MANASTIR I CRKVA SV. MIHAILA NA PREVLACI1

Predrag Malbaša

istraţivaĉ savjetnik

I

U nizu brojnih zakljuĉaka koji su se duboko ukorijenili u našoj istoriji, danas bi se teško bez

prave i kvalitetne rasprave, mogle izdvojiti i provjeriti one teze, koje su se zasnovale na mitološkim

osnovama i utvrdile amaterskim metodama. Metode na osnovu kojih su donošeni odreĊeni

zakljuĉci, nekritiĉko prihvatanje istih i njihovo kasnije prenošenje u nauĉnim radovima, mogu se

dobro ilustrovati kroz primjer utvrĊivanja mjesta osnivanja Zetske episkopije.

Interesovanje za ovo pitanje, još 1844. godine pokazao je Pavel Šafarik, koji je iz Praga

preko Jeremije Gagića, ruskog vicekonzula u Dubrovniku, molio tadašnjeg crnogorskog vladiku,

Petra II Petrovića Njegoša da mu odgovori, gdje je bila stolica Zetske episkopije ''koja je bila

ustanovljena kraljem Stefanom i Savom''.

Odgovor na ovo pitanje nalazimo kod Gerasima Petranovića u ''Istorijskom pregledu o

pravoslavnoj crkvi u Boki-Kotorskoj'', gdje se kaţe: ''Stolica Episkopa zetskog, po ustanovi prvog

osnovatelja njenog bijaše s početka, pa kroz duţe vrijeme u znamenitom Manastiru Arhistratiga

Mihajila u Kotorskom zalivu, na ostrvu Prevlaka, na dnu grbaljskog polja''. Ovaj zakljuĉak je

izveden, piše dalje u Šematizmu ''Na osnovu Ţitija sv. Save, napisanog od njegovog učenika

Domentijana'', u kojim izriĉito stoji: ''Pri Crkvi Arhanđela Mihaila blizu Drepa''. Autor teksta

pozvao se i na crnogorskog vladiku Vasiliju Petrovića, smatrajući da je on najbolje mogao znati

gdje je bilo mjesto osnivanja Zetske episkopije.

Ova teza našla je svoje ĉvrsto utemeljenje u tekstovima arhimandrita Nićifora Duĉića, u

kojima on zakljuĉuje da je stolica Zetskog episkopa bila u Manastiru ArhanĊela Mihaila na

Prevlaci. Duĉić naglašava da je ova tvrdnja potkrijepljena takvim faktima koji ne podlijeţu nikakvoj

sumnji. U djelima krtoljskog uĉitelja Mladena Crnogorĉevića dobija se niz vaţnih podataka o

poluostrvu Prevlaka. On piše da narodna tradicija pamti kako je hram namijenjen saboru ArhanĊela

Mihaila osnovan ''od srpskih velikaša za Prvovjenčanog kralja'', a porušen od Mleĉića 1441.

godine. Mladen Crnogorĉević takoĊe pominje Pavla Roviskog i Ivana Jastrebova koji su osporavali

mogućnost da je na Prevlaci bilo mjesto gdje je osnovana Zetska episkopija.

Poslije i objavljivanja knjige Vasilija Markovića ''Pravoslavno monaštvo i manastiri u

srednovjekovnoj Srbiji'' 1920. godine, bavljenje ovom problematikom jenjava a teze iz ove knjige

kao fakte prenose u svojim radovima uglavnom svi istraţivaĉi koji se bave ovim pitanjem.

Markovićev tekst vezan za Prevlaku glasi: ''Pri Manastiru Arhanđela na Prevlaci, malom

ostrvcu Stradioti, u Kotorskom zalivu, nalazimo Katedru Zetskog episkopa. To je današnje ostrvce

pokriveno voćnjacima, maslinjacima i vinogradima, srednje od tri ostrva, koja se pruţaju ispred

starih slanica na Prevlaci. Ovaj podatak je Vasilije Marković preuzeo kako piše u napomeni, od

Crnogorĉevića a po citatu Jireĉeka iz ''Istorija Srba''. Podatak je naravno netaĉan i vjerovatno je

greška u prevodu Jireĉeka. Stradioti, (Gabrio, Školj), sadašnje je ostrvo sv. Marko, gdje se nalaze

ostaci pomenute Crkve sv. Gabrielis, koju pominje i pop Dukljanin.

Marković u svom djelu dalje navodi: Ovo je prvi poznati slučaj, da se pravoslavni manastiri

javljaju u Srpskom pomorju. Malo je vjerovatno, da je koji grčki ili slovenski manastir postojao u

1 Preblacha, Previlacha, Prevlacha, Privilaqua, Tomba, Tombe, Tumba, Traiectus, Ostrvo cvijeća.

Poluostrvo Prevlaka nalazi se u Boki na juţnoj strani Tivatskog zaliva. Na sjeverozapadnoj strani poluostrva nalaze se

ostaci Manastira i ruševine Crkve sv. Mihaila, zakonom zaštićene, kao kapitalni istorijski i arheološki lokalitet Crne

Gore. Poluostrvo Prevlaka nosi taj naziv jer ga je ranije sa kopnom spajao uski, niski i kratki prijelaz ili prevlaka. Sama

rijeĉ tomba ili obiĉnije tumba, latinski je oblik imenice koja je nastala prema grĉkoj Τύμβος ili Τύμβά, koja znaĉi

humka, posebno grobni humak a i sam grob. U srednjem vijeku Prevlaka se nalazi i pod latinskim nazivom Traiectus, I.

Ostojić, Odakle benediktinskom Manastiru na Prevlaci u Boki naziv de Tombe?, Historijski zbornik XXV-XXVI,

Zagreb 1972, 491-500. Od 1968. godine, Prevlaka postaje ekskluzivno vojno odmaralište sa nazivom Ostrvo cvijeća.

Poĉetkom devedesetih ovo ljetovalište dobija funkciju izbjegliĉkog naselja.

Pomorju prije srpskih osvojenja. Manastir je, međutim, postojao i prije kao katolički. Pominje ga

Dukljanin, koji priča kako su Kotorani na ovom ostrvcu, ''in insula quae S. Gabrielis dicitur'', ubili

po pogibiji dukljanjskog kneza Vladimira njegova strica Dragomira. Ovaj se bio sklonio u crkvu,

ali Kotorani razvališe krov i ubiše ga kamenjem i gredama. Ovaj stari Manastir ili je početkom XIII

vijeka zapustio, ili ga je tada Sava oteo od katolika.

Ostrvo na kome je Manastir, bio je svojina Kotorske episkopije, kako se vidi iz jedne papske

povelje od 1346. godine. Stoga su ga Kotorani neprestano za sebe reklamirali. Ima više kotorskih

povelja u kojima se predstavlja, kako su oni osnivači toga Manastira i kako im ga je, potvrdio zetski

kralj Đorđe. Najstarija od ovih povelja je ona kralja Radoslava od 15. jula 1230. godine, kojom se

Kotoranima potvrđuje sve ono, što im je bio dao zetski ''kralj Đorđe'', između ostalog i ''Crkvu

Arhanđela na Prevlaci, čiji su pravi osnivači Kotorani''. Ovo se docnije ponavlja i u dvije vrlo

sumnjive Dušanove povelje. Isto se tako i u Kotorskom statutu navodi ovaj Manastir kao kotorski''.

Po Konstantinu Jirečeku, ovo je mjesto isprva 15 vijeka, mjesto dotadašnjeg Grblja, pošto

su Kotorani u 15 vijeku ţeljeli da prisvoje Manastir. Na Prevlaci je po Jireĉekovom mišljenju

trebalo taţiti ''dioklitski grad Novigrad'', koji spominje Konstantin Porfirogenit. U Ugovoru o

predaji Kotora Mlečanima iz 1421. godine, nema nikakva pomena o ovome Manastiru, što znači da

ga Kotorani tada nijesu drţali. Od vremena Save, kada je ovdje osnovana episkopija, ''u

dioklitskom Pomorju, v hramu arhistratiga Mihaila'', pravoslavni Manastir se odrţao sve do kraja

samostalnosti''.

U svojoj istorijskoj raspravi ''Prevlaka'', Ivo Stjepĉević, je iskljuĉio mogućnost da je to bilo

mjesto gdje je Sava Nemanjić osnovao Zetsku episkopiju. Primijetio je da se na Prevlaci nije

pronašao ni jedan nadgrobni spomenik koji bi se odnosio na nekog Zetskog episkopa. Izgradnju

Manastira i Crkve on je pripisao Kotoranima za potrebe benediktinaca. Stjepĉević je Crkvu sv.

Mihovila blizu Drepa, kao i neki drugi israţivaĉi, traţio u okolini Podgorice, navodeći da se u

blizini Zlatice nalazi predio Drpe. Za razliku od autora koji su u potpunosti negirali vezu Zetskih

episkopa i mitropolita sa Prevlakom, Stjepĉević je izloţio podatke iz Kotorskog arhiva koji tu vezu

nepobitno dokazuju. Na kraju svoje opseţne studije, Stjepĉević demistifikuje i tzv. narodna

predanja o rušenju Manastira.

Prevlakom i Manastirom nastavili su i tokom 20. vijeka da se bave brojni istraţivaĉi, a u

više navrata su obavljena i arheološka istraţivanja.

Mada po pitanju mjesta osnivanja Zetske episkopije u starijoj literaturi postoje opreĉna

mišljenja, u svim relevantnim nauĉnim izdanjima koja su tretirala ovu temu, preovladava mišljenje

da je Prevlaka mjesto gdje je sv. Sava osnovao Zetsku episkopiju, da je taj podatak sastavni dio

njegove biografije i da je Episkopija i kasnije Mitropolija bila na Prevlaci sledećih 200. godina.

TakoĊe u izdanju Zaviĉajnog muzeja Herceg Novog i Manastira ArhanĊela Mihaila na

Prevlaci, objavljen je 2000. godine Katalog izloţbe ''Riznice Manastira Prevlake'', uraĊen kao i

sama izloţba pod blagoslovom mitropolita Amfilohija.

Izloţba je, kako stoji u Katalogu, nastala kao sinteza dotadašnjih znanja o ovom lokalitetu i

kao rezultat arheoloških istraţivanja zapoĉetih na Prevlaci 1996. godine. Cilj ovih arheoloških

iskopavanja, po autorima izloţbe, nije samo nauĉna radoznalost, već ţelja da se Manastir obnovi u

cjelini, ''a da pri tome ne nestane baština naših predaka i njihova djela''.

U Katalogu izloţbe iznešen je zakljuĉak da se gradnja hrama ArhanĊela Mihaila veţe za

poĉetak a rušenje za sredinu 9. vijeka, koji se desilo u vrijeme Saracenskih pohoda na ove krajeve.

Manastir je napušten sredinom 9. vijeka i od tada se on i pominje kao ''tumba'' to jeste ruševina.

Autori potvrĊuju da je Sava Nemanjić, arhiepiskop srpski, osnovao 1219. godine Zetsku episkopiju,

''U razrušenom pa obnovljenom Manastiru svetog Arhanđela Mihajila u Kotorskom zalivu na

ostrvu Prevlaci koji se nalazi na dno grbaljskog polja''. U vrijeme Stefana Prvovjenĉanog, ''svakako

po izboru Save'', obnavlja se ovaj ''Vizantijski manastir'' i u njemu se za prvog Zetskog episkopa

postavlja Ilarion, jedan od najuglednijih monaha Hilandara.

Osim ovih, iznosi se i niz veoma interesantnih i za javnost dosada nepoznatih podataka. Iz

njih saznajemo da je apostol Pavle liĉno, ili preko svojih uĉenika, osnovao prvu hrišćansku

zajednicu, Crkvu, u oblasti današnje Crne Gore. Da su na Prevlaci u periodu od 7 do 9. vijeka pored

vizantijskih boravili i srpski monasi koji su pravoslavlje prenosili ĉak do Rusije i na kraju navodi se

kako je ovaj Manastir prosijao slavom kada je 70 prevlaĉkih monaha otrovano i muĉeniĉki

skonĉalo, te da se mošti prevlaĉkih muĉenika nijesu sluĉajno pojavile 1994. godine.

Srpska pravoslavna crkava, osim što je na sebe preuzela sve duhovne prerogative

pravoslavnog stanovništva, takoĊe se stavila u ''odbranu'' i upravljanje ne malog bogastva koje se u

Crnogorskoj crkvi nagomilavalo poslednjih vjekova. Ova crkvena organizacija i njeno sveštenstvo,

takoĊe su preuzeli i ulogu istraţivaĉa i tumaĉa crnogorske prošlosti. Zaobilazeći ĉinjenicu da nema

trajanja bez mijenjanja i identiteta bez razlika, svoja su uvjerenja zasnovali na stavu, da je

poznavanje crnogorske prošlosti, dostiglo stupanj na kojem treba da stane i da je svako dalje

proĉavanje, naroĉito slovenske Duklje jeres. Ĉinjenica da je u jednom dijelu Crne Gore zadnjih 20.

godina došlo do polarizacije hrišćana pravoslavaca na ĉlanove zajednice i na Crkvu kao instituciju,

daje ovoj problematici sasvim drugu dimenziju, pa sam u svojoj knjizi Dva Crnogorska Manastari

dao moje viĊenje i tumaĉenje Prevlaĉkog manastira.

II

Sve srednjovijekovne biografije, ljetopisi, rodoslovi i hronografije, koje su pisali sveštenici,

napisane su onako kako na istorijske pojave gleda Crkva. Za potpunu prevlast teološke

interpretacije ĉovjeka, kosmosa i istorije, trebalo je da od pojave hrišćanstva protekne nekoliko

vijekova. Ova prevlast zapoĉela je tek Justinijanovim Aktom 529. godine, kojim je zatvorio sve

filozofske škole u Atini, a postala potpuno dominantna u srednjem vijeku.

Po crkvenim knjigama, vlast dolazi sa neba i daje se kome Bog hoće a sveštenstvo je

posrednik izmeĊu Boga i ljudi, sve pojave ili su došle od Boţije volje ili pakosti Satanine. Filozofija

je u helenistiĉko-rimskom periodu pokušavala dati realno rješenje ĉovjekovog postojanja u svijetu i

prirodi, dok je hrišćanska filozofija postavila viši smisao ţivota, izvan svijeta i prirode, koji se

nalazi u Bogu kao jedinom idealu. Bitne razlike ove dvije filozofije su imale i u metodi širenja

svojih ideja. U antiĉko doba svaki filozof je svoje mišljenje nastojao nametnuti, sposobnošću svog

izlaganja i naĉina dokazivanja. U evropskom hrišćansko-feudalnom društvu to nije bilo tako,

mišljenje je bilo pod kontrolom Crkve koja je srednjevijekovnoj filozofiji stotinama godina

uskraćivala slobodno mišljenje.

S toga najvaţnije mjesto u istoriji društva u ovim biografijama zauzimaju opisi carskih loza

i lica iz dinastija, a glavno dešavanje u biografijama je zidanje crkava. Osnovno naĉelo u ţivotu je

vjera, tako da ta rijeĉ i rijeĉ zakon u osnovi znaĉe isto. Tako se pri opisu vladara ma kakvi oni bili,

samo ako su dobri prema Crkvi, uvjek istiĉe njihova blagoĉastivost i hristoljublje. Ipak, u ovim

biografijama ima najviše istorijskih podataka, koji su i pored evidentnih nedostataka sluţili kao

osnovni izvor svim docnijim istorijskim spisima.

O Domentijanu, biografu sv. Save, i njegovom ţivotu nema mnogo podataka. On je

Biografiju sv. Save završio po beĉkom rukopisu 1243. a po petrogradskom 1253. godine, što je

nekih 8. ili 18. godina poslije Savine smrti (1174-1235/6). Iz biografije se jasno zakljuĉuje da

Domentijan nije samo sakupljao podatke o sv. Savi već da je sa njim bio blizak. Da je Domentijan

bio poštovan, vidi se po tome što je bio izabran za duhovnika cijelog hilandarskog bratstva i kao

takav se pojavljuje 1263. godine. To je u kaluĊerskim redovima vrlo visoka ĉast i duţnost, koja

iziskuje mnogo lijepih osobina; mudrost, znanje, puno takta. Ţivot sv. Save od Domentijana je

prava i najopseţnija biografija stare srpske knjiţevnosti. Ona obuhvata cijeli ţivot Save Nemanjića,

pa nastavlja priĉanje i o dogaĊajima poslije toga, opisujući i prenos njegovog tijela iz Bugarske u

Srbiju. Domentijan u Ţivotopisu sv. Save i sv. Simeona piše da je Sava Nemanjić osnovao veliki

broj manastira ali ne navodi njihova imena, što jednostavno reĉeno znaĉi da je pozivanje na njega

kada je u pitanju mjesto osnivanja Zetske episkopije apsolutno netaĉno.

Domentijan, Duklju pominje samo u onom veoma ĉesto pogrešno citiranom dijelu, koji se

odnosi na Stefana Nemanju, gdje kaţe: ''I dodade ka zemlji otačestva svoga mnoge zemlje od

oblasti grčkoga carstva, i silom Boţijom i pospješenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje,

kao što je prije veliki Mojsije krsnim oruţjem srušio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju,

otačestvo i rođenje svoje, istinsku đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove

sazidane od njih razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo ne nazva se više tamo

u oblasti toj, a narod koji je u njima, sačuva nepovrijeđen, tako da je sa strahom sluţio njegovoj

vladavini''.

Da li zbog obimnosti Domentijanovog ţivotopisa ili zbog mišljenja da gomile rijeĉi ne kaţu

uvijek pravi smisao, ovaj se ţivotopis nije dopao svima u srednjem vijeku pa je već krajem 13 ili

poĉetkom 14. vijeka jedan drugi hilandarski monah, Teodosije, osjetio potrebu da Domentijanovo

djelo iz temelja preradi i uĉini kraćim i ĉitkijim. On je iz liĉnih pobuda ili na poziv Crkvenog sabora

kojem se u uvodu obraća za pomoć, preradio Domentijanov rad ''ali tako da ni kamen na kamenu od

stare zgrade nije ostao''. Teodosije je u tekstu izostavio podatak da je Sava krunisao brata Stefana

krunom koju je dobio od Pape i vjerovatno se u ovom detalju kriju neke od pobuda prerade

Domentijanovog djela.

Iz nekog razloga koji se samo moţe naslutiti, Teodosije je u zaglavlju teksta stavio, Ţitije sv.

Save skazano Domentijanom a spisano Teodosijem. Tako je i Đura Daniĉić dva puta izdavao Ţivot

sv. Save i to 1860. i 1865. godine. U poĉetku on je mislio da je prvi kraći tekst djelo Domentijana,

pa ga je kao takvog i objavio. Kada je kasnije uvidio grešku ponovo je izdao pravo Domentijanovo

djelo 1865. godine, ali je u knjigama i ovaj kraći rad ostao zabiljeţen takoĊe kao Domentijanov što

je u principu znaĉi i veću konfuziju kod onih koji su koristili ovu biografiju. Bez obzira na to ni u

Teodosijevom djelu apsolutno nema i ne postoji podatak gdje je Sava Nemanjić osnovao Episkopiju

u Zeti.

Ovdje treba naglasiti, da je Ţivot sv. Save od Teodosija kao najpopularnije djelo stare srpske

knjiţevnosti saĉuvano preraĊeno u preko 60 rukopisa i svakako da se u nekim novim preraĊenim

ţivotopisima navodi ''Manastir Arhanđela Mihaila kod Drepa''.

Ako se pretpostavi da novi sastavljaĉ nije mogao taĉnije od Dometijana i Teodosija znati

gdje je sv. Sava osnovao episkopije, pojavljuje se mogućnost da je on u svoj rad unio podatke iz

vremena kada je prepravljao ţivotopis, najranije u 14-tom vijeku, ili da je podatak potpuno netaĉan.

Ukoliko bi se ipak prihvatila mogućnost apsolutne taĉnosti ovog podatka, sama informacija

''Arhanđel Mihaila kod Drepa'', ne govori da je to bila Crkva na Prevlaci ili vjerovatnije govori da

je u 14-tom vijeku, sjedište Episkopije bilo na Prevlaci. Ovdje se otvora nerješivo pitanje, zašto se

ostrvo koje svoj naziv nosi dugi niz vijekova, moralo pribliţiti toponimom Drep potpuno

nepoznatim u bliţoj i široj okolini Prevlake. TakoĊe, sama ĉinjenica vezana za istorijat podatka

Dometijan, Teodosije, neko treći, umanjuje autentiĉnost informacije. Realniji je zakljuĉak da

toponim Drep iskljuĉuje mogućnost da je Episkopija bila osnovana na Prevlaci.

Ruski istoriĉar Pavle Rovinski je ''Drep'' traţio na mjestu današnje Podgorice, a Ivan

Jastrebov konkretno u mjestu ''Drep'' kod Zlatice u blizini Podgorice.

Boţidar Šekularac, a kasnije i Dragica Đurašević Miljić, Crkvu i Manastir sv. Mihaila ''blizu

Drepa'', sa sigurnošću nalaze u istoĉnom dijelu Podgorice koji danas nosi naziv ''Drpe Mandića''.

Tu na imanju porodice Đeĉević ranije se nalazila monumentalna kapija, pa Dragica Đurašević

Miljić, upućuje na nuţnost arheoloških iskopavanja u cilju dobijanja dodatnih podataka.

O toponimu Drep u našoj literaturi nalazimo samo jednu bilješku u ĉasopisu Prosveta, koju

je napisao kosorski sveštenik Pavle Petrović. U tom ĉlanku on piše kako na obali Male rijeke i

Moraĉe, kod njihovog sastava leţi lijepo polje koje se u staro vrijeme zvalo ''Dretva''. Kasnije pošto

je na tom mjestu podignut Manastir Uspenja Presvete Bogorodice, ovo je polje dobilo naziv

GospoĊino polje. Onaj dio polja koji nije pripao tom Manastiru i dalje je zadrţao svoje staro ime

Dretva. Blizu Dretve, diţe se jedno uzvišenje koje se zove Gradac. Na tome mjestu postoji nekakva

graĊevina od suhozida gdje su pronaĊeni komadi od zemljanih sudova. Odavde je po predanju

''Manastir'', sticajem nekih okolnosti, prenešen na GospoĊino polje kod Bioĉa, a sa toga mjesta

ponovo u Duge. Po drugoj varijanti predanja, ovo mjesto je vezano za lokaciju zvanu Crkvine u

istom selu, ispod kuće Dimitrija Petrovića. Sadašnja Crkva u Manastiru Duga podignuta je 1755.

godine na mjestu starije graĊevine.

Prilikom arheološkog rekognosciranja opštine Podgorica registrovani na imanja Branka

Petrovića u selu Kosor, ostaci starih zidova raĊenih u suhozidu. Zbog gustog rastinja, mahovine i

obilja korova, tom prilikom, nije bilo moguće pratiti zidove i izvršiti uvid o kakvim se

arhitektonskim ostacima radi.

Mora se naglasiti da ne postoji ni jedan pisani trag koji bi upućivao na zakljuĉak da se

Zetska episkopija nalazila na podruĉju Podgorice. Ova ĉinjenica ipak ne upućuje na pomisao da

okolina Podgorice i neki lokalitet konkretno iskljuĉi kao moguće mjesto osnivanja Episkopije već

navodi na zakljuĉak da se Zetska episkopija na podruĉju Podgorice nalazila samo par desetljeća.

Iz vremena Savinog rada na organizaciji arhiepiskopije, postoji veoma malo podataka o

episkopima i episkopskim centrima. Postoji samo jedan izvor na osnovu kojeg se mogu ustanoviti

neke prve episkopije Srpske crkvene organizacije iz 1220. godine. Razliĉita su mišljenja koliko je

Srpska crkva imala episkopija prilikom svog osnivanja 1220. godine. U svojoj studiji Marija

Janković zakljuĉuje da je pored Arhiepiskopije sa sjedištem u Ţiĉi, Srpska crkva imala 10

episkopija; Rašku, Zetsku, Humsku, Hvostansku, Topliĉku, Budimljansku, Dabarsku, Moraviĉku,

Prizrensku i Lipljansku. Ovaj izvor, saĉuvan u prepisu iz XV vijeka, zove se u nauci, Hrisovulja sv.

Save i Prvovjenčanog kralja Stefana, Mjesta srpskih episkopija.

Sasvim izvjesno su ovi podaci naveli Mariju Janković, da u svom radu iznese rezervu o

mjestu osnivanja Zetske episkopije, kao i gdje se i od kada na nekom mjestu nalazila. Sa druge

strane ona kaţe ''Jedino stari srpski rodoslovi izričito govore da je arhiepiskop Sava ustoličio

episkopa u Dioklitskom primorju i odredio hram sv. Arhanđela Mihaila za episkopsko sjedište''.

Ĉinjenica koju navodi Marija Janković, da brojni srpski rodoslovi i ljetopisi donose podatke

gdje je sv. Sava osnovao prve episkopske crkve, ne moţe biti dovoljna da se iz dostupnih podataka

tvrdi da je Zetska episkopija osnovana na Prevlaci. Suprotno tome bliţa je istini tvrdnja da ovi

ljetopisi unose niz nedoumica.

Kao dobar argument za ovu tvrdnju svakako su ljetopisi i rodoslovi objavljeni u radu Stari

srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927, Ljubomira Stojanovića.

U ovoj knjizi nalazi se deset rodoslova, a nazive su dobili kao i ljetopisi ili po mjestu gdje su

pronaĊeni ili po imenu onog istraţivaĉa koji ih je objavio. Ljubomir Stojanović je takoĊe na osnovu

raspoloţivih podataka datovao ove rodoslove.

Najstariji od njih je takozvani Konstantinov rodoslov iz 1431. godine i u njemu nema

podataka vezanih za mjesto osnivanja Episkopija. Ovih podataka nema ni u Ruvarĉevom (1533),

Hadţi-Jovanovom (XVI vijek), Pajsijevom (XVII vijek), Ĉorovićevom (XVII vijek) i

Novakovićevom rodoslovu. Prema Stojanovićevoj podjeli svi ovi rodoslovi osim Pajsijevog

pripadaju kategoriji kratkih rodoslova.

U tri od ĉetiri opširna rodoslova, Karlovaĉkom (1573+), Zagrebaĉkom (XVII vijek),

Vrhobrezniĉkom (1650+), tekst vezan za osnivanje episkopija je identiĉan i glasi: ''Prvoga postavi u

humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u dioklitskom pomorju u

hramu arhistratiga Mihaila''. Rezervi u korišćenju ovih podataka doprinose ĉinjenice da se u svim

rodoslovima pominje 12 episkopija koje Srpska crkva ima tek od poĉetka XIV vijeka. TakoĊe se

uvjek pominju Beogradska i Braniĉevska episkopija koje nije osnovao sv. Sava. Njihovo osnivanje

se veţe za period 1315-1335. godine. Po nekim nesigurnim podacima Marija Janković, n.d.,

zakljuĉuje da su one mogle biti formirane krajem XIII vijeka.

U Pejatovićevom rodoslovu (XVII vijek) ovaj dio teksta glasi: ''U humskoj zemlji u Stonu u

hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Zeti u hramu svetih Arhanđela''.

Ljubomir Stojanović je pored rodoslova objavio i veći broj ljetopisa i uradio njihovu podjelu

na Starije i MlaĊe. Kada se radi o grupi Starijih ljetopisa, autor zakljuĉuje da svi oni potiĉu iz jedne

redakcije, starijeg orginala, nastalog poslije smrti cara Uroša 1371. godine i da je Koporinski tekst

vjeran prepis tog orginala.

U svim ovim ljetopisima se ne navode mjesta osnivanja episkopija.

Dok su svi stariji ljetopisi potekli iz jednog orginala, mlaĊi imaju više redakcija i razvijaju

se svojim obimom do XVIII vijeka. Sastavljajući više redakcija od XVI do XVIII vijeka, njihov se

broj nagomilavao pa Stojanović biljeţi ukupno 42 ljetopisa. Mnogi od ovih tekstova su razliĉiti i

pisani su od druge polovine XVI a ima ih iz XVII i XVIII vijeka. Stojanović je u svom radu

pokušao da sistematizuje ove tekstove i po opštoj ocjeni, uhvatio je glavne korijene po kojima su se

ovi ljetopisi razvijali uspjevši da dokaţe vezu izmeĊu onih Starijih i MlaĊih. MlaĊe ljetopise

podjelio je u tri grupe.

U prvu grupu je svrstao MlaĊe ljetopise, koji poĉinju smrću cara Dušana, zatim je u drugu

grupu svrstao ljetopise u kojima se o Nemanjićima govori u kratkim crtama i treću grupu po

njegovoj podjeli predstavljaju ljetopisi koji o Nemanji i Nemanjićima govore opširnije.

U I grupi Kijevski (1562+), Sofijski Prvi (XVI), Studeniĉki (XVI), Sarandoporski (XVI/II),

Cetinjski (XVI/II) nema pomena o mjestima gdje je Sava Nemanjić osnovao episkopije.

U II grupi Šafarikov (1650+), Gligorijevićev (XVII), Beogradski (XVII), Gabrovski (XVII),

Beogradski drugi (XVII), Kuveţdanski (XVII) takoĊe nema pomena o mjestima gdje su osnovane

episkopije.

U III grupi ima mnogo tekstova koji su jednake sadrţine ili su po njoj srodni, a razlike su

uglavnom u tome što su neki od njih produţeni. U skoro svim ovim tekstovima se pominju mjesta

osnivanja episkopija i to:

U Sofijskom drugom (XVII vijek), Remetskom (XVII vijek), Vasićevom (1649+) stoji:

''Prvoga episkopa u zahumskoj zemlji u hramu svete Bogorodice, drugoga u Stonu, u dioklitskom

pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Podgoriĉkom (1738+) stoji: ''Prvoga vladiku zahumskog u Crkvi Bogorodice u Stonu u

dioklitskom pomorju, drugoga u Crkvi svetog arhistratiga Mihaila''.

U Dorpatskom (1687+), Ruvarvĉevom prvom (1672+), Raĉanskom (1669+), stoji: ''Prvoga

episkopa u zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga u Stonu u dioklitskom pomorju

u hramu svetog arhistratiga Mihaila''.

U Vukomaniĉevskom (XVII vijek), Davidovićevom (XVII vijek), Carigradskom (XVII

vijek), Beĉkom (XVII vijek), Tihonoravovljevom (XVII vijek), Magaraševićevom (XVII/III vijek)

stoji: ''Postavi prvoga episkopa u humskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u

Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Seniĉkom (1529+) stoji: ''I postavi episkope u svu srpsku i primorsku zemlju. Prvoga

episkopa postavi u zemlji dioklitskoj u hramu svetoga Nikole, drugoga u Stonu u primorju

dalmatinskom u hramu arhanđela Mihaila''. Ovaj najstariji ljetopis završava se 1529. a ima i jedan

naknadni unesak iz 1555. godine. Rukopis se nalazio u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Nekoliko

puta je objavljivan a ukraden je za vrijeme prvog svjetskog rata.

U Hilandarskom (XVII/III vijek) stoji: ''Prvoga episkopa u Zahumlju, drugoga u Stonu u

dioklitskom pomorju''.

U Verkovićevom (XVIII vijek), Ostojićevom (XVIII vijek), stoji: ''Prvoga u Zahumskoj

zemlji, drugoga u Stonu u Dioklitskom pomorju''.

U Jankovićevom (XVIII vijek), Deĉanskom, (XVIII vijek) stoji: ''Prvoga episkopa u

zahumskoj zemlji u hramu Presvete Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju,

u hramu arhistratiga Mihaila''.

U Ruvarvĉevom drugom (1675+), Svetoandrejskom (XVII vijek), ne pominju se mjesta

episkopija.

Od ĉetiri ljetopisa koji se po sadrţaju nijesu mogli svrstati sa drugima u Bijelopoljskom

(1517+) i Koviljskom, (1672+) nema podataka vezanih za episkopije.

Seĉenski ljetopis se prekida 1474. godine. Njegov tekst je razliĉit od ostalih i nezavisno je

uraĊen. Ova redakcija odudara od ostalih i nema porijekla u drugim rodoslovima pa ga Stojanović

smatra orginalom. U tekstu stoji: ''Prvoga episkopa u humskoj zemlji u Stonu u hramu Presvete

Bogorodice, drugoga episkopa u Stonu u dioklitskom pomorju u hramu arhistratiga Mihaila''.

Brankovićev koji je preveden na latinski, Stojanović smatra orginalom koji više nije

prepisivan stoji: ''Prvoga u Stonu, drugoga u Zeti''.

Oĉigledno je da kraći i izvjesno stariji i autentiĉniji rodoslovi i ljetopisi ne navode imena

episkopskih crkava, dok oni opširniji i mlaĊi iznose razliĉite podatke. Na osnovu gore iznešenih

podataka, teško je biti izriĉit u tvrdnji gdje je Sava Nemanjić u Zeti osnovao episkopiju. Svi ovi

podaci navode na zakljuĉak da ljetopisci nijesu raspolagali sa taĉnom i izvornom informacijom gdje

je bila osnovana episkopija u Zeti i da su njihovi podaci po ovom pitanju nepouzdani.

TakoĊe se moţe nedvosmisleno tvrditi da oba Savina ţivotopisca ne pominju broj episkopija

Srpske crkve, ne navode imena episkopa i katedralnih crkava, već samo kaţu da je Sava za prve

episkope izabrao svoje uĉenike.

OdreĊujući episkopska sjedišta, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovjenĉani, izdavali su i

povelje kojima su ove crkve dobijale svoje posjede. Do danas nije ostala saĉuvana ni jedna

orginalna povelja koja je bila izdata 1220. godine. MeĊu sumnjivim dokumentima iz ovog vremena

uvrštena je Vranjinska povelja. Ovoj povelji nema traga od 1870. godine, a saĉuvan je samo

Njegošev prepis koji je štampao Franjo Miklošić.

O njenoj autentiĉnosti bilo je mnogo rasprava a jedan od detalja koji je bunio istraţivaĉe je

''Što se prvi Episkop zetski ne nalazi u svojoj Crkvi Arhanđela Mihaila na Prevlaci, gdje mu je Sava

odredio mjesto''. U opštoj raspravi o povelji arhiepiskopa Save, Manastiru sv. Nikole na Vranjini

1233. godine, Vladimir Mošin je došao do zakljuĉka da povelja nije falsifikat i da je Ilarion prvi

zetski episkop.

Za prouĉavanje istorije pravoslavne crkve u Crnoj Gori mora se kao vaţan segment tretirati i

istorija drugih crkvenih organizacija i ĉinjenica da u vremenu kada dolazi do formiranja

pravoslavne crkve, teritoriju Zete gusto pokrivaju Barska i Dubrovaĉka arhiepiskopija i Kotorska

episkopija.

Biografi takoĊe jasno ukazuju na skromne moći sv. Save, naglašavajući da tamo gdje nije

stigao ''Crkvu sagraditi tu je krst postavio''. Ovaj navod trebao bi da uputi na stvarno stanje moći

Srpske pravoslavne crkve poĉetkom XIII vijeka. Njena realnost je bila da svoje episkopije

uspostavlja na prostorima sa dominantno slovenskim stanovništvom, u skromnim crkvama i na

granicama jurizdikcije arhiepiskopija; Barske, Dubrovaĉke, Ohridske. Ohridska patrijaršija

ustanovljena za vrijeme cara Samuila, a poslije njegove smrti 1019. godine, je svedena na rang

autokefalne arhiepiskopije. Prilikom osnivanja svoje Crkve sv. Sava je ''otkinuo'' nekoliko

episkopija (Rašku i Prizrensku), Ohridskoj arhiepiskopiji i ušao u sukob sa njom.

I pogled na geografsku kartu navodi na zakljuĉak da se pravoslavne episkopije nijesu

teritorijalno poklapale sa duhovnom vlašću katoliĉkih episkopija, odnosno precijznije bile su

priliĉno udaljene od centara katoliĉke crkve, izuzimajuĉi Zetsku episkopiju ukoliko ignorišemo njen

naziv pa je traţimo na Prevlaci.

Neke stare episkopske stolice, u drugoj polovini XIII vijeka, premještaju se u druge

manastire pa se moţe govoriti o odreĊenoj unutrašnjoj reorganizaciji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Za Humsku episkopiju katedralna crkva nije bila više u Stonu, već je za njeno mjesto odreĊena

Crkva sv. Petra na Limu. U isto vrijeme Arhiepiskopija dobija novo sjedište u Peći, u Crkvi sv.

Apostola. TakoĊe do kraja XIII vijeka, Srpska pravoslavna crkva formira nove episkopije.

Razliĉita su tumaĉenja o izboru novog mjesta za sjedište Humske episkopije. Kao najveći

razlozi pominju se zemljotres u Stonu 1252. godine i prelazak ţupana Radoslava MaĊarima. Njenim

premješanjem dijelimiĉno se rješava i nelogiĉnost da ova episkopija ima nadleţnost u Boki, na

zapadnoj strani zaliva, ako se već tu u neposrednoj blizini i prije 1252. godine nalazila Zetska

episkopija. Posjedi Stonske episkopije su se protezali od Stona do Boke .

U izvoru nazvanom Pljevaljsk trebnik, naĊenom u Manastiru sv. Trojice kod Pljevalja i

datovanom u vremenskom intervalu 1286/1292. godina, posebno mjesto zauzima dio teksta sa

istorijskom sadrţinom. Na kraju Pljevaljskog trebnika nalazi se tekst o kraljevima, Milutinu i

Dragutinu. On ujedno predstavlja i popis postojećih episkopija Srpske pravoslavne crkve iz tog

vremena. U njemu se poimenice navode i episkopi za Zetsku, Rašku, Hvostansku, Budimljansku,

Humsku, Prizrensku, Topliĉku, Ibarsku, Lipljansku, Dabarsku i Moraviĉku episkopiju. Kao Zetski

episkopi navode se: German, Neofit, Mihajlo i Andrija a kao Humski: Ilarion, Teodosije, Metodije,

Neofit i Nikola.

Osim ovih navedenih podataka postoji još jedan pomen o nekom Zetskom episkopu u starim

srpskim ljetopisima. U biografiji Jevstatija I, Danilo II kaţe: ''Došavši u kraj zetske zemlje, uđe u

Manastir Arhanđela Mihaila, koji se zove Slavna episkopija. I tu primi monaški obraz od ruke

slavnog episkopa Neofita''.

Kako je Jevstatije I bio Srpski episkop a pominje se i kao Zetski episkop, iako se ne nalazi u

Pljevaljskom Trebeniku, njegovo se monašenje moţe precizno datovati izmeĊu 1250-1253. godine.

Na osnovu podataka vezanih za episkopa Neofita, ovaj datum bi mogao biti pomjeren i neku godinu

kasnije.

Izvjesna konfuzija koja se po pitanju mjesta osnivanja Zetske i Humske episkopije nalazi u

starim srpskim ljetopisima, samo u naznakama daje tragove koji bi upućivali na moguću povezanost

promjene sjedišta episkopije iz Stona sa nekim sliĉnim dogaĊajem u Zeti.

Za razliku od Domentijanovog ţivotopisa u djelu vladike Vasilija Petrovića Istorija Crne

Gore na koju se pozivaju Gerasim Petranović i Nićifor Duĉić zaista se mogu naći podaci koji se

odnose na Prevlaĉki manastir. Govoreći o Grblju, Vasilije Petrović navodi da je na Prevlaci bio

Manastir arhistratiga Mihaila koji je sagradio Stefan drugi, car srpski, sin Simeona Nemanje.

Zakljuĉujući po komentaru uz ovaj podatak on je preuzet iz Cetinjskog ljetopisa gdje se

nalazi apokrifna povelja Stefana Prvovjenĉanog iz 1212. godine. U ovoj povelji Stefan govori da je

sazidao u Kotoru: Crkvu sv. Trifuna, hram Vavzdenja preĉiste Bogorodice, Crkvu jevanĊeliste Luke

i na Prevlaci hram Arhistratiga Mihaila. Ovaj dio teksta u orginalu glasi: ''I Manastir ustrojih i

arhijereja Arsenija u njemu postavih i pet sela na sluţbu mu dadoh, Lušticu i Krtole i Lješeviće i

Bogdašiće i Kavač''. Ovu povelju je preveo dr Boţidar Šekularac u svom radu Crnogorski anali,

Cetinje 1996. Prevod povelje u cjelini glasi: ''Stefan milošću Boţijom Prvovjenčani kralj srpski, sin

Simeona Nemanje, poslije smrti moga oca i vjenčanja na kraljevstvo srpske zemlje, od svog brata

prosvetitelja Save, prođoh svoju drţavu i dođoh u grad Kotor, i ne nađoh u njemu hrama, no sazdah

usred Kotora veliku Sabornu crkvu u ime svetoga velikomučenika Trifuna. Takođe stvorih drugu

crkvu, hram Vavedenja presvete Bogorodice na crnogorskim vratima. Treću sazidah crkvu u ime

svetoga jevangeliste Luke. I Kotor jako utvrdih i oruţah i palate u njemu sagradih. I dođoh na

Prevlaku i sagradih hram u ime svetoga arhistratiga, i Manastir ustrojih pa arhijereja Arsenija u

njemu postavih. Priloţih toj svetoj Crkvi arhistratiga Mihaila pet sela na sluţbu: Lušticu, Krtole,

Lješeviće, Bogdašiće i Kavače. I dođoh u selo Perast i sazdah Crkvu u ime svetoga velikomučenika

Georgija na Otoku. Tu postavih Igumana s bratijom i dadoh Crkvi svetoga Georgija na sluţbu:

Bijelu do potoka, Nošicu do Veriga, Donji Morinj do Visoke stijene, Lipce i Barnu i Ledenice više

Risna i Stoliv stranom do Irgakova i Mrčevac. Zapovijedah Perastu da to pazi i ovu Crkvu sv.

Georgija da nadgleda i posluh svaki čini od ovih sela. I tako ovaj sveti Prvovjenčani kralj Stefan

sveto proţivje i na samrti ga pokaluđeri brat svetitelj Sava i otide ka Bogu, njemu pak da ugodi

dobrim djelima. I danas mu svete Mošti počivaju u Studenici, a ostavi poslije sebe svoja četiri sina:

Radoslava, Predislava, Vladislava i Uroša. Kralj Vladislav sagradi Crkvu Mileševo, hram svetoga

Hristova Vaznesenija i dade toj Crkvi na sluţbu 70 sela. Njihova imena su napisana u carskoj

hrisovulji sa granicama i međama, ali njih ovdje ne nađoh, osim Crkvu svetog arhistratiga Mihaila

na Prevlaci sela i metohe, i zemlju manastirsku gore pisanu. Takođe nađoh sela i zemlju Manastira

svetog Georgija na otoku pod Perastom koje utvrdi kralj Stefan svojim pečatom i zlatnom

hrisovuljom i predade Crkvi arhistratiga Mihaila arhiepiskopiji na Prevlaci na čuvanje va vjeki

vjekova da ga nijedan blagočestiti kralj ne promijeni va vijeki, amin. Ovo bi od stvaranja svjeta

6720/1212''.

U Biblioteĉko-arhivskom odjeljenju Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju, ĉuva se

Povelja na osnovu koje je najvjerovatnije uraĊen tekst u Cetinjskom ljetopisu.

Za ovu Povelju Pavle Rovinski kaţe: ''Ova povelja poznata samo u prepisu, koji su štampali

mileševski monasi u svojoj štampariji puna je takvih nelogičnosti da je očiti falsifikat''.

Najvjerovatnije je Rovinski pod nelogiĉnostima podrazumjevao i podatak da se Stefan kao kralj

prvi put pominje 1220. godine a u povelji stoji da je on sagradio Crkvu sv. Trifuna u Kotoru koja je

dovršena i posvećena 1166. godine kada je Kotor bio u sastavu Vizantijskog carstva.

Od poznatih crkvenih veledostojnika iz istorijskih izvora, poznat je arhiepiskop Arsenije

koji je naslijedio sv. Savu po njegovom liĉnom izboru i koji je bio Srpski arhiepiskop od 1233. do

1263. godine i Zetski mitropolit Arsenije koji se pominje u Povelji Balše III Manastiru Moraĉniku.

TakoĊe Crkvu sv. ĐorĊa u Perastu posvetio je Adeodato, episkop kotorski 1247. godine, a

obnovljena je za vrijeme Dušana Nemanjića.

Boţidar Šekularac smatra da je ova Povelja sastavljena krajem XV vijeka, uz mogućnost da

je moţda postojala neka orginalna povelja Stefana Prvovjenĉanog. Radoslav Rotković zakljuĉuje da

se Povelja Stefana Prvovjenĉanog u kategoriji falsifikovanih povelja moţe smatrati

najprimitivnijom. On kaţe; ''Vješt falsifikator drţi se nekog dokumenta i mjenja samo neki detalj,

njemu vaţan. U ovom falsifikatu sve je izmišljeno''.

Ĉitava problematika vezana za ovu Povelju dovodi se do apsurda ako se ona datuje jedinom

mogućom godinom (1217), koju dozvoljavaju saĉuvani brojevi godina na njoj. Ukoliko bi se ipak

njen sadrţaj vezan za Prevlaku tretirao kao autentiĉan moţe se zakljuĉiti da su arhijereju Arseniju u

posjed, metohiju Prevlaĉkog manastira data gore navena sela a što svakako nije ono što se moţe

smatrati prostorom Zetske episkopije.

Za Prevlaku dalje Vasilije Petrović kaţe da su u tom Manastiru ljudi rimskoga zakona iz

grada Kotora smrtonosnim otrovom na veĉeri ubili 72 monaha, 1443. godine i da je poslije te

godine Kotor predat pod Mletaĉku zaštitu.

U drugom dijelu svoje istorije, opisujući rijeku Zetu i Skadarsko jezero, Vasilije Petrović

govori o Stefanu osnivaĉu Srpskog carstva koji je tako razorio grad Duklju da u njemu ne ţive

hrišćani a zatim kaţe sledeće: ''Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona

Šišojevića godine 6728/1220''. Po narodnom predanju, Ilarion je bio rodom iz sela Šišovića iz

GraĊana u Rijeĉkoj nahiji, pa ga vladika Vasilije zove Ilarion Šišović. Ovom prvom arhijereju

Ilarionu pripisuje se osnivanje Manastira sv. Nikole na Vranjini negdje izmeĊu 1221. i 1233.

godine.

Srednjovijekovno zdanje Manastira sv. Nikole nije saĉuvano, ali o njegovom izgledu znamo

iz ranijih opisa, koje je ostavio crnogorski vladika Ilarion Roganović koji je kao Ċak boravio na

Vranjini.

Prema njegovim podacima, Manastirska crkva je bila srednje veliĉine, sagraĊena od

jednostavnog kamena, bez kupole i zvonika i bez bilo kakvog arhitektonskog ukrasa. Po ovom

opisu u podu Crkve sv. Nikole nalazilo se više grobnih ploĉa sa natpisima koji su bili neĉitljivi.

Posebno mjesto u pripratni, uz sjeverni zid, zauzimao je grob, u vidu sarkofaga, uzdignut od

zemlje na kojem se nalazio natpis: ''Ovdje se predstavi rab Boţiji Ilarion episkop zetski osnivač

ovog svetog mjesta''. Dio natpisa sa godinom bio je uništen. Preko drugih istorijskih izvora, vezanih

za pomen Ilariona, kao i paleografskom analizom, natpis se datira izmeĊu 1235. i 1242. godine.

O posjedima sv. Nikole govori više starih povelja, u kojima su zabiljeţena darivanja

Manastiru. Priloge su mu davali sv. Sava, kralj Vladislav, kraljica Jelena i kralj Milutun, a u XV

vijeku tradiciju zemljišnih priloga ovom Manastiru nastavljaju Balšići, ĐuraĊ II i Balša III 1417.

godine. Zadnja povelja Vranjini je iz doba Skender–bega Crnojevića iz 1527. godine. Kao što se

vidi ova Crkva bila je od velikog znaĉaja i znaĉenja za crnogorski narod. Povelje Vranjinskom

manastiru jednako su brojne i prije i poslije poĉetka XV vijeka kada se Mitropolija definitvno nalazi

na Skadarskom jezeru taĉnije u Preĉistoj Krajinskoj.

Skoro je ĉudno kako se ovaj Manastir kod naroda i vladara izuzetno poštovao i dobijao

bogate priloge. U Vranjini se narod skupljao iz ĉitave Zete, dijela Albanije i Primorja, u proljeće na

dan prenesenja mošti sv. Nikole a koji se slavi kao Nikolj dan vranjinski.

Manastir Vranjina je srušen 1843. godine, kada su Turci tu sagradili TvrĊavu. Njegoš je u

septembru 1846. godine, odluĉio da liĉno interveniše i ode u Beĉ i Petrograd, kako bi njihove vlade

privoljele Tursku, da vrati Crnoj Gori ostrva Vranjinu i Lesendro koje joj je turska vojska ''na

prevaru'' otela ali su ostrva povraćena Crnoj Gori tek u ratu 1876–1878. godine.

Na mjestu porušene Crkve, knjaz Nikola Petrović je podigao novi hram o ĉemu govori

uklesani natpis iznad vrata. ''Ovaj hram svetoga čudotvorca Nikole podiţe se zaslugom

blagovjernog gospodara knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, ljeta gospodnjeg 1886. na mjestu gdje

je nekada bila bivša rezidencija Zetske mitropolije''

Interesantno je da se u djelu ''Knjiţevni radovi'' Nićifora Duĉića, nalazi i rad ranije objavljen

u Crnogorskom Orliću ali je autor iz orginalnog teksta izostavio dio u kojem kaţe da se gledajući sa

vrha Granice Granica je naziv za brdo izmeĊu Katunske i Rijeĉke nahije, vidi ostrvo Vranjina ''gdje

je nekada bila stara i slavna Mitropolija zetska''.

Iz svega gore navedenog stiĉe se jasan utisak da ako bismo zakljuĉak o mjestu osnivanja

Zetske episkopije donosili na osnovu podataka koje je u svom djelu iznio Vasilije Petrović nju bi

morali traţiti negdje u Zeti.

III

Ništa manje razmimoilaţenja meĊu istraţivaĉima nije bilo kada je u pitanju analiza i

datacija natpisa na Crkvi sv. Petra u Bogdašićima. Ovo se selo nalazi na jugozapadnoj strani Vrmca

i udaljeno je od Prevlake sat vremena hoda. Za naselje Bogdašiće (Donje), ranije se upotrebljavao

naziv Gradac. Predanje kazuje da je Bogdašićka crkva sv. Apostola Petra i Pavla osnovana ''sedam

godina prije Kotora''. Zasigurno se zna, kaţe Crnogorĉević da se u crkvenom groblju nalazilo na

kosture sa licem okrenutim prema zemlji, potrbuške. Ispred ulaznih vrata ove Crkve on je zapazio

donju stepenicu koja je duga koliko i ploĉa sa natpisom iznad vrata u Crkvi. Na ovoj ploĉi u podu,

urezano je sa kraja na kraj deset pravaca za neki natpis, od kojeg je uraĊen samo poĉetak

mješavinom rimskih i arapskih brojeva.

Sa spoljne strane hrama nalazi se u zidu, kao spolija, latinski natpis IN NOMINE XPIO

CLAVSTRUM IS TVM COSTRVXIT REGOLVS MAGISTRV, vjerovatno iz XI vijeka, koji u

prevodu glasi ''U ime Hrista Gospoda Manastir ovaj sagradi majstor Regulus''. Vrsta i oblik slova

uputili su Boţidara Šekularca da natpis vezuje u poĉetak XIII vijeka. Šekularac ipak naglašava da

pojedine karakteristike teksta i slova dozvoljavaju i drugaĉije datovanje, istiĉući da su pojedina

slova karakteristiĉna za natpise prije XI vijeka. Datovanje u XI vijek ima svoj puniji smisao ako se

ima u vidu da je oko 1269. godine, Bogdašićka crkva, (Sanctus Petrus de Gradec), podignuta,

obnovljena ili preuzeta od Zetskog episkopa, na mjestu ranijeg benediktinskog kulta.

I ovu je Crkvu naveo avinjonski papa Kliment VI, u pismu, namjenjenom caru Dušanu od

šestog januara 1342. godine, u nizu crkava koje su prema izvještaju novog biskupa Sergija, raniji

srpski vladari oduzeli katoliĉkoj crkvi zajedno sa posjedima. U jednom sudskom sporu voĊenom u

Kotoru 1444. godine, izriĉito se meĊu ranijim gospodarima Bogdašićke crkve navode i zetski

mitropoliti, nasljednici ranijih episkopa i gospodari Metohije sv. Mihovila. Crkva sv. Petra je 1455.

godine oduzeta od pravoslavaca i predata u ruke katoliĉkom biskupu u Kotoru.

Iznad vrata Crkve sv. Petra nalazi se ćiriliĉni natpis, ''U ime Oca i Sina i svetoga Duha i

svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola ja milošću Boţijom jepiskop zetski Neofit sazidah sebi

hram u oblasti svetog Mihaila u danima Blagočastivoga i Bogom drţanog svetorodnog gospodina

kralja Stefana Uroša sina Prvovjenčanog kralja Stefana unuka svetoga Simeona Nemanje u ljeto

6777/1269''.

Zbog preloma na ploĉi, za ovaj natpis ranije se mislilo da je donešen sa neke druge

graĊevine. Prelom je vjerovatno nastao sredinom XIX vijeka, kada je Crkva dograĊena i produţena

pa je tom prilikom i natpis uzidan u novo proĉelje. Za ovaj dragocjeni istorijski izvor interesovanje

su pokazali mnogi istraţivaĉi i više puta je objavljivan. Zbog nedostatka nekoliko slova na

prelomljenom dijelu ploĉe neki od njih su Zetskog episkopa imenovali Teofitom a nedoumice su

postojale i oko rijeĉi zetski jer je ploĉa polomljena baš na slogu ''zet'', tih slova zapravo nema.

Ipak sadrţaj teksta jasno govori da je u vrijeme Stefana Uroša taĉnije 1269. godine, zetski

episkop Neofit sazidao ili obnovio hram u oblasti sv. Mihaila. Godinu dana kasnije u doba

kotorskog episkopa Marka (Marco I da Cattaro, 1260–1270), ovaj zetski episkop Neofit je

prisustvovao saboru u Crkvi sv. Trifuna u Kotoru, 18. avgusta 1270. godine.

Za episkopa Neofita veţe se i jedan izuzetno vaţan zetski knjiţevni spomenik, Ilovački

zakonik koji se ĉuva u biblioteci nekadašnje JAZU. Neutemeljeno je Ilovački zakonik nazivati

Ilovački prepis Zakonopravila sv. Save. G. Autora, Katalog izloţbe, 18. Kakav je udio imao sv. Sava

pri stvaranju ovog zakonika, vodila se rasprava poĉetkom XX vijeka. Po Domentijanu se ĉini

izvjesnim da se Savina uloga svodi na prepisivanje grĉkog zakonika (nomokanona). Zapisi iz samih

tekstova, jednog ĉak ranijeg od Domentijana, kaţu jasno i ĉisto , da je Sava dao inicijativu da se

Nomokanon preradi (V. Ĉorović, n.d., XLVI.). S toga je i zetski pisar Bogdan mislio da moţe u

svom prepisu iz 1262. godine staviti ime svog episkopa Neofita, koji je njega postakao da uradi

prepis., u Zagrebu. Radi se o ćiriliĉnoj rukopisnoj knjizi koju je po nalogu zetskog episkopa Neofita

1262. godine napisao Bogdan za Crkvu sv. ArhanĊela Mihaila na mjestu zvanom Ilovica.

Ilovački zakonik je jedan od najstarijih saĉuvanih zbornika crkvenog i graĊanskog prava a

shodno tome rukopisac Bogdan je jedan od prvih poznatih prepisivaĉa crkvenih knjiga. Na kraju

ove knjige nalazi se zapis: ''Pojaviše se na svjetlost slovenskog jezika ove Bogom nadahnute knjige,

nazvane Nomokanon, jer prije toga bijahu pomračene oblakom mudrosti jelinskog jezika...U slavu

velikog Boga i spasa našega Isusa Hrista sloţena su sveštena pravila svetih i blaţenih apostola i

njihovih tragova na saboru sjedinivši prepodobne oce, brigom i ljubavlju velikom i voljom mladog

poboţnog i sveosveštenog episkopa sve zetske zemlje gospodina mog i oca kir Neofita koji

popunjavaše sve nedostatke svetih spisa svetoj Crkvi arhanđela Mihaila. Na mjestu zvanom Ilovice

desi se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige, po zapovjesti mog gospodina

imenovane grčkim jezikom Nomokanon a našim pak Zakonik. A ti Vladiko moj blagoslovi'', godine

6770/1262. Ovaj tekst kao i fakat da je Zakonik pisan za Crkvu na Prevlaci izveo je kod istraţivaĉa

zakljuĉak da je Ilovica naziv za Prevlaku. Ivo Stjepĉević jasno kaţe: Da je Prevlaka kadgod

nazivana Ilovica, ili da je to mjesto leţalo negdje u blizini, nema spomena! I. Stjepĉević, Prevlaka,

n.d., 9. Ĉinjenica jeste da u Bogdanovom zapisu i ne stoji da se Crkva ArhanĊela Mihaila nalazi na

mjestu Ilovice, već da je knjiga pisana na mjestu koje nosi to ime. ''Na mjestu zvanom Ilovice desi

se i meni mnogogrešnom Bogdanu prepisati ove knjige''.

Iz gore navedenih podataka proistiĉe stav da je 1269. godine, kada je stavljena ploĉa na

Crkvi sv. Petra u Bogdašićima, Zetski episkop Neofit imao svoju rezidenciju u Crkvi sv. Mihaila na

Prevlaci. Prostorna bliskost crkava u Bogdašićima i Prevlaci, koje se nalaze na udaljenosti od sat

vremena hoda, navodi na zakljuĉak da su one od strane pravoslavnog episkopa morale biti preuzete

u jednom vremenski kratkom intervalu, svakako ne duţem od 20. godina.

Odnosno izvesno je naslutiti da je Crkva u Bogdašićima prešla u ruke Zetskog episkopa

neposredno iza preuzimanja Prevlaĉkog manastira. Izvjesno je Bogdašićka crkva preuzeta kasnije

od Prevlaĉkog manastira. Mada je u nedostatku drugih podataka nezahvalno licitirati godinama, s

obzirom na izuzetnu bliskost ove dvije Crkve, sat vremena hoda, nesumnjivo vremenski interval ne

bi mogao biti duţi od 20. godina. U Dubrovaĉkom arhivu nalazi se saĉuvan orginalni dokumenat, sa

tragovima tri peĉata, koji moţe pomoći da se pribliţno taĉno odredi kada se Manastir na Prevlaci

nije nalazio u sastavu Zetske episkopije. 12. januara 1249. godine, arhiepiskop Barski Jovan II,

prolazeći kroz Dubrovnik, poziva Dubrovaĉkog arhiepiskopa da se sastanu i razgovaraju oko

problema koji postoje izmeĊu crkve Dubrovaĉkog arhiepiskopata i Barske crkve. Za dobro mira a

po volji Dubrovaĉkog arhiepiskopa Barski arhiepiskop Jovan predlaţe da se susretnu ''u Kotoru ili

kod svetog Mihaila u Kotorskom zalivu''. Da je Prevlaĉki manastir bio 1249. godine u rukama

pravoslavnih monaha, Karpini sigurno ne bi mogao imati tu slobodu da u ime pravoslavnog

episkopa zakazuje susret u njegovom Manastiru, odnosno ne bi ni ţelio da sastanak bude u

Manastiru pravoslavne crkve sa kojom je postajao dogmatski sukob.

Kada se radi o zakljuĉcima iznesenim u Katalogu izloţbe ''Riznice manastira Prevlake''

vaţno je apostrofirati teze koje su se izvjesno zasnovale na individualnim i religiozno, obojenim

razmišljanjima. Radi se o dijelu teksta gdje stoji da je apostol Pavle propovjedao kod Trebinja,

odnosno da je putovao primorjem; ''Apostol Pavle i njegovi učenici mogli su proći kroz Boku

ostavivši neizbrisivi trag, temelj Manastira svetog arhangela Mihaila, u vrijeme kada rane iz

panonskog ustanka još nijesu bile zacijeljene''. Mada se ovdje radi o oĉiglednom pominjanju

temelja Prevlaĉkog manastira u simboliĉnom znaĉenju i individualnom tumaĉenju Poslanice

apostola Petra, konstrukcija ove teze navodi i na neke druge zakljuĉke.

Zato treba istaći da se kaluĊerstvo u hrišćanskoj vjeri javlja oko 270. godine, kada je sv.

Antonije sakupio razliĉite pustinjake u jednu opštinu sa nekim odreĊenim pravilima za ţivljenje.

Smatra se da je kaluĊerska sluţba veoma egoistiĉna jer: ''ko presječe sve svoje snošaje sa svijetom,

ko prezre svijet i odbaci sve što je svetsko, ko pobjegne od ljudi da ţivi u pustinji misleći jedino o

Bogu i kajući se za svoje grijehe, za toga se kaţe da vrši najveće junaštvo u slavu imena boţijega i

da na sebe uzima anđeolski lik i broji se među vojnike Hristove''.

Vasilije Marković, iznosi podatak da se monaštvo u jugoistoĉnim zemljama prvi put javlja

poĉetkom X vijeka i to kod Ohrida, kojeg on naziva kolijevkom ''jugoslovenske'' crkvene

organizacije. Kada je u pitanju Pomorje, Marković kaţe da je monaštvo importovano iz Italije, te da

je prema tome ono bilo zapadnjaĉkog tipa. Istina ponekad su mogli dolaziti i vizantijski uticaji iz

Draĉa koji je bio administrativni centar istoĉnog dijela Pomorja, Duklje–Zete kad god su ovim

dijelom vladali Vizantijci, preotimajući teritoriju od dukljanskih vladara. Jedno vrijeme imao je

pravoslavni mitropolit iz Draĉa svoje sufragane u Zeti. Ipak svi ovi grĉki uticaji morali su biti

relativno neznatni, pa je zakljuĉuje on pomorsko monaštvo imalo zapadnjaĉki karakter kao i sva

tamošnja Crkva.

Katolicizam je bio drţavna vjera Dukljanske kraljevine, koja se u pomorju formirala. Bilo

da je sluţba u manastirima vršena na slovenskom ili latinskom jeziku, ovdašnji su manastiri bili

odluĉno katoliĉki. Sa prelaskom Nemanje u pravoslavlje i Raškom politiĉkom prevlašću došlo je

krajem XII ili poĉetkom XIII vijeka u Pomorje i istoĉno monaštvo, pa se iza tog vremena u Zeti

pojavljuju jedno pored drugog oba monaštva.

Druga teza o nesluĉajnom pojavljivanju svetaĉkih moštiju, takoĊe se moţe pripisati

kategoriji religiozno obojenih tumaĉenja. Ovim se naravno ne ţeli osporiti vjerovanje da su zemni

ostaci sa Prevlake sveti, naroĉito ako oni vjerniku daju utjehu i nadu u spasenje, nadu i vjeru u boji

ţivot i carstvo nebesko. Sa druge strane, ne moţe se prihvatiti mišljenje da su ovi zemni ostaci

sveti, zbog toga što su se u odreĊenim klimatskim uslovima pored korijena vinove loze, maslinovog

i lovorovog drveta oĉuvale onako kako je to davne 1893. godine opisao Mladen Crnogorĉević. A on

govoreći o manastirskom groblju navodi da su 1893. godine, naĊeni ĉitavi, posve u suvom saĉuvani

grobovi i u njima po jedan do ĉetiri glavom ka istoku okrenuta kostura. ''U rijetkoj suhoti kosturi su

se za pet ili šest vjekova učuvali, ţuti kao vosak, a na donjim čeljustima pojedinih lobanja, zubi su

potpuni''.

Odgovor na brojna pitanja vezana za Prevlaĉku nekropolu moţe dati samo kvalitetna obrada

skeletnog materijala. Ne postoji nijedan siguran navod koji bi mogao potvrditi Crnogorĉeviću

ocjenu da su se kosti nalazile u suhoti V ili VI vijekova, i zašto to ne bi moglo biti VII, VIII ili

moţda IX ili X vijekova. U razjašnjenu ovog zanimljivog fenomena, moralo se i mora uraditi

starosna i polna stuktura skeleta i utvrditi neuobiĉajnost zašto su se i da li su se uopšte monasi

sahranjivali u grupama jedan do ĉetiri u grobu, kao da su ĉlanovi porodice na nekom seoskom

groblju.

IV

Sa stanovišta posmatranja ciljeva arheoloških istraţivanja ovog lokaliteta i ţelje istraţivaĉa

da ne nestane baština predaka i njihovo djelo, najveću teţinu nosi zakljuĉak autora Kataloga izloţbe

da je Manastir arhanĊela Mihaila opustio sredinom IX. vijeka i da se od tada pominje kao ''tumba'',

to jeste, ruševina sve do XIII vijeka kada je obnovljen od strane Nemanjića.

Nesporno je da se na Prevlaci i u njenoj neposrednoj okolini, nalaze arheološki tragovi koji

dokumentuju kontinuitet istorijskog razvoja kultura na ovom prostoru u zadnjih 4000. godina.

Jedina kulturna praznina koja se pojavljuje na Prevlaci u ovom vremenskom intervalu, po autorima

izloţbe je period od druge polovine IX do kraja XII vijeka.

To je upravo vrijeme nastanka, razvitka i pune moći dukljanske kraljevine i njenih vladara

kao i vrijeme punog prisustva i aktivnosti monaha benediktinskog reda na ovim prostorima.

Zapostavljajući ovaj dukljanski period, autori Kataloga izloţbe obnovljenoj Crkvi i

manastiru Nemanjića iz XIII vijeka nalaze brojne analogije. Tako ih saĉuvani dijelovi prozora

veoma potsjećaju na prozore Bogorodiĉinog hrama u Studenici, a raspored trpezarije i dvora na

Prevlaci liĉi onom u Pećkoj patrijaršiji. TakoĊe otkrivena pravougaona osnova Manastira, ''ista je

kao osnove grčkih manastira iz XI i XII vijeka i identična je osnovama Ţiče i Hilandara''. Iz ovih

teza, nameće se zakljuĉak da je Prevlaĉki manastir predstavljao simbiozu arhitektonskih elemenata

Studenice, Ţiĉe, Hilandara i Pećke patrijaršije.

Kako će na osnovu izvora, literature i saznanja iznešenih u ovom tekstu biti prezentovano

drugaĉije viĊenje istorije Prevlaĉkog manastira, potrebno je iznijeti i ostala vaţeća i prihvaćena

mišljenja po pitanju arhitekture i datovanja ovog objekta.

Prvi je Crkvu na Prevlaci stilski opredjelio u svom radu Mladen Crnogorĉević. Hram su po

njegovom mišljenju gradili Nemanjići u prvoj polovini XIII vijeka, ''po svoj prilici u romanskom

stilu''. Kao posebnu zanimljivost uz trobrodnost Crkve on navodi i podatak da je bila ''patosana

mozaikom''.

Svoj sud o Manastiru daje i Ivo Stjepĉević, koji prosuĊuje da su ''Crkvu u romanskom stilu

gradili Kotorani u prvoj polovini XII vijeka''. Po bizantijsko-langobardskom stilu, koji se jako

osjeća u ĉitavoj graĊevini ''dalo bi se zaključiti da su kameni ostaci rađeni od IX do XI vijeka''. On

nije iskljuĉio mogućnost da su u doba Nemanjića, na Crkvi izvršene odreĊene izmjene.

Vojislav Korać u svom Izvještaju zakljuĉuje da je meĊu ostacima dijelimiĉno ispitanog

lokaliteta, najstarija velika trobrodna Crkva sa troĉlanim oltarskim dijelom. On iznosi mišljenje da

''osnovna dispozicija građenja, razmjere i tehnika zidanja trobrodne Crkve čine elemente romanske

umjetnosti''. Po svom obliku oltarskog dijela, ''Crkva predstavlja posebnu varijantu ovog tipa

arhitekture na primorju''. Fragmente plastiĉne dekoracije pronaĊene na lokalitetu Korać ocjenjuje

preromaniĉkim.

Nelogiĉnost da se materijal na terenu ne slaţe sa samom Crkvom na terenu, pokušana je

riješiti u Istoriji Crne Gore, zakljuĉkom ''da su arheološka iskopavanja pokazala, postojanje neke

preromaničke građevine iz X vijeka'', sa bogatim kamenim crkvenim namještajem. Ostaci trobrodne

graĊevine ovdje se pribliţno datuju u drugu polovinu XII vijeka.

ĐorĊe Janković je na osnovu najnovih rezultata istraţivanja, definisao na prostoru Manastira

više kulturnih slojeva i utvrdio neke hronološke faze. Na lokalitetu je konstatovana luksuzna

graĊevina iz ranorimskog perioda i ukljuĉena mogućnost da su njeni najviši dijelovi u IV vijeku

nove ere, korišćeni kao sakralni objekat. Keramiĉkim materijalom prepoznat je i ranovizantijski

sloj. ''Mada se radi o zatvorenom kulturnom sloju izvjesno je da su građevine iz ovog

ranovizantijskog sloja korišćene i kasnije sve do IX vijeka, tačnije do Saracenske najezde 841.

godine''.

Preromaniĉka kamena plastika pripisuje se nekom manastiru koji je ovdje postojao prije

prodora Saracena. Iz ĉinjenice da se na terenu ne mogu konstatovati tragovi ţivota u trajanju od X

do XII vijeka, zakljuĉuje se da je ţivot u Manastiru poslije prodora Arapa zamro za narednih 300,

400. godina. Iskopavanja su takoĊe pokazala jasno definisani sloj iz vremena kada je na Prevlaci

bilo episkopsko i miropolitsko sjedište sve do napuštanja manastira poĉetkom XV vijeka.

Sve ove teze argumentovane su analizom istih ostataka arhitektonskog objekta i dekorativne

plastike koja mu bez sumnje pripada.

Manastirska crkva bila je reprezentativna graĊevina sa bazilikalnom osnovom. To je bila

trobrodna Crkva sa tri apside na istoĉnoj strani. Srednja apsida imala je polukruţni spoljni oblik,

dok su boĉne bile iznutra polukruţne a spolja završene ravnim zidovima. Na lokalitetu je pronaĊen

veći broj ulomaka dekorativne plastike, od kojih je jedan dio zajedno sa graĊom našao svoje mjesto

u novosagraĊenoj Crkvi sv. Trojice. Ukras na kamenu izveden je u plitkom reljefu, sa troĉlanim

prepletom, trakom, u koju su ukomponovani floralni i geometrijski elementi. Oko Crkve su

konstatovani ostaci nekropole, a na nekim grobnim ploĉama nalaze se latiniĉni i ćiriliĉni natpisi. Na

terenu se konstatuje više faza graĊenja, a najmlaĊu graĊevinu predstavlja mala pravougaona kapela

sa polukruţnom apsidom, koja je sagraĊena na temeljima istoĉnog dijela sjevernog broda. U Crkvi

je pronaĊen i mozaiĉki pod i brojni ostaci kasnoantiĉkih kamenih ukrasa i graĊevine.

Taj detalj rješava nedoumicu da li je na ovom mjestu krajem VII vijeka, a poslije prvog

pokrštavanja Slovena, obnovljen neki kasnoantiĉki sakralni objekt.

Na tim osnovama se razvijaju zaĉeci mlade srednjovijekovne umjetnosti o kojoj mi nemamo

mnogo saznanja. Sa mnogo više podataka, razvoj te umjetnosti moţe se pratiti tek od IX vijeka. U

to vrijeme u zapadnoj Evropi se razvija tzv. preromanika, pa se taj termin primjenjuje i na naše

oblasti. Tokom IX vijeka nastaju i prvi spomenici koji se bez svake sumnje mogu pripisati

doseljenim Slovenima. Za nastanak ovih spomenika znaĉajna su dva momenta. Prije svega

definitivno napuštanje paganske vjere i primanje hrišćanstva, kao i formiranje prvih i većih

stabilnih društvenih organizacija.

Glavna odlika i obiljeţje preromaniĉke umjetnosti je prepletena ornamentika koja u

srednjem vijeku ima iskljuĉivo dekorativni smisao. Porijeklo prepletene ornamentike na Primorju

pojedini autori vezali su za zapadnu Evropu, drugi za poznoantiĉku tradiciju, a treći opet smatraju

da je ona autohtonog porijekla. Svakako da u svemu ovome ima po malo istine pa se nameće

zakljuĉak da je ova ornamentika, nastala pod razliĉitim uticajima, na prostoru Duklje stvorila

jedinstvenu cjelinu.

Preciznu dataciju preromaniĉke plastike u okviru trajanja ovog stila od IX do XI vijeka nije

moguće sprovesti bez eventualnih upisanih datuma na ktitorskim natpisima ili nadgrobnim

ploĉama. Preromaniĉku skulpturu na njenom zenitu u drugoj polovini XI vijeka karakteriše pojava

ranoromaniĉkih motiva. Natpis na jednoj nadgrobnoj ploĉi sa Prevlake okvirno je datovan u XI-XII

vijek.

Preromaniĉka skulptura XI vijeka najbolje je poznata u Kotoru i Stonu. Radi se o

fragmentima kamene plastike koji se ĉuvaju u Kotoru, ali se ne zna kojem lokalitetu pripadaju, kao

i fragmentu kamene plastike uzidane u Crkvu sv. Trojice na Prevlaci. Sa Prevlake takoĊe potiĉu i

174 kamena fragmenta, najvećim dijelom preromaniĉke plastike koji su se do prije par godina

nalazili u muzejsko galerijskom kompleksu Buća-Luković, u sklopu Tivatskog centra za kulturu.

Centar za kulturu u Tivtu ovaj materijal je zbog organizovanja izloţbe na Prevlaci pozajmio Srpskoj

pravoslavnoj crkvi koja je kasnije odbila da predmete vrati legalnom vlasniku.

Od ostalih fragmenata saĉuvanog crkvenog namještaja na Prevlaci su naĊena rozeta,

ugraĊena takoĊe u Crkvu sv. Trojice, UgraĊena zajedno sa fragmentom datovanim u XI vijek.,

dijelovi kamenog ciborija i bogato ukrašena parapetna ploĉa. Ova ploĉa je ukrašena prepletenom

dekoracijom, biljnim motivima i krstovima, dok je centralni ukrasni motiv na ploĉi lik lava,

ukomponovan u krug od biljne vreţe. Sliĉne parapetne ploĉe oltarske pregrade sa reljefnim

predstavama raznih ţivotinja koje simboliĉno ĉuvaju ulaz u oltar naĊene su skoro na cijelom

Mediteranu. Tako i ova ploĉa kao i ostali fragmenti dekorisane plastike sa Prevlake imaju izvjesne

sliĉnosti sa zadarsko-splitskom grupom datovanom u XI vijek.

Za Jovanku Maksimović, po pitanju datovanja parapetne ploĉe sa Prevlake u XI vijek nema

dileme. Ona zakljuĉuje da ploĉa sigurno potiĉe sa stare Crkve sv. Mihaila ĉiji se ostaci nalaze na

Prevlaci. Sa iste graĊevine su po njenom mišljenju i neki drugi fragmenti prepletene skulpture

uzidani u novu Crkvu i naĊeni u ruševinama. Analiza detalja upućuje na mnoge analogije sa drugim

spomenicima XI vijeka. Tako je lozica sa lišćem u lijevom okviru parapetne ploĉe identiĉna onoj u

Crkvi sv. Mihaila u Stonu, Od velikog znaĉaja za istraţivaĉe su i freske u Crkvi sv. Mihaila u Stonu

iz XI vijeka, svakako najreprezentativnije i po obimu i po vrijednosti, kao i po donatorskom

portretu kralja Mihaila. Njihove teme, raspored, ikonografija i njihov rani romanski stil pokazuju

vladajuće zapadne, odnosno italijanske romanske uticaje u Primorju i Duklji, datovanoj u XI vijek.

Na ovaj naĉin i sama se Prevlaĉka crkva sv. Mihaila taĉno datuje u XI vijek.

Mada postoje veliki problemi da se analizom ostataka arhitektonskog objekta i kamenog

ukrasa odredi precizniji termin nastanka hrama sv. ArhanĊela Mihaila na Prevlaci, fakti nameću

mišljenje da je on podignut u drugoj polovini XI vijeka, u vrijeme dukljanskog kralja Mihaila. Na

ovo mišljenje navodi nas ĉinjenica da trobrodna bazilika, karakteristiĉna za juţnoitalsku i uopšte

zapadnoevropsku ranu romaniku nije obiljeţje zetske sakralne arhitekture i da se jedino moţe

rekonstruisati u Manastiru sv. Mihaila na Prevlaci. Ova rana romanska arhitektura u

sjeverozapadnom dijelu Francuske u Normandiji, sazrela je poĉetkom XI vijeka. Uticaj ove škole

bio je jak i mnogostran, naroĉito poslije vojnih osvajanja teritorija od strane normandijskih vitezova

i feudalaca. Normani prije 1066. godine prenose romaniku u Juţnu Italiju i Siciliju. . Normani su

sredinom XI vijeka, pod Robertom Gviskardom, zauzeli Apuliju a zatim Siciliju i cjelu Juţnu

Italiju, suzbijajući vlast i uticaj Vizantije

Opšte je prihvaćeno mišljenje da je gradnja crkvenih objekata, pogotovo onih

reprezentativnih, karakteristiĉna tek za vrijeme nakon definitivnog uspostavljanja koegzistencije

raznorodnih etniĉkih grupa i njihovog zajedniĉkog ţivota na odreĊenom prostoru. Na osnovu

poznatih dešavanja u Boki (Sukoba Kotorana sa Petrislavom, Vladimirom i Dragomirom i ĉinjenice

da se u drugoj polovini XI vijeka, poslije velikog raskola, Kotor vezao za dukljanske vladare.),

gradnja Crkve na Prevlaci takoĊe se mora vezati za kralja Mihaila koji je imao dvor u Kotoru. U

Skiliĉinoj hronici, prema podacima episkopa Mihaila Devalskog, kralj Mihailo je imao dvor u

Kotoru ili njegovoj okolini ali nije poznato gdje se taĉno nalazio . Kult sv. Mihaila, naroĉito je bio

njegovan na dvoru dukljanskih kraljeva, a naziv sv. Michael de Tomba, hram na Prevlaci dobio je

po uzoru na normandijski centar kulta arhanĊela Mihaila na poluostrvu Mont Saint Michel na

Atlanskoj obali.

V

Iskljuĉujući ambiciju da se doĊe do potpuno jasnih i preciznih informacija i konaĉnih

rešenja, ovdje će biti uĉinjen pokušaj da se makar u gabaritima, a pomoću arhivske graĊe i

dostupnih materijalnih ostataka, uĉini pokušaj rekonstrukcije istorijskih zbivanja na ovom prostoru.

Donja vremenska granica koja bi mogla da bude pogodna za prilaz ovoj temi svakako je

vrijeme Saracenskih osvajanja ovih prostora 841. godine.

Brojni ostaci kamene plastike na terenu kao što su djelovi mermernih stubića i kapitela,

djelovi kamene plastike ukrašeni krstovima, grĉkim slovom π, kao oznakom klesara na inpost

kapitelu, ukazuju da je već za vrijeme cara Iraklija, (610–641), Prevlaka predstavljala znaĉajan

vjerski centar, dok je susjedno ostrvo Stradioti bilo mjesto gdje su bile stacionirane vizantijske

vojne snage. Vizantija je u VII vijeku stvorila jak vojniĉki staleţ ''stratiote'' , koji su dijelom bili i

Sloveni, zemljoradnici i stoĉari. Stratioti su bili duţni da sluţe u vojsci ili mornarici i pritom su se

dijelili na kategorije prema veliĉini zemljišnog posjeda kojim su raspolagali.

Poloţaj Vizantije na prostoru današnje Crne Gore naglo poĉinje da slabi poslije Saracenskih

pohoda 841. godine, da bi već poslije otpoĉinjanja bugarsko–vizantijskog sukoba 905. godine,

došlo do potpunog organizovanja slovenskih plemena na ovim prostorima.

Osnivanjem slovenske drţave Duklje oţivljava i Prevlaka, pa Dukljanin, biljeţi da su na njoj

postojali tvrĊava i dvor. Prema Ljetopisu, legendarni hromi Legeš sa ţenom Lovicom je stolovao u

Kotorskom zalivu. ''..in loko qui Traiectus dicitur, ubi castelum sibi construxerat et curiam..''. Po

mišljenju Slavka Mijuškovića ''Trajektus'' se nalazi na Rosama. Na ovo ostrvo je kao samostalni

vladar Duklje, pravo polagao Vladimir (980–1015), a kasnije je kao zet cara Samuila dobio na

upravu cijelu Draĉku temu. Od Dukljanina saznajemo da je u Crkvi sv. Gabrijela na ostrvu Stradioti

od strane Kotorana ubijen Dragomir, gospodar Huma i Trebinja, koji je poslije Vladimirove smrti

ustao da osvoji zemlje svojih otaca. ''Toga radi, došavši u Kotorski zaliv, naredi da se vojska

preveze. Pošto su Kotorani pripremili male lađe, izniješe pred njega hleb, vino i razne hrane na

pretek i pozovu ga na ručak na ostrvo svetog Gavrila''.

Kotorani su poslije smrti bugarskog cara Samuila i dukljanskog kralja Vladimira, smatrali

da je korisno ubiti Dragomira jer će se tako domoći slobode, ''ubivši onoga, koji je poslednji od

domaćih vladara'', jer ako ga ne ubiju da će ih i on onako tlaĉiti kao njegov otac Petrislav i brat

Vladimir. Radoslav Rotković u svom radu Kraljevina Vojislavljevića XI-XII vijeka ubjedljivo

dokazuje da je Dragomir Vladimirov stric

Na osnovu Dukljaninovog teksta lako se moţe zakljuĉiti da su sav prostor oko Kotora ranije

zauzimali Petrislav i Vladimir. Neprijateljski odnos Kotorana prema dukljanskim vladarima i

njihova naklonost Vizantiji sasvim je razumljiva. Oni rijetki primorski gradovi, meĊu kojima i

Kotor, koji su saĉuvali svoju nezavisnost dugo su vremena na doseljne Slovene gledali kao na

varvare. Kotor je u Vizantijskom carstvu prepoznao najsigurnijeg zaštitnika svog latinskog

stanovništva, rimskih potomaka i njihove imovine.

Kada je Dragomirov sin Vojislav, (1038–1050), obnovio dukljansko kraljevstvo, on je u

svom posjedu takoĊe imao Grbaljsku ţupu koja gravitira prema Kotoru. Grbalj u nasljedstvo od oca

dobija najstariji Vojislavov sin, Gojislav (1050–1052), a poslije njegove smrti i ovu ţupu preuzima

njegov brat Mihajlo, (1053–1081). Mihajlo, koji se sa pravom moţe smatrati najmarkantnijom

liĉnošću u Dukljanskoj kraljevini, uĉvrstio je drţavu i izgradio dobre odnose sa susjedima, Petrom

Krešimirom, Normanima u Juţnoj Italiji Ćerka kralja Mihaila bila je udata za Normanskog

vojskovoĊu Longibardopula. F. Milobar, n.d., 301. TakoĊe se smatra da je Longibardopul bio

langobardski plemić u vojsci Normana i Dukljana, , a ustupajući Vizantiji Draĉ, bio je upisan u

prijatelje Carstva.

Upravo u vrijeme kralja Mihaila, 1054. godine, dolazi do konaĉnog raskola izmeĊu istoĉnog

i zapadnog krila hrišćanske Crkve. Raskol je išao na štetu Istoĉne crkve i Vizantije, koja se nije

pokazala dovoljno jakom da saĉuva Hristov grob od nevjernika i jeretika. Period od raskola u

Hrišćanskoj crkvi pa do obnove Barske arhiepiskopije i postavljanja prvog latinskog arhiepiskopa u

Baru, 1067. godine je razdoblje u kojem dolazi do potpunog uĉvrĉćenja Dukljanskog kraljevstva.

Ovo pitanje bilo je konaĉno rješeno za vrijeme pape Aleksandra II (1061-1073) i dukljanskog

vladara Mihaila, kada je bilo odreĊeno da se Bar uĉini crkvenom mitropolijom i da se na njega

prenesu sva prava i povlastice nekadašnje Dukljanske crkve.

U toku jedanajstog vijeka dolazi i do konaĉnog slabljenja vizantijske vojne moći na ovim

prostorima. Raniju praksu da svoju vlast uspostavljaju silom i vojnim pohodima Vizantija mjenja,

pokušavajući da slovenske vladare prikloni sebi dajući im vojnu sluţbu i titule ili da unosi razdor

meĊu njima. Sa druge strane Rim je ulivao povjerenje kod slovenskih vladara, nudeći im civilne

insignacije vlasti, kraljevska znamenja i ''samostalnost'' njihovih crkvenih organizacija. Na ovaj

naĉin, kao i preko svojih misionara, katoliĉka crkva se veţe za graĊanstvo i bogate trgovce, polako

preuzimajući i jake trgovaĉke gradove kakav je i Kotor, nudeći im sada zaštitu slovenski vladara i

stvarajući meĊusobno povjerenje. Rim za uzvrat takoĊe poĉinje da dobija i povlastice od slovenskih

vladara.

Oni katoliĉkom kleru daju zemlju, dozvole za podizanje manastira i crkava, postaju

zaštitnici monaha na teritoriji svoje drţave i sami se pojavljuju kao ktitori crkvenih objekata. Nema

sumnje da su u vremenu nedefinisanih razlika izmeĊu ovih dviju crkava, osnovni razlozi kralja

Mihajila da se u potpunosti okrene Rimu, bili osim svešteniĉkog i crkvenog nasleĊa uglavnom

politiĉki. U XI vijeku ne biljeţe se ni sukobi izmeĊu arhiepiskopije u Baru i Dubrovniku,

zahvaljujući izuzetnoj moći tadašnjeg dukljanskog kralja Mihaila.

Vrijeme kralja Mihaila takoĊe je obiljeţeno stabilnim društvenim relacijama koje

oţivljavaju izgradnju crkvenih objekata. Zato ovdje ne treba iskljuĉiti mogućnost da je uporno

nastojanje Mihajla da od Pape dobije krunu i plašt moglo uticati da se upravo on pojavi kao ktitor

Crkava sv. Mihaila u Stonu i na Prevlaci. Ova Crkva nalazi se na vrhu brijega koji dominira

stonskim poljem. Nju je podigao dukljanski kralj Mihailo u drugoj polovini XI vijeka.

Mišljenje da su Dukljanski vladari u drugoj polovini XI vijeka, gradili manastire i poklanjali

ih benediktincima uĉvršćuje i povelja kralja Radoslava, Mihajlovog brata. On je 1058. godine, sa

svojom ţenom Julijom, na mjestu Baleni kod Trebinja, sagradio Manastir i poklonio ga monasima

sv. Benedikta. ''Ja kralj Radoslav...sa svojom ţenom Julijom i sinom Branislavom ţelim da se

sagradi Manastir na Baleni i da se da monasima Sv. Benedikta od Lokruma'' (1058).

U arhivskoj graĊi nema nikakvih podataka o osnivanju benediktinskog bratstva

Benediktinci, monaški red svetog Benedikta (480-543), iz Nursije, osnovan je u VI vijeku u Monte

Kasinu. Pravila Benedikta iz Nursije su prihvatili svi zapadnoevropski Manastiri. Po ovim

pravilima, pored molitvi svakodnevno zanimanje monaha trebao je biti fiziĉki ili umni rad. Ovaj

intelektualni rad je podrazumjevao prepisivanje knjiga. na Prevlaci, niti dokaza da su benediktinci

tu ostali do pojave pravoslavnih kaluĊera. Na samom terenu Crnogorĉević je našao i sa crteţom

objavio jedan epigrafski fragment. Mjesto nalaza su ruševine Crkve sv. Mihaila, a na ovoj

nadgrobnoj ploĉi ostao je saĉuvan dio natpisa: ''AD HONO...RI ABBATIS''. Ovaj opat koji se navodi

u natpisu mogao je biti samo starješina benediktinskog manastira, a sam natpis prof. dr Jovan

Kovaĉević je datirao u XI ili ĉak XII vijek.

Poznato je da su u XI vijeku benediktinci, iz Italije bili izuzetno aktivni u osnivanju svojih

središta na ovoj obali Jadrana. Prilikom osnivanja manastira koristila se ustaljena praksa da se kod

gradnje novih kultnih središta formom i imenom podraţava neko svetilište koje već postoji. Mada

nema neposrednih istorijskih podataka, veoma je vjerovatno da su osnivaĉi Prevlaĉke opatije

pronašli da samo ostrvo Prevlaka potsjeća po mnogo ĉemu na slavnu normandijsku opatiju Mont

Saint Michel, koja se od osnivanja naziva Tomba. Kada su se monasi reda sv. Benedikta poĉeli širiti

po svim krajevima Evrope, oni su i na prostoru Dukljanskog primorja osnivali mnoge Manastire,

izmeĊu ostalih: sv. Mariju u Risnu, sv. ĐorĊa pod Perastom, sv. Petra u Bogdašićima, sv. Luku u

Krtolama i sv. Mihaila na Prevlaci (St. Michael de Tombe).

Širenju kulta sv. Mihaila najviše je doprinijelo svetilište na Monte Garganu u Juţnoj Italiji

gdje je zaţivjela legenda o njegovom pojavljivanju krajem V vijeka. Oltar ove crkve podignut je na

jednoj pećini kojih ima puno u ovom kraju. Sa Monte Gargana kult arhanĊela Mihaila širio se po

Evropi a crkve su mu graĊene vrlo ĉesto na nekom uzvišenju, iznad neke pećine ili kripte.

Pod direktnim uticajem Monte Gargana, podignuto je i najĉuvenije kultno sjedište sv.

Mihaila u Francuskoj Mont Saint Michel. Ova Crkva nalazi se na poluostrvu, granitnoj stijeni koja

se nalazi na deset kilometara od Avranša u Normandiji. Prilaz stijeni do izgradnje kamenog prilaza

bio je moguć samo u ĉasovima osjeke. Tu je 709. godine, posvećena najstarija Crkva sv. Mihaila.

Crkvu je podigao episkop Avranša, Ober, (Autbertus), koji je u nedostatku prirodne pećine, kripte,

jednu iskopao u stijeni.

Ta prva Crkva doziĊivana i nadgraĊivana sledećih vijekova postala je od druge polovine X

vijeka, 966. godine, središte benediktinske opatije koju je osnovao normandijski vojvoda Rihard II.

Crkva na Mont Saint Michelu posluţila je za ugled drugim hramovima posvećenim arhanĊelu

Mihailu koje su benediktinci podizali na breţuljcima iznad mora. Svake godine poluostrvo Mont

Saint Mishel posijeti preko 2 miliona i 200 hiljada hodoĉasnika i turista.

Ono što posjetiocu, odmah skrene paţnju kada prilazi ovom znaĉajnom francuskom

kulturno istorijskom spomeniku i atraktivnoj turistiĉkoj destinaciji je veliki i visoki zvonik Crkve

koji stremi ka nebu. Zvonik Prevlaĉke crkve Crnogorĉević naziva graditeljskim remek djelom.

Predanje kazuje da se sa zvonika vidjelo ''veliko more'', more van zaliva, otvoreno more prema

Bigovu, i da je zvonik prilikom pada ''oškropio đuraševićke domove pri obali'', skroz na suprotnoj

strani. Kod Crnogorĉevića takoĊe biljeţimo da je pri opisu Prevlaĉkog manastira na sjevernoj strani

Crkve zapazio ĉetvorougaonu izdubinu (kriptu?), za koju nije bio siguran ni da je bunar, ni nešto

tome sliĉno.

Mont Saint Michel dugo je zadrţao i svoj stari naziv Tumba, koji mi nalazimo i za stari

Prevlaĉki manastir. Sve ovo nam daje za pravo na zakljuĉak da su benediktinci osnivajući na

Prevlaci svoju opatiju, ţeljeli da podraţavaju ĉuveno normandijsko svetilište i da su zajedno sa

kultom sv. Mihaila prenijeli i sam naziv Tumba što prilikom osnivanja crkava nije bila rijetka

pojava. Poluostrvo Prevlaka je pribliţno istih dimenzija kao stijena na Atlanskoj obali a takoĊe se u

vrijeme plime pretvara u teško pristupaĉno ostrvo. Monasi koji su došli iz Juţne Italije bili su dobro

upoznati sa kultom sv. Mihaila u Monte Garganu i Mont Saint Michelu. TakoĊe je jadranska obala

bilo pogodno tlo za širenje kulta sv. Mihaila koji je i potekao sa izvora istoĉne crkve.

Ĉitavu pretpostavku upotpunjuje podatak da se Kotorski biskup pominje od 1062. godine,

kao sufragan arhiepiskopije u Bariju. Ovaj grad su 1071. godine Normani oteli od Vizantijaca. Iako

su postojali pokušaji da Kotorska biskupija potpane pod jurizdikciju Dubrovaĉke ili Barske

arhiepiskopije, ovaj je grad rješenjem papske kurije od 1172. godine, ostao vezan za Bari koji je bio

pod normanskom vlašću. Kotorska episkopija je od 1166. pa do 1179. godine bila podreĊena

Barskoj arhiepiskopiji.

Ivan Ostojić je u svom radu, skrenuo paţnju da nedostatak istorijskih podataka umanjuje

vjerodostojnost ove teze, a iskljuĉuje i mogućnost da je poluostrvo Prevlaka svojim izgledom

moglo asocirati benediktinske monahe na u to vrijeme, (XI vijek), slavni Mont Saint Mishel. On

zakljuĉuje da nije na odmet traţiti uticaje i sliĉnosti, ali se ne moţe, samo na osnovu toga što su dva

mjesta nosila isto ime stvoriti zakljuĉak da su te crkve preuzele ime jedna od druge.

Ovdje se postavlja osnovno pitanje, što je monaha, hodoĉasnika sa Mont Saint Mishela

moglo potsjetiti da Prevlaka liĉi na normandijsko ostrvo. U tom smislu treba razumjeti da današnji

izgled Mont Saint Mishela, gotiĉka crkva i odbrambeni zidovi ne mogu predstaviti autentiĉni izgled

ostrva i njegove Crkve iz X vijeka. Zato i neki podaci, koji se sa struĉne i nauĉne strane ne mogu

smatrati relevantnim, mogli su u XI vijeku biti osnovni razlozi da nekog monaha koji je bio u

Normandiji, Prevlaka privuĉe svojim izgledom, potsjeti na Mont Saint Mishel i da to bude inicijalni

razlog da se na ovom mjestu podigne opatija posvećena sv. Mihailu.

Granitna stijena na kojoj leţi Manastir u Normandiji i danas je obrasla zelenilom na svakom

mjestu gdje ga nije istisnula neka graĊevina, pa ne treba sumnjati da je ovo ostrvo bilo još bujnije

zelenilom u XI vijeku. U istom zalivu pored Mont Saint Mishela-Tombe, nalazi se ostrvo koje nosi

naziv Tombelaine. Tombelaine,Tomboleto, Tumbela. Na ovom drugom ostrvu je prema romanima o

vitezovima Okruglog stola, div ugrabio Helenu, vjerenicu kralja Artura. Ţalosni kralj je na tom

mjestu podigao kapelu koja se po otetoj Heleni prozvala Tombe Elaine (Jelenina grobnica).

U Kotorskim notarskim knjigama susrećemo na više mjesta toponime Tombe i Belile kao

latinske nazive za selo Bjelila na Brdima u blizini Prevlake gdje se nalaze ruševine Crkve sv. Spasa.

Blizina ostrva Stradioti i Otoka, kao i niz drugih detalja mogli su kod benediktinskih monaha

stvoriti utisak o sliĉnosti ovog mjesta sa njima dobro poznatim normandijskim svetilištem. U istoriji

ovog francuskog ostrva ĉesto je bilo sporno, zbog njegovog graniĉnog poloţaja da li pripada

Normandiji ili Bretanji, a oko njega je u srednjem vijeku stvorena i komuna, Metohija sv. Mihaila.

Na obali pored Mont Saint Mishela i danas pasu brojna stada ovaca, upravo onako kako se nekada i

vodila stoka na ispašu u okolini Prevlake.

TakoĊe u njegovoj okolini ima mnogo prirodnih staništa rezervata ptica upravo kao i u

okolini Prevlake. Ono što se smatra posebnim kuriozitetom normandijskog svetilišta je osjeka,

cikliĉno povlaĉenje mora po par kilometara. U tom vremenu, svakih šest sati, oko ostrva se formira

jedno ogromno blatnjavo prostranstvo. Taj vremenski interval lokalni ribari koriste da iz ovog blata

vade gliste i raĉiće koje kasnije koriste za lovljenje ribe. I pored ĉinjenice da se nivo vode u

Bokokotorskom zalivu znatno uvećao, (jedan metar za hiljadu godina), tivatski ribari i danas odlaze

barkama juţno od Prevlake u njenoj neposrednoj okolini u mali zaliv, (calanque, franc. zaton,

uvalica), koji oni još zovu Ţivi mulj. U vrijeme osjeke ribari na ovom mjestu iz blata vade raĉiće

''kanjoče'', (cancre, franc. Morski rak), koji se kasnije koriste kao idealan mamac za lov na

kvalitetnu ribu.

Dukljanski kralj Mihajlo, pored svoje ćerke i svog sina Bodina je vjenĉao normanskom

plemićkinjom Jakvintom, ćerkom Argirica, uglednog graĊanina Barija koji je bio voĊa normanske

stranke u ovom gradu.

Bliske i konstantne veze Apulije i Duklje, kao i gore navedeni podaci daju dovoljno osnove

za pretpostavku da se ĉuveni kult normandijskog arhanĊela Mihaila i sam naziv Tomba presadio na

poluostrvo Prevlaka u Tivatskom zalivu. Jake veze benediktinaca iz Normandije sa svojim

središtem u Juţnoj Italiji i njene bliske veze sa istoĉnom obalom Jadrana ĉine ovu pretpostavku

mogućom a kroz prizmu istorijskih dogaĊaja i veoma prihvatljivom.

Po Ljetopisu Popa Dukljanina, iza Mihailove smrti Dukljom jedno vrijeme upravlja njegov

brat Radoslav. On je oslobodio Bodina iz zarobljeništva u Antiohiji i dao mu na upravu Grbalj i

Budvu. Za Mihailovog sina Bodina, veţe se izdavanje jedne povelje kojom on daruje

benediktinskom samostanu na ostrvu Lokrumu selo sv. Martina blizu Dubrovnika. Povelja se datira

oko 1100. godine. Dukljanska istorija poslije smrti kralja Bodina (1101/2), ispunjena je teškim

borbama za presto izmeĊu njegovih brojnih potomaka i srodnika. Za oko pola vijeka izmijenilo se

sedam vladara Duklje, jednih vjernih vazala Vizantije a drugih njenih ljutih protivnika koji su teţili

za nezavisnošću zemlje. Centralna liĉnost ovih dešavanja je Bodinova supruga Jakvinta koja na

granici izmeĊu materinstva i zloĉina pokušava da obnovi kraljevstvo svoga muţa i teţi da na ĉelo

Duklje postavi svoga sina ĐorĊa.

Jakvinta je ţivjela u Kotoru, gdje je Ljetopisac nalazi kako sprema otrov za svoje roĊake i

neprijatelje. Da li je Jakvinta boravila na Prevlaci u Kaštiju nema podataka ali Pop Dukljanin

navodi da je bila uhvaćena ''negdje kod Kotora'' i zatim odvedena u Carigrad gdje je i umrla.

Bodinov i Jakvintin sin ĐorĊe, uspio je u dva navrata, (1114-1118. i 1125-1135), da preuzme

vlast u Duklji od svog roĊaka Grubješe. ĐorĊe ''Bodinović'' je svojom poveljom Kotoru ''mnoge

slobodštine i privilegije poklonio'', pa i samu Crkvu sv. Mihaila na Prevlaci. Ova najstarija povelja

kralja ĐorĊa je iz 1115. godine i ona je izdata u vrijeme kotorskog episkopa Grimalda, (1090-1124).

Ne moţe se uzeti kao pouzdano da je kralj ĐorĊe samo protokolarno poklonio Crkvu na Prevlaci

Kotoranima, Sudskim sporom iz 1114. godine, saznajemo iz rijeĉi sudije Gerdona, da je Crkva sv.

Martina na Lokrumu: ''Od početka bila kraljevska''. U svojoj presudi on zakljuĉuje da su svjedoci

izjavili: ''Što smo mi sigurno čuli, da je Crkva sa svojim nasledstvom uvjek bila kraljevska''. V.

Nikĉević, Kralj ĐorĊe, sin kralja Bodina, , već se povelja treba vezati za dva vaţna istorijska

dogaĊaja. Jedan je interes Kotorske episkopije da u svijetlu sukoba Bara i Dubrovnika, izdvoji

prostor svoje dijeceze, a drugi razlog je potreba kralja ĐorĊa da u borbi za presto zadobije oslonac

Kotora i njegove Crkve. Na jednu povelju kralja ĐorĊa, Bodinovog sina, poziva se i izvjesni

Boliaci, u sporu oko Crkve sv. Viktora, izmeĊu 1154. i 1170. godine. Ovaj Boliaci, tvrdio je da je

crkva sv. Viktora njegova i da o tome on ima povelju kralja ĐorĊa.

Od Dukljanina saznajemo da je od brojnih nevolja i ratova zemlja toliko opustjela da se

pored naroda ĉak i Kotor pobunio protiv kralja ĐorĊa. Bjeţeći ĐorĊe se sklonio u primorski grad

''Obolon'', a prateći priĉu Frana Milobara zakljuĉujemo a to i Ljetopisac kaţe da je Gradinja jureći

ĐorĊa zauzeo cjelu teritoriju do Kotora, ''Tada je Gradinja zadobio teritoriju do Kotora, osim

tvrđave u koju se kraljeva posada odrţavala. Međutim, vojskovođa (Aleksije Kontosteton) dođe u

Skadar, a Gradinja mu poruči da što prije stigne kako bi zauzeli tvrđavu i uhvatili Kralja'', osim

Kaštija gdje se kralj i njegova posada odrţavala. Da je kralj ĐuraĊ imao zamak na Prevlaci teško je

dokazivo mada se takvo mišljenje ne moţe u potpunosti odbaciti. Ogromnim kamenim kolosima,

zamkovima po zapadnoj Evropi raĊenim u XII i XIII vijeku prethodili su tokom X i XI vijeka

sasvim jednostavni drveni zamkovi. Podizanje ovakvih objekata nije traţilo mnogo godina rada, već

samo prirodno dobro zaštićeno mjesto, van gradskih zidina. I pored protivljenja sveštenstva

zamkovi su se ĉesto nalazili u blizini vangradskih crkava i sluţili su kao ljetnikovci. Vladari,

vitezovi i krupni feudalci, gradili su zamkove koji su imali više redova utvrĊenja i nekoliko dvorišta

a u centru utvrĊenja uzdizala se glavna kula. Zamkovi od kamena najranije se poĉinju zidati u Italiji

još u jedanajstom vijeku ali njihove razvaline nijesu ostale saĉuvane.

Dukljanin dalje nastavlja: ''Tada oni koji su se smatrali prijateljima i veoma bliskim kralju i

koji su jeli njegov hleb, podigoše protiv njega svoje potčinjeno ljudstvo. Tako jedni spolja a drugi

iznutra predadoše tvrđavu''. Kralj ĐorĊe je predat Vizantiji gdje umire u ropstvu u Carigradskom

zatvoru. Predajom kralja ĐorĊa negdje oko 1135. godine, vlast u Duklji preko svojih vazala ponovo

preuzima Vizantija.

Prvi konkretni pomen Prevlake, nalazimo u najstarijoj povelji koju je 1124. godine izdao

kotorski biskup Urzacije, odmah nakon što je naslijedio episkopa Grimalda. Tekst ove darovštine

dijelimiĉno je saĉuvan i glasi: ''Ja Ursacije biskup, zajedno sa priorom Melom i kotorskim

plemićima...po prvi i drugi put vijećnici zazvonismo u zvono, i dajemo Tumbu sv. Arhanđela Crkvi

sv. Trifuna...Ako je neko nasljednik na ''Tumbam''... Budući da niko nema neko nasljedstvo na

''Tumbam''. A ako neko bude pokušao da ukine ovu donaciju ili učini spletku, od strane svemoćnog

Boga, blaţene Marije uvijek Djevice i Svih svetih biće ekskomuniciran i osuđen sa onima koji su

osuđeni''. Ovom poveljom daruje se Crkva sv. Mihaila, Crkvi sv. Trifuna i posebno se naglašava da

niko od svjetovnih lica nema nasljedstvo na Tombi, što nas navodi na pomisao da je ona nekada

pripadala kralju ili dinastiji. Da se sva imovina i svi prihodi od Crkve sv. Mihaila upućuju kao

donacija Crkvi sv. Trifuna potvrĊuju i dokumenta izdata 1181, 1182. i 1200. godine.

Sa episkopom Malonom 1166. godine, Kotor potpada pod crkvenu vlast Arhiepiskopije u

Baru. Zbog sporenja izmeĊu Bara i Dubrovnika i papske odluke da Barska episkopija bude

podloţna Dubrovaĉkoj arhiepiskopiji, 1179. godine, Kotorska episkopija, ponovo biva vraćena pod

crkvenu jurizdikciju Barija. Odmah nakon ponovnog prikljuĉenja Bariju, Kotorski episkop Buchius

1181. godine, potvrĊuje da se Kotor treba smatrati vlasnikom Tumbe sv. ArhanĊela Mihaila.

Poslije smrti vizantijskog cara Manojla I Komnina, (1143-1180), raški ţupan Stefan

Nemanja, zauzeo je ĉitavo primorje sa Kotorom 1185. godine. Tom prilikom došao je i Grbalj u

ruke Nemanjića i ostao neprekidno u njihovoj vlasti sve do sloma srpske srednjovijekovne drţave.

Dolazak Nemanjića i prestanak brojnih sukoba u izvjesnom smislu odgovara svima. Kotor je

otvorio kapiju Nemanji a zatim proširio trgovinu po srpskim teritorijama i preuzeo trgovaĉki prostor

onih gradova koji su teško stradali od raške vojske. Kotorani su takoĊe preuzeli i obavljanje

diplomatskih poslova za raĉun srpskog dvora. Stefan Nemanja nije dirao vlast gradske uprave,

Kotor se upravljao po svom Statutu a kovao je i svoj novac. Da se Nemanja nije mješao ni u

crkvene stvari vidi se po tome što je Urzacijevu darovštinu potvrdio biskup Buchius 1181. godine,

neposredno pošto je Nemanja ušao u Duklju.

Dukljani iz Grbaljske ţupe takoĊe su sa zadovoljstvom prihvatili vladare iz dinastije

Nemanjića koji su isticali i naglašavali svoje dukljansko porijeklo. Oni su u poĉetku svoje vladavine

na ovim prostorima, nastavili identiĉnu politiku dukljanskih vladara, obavljanje sluţbi na

slovenskom jeziku u katoliĉkim crkvama i borbu protiv grĉkog vjeroispovijedanja i crkve.

Iz ovog vremena saĉuvana je Povelja , Ovaj dokument je kao Povelju kralja Radoslava iz

1230. godine, objavio Raĉki u svojim Prilozima i vezao je za 1215. godinu i Vukanovog sina

ĐorĊa?, kralja Srbije i Primorja, Radoslava, kojom se Kotoranima potvrĊuje darovnica dukljanskog

kralja ĐorĊa. ''Na ovaj način potpuno vjerni naši građani i patriciji kotorski uvjek su nam poslušni,

pokoravaju se našoj volji i u svemu slušaju ono što im kaţemo. Nikada se nijesu pokazali nepokorni

prema našim nalozima. Oni su nam pokazali ponizno i smjerno svoje povlastice i povelje i svakako

povlasticu slavnog kralja Đorđa koji kad je predao istim Kotoranima Prevlaku kao njihovu zemlju u

nasljedstvo, na kojem sada grade i obnavljaju hram sv. Mihaila koi su davno oni sami osnovali i

utemeljili, sa dobrim ţeljama za grad Kotor i njegovu teritoriju''.

''Ovom Poveljom se potvrđuje povlastica kralja Đorđa, koju su isti kotorski patriciji donijeli

gospodaru kralju Radoslavu i njegovoj braći Vladislavu i Urošu. Oni su Povelju, napisanu 1115.

godine od Hristovog rođenja, 13. avgusta, poznali kao istinsku, zakonitu i valjanu i osnaţili je ovim

pismom, koje sam ja po nalogu i zapovjesti mog gospodara kralja i njegove braće svojeručno

potpisao i dao... dana 10. jula godine od Rođenja 1250. i zapečatio mojim običnim pečatom. Stefan

Radoslav, milošću Boţjom kralj Srbije i Primorja. Gospodari Vladisav i Uroš''.

Da je Prevlaka do sredine XIII vijeka u posjedu Kotora, vidi se po tome što je u sporu

izmeĊu dubrovaĉke i barske crkve susret izmeĊu njenih veledostojnika obavljen na neutralnoj

Prevlaci 1249. godine. Arhiepiskop barski Jovan iz Plano Karpina, prolazeći kroz Dubrovnik

zakazuje sastanak sa Dubrovaĉkim arhiepiskopom ''u Kotor ili kod Svetog Mihaila u Kotorskom

zalivu, gdje se Dubrovačkom arhiepiskopu čini da je bolje''.

Promjene nastaju poslije osnivanja Srpske arhiepiskopije i formiranja Zetske episkopije

1220. godine, ĉije mjesto osnivanja po svoj prilici treba traţiti negdje na prostoru Podgorice ili oko

Skadarskog jezera.

O odnosima katoliĉkih i pravoslavnih organizacija poslije osnivanja episkopije nemamo

nikakvih podataka. Usled nedostataka izvora oteţano je i u najopštijim crtama pratiti sva

pomjeranja a ne moţe se procijeniti i ostaje nepoznata uloga prvih srpskih kraljeva u mjenjanju

crkvene politike, jer ih neki izvori i podaci navode kao veoma naklonjene katoliĉkoj crkvi.

Ovaj odnos se sasvim sigurno promijenio iza 1299. godine. Te godine je poslije

dugogodišnjeg rata sklopljen mir izmeĊu Srbije i Vizantije a kralj Milutin se oţenio sa jednom

vizantijskom princezom.

Istorijski pomeni prodora Tatara iz 1241. godine na prostor juţne Dalmacije, nijesu dovoljni,

da bi se ovom dogaĊaju sa sigurnošću pripisao odlazak benediktinskog bratstva sa Prevlake.

Poznato je da su u vrijeme Tatarskih napada stradali Kotor, Svaĉ i Drivast, pa je sasvim moguće da

je tom prilikom stradao i Manastir na Prevlaci. Obnovu Crkve prema raspoloţivim podacima

zapoĉeli su Kotorani poslije ovih dogaĊaja. 1247. godina se moţe smatrati prelomnom u odnosima

pravoslavne i katoliĉke crkve u Zeti. Te godine poslije gotovo pola vijeka stolovanja umire barski

arhiepiskop Jovan I. 1248. godine, Kurija svijesna definitivne brojnosti slovenskog stanovništva u

Primorju donosi Darovnicu kojom ''poklanja'' pravo da se latinska liturgija sluţi na slovenskom

jeziku i u isto vrijeme baca anatemu na one koji pljaĉkaju crkvena dobra. Preuzimanje crkava u

Primorju od strane Zetske episkopije moţe se vezati za vrijeme Arhiepiskopa barskog Jovana II,

(1247-1252). Njegova smrt ili ubistvo u zatvoru 1252. godine, pokazuje da se Rim nije uspio

uspješno organizovati kao crkvena vlast na ovim prostorima u vrijeme Nemanjića.

Prvi pomen Zetskog episkopa u Boki nalazimo na natpisu u Crkvi sv. Petra u Bogdašićima

iz 1269. godine. Iza ove godine mi nalazimo zetskog episkopa Neofita, kako na prostoru Prevlaĉke

metohije obnavlja i preuzima crkvene objekte i prevodi slovensko stanovništvo u pravoslavlje.

Upravo obavljanje sluţbi na slovenskom jeziku, imalo je za ulogu da dukljanski narod prihvati

pravoslavnu crkvu kao svoju. Iz ovog vremena saĉuvano je pismo Pape kralju Urošu, u kojem ga

Sveta rimska stolica upozorava da ''postoji samo jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio''.

Episkop Nikola, rob roba Boţjih, veliĉanstvenom muţu Urošu, slavnom kralju Slovena; ''...Zato

opominjemo tvoje visočanstvo, zahtijevamo i podstičemo ga u Gospodu Isusu Hristu, dok poboţno

razmišljaš da postoji jedna vjera, izvan koje se niko nije spasio i bez koje je nemoguće omiliti se

Bogu, da pristupiš jedinstvu same vjere i da nju vjerno prihvatiš i čuvaš; da ništa manje narod tvog

gospodarstva koji je podloţan moći Vječnog Kralja, vratiš tom jedinstvu i da brigom o njemu,

tvojim pohvalnim i poboţnim podsticajima, nastojiš da ga sačuvaš, tako što ćeš od Očevih

svijetlosti spoznati slavu vječne svijetlosti'', avgust 1288. godine, Papa Nikola Urošu, kralju

Slovena.

U povelji kralja Milutina, Rataĉkom manastiru, izdatoj u Kotoru 15. marta 1306. godine,

meĊu potpisnicima i svjedocima nalazimo i zetskog episkopa Mihaila. Najvjerovatnije je ovaj

Manastir, benediktinskog reda osnovana u XI vijeku, kada Monte Kasino i uopšte benediktinski red

doţivljava vrhunac svog djelovanja i kada se na dalmatinskom i dukljanskom primorju osnivaju

mnogi benediktinski manastiri. M. Spremić, Ratačka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog

fakulteta VIII, Beograd 1964. Opatija sv. Marije Rataĉke do sredine XIII vijeka za svog patrona

imala je arhanĊela Mihaila. 1247. godine pominje se ''Gualterius abbas S. Michaelis de Reteca''.

U Kotorskom arhivu, nalaze se podaci koji govore da preuzimanje crkava i prevod

stanovništva u novu pravoslavnu crkvu nije išao jednostavno. Kao što je već ranije prikazano veliki

broj zemljoposjednika tek 1333. godine u Kotorskom sudu se predstavljao kao ''ljudi sv. Mihovila''.

Malo je vjerovatno da je Kotorski sud ranije odbijao da ih kao takve upisuje u notarsku knjigu, s

obzirom na politiĉku zavisnost Kotora od Nemanjića.

U kotorskim notarskim knjigama nalazimo podatak da je kotorska opština zajedno sa

biskupom Ivanom, 15. februara 1330. godine, odredila svoje poslanike Papi radi biskupijske

imovine. Pod ovom imovinom svakako se mogu podrazumjevati crkve i zemljišni posjedi i jedino

se zbog takve imovine šalje delegacija kod Pape. Kotorska opština je takoĊe 10. februara 1334.

godine, donjela odluku da se ne moţe prodati ili otuĊiti svojina sv. Trifuna. Kada je u vrijeme cara

Dušana i katoliĉka crkva došla pod njegov udar definitivno se gase sve dukljanske tradicije.

Ponovo je kotorski biskup Sergije, pisao papi Klimentu VI, koji 6. januara 1346. godine

traţi od cara Dušana da mu vrati brojne crkve na Primorju i izmeĊu ostalih i Crkvu sv. Mihaila na

Tombi. Ovo i neka sledeća pisma, na kraju su rezultirala poveljom cara Dušana kojom on

Kotoranima potvrĊuje stare posjede u Boki.

I kod Raĉkog, nalazimo jednu od dvije povelje kojima car Dušan vraća Crkve Kotoranima

1351. godine. MeĊu istraţivaĉima dugo vremena je vladala dilema da li su povelje Nemanjića

Kotoru ''falsifikati''. Kako povelja Stefana Prvovjenĉanog, tako i ona kralja Radoslava sa braćom,

dvije Dušanove i jedna Uroševa. Sumnju je izazvala toboţnja povelja Stefana Prvovjenĉanog, koju

je ''pečatio'' mileševski iguman Vasilije, a ĉiji je prepis Vuk Vrĉević, (sakupljaĉ narodnih

umotvorina, od 1845. godine bio je uĉitelj u Grblju), poslao Vuku Karadţiću 1837. godine. R.

Kovijanić, Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek), Cetinje 1963.

MeĊutim u Kotorskom arhivu se nalazi dokumenat iz 1468. godine, u kojem se pominje Dušanova

povelja. Ovaj dokumenat je pronašao Miloš Milošević (R. Kovijanić n.d.). Na osnovu analize

izvora iz Kotorskog arhiva Risto Kovijanić je došao do zakljuĉka da povelje Nemanjića Kotoru,

nijesu izmišljene. Da je njihova sadrţina stvarna i da nijesu falsifikati osim već ranije pomenute

povelje Stefana Prvovjenĉanog. Ovu Dušanovu povelju potvrĊuje negdje kod Skadra 1355. godine

njegov sin Stefan Uroš.

Iz vremena kada je Metohija, sv. Mihaila bila u punoj vlasti Nemanjića, saĉuvan je na

Prevlaci i jedan nadgrobni natpis. Natpis je uklesan na sivoj granitnoj ploĉi i u prevodu glasi: ''Rab

Hristu Joakim, a zvani Đuraš, unuk čelnika Đuraša Vranjčića koji bi u cara Stefana treći vitez. Pisa

se i predstavih mjeseca septembra peti dan''. Na natpisu nije stavljena godina, ali se na osnovu

podataka o liĉnostima sa ploĉe ona datuje u sredinu XIV vijeka.

VI

Nekoliko godina poslije smrti cara Dušana i raspada njegovog carstva na istorijskoj sceni

Zete pojavljuje se porodica ''primorske gospode'' Balšića koja je do tada upravljala Barom i

Budvom. Balša i njegovi sinovi Stracimir, ĐuraĊ i Balša II su kao najmoćniji feudalci i vladari Zete

vodili do poĉetka XIV vijeka, skoro neprestalne borbe sa Kotorom, Mleĉićima, Turcima, bosanskim

banom i lokalnom vlastelom. Ĉeste promjene vladara i dinastija na ovim prostorima uticale su da se

sigurnost vladavine mogla obezbijediti jedino agresivnom politikom potiskivanja svojih protivnika

a upravo takvu politiku su vodili Balšići.

Koliko je teško pratiti sva dešavanja i odnose vlasništva i prava u ovim vremenima najbolje

odslikavaju primjeri Kotora, Budve i Draĉa koji je od 992. pa do 1392. godine, promjenio svog

vladara više od 30 puta. Odmah iza 1360. godine Grbalj, i Luštica pa i sama Prevlaka dolaze u ruke

Balšića. Balša I se 1361. godine ukljuĉio u rat izmeĊu Dubrovnika i Kotora koji je u to vrijeme još

uvjek bio u sastavu Nemanjićke drţave. Podaci iz ovog perioda vezani za Balšiće nalaze se u

Dubrovaĉkom arhivu. U ratnom nalogu izdatom zapovjedniku dubrovaĉkih brodova od njega se

traţi da mora zarobljavati sve Slovene iz Slavonije, Srbije i podanike raškog kralja Uroša.

Zapovjedniku se takoĊe nalaţe da ne napada na one iz Budve, Ulcinja, Bara i Skadra, podanike

Balšića i ljude mitropolita sv. Mihaila.

Ovaj podatak da su se u ratu Dubrovnika i Kotora, Zetski mitropolit i srpski kralj Uroš IV,

našli na suprotnim stranama djeluje sasvim logiĉno. Mi smo zapazili da dokumentovano najkasnije

1330. godine, a faktiĉki mnogo ranije dolazi do sukoba izmeĊu Kotora i episkopa, kasnije

mitropolita, sv. Mihaila oko crkvene imovine i same Prevlake. U ovom sporu kao poslednji arbitar

pojavljuje se upravo kralj Uroš, koji je stao na stranu Kotora. Mitropolit sa Prevlake i vlasnici

zemlje na Metohiji sv. Mihaila našli su novog saveznika u vladarskoj porodici Balšića.

Iz vremena rata Dubrovnika i Kotora nalazi se niz podataka, o savezu Dubrovĉana, Balšića i

Zetskog mitropolita, pa je tako 1361. godine, jedna oštećena dubrovaĉka galija došla na Prevlaku

radi popravke. Posredovanjem cara Uroša IV okonĉan je rat izmeĊu Dubrovnika i Kotora mirom u

Onogoštu 22. avgusta 1362. godine. Neovisno od ovog mirovnog sporazuma, Balšići su pogotovo

ĐuraĊ, nastavili da borave na Prevlaci i opsijedaju Kotor. Krajem 1366. godine, Dubrovĉani šalju

svog poslanika u Budvu i nalaţu mu da otavde piše ĐurĊu Balšiću, ''ako se nalazi na Ostrvu sv.

Mihaila blizu Kotora''.

U ţelji da se preko jakog zaštitnika saĉuvaju od stalnih napada Balšića, Kotorani su se

poslije Uroševe smrti poĉeli obraćati Veneciji i Rimskom papi za pomoć. Sa ciljem da iz ruku

Kotorana izbace najaĉi adut, agitaciju kod Pape ali i zbog privilegija kojima su se nadali Stracimir,

ĐuraĊ i Balša II su 1368. godine uputili svaĉkog biskupa Petra, papi Urbanu sa pismom da ih primi

pod okrilje svoje crkve. Poslije Papinog odgovora, Balšići su sveĉanom izjavom primili katoliĉku

vjeru 29. januara 1369. godine.

''Ja Stracimir, ţupan Zete, odričem se sasvim svakoga raskola...Tako me Bog pomogao i ova

sveta evanđelja...Jednako ispovijedanje vjere, zakletvu i odricanje činimo mi Đurađ i Balša, braća

rečenog Stracimira, pred časnim biskupima Petrom svačkim i Ivanom drivoštskim, te pred

redovnikom fra Petrom reda propovjedilaca i pred plemićem Pervosiom ulcinjskim građaninom,

koji od imenovanih Stracimira i njegove braće bijahu pozvani za svjedoke gore navedenog

ispovjedanja vjere, zakletve i odricanja, što učinješe mogašt pomenuta braća; i da ovaj spis ima

veću snagu dadoše ga napisati od imenovanog Ivana, Boţjom milošću i apostolske Stolice

drivošskoga biskupa, njegovom rukom, i utvrditi ga svojim zajedničkim pečatom. Učinjeno i pisano

kod Skadra, njihova glavna prebivališta, godine Gospodnje 1369. dvadeset i devetog dana mjeseca

januara, sedme godine pontifikata presvetoga u Krstu otca i našega gospodina gosp. Urbana,

Boţjom promislom pape petoga''.

Ovaj potez Balšića kao i smrt cara Uroša IV, uticali su i prinudili Kotor da naĊe novog

saveznika. Tako je od 1371. godine novi zaštitnik Kotora postao ugarski kralj Ljudevit.

Iste godine Dubrovĉani šalju svog izaslanika kod Andrije Paštrovića i Ćefalije Radića, koji

su ljudi ĐuraĊa Balšića na Ostrvo sv. Mihovila. Aprila 1381. godine, šalju Dubrovĉani svog doktora

Ivana iz Trogira na ostrvo sv. Mihovila da lijeĉi bolesnog Balšu II.

O odnosima Balšića i Mitropolita sa Prevlake poslije prelaska Balšića u katoliĉanstvo nema

nikakvih podataka. MeĊutim iz drugih izvora saznajemo da je Mitropolit na Prevlaci nesmetano

boravio sve do 1390. godine, kada usled novih i ĉestih sukoba prelazi na Skadarsko jezero. Krajem

1390. godine, Kotorani su popalili Kaštio, rezidenciju Balšića i odnijeli jednu ikonu i neke crkvene

stvari što su ih uzeli od popa Radiĉa. Prije odlaska Mitropolt je prema svom nahoĊenju zemlju

Prevlaĉkog manastira poklanjao i prodavao. O tome su u sudskom arhivu u Kotoru ostali zabiljeţeni

brojni podaci iz kojih se saznaje da je poslije smrti mitropolita Davida zemlju poklanjao i prodavao

mitropolit Arsenije.

Poslednji iz dinastije Balšića, Balša III, vjerom se ponovo vraća u pravoslavlje. Balša treći

se zajedno sa svojom majkom Jelenom pojavljuje kao ktitor i obnovitelj crkava u Paštrovićima i na

Skadarskom jezeru. Iz nekoliko povelja Balše III, saznajemo da je zetski mitropolit Arsenije za

svoju rezidenciju izabrao Manastir Preĉiste Krajinske. Tako je poveljom iz 1417. godine, Balša III

poklonio jedno guvno: ''Gospodinu mitropolitu zetskom Arseniju sa svim zborom i klierom Prečiste

Krajinske''. TakoĊe Balša III prilaţe i Vranjini i manastiru Moraĉniku, po jedno guvno soli ali da po

desetak od ovoga ide za Preĉistu Krajinsku.

Osnivanje Manastira Preĉiste Krajinske ĉiji se ostaci nalaze na jugozapadnom dijelu

Skadarskog jezera, po tradiciji se pripisuje dukljanskom kralju Vladimiru. On je ovdje imao dvor,

nedaleko od Manastira u selu Koštanici, gdje se i danas nalazi stari, od mještana nazvan Kosarin

bunar. Ipak, ovaj Manastir se u pisanim izvorima pominje tek od XV vijeka. Osim mitropolta

Arsenija u Krajini se pominje još i vladika Jevtimije. U dogovoru, izmeĊu Mletaĉke republike i

zetske vlastele napisanom na Vranjini 1455. godine izriĉito se kaţe, ''da se mitropolit iz Krajine

naziva mitropolitom iz Zete i da on postavlja naše sveštenike bez kojih mi ne moţemo biti''.

VII

U kojem je od stalnih i brojnih sukoba tokom prve polovine XV vijeka i na koji naĉin bio

srušen, zapaljen ili miniran Prevlaĉki manastir iznešeno je niz opreĉnih mišljenja i datuma. Kada se

u Zeti 1448. godine pojavila despotova vojska u Grblju je buknuo ustanak. Kotorski poslanici su od

Mletaĉkog senata traţili 1449. i 1450. godine, da sa svojim brodovima doĊe u Boku, poruši solane i

uguši ustanak. Iz ovog podatka je i proizašlo mišljenje da su Mleĉani topovima sa svojih brodova

srušili Manastir. Istina je da su Mleĉani gašenje ustanka povjerili Stefanu Crnojeviću koji je prihatio

mletaĉku sluţbu. On je prije nego što je krenuo protiv grbaljskih ustanika pozvao njihove saveznike

iz Svetomiholjske metohije da se dobrovoljno podĉine mletaĉkoj vlasti.

Zahvaljujući Stefanu Crnojeviću i istaknutim Luštiĉanima, njihovi su predstavnici došli u

Kotor, 9. februara 1450. godine i zakleli se na vjernost Kotorskom knezu. Nema nikakvog traga o

akcijama Stefana Crnojevića na podruĉju Metohije, kao ni podataka da su njegovu akciju sa mora

podrţavale mletaĉke galije. Kada je Kotorski sud 1452. godine izricao drastiĉne kazne ustanicima,

na listi osuĊenika nalazili su se samo mještani Grblja.

Miholjskom zboru kao lokalnoj samoupravi, koja je pokrivala teritoriju Manastirske

metohije, Mleĉani su priznavali odreĊeni stepen autonomije. Oni su takoĊe uvaţavali imovinske

odnose nastale kao rezultat odluka Zetskog mitropolita. Uprkos nastojanju kotorske opštine da ih

podĉini svojoj vlasti sva sela Miholjskog zbora birala su svog ţupana.

On je ujedno bio i zapovjednik ''vojne druţine'', sastavljene od sitnih stoĉara, zemljoradnika,

seljaka-ratnika. Predsjedavao je i zborom seljaka, na kome se raspravljalo o svim pitanjima koja su

se ticala ĉitave zajednice a najvaţnija funkcija mu je bila pregovaranje sa vlastima, ugarskom,

mletaĉkom, turskom, o obavezama sela prema njoj. Predstavnici svih ''pet sela'' Metohije, ĉinili su

''Svetomiholjski zbor'', koji je odjednom donosio odluke od interesa za ĉitavo podruĉje. On je

autonomno ureĊivao razne unutrašnje poslove zajednice, a ostao je saĉuvan i njegov Zakonik iz

XIX vijeka.

Miholjski zbor tokom sledećih vijekova ostao je vjeran ĉuvar pravoslavlja u Boki, ali i

Nemanjićke tradicije nastale na urušenoj Dukljanskoj kraljevini. Nemanjići koji su na prostoru

Metohije i Grblja doĉekani kao nastavljaĉi dukljanskih vrijednosti u svijetlu sukoba drţava i

interesa crkava duboko su zakopali jedan dio prošlosti ovih prostora.

Povod priĉi o trovanju 72 monaha na Prevlaci treba gledati kroz prizmu vlasniĉkih i

imovinskih odnosa. Vasilije Petrović i drugi pisci crnogorske istorije s kraja XIX vijeka, za trovanje

monaha okrivljuju Kotoranina, Marina Druška.

Ovdje će biti izuzeta neodrţiva teza da je Prevlaĉki manastir tokom XV vijeka mogao imati

toliki broj monaha i biće iznešeni samo oni podaci koji se veţu za ime Marina Druška. Ovaj bogati

kotorski trgovac, kojeg je Mletaĉko vijeće u julu 1411. godine, izabralo za svog graĊanina bio je

jedan od inicijatora zahtjeva da se Kotor stavi pod zaštitu Mletaka. Oko ove ponude vodili su se

dugotrajni pregovori a Sinjorija je Kotoru obećala izmeĊu ostalog i poštovanje Statuta i priznala

Kotorskoj opštini 1420. godine podruĉje Svetomiholjske metohije.

Sa ciljem da razjasni mogući nastanak priĉe o trovanju monaha, Stjepĉević je u svom djelu

predoĉio podatke o jednom od potomaka ovog uglednog trgovca iz Kotora koji se takoĊe zvao

Marin Druško. Ovom Drušku su 1636. godine, Luštiĉani opljaĉkali i zapalili kuću na Prevlaci.

Povod za to bila je ''neka crvkvica na ostrvu'', koja je bila na posijedu porodice Druško i koju je

Kotorski biskup ţelio koristiti za bogosluţenje, doĉim je istu Druško koristio kao konaĉište za sluge

i ostavu za alat. Stjepĉević zakljuĉuje da je Druškov sukob sa Luštiĉanima latinskog ispovjedanja i

Kotorskim biskupom dao povoda za nastanak priĉe o trovanju monaha kako bi se ĉitava Luštica i

onaj pravoslavni dio stanovništva okrenuo protiv njega.

Prevlaka je nekoliko decenija nakon napuštanja Manastira od strane pravoslavnih

mitropolita pripala dijelom Kotorskoj biskupiji a dijelom uglednoj porodici Druško iz Kotora.

Potomci porodice Druško su kasnije gubeći kroz vijekove svoju moć i uticaj prodavali ovaj svoj

posjed. Devetog novembra 1801. godine Marin Druško i njegov sin Jeronim prodaju kapetanu

Filipu Barbiću iz Krtola središnji dio Prevlake. Zapadni dio Prevlake, na kojem se nalaze ostaci

Prevlaĉkog manastira, 15. decembra 1827. godine kupila je Ekatarina, udovica konta Ilije

Vlastelinović iz Risna. Kontesa se nastanila na Prevlaci i odala nekoj vrsti kaluĊerskog ţivota kakav

su u prošlim vremenima provodile mnoge udovice. Ona je takoĊe napravila i testament kojim je

svoj posjed na Prevlaci zavještala crnogorskom gospodaru i mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu.

1847. godine Ekatarina umire i biva sahranjena kraj oltara crkve sv. Trojice koju je 1833. godine

podigla, na svom posjedu na Prevlaci.

Neposredno iza smrti Katarine Vlastelinović 1847. godine pred Kotorskim osnovnim sudom,

poĉeo je ostavinski proces. Kao nasljednici imovine javili su se roĊaci njenog muţa i tutori

Pravoslavne crkve u Kotoru. Oni su se pozivajući na oporuku Ilije Vlastelinovića od osmog

decembra 1820. godine smatrali zakonskim nasljednikom njegove imovine. MeĊutim tom

oporukom je konte Ilija Vlastelinović odredio kao apsolutnog nasljednika svoju ţenu, s tim da,

ukoliko se ona preuda, ili umre bez oporuke imovina proda i da se novĉani iznos podjeli: crkvama

sv. Luke i sv. Nikole u Kotoru, Crkvi u Risnu i siromašnom narodu. Izvjesni advokat Rafaeli je 19.

aprila 1847. godine obavijestio Okruţni sud u Kotoru da je kontesa Ekatarina avgusta 1846. godine

saĉinila novu oporuku kojom se raniji testament u potpunosti poništava. Novim testamentom legalni

nasljednik ovog dijela Prevlake na kojem se nalaze i ostaci starog Manastira bio je crnogorski

mitropolit Petar II Petrović Njegoš. Ovaj testament u prisustvu svjedoka Špira Barbića i Joka Balića

26. avgusta na Prevlaci napisao je Jovan Abramović.

U poslednjoj reĉenici oporuke kontesa Ekatarina imenuje zakonskog naslednika: "Za

univerzalno nasljednika odreĊujem preĉasnog Gospodina presvijetlog mitropolita crnogorskog

Petra Petrovića. On će moći raspolagati posjedom na Prevlaci kao vlastitom i apsolutnom svojinom,

izuzev crkvu /sv. Trojice/, slike kandila, knjige i druge crkvene stvari kao i dotaciju crkve, što moj

nasljednik neće moći prodati i zaloţiti, već samo drţati i uţivati vjeĉno. Tako odluĉujem i

ponavljam da Gorereĉeni mitropolit bude vlasnik ". 11. maja 1847. godine u prisustvu Predsjednika

suda otvorena je oporuka i zapisniĉki utvrĊeno da su peĉati netaknuti a oporuka ispravna.

Odluka kontese Vlastelinović da Njegošu zavješta imovinu na Prevlaci, manje se zasniva na

ţelji jednog vjernika da svoju imovinu pokloni Crkvi, jer bi u tom sluĉaju oporuka trebala da bude

upućena zadarskom episkopu Jeroteju Mutibariću koji je u svojoj jurisdikciji imao i Boku Kotorsku.

Bliţe je taĉnosti mišljenje da je kontesa Vlastelinović imovinu predala Crnogorskom gospodaru iz

liĉnog uvaţavanja prema njemu samom i razumjevanju upućenosti prostora Boke na svoje prirodno

zaleĊe Staru Crnu Goru. Da bi ostvario svoja prava u vezi sa Prevlakom, Njegoš je 24. jula 1847.

godine izdao punomoćje svom ujaku Lazu Prorokoviću da ga zastupa. Ova punomoć je kod

Okruţnog suda u Kotoru registrovana tek 5. decembra 1847. godine tako da se tek tada predstavlja

da je Njegoš podnio izjavu Sudu da se prihvata nasljedstva i od tada sud poĉinje da raspravlja o

ovome. Krajem decembra, Sud vraća Njegoševu izjavu o nasljedstvu, jer se odbija njegova izjava o

prihvatanju nasljedstva na osnovu postojećih zakona kojima se Crnogorcima zabranjuje

nasljeĊivanje nekretnina u Austriji.

Poslije niza ţalbi upućenih Okruţnom sudu u Kotoru, zatim Apelacionom sudu u Zadru i

Vrhovnom sudu u Beĉu ovaj poslednji odlukom br. 3516 od 16. avgusta 1846. godine poništava

ranije odluke sudova u Kotoru i Zadru i uvaţava Njegoševu ţalbu. Ta odluka bila je zasnovana na

rješenju austrijskog Ministarstva pravde, kojim se dozvoljava Crnogorcima, da, po principu

reciprociteta, u ostavinskim postupcima koji se vode pred austrijskim vlastima mogu nasljeĊivati

nepokretnosti i imovinu, uz isti tretman austrijskih podanika kod nasljeĊivanja na teritoriji Crne

Gore. Poslije odluke Vrhovnog suda, Kotorski sud je 8. marta 1850. godine konaĉno prihvatio

Njegoševu izjavu o nasljedstvu. Dalji ostavinski postupak je jako sporo tekao tako da je Njegoš u

meĊuvremenu umro. Nakon Njegoševe smrti, sud traţi njegove nasljednike, pa Predsjednik

Crnogorskog senata Pero Petrović izvještava sudsko vjeće: "O tom dajem Vašem visokoblagoroĊu

izvjestije da je blaţenopoĉivšeg vladike Petra Petrovića, mojega brata, po njegovom testamentu,

pravi nasljednik od cijelog dviţimog i nedviţimog imanja sadašnji Gospodar Danilo Petrović

Njegoš ".

Nakon tog odgovora Crnogorskog senata, sud u Kotoru nastavlja ostavinski postupak. Poziva

pretendente na nasleĊe, zakazuje nekoliko roĉišta i konaĉno tek 21. jula 1854. godine, dosuĊuje

Prevlaku i ostatke Prevlaĉkog manastira u nasljedstvo knjazu Danilu, gospodaru Crne Gore, uz

uslov da mora u roku od dvije godine da proda sve zavještane nekretnine. Podatak da je knjaz

Danilo poslije razdvajanja duhovne i svjetovne vlasti 1851. godine postao vlasnik i nasljednik "od

cijelog dviţimog i nedţivog imanja " u koje se ubrajaju i ostaci Prevlaĉkog manastira, samo je

dijelimiĉno razriješen u jednom radu arhimandrita Nićifora Duĉića. On je u svom radu Crna Gora

/GSUD HL. Beograd 1874. 1-121/ pokušao izmeĊu ostalog da odgovori i na pitanje koje mu je

postavio britanski teolog i pisac Villiam Denton /1815-1888. magistar sa Oksforda i potparoh

Barkinga/. Pitanje je glasilo: Kako je u Crnoj Gori riješeno pitanje svojine zemlje?

Duĉić u svom radu kaţe: "A kada se svjetska vlast odvojila od duhovne 1851. godine po čemje

knez postao iz brastva Petrovića, od kojeg su vladike bivale, počne rukovati i s imovinom manastira

cetinjskog, okrenuvši prihode u svoju kasu, a vladici, arhimandritu, svešteniku i đakonu odredi

platu iz te kase. Pored toga i sve vladičanske i manastirske bogatije zaklade kao: odeţde, mitre,

krstovi, jevanđelja, panađije it.d prenesene suu kneţev dvor /Biljardu/ Gdje se i sada /1874/ neke

čuvaju u jednoj riznici. Malo kasnije proda knez Danilo Ceklinjanima Bobiju manastira cetinjskog

zemlju i pašu, prilog Crnojevića u riječkoj nahiji za 20.000 talijera. I ti su novci unešeni u drţavnu

kasu. Prihodi od manastirskog mlina na Crnojevića rijeci i od ribe iz manastirskih lovišta u

Skadarskom jezeru takođe se unose u kneţevu kasu ". Sve ovo sasvim ĉisto govori ko je bio

"Patrijarh i Patrijaršija" Crnogorskom mitropolitu. Ovaj navod Duĉića dat 1874. godine takoĊe

otvara pitanje ĉijom se ima smatrati imovina Crnogorske mitropolije steĉena u vrijeme zajedniĉke

duhovne i svjetovne vlasti.

Prevlaka nastavlja da mijenja svoje vlasnike i u XIX vijeku. Prvo je knjaz Danilo, 10.

januara 1858. godine prodaje svom sekretaru Miloradu Medakoviću za 1000 forinti, a ovaj

ugovorom sklopljenim u Beogradu 26. avgusta 1866. godine prodaje Prevlaku, arhimadritu Nićiforu

Duĉiću za 3000 forinti. Mladen Crnogorĉević dalje navodi kako je 1872. godine, Nićifor Duĉić

ušao u pregovore sa Krtoljanima radi prodaje dijela ostrva na kojem su temelji starog hrama. Na

kraju je 11. marta 1882. godine, preko svojih zastupnika Duĉić, prodao Prevlaku i ostatke

''Svetosavskog'' Manastira, Kotoranima za 3000 forinti. Ostatak ostrva je prema diobi iz 1892.

godine bilo podijeljeno na imanja Barbića, Kostića i Jokića.

Sledeća promjena vlasništva ostrva Prevlake biljeţi se sredinom 70. godina prošlog vijeka,

prilikom izgradnje eksluzivnog vojnog odmarališta, tada nazvanog ''Ostrvo cvijeća''. Na ovu

trgovinu reagovao je Pavle Mijović, kritikujući Crnogorsku mitropoliju, zato što je: ''Jednom

beogradskom mljekarsko kobasičarskom kombinatu prodala poluostrvo Prevlaku u Boki Kotorskoj''

i zato što su njeni novi ''cvijetni'' vlasnici uništili prevlaĉke mozaike. Pavle Mijović svoj tekst

završava pitanjem: ''Je li zbilja ona tablica o zakonom zaštićenom spomeniku na Prevlaci

postavljena samo radi toga da bi se vjetar kapicom ćerao?''.

Poslednja promjena vlasništva poluostrva Prevlaka odigrala se 12. decembra 2002. godine u

Beogradu, kada su Ministarstvo odbrane sada već nepostojeće S.R. Jugoslavije i Mitropolija

crnogorsko-primorska sklopili Ugovor o zamjeni zemljišnih posjeda koji se nalaze na teritoriji Crne

Gore. Ovim ugovorom Mitropolija crnogorsko-primorska koja sebe smatra sastavnim tkivom

Srpske pravoslavne crkve, postala je vlasnik jugozapadnog dijela Ostrva cvijeća /poluostrva

Prevlake/ kod Tivta a za uzvrat Vojsci Jugoslavije ustupljeno je zemljište u zaleĊu Tivatskog zaliva.

Ugovor su potpisali, u ime Vojske Jugoslavije tadašnji savezni ministar odbrane gospodin Velimir

Radojević a u ime Mitropolije crnogorsko-primorske gospodin Amfilohije Radović.

Kako je za dnevni list Vijesti /03.01.2003/ izjavio gospodin Radojević, Mitropolija je ranije

''Saveznoj vladi iznijela potrebu za ovim zemljištem''. Na osnovu odluka Generalštaba V.J. i Savezne

Vlade sklopljen je po njegovom mišljenju ugovor o zamjeni nepokretnosti u potpuno zakonskom i

regularnom postupku. Ĉinjenicu da je ugovor sklopljen neposredno po usvajanju Ustavne povelje i

neposredno pred stvaranjem nove drţavne zajednice Srbije i Crne Gore, kao i fakat da se imovina

Vojske Jugoslavije, novim Zakonom o vojsci treba smatrati imovinom drţave ĉlanice na kojoj se

ona nalazi, gospodin Radojević smatra sasvim sluĉajnim podudaranjem termina.

Ovom trgovinom Crnogorsko primorskoj mitropoliji u vlasništvo pripalo i zemljište na

kojem se nalaze ostaci Prevlaĉkog manastira i antiĉkog mozaika, arheološkog lokaliteta

registrovanog kao spomenika kulture. Zbog nekih negativnih komentara koje je u Crnoj Gori

izazavala ova trgovina, reagovala je Mitropolija crnogorsko primorska, saopštenjem u kojem kaţe

kako je samo povratila ono što joj je od ranije pripadalo te da je ona inaĉe legitimni vlasnik

poluostrva Prevlaka.

Posebno je zanimljiv pravni aspekt ove trgovine kroz prizmu tada vaţećih zakonskih propisa

kojima su se u Crnoj Gori, regulisala pitanja promjene vlasništva registrovanih spomenika kulture,

kao što je ĉitavo poluostrvo Prevlaka. Naime Zakon o zaštiti spomenika kulture /Sl. List Republike

Crne Gore 47, Titograd 22.11.1991/ u ĉlanu 12. kaţe: ''Pravo svojine na spomeniku moţe se

ograničiti ako je to u opštem interesu u skladu sa ovim zakonom''. Ĉlan 76. istog zakona kaţe:

''Spomenik kulture ne moţe se prodavati''. Ĉlan 77. ovog zakona izuzetno dozvoljava prodaju pod

odreĊenim uslovima: ''Imalac spomenika kulture koji namjerava da proda spomenik kulture, duţan

je da ga prethodno ponudi na prodaju opštini na čijoj teritoriji se spomenik nalazi ako je u pitanju

nepokretnost''.

VIII

Srednjovijekovni Manastir i Crkva sv. ArhanĊela Mihaila na Prevlaci još od druge polovine

XIX vijeka postaje predmet paţnje brojnih istraţivaĉa. Rezultati istraţivanja i razliĉita hronološka

oprijedjeljenja njegove izgradnje mjenjala su se zavisno od ugla posmatranja i stanja pisanih i

materijalnih izvora. Kako su vremenom izvori za istraţivanja postajali svestraniji i potpuniji,

pogotovo poslije dijelimiĉno obavljenih arheoloških istraţivanja, bilo je oĉekivano da poslednje

teze po ovom pitanju budu najpotpunije i najtaĉnije. Poslednjim zakljuĉcima, iznešenim 2000.

godine u Katalogu izloţbe Riznice Prevlaĉkog manastira, nalaze se brojne zamijerke. Osnovna

prigovor ovom radu odnosi se na zakljuĉak vezan za ktitora ove graĊevine, datovanje njene

izgradnje i iznešenom mišljenju o beţivotnosti Manastira u periodu od X do XII vijeka.

Kako je konfrontacija mišljenja i argumenata i kritiĉki osvrt na stare i iznošenje novih teza,

razliĉiti prilaz tumaĉenja spisa i materijalnih ostataka u nauci dobar naĉin da se doĊe bliţe istini, u

ovom radu, kao prilog ovoj metodi, iznešeno je još jedno viĊenje kompleksne prošlosti poluostrva

Prevlaka, od vremena kada ono zajedno sa Lušticom i Grbljom ulazi u sastav Dukljanskog

kraljevstva. Mada je slovenska Duklja, pa samim tim i Boka bila politiĉki ovisna od Vizantije, ona

je sve do kraja XII vijeka bila pod punim kulturnim i vjerskim uticajem Zapada. Dukljanske vladare

prema Rimu posebno je privlaĉila samostalnost crkvene organizacije i politiĉka sloboda

permanentno uskraćivana od strane Vizantije.

Politiĉki interesi uticali su da se dukljanski vladari pojavljuju kao ktitori brojnih

benediktinskih manastira. U vremenu kralja Mihaila, uspješnim rešenjem svih politiĉkih i crkvenih

prilika stvorena je klima za ozbiljne zahvate u kulturi i umjetnosti. Kralj Mihailo se pojavljuje kao

ktitor duhovnih objekata promovišući na taj naĉin hrišćanstvo kao drţavnu religiju.

Jedan od najblistavijih efekata takvog stanja u Duklji bio je nesumnjivo Manastir i Crkva

posvećena sv. Mihailu na Prevlaci. Osnivaĉi bratstva manastira sv. Mihaila bili su monasi reda sv.

Benedikta, koji su u ranom srednjem vijeku imali snaţno uporište u Zetskom primorju.

Dobri odnosi sa Normanima u Italiji, koju su bili nosioci romanske kulture u zapadnoj i

juţnoj Evropi, utiĉu da se sa obale Atlantika na Prevlaku prenese ime i kult sa normanskog svetilišta

Mont Saint Michela. Poĉetkom XII vijeka u brojnim sukobima nastalim meĊu dukljanskim

plemićima poslije smrti kralja Bodina, njegov sin ĐuraĊ, Prevlaku u nasleĊe poklanja Kotoranima.

Crkva je sasvim izvjesno oštećena i konaĉno napuštena poslije najezde Tatara. Njenu

obnavu iza ovog dogaĊaja zapoĉela je Kotorska opština.

Iz vremena ţivota i rada Save Nemanjića na orgnizaciji Srpske arhiepiskopje, osim

usamljenih pomena, ima malo podataka o episkopima i episkopskim centrima. Oba Savina biografa

ne pominju uopšte broj episkopija, episkopske katedre, crkve i njihova imena, već samo kaţu da je

Sava za episkope izabrao svoje uĉenike. Poĉetkom XIII vijeka, srpski arhiepiskop Sava u Zeti

formira episkopiju i za prvog episkopa postavlja episkopa Ilariona.

Na osnovu jednog sumnjivog toponima u nauci se skoro bez izuzetka smatralo da je ovu

episkopiju Sava Nemanjić ustanovio na Prevlaci. Najstariji materijalni dokaz grob Ilariona, pisani

tragovi, Povelja sv. Save i jedan od najstarijih ljetopisa, Seniĉki, ukazuju da je Zetska episkopija

nije ustanovljena na Prevlaci i da mjesto njenog osnivanja treba traţiti u Zeti.

TakoĊe dokumenat saĉuvan u Dubrovaĉkom arhivu jasno govori da se sastanak

velikodostojnika Dubrovaĉke i Barske arhiepiskopije trebao 1249. godine odrţati na Prevlaci.

Mogućnost da se ovaj susret odrţao u pravoslavnom Manastiru nije realna. Zato pitanje mjesta

osnivanja Zetske episkopije i dalje treba drţati otvorenim, a njegovom rješenju u mnogome bi

doprinjela opseţna arheološka iskopavanja na Prevlaci i nekim lokalitetima u okolini Podgorice.

Od druge polovine XIII vijeka, poslije reorganizacije Srpske crkve, Zetska episkopija

mjenja svoje sjedište i prenosi ga u Manastir sv. Mihaila na Prevlaci. Okolnosti nastale u Barskoj

arhiepiskopiji poslije smrti Jovana II, politiĉka ovisnost Kotora od Nemanjića i raspoloţenje naroda

u Grblju i Lištici, prvenstveno tradicija vezana za dukljanske vladare presudno su uticale na ovaj

dogaĊaj. Kotorska opština nije prihvatila ĉinjenicu da gubi prihode od Metohije Manastira sv.

Mihaila. Dokumentovano od 1330. godine, a vjerovatno i ranije ona traţi od Pape da urgira kod

srpskih vladara da joj se povrati oduzeta imovina, izmeĊu ostalog i vjerovatno na prvom mjestu

Manastir sv. Mihaila koji je ona dobila od Dukljanskog kralja ĐorĊa i zapoĉela njegovo obnavljanje

poslije najezde Tatara. Papina pisma i odluke srpskih vladara koje su išle na ruku Kotoranima,

nijesu imale mnogo uspjeha na terenu gdje je stanovnišvo u potpunosti prihvatilo pravoslavnu crkvu

kao svoju. Iako su se i sami Nemanjići znali okititi svojim dukljanskim porijeklom, dukljanski

vladari u svijetlu novih dešavanja i istorijskih oklonosti uskoro postaju niĉiji i tradicija o njima se

polako ugasila.

Ima više tragova i podataka da je Prevlaka tokom sledećih 100. godina bila vaţno kulturno

središte u Zeti. Za ovaj Manastir izvijesno se moţe vezati i rukopisna knjiga Ilovaĉki zakonik pisan

po nalogu zetskog episkopa Neofita. Podruĉje Manastira, njegovu Metohiju saĉinjavala su sela i

oblasti Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda i Stradioti. Metohija je za vrijeme vladavine Nemanjića

u pravnom smislu pripadala Kotoru i u njegovom sudu su se sklapali ugovori i pogodbe vezane za

ovu oblast. Od 1333. godine, u ovom sudu se i konkreno pojavljuju kao stranke ljudi episkopa sv.

Mihaila. Civilna prava Kotorana i poslije preuzimanja Manastira od strane pravoslavnih monaha

ostala su na snazi. TakoĊe i brojne listine i darovštine jasno govore da su Kotorani podruĉje

Prevlake i Manastir smatrali svojinom Kotorske biskupije. Od polovine XIV vijeka Prevlaka postaje

i politiĉki centar na kojem je svoj dvor imao ĐuraĊ Balšić. U svojim ĉestim ratovima protiv Kotora,

Balšići su uvjek imali podršku od Zetskog mitropolita i stanovništva Metohije.

Iz saĉuvane arhivske graĊe proizilazi vrlo jasan stav da se pravoslavni Manastir na Prevlaci

jedva odrţavao poĉetkom XV vijeka. Brojne ratne operacije s kraja XIV vijeka i privremeno

zauzimanje Manastira od strane Kotorana, kao i odlazak Mitropolita na Skadarsko jezero su razlozi

da je ovo pravoslavno svetilište bilo skoro napušteno i da se jedva odrţavalo poĉetkom XV vijeka.

Sluţbu na ostrvu je obavljao pop Bogiša Radaković iz Grblja. Po kazivanju Bogete Miošića,

Kotorani su devedesetih godina XIV vijeka, zauzeli Kaštio na Prevlaci, popalili Grbalj i oplijenili

Lušticu. U Ugovoru sa Radiĉem Crnojevićem koji je 1393. godine provalio u kotorsku okolinu,

Kotorani su morali pored darova povratiti Mitropolitu sa Prevlake jednu ikonu i neke crkvene stvari

što su ih prilikom upada u Manastir uzeli. Konaĉnim prelaskom Kotorana pod Mletaĉku zaštitu

1420. godine, na prostoru Metohije dolazi do aktiviranja Miholjskog zbora. O rušenju Prevlaĉkog

manastira saĉuvana je i u narodnoj tradiciji priĉa o trovanju prevlaĉkih monaha zabiljeţena u

pripovjetkama Stjepana Mitrova Ljubiše. Sa nauĉne strane za sada se samo moţe konstatovati da je

Manastir srušen prije 1430. godine, kada na Prevlaci poĉinju da funkcionišu crkvice sv. Marije i sv.

Nikole, od kojih je jedna bila podignuta u samoj unutrašnjosti Crkve sv. Mihaila.

LITERATURA

Bašić Milivoje, Stare Srpske biografije, Beograd 1930.

Bošković ĐorĎe, Arhitektura srednjeg vjeka, Beograd 1962.

Boţić Ivan, Selo Bogdašići u srednjem vjeku, Istorijski ĉasopis VII, Beograd 1957;

Prevlaka-Tumba, Zbornik Filozofskog fakulteta I, Beograd 1963.

Crnogorčević Mladen, Miholjski zbor u Boki Kotorskoj, Starinar SAD X/1–2, Beograd

1893.

Čorović Vladimir, Spisi sv. Save, Beograd 1928.

Daničić Đura, Ţivot sv. Save, napisao Teodosije, Beograd 1860; Ţivoti sv. Save i sv.

Simeuna, napisao Domentijan, Beograd 1865; Ţivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih, napisao

Danilo II, Zagreb 1866.

Domentijan, Ţivoti sv. Save i sv. Simeona, preveo Lazar Mirković, Beograd 1938.

Dučić Nićifor, Putovanje kroz Crnu Goru, Crnogorski Orlić, Cetinje 1867; Vranjina u Zeti i

hrisovulje na Cetinju, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870; Boka i Zeta, Glasnik SUD XLII,

Beograd 1875; Referat, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880; Knjiţevni radovi I-IV, Beograd 1893.

Enaud F. Joubert L., Le mont saint Michel, Notices archeoloques, Paris 1966.

Farlati Daniel, Coleti Jacopo, Illuricum sacrum VI, Venetis 1800.

Janković ĐorĎe, Miholjska Prevlaka, Istraţivanja u 1997. godini, Glasnik SAD 14, Beograd

1998.

Jastrebov Ivan, Jepiskopija Zetska, Glasnik SUD XLVIII, Beograd 1880.

Karaman Ljubo, Crkvica sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik Hrvatskog arheološkog društva XV,

Zagreb 1928.

Katalog izloţbe, Riznice Manastira Prevlake, Herceg Novi 2000.

Korać Voislav, Prevlaka u Boki Kotorskoj, Starinar IX–X, Beograd 1959.

Kovačević Mirko, Graditeljska škola Pomorja, Beograd 1965.

Kovijanić Risto, Pomeni o Zetskom episkopu sa Prevlake (1334-1335), Istorijski zapisi XII

1/2, Cetinje 1956; Pomeni Crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, (XIV-XVI vijek),

Cetinje 1963; O Zetskom mitropolitu u Preĉistoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja 1, Cetinje

1968.

Majer Antun, Kotorski spomenici I, Zagreb 1951; Kotorski spomenici II, Zagreb 1981.

Maksimović Jovanka, Kotorski ciborij iz XIV vijeka i kamena plastika susjednih oblasti,

Beograd 1961.

Srpska srednjovjekovna skulptura, Novi Sad 1971.

Marković Ivan, Dukljansko-Barska Metropolija, Zagreb 1908.

Marković Vasilije, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovjekovnoj Srbiji, Sremski

Karlovci 1920.

Mijović Pavle, Ozloglašeno nasleĊe, Cetinje 1971.

Mijušković Slavko, Natpisi katedrale sv. Trifuna, 800. godina katedrale u Kotoru, Kotor

1966.

Milaš Nikodim, Pravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902.

Milobar Fran, Dukljanska kraljevina, Glasnik ZMBH XI-XII, Sarajevo 1900.

Mošin Vladimir, Povelja sv. Save za Manastir sv. Nikole na Vranjini, Spomenica povodom

osamstogodišnjice roĊenja sv. Save 1175-1975, Beograd 1977.

Nakićenović Sava, Boka, Naselja IX, Beograd 1913.

Ostojić Ivan, O propasti Manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filološkog fakulteta VII,

Beograd 1967; Odakle benediktinskom manastiru na Prevlaci u Boki Kotorskoj naziv de Tombe?

Historijski zbornik XXV-XXVI, Zagreb 1972.

Petranović Gerasim, Istoriĉki pregled o pravoslavnoj crkvi u Boki kotorskoj, Šematizam

pravoslavne eparhije Bosansko-Dubrovaĉke, Zadar 1875.

Petricioli Ivo, Pojava romaniĉke skulpture u Dalmaciji, Zagreb 1960.

Pušić Ilija, Preromanska dekorativna plastika na Otoku Boka Kotorska, Starine Crne Gore V,

Cetinje 1975.

Ruvarac Ilarion, Vladike zetske i crnogorske, Prosveta I, Cetinje 1892.

Sindik Dušan, Pontifikat Kotorske biskupije u Lenjingradu, Istorijski ĉasopis XXXI,

Beograd 1984.

Spremić Momčilo, Rataĉka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd

1964.

Srećković Panta, Srpska istorija, Glasnik SUD XXVII, Beograd 1870.

Stjepčević Ivo, Prevlaka, Bogoslovska smotra 3, Zagreb 1930; Kotor i Grbalj, Historijski

pregled, Split 1941.

Stojanović Ljubomir, Stari srpski hrisovulji, akti, biografije, spomenici, pomenici, zapisi,

Spomenik SKA III, Beograd 1890; Stari srpski zapisi i natpisi I (1902), III (1905), IV (1923) VI

(1925), Beograd; "Trebnik" Manastira sv. Trojice kod Pljevalja, Spomenik SKA 52, Beograd 1922;

Stari srpski rodoslovi i ljetopisi, Sremski Karlovci 1927; Stare srpske povelje i pisma I, Beograd

1934.

Stojanović Maksimović Jovanka, O srednjovjekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju,

Istorijski glasnik 3-4, Beograd 1951.

Šerović Petar, Knjiga privilegija pet sela Zbora sv. Mihovila na Prevlaci, Istorijski zapisi

VIII, Cetinje 1955.

Šišić Ferdo, Ljetopis popa Dukljanina, Beograd/Zagreb 1928.

Vulović Srećko, Crkva katoliĉka i vjeroispovjedanje istoĉno u Boki Kotorskoj, Zagreb 1875.

Zloković Maksim, Monografija Tivat, Tivat 1983.

Ţivković Dragoje, Istorija Crne Gore I-II, Cetinje 1989.

REZIME

Middle-aged monastery and church of Saint Archangel Mihailo in Prevlaka from the second

half of 19 century draw attention of numerous researchers. The results of the research and various

chronological findings for its building were changing depending on angle of perspective and

conditions of written and material resources. By the time the resources of exploration were

becoming more versatile and comprehensive, especially after partly done archaeological researches,

it was to expect that final findings (thesis) related to this being the most complete and correct. In

final conclusions, which appeared in the Catalogue of Prevlaka’s Monastery Treasury in 2000,

numerous discrepancies were found. The main complaint to this work is in the conclusion related to

the founder of this building, the date when it was built and expressed opinion saying that Monastery

was lifeless in period from 10 to 12 centuries.Confrontation of arguments and opinions and critical

review to old and expressing new thesis, different approaches to interpretation of documents and

material remains in science are good way to come closer to the truth. In this work, and in favor to

mentioned method, is expressed another understanding of complex past of Prevlaka peninsula,

dating from the period, when together with Luštica and Grbalj it became the part of the Doclean

kingdom.

Although Slav Doclea, and thus Boka Kotorska were politically dependent to Byzantium, it

was under full cultural and religious influence of the West until the end of 12 century. Doclean

sovereigns were attracted to Rome for its independence of church organization and political

freedom that they were permanently deprived of by Byzantium.

Political interests caused Doclean sovereigns to appear as founder of numerous Benediction

monasteries. During the reign of king Mihailo, by successful solution of all political and church

matters, it was created a climate for serious doings in domain of culture and arts. King Mihailo

appeared than as the founder of spiritual/religious facilities promoting that way Christianity as a

state religion.

One of the brightest effects of such a state in Doclea, without any doubt, is the Monastery and

Church dedicated to Saint Mihailo on Prevlaka. The founders of Saint Mihailo Monastery

brotherhood were monks of the Saint Benedict Order, who had strongpoint in Zeta seashore during

early middle Ages. Good relations with Romans in Italy, who were bearers of Roman culture in

Western and Southern Europe, influenced bringing about the name and cult of Norman shrine Mont.

Saint Michel from the Atlantic coast to Prevlaka.

In early 12 century when numerous conflicts arose between Doclean noblemen after the death

of King Bodin, his son ĐuraĊ gifted Prevlaka as inheritance to the citizens of Kotor municipality.

From the period when Sava Nemanjić worked to organize the Serb Archbishop office, outs of

individual references there are only few data on bishops and bishopric centers. Both Sava’s

biographers don’t mention at all a number of bishoprics, bishopric departments, churches and their

names but only that Sava appointed his students to become bishops. In the beginning of 13 century

Serb archbishop Sava constituted bishopric office naming bishop Ilarion for its first bishop.

According to a suspicious toponym, it was considered in science, with almost no exception,

that Sava Nemanjić established this bishopric office on Prevlaka. The oldest material proof is grave

of Ilarion, then, written evidences, Saint Sava Charter and the Seniĉki Chronicle, one of the oldest,

show that the Zeta’s Bishopric Office was not established on Prevlaka but her founding place

should be looked for in Zeta.

Also, the document saved in the Archive of Dubrovnik clearly says that the meeting of

Dubrovnik and Bar bishopric offices dignitaries should have hold on Prevlaka in 1249. It is not real

a possibility that this meeting was hold in the orthodox Monastery. That’s why the question of place

were Zeta’s bishopric office was founded should still be unanswered, and in finding solution the

important contribution would give heavy excavations on Prevlaka and some other locations around

Podgorica. The Zeta’s Bishopric Office changed its headquarter and move it to the Monastery of

Saint Mihailo in Prevlaka from the second half of 13 century, after Serb Church was reorganized.

The circumstances arouse in Archbishopric office in Bar after the death of Jovan (John) II, then,

political dependence of Kotor from the Nemanjić’s and stand of people in Grbalj and Luštica, and

primarily a tradition related to Doclean sovereigns, had prevailing influence to this event.

Kotor Municipality did not accept losing revenues that were gaining from the Monastery

Saint Mihailo. It is documented from 1330 and possibly even before that it asked the Pope to press

Serb sovereigns for returning withdrawn property. It is likely that among other things the first to ask

for was the Monastery of Saint Mihailo that they received from Doclean king ĐorĊe (George) and

started to restore it after Tartars invasion.

Pope’s letters and Serb sovereigns decisions helping Kotor’s citizens didn’t have much

success in the field were population accepted orthodox religion as their own. Although the

Nemanjić dynasty itself boosted sometimes with their Doclean descent, in the light of these new

events and historical circumstances Doclean sovereigns soon would become no one’s and their

tradition was gradually fading out.

There are many records and data showing that Prevlaka during next 100 years was important

cultural base in Zeta. It is certain that for this Monastery could be connected a book in handwriting

called the Legal Code of Ilovac commissioned by Zeta’s bishop Neofit.

The Monastery area, its land property (Metohija) consisted of villages and regions called

Luštica, Bogdašići, Pasiglava, Brda and Stradioti. These regions and properties, during the reign of

the Nemanjić, legally belonged to Kotor, its court was in charge of making contracts and

agreements related to this area. From 1333 onwards in this court appeared authentic persons

representing the Bishop Saint Mihailo’s people. When the Monastery was taken over by orthodox

monks the civil rights of Kotor’s citizens remained on force. Also, numerous charters and

documents attesting to the giving of a present clearly say that Kotor’s citizens considered area of

Prevlaka and the Monastery as the property of Kotor’s bishopric office.

Prevlaka become a political centre where his palace had ĐuraĊ Balšić from second half of 14

century. In repeated wars against Kotor, the Balsics were supported always by Zeta’s Metropolitan

and population of Metohija.

From the preserved archive documents resulted a clear opinion that orthodox Monastery in

Prevlaka was barely to maintain its position beginning of 15 century. The numerous war operations

at the end of 14 century and temporary occupation of the Monastery by Kotor’s citizens, as well as

leaving Metropolitan to Skadar Lake, were reasons for which this orthodox sanctuary was almost

deserted and hardly preserved in early 15 century. Priest Bogiša Radaković from Grbalj was the one

to discharge religious service on the island. According to Bogeta Miošić sayings, Kotor’s citizens

occupied Kastio on Prevlaka, burned down Grbalj and plundered Luštica in 90s of 14 century.

According to the Contract made with Radiĉ Crnojević who invaded area surrounding Kotor in 1393,

Kotor’s citizens had to return from Prevlaka to the Metropolitan not gifts only but an icon and some

church items they took when overrun the Monastery.

When 1420 Kotor’s citizens finally were placed under Venice protection in the area of

Metohija was activated the Assembly of Miholj.

The data related to the Monastery demolition was preserved in folk tradition. The story about

Prevlaka’s monks poisoning was noted in the short stories of Stefan Mitrov Ljubiša.

For now from the scientific point of view can be concluded that the Monastery was fell down

before 1430 because from that year started to operate small churches of Saint Mary and Saint

Nikola. One of two was built in the interior of Saint Mihailo Church.