto na noviot `itel naPrespa. Tr~ale bran~iwata, se raduvale kormoranite i pelikanite... Takov pre-~ek Prespa ne videla. Ar~ibald od sre}a pla~el.

Toa leto, dragi moi, na ostrovot Golem Grad gostinkata si napravila gnez-do, probala od nivi~kite belvici i go pribrala Ar~ibald.

Ako odite vo Prespa ova leto, }e vidite mnogu galebi. Samo kolku da znae-te, site tie se edno semejstvo. Na nekoi Ar~ibald im e tatko, na drugi dedo, a ve-lat ima i desetina pravnuci.

Navistina, ne ve la`am!

Vlado Dimovski

160

U{te kolku dena ima do krajot na u~ebnata godina? Saka{ li da zavr{i? [to ~uvstvuva{ na posledniot u~ili{ten den? A na posledniot ~as?Na tablata napravete vakva tabela i vo nea zapi{ete go va{eto mislewe ZA ili PROTIV krajot na u~ebnata godina.

ZA PROTIV

POSLEDEN ^AS

Gi sobra starata samovila na posleden~as vo u~ili{teto site sa-movil~iwa od {umata.Tie, se razbira, ne sedeamirno kako porano, za{toedvaj ~ekaa da zavr{i ~a-sot i u~ebnata godina i dase razletaat nadvor vo {uma-ta, pa da gi zapo~nat letniteludorii. Taa im re~e:

- Deca, bidete mirni!Denes za posleden pat }e pro-veram {to ste nau~ile i da vigi dadam svidetelstvata. A po-toa }e se vidime duri naesen.Se soglasuvate, neli?

- Se soglasuvame! - viknaasamovil~iwata ednoglasno.

- Dobro - re~e u~itelkata.- Koj }e mi ka`e koi drvja igrmu{ki prvi rascutuvaat napro-let vo {umata?

Site samovil~iwa krenaaraka i vikaa: - Jas u~itelke, jasu~itelke!

Prvoto u~eni~e {to gokrena re~e:

- Vo {umata najprvo rascu-tuva drenot so sitni ubavi `olticvet~iwa.

- Vedna{ po nego rascutuva i glogot so belicvet~iwa kako sne`inki na bockavite gran~iwa - re~edrugo samovil~e.

161

A potoa site, nestrplivi da ka`at, po~naa da se nadvikuvaat:- Rascutuva i bagremot i mirisa ~udesno! Rascutuva i diviot trendafil so

ubavi rozovi cvetovi. Pu{taat piskul~iwa dabovite {to podocna }e stanat `e-ladi, a elkite i borovite se zakituvaat so zeleni vrv~iwa {to podocna }e stanat{i{arki.

- Bravo, - re~e u~itelkata - no zboruvajte edno po edno. Navistina ubavoste nau~ile. A sega sleduva edno pote{ko pra{awe:

Koi polski cve}iwa cutat po borovite?Site vo hor odgovorija:

- Pod borovite ne cutat nikakvi polskicve}iwa i ne raste treva, za{to borovite ro-nat bocki i {i{arki! Polskite cve}iwa cutatpo livadite, i toa lilava majkina du{i~ka,

`olt kantarion, beli margaritki,sini planinski yvon~iwa!

162

VOO^I - SPOREDI

U~itelkata na samovil~iwata bila mnogu zadovolna od nivnoto znaewe. Kako pominavte vie na ~asovite po povtoruvawe? Znaevte kolku niv? Sporedi go zadovolstvoto na starata samovila so zadovolstvoto na va{ata u~itelka.Kako odgovarate vie na postavenite pra{awa? Vo eden glas?Samovil~iwata ja gu{kale svojata u~itelka. Kako vie se razdeluvate so va{ata u~itelka?Napravi sporedba me|u u~itelkite i u~enicite vo {umata i vo gradot?

- E navistina ste umni i ubavo ste nau~ile - re~e taa zadovolno. - A segaslednoto pra{awe: Kakvi boi imaat peperugite nad livadite?

- Ima beli, `olti, sini, kafeavi - odgovorija samovil~iwata.- I {areni, u~itelke! - se izvika edno samovil~e.- [arenoto ne e boja. Razmisli malku so glavi~kata! [arenoto e sostaveno

od pove}e boi - odgovori u~itelkata.Drugite samovil~iwa se smeeja, a toa {to zgre{i srame`livo navedna glava.- Dobro, dobro, sekoj mo`e malku da zgre{i. A sega najte{koto pra{awe: Ka-

`ete mi koi buba~ki ka`uvaat deka e ve}e leto vo poleto?- [turcite, u~itelke! Tie po cela no} svirat i peat za letoto, a dewe spi-

jat. A `e`epe~iwata po cel den crcorat - `e`e-pe~e, `e`e-pe~e, za{to e mnogu`e{ko.

- Jas navistina se gordeam so vas bidej}e s¢ ste nau~ile. Zatoa site }e mi-nete so odli~en uspeh.

- Uraa, uraa! - se razvikaa malite i stana eden takov urnebes {to od niv-nite vikotnici za malku }e padne{e tavanot.

- Mir, mir! - svika strogo u~itelkata. - Ajde sega ubavo da se pozdravime ida se razdelime.

Site po red dojdoa kaj nea, ja gu{kaa, a taa im gi podava{e nivnite svide-telstva.

- ]e se vidime pak naesen, mili moi, koga }e po~ne novata u~ebna godina -re~e u~itelkata vozbudeno.

Poslednoto samovil~e £ podari buket raznobojno polsko cve}e.- Ova e od imeto na site u~enici, mila u~itelke - re~e toa.I vo gradot u~enicite go minuvaa posledniot ~as so svojata u~itelka. I, na

krajot, i tie se gu{kaa i se pozdravuvaa so nea pred letniot raspust. Poslednotou~eni~e £ podari buket crveni rozi.

- Ova e od imeto na site u~enici, mila u~itelke - re~e toa.Po s¢ izgleda deka u~itelkite i u~enicite i vo {umata i vo gradot se ednakvi.

A ednakvi se i poslednite ~asovi od u~ebnata godina.

Slavka Maneva

163

IZBERI ZADA^A

Koga }e zavr{i{ so edna zada~a, ako ima{ vreme , mo`e{ da sraboti{ i druga. Potoa samiot oceni se za izvr{enata rabota na sledniov na~in:Ime _______________________ Datum ___________________Dali sum zadovolen od svojata rabota?Dali toa e najdobroto {to mo`ev da go napravam?Dali koristev razli~ni idei?Mi treba li pomo{?Mo`am li podobro da srabotam?]e im go poka`am li srabotenoto na drugi?

Imenki Glagoli Pridavki Zamenki

konkretni apstraktni sega{novreme

minatovreme

idnovreme

prisvojni brojni li~ni pokazni

Pro~itaj gi zada~ite koi ti se ponudeni. Izberi edna i sraboti ja.1. Pri~ina - posledica- Sekoja pri~ina ima svoja posledica. Vo raskazot nekolku pri~ini dovele do posledici. Napravi vakva tabela vo tvojata tetratka, razmisli i popolni ja:

2. Sozdavaj- Pro~itaj go raskazot vo sebe, a potoa slobodno preraska`i go. Mo`e{ da gi pro{iri{ postoe~kite delovi, da vnese{ sopstven beleg, da dodade{ novi misli, no seto toa da ne ja smeni smislata na raskazot.- Pro~itaj {to si napi{al i pobaraj mislewe za tvojot trud.

3. Plan na raskazot- Pro~itaj go raskazot, podeli go na raska`uva~ki celini i napravi analiza.

4. Prepi{i- Prepi{i gi najubavite odgovori na samovil~iwata so latinski bukvi.

5. Jazik- Napravi vakva tabela i popolni ja so zborovi od raskazot:

PRI^INA POSLEDICA

mnogu znaewe

odgovaraat vo hor

gu{kawe

buket qubov

164

1.Otkrij gi i ispravi gi ~etiritepravopisni gre{ki vo re~enicata:Site makedonci se gordi na ohri-dskoto ezero i negovite ubavini.

2. Podeli gi na slogovi zborovite:gre{ka, ezero, Makedonci, otkrij____________________________________

3. ]e izvr{am analiza na slednavare~enica:Ovaa godina osvoivme vtoro mesto nagradskiot natprevar.a) po sostav e _________________.b) prirok e ____________________.v) izostaveniot podmet glasi ______.g) prisvojna pridavka e ____________.d) vtoro e _______________________.|) ovaa e _________________________.

4. Slednive zborovi }e gi napi{amso skratenici: doktor, profesor,kilogram, selo, i taka natamu.____________________________________

5. Od prostava re~enica }e obra-zuvam slo`ena: Dojde toploto leto.______________________________________________________________________

6. ]e ja de{ifriram slednava re~e-nica: S3na 5ra ima vr1 vnuk.___________________________________.

1. ]e gi dopolnam slednive iskazi:a) Pesnata koja izobiluva so ~uvstvana poetot se vika _________________.b) Ako sodr`inata na pesnata epredadena niz humor, taa e ________________.v) Vo epskite pesni se pee za___________________________________ ____________________________________.g) Romanot e golema raska`uva~katvorba vo koja ________________________________________________________.

2. ]e gi zaokru`am romanite zadeca:a) Modri~ka tetratka, B. Sma}oskib) Pipi Dolgiot ^orap, A. Lindgrenv) Maslinovi gran~iwa, G. Popovskig) Beloto Cigan~e, V. Podgorecd) Spomenka, G. Petrevski

3. Da napi{am tekst po analogija podrazbiram:

a) da go pro{iram tekstot; b) da go prodol`am tekstot; v) da sozdadam nov sli~en na drug tekst.

4. Tema vo edno literaturno delo e:a) porakata {to ni ja ispra}a avtorotb) predmetot {to se obrabotuva;

GODI[EN TEST

JAZIK LITERATURA

(Raboti vo tetratkata!)

165

GO PRELISTUVAM MOJOT U^EBNIK I DOBRO ZAPOMNIV

(]e rabotam vo tetratkata!)

]e napi{am tri naslovi na raskazi koi kaj mene ja probudija ekolo{katasvest:1. ____________________________________, avtor _________________________;2. ____________________________________, avtor _________________________;3. ____________________________________, avtor _________________________.

Dvete humoristi~ni makedonski narodni prikazni vo koi se ismevamrzelivosta i glupavosta kaj lu|eto se:a) ____________________________________________________;b) ____________________________________________________.

]e opredelam {to e zaedni~ko za slednive pesni: "^uden ~itatel# od KiroDonev (str. 26) i narodnata pesna "Kinisala moma `elka# (str. 109)Dvete pesni se ______________________________________.

]e gi zaokru`am opredelbite Golemi pouki za `ivotot i{to £ odgovaraat na pesnata odnosite me|u lu|eto nao|am vo "Son~evina# od poetot Vol~e malite literaturni tvorbi voNaum~evski, na stranica 14: koi zboruvaat `ivotnite:

a) epska pesna a) bajkib) lirska pesna b) basniv) patriotska pesna v) prikazni za `ivotniteg) opisna pesna g) lirski pesnid) humoristi~na pesna

]e navedam naslovi na dve bajki od mojot u~ebnik:1. __________________________________________________2. __________________________________________________

]e navedam naslovi na tri romani za deca:1. __________________________________________________2. __________________________________________________3. __________________________________________________

166

]E POBARAM I ]E PRO^ITAM

Arsovski Tome (1928, Kosovska Mitrovica - 2007, Skopje). Zbirki pesni:"Sme{ni i prevrteni pesni# i "Disko-{turec#. Romani: "Patuvawe vo Taxetakomo#,"Zena, }erka na yvezdite#, "Dedo Mraz i feferoni#(komedija za deca), "Marko Kra-le i Feferona# i "Darko Foksi spidi Gonzales#(veseli scenski igri za deca).

Atanasovski Miho (1934, Skopje). Poet, raska`uva~, romansier i dramskiavtor. Knigi raskazi: "Marko Novinarko#, "Golemiot junak#; romani za deca: "Ku-{i~kata so belata {amija#, "bambila od drugiot svet#, "Koga se sakavme so Tinka#;pieskata "Tajnata na edno pismo#.

Bojku Fejzi (1937, s. Vele{ta, Stru{ko). Poet, raska`uva~ i preveduva~ odalbanskata zaednica vo R. Makedonija. Knigi: "Septemvri na edno detstvo#, "Boi-te na moeto nebo#, "Beli peperutki#.

Dav~evski Risto (1934, s. Dolni Disan, Kavadare~ko - 2006, Skopje). Poet-ski knigi: "Do`dovni kapki#, "Soneti za mama# i "Izedeni prognozi#. Basni: "Va`-no e drugite {to }e re~at#, "Sobir na vranite#, "Ma~ori na pana|ur#(radiodrami),"Vesela scena#(edno~inki), "Avanturite na Dedo Mraz#(skazna).

Domazetovski Petko (1935, s. Jablanica, Stru{ko - 2003, Struga). Poet,raska`uva~, antologi~ar, publicist i folklorist. Kniga raskazi: "Pozdrav naproletta#.

Donev Kiro (1942, s. Monospitovo, Strumi~ko). Poet, raska`uva~, romansi-er, satiri~ar-humorist, dramski avtor i preveduva~. Romani: "[enko#, "Manas-tirski yvona#, "Zbrkana skazna#, "Kinder kva~ka#, "Dalaverite na Dobre Lo{iot#,"Vnukot na majorot i drugi; raskazite: "Da se zapoznaeme#, "Stra`ari na mirot#,"Naduenka#, "[arena krienka# i dr.

Jan~evska Makedonka, poet za deca. Rodena e vo Gradsko, 1940 godina. Kni-gi poezija: "Godinata moja i tvoja#, "Svetot va{ me|u A-[#, "[umska bolnica#,"Yvezdeno nebo#, "Monista za |erdan~e# i dr.

Kestner Erih, (1899 - 1974), poznat germanski pisatel za deca. Najpoznatinegovi dela mu se: "Dvojnata Lota#, "Emil i detektivite#, "Ton~ek i To~kica#, "Ma-~orot vo ~izmi# i mnogu drugi.

167

Kujunxiski Aleksandar (1946, Peh~evo). Pisatel za deca. Basni: "Osilki#,"Dobrite xinovi#, "Predgorje#; pesni: "Pijano vino`ito#, "Od edna do sto i edna#,"Denes praznuvame#, "Sre}na Nova godina# i mnogu drugi; raskazi: "@arko plani-narko#, "Na tema, na tema#, "Vo livadite na detstvoto#.

Lindgren Astrid (1907 - 2002), {vedska pisatelka za deca. Delata £ seprevedeni na osumdeset jazici. Najpoznati nejzini dela se: "Pipi Dolgiot ^orap#,"Mio, moj Mio#, "Karlson na pokrivot#, pove}e knigi za Emil od Leneberg i mnogudrugi.

Maneva Slavka (1934, Skopje - 2010, Skopje). Knigi raskazi: "Sviripile#,"Kliment Ohridski#, "Kiril Pej~inovi}#, "Gotvarski skazni#, "Od dedo Markovototorbule#, skazni: "Xixa#, "Kam~eto na sakaweto#, "Vol{ebniot lift#, "Vino`itoto{to pee#, "Yvezdeni perni~iwa#, slikovnicata: "Prikazni bez kraj#.

Naum~eski Vol~e (1916, Prilep - 1980, Skopje). Poezija: "Viorno zname#,"Son~eva solza#, "Posleden let#, "Pozlateni lisja#, "Sedumdeset cvetovi#, "Sve-tulki#, "Igra na mirisot# i drugi.

Nedelkovski Velko (1946, Skopje). Raska`uva~, romansier, dramski pisa-tel. Zbirki raskazi: "Leb za tate#, "Kako raste Pen~o#, "Zapisi kraj ogni{teto#; ro-mani: "Zbuneti godini#, "Vtora smena#, "De`urna prikazna# i drugi; drami: "Den zabegstvo#, "Na na{ na~in# (TV-dramska serija), "Bibisek od Kramaonija# i drugi.

Nikoleski Van~o (1912, s. Crvena Voda, Ohridsko - 1980, Ohrid). Gi napi-{al slednive poetski knigi za deca: "Makedon~e#, "[kolsko yvon~e#, "Prva ra-dost#, "Babino vretence#, "Tatkovina#, "Moeto selo#, "Stanko spanko# i drugi. Poe-mite: "Mice#, "^etirinaeset iljadi oslepeni#; romanot: "Goce Del~ev#.

Petrevski Gorjan (1951, s. Mrenoga, Demirhisarsko). Zbirka raskazi: "Ranodojde qubovta#, "Proletni do`dovi#; pesni vo proza: "Tatkovata prva qubov# i po-ve}e romani.

Podgorec Vidoe (1934, s. Kole{ino, Strumi~ko - 1997, Skopje). Stihozbir-ki za deca: "Tiho doa|aat soni{tata#. "Srebrena {kolka#, "Nad lulkata#, "Veselaazbuka#, "Iljada cvetovi#, "Vo Soluna gro{ somuna#, "Lu{pi od mese~ina#, "[arenaptica#, "^udesna {uma#, "Sto sonca# (gatanki), "Monista od rosa#. Zbirki raskazi zadeca: "Topli gnezda#, "Nespokojno detstvo#, "[umskiot razbojnik#, "Deca pod pe~ur-ki#, "^udesno patuvawe#, "Dve solzi~ki#, "[areni brodovi#, "Pirinskiot car#, "Pa-tuvaweto na Dobrilo#, "Yvezdeni zborovi#, "Izgubenoto carstvo# i mnogu drugi.

168

Popovski Gligor (1928, s. Budinarci, Berovsko - 2007, Skopje). Objaveni

knigi: †Bajka za deteto Vilen#; raskazi: †Drvar~e#, †Dale~en svet#, †Bilo edno

dete#, †Skazni za Vozovija#, †Biljana#, †Razgovori za soobra}ajot#; poezija:

†Rosica#, †Skazna za najjunakot#, †^ovek so ~ovek#; romani za deca: †Planino,

ubavino#, †U~itelkata#, †Drugata strana# i drugi.

Polazarevski Van~o (1951, Gostivar). Pisatel za deca, humorist. Knigi:

"Se{tologija# (piesi za deca), "Bu{avi{te# (poezija za deca), "Xemper-drvo# (ras-

kazi za deca), "Foka vo fioka# (brzozborki) i drugi.

Rouling Xoan K. (1965), angliska pisatelka {to se proslavi vo celiot svet

so serijata romani za mladiot ma|ioni~ar Hari Poter.

Sma}oski Bo{ko (1938, s. Modri~, Debarsko - 1998, Skopje). Avtor na kni-

gata raskazi: "Eden bagrem i ~etiri deca#; poezijata i lirski zapisi: "Modri~ka

tetratka#; romanite: "Golemi i mali#, "Cve}e od devetiot rid#, "Kako koga se otki-

nuva jabolko#, "Julski dnevnik#.

Strezovski Jovan (1931, s. Podgorci, Stru{ko). Poet, raska`uva~, romansi-

er, preveduva~. Knigi: "Svetulki# (poezija), "Posledniot fi{ek# (raskazi), "Dru-

`inata "Bratsko steblo# (roman), "Saatot kukavica#, "Koj i zo{to# (gatanki), "Ze-

leni o~ila# (raskazi za deca).

Tarapuza Stojan (1933, Zletovo). Objavil mnogu zbirki poezija od koi }e gi

nabroime: "Grejni sonce#, "Polno kaj~e `elbi#, "Dambara, dumbara#, "O~iwa poto-

~iwa#, "So dva ata po dva pata#, "Zlatici-krilatici#, "Brzalki bez vrzalki#

(brzozborki), "Moe tvoe-pogodi {to e# (gatanki vo stihovi), "Yunica paunica#,

"Zborovi po dvorovi#, "[arki-`arki#, "Cvetulki so svetulki#, "Zenici yvezdeni-

ci# i drugi.

Xambazov Nenad (1943, Belgrad, Srbija). Pova`ni stihozbirki: "Modernata

meca#, "Slonot odi na igranka#, "Zagubenoto me~e#, "Palavoto zaj~e#, "Skokaj deten-

ce#, "Nosovi i {tosovi#, "Da nema vojna#, "Bolnoto `ap~e#.

169

OD NEPOZNATITE ZBOROVIOFORMIVME RE^NIK

AMANET - zavet; doveruvawe na ~uvawe ili izvr{uvawe na ne{to

AMBAR - drven sandak za `ito i bra{no

ATMOSFERA (okolu Zemjata) - vozdu{na obvivka okolu Zemjata

ATMOSFERA (doma{na) - situacija, raspolo`enie vo edna sredina

BAREM - se izrazuva nekoe ograni~uvawe (Barem sega dojdi)

BEZBEDNO - sigurno, bez opasnosti

BELVICA - riba od vidot na pastrmkata

BELKI (vo narodniot jazik) - mo`ebi

BLAGOSLOVENO - blagotvorno, korisno

BLESOK - silna svetlina, sjaj

BOG - gospodar i sozdatel na svetot spored religijata

BO@ESTVO - su{testva so svojstva na bog, so natprirodni odliki

BONTON - pravila za ubavo odnesuvawe

BULKA - vid polsko cve}e so golemi crveni cvetovi, div afion

VAJSTINA - mnogu star zbor za "vistina# (vo crkovniot jazik)

VGNEZDILA (se) - udobno se namesti; so preneseno zna~ewe: se vre`a

VE^ERNICI - yvezdi {to se javuvaat prvi vo ve~erta

VIZITA - poseta

VITEZ - srednovekoven voin, kowanik

VOOBRAZEN - va`en, naduen; se zamisluva ne{to {to ne e

VOZBUDENO - so zasileni ~uvstva

VOZVI[UVA - mu dava najgolema va`nost, moralno go izdiga

VOO^I - sogledaj, zabele`i, stani svesen za ne{to

VOSKLIK - glas so koj se izrazuva vozbuda, iznenadenost

VSU[NOST - vo su{ina, navistina

V^UDOVIDEN - premnogu iznenaden

GALOPIRA - se dvi`i mnogu brzo; pravi ne{to mnogu brzo

GEOLO[KO (minato) - od vremeto na postanokot na Zemjata

GOZBA - sve~en ru~ek ili ve~era; bogato i izobilno jadewe

GOLGETER - igra~ {to dava mnogu golovi

GRAMADNI - mnogu golemi

GRANITNI - od granit, mnogu cvrst kamen sli~en na mermer

170

DAROVITA - talentirana, nadarena

DETEKTIV - taen agent; lice {to istra`uva kriminalni dela

DREVNO - {to postoelo vo dale~noto minato; prastaro

@RTVUVA - se li{uva, se otka`uva od ne{to

ZABRADILE (se) - zavrzale {amija pod bradata

ZADEVAME - predizvikuvame nekogo so zaka~ki, voznemiruvame

ZAKRILA - za{tita

ZANEME - prestana da zboruva, kako da e nem

ZANES - preterano voodoo{evuvawe, voshit

ZASENUVA - pravi senka

ZASUKAA - zavitkaa, podignaa

ZA[TITNIK - onoj {to te {titi od nekogo ili ne{to

ZGRAP^I - cvrsto go grabna

ZDROBENA - iskr{ena na sitni delovi

ZJAPATE - uporno gledate

ZLOBA - posakuvawe nekomu da mu se slu~i ne{to lo{o

YVERAM (se) - gledam dolgo, vtren~eno, napadno

YVONLIV (glas) - prijaten glas, zvu~en, jasen kako yvon

IZDIVNA - izdi{i edna{, so eden zdiv; umre

IZMOLKNALA (se) - nezabele`ano se izvlekla

ILUSTRACIJA - slikovit dodatok {to go pojasnuva tekstot

(crte`, slika, grafikon, tabela...)

INFORMACIJA - podatok za nekoj fakt, soop{tenie, izvestuvawe

ISLAMSKI - {to pripa|a na islamot, na muslimanskata vera

ISTRA@UVA^ - toj {to vr{i istra`uvawe, otkriva novi raboti

I^ (turcizam ) - ni{to, nikolku, voop{to

KITNI (poliwa) - nakiteni

KLUB - zdru`enie, dru{tvo

KOPNE@ - mnogu golema `elba {to ne n¢ napu{ta

KO@UV - gorna obleka izrabotena od ko`a, a odnatre so volna

KOLOVOZ - delot od ulicata po kogo pominuvaat vozilata

KOMPAS - naprava so magnetna igla {to sekoga{ poka`uva sever

KRAVAJ^E - malo lep~e

KRASNI - li~ni, mnogu ubavi

KREATIVNO (~itawe) - tvore~ko, interesno, poinakvo od obi~noto

KREIRAJ - tvori, sozdavaj, vnesi vo tvorbata ne{to svoe

171

LAVIRINT - slo`ena gradba, nepregledno mesto so mnogu

isprepleteni hodnici ili uli~ki; te{ko se

doa|a doizlezot

LATICA - eden list od cvetot

LEGENDA - predanie za `ivotot na nekoj ~ovek ili za neobi~en nastan

LEKTIRA - odbrana literatura {to se ~ita za opredelen period

LIPAJ]I - so silno, glasno i neute{no pla~ewe

LIRIKA - poezija vo koja se izrazeni li~nite, intimnite

~uvstva na poetot; vo nea ima mnogu ne`nost i toplina

LIRSKI - {to e ispolnet so ~uvstva, emocii

LOVO^UVAR - ~ovekot {to gi ~uva `ivotnite od lovokradci

LOGI^KA - {to ima smisla, razumnost

LOZINKA - dogovoren znak, taen zbor {to slu`i za raspoznavawe

LOTARIJA - igra na sre}a so izvlekuvawe na numerirani lozovi

QUBOPITNO - so interes za novi znaewa

MANGUP/^E - toj {to e palav, itar, snaodliv, skitnik, bezrabotnik

MATURANT - u~enik vo zavr{na godina od srednoto obrazovanie

MA]EA - `ena na tatkoto {to ne gi rodila decata, tuku gi zateknala

MEDIATEKA - biblioteka vo koja del od knigite se snimeni na CD i

istite mo`e da se ~itaat vo bibliotekata

ME\A - linija {to razdeluva dve nivi ili dva imota; granica

METEOROLOGIJA - nauka za vremenskite pojavi i promeni

MIGUM - za mig, za ~as

MIRODIJA - trevka ili za~in {to se dodava vo jadeweto

MNO[TVO - golem broj, golemo koli~estvo od ne{to

MOV - rastenie {to raste na severnata strana na korata od drvjata

MODAR - nijansa na sinata boja

MOLE@LIVO - so molben glas

MOLSKAVI^NO - brzo kako molwa

MOMI^KA (vo nekoi zapadni govori) - devojka

MUDROST - golema pamet, dosetlivost

MUSLIMAN - pripadnik na muslimanskata religija

NADMINE - da se izbori so ne{to, da mu odolee

NAIZMENI^NO - se slu~uva povremeno vo opredelen ritam

NAJRACIONALNO - najkorisno, najrazumno

NAMAMUVA - privlekuva

172

NAPEVI - melodii, pesni {to se peat

NEBARE - kako da, kako da e

NEVOLA - maka, nesre}a, golema te{kotija

NERANIMAJKO - lo{, ne~esen, rasipan ~ovek

NERACIONALNO - nerazumno, neekonomi~no, neobmisleno

NOTES - bele`nik, mala tetratka

OBO@AVATELI - lica {to obo`avaat nekogo, qubiteli, privrzanici

OVEN - ma`jakot na ovcata

OGLAS - soop{tenie istaknato na vidno mesto

OKUPACIJA - osvojuvawe, zazemawe tu|a teritorija

OPCU - go izrazi svoeto nezadovolstvo so vulgarni zborovi

OSOZNAVAJ - stanuvaj svesen za ne{to

OFAJDIL (se) (turcizam) - dobil nekakva korist

PADINA - plitka dolinka me|u dva brega

PALAVO - nemirno, besno

PARALIZA - bolest {to doveduva do nesposobnost za dvi`ewe

PASTORKA - zateknata }erka na ma`ot

PARTIZANI - borec, u~esnik vo Narodnoosloboditelnata borba

za vreme na Vtorata svetska vojna vo Jugoslavija

PERIOD - vremenski razdel vo koj se slu~uva ne{to; vreme od - do

PLAMNUVA - po~nuva da gori odedna{; nenadejno do`ivuva

silno ~uvstvo

PLAN - skica, opredelen red za pretstavuvawe; zamisla, namera

za izvr{uvawe na nekoja rabota

PLOT - ograda od prepleteni pra~ki

PLO^NIK - trotoar, osobeno poplo~en so plo~ki

POVOD - pottik da se prezeme ne{to

POKAJA (se) - si ja prizna gre{kata i izrazi `alewe

POLJANKA - po{iroko ramno zemji{te so niska treva

POLNOLETSTVO - vozrast koga se dobivaat spored zakon site

prava i dol`nosti

POSTOJKA - patna stanica

POTERA - grupa {to goni nekogo za da go fati

POTKA@UVALO - onoj {to potka`uva, {to kodo{i

PRA[UMA - gusto obrasnat i neprooden predel vo tropskite

oblasti

PREGRAB - pregratka, pregrnuvawe; ne{to {to mo`e da se nosi

naedna{ so dvete race

173

PREDANIE - usno prenesuvawe od koleno na koleno na nastani

od minatoto, istorijata, `ivotno iskustvo

PREDANOST - vernost, privrzanost

PREMRE - po~uvstvuva golem strav, pripadna

PRESIPNAT - zasipnat

PRESTAN - prekin, zastoj.

PRIKOVANO - vko~aneto, nepodvi`no

PRINC - sinot na kralot, carot, vladetelot

PROPADILO - izbrkalo

PROROK - ~ovek {to ja pretska`uva idninata

PROSTRANA - {iroka

PRO[KA - prostuvawe

PUBERTET - polovo zreewe na ~ovekot, premin od detstvo vo

mlade{ka doba

RAMNODU[NO - bez ~uvstva

RASPRAVA - diskusija za odredena tema

RASPRAVIJA - karanica

RAFT - polica

REDUM - so red

REKORDI - najgolem uspeh postignat vo ne{to, obi~no vo sportot

REPREZENTACIJA - izbrani pretstavnici, najdobri od najdobrite

RODINA - tatkovina, zemjata vo koja si se rodil

RONKA - tro{ka, sitno del~e od ne{to, obi~no od leb

SAEM - masovno izlo`uvawe na stoka, proizvodi (Saem na knigata)

SANTA MRAZ - ogromno telo od mraz {to plovi po okeanite

SIMPATIJA - li~nost {to ni se dopa|a pove}e od drugite

SIPE[E - obilno istura{e

SKAMENETI - zdrveni, zbuneti, ne reagiraat nikako

SNEVESELENO - bez veselba, ta`no

SOVR[EN - bez nieden nedostatok, bez gre{ka

SOJKA - vid ptica-pevica

SOFRA - trpeza, masa

SPLOTENOST - edinstvenost, slo`nost

SPOKOJSTVO - mir

SPRA[TI - odedna{ brzo izbega

STAV - svoe mislewe

STAVA - telo, dr`ewe

174

STAPISA (se) - se zdrvi, se uko~i

STOLB - vertikalna potpora; val~est trup od kamen, drvo ili metal

STOMNA - zemjen sad za voda

TEGOBI - te`ini na du{ata, maki, stradawa

TEST - proverka na znaewata

TETERAVEJ]I (se) - ni{aj}i (se)

TITULA - obele`je {to stoi pokraj imeto, za stepenot na nau~nata

polo`ba (profesor, doktor, magister i sl.) ili po~esna

polo`ba vo op{testvoto (grof, baron, vitez)

TOLERANCIJA - strplivost, popustlivost, podnoslivost na tu|ite

mislewa

TOLPA - mno{tvo narod

TRAKATANCI - nepotrebni, neva`ni predmeti, drangulii

TREPET - vozbuda

TURNIR - sportsko natprevaruvawe so pogolem broj u~esnici

UGAR - neizorana niva

UKAZ - naredba, odluka na {efot na dr`avata ili na vladata

UKORUVA - osuduva ne~ija postapka

FAJDE - korist, dobivka

HIMNA - sve~ena pesna

CIVILIZACISKI (napredok) - {to pripa|a na civilizacijata,

na visokiot stepen na razvoj na

op{testvoto

CIMKA - pla~e so prigu{en glas

CIRKUS - scena so akrobatski i gimnasti~ki priredbi vo koi

u~estvuvaat lu|e i `ivotni

^ESTITAWE - izrazuvawe dobra `elba, poraka

^UMA - te{ka zarazna bolest, kolera

XARAT (se) - vtren~eno gledaat vo nekogo ili ne{to

XITNI - frli

[LEM - metalna kapa za za{tita na glavata na vojnici, rudari i sl.

[TAFETNO (~itawe) - ~itawe po delovi: naredniot prodol`uva

tamu kade {to zastanal prethodniot

[TEDRO - izobilno, dare`livo

[TRAKA - ispu{ta ostar neprekinat zvuk

175

SODR@INA

^EKORAM GORDO NA PATEKATA DOLGA DEVET MESECI

SEPTEMVRISKI NAPEVI (Gligor Popovski)............................................................ 5JAZIKOT KAKO NAJSOVR[ENO SREDSTVO ZA OP[TEWE................................... 7MOJATA TATKOVINA (Qiqana Atanasova)................................................................ 8[TO LI ZBORUVAAT? (Sne`ana Kirini})................................................................ 10SIGNALI I SIMBOLI (ZNACI) KAKO SREDSTVO ZA OP[TEWE....................... 13SON^EVINA (Vol~e Naum~eski) lirska i patriotska pesna................................. 14LO[I ZBOROVI (Van~o Polazarevski).................................................................... 16ZVU^NI I BEZVU^NI SOGLASKI.............................................................................. 19POTKA@UVALO (Bistrica Mirkulovska)................................................................. 20ESEN E (Stojan Tarapuza)............................................................................................ 22

ZNAEWETO ME VODI NAPRED

[TO NI DONESE ESENTA (Kiro Donev)................................................................... 23FILM - TEATARSKA PRETSTAVA.............................................................................. 25^UDEN ^ITATEL (Kiro Donev) humoristi~na pesna................................................ 26OD DOKUMENTOT (DEKLARACIJATA) ZA PRAVATA NA DECATA.......................... 28GOLEMI POUKI OD MALITE PRIKAZNI................................................................. 30ZBIRNI IMENKI......................................................................................................... 31PATUVAJ (Ivanka Manasijevi}).................................................................................. 32PRISVOJNI PRIDAVKI.............................................................................................. 34BROJNI PRIDAVKI..................................................................................................... 35ZAPLAKALO E MARIOVO ZA \OR\I SUGARE (epska narodna pesna).................. 36NESRE]NATA KNIGA ([tefanija Naxen)................................................................. 38GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM STEKNATITE ZNAEWA............................... 41

ISTRA@UVAM I DOZNAVAM

TATKOVOTO PISMO (Gorjan Petrevski).................................................................. 43NOVI DRUGARKI (Kiril Temkov).............................................................................. 46AJDE DA SE SAKAME (Tome Smolarski)................................................................... 48VO LAVIRINTOT OD LEKTIRI (Kiro Donev)........................................................... 50KAKVA BESRAMNOST (Kolina Kuba) biblioteka.................................................... 52PELISTERSKI O^I (Apostol Pop Jovanovski) ...................................................... 54PLUSKO I MINUSKO (Radovan Pavlovski)............................................................. 56POKAZNI ZAMENKI..................................................................................................... 58SEGA[NO VREME......................................................................................................... 59

176

PUBERTET (Jovan Strezovski)................................................................................... 61VE@BI ZA RASKA@UVAWE....................................................................................... 63

PODARI QUBOV

SNEG (Jordan Dobreski).............................................................................................. 65MINATO VREME........................................................................................................... 67DEVOJ^ETO I DVANAESETTE MESECI (Narodna prikazna)................................ 68KOMARECOT I PAJAKOT (Melegari)........................................................................ 70NO] KOGA PA\AA YVEZDITE (Makedonka Jan~evska)............................................ 72DECATA PODARUVAAT NAJISKRENA QUBOV......................................................... 75GLAGOLI VO IDNO VREME......................................................................................... 76NEZASLU@ENIOT PODAROK (Fejzi Bojku) - govor na pisateloti govor na likovite...................................................................................................... 77SRE]NA NOVA (Gligor Popovski).............................................................................. 80VE@BI ZA OPI[UVAWE............................................................................................ 82TEST - JAZIK............................................................................................................... 83VE@BI ZA ZIMSKIOT RASPUST............................................................................. 84

PRIJATELOT SO PARI NE SE KUPUVA

MRZLIVATA SOPRUGA (Makedonska narodna prikazna)........................................ 85NASEKADE PRAZNIK (Narodna pesna) obi~ai......................................................... 86SE POJAVIL ^UDEN ^OVEK (Van~o Nikoleski) - roman za deca......................... 88VIDOVI RE^ENICI SPORED SOSTAVOT................................................................ 91PROSTA RE^ENICA..................................................................................................... 92HARI POTER I ODAJATA NA TAJNITE (Xoan K. Rouling)...................................... 94OD [TO SE PLA[I STRAVOT (Tome Arsovski)...................................................... 96FEVRUARI (Vidoe Podgorec)..................................................................................... 98^ISTOTATA E POLOVINA ZDRAVJE (Nenad Xambazov)......................................... 99SLO@ENA RE^ENICA............................................................................................... 102EMIL I DETEKTIVITE (Erih Kestner)................................................................... 103[TURECOT I MRAVKITE (Gligor Popovski) - basna............................................ 106

MOJOT USPEH - MOJOT SIGUREN OD VO IDNINATA

KINISALA MOMA @ELKA (Makedonska narodna pesna)...................................... 109^IJA MAJKA E NAJGOLEMA (Gorjan Petrevski)..................................................... 110MALO I GOLEMO........................................................................................................ 112EKO - AKCIJA (Qiqana Atanasova)....................................................................... 114DIREKTEN I INDIREKTEN GOVOR......................................................................... 116

177

INTERPUNKCISKI ZNACI KAJ DIREKTNIOT GOVOR: DVE TO^KI, TIRE I NAVODNICI........................................................................... 117[ESTIOT ^LEN (Velko Nedelkovski).................................................................... 118MAGARETO [TO JADELO GRAV (Makedonska narodna prikazna)........................ 121KOPNE@ (Jovan Strezovski).....................................................................................122POLSKO U^ILI[TE (Ali Akba{)............................................................................ 124IZVESTUVAWE - (baletska - teatarska pretstava)............................................. 125GI PROVERUVAM I GI UTVRDUVAM STEKNATITE ZNAEWA.............................. 126

IDNINATA NA PLANETATA ZAVISI I OD MENE

CARICA - JAGLIKA (Aleksandar Kujunxiski)........................................................ 127DI[EWE NA AUSPUH (Van~o Polazarevski)......................................................... 128MALATA SAMOVILA (Slovene~ka narodna bajka)................................................. 130APRIL (Vidoe Podgorec)........................................................................................... 133GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE IMIWA NA DR@AVI, NIVNI @ITELI, NARODI, GRADOVI, SELA, OBLASTI I NIVNITE @ITELI................................................................................................. 134GOLEMA BUKVA PRI PI[UVAWE NA PRAZNICI ^IE IME E NAPI[ANO SO BROJ (CIFRA)................................................................................ 135GOLGETER (Velko Nedelkovski).............................................................................. 13622 APRIL - DEN NA PLANETATA ZEMJA (Ante Pelivan).................................... 138PIPI DOLGIOT ^ORAP (Astrid Lindgren)............................................................ 140BEZ DECATA (Nenad Xambazov)................................................................................ 143KO[ULATA NA SRE]NIOT ^OVEK (Italo Kalvino)............................................ 144JAZOVECOT I ZAJAKOT (Narodna basna)............................................................... 146

JAS MO@AM MNOGU

UBAVO E VO MAJ (Petko Domazetovski)................................................................. 147GORO LE GORO (Makedonska narodna pesna)......................................................... 148SITE MAJKI SE TAKVI (Stojan Tarapuza)............................................................. 150GOTVA^OT METODIJA (Vasil Mukaetov)................................................................ 152VOLKOT I VERVERI^KATA (Ezop)........................................................................... 154SKRATENICI.............................................................................................................. 155CRVENI U[I (Nada Zekmanova - Jakimova).......................................................... 156PRIKAZNA ZA GALEBOT AR^IBALD (Vlado Dimovski)........................................ 158POSLEDEN ^AS (Slavka Maneva)............................................................................ 160GODI[EN TEST.......................................................................................................... 164GO PRELISTUVAM MOJOT U^EBNIK...................................................................... 165]E POBARAM I ]E PRO^ITAM ............................................................................... 166OD NEPOZNATITE ZBOROVI OFORMIVME RE^NIK ......................................... 169