T.C. GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI

MALZEME YNETMNDE MRP VE KANBAN SSTEMLERNN BTNLETRLMES VE MELEZ SSTEM YAPISININ GELTRLMES

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Aydn KOAK

Tez Danman Do. Dr. Abdullah ERSOY

Ankara - 2007

i NDEKLER indekiler Ksaltmalar Cetveli .. Tablolar Cetveli ekiller Cetveli ... Giri ..... i vi viii x 1

1. BLM LETMELERDE RETM PLANLAMA VE KONTROL FAALYETLERNDE MALZEME YNETM 1.1. retim Planlama ve Kontrol ... 1.2. retim Planlama ve Kontrol Faaliyetlerinde Malzeme Ynetimi .. 1.2.1. Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri .................. 1.2.1.1. Bamsz Talep Durumunda Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri ..... 13 1.2.1.2. Baml Talep Durumunda Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri ....... 1.3. Malzeme Ynetiminde tme ve ekme Sistemleri ... 1.3.1. retim Planlamasnda Malzeme Ynetiminin Bir Arac Olarak Malzeme htiya Planlamas .. ...... 19 1.3.1.1. Malzeme htiya Planlamas Sistemin leyii . 20 1.3.1.1.1. Ana retim Program .. 22 1.3.1.1.2. Malzeme Listesi....... 24 1.3.1.1.3. Stok Kaytlar ........... 25 1.3.1.1.4. Kapasite htiya Planlamas....... 25 1.3.1.2. Malzeme htiya Planlamasnda Parti Byklkleri ... 27 1.3.1.3.Malzeme htiya Planlamas, malat Kaynaklar Planlamas ve Kurumsal Kaynak Planlamas Sistemlerinin likisel 29 Yaps... 15 16 3 8 10

ii 1.3.1.4. Malzeme htiya Planlamas Sisteminde Atlye Dzeyinde Kontrol .... 1.3.2.retim Kontrolnde Malzeme Ynetiminin Bir Arac Olarak Kanban Uygulamas .... 32 1.3.2.1. Tam Zamannda retim Sisteminin Uygulama Zorluklar ....... 34 1.3.2.2. Tam Zamannda retim Sisteminde retim Kontrol . 1.3.2.2.1. Tam Zamannda retim 1.3.2.2.1.1.Tam 1.3.2.2.1.1.1. Zamannda Kanban Sisteminin retim Kontrolnde 39 retim Sisteminde Kart Malzeme ve Malzeme Ynetimi 36 30

Ynetiminin Bir Arac Olarak Kanban Sistemi . 41 Sistemindeki eitleri Hesaplanmas .. 45 1.3.2.2.1.1.2. Kanban Sisteminin leyii ..... 56 1.3.2.2.1.1.3. Kanban Sisteminde retim Planlama ................ 1.3.3. Malzeme Ynetiminde Alternatif Bir ekme Sistemi CONWIP... 1.3.3.1. CONWIP Sisteminin Yaps ve leyii... 1.3.3.2. CONWIP Sisteminin Kanban Sistemi le Karlatrlmas...... Karlatrlmas 1.3.3.4. CONWIP Sisteminin Malzeme Ynetiminde ve Atlye 68 Dzeyinde Kontrolde Salad Avantajlar... 58 60 61 64

1.3.3.3. CONWIP Sisteminin Malzeme htiya Planlamas Sistemi le 66

2. BLM MRP ve KANBAN SSTEMLERNN BTNLETRLMESNDEK YAKLAIMLAR 2.1. Literatr Aratrmas .... 2.1.1. Literatrdeki Karlatrma almalar. 2.1.1.1.Kavramsal Adan Karlatrma almalar ... 2.1.1.2. Analitik Adan Karlatrma almalar ........ 2.1.1.2.1. Simlasyon ile Yaplan Karlatrma almalar 70 71 71 73 74

iii 2.1.1.2.2. Matematiksel Analiz ve Modelleme ile Yaplan Karlatrma almalar ... 2.1.2. Literatrdeki Btnletirme almalar .. 2.1.2.1. Kavramsal Adan Btnletirme almalar .. 2.1.2.2. Analitik Adan Btnletirme almalar 2.1.2.2.1.Simlasyon ile Yaplan Btnletirme almalar ... 2.1.2.2.2.Matematiksel Analiz ile Yaplan Btnletirme almalar. 2.1.2.2.3. Optimizasyon Yntemi ile Yaplan Btnletirme almalar 2.2. MRP ve Kanban Sistemlerinin Btnletirilmesinde Farkl Yaklamlar... 2.2.1. Yazlm Odakl Btnletirme Yaklamlar ... 2.2.2. Sre Odakl Btnletirme Yaklamlar... 2.2.4. Sistem Odakl Btnletirme Yaklamlar 2.2.5. Stok Kontrol Odakl Btnletirme Yaklam 2.2.6. Atlye Dzeyinde Kontrol Odakl Btnletirme Yaklamlar 2.2.7. Tedarik Odakl Btnletirme Yaklam ... 2.2.9. Maliyet Odakl Btnletirme Yaklam 2.3. MRP, Kanban ve Optimize retim Teknolojisi Sistemlerinin Btnletirilmesi.. ... 2.4. MRP, Kanban ve Toplam Kalite Ynetiminin Btnletirilmesi.. 2.5. MRP ve Kanban Sistemlerinin Btnletirilmesinde POLCA Modeli 146 151 154 91 91 99 106 122 127 137 145 90 89 76 78 78 87 87

2.2.3. Planlama Odakl Btnletirme Yaklamlar 102

2.2.8. Ynetim Odakl Btnletirme Yaklam .. 142

iv 3. BLM MRP ve KANBAN SSTEMLERNN BTNLETRLMESN SALAYAN MELEZ SSTEM YAPISININ KURULMASI 3.1. MRP ve Kanban Sistemlerini Btnletirme htiyac .. 3.2. Melez Sistemde Planlama Faaliyetleri . 3.2.1. Melez Sistemde Malzeme htiya Planlamas .. 3.2.2. Melez Sistemde Kapasite htiya Planlamas .. 3.3. Melez Sistemde Atlye Dzeyinde Kontrol . 3.3.1. Melez Sistemde Atlye Dzeyinde Emirlerinin Oluturulmas 3.4. Melez Sistemde Tedarik Sreci . 3.4.1. Melez Sistemde Optimal Tedarik Parti Byklklerinin Hesaplanmas .. 3.4.1.1. Tek Kutu Kanban Sisteminde Nihai Parti Byklnn Hesaplanmas... 3.4.1.2. Kanban Hesaplama Programnn leyii ... 3.4.1.3. Melez Sistemde Optimal Tedarik Parti Byklnn Belirlenmesine likin Bir rnek Uygulama . 3.4.2. Melez Sistemde Tedarik Srecinin leyii 3.4.2.1. Elektronik Veri Deiimi 3.5. Melez Sistemde Teslimat Sreci.. .... 3.6. Melez Sistemin Raporlama Alt Yaps .. 3.6.1.Tedarikilere Gnderilen MRP Raporlar ... 3.6.2. Tedarikilere Gnderilen Kanban Raporlar.. 3.7.MRP ve Kanban Sistemlerinin Trkiyedeki Btnletirme Uygulamalar 3.8. MRP ve Kanban Sistemlerini Btnletirme Sonular . Sonu Kaynaka... zet ... Abstract.. 203 206 212 217 235 236 185 196 198 200 200 201 201 180 183 176 158 164 167 169 170 173 174

v KISALTMALAR CETVEL

MRP JIT PK MRP II ERP OPT AP KP CONWIP WIP POLCA TKY GPT BOM EDI GO S GS SKK dak DS KTS PB PB KHP TPB

Material Requirements Planning (Malzeme htiya Planlams) Just in Time (Tam Zamannda retim) retim Planlamas ve Kontrol Manufacturing Resource Planning (retim Kaynaklar Planlamas) Enterprise Resource Planning (Kurumsal Kaynak Planlamas) Optimized Production Technology (Optimize retim Teknolojisi) Ana retim Program Kapasite ihtiya planlamas CONstant Work In Process (Sabit Ara Mamller) Work In Process (Ara Mamller) Paired Overlapping Loops of Cards with Authorization (Yetkilendirme Kartlarnn kili akan Dngleri) Toplam Kalite Ynetimi Gelitirilmi Programlama Teknolojileri Bill of Material (Malzeme Listesi) Elektronic Data nterchange (Elektronik Veri Deiimi) Gnlk Ortalama htiya Miktar malat Sresi Gvenlik Stoku Standart Kutu Kapasitesi Dakika Dolam Sresi Kart Toplama Sresi Parti Bykl n Parti Bykl Kanban Hesaplama Program Tedarik Parti Bykl

vi TABLOLAR CETVEL

Tablo 1: Dnemler tibaryla retim Planlarnn zellikleri . Tablo 2: Gnlk htiya Miktarlar ... Tablo 3: Gnlk Toplam lem Sresi Tablo 4: Melez Sistem zellikleri Tablo 5: Modifiye Edilmi MRP Modeli...... Tablo 6: Rotalama Tablosu .. Tablo 7: lemlerin Programlama Tablosu.. Tablo 8 : Kanban Saysnn Hesaplanmas ... Tablo 9: Pazartesi Gn in Gnlk Faxban Raporu . Tablo 10 : Sal Gn in Gnlk Faxban Raporu ... Tablo 11: Btnleik retim Modelinin Uygulama Aamalar. Tablo 12: TKY, JIT ve MRP Sisteminin zellikleri ... Tablo 13: X Malzemesi in Ortalama Gnlk htiya Miktarlar. Tablo 14: Balang Parti Byklnn Hesaplanmas Tablo 15: Tek Kutulu Kanban Sisteminde Nihai Parti Byklnn Hesaplanmas.. Tablo 16: Model elik Kap in 1-8 Temmuz 2004 Tarihleri Arasndaki Ana retim Program . Tablo 17: Patlak Naylona Ait Test Tablosu.... Tablo 18: Tedarikiye Gnderilen MRP Raporu ... Tablo 19: Tedarikilere Gnderilen Kanban Hesaplama Raporu...

5 48 48 100 129 135 136 140 140 140 149 152 177 179 181 187 193 201 202

vii EKLLER CETVEL

ekil 1: Bir retim Sisteminde Malzeme Ak ........ ekil 2: tme ve ekme Sistemlerinin Yaps . ekil 3: Kapal Dng MRP Sistemi .. ekil 4: Toplam retim Plannn Ana retim Programna Dntrlmesi . ekil 5: rn Aac ve Malzeme Listesi ... ekil 6: malat Kaynaklar Planlamasnn Yaps . ekil 7: Masaya Ait rn Aac ..... ekil 8: Bir Kanban Sisteminin leyii .. ekil 9: Bir CONWIP Sisteminin leyii ekil 10: Kanban ve CONWIP Sistemlerinin leyii.... ekil 11: MRP ve CONWIP Sistemlerinin leyii ekil 12: Melez Sistem Yapsnda Oluturulan Yazlmn zellikleri ekil 13: Malzeme Listesi .. ekil 14: Kullanm Noktalar ve Stok Alanlar ...... ekil 15: tme/ekme retim Planlama ve Kontrol Sistem Yaps. ekil 16:Simlasyon Yazlmnn Yaps ... ekil 17: MRP/JIT: Melez Sistem ekil 18: Melez retim Sistemi .. ekil 19:retim Planlama ve Kontrolde Melez Sistem ... ekil 20: retim Sistem Yaps ekil 21: MRP/JIT Sistem Yaps ekil 23: Malzeme ve Bilgi Ak........ ekil 24: Melez Sistemin Uygulanmasndaki Aamalar.. ekil 25: Synchro-MRP Sistemi . ekil 26: Malzeme Listesi ekil 27: lemler Listesi .

9 18 22 23 25 30 56 57 62 65 67 81 93 93 96 98 103 107 116 119 120 123 126 128 132 133

ekil 22: Melez Sistemin Uygulanma Sreci. 121

ekil 28: Melez Sistemin Temel Yaps. 137

viii ekil 29: Kanban ve ekme Sistemi ( 1. Aama) 139 ekil 30: Kanban ve tme Sistemi ( 2. Aama) ekil 31: Btnleik retim Modelinde Malzeme Ak... ekil 32: Melez Sistem Yaps. ekil 33: MRP, JIT ve TKY Sistemlerinin Btnletirilmesi ekil 34: Btnleik Sistem..... ekil 36: Melez Sistem Yaps. ekil 37: ki Seviyeli Ana retim Program ..... ekil 38: rn Aac..... ekil 40: Melez Sistemde Tedarik Parti Byklnn Hesaplanmas Sreci...... ekil 42: Beyaz Renkli elik Kapya Ait rn Aac .. ekil 44: KHPnn Ana Sayfa Ekran . ekil 45: KHPde Malzeme Bilgi Listesi ekil 47: Patlak Naylona Ait Test Ekran... ekil 48: Patlak Naylona Ait kinci Test Ekran. ekil 49: Patlak Naylona Ait nc ve Son Test Ekran .. ekil 50: Melez Sistemde Tedarik Sreci.. ekil 51: EDI Sisteminin leyii . 178 186 191 191 193 195 195 197 199 ekil 41: Melez Sistemde Kanban Hesaplama Programn leyii ... 184 ekil 43: En Alt Seviyeye ndirilmi rn Aac 188 141 149 150 153 154 163 165 166

ekil 35: POLCA Modelinin leyii. 155

ekil 39: Melez Sistemde Emirlerinin Oluturulma Sreci . 174

ekil 46: KHPde Malzeme htiya Bilgileri ... 192

GR Gnmzn son derece dinamik, kresellemi ekonomik yap ve rekabeti pazar ortamnda firmalarn baars, imalat srelerini srekli iyiletirerek esnek bir yapya sahip olmalarna baldr. malat iletmelerinin hz, esneklik, kalite gibi nemli rekabet silahlarna sahip olabilmeleri iin etkin ve verimli bir malzeme ynetimi gerekletirmeleri gerekir. letmelerde genelde, malzeme ynetiminde malzeme ihtiya

planlamas ve Kanban olmak zere iki temel sistem vardr. Malzeme ihtiya planlamas, nihai rn talebine gre retim iin gerekli olan malzeme miktarlarnn belirlendii bir sistem, Kanban ise Tam Zamannda retim felsefesinin stok kontrol arac olan ve retim srecinde sondan baa doru alarak malzeme ynetimi salayan bir sistemdir. Bu sistemlerin nemli avantajlarnn olmasna ramen her bir sistemin kendine zg dezavantajlar da vardr. Bu sistemleri uygulamaya geirmede iletmelerin zaman zaman baarszlkla karlamalarnn balca nedeni, etmeleridir. 1940l yllarda Kanban sisteminin, 1960l yllarda malzeme ihtiya planlamas sisteminin ortaya kmasndan beri literatrde bu sistemlerin ileyii zerine birok aratrma ve almalar yaplmtr. 1990l yllara gelindiinde bu sistemlerin btnletirilerek daha verimli imalat sistemlerinin oluturulabilecei fark edilerek gnmze kadar malzeme ihtiya planlamas ve Kanban sistemlerinin btnletirilmesi zerine hem kavramsal hem de analitik birok alma yaplmtr. Yaplan bu almann temel amac, malzeme ynetimin temel iki arac olan bu sistemlerin avantaj ve dezavantajlarn ortaya koyarak, sistemin btnletirilmesidir. bu iki bu sistemleri birbirinden bamsz olarak ele almalar ve birbirlerinin tamamlayc ynlerini gzard

2

Tezin birinci blmnde teorik bilgi verilmesi amalanmaktadr. letmelerde malzeme ynetimin stratejik nemi zerine durularak malzeme ynetiminin unsurlar anlatlmaktadr. Burada malzeme ihtiya planlamas ve Kanban sistemlerinin ileyii ve zellikleri ayrntl olarak incelenmektedir. Ayrca her iki sistemin avantaj ve dezavantajlar da ortaya konularak iki sistemin neden btnletirilmesi gerektii konusunda bir altyap oluturulmaktadr. Ayrca her iki sistemin eitli ynlerinin btnletirildii melez bir sistem olan CONWIP sistemi alternatif bir malzeme ynetim arac olarak incelenmektedir. kinci blmde ayrntl bir literatr almas yaplmaktadr. Bu almann ayrntl olarak yaplmasnn birinci nedeni literatrde bulunan birok btnletirme yaklamlarn ortaya koymaktr. kinci neden, tez almasnda iki sistemin btnletirilmesi iin nerilen modelin literatr ile desteklenmesini salamaktr. nc neden ise tez almasnn aratrma aamasnda fark edilmi olan lkemizdeki literatr eksikliine bir lde katk salamaktr. Tez almasnn nc blmnde her iki sistemin

btnletirilmesini salayacak bir melez sistem literatr destekli olarak oluturulmaktadr. Bu blmde melez sistem ierisinde optimal tedarik parti byklnn belirlenmesine ilikin olarak bir rnek uygulama yaplmaktadr. Ayrca Trkiyedeki MRP-Kanban sistemlerinin btnletirilmesi rneklerine de yer verilmektedir.

3 1. BLM LETMELERDE RETM PLANLAMA VE KONTROL FAALYETLERNDE MALZEME YNETM

Rekabetin youn yaand ortamlarda iletmeler tketici istek ve ihtiyalarn karlayabilmek iin tketicilerin istedii rnleri, istedii miktarda ve fiyattan salamak zorundadr. letmeler bu ihtiyalar salarken deien talep, fiyat, kalite, zaman, retim kapasitesi, hammadde, yar maml, para gibi birok deikenin bulunduu bir ortamda retim faaliyetlerini srdrmektedirler. Deikenliin ok olduu byle bir ortamda iletmelerin mevcut kaynaklarn rasyonel kullanabilmesi iin retim planlamas ve kontrol faaliyetlerini etkin bir biimde yerine getirmeleri gerekir. 1.1. retim Planlama ve Kontrol Planlama, ynetim fonksiyonlarnn ilki ve en nemlisidir. Bir iletmede planlama olmadan ne uygulama ne de kontrol faaliyetleri yerine getirilebilir. Planlama faaliyetleri ile belirli bir gelecekte nereye ulalmak istendiinin ve oraya nasl ulalacann nceden belirlenmesi amalanmaktadr. Ksaca planlama herhangi bir konu ile ilgili olarak ne, ne zaman, nasl, nerede, kim tarafndan, neden hangi kaynak ve maliyetle ve hangi srede sorularna cevap vermeye almay ifade eder (Koel,1998:71). letme fonksiyonlarndaki tm faaliyetler amalarnn neler olduunun ve bunlara nasl ulalacann belirlenmesi ile balar. Bu ise planlama srecini balangcdr. Dolaysyla retim bir iletme fonksiyonu olduu iin retim faaliyetleri ilk olarak retim planlamas ile balar. retim planlamas, nceden belirlenen retim gereklerini karlamak iin kaynaklarn optimal kullanmn planlama faaliyeti olarak tanmlanabilir. retim planlar, iletmenin amalarna ulaabilmek iin gerekli duyulan retim

4 ihtiyalarnn belirlenmesini salayan planlardr. letmede yaplacak olan tm retim faaliyetleri retim planlarna gre gereklemektedir. retim planlar retim faaliyetleri ile ilgilenen yneticilere ve alanlara yol gsterirler. letmenin eitli amalarn gerekletirmeye ynelik birer ara olan retim planlar eitli dzeylerde ve eitli zaman dilimlerini kapsayacak ekilde hazrlanr. Tablo 1de uzun, orta ve ksa dnemli planlama faaliyetlerinde kullanlan veriler ve bu faaliyetlerin ktlar, baka bir deyile her bir plann ierdii konular zetlenmitir. letmeler ak sistemler olduklarndan dolay Tablo1de bahsedilen tm planlama faaliyetlerini etkileyen birok faktr vardr. Doru bir planlama yaplabilmesi iin tm bu faktrler gz nne alnmaldr. retim planlamasn etkileyen faktrleri i ve d faktrler olarak ikiye ayrmak mmkndr. Planlama srecinde d faktrler kontrol altnda tutulamazken, i faktrler bir dereceye kadar kontrol altnda tutulabilir. rnein malzeme ynetiminde etkin yntemler kullanlarak stoklar kontrol altna alnabilir. Bu faktrler unlardr (Davis, 1998:422) . D Faktrler Rekabet durumu Hkmet dzenlemeleri Ekonomik koullar Talep Hammaddelerin bulunabilirlii Fason retici kapasitesi Faktrler Mhendislik ( yeni rnler, makine standartlar) Finans ( Maliyet verileri, finans raporlar ) gc retim ( verimlilik, tesis kapasitesi) Pazarlama ( talep tahmini, rekabet konumu) Malzeme ynetimi ( stok seviyesi, hammadde ve para )

5 Tablo 1:Dnemler tibaryla retim Planlarnn zellikleri (reten,1998:3)Planlama Zaman Dilimi Uzun dnemli retim planlamas (510 yl ve daha ilerisi) Kullanlan Veriler Uzun dnemli talep tahminleri Teknolojik, ekonomik, politik koullara ve rekabet koullarna ilikin beklentiler Sermeye kstlamalar ktlar Tesis tasarmna ilikin planlar ( kapasite planlamas, kurulu yeri seimi, tesis yerletirme) Sre planlamas ve teknoloji seimi rn karmasnn belirlenmesi Kaynaklarn retim aralarna, mhendislik ve pazarlama faaliyetlerine datlmas stihdam planlar Fazla mesai planlar Fason retim planlar Stok planlar

Orta dnemli retim planlamas (Toplam retim planlamas) (618 ay)

Satlarn miktar ve zamanlamasna ilikin tahminler Fazla mesai, ie alma, iten karma, stoklara ilikin politika ve kstlar Uzun dnemli planlarca getirilen kstlamalar Kapasite kullanm seeneklerine ilikin maliyetler Ksa dnemli talep tahminleri Gerekleen sipariler Toplam retim planlar

Ksa dnemli retim planlamas ( retim programlamas) ( 1 hafta- birka ay)

Her bir i merkezinde retilecek paralar, unsurlar, alt montaj ve montaj gruplar iin ksa dnemli programlar ( her birinin retim zamanna ve miktarna ilikin programlar) merkezi retim programlarnn gerekletirilmesini salayacak malzeme temin programlar merkezi retim programlarnn gerekletirilmesi iin gerekli ksa vadeli atlye programlar ( i merkezleri arasnda partilerin hareketine makineler zerinde retim deiikliklerine ilikin planlar)

6 retim ynetimi asndan retim kontrol nceden saptanm retim plan ya da politikasnn uygulanmasn ve planlanm hedeflerin ve programlarn gereklemesini salamak iin retimin tm ynlerinin kontroln kapsar. Bu anlamda retim kontrol, retim planlamasndan sonra ilerlik kazanan bir ilevdir. Planlama, retim ncesi dnemle ilgili iken, kontrol ise retim sras ve sonras aamalarn kapsar ( Demir ve Gmolu, 1994:381). retim sistemlerinde, nceden yaplan retim planlarnn uygulanmas atlye dzeyinde gerekletirilir. Atlye dzeyinde ise retim programlama, uygulama ve kontrol faaliyetleri yerine getirilir. Atlye dzeyinde retim planlarn gerekletirmek iin eitli retim programlar hazrlanr ve ileme konur. Bu retim programlar ierisinde ykleme, rotalama, nceliklendirme, sralama, programlama gibi faaliyetler bulunur. retim kontrol, retim planlarnn gerekletirilmesi iin bu faaliyetler zerinde gerekletirilir. Yukarda belirtildii gibi atlye dzeyinde kontrol faaliyetleri programlama, uygulama ve kontrol olmak zere grupta toplanabilir (reten,1998:180). Programlama Siparilerin zamannda tamamlanmalarn salayacak ekilde i merkezleri arasndaki akn programlanmas gerekir. Bu amala yerine getirilmesi gerekli faaliyetleri u ekilde sralamak mmkndr: 1. Malzeme, takm, personel ve bilgi gibi girdilerin retim iin gerektikleri anda bulunmasnn salanmas 2. Atlyede retilmesi planlanan her bir sipari iin her bir i merkezinde balama ve tamamlanma zamanlarnn programlanmas Uygulama retim programlarnn hazrlanmasndan sonra, bunlarn atlye dzeyinde uygulanmak zere atlyeye iletilmeleri gerekir. Bunun gerekletirilmesi genellikle i emirleri ile salanr. Belli bir sipariin retimi iin gerekli kapasitenin mevcut olmas, gerekli malzemenin ise mevcut olmas veya

7 gerektiinde temin edilebilir olmas halinde bu sipariin retilmek zere atlyeye aktrlmas mmkndr. Bu nedenle retim kontrolnde malzeme ynetimi hayati bir nem tar. Kontrol Programlarn hazrlanmas ve i emirlerinin atlyeye iletilmesinden sonra, retimin gerekletirilmesi srasnda srecin izlenmesi gerekir. Dzeltici bir nlem gerekip gerekmediinin ortaya karlmas iin bu aamada elde edilen veriler, programlarla karlatrlr. Bu aamada yerine getirilen faaliyetleri u ekilde sralamak mmkndr: 1. Siparilerinin geliiminin izlenerek programlarla karlatrlmas ve programlardan sapmalar tespit edildiinde dzeltici nemleler alnmas. 2. Yar mamul stoklarnn, temin srelerinin ve i merkezlerinde oluan bekleme hatlarnn izlenmesi ve denetlenmesi. 3. merkezlerinin verimlilik dzeylerine, ilem srelerine, hatal retime ilikin bilgilerin derlenmesi. zet olarak, retim planlama ve kontrol, retim program ve plannn saptanp, uygulamaya konulmas iin i emirlerinin karld ve retimin plana gre kontrolnn salanmas amac ile verilerin toplanp, kaydedildii bir ilevdir. Bu ilev olmakszn iletmeler yksek verimlilik dzeyine ulaamazlar. yi bir planlama ve kontroln salanmas iin, iyerinde yaplan ilerin planlanmas, eitli ilerin ne kadar zaman alaca, yaplacak ilere ne zaman balanp, ne zaman bitirileceinin saptanmas, makine ve donanm kapasitelerinin belirlenmesi, her i iin gerekli malzeme ihtiyalarnn belirlenmesi, iyi bir kalite kontrolnn uygulanmas ve tm olarak yaplan ilerin her zaman kontrol edilerek planlarla karlatrlmas gerekmektedir (Demir ve Gmolu, 1994:385).

8 1.2. retim Planlama ve Kontrol Faaliyetlerinde Malzeme Ynetimi

letme amalarna ulalmak iin nemli faaliyetler dizisi olan retim planlama ve kontrol srecinin baars ncelikle retim srecinin gerekletirilmesi iin gerekli olan hammadde, yar mamul, para gibi

malzemelerin salanmasna baldr. Dolaysyla retim planlama ve kontrol faaliyetlerinde malzeme ynetimi nemli bir konudur. nk yaplan retim planlarn gerekletirmek iin bir takm ilemlerin yerine getirilmesi gerekir. Bu ilemlerin planlara uygun bir ekilde yerine getirilmesi iin dzenli bir malzeme aknn olmas gerekir. letmeler ancak bu ekilde mterilerinin istedii rn, istedii miktarda ve yerde salayarak rekabet avantaj salayabilir. Dolaysyla malzeme ynetimi retim faaliyetlerinin yerine getirilmesinde hayati bir nem tar. Malzeme ynetimi, retimde kullanlan malzemelerin alnmas ile atlye dzeyinde planlama ve kontrol arasndaki dngde yerine getirilen faaliyetler btn olarak tanmlanabilir (Dilworth,1993:183). Ayrca malzeme ynetimi, son rnn depolanmas, tanmas ve datlmas gibi faaliyetleri de iermektedir. Malzeme ynetiminde temel ama, ihtiya duyulan malzemenin,

ihtiya duyulan zamanda, yerde ve miktarda bulunmasn salamaktr. Bunu salayabilmek iin atlye dzeyinde malzeme aknn dzenli bir ekilde gereklemesi gerekir. Bylece hem iletme kaynaklarnn kullanm maksimize edilecek, hem de mterileri tatmini salanabilecektir. ekil 1 de bir retim sistemindeki malzeme ak basit bir ekilde aklanmaktadr.

9

T E D A R K L E R

Satn alma Hammadde Stoklar TESLM ALMA RETM T A I M A D A I T I M

Son rn Stoklar

ekil 1: Bir retim Sisteminde Malzeme Ak ( Dilworth, 1993:187) letmelerde malzeme ynetimi retim planlama ve kontrol, satn alma ve fiziksel datm olmak zere temel fonksiyonda gereklemektedir. retim planlama ve kontrol fonksiyonu ierisinde stok kontrol, retim kontrol ve programlamas yer alrken, satn alma fonksiyonu malzemelerin satn alnmas ile ilgili faaliyetleri, datm fonksiyonu ise paketleme, tama ve depolama gibi faaliyetleri kapsar ( Magad ve Amos, 1989:11). ekil 1de grld gibi malzeme ynetimi, retim srecinde kullanlacak malzemelerin satn alnmas, depolanmas, hareketi ve bitmi rnlerin datm ile ilgili faaliyetleri kapsamaktadr. Malzeme ynetimi, malzemelerin hem retim sreci ierisindeki hem de retim sreci dndaki faaliyetleri kapsar. retim srecinde son rn ortaya kana kadar her bir i istasyonlar arasnda malzeme ak meydana gelmektedir. Bu malzemeler, hammaddeler, satn alnan paralar, alt montaj paralar eklinde olabilir. Atlye dzeyinde bu malzemelerin kontrol, planlama dzeyinde ise tedarik edilmesi dzenli bir retim iin gereklidir. retim ynetiminin temel fonksiyonlar olan retim planlama ve retim kontrol nceki blmlerde aklanmtr. Malzeme ynetiminin stok kontrol, satn alma, teslim ve depolama, malzeme tama ve datm gibi alt fonksiyonlar da aada aklanmaktadr.

10 Stok kontrol, iletme ierisindeki malzemeler tedarik edildikten sonra bunlarn depolanmas, retim srecine alnmas ve daha sonra son rn halinde depolanmas srecinde toplam stok maliyetlerini minimize etmek iin yaplan faaliyetlerdir. Satn alma, retim iin gerekli olan malzemeleri eitli tedarikilerden en dk maliyetle mmkn olan en iyi kalite ile deien koullara gre zamannda iletmeye ulamas iin yaplan faaliyetleri kapsar. Teslim alma ve depolama, satn alnan malzemelerin kalitesinin kontrol edilmesi, gerekli dokmanlarn hazrlanmas ve gerekli birimlere haber verilmesi, teslim alnan malzemelerin depolara yerletirilmesi faaliyetleridir. Malzeme tama, satn alnan malzemelerin eitli tama-yerletirme aralar kullanlarak iletme ierisindeki hareketini salamak iin yaplan faaliyetlerin tmn kapsar. Datm, retim sreci sonunda bitmi rnlerin mterilere ulatrlmas iin yaplan faaliyetleri kapsar. letmelerde malzeme ynetiminin organizasyon yaps incelendiinde retim planlama ve kontrol ve stok ynetimi faaliyetlerinin retim blm, satn alma faaliyetlerinin finans blm, datm faaliyetlerinin ise pazarlama blm tarafndan yrtld grlmektedir. Gnmzde youn rekabet ortamnda malzeme ynetimi hayati bir fonksiyon olarak gren iletmelerde malzeme ynetimi ad altnda ayr bir blm oluturulmakta ve satn alma, stok kontrol, retim planlama ve kontrol ve datm gibi malzeme ynetiminin nemli fonksiyonlarnn yerine getirilmesinde retim, finans ve pazarlama blmleri tam bir entegrasyon ierisinde almaktadr. 1.2.1. Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri letmelerde stoklar rekabeti stratejisi asndan nemli varlklardr. retim faaliyetlerini dzenli ve verimli bir ekilde srdrebilmek ve talebe hzl bir ekilde cevap verebilmek iin iletmeler stok bulundururlar. Bu adan

11 bakldnda malzeme ynetiminde stok kontrol nemle zerinde durulmas gereken bir konudur. Malzeme ynetiminde stok kavram, bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi olarak tanmlanabilir. Dolaysyla btn bu fiziksel varlklar malzeme ynetiminin konusu olmaktadr. Bu fiziksel varlklar aadaki gibi tanmlayabiliriz. Hammaddeler: letmeye giren ancak zerinde herhangi bir ilem yaplmam tm varlklar hammaddedir. Bunlar iki trde olabilir: Birincisi demir cevheri, pamuk, st ve kmr gibi doada bulunan hammaddeler, ikincisi ise elik, kuma, iplik, lastik ve boya gibi bir iletmede ilem grp deer kazanarak dier bir iletmeye giren hammaddelerdir. Hazr Paralar (satn alnan paralar): letmede retilen mamul mallarn bnyesine giren ve satn alnan varlklardr. Hazr paralarn son rne monte edilmeleri iin ek bir ilemden gemeleri gerekmez. Bir buzdolab fabrikasnda buzdolab bnyesine giren plastik paralar hazr paralara rnek verilebilir. Mamul Mallar: letmede retim srecinden geerek tketicinin kullanmna hazr olarak ambara konulan varlklardr. Yar Mamuller: letmedeki retim srecini henz tamamlamam varlklardr. Bunlar hammadde aamas ile mamul mal aamas arasnda bulunan varlklar temsil ederler. Ksaca gerek hammadde, gerekse satn alnm paralar tamamlanana ve mamul stok alanna alnana kadar yar mamul stoku olarak kabul edilir. Yardmc Malzemeler: Makine ya ve temizleme malzemeleri gibi mamul maln bnyesine girmeyen ancak onun retiminde yardmc olan varlklardr. Bu tr malzemeler retim tesisinin almas iin gerekli olan malzemelerdir ve son rnn bir parasn oluturmazlar.

12 Yukarda belirtilen malzeme eitleri retim iletmelerinde balca drt stok tr altnda toplanabilir: Sabit stoklar: Bu tip stoklar iletmede srekli kullanlan girdilerden oluan stoklardr. Bu stok kalemleri belli miktarlarda srekli olarak stoklanr. Yoldaki stoklar: Malzemeler satcdan retim alanna gelene kadar belirli bir sre yolda kalr. Yoldaki ortalama stok, tama zaman ile talep hznn arpm kadardr. 2 gnlk bir sre iin 300 birim talep ediliyorsa 600 birim hammadde ve malzeme yolda olmaldr. Gvenlik stoklar: Talep hz, ani olarak deitiinde sistemi korumaya ynelik stoklardr. Tedarik sresi boyunca ortalama 300 birimlik talep varsa bu miktarda gvenlik stoku bulundurulmaldr. Mevsimlik stoklar: Sistemi mevsimlik dalgalanmalara kar koruyan stok trdr. e alma, iten karma, eitme, fazla mesai maliyetleriyle karlatrlarak bu tip stok miktarlar belirlenir. letmelerde stok ynetiminin temel amac, mteri ihtiyalarn karlayabilmek iin toplam stok maliyetlerini minimize edecek ekilde, hangi malzemenin ne miktarda ne zaman sipari verilmesi gerektiinin belirlenmesidir. letmelerde malzeme ynetiminde stok planlama ve kontrol faaliyetleri talebin baml ya da bamsz olmasna gre farkllk gstermektedir. Bu nedenle stok kontrol tekniklerine gemeden nce bamsz ve baml talep kavramlar zerinde durulmaldr. letmenin dnda oluan, piyasa koullarndan etkilenen, tesadflik ieren ve son rne olan talep, bamsz talep olarak tanmlanabilir. Bu talep iletmenin kontrol dnda olan taleptir. Bu nedenle, belli bir dnemde iletmenin rettii rnlerin ne miktarda talep edileceinin kesin olarak belirlenmesi mmkn deildir. Dolaysyla bamsz talebe sahip rnlere ilikin stoklama kararlarnn verilmesinde talep tahminleri ve alnm sipariler nemli bir rol oynar. rnein bir lastik reticisinin retmi olduu lastiklerin

13 talebi bamsz taleptir. Lastik reticisi belli bir dnem ierisinde ne kadar lastik talebinin gerekleeceini tam olarak belirleyemez, sadece tahmin eder. Baml talep ise tamamlanm bir rn oluturan hammadde ve satn alnan paralar gibi malzemelere olan talep miktardr. Bu malzemelerin ne miktarda kullanlaca bamsz talebe sahip olan son rne baldr. rnein bir otomobil reticisinin ka adet lastik talebi olaca, o dnemde ka adet otomobil talebi olacana baldr. 100 adet otomobil talebi gerekleecek ise reticinin o dnem iin lastik talebi 500 adet olacaktr. Bylece retici ana retim programna gre ne zaman, ne miktarda lastik ihtiyacnn olacan programlayabilecektir. Bu rnekte lastik reticisi talebini tahmin ve alnan sipariler yoluyla belirlerken ki bu miktar kesin bir miktar deildir, otomobil reticisi otomobil miktarna baml olan lastik talebini kesin olarak belirleyebilir. Sonu olarak baml talep miktar, bamsz talep miktarna baldr. letmelerde farkl talep durumlarnda farkl stok politikalar

uygulanmaktadr. Sonraki blmlerde bamsz ve baml talep durumunda stok kontrol teknikleri aklanacaktr. Tez almasnn odak noktas baml talep durumunda stok kontrol teknikleri olduundan dolay bamsz talep durumunda stok kontrol teknikleri ksaca aklanacaktr.

1.2.1.1. Bamsz Talep Durumunda Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri Bamsz talep durumunda stok kontrol sistemleri esas itibariyle iki grupta toplanmaktadr. Bunlar sabit sipari miktar ve sabit sipari dnemi sistemleridir. Literatr ve uygulamada bu iki temel sisteme dayal ok sayda stok modelleri gelitirilmektedir. Stok kontrol tekniklerinde genel olarak zaman, miktar ve maliyet olmak zere deiken nemlidir. Maliyet gz nne alnarak ne miktarda ve ne

14 zaman sipari verilmeli sorusuna cevap aranr. Pratikte bu deikeni

etkileyen ok sayda faktr bulunmaktadr. Dolaysyla gerek literatrde gerekse pratikte bu deikenlerle ilgili ok sayda model gelitirilmitir. Yaplan bu almada ayrntl stok modellerine girmeden sadece iki temel stok sistemi ksaca incelenecektir. Sabit sipari miktar sisteminde stok kontrol asndan miktar deikeni esas alnarak, zaman ve maliyet deikenleri ikincil deikenler olarak kabul edilmektedir. Sistemin temel ileyii, malzemenin nceden saptanm, deimeyen sabit miktarda sipari verilmesi zerine dayanmaktadr. Ancak belli lde bir gvenlik stokunun bulunmas gerekir. Sabit sipari miktar sisteminde iletmenin her defasnda verdii sipariin miktar sabit ancak sipariler arasnda geen zaman, kullanm veya talepteki dalgalanmalara gre deiebilmektedir. Sabit sipari miktar sisteminde stoktan her mal ekiliinde kalan stok seviyesi nceden belirlenen sipari noktas ile karlatrlr, stok seviyesi sipari noktasnn altna dm ise nceden belirlenen sipari miktar kadar sipari verilmektedir. Bu arada siparii verilen miktarn teslim sresi ierisinde retimin devam edebilmesi iin teslim sresi boyunca yetecek kadar gvenlik stoku tutulmas gerekmektedir. Sabit sipari dnemi sisteminde ise arlk tayan faktr zamandr. Sistemde malzeme siparileri periyodik olarak ve belli zaman aralklarnda yaplmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, sabit sipari miktar sisteminde sipariler talebe veya kullanm hzna bal olarak zaman iinde herhangi bir noktada verilmesine karn, sabit sipari dnemi sisteminde sipariler nceden belirlenmi bir dnem sonunda verilmektedir. Bu sistemde sipariler arasnda geen zaman iletme tarafndan nceden belirlenerek sabit tutulmaktadr. Sistemde sipari edilen miktar talep veya kullanm hzna bal olarak deimektedir. Belli koullarda sabit sipari dnemi sisteminde sipari aral ve talep veya kullanm hz sabit varsaylmaktadr.

15 1.2.1.2. Baml Talep Durumunda Malzeme Ynetiminde Stok Kontrol Teknikleri Baml talep durumunda stok kontrol teknikleri malzeme ihtiya planlamas ve Kanban olmak zere iki grupta toplanabilir. Kanban sistemi Tam Zamannda retim ( Just in Time-JIT) sisteminde malzeme ynetim aracdr. Literatr almalar incelendiinde JIT retim sistemi, byk JIT ve kk JIT olmak zere iki adan incelenmektedir (Chase ve Aquilano, 1995:240) . Byk JIT, bir iletmenin tm retim faaliyetlerinin verimliliini artrmaya ynelik olarak insan kaynaklar ynetimi, malzeme ynetimi, kalite ynetimi, satn alma gibi tm fonksiyonlar kapsayan bir ynetim felsefesi olarak aklanrken, kk JIT ise, retim programlama ve kontrolde ekme prensibine dayanan Kanban sistemi olarak ifade edilmektedir. Yaplan almann odak noktas retim planlama ve kontrol faaliyetleri ve literatrdeki kullanmda bu ekilde olduundan dolay MRP-JIT yerine MRP Kanban terimleri kullanlmaktadr. Malzeme ihtiya planlamas, itme prensiplerine gre alan ve bamsz talebe sahip son rn oluturan bileenlerin ne miktarda ve ne zaman ihtiya duyulacann belirlenmesini salayan bilgisayar destekli bir stok kontrol tekniidir. Kanban ise ekme prensiplerine dayanan stok kontrol tekniidir. MRP ve Kanban retim planlama ve kontrolnde nemli ynetim aralardr. Buna karn itme ve ekme sistemleri malzeme aknn ynetimini ve MRP ve Kanban sistemlerinin uygulanmasn salayan sistemlerdir. Bu nedenle tez almasnn bundan sonraki blmlerinde malzeme ynetiminde itme ve ekme prensipleri aklanarak, bu prensipler nda retim planlamasnda malzeme ihtiya planlamas, retim kontrolnde Kanban sistemi ayrntl olarak aklanacaktr.

16 1.3. Malzeme Ynetiminde tme ve ekme Sistemleri

retim sistemlerinde malzeme ynetimi itme ve ekme olmak zere iki temel prensiple yerine getirilir. tme sistemlerinde retim sreleri daima bir sonraki srecin ihtiyacn karlayacak ekilde retim yaparlar. Ancak bu durumda retim srelerinden birinde oluan bir sorundan ya da talep dalgalanmalarndan kaynaklanan deiikliklere hzla uyum salamak kolay deildir. retim hznn deiiklikler dorultusunda uyarlanabilmesi iin retim izelgelerinin gncellenerek ilgili birimlere tekrar gnderilmesi gerekir. Bu tr dzenlemelerin olduka zaman alc olmalarndan dolay itme sistemlerinde sreler arasnda stok bulundurmak yoluyla deiikliklere uyum salanr. Bu nedenle itme sistemlerinde yksek ara stoklarn olumas kanlmazdr (Acar, 1997:9). tme sistemlerinde retim iin gerekli olan malzemeler son rn tamamlanana kadar retim sreci ierisinde itilir. Dier taraftan ekme sistemleri sonraki srelerin nceki srelerden sadece tkettikleri miktarda ve zamanda para talep ettikleri ve ektikleri sistemlerdir. Bu nedenle talebin ektii sistemler olarak adlandrlrlar. ekme sistemlerinde retim izelgesi sadece son retim srecine gnderilir. Hangi rnn, ne zaman ve ne miktarda retileceinin sadece son sre tarafndan bilinmesi, bu srecin nceki srelerden sadece kendine gereken paralar ekmesini salayacaktr. Dier taraftan bir sonraki aamann para ekimi olmadan, bir nceki aamada retim yaplmayacak, sonu olarak her aama kendisinden sonra gelen aamalarn taleplerini karlamak zere tam zamanl retim yapacaktr. Sonraki aamalarn nceki aamalardan sadece gerektii zaman ve gerektii miktarda para ekmesi i merkezleri arasnda oluan ara stoklarn ve ara stok dzeylerinde meydana gelen dalgalanmalarn minimize edilmesini salayacaktr. ekme sistemlerinde talep deiikliklerine kar retim hacimlerinde olumas gereken reaksiyon

17 hzl ve etkilidir. Bu nedenle stok seviyeleri minimum dzeylerde seyreder. Sistemin ideali sfr stoktur ve gl bir tedarik ynetimi sistemine ihtiya duyulur. Bu iki sistem arasndaki farkllklar aadaki gibi zetlenebilir (Emre,1995:5): ki sistem arasndaki temel farkllk, ekme sisteminin retimi mevcut talebe gre ynlendiriliyor olmas, itme sisteminin ise retimi gelecekteki talep tahminlerine gre ynlendiriliyor olmasdr. Talepteki nemli deiiklikler, ekme sistemlerinde sonraki sreten ncesine artarak gemesine karn, itme sistemlerinde her sre iin retim izelgesini yenilemek ok zor veya imknsz olacandan dolay bu deiiklikler ar stoka neden olmaktadr. ekme sistemleri, sre ii stokun istenmeyen birikimini, yani ilerin gereksiz yere balatlmasn, problemlerin ve hatalar ortaya kmadan nce ok sayda hatal parann retilmesini engelleyen yntemlere sahiptir. Oysa itme sistemlerinde retim hz ve stok dzeyini tm durumlar iin incelemek ve takip etmek zor olduundan, sreler arasnda gvenlik stoklar tutulmakta ve retim izelgesi bu stoklar da ierecek ekilde hazrlanmaktadr. Baka deyile, ortaya kacak hatal veya eksik paralar karlamak amacyla gvenlik stoklarnn tutulmasna raz olunmaktadr. tme sistemlerinde retim kontrol bir merkezden ynetilmekte ve srece retim planlama ve kontrol (PK) ksmndan i emirleri datlmakta, bylece birbirinden bamsz olarak alan her srecin retimi yine PK ksm tarafndan srekli planlanan retim ile karlatrlmaktadr. Baka bir deyie bu sistemlerde PK ksm ile her sre arasnda ayr bir bilgi ak vardr. Buna karlk, ekme sistemlerinde ise merkezden sadece son montaj hcresine i emri gnderilmekte, nceki hcreler yada sreler retimlerini bu son montaj hcresine gre ayarlamaktadr. Yani, retim kontrol merkezi deildir ve sreler arasnda ok hzl bilgi ak vardr.

18 ekil 2de itme ve ekme sistemlerinin yaps ekil yardmyla gsterilmektedir. Baml talep durumunda malzeme ynetiminde kullanlan stok kontrol yntemlerinden malzeme ihtiya planlama sistemi itme prensiplerine gre, Kanban sistemi ise ekme prensiplerine gre alan sistemlerdir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta malzeme ihtiya planlamas ve Kanban sistemlerinin stok kontrol teknikleri olduu, itme ve ekme sistemlerinin ise malzeme ynetiminde kullanlan prensipler olduudur. Baka bir deyile itme sistemine gre alan bir retim sisteminde mutlaka malzeme ihtiya planlamas sisteminin kullanlmas gerekmez.

Hammadde

Merkezi

Merkezi

Son rn

(A)

Hammadde

Merkezi

Merkezi

Son rn

(B)

Malzeme Ak Bilgi Ak

ekil 2: tme (A) ve ekme (B) Sistemlerinin Yaps (Gne ve Dierleri, 1999:17-19)

19 1.3.1. retim Planlamasnda Malzeme Ynetiminin Bir Arac Olarak Malzeme htiya Planlamas MRP, retim planlama ve kontrol faaliyetlerinde retim iin ihtiya duyulan malzeme ve kapasite planlamasnda ve satn alma faaliyetlerinde bilgi salayan bilgisayar destekli bir bilgi sistemidir. MRP, atlye dzeyinde ihtiya duyulan hammadde, satn alnan paralar, alt montaj paralar gibi malzemelerin ihtiya duyulan zamanda ve miktarda salanmasn salayan bir planlama sistemi olarak da ifade edilebilir. Bu anlamda MRP, iletmelerde malzeme ynetiminde malzemelerin tedarik edilmesi ve kontrolnde nemli bir aratr. MRP, baml talep durumunda kullanlan bir malzeme ynetim teknii olup malzeme ve kapasite planlamada nemli zelliklere sahip bir planlama aracdr. Baka bir deyile MRP, retim planlamasnn belkemiidir. Ayrca MRP, bilgisayar destekli bir alt yapya sahiptir. Bylece planlama faaliyetlerinde pazarlama, finansman, insan kaynaklar gibi dier iletme fonksiyonlar ile retim fonksiyonunun entegre bir ekilde alarak planlama konusunda nemli avantajlar salar. Burada belirtilen entegrasyon malat Kaynaklar Planlamas (Manufacturing Resource Planning- MRP II) sistemi ile salanmaktadr. letmelerde yaplan planlama faaliyetlerinin tm aamalarnda MRPII sisteminin yer ald grlmektedir. Stratejik planlarn yapld uzun dnemli planlamalarda MRPII, yukarda da belirtildii gibi retim fonksiyonu ile dier iletme fonksiyonlar arasnda entegrasyon salayan sistemdir. Orta dnemli planlamada ana retim program, kapasite planlamas gibi fonksiyonlar yerine getirerek retim planlamas iin nemli veriler salar. Ksa dnemli planlamada ise MRP sisteminin temel ktlar olan stok bilgileri ve malzeme listeleri kullanlarak atlye dzeyinde ihtiya duyulan malzemelerin satn alma ilemleri yerine getirilir. MRP sistemi, atlye dzeyinde retim kontrol faaliyetlerinde kullanlmak zere eitli aralara da sahiptir. Fakat bu aralarn retim planlamada salad avantajlara gre uygulamada olduka yetersiz kald grlmektedir.

20 1.3.1.1. Malzeme htiya Planlamas Sistemin leyii letmelerde bamsz talebe sahip son rn ihtiyacnn ortaya kmasndan sonra, onu oluturan para ve unsur ihtiyalarnn miktar ve zaman olarak programlanmas mmkndr. Bu amala ilk olarak son rn ihtiyacnn, hammadde, para, alt montaj ve montaj gruplarna olan ihtiyaca dntrlmesi gerekir; daha sonra stokta bulunan ve siparii verilmi, ancak teslim alnmam malzemeler, bu ihtiya rakamlarndan drlr. Net ihtiyalarn belirlenmesinden sonra ihtiyalarn olutuu tarihten geriye gidilerek gerekli miktarda para ve unsurlar satn almak veya retmek iin harekete geme zamanlar kolaylkla belirlenebilir. Baka bir deyile, ihtiya annda temin sresi kadar geriye gidilerek sipari verme zamanlarna ulalr. rnein, bir malzemeye 5. hafta banda ihtiya duyulacaksa ve temin sresi 3 hafta ise, bu malzeme iin 2. haftann banda sipari verilmelidir. MRP, bu manta dayal olarak alan ve neyin, ne zaman, ne miktarda gerekli olduunu belirleyen, yani iletmede satn alma veya retim sipari programlar hazrlanmasn salayan bir sistemdir. tme mekanizmasna gre alan bu sistem erevesinde paralar partiler halinde retilerek programa gre bir sonraki ileme aktarlr (reten,1999:114). Yukarda aklanan MRP sisteminin ileyi mant aadaki gibi zetlenebilir. Ana retim programna gre her bir zaman diliminde ihtiya duyulan son rn saysnn belirlenmesi, rn aac bilgilerinden yararlanarak son rn oluturan unsurlar iin brt ihtiyalarn hesaplanmas, rn aacnda yer alan tm rn ve alt paralar iin zaman lekli olarak net ihtiyalarn hesaplanmas. Herhangi bir rn veya alt para iin net ihtiyalar, brt ihtiyalardan sipariler ve eldeki miktar karlarak hesaplanr. Sistemde eitli belirsizliklerden dolay gvenlik stoku tutuluyorsa, bu stok miktar, yukarda hesaplanan net ihtiya miktarna eklenmelidir. Temin ve tampon sreler gz nne alnarak satn alma ve retim i emirlerinin verilme zamanlarnn belirlenmesi

21 MRP sistemi kapal dng eklinde alan bir planlama sistemidir. ekil 3de kapal dng MRP sistemi aklanmaktadr. Buna gre uzun vadeli olarak yaplan sat ve ilemler planlamasnn gerekletirilmesi iin retim plan, ana retim program ve kapasite planlamas yaplr. Daha sonra malzeme ihtiyac belirlenerek satn alma ve atlye dzeyinde faaliyetler gerekletirilir. Kapal dng MRP sisteminde tm bu faaliyetler gerekletirilirken kontrol salamak iin bir geri besleme mekanizmas vardr. Burada planlama ile uygulama fonksiyonlar birletirilerek bir kontrol ortam salanr. Baka bir deyile uygulamadan planlamaya bir geri besleme ortam salanmaktadr. Bir MRP sisteminin iletilmesi sonucunda temelde iki kt meydana gelir. Bunlar retim iin ihtiya duyulan malzemelerin satn alma siparileri, dieri ise retim iin i emirleridir. emirleri eer ihtiya duyulan malzeme satn alnmayarak iletme ierisinde retiliyorsa MRP sisteminin ileyii sonucunda atlyeye gnderilir. Fakat bu i emirleri atlyeye gnderilmeden nce ayrntl bir kapasite planlamas yaplr. Kapasitenin yetersiz olduu durumda ise ana retim programna tekrar dnlp yeniden planlama yaplr. Burada belirtilen ileyi ve dng ekil 3de incelenmektedir. Bir MRP sisteminin, retimde malzemelerin kontrol ve

programlanmasnda ana retim program, malzeme listesi ve stok kaytlar olmak zere temel girdisi vardr. Ayrca MRP sisteminde kapasite ihtiya planlamasnn yapld etkin bir planlama arac vardr. Bu unsurlar dier blmlerde ayrntl olarak incelenmektedir.

22retim Plan

retim Plan HAYIR EVET Ana retim Program

Malzeme Planlamas

Kapasite Planlamas

Kaynaklar yeterli mi ?

HAYIR EVET

Satn alma

Atlye Dzeyi

ekil 3: Kapal Dng MRP Sistemi (Toomey, 1996:4) 1.3.1.1.1. Ana retim Program retim planlama ve kontrol faaliyetlerinde uzun dnemli sat ve ilemler planlamas yaptktan sonra bu planlar rn gruplarna gre hazrlanan toplam retim plan haline dntrlr. Fakat retim faaliyetlerini ve malzeme ynetimini salamak iin rn gruplarna gre hazrlanan bu toplam retim planlarnn rn baznda ana retim programlarna dntrlmesi gerekir. Kesinlemi mteri siparileri ve talep tahminlerinin toplamndan oluan aylk retim miktarlar haftalk dnemler itibariyle rn baznda ana retim programlarna dntrlr. Ana retim programndaki

23 bu retim miktarlar ayn zamanda pazarlama ve retim fonksiyonlar arasndaki ilikiyi belirler. Bu anlamda ana retim program malzeme ynetiminde malzeme ihtiyalarnn planlanmasna temel tekil eden unsurdur. ekil 4de toplam retim plannn, ana retim programna dntrlmesi gsterilmektedir. eklin st tarafndaki tablo toplam retim plann, alttaki tablo ise ana retim programn gstermektedir. Ay retim miktar 1 900 2 950

Hafta rn A rn B rn C ekil 4:

1 200

2 100 Toplam

3 100 100 retim

4 400

5 150

6 200 200

7 100 100

8

200 Programna

Plannn

Ana

retim

Dntrlmesi (Chase ve Aquilano, 1995:592) Malzeme ihtiya planlamas srecini harekete geiren unsur olan ana retim programlar, hangi rne, ne zaman, ne miktarda ihtiya duyulduunu gsterirler (reten, 1998:118). Yukardaki ekle bakld zaman ana retim programndan 1. haftada 200 birim A rnn retilmesi gerektii kolayca grlebilmektedir. Bylece 200 birim A retebilmek iin gerekli olan malzeme ihtiyac hesaplanabilecektir. Malzeme ihtiyac, A rn alt unsurlara ayrlarak oluturulmu olan rn aac araclyla hesaplanr. rn aacnn oluturulmas bir sonraki blmde incelenecektir. Ayrca ana rn programnda bir rn iin belli bir zaman dilimindeki retilmesi gereken miktarn ne kadarnn mteri siparii, ne kadarnn talep tahmini olduu grlebilmektedir. Yukardaki ekilde bu zellik gsterilmemitir.

24 1.3.1.1.2. Malzeme Listesi Bir MRP sisteminde malzeme listeleri, belli bir rn, montaj veya alt montaj grubunu veya bir paray oluturan hammadde, malzeme ve paralar gsteren bir listedir ( reten,1998:120). Malzeme planlamasnn yaplmas iin her bir son rnn malzeme listeleri hazrlanr. Malzeme listeleri grsel olarak aa yaps eklinde rn aalarna dntrlr. rn aacnda en st seviyeye son rn alnarak seviye seviye aaya doru son rn oluturan unsurlar ayrlarak gsterilir. Bylece her bir seviyedeki malzeme ihtiyac belirlenebilir. rn aacnda son rnn bulunduu seviye sfr olarak kodlanarak alt seviyeye doru kodlama devam eder. ekil 5de A rn iin basit bir rn aac ve seviye kodlamas gsterilmektedir. Ayrca bu ekilde rn aac verilmi olan rnn malzeme listesi de yer almaktadr. Yukarda da belirtildii gibi bir MRP sisteminde rn aac bilgilerinden yararlanlarak son rn, alt malzeme ve paralar iin brt ihtiyalar hesaplanr. Daha sonra ilgili dnemdeki para stok miktar ve nceden alm sipariler malzeme ihtiyacndan kartlarak net ihtiyalar bulunur. Bu net ihtiyalarn belirlenmesi sonucu her para iin ihtiya duyulan zaman ve buna bal olarak retime alnaca veya sipari verilecei zaman belirlenir. SEVYE 0 A

SEVYE 1

B(2)

C(3)

SEVYE 2

D(1)

E(4)

F(2)

G(5)

H(4)

25

Para No Para Ad Miktar Seviye 1171 2830 9805 2571 2530 8507 5562 3807 A B D E C F G H -2 1 2 3 2 5 4 0 1 2 2 1 2 2 2

ekil 5: rn Aac ve Malzeme Listesi 1.3.1.1.3. Stok Kaytlar Hangi malzemelerin, ne kadar, ne miktarda sipari verilmesi gibi bilgiler MRP sisteminde bulunan stok kaytlarndan elde edilen veriler ile hesaplanr. Bir MRP sisteminde net ihtiyalarn doru bir ekilde hesaplanp, malzeme planlamasnn yaplabilmesi iin stok dzeyini tam yanstan stok kaytlarnn bulunmas gerekir. Stok kaytlarnda para isim ve numaras, temin sresi, eldeki stok durumu, nceden sipari alan fakat teslim alnmam malzeme miktarlar, parti byklkleri, gvenlik stoklar, tedariki isimleri gibi kaytlar yer alr. MRP sisteminin her ileyiinde bu stok kaytlarnn birou deiir. Bu nedenle malzeme ynetiminin etkin alabilmesi iin MRP sistemini destekleyecek bir stok kayt sisteminin olmas gerekir. 1.3.1.1.4. Kapasite htiya Planlamas Kapasite ihtiya planlamas, ana retim programnn

gerekletirilmesini salamak amacyla yaplan bir faaliyettir. Kapasite ihtiya

26 planlamas, MRP sistemi ierisinde iki aamada gerekletirilir. Birinci aamada, ana retim program belirlendikten sonra n kapasite planlamas eklinde gerekletirilir. Burada ana retim program belirlendikten sonra, programn kapasite asndan uygulanabilirlii ayrntya girmeden incelenir. Kabaca hesaplanan kapasitenin ana retim programn gerekletirmek iin yetersiz olduu belirlenirse ana retim program yeniden hazrlanr ya da kapasiteyi artrma yollar aranr. Ayrntl bir alma yaplmayan n kapasite planlamasndan geen ana retim programn gerekletirmek iin malzeme ihtiya planlamas yaplacaktr. Bu aamada kapasite planlamasnn ikinci aamas olan ayrntl kapasite planlamas yaplr. Ayrntl kapasite planlamasnda, MRP sistemine gre retimin gerekletirilmesi iin atlyeye ilikin i gc ve i merkezlerinin kapasitelerinin belirlenmesi faaliyetleri gerekletirilir. Burada hazrlanan i yk raporlar ile mevcut kapasite karlatrlr. Bu sre ekil 3de gsterildii gibi kapal dng bir MRP sisteminde sistem her ileyiinde meydana gelmektedir. yk raporlar ile mevcut kapasite karlatrlrken kapasite ile ilgili aadaki sorulara cevap aranr (Orlicky,1975:153): Fazla mesaiye ihtiya var m? Bir blmden dierine i transferi gerekli mi? Bir blmden dierine i gc transferi yaplmal m? Fason retime gerek var m? Yeni bir vardiya gerekli mi? Yeni i gc alnmal m? Mevcut kapasite sistemin ileyii iin yeterli ise satn alma ve atlye dzeyinde faaliyetler gerekletirilir. Eer mevcut kapasite yeterli deilse yukarda belirtilen sorulara cevap aranacaktr. Mevcut kapasite zerinde yeterince deiiklik yaplamyorsa ana retim program mevcut kapasiteye gre yeniden revize edilmelidir.

27 1.3.1.2. Malzeme htiya Planlamasnda Parti Byklkleri Literatrde MRP sisteminin ileyii ile ilgili rneklerde genellikle ihtiya kadar sipari verme ( lot for lot) yntemi izlenmektedir. Gerekte sistemin amac, ihtiya kadar retmek ve satn almak dolaysyla stok birikimini nlemektir. Bu yntemin uygulanmas, kk partiler halinde sk sipariler verilmesini gerektirir. Ancak, sipari verme maliyetlerinin yksek olduu durumlarda ya da miktara bal indirimler sz konusu olduunda ihtiya kadar sipari verme politikas maliyetlerin ykselmesine neden olabilir. Bu nedenle MRP sisteminde parti byklkleri nemli bir konudur (reten, 1998:136). Bamsz talebe sahip son rnn talebi dzensiz bir yapya sahip ise, retim iin gerekli olan malzeme siparilerini gereinden fazla vermek, anlamsz olmaktadr. Keza, stoka retim yapan retim iletmelerinde de yukarda belirtilen ihtiya kadar sipari verme ynteminin izlenmesi hatal olacaktr. Sonu olarak her iletme retim ekline ve talep durumuna bal olarak sipari verme ve stok bulundurma maliyetlerinin toplamn minimize edecek parti bykl tekniini semelidir. MRP sisteminde parti byklnn belirlenmesinde kullanlan yntemler aadaki gibi incelenebilir (Orlicky,1975:120): Sabit sipari miktar yntemi (Fixed order quantity) Ekonomik sipari miktar yntemi ( Economic order quantity EQQ) htiya kadar sipari verme yntemi (Lot for Lot) Sabit dnemlerde sipari verilmesi yntemi (Fixed period requirements) Dnem sipari miktar (Period order quantity-PQQ) En dk birim maliyet yntemi (Least unit cost-LUC) En dk toplam maliyet yntemi ( Least total cost LTC) Para dnem yntemi ( Part period balancing PPB ) Wagner-Whitin algoritmas

28 Sabit sipari miktar ynteminde belirli bir sipari miktar belirlenir. MRP sisteminde hesaplanan net ihtiyalar, belirlenen bu miktar kadar sipari verilerek karlanr. Hesaplanan net ihtiya, sabit sipari miktarndan yksek ise sabit sipari miktar net ihtiya miktarna kadar ykseltilir. Ekonomik sipari miktar ynteminde klasik stok kontrol yntemlerinde kullanlan ekonomik sipari miktar forml kullanlarak parti bykl hesaplanr. htiya kadar sipari verme ynteminde parti byklkleri net ihtiya miktarlar kadardr. Fakat yukarda da belirtildii gibi parti byklkleri farkl olduundan dolay maliyetler yksek olabilir. Sabit dnemlerde sipari verilmesi ynteminde nceden belirlenen dnemlerde sipari verilir. Burada ka dnemde bir sipari verilecek ise o dnemlerin toplam net ihtiyac belirlenen dnemde verilir. Dnem sipari miktar yntemi, yukarda belirtilen sabit sipari miktar ynteminin dzensiz talep ortamlarnda kullanlmak zere gelitirilmi bir parti bykl hesaplama yntemidir. En dk birim maliyet ynteminde her bir parti bykl iin toplam maliyetler hesaplanarak birim saysna blnr. Bylece birim maliyeti en dk olan parti bykl seilir. En dk toplam maliyet yntemi, parti byklklerinin toplam maliyetlerini minimize etmek amacyla kullanlan yntemdir. Para dnem yntemi, makina hazrlk ve stok bulundurma maliyetlerini dengelemeye alan bir yntemdir. Wagner-Whitin algoritmas, dinamik programlama mant erevesinde optimizasyon teknii olan bir yntem olup, bir dnemdeki net ihtiyalar karlayacak ekilde sipari verme alternatiflerinin ve optimal sipari verme ynteminin belirlenmesi eklinde alr. MRP sistemlerinde parti byklnn belirlenmesinde talep yaps, planlama sresi, maliyetler, sre tipi gibi eitli faktrler gz nne alnarak yukarda belirtilen hesaplama yntemlerinden biri veya bir ka seilebilir.

29 1.3.1.3. Malzeme htiya Planlamas, malat Kaynaklar Planlamas ve Kurumsal Kaynak Planlamas Sistemlerinin likisel Yaps malat kaynaklar planlamas(MRPII), retimdeki tm kaynaklarn etkili bir ekilde planlanmasn salayan bilgisayar destekli bir bilgi sistemidir. Bu anlamda MRP, temelde malzeme planlamasnda ve kontrolnde kullanlan bir sistem iken MRP II daha geni anlamda iletmede retim fonksiyonu ile iletmenin dier fonksiyonlarnn entegre bir ekilde almasn salayan bir bilgi sistemidir. MRPII sistemi iletmede retim, finansman, pazarlama, mhendislik, personel, kalite kontrol, tasarm, muhasebe ve satn alma fonksiyonlarn planlama srecine katarak, tm fonksiyonlarn uyum iinde almalarn ve birlikte hareket etmelerini salamak zere gelitirilmi, btnleik bir veritaban uygulamasna dayal bir bilgi sistemi olarak tanmlanabilir (reten 1998:150). Bu tanmdan anlald gibi malzeme ihtiya planlamas, imalat kaynaklar planlamasnn bir alt sistemidir. ekil 6da bir MRP II sisteminin ileyii ayrntl olarak gsterilmektedir. ekilde grld gibi MRPII sisteminde mhendislik, satclar, pazarlama gibi retim d birimler entegre bir ekilde almaktadr. MRPII sistemindeki gelimeler mterileri ve tedarikileri de iine alan Kurumsal Kaynak Planlamas ( Enterprise Resource Planning-ERP) sisteminin gelitirilmesi sonucunu dourmutur. ERP, ortak bir veri taban altnda tm iletme srelerini btnletiren ve otomasyon alt yaps ile bilgiye gerek zamanl olarak ulalmasn salayan bir bilgi sistemidir (Heizer ve Render, 2004:540). ERP sisteminin MRP II sisteminden farkl olarak hem mteri ilikileri ynetimi ve tedarik zinciri ynetimi alt sistemlerinin olmas hem de sadece retim odakl olarak deil tm iletme srelerini daha ayrntl ve btnleik bir biimde ele almasdr.

30

Stratejik Planlar

Finansal Planlar

Mteriler

letme Dzeyinde Planlama

Satlar Talep Ynetimi

Sat/lemler Planlamas Kapasite Planlama Ana retim Program Malzeme Listesi Malzeme htiya Planlamas Rotalar Kapasite htiya Planlamas Merkezleri Stok Kaytlar

malat

Pazarlama

Satclar

Dier Talepler Sipariler ve Szlemeler

Mhendislik

Atlye/Tedarik Program Atlye Kontrol Satnalma Dosyalar

Uygulama

ekil 6: malat Kaynaklar Planlamasnn Yaps 1.3.1.4. Malzeme htiya Planlamas Sisteminde Atlye Dzeyinde Kontrol Planlama dzeyinde eitli avantajlara sahip olan MRP sisteminin atlye dzeyinde kontrolde de eitli aralar olmasna ramen MRPnin atlye dzeyinde yetersiz kald grlmektedir.

31 MRP sisteminde atlye dzeyinde parti byklkleri, imalat sreleri, hazrlk zamanlar, israf oranlar gibi parametreler belirlenerek sabit kabul edilir. rnein imalat sreleri tahmin edilerek, parti byklkleri eitli optimizasyon teknikleri kullanlarak sabitlenir. MRP sistemindeki tm planlama bu sabit deer ile yaplr. Fakat atlye dzeyinde, tm bu parametreler her zaman sabit deildir. Srekli deiken bir ortamda bu parametrelerin doru tahmin edilmesi olduka gtr (Benton ve Shin, 1998:414). MRP sisteminin srekli deiken bir ortamda atlye faaliyetlerini kontrol etmesi olduka gtr. nk MRP sisteminde deiken bir ortamda atlye dzeyinde programlama yaplrken en kt durum gz nne alnarak imalat sreleri uzun tutulmaktadr. Bu durum imalat sresinin uzamasna, imalatn erken bitmesi durumunda ise son rn stoklarnn artmasna neden olmaktadr. Bu anlamda MRP sistemi pasif sistemler olarak belirtilmektedir. nk hazrlk zamanlar, imalat sreleri gibi atlye dzeyindeki parametreleri iyiletirmeye ynelik bir alma yaplmaz. Fakat Kanban sisteminde atlye dzeyindeki tm parametrelerin srekli iyiletirilmesi prensibi vardr ( Huq ve Huq, 1994:155). Kapal dng alan MRP sisteminin ileyii, atlye dzeyinde meydana gelen aksaklklarn oluumundan daha yava meydana gelmektedir. Baka bir deyile, sistemin bir ileyiinden dierine kadar geen srede atlye dzeyinde birok deiiklikler meydana gelmektedir. Sistem bu deiiklikleri ancak iletildii zaman analiz eder ve kaydeder. Bunun sonucu olarak bu deiikliklerin geri beslemesi ge yaplmaktadr. Bu nedenle MRP sistemi, atlye dzeyindeki deiikliklerin dolaysyla problemlerin fark edilmesi ve dzeltilmesi iin yetersiz kalmaktadr. Atlye dzeyinde bu tr problemlerin zm iin MRP sistemi haftalk yada gnlk olarak iletilmelidir (Ashton ve dierleri, 1990:28-29)

32 1.3.2.retim Kontrolnde Malzeme Ynetiminin Bir Arac Olarak Kanban Uygulamas Tam Zamannda retim (Just in Time-JIT), sfr stok ve sfr israf temeline dayanan bir sistemdir. Bu sistemde temel yaklam retimin tm srelerindeki fazla stok miktarn ve israf nleyerek srekli iyiletirme felsefesiyle kaliteyi gelitirmek ve verimlilii artrmak gibi mkemmellie ulamak amalanmaktadr. JIT sisteminin odak noktas israfn azaltlmas olup, fazla retim, bekleme, tama, deer katmayan ilemler, stoklar, sre ierisindeki gereksiz hareketler ve hatal rnler bir retim sistemi ierisinde israfa neden olan kalemler olarak belirtilmektedir. JIT sistemi ierisinde tm faaliyetler bu israflar ortadan kaldrmak amacyla yaplmaktadr. JIT sistemi, ihtiya duyulana kadar hi bir eyin retilmemesine

dayanan bir manta sahiptir (Chase ve Aquilano, 1995:239). Buna gre retimi ihtiya tetikler. Baka bir deyile retim sisteminde bir i merkezinin ihtiyac olmadan, bu ihtiyac karlayacak olan i merkezinde retim yaplmaz. MRP sistemlerinin atlye dzeyinde kontrol modlleri olmasna ramen nceki blmde belirtilen eitli nedenlerden dolay olduka etkisiz kalmaktadr. MRP sisteminin atlye dzeyinde eksik ynlerini telafi etmek iin atlye dzeyinde etkin kontrol salayan JIT felsefesinin malzeme yntemi arac olan Kanban sistemi kullanlmaktadr. Aslnda JIT sisteminin de temel amac, MRP sisteminde olduu gibi retim iin gerekli olan malzemeyi, gerektii yerde ve zamanda salamaktadr. Fakat bu amac gerekletirmek iin her iki sistemin kulland aralar farkldr. Bir iletmede JIT sisteminin uygulanabilmesi iin birtakm zeliklerin olmas gerekir. Bu zellikler aadaki gibi incelenebilir (reten,1998:218):

33 Tekrarlamal retim: JIT retim sistemi, retim ve montaj hatlarnda ve bir dizi rnn partiler halinde tekrarlamal olarak retildii sistemlerde baarl bir ekilde uygulanr. Standart rn: JIT retim sisteminde olduka snrl ve mmkn olduunca standartlam rn yaps vardr. Sabit talep hz ve dengeli retim: JIT sisteminde israfa neden olan ar retimi nleyebilmek iin dengeli retimin olduu bir ortam gereklidir. Dengeli retim, retim hatlarnn talepteki deimelere uyumlu olarak ayn gn ierisinde eitli rn tiplerini kk miktarlarda retebilecek ekilde dzenlenmesi gerekir (Acar,1997:43). Grup teknolojisi/hcresel imalat: Grup teknolojisi, retimde kullanlan paralarn benzer geometrik veya operasyonel zelliklerine gre rn aileleri eklinde snflandrlmalar ve sonra bu rn ailelerine uygun olarak seilen makine gruplarnda retilmesi olarak tanmlanabilir (Emre,1995:24). Oluturulan rn ailelerinin retimini gerekletirmek iin gerekli olan makineler bir araya getirilerek retim hcreleri oluturulur. Atlyenin burada belirtildii gibi retim hcreleri eklinde organize edilmesine hcresel imalat ad verilir. Hcresel imalat, grup teknolojisi kavramnn bir alt seti niteliindedir (reten,1999:237). Grup teknolojisinde asl ama, fabrika iindeki malzeme ak sisteminin basitletirilmesidir. Basit i ak ile makine nndeki i paras bekleme zamanlar ksaltlarak veya ortadan kaldrlarak sre ii stok maliyetinin dmesi ve daha ksa imalat srelerine ulalmas salanmaktadr. Ayrca grup teknolojisi, hazrlk srelerini de ksaltmakta ya da ortadan kaldrmaktadr. nk hcre iindeki makineler ve tertibatlar, bu hcrede retilecek bir para ailesi bir tip paradan dierine ok hzl geilecek ekilde yeniden tasarlanmaktadr. Bylece kk partilerle retim mmkn olabilmektedir (Emre, 1995: 24). Esnek makinalar ve ok fonksiyonlu i gc: JIT sistemindeki makine yaps genel amal makinelerdir. Bylece deien koullara gre tezghlar zerinde eitli ayarlamalar yaplarak esneklik

34 salanabilir. JIT sisteminde i gc eitli grevleri yerine

getirebilecek ekilde eitilirler. gcne ii ile ilgili olarak planlama, organize etme ve kontrol gibi fonksiyonlar verilerek ii sahiplenmesi salanr. Kalitenin kaynanda denetlenmesi: Sfr hata JIT sisteminin temel amalarndan birisidir. Bu nedenle kalite kaynanda denetlenerek sfr hataya ulamak temel amatr. Kk parti byklkleri retim kontrolnde Kanban Satclar ile sk iliki: JIT sisteminde az sayda satc ile yakn ilikiler kurulmas amalanr. Bylece sisteme sk aralklarla kaliteli malzeme salanabilir. nk JIT sisteminde parti byklkleri kktr ve sk sipari verilmesi gerekir. Bunu salayabilmek iin satclar ile iyi ilikiler gerekir. Sfr stok: JIT sisteminde stoklar israf nedeni olarak grlr. Bu nedenle atlye dzeyindeki tm faaliyetler stoklar elimine edilmesi amacn tar. nleyici Bakm: nleyici bakm, retim sistemlerini oluturan makine, tehizat, alt yap tesisleri, ara-gere ve binalarda zamanla ve kullanm ekillerine gre oluacak ypranmalardan dolay meydana gelecek kayplarn en aza indirilmesi ve bozulmalarn geciktirilmesi iin yaplan faaliyetler btndr. nleyici bakm sayesinde retimde herhangi retim bir aksama meydana gelmeden stoklarn dengeli retim imalat gerekleebilmektedir. nk herhangi bir makinann arzalanmas, dengesinin bozulmasna, olumasna, srelerinin uzamasna neden olmaktadr (Fogarty ve dierleri, 1991:573). 1.3.2.1. Tam Zamannda retim Sisteminin Uygulama Zorluklar JIT retim tekniklerinin uygulanmaya baladndan beri aratrmaclar uygulamadaki problemler ve uygulama performans zerinde srekli

35 almaktadrlar. Uygulamalara bakld zaman stok maliyetlerinde, imalat srelerinde ve stok alanlarnda azalma ve kalitede iyileme JIT uygulamalarnn nemli avantajlar arasnda grlmektedir. JIT retim sisteminin avantajlar olmasna karn, birok problem literatrde belirtilmitir. Bu problemler aadaki gibi zetlenebilir (Young,1992:680) alanlarn ve satclarn deiime kar kltrel direnci JIT sisteminin eitimi iin kaynak ve alt yap eksiklii Performans lm tekniklerinin eksiklii retim planlarn destekleyememesi Satc desteinin eksiklii Parti byklklerinin ve hazrlk srelerinin azaltlmasndaki glkler Celley ve dierleri (1986), Amerika Birleik Devletlerindeki otomobil endstrisinde faaliyet gsteren 131 iletmede yaptklar aratrma sonucunda JIT retim sisteminin uygulama problemlerini aadaki gibi belirtmilerdir: Srekli deien talep miktarlar Satc kalitesinin dkl retim kalitesinin dkl Krtasiye iinin ok olmas Kritik paralarn gerektiinde elde edilememesi alanlarn ballnn olmamas Hazrlk srelerinin drlememesi Yetersiz ekipman ve aralar st ynetimin desteinin eksiklii Crawford ve dierleri (1988), Amerikada bulunan 38 iletmede yaptklar baka bir alma sonucunda JIT sistemindeki kurulma problemlerini 5 snfa, iletim problemlerini ise 8 snfa ayrmlardr. Bunlar: Kurulma problemleri; Deiime kar kltrel diren Kaynak eksiklii st ynetimin bilgi eksiklii

36 Performans lm Dier problemler letim problemleri; Program karlama yetersizlii Dk kalite Satc desteinin eksiklii Tahmin eksiklii Verilerin doruluu Makine duraksamalar Performans lm Dier problemler Im (1989), 33 tane Amerikan iletmesinde yapt aratrma sonunda Kanban uygulamalarndaki temel problemleri yle belirtmitir: Bilgi eksiklii st ynetimin desteinin eksiklii i katlmnn olmamas Uzun hazrlk sreleri Dzenli olmayan talep rn eitlilii retim merkezleri arasndaki dengesizlik Esnek olmayan igc malat srelerinin eitlilii 1.3.2.2. Tam Zamannda retim Sisteminde retim Kontrol JIT sisteminde toplam retim planlamas ve ana retim program dier retim sistemlerinden farkl deildir. JIT sisteminde de toplam retim plan 12 aylk bir dnem iin hazrlanarak aylk olarak retim miktarlar belirlenir. Daha sonra bu miktarlar rn baznda ve haftalk olarak retilmesi gereken miktarlarn belirlendii ana retim programlarna dntrlr. Burada JIT retim sisteminin dier sistemlerden fark, haftalk olarak dzenlenen ana

37 retim programnn gnlk retim programlar hazrlanrken gnlk miktarlara blnmesidir. Bylece gnlk olarak son montaj programlar hazrlanr. Son montaj programlar JIT sisteminde baka hibir imalat srecine gnderilmeksizin sadece son montaj hattnn balang noktasna gnderilir. Baka bir deyile son montaj hattndan nceki i merkezlerine her hangi bir i emri gnderilmez, sadece retim miktarlarna ilikin tahminini bilgiler gnderilir. JIT sisteminde gnlk retim programnn nem tamas ve imalat srelerinin ksa olmas nedeniyle, retilecek rnleri ve bunlarn miktarlarn gn baznda kesin olarak belirleyen programlar son montaj programlardr. Son montaj program, genellikle bir haftalk sre iin gnlk olarak hazrlanr. JIT sisteminde son montaj programnn her gn kararl retim yaplacak ekilde hazrlanmas gerekir. rnein A, B ve C otomobillerinin ayda srasyla 5.000, 2.500 ve 2.500 adet retilmesi gerektii durumunda ve ayda 20 i gn olduu varsayldnda her gn A modelinden 250, B modelinden 125 ve C modelinden 125 adet retilmesi gerekir. Ayrca JIT ortamnda bu gnlk retim miktarlarnn da tek seferde deil, gn iinde eitli zamanlara datlarak retilmesi gerekmektedir. Son rn stoklarnn olumamas iin rn modellerinin mterinin satn ald hzda retilmesi esastr. Bu ama dorultusunda kark-modelli programlama teknii kullanlarak her gn ksa aralklarla modellerin bir karmasnn retimi salanabilecektir. Verilen rnek iin, her biri 25er birimlik partiler halinde A-B-A-C-A-B-A-C-A-B-A-C-A-B-AC-A-B-A-C eklindeki bir gnlk uygulanarak her bir rnden gnlk olarak 250,125 ve 125 adet retilebilecektir. Kukusuz rnlere olan talebin bu retim yapsna olanak tanyacak ekilde gnler ve gn iindeki zaman dilimleri itibaryla kararllk gstermesi gerekir. Bylelikle, her bir i merkezi belli bir ay boyunca ve gnler itibaryla dengeli bir i ykne sahip olacak, dolaysyla her gn atlyeyi programlama ihtiyac ortadan kalkacak ve retim kk partiler halinde gerekletirilmi olacaktr (reten,1999:231).

38 JIT sisteminde parti bykl nemli bir konudur. nk sistemin nemli zellikleri olan hazrlk zamanlarnn ksaltlmas, imalat srelerinin ksaltlmas, dengeli retim, dk stok gibi faaliyetlerinin gerekletirilmesi parti byklklerinin miktarlar ile yakndan ilikilidir. rnein makine hazrlk sreleri dk olmaz ise sistem ierisinde kk partilerde retim mmkn olmayacak ve stok miktar artacaktr. Bu nedenle JIT retim sisteminde hazrlk zamanlar mmkn olduunca drlmeye allmaktadr. Ayrca parti bykl Kanban saysnn hesaplanmasn da dorudan etkilemektedir. Parti bykl arttka, bu parti miktarnn retimi iin sre ierisinde dolaan Kanban says da artmaktadr. Son olarak JIT sisteminde satn alma faaliyetlerinin, retimin kk partiler halinde gereklemesi iin sk gereklemesi gerekir. Bu nedenle, malzeme temin sreleri ksa olmaz ise hem imalat parti bykl, hem de malzeme stoku artacaktr. almann nc blmnde parti byklklerinin hesaplanmas ayrntl olarak anlatlacaktr. Hazrlk sresi, bir makine ya da makine grubunun belirli bir para retildikten sonra, dier bir para ya da rnn retilmesi amacyla ayarlanmasna kadar geen sredir. Bu sre takmlarn deitirilmesi, ekipmanlarn ayarlanmas ve yeni para veya rnn zelliklerine uygun olarak retildiinden emin olmak iin yaplan kontrolleri ve herhangi bir uygunsuzluk durumunda ekipmanlarn yeniden ayarlanmas ilemlerini kapsar (Gne ve dierleri, 1999:21) Makine hazrlk sreleri, JIT retim sisteminde atlye dzeyinde kontrolde bir nemli unsurdur. Hazrlk srelerinin drlmesi iki nemli fayda salar. Birincisi, parti byklklerinin drlmesine yardmc olur. kincisi, farkl rnlerin retilmesini hzlandrarak, iletmenin farkl tketicilerin ihtiyalarna hzl cevap verebilmeyi olanakl klar (Fogarty ve dierleri, 1991:571).

39 Hazrlk sresinin ksaltlmas, imalat srelerinin ksaltlmasn ve dolaysyla Kanban saysnn azaltlmasn salamaktadr. Hzl takm, tertibat deitirme ve kk partilerle alma imalat sresinin ksalmasna yol amaktadr. malat sresinin ksalmas ise daha az stok, daha az stok alan ve stoklarda tutulan rn iin daha az depolama mr gibi faydalar salamaktadr. Hazrlk srelerinin ksaltlmas, kk partilerle allmasn salayaca iin mteri siparileri ya da talep deiikliklerine kolaylkla cevap verilebilmektedir. Ayrca hazrlk srelerinin ksaltlmasyla proses ii stoklar ve bunlar iin gerekli alanlar azalmakta, buna bal olarak retim hatalar da en aza indirilmektedir (Emre,1995:25). Grup teknolojisi, hazrlk zamanlarnn ve maliyetlerinin drlmesine yardmc olur. nk benzer paralar, ayn imalat hcresinde retilirken benzer makinelerde ilem grrler. Bunun sonucu olarak bir makine zerinde bir ilemden dierine geerken hazrlk gerekmez ya da en aza indirilir. Bu da hazrlk srelerini azaltmaktadr. Sonu olarak JIT sisteminde parti byklklerinin azaltlabilmesi, dolaysyla stok miktarnn ve maliyetlerinin drlebilmesi iin hazrlk srelerinin drlmesi gerekmektedir. 1.3.2.2.1. Tam Zamannda retim Sisteminin retim Kontrolnde Malzeme Ynetimi JIT retim sisteminde temel ama, her bir i merkezinin ihtiya duyduu para ve malzemelerin gerektii zamanda salanarak hammadde ve ara stoklar minimize etmektir. Bunu salayabilmek iin sistem ierisindeki malzeme aknn dzenli bir ekilde koordine edilmesi gerekir. JIT sistemindeki malzeme ynetiminde i merkezlerinin ihtiya duyduu malzeme ve paralar, i merkezlerine mmkn olduunca kk miktarlarda gnderilir. Baka bir deyile yukarda da belirtildii gibi JIT sisteminde parti byklkleri kktr.

40 JIT sisteminde malzeme ynetiminin zellikleri aadaki gibi

aklanabilir (Magad ve Amos,1989:177). Dzenli ve sk teslimat Dk malzeme tama zamanlar Kk parti byklkleri Kaliteli malzeme tama Kanban sistemi JIT sisteminde malzeme ynetiminde odak nokta, verimlilii artrmak iin kk miktarlarda malzeme partileri kullanarak tama srelerini drmektir. JIT sisteminde parti byklkleri zerinde allarak partinin bykl, tama mesafesi, tama rotas ve bir malzemenin bir sreten dierine giderken depoland m yoksa dorudan m srece gittii konular zerinde incelemeler yaplr. JIT sisteminde yukarda da belirtildii gibi grup teknolojisi, dengeli retim, az sayda standart rn yaps gibi unsurlar uygulanarak malzeme ynetimindeki birok problem ortadan kaldrlabilir. Malzeme ynetimi asndan en nemli konu parti byklkleridir. JIT sisteminde parti byklkleri mmkn olduunca kk tutulmaya allr. JIT sisteminde malzeme ynetiminde tama zamanlar drlerek, retim srecinde ihtiya duyulan malzemelerin kk miktarlarda tanmas salanr. Bunun sonucu olarak retim sreci ierisindeki malzeme kullanm noktalarndaki stok seviyeleri azaltlarak gerekli olan hammadde ve parann depodan ekilmesi salanr. Bylece malzeme ynetiminin verimlilii artrlabilir. Etkili bir malzeme ynetimi ile salanan kk parti byklkleri kalitenin iyiletirilmesine de yardmc olmaktadr. nk kk miktarlarda retimde sre ierisindeki bir takm hatalarn grlmesi kolaylamaktadr. Bu da JIT felsefesindeki srekli iyiletirme prensibini desteklemektedir. Buna ek olarak kk parti byklkleri malzeme ynetim srecinin kalitesinin iyiletirilmesini de salamaktadr.

41 JIT sisteminde retim sreci ierisindeki hazrlk zamanlar ve imalat sreleri azaltlarak ve kk parti byklkleri oluturularak malzeme ynetiminin esneklii ve verimlilii salanmaktadr. JIT malzeme ynetimi retim srecinde ekme prensibine gre almaktadr. ekme prensibine gre malzeme ynetimini salayan sistem Kanban sistemidir. almann bundan sonraki blmnde Kanban sistemi ayrntl olarak incelenmektedir. 1.3.2.2.1.1. Tam Zamannda retim Sisteminde Malzeme Ynetiminin Bir Arac Olarak Kanban Sistemi ekme prensibine gre alan JIT sisteminde, malzeme ynetim arac olan Kanban, Japon dilinde kart anlamna gelmektedir. Dolaysyla JIT sisteminde malzeme ve retim ak Kanban kartlar araclyla salanr. Kanban, bir retim srecinde hangi rnn, hangi miktar ve zamanda retileceini belirleyen ve hem sreler ierisindeki malzeme akn hem de tedarikilerden iletmeye gelen malzeme akn dzenleyen bir bilgi sistemidir. JIT sisteminde retim ve stok kontrol faaliyetleri Kanban sistemi ile salanr. Kanban sistemi bir talep ynetim arac olarak grlebilir. nk Kanban sistemi ile kontrol edilen bir retim srecinde, i merkezlerinde tahmine dayal bir talep miktar deil, tamamen gerek talep miktarlar kadar retim yaplr (Gross ve Mcinnis, 2003:2). Baka bir deyile, bir Kanban sisteminde bir i merkezinden malzeme ekilmesi ve i merkezinde retim yaplmas sadece talep geldiinde gereklemektedir. Sistemde bir sonraki retim aamasnda hangi malzeme veya paraya ne miktarda ihtiya varsa bir nceki aamada o miktar kadar retim yaplr. Her retim aamasnda neyin ne kadar retilecei bir sonraki retim aamasnda o andaki ihtiyaca gre belirlenir. htiyalar retim srecinin st aamalarndan alt aamalarna stoklara izin vermeyecek ekilde Kanban sistemi ile aktarlr.

42

retim sistemlerinde Kanban sisteminin kullanlmas iin bir takm kurallarn gerekletirilmesi gerekir. Bu kurallar aada ayrntl olarak aklanmaktadr (Acar,1997:15): Kural 1: Sonraki retim sreci, nceki sreten gerekli paralar gerekli miktarlarda ve gereken zamanda ekmelidir. Bu kuraln uygulanabilmesi iin aada belirtilen kurallar ile birlikte uygulanmas gerekir. Kanban olmadan herhangi bir parann ekilmesine izin verilmemelidir. Kanbanlarn saysndan fazla miktarlarda para ekilmesine izin verilmemelidir. Fiziksel rne daima bir Kanban yaptrlm olmaldr. Bu noktada, Kanban sisteminin uygulanabilmesi iin bir retim sisteminde, retim hznn zaman boyutunda dengelenmesi, srelere ilikin yerleim plannn revize edilmesi ve retim yntemlerinin standart hale getirilmesi gereklidir. zellikle gnlk retim miktarnn dengelenmesi baka bir deyile, retim miktarnn gnden gne deimemesi birinci kuraln uygulanabilmesi iin en nemli kouldur. Kural 2: nceki retim sreci sonraki sre tarafndan ekilen miktar kadar retim yapmak zorundadr. 1. ve 2. kurallar yerine getirildiinde tm retim sreleri birletirilmi olacaktr. Sreler arasndaki retim zamanlarnn dengelenmesi ise bu iki kurala uyularak salanacaktr. retim srelerinden her hangi birinde bir problem olmas halinde tm hattn durmas sz konusu olabilecek, ancak sreler aras denge yeniden salanacaktr. Bylece sreler arasndaki stoklarda nemli azalmalar olacaktr. Bu kuraln uygulanabilmesi iin, Kanbanlarn saysndan daha fazla retim yaplmasna izin verilmemeli ve nceki srete farkl paralarn retimi

43 sz konusu ise bunlarn retimi Kanbanlarn geli srasna uygun olarak yaplmaldr. Kural 3: Hatal paralar, hibir zaman bir sonraki retim srecine geirilmemelidir. retim hatt zerinde, her hangi bir istasyonda hatal paralar bulunmas ara stoklarn byk lde azaltlm olduu bir ortamda retim akn durduracak ve hatal paralar nceki istasyona geri gnderilecektir. JIT sisteminin temel amalarndan birisi sfr hataya ulamaktr. Sistemde hatann nedenlerinden biri de hatal ilemlerdir. JIT sisteminde hatal ilem, standarda tam olarak ulalmam ve birtakm yetersizliklerin sz konusu olduu ilem olarak tanmlanmaktadr. Hatal ilemler, ayn zamanda hatal paralarn retimine de neden olacandan, retim operasyonlarnn standart hale getirilmesi Kanban sisteminin nemli koullarndan birisidir. Kanban sisteminde, sre ierisinde meydana gelen bir takm hatalar ve nedenleri kolaylkla fark edilerek gerekli nlemler alnabilmektedir. Kural 4: Kanban says mmkn olduunca en aza indirilmelidir. Toplam Kanban says, sre iindeki stok dzeyini belirledii iin bu say mmkn olan en alt dzeyde tutulmaldr. retim srecinde parti bykl azaltlp, imalat sresi ksaltlabilirse Kanban says da azalacaktr. Ancak bir srete parti byklnn ve dolaysyla imalat sresinin azaltlabilmesi iin hazrlk zamanlarnn ksaltlmas gereklidir. Doal olarak tm bu zellikler JIT retim kontrol sisteminin temel zellikleridir ve yukarda ayrntl olarak incelenmitir. Kanban sisteminde, retim hatlarnn talepte olabilecek %10-12 dolayndaki dalgalanmalar, toplam Kanban saysn deitirmeden karlayabilecek esneklikte yaplanmalar gerekmektedir. Esneklik ise srete iyiletirmeler yaplarak salanacaktr. Bu tr bir esnekliin salanamad

44 ortamlarda ise toplam Kanban saysn ya da gvenlik stoku dzeyini artrarak talep artlarna uyum salamak mmkndr. Talebin azalmas durumunda ise standart ilemlerin imalat srelerinin artrlmas gerekecektir. Ancak, bu durumda ortaya kacak bo zamann nlenebilmesi iin retim hattndaki ii saysnn da azaltlmas sz konusu olacaktr. Sonu olarak, Kanban sisteminde retim hcreleri esnek tasarlanrsa talep deiikliklerine cevap verirken Kanban saylar deitirilmeden sistemde stok birikimi nlenebilir. Tez almasnn nc blmnde Kanban parti byklkleri hesaplanrken, retim hcrelerinin esnek olup olmamasna gre eitli hesaplamalar yaplmaktadr. Kural 5: Kanban, talepteki ufak dalgalanmalar karsnda retim hzn ayarlamak amacyla kullanlmaldr. Talep dalgalanmalar karsnda retim hznn Kanban sistemi ile ayarlanmas bu sistemin en nemli zelliklerinden birisidir. Dier retim sistemlerinde ani talep deiimleri sonucu meydana gelen deiiklikler sonucu retim programlar yeniden dzenlenerek tm i merkezlerine datlmaktadr. Bu srecin uygulamada olduka uzun zaman ald grlmektedir. Dier taraftan, Kanban sisteminde retim program sadece son retim aamasna gnderilir ve dier i merkezleri ne reteceklerini Kanbanlar araclyla renirler. Bu durumda retim miktarlarndaki deiiklikler son i merkezinden geriye doru aktarlarak sistem alr. Kanban sisteminde retim hznn dzenlenmesi talebin byklne baldr. Talepteki %10luk bir deimede Kanban saysn deitirmeden Kanban transfer hzn deitirerek retim hznn ayarlanmas mmkndr. Talepte meydana gelen daha byk deimelerde her bir i merkezindeki imalat sreleri ve ii saylarnn yeniden hesaplanarak retim hatlarnn

45 yeniden dzenlenmesi gerekir. Aksi halde, her Kanban iin toplam saynn azaltlmas ya da artrlmas gerekecektir. Bu aklamalardan da anlalaca gibi, bir Kanban sisteminde malzeme ak ve stok kontrol Kanban kartlar ile salanr. Dolaysyla Kanban saylarnn belirlenmesi sistemin ileyiinde ve ani deiikliklere cevap vermede kritik hale gelmektedir. Kanban saylarnn belirlenmesi nc blmde ayrntl olarak aklanacaktr. 1.3.2.2.1.1.1. Kanban Sistemindeki Kart eitleri ve Hesaplanmas Bir Kanban sisteminde i emirleri sadece son i merkezine gider. Dier alt i merkezlerine retim ve malzeme ak Kanban kartlar ve kutular (container) ile meydana gelir. Baka bir deyile, Kanban sistemi kartlar ve kutulardan oluan fiziksel bir kontrol sistemidir (Schroeder,1993:672). Kutular malzemelerin sre ierisinde fiziksel olarak tanmasn salarken kartlar srelerin yerine getirilmesi iin gerekli olan bilgileri salar. Kanban sisteminde bir kutuda sadece bir Kanban kart bulunur. Kanban kutularnn ekli tanan malzemenin yapsna ve saysna gre deiir. Her iletme kendi ihtiyacna gre eitli kutu tipleri tasarlayabilir. Kanban kartlar ise kt, metal ya da plastikten oluabilir. Kanban sisteminde temel olarak malzeme ekme Kanban, imalat Kanban ve satc Kanban olmak zere eit Kanban vardr. Malzeme ekme Kanban, bir sonraki i merkezinin, bir nceki i merkezinden retim iin gerekli olan malzemenin ekilmesinde kullanlan kart trdr. Malzeme ekme Kanban, gerek retilecek ve gerekse satn alnacak girdileri sistemden ekmek iin kullanlr. Bunlar daha ok ihtiya duyulan girdilere ilikin teknik zellikler yannda ihtiya duyulan miktar ve zaman bilgilerini ieren bilgi formlardr. Malzeme ekme Kanbannda para ad,

46 kodu, nceki ve sonraki i merkezinin ad, kutu kapasitesi ve tipi gibi bilgiler bulunur. malat Kanban, bir nceki i merkezinin retmesi gereken para miktar ve cinsini belirleyen Kanban kartdr. malat Kanban, i merkezleri arasnda izin verilen miktarda oluturulan ara stoklar olarak tanmlanabilir. Bir i merkezi, kendisine girdi salayan dier i merkezi ile arasnda bulunan ara stoklardan girdi ektike dier istasyon ara stoktan eksilen miktar kadar retim yaparak imalat Kanbann besler ve olmas gereken miktara ykseltir. malat Kanbannda retilecek olan parann ad, kodu, retecek olan i merkezinin ad, kutu kapasitesi ve tipi gibi bilgiler yer alr. Satc Kanban ise retim iin gerekli olan hammadde ve paralarn satclardan tedarikinde kullanlan kartlardr. Bu kart tipinde tedarik edilecek malzemenin ad, miktar, tedariki ismi gibi bilgiler yer alr. Kanban sisteminin etkin ileyebilmesi iin Kanban kart saysnn hesaplanmas nemli bir unsurdur. Kanban kartlarnda kart saysnn hesaplanmasnda drt temel deiken kullanlr. Bunlar((Louise,1997:27): Gnlk ortalama ihtiya miktar (GO) malat Sresi ( S ) ( ilem + bekleme + tama + Kanban toplama sreleri vb.) Gvenlik Stoku (GS) (0,50 - %50 gibi yzdelik oran olarak gsterilir. Buradaki deer gn cinsindendir. rnein 0,50 yarm gnlk bir gvenlik stokunu belirtir ) Standart Kutu Kapasitesi ( SKK ) belirtilen bu deikenler nda Kanban kartlarnn

Yukarda belirtilebilir.

hesaplanmasnda kullanlan temel hesaplama forml aadaki gibi

47 (GO) ( S ) (1+.00 GS ) Kanban kart says = ( SKK ) Yukardaki formln st ksm, Kanban parti bykln ifade etmektedir. Bu miktar Kanban balarken elde bulunmas gereken miktardr. Bu miktar, ister imalat, ister tedarik iin olsun retim iin gerekli olan stok miktardr. Formln alt ksm ise kutu kapasitesini belirtmektedir. . Aada kanban kart eitlerinin hesaplanmas ayrntl olarak incelenmektedir. malat Kanban Kart Saysnn Hesaplanmas retim srecinde gnlk talep miktarlarndaki deiimlere cevap verebilmek iin i merkezlerinde bir takm deiikliklerin yaplmas gerekir. Bu deiiklikler igcn ya da makine kapasitesini artrma eklinde meydana gelebilir. Fakat bu tr dzenlemeler yaplamyor ise gnlk ortalama talep deitii zaman imalat kartlarnn says da yeniden hesaplanmaldr. malat Kanban kart saysnn hesaplanmas iin imalat srelerinin belirlenmesi nemlidir. nk imalat sreleri Kanban parti byklklerinin hesaplanmasnda da kullanlmaktadr. malat Kanban kartlar iin imalat sresinin hesaplanmas dokuz admda gerekletirilebilir. Bu admlar aada belirtilmektedir (Louis,1997:29) : 1. Adm: merkezinde retilen tm paralar iin net ihtiya miktarnn belirlenmesi. malat sresinin hesaplanmas bir rnek ile aklanmaktadr. Buna gre Tablo 2de gsterildii gibi X i merkezinde A, B ve C gibi paralar retilmektedir. Bu paralar srasyla Q, R ve S rnlerine aittir. Q, R ve Sye

48 ait gnlk ihtiya miktarlar belirlendii zaman bunlar retmek iin gerekli olan paralarn da ihtiya miktarlar belirlenecektir. Tablo 2: Gnlk htiya Miktarlar Son rn Gnlk talep Paralar miktar 240 120 60 A B C Gerekli Miktarlar 2 3 4 Paralar iin Kutu gnlk Kapasitesi ihtiya miktar 480 20 360 240 15 10

Q R S

Adm 2: merkezindeki toplam ilem sresinin belirlenmesi. Toplam ilem sresinin hesaplanmas Tablo 3de gsterilmitir. Buna gre parann toplam ilem sresi gnlk 300 dakikadr. Tablo 3: Gnlk Toplam lem Sresi Para smi A B C Gnlk ihtiya miktar 480 360 240 TOPLAM Adm 3: merkezindeki net alma sresinin hesaplanmas. Bu aamada gnlk toplam alma saatinden yemek, dinlenme, bakm gibi eitli duraksamalar karlarak net alma sresi bulunur. merkezinde gnde 8 saatlik bir alma yaplyor ise, 60x8= 480 dakikalk bir alma sresi vardr. 20 dakikalk bir dinlenme olduu durumda net alma sresi 460 dakika olarak hesaplanr. Adm 4: Toplam hazrlk srelerinin hesaplanmas A,B ve C paralarnn bir biriminin retimi iin gerekli olan hazrlk srelerinin srasyla 7, 6 ve 7 dakika olarak belirlenir. Buna gre paralarn retimi iin gerekli toplam hazrlk sresi 20 dakika olarak hesaplanr. lem sresi (dak) 0.25 0.30 0.30 Gnlk toplam ilem sresi (dak) 120 108 72 300

49 Adm 5: Hazrlk zaman iin gnlk ayrlabilecek srenin hesaplanmas. Bu sre gnlk net alma sresinden toplam imalat sresinin karlmas ile hesaplanabilir. Buna gre 460 300 = 160 dakika bir gnlk retimde hazrlk zaman iin ayrlabilecek sredir. Adm 6: Gnlk hazrlk ilem saysnn hesaplanmas. Bu admda gnlk hazrlk ilemlerinin ka defa gerekletirilecei hesaplanmaktadr. Bu hesaplama hazrlk ilemleri iin gnlk ayrlabilecek sre, retilecek paralarn toplam hazrlk sresine blnerek bulunabilir. Buna gre 160 / 20 = 8 kez hazrlk ilemi yaplacaktr. Buna gre gnde 8 kez hazrlk ilemi yapmak, dolaysyla 8 parti retim gerekletirmek demektir. Adm 7: Her bir para iin parti byklnn hesaplanmas. Burada 8 parti retim gerekletirirken her partide paralarn retilecek miktarlar belirlenir. Her bir parann parti bykl o paraya ait ihtiya miktarnn gnlk hazrlk ilem saysna blnerek bulunabilir. Buna gre her bir para iin parti byklkleri aada hesaplanmtr. 480 Para A = 8 360 Para B = 8 240 Para C = 8 Adm 8: Her bir para iin imalat srelerinin hesaplanmas Bu hesaplama aada ayrntl olarak verilmitir Para A = 7 dak. (haz. sr.) + 15 dak. (60 (parti by).x 0,25 (ilem s.)) = 22.0 dak = 30 adet / parti = 45 adet / parti = 60 adet / parti

50 Para B = 6 dak. (haz. sr.) + 13.5 dak. (45 (parti by).x 0,30 (ilem s.)) = 19.5 dak Para C = 7 dak. (haz. sr.) + 9 dak. (30 (parti by).x 0,30 (ilem s.)) = 16.0 dak Bir partideki toplam imalat sresi = 57.5 dak. Burada bir partideki toplam imalat sresinin hesaplanmasnda sadece hazrlk sresi ve ilem sresi gz nne alnmtr. retim sreci ierisinde imalat sresini etkileyecek baka deikenler var ise bu hesaplamaya eklenmelidir Adm 9: malat sresinin hesaplanmas Bu son admda toplam imalat sresi net alma sresine blnerek Kanban kart saysnn hesaplamasnda kullanlacak olan imalat sresi bulunur. Buna gre imalat sresi 57,5 / 460 = 0.125 gn olarak hesaplanr. Ortalama gnlk talep her deitiinde esnek olmayan i merkezleri iin Kanban kart saysnn hesaplanmas iin kullanlacak olan imalat sresi bu sre tekrar edilerek hesaplanmaldr. Esnek olmayan i merkezleri iin malat Kanban saysnn

hesaplanmas yukardaki rnek devam ettirilerek aklanmaktadr. Bu rnekte gvenlik stoku bulunmamaktadr. Buna gre her bir para iin Kanban kart says aada gsterilmektedir: (480 GO) (0,125 S) (1+ .00 GS) = 3 adet malat Kanban 20- SKK

Para A =

Para B=

(360 GO) (0,125 S) (1+ .00 GS) = 3 adet malat Kanban 15- SKK

51 (240 GO) (0,125 S) (1+ .00 GS) = 3 adet malat Kanban 10- SKK

Para C =

Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi hazrlk srelerinin uzamas, malat Kanban saylarn artracak, dolaysyla sre ierisindeki stok miktar artacaktr. malat Kanban saysnn hesaplamalarnda dikkat edilmesi gereken noktalar aadaki gibi belirtilebilir: Kanban sistemi ilk uygulamaya balandnda gvenlik stoku kullanlabilir. Sistem konusunda tecrbe salandka, stok miktar adm adm drlebilir. malat sresinin hesaplanmasn etkileyen zel unsurlar var ise mutlaka eklenmelidir. Nihai rnn talep tahminleri iyi hesaplanmaldr. nk tahmin miktarlarnn yanl yaplmas stok miktarlarnn artna ya da malzeme eksiklii ekilmesine neden olacaktr. Esnek Merkezlerinde malat Kanban Kart Saysnn

Hesaplanmas Talep miktar deitii zaman, esnek olmayan i merkezlerinde bu deiiklie ayak uydurabilmek iin Kanban saylar yukarda belirtilen formller uygulanarak deitirilmektedir. Fakat i merkezleri i gc saylarnn deitirilecek ekilde esnek yapya sahip ise talep deiimlerinde bu tr hesaplamalara gerek kalmamaktadr. Baka bir deyile, esnek i merkezlerine i gc eklenerek ya da karlarak i merkezinin kt miktar deitirilebilmektedir. Esnek i merkezleri iin malat Kanban saylarnn hesaplanmasnda kullanlan forml yukarda belirtilen formln aynsdr. Burada gereken, talep deiimlerinde igc saysnn hesaplanmasdr. gc says aada belirtilen forml ile hesaplanabilmektedir.

52

(GO) (Birim bana ilem sresi) gc says = (gcnn gnlk ilem sresi) Yukarda belirtilen formlde igcnn birim bana ilem sresi hazrlk zaman, ilem zaman ve tama zamannn toplamndan olumaktadr. Gnlk ilem sresi de toplam sekiz saatlik almadan 20 dakika dinleme zaman karlarak 460 dakika olarak belirlenmitir. Buna gre aada, igc saysnn hesaplanmas bir rnek ile aklanmaktadr. Gnlk 1.380 birimlik talep durumunda ve birim bana retmek iin igc 1 dakikalk bir alma yapyor ise gerekli igc miktar 3 adet olacaktr. (1.380) (1 dak) gc says = 460 dak Bylece 1.380 birimlik retim iin 3 adet igcne ihtiya vardr. Bu anlamda i merkezinde her bir 20 saniye ierisinde bir birimlik retim gerekleecektir ( 1 dak. / 3 igc = 20 saniye ). Talep miktar 920 birime dtnde i gc ihtiyac 2 adet olacaktr. Buna gre retim yavalayacak ve 30 saniyede 1 birim rn retilecektir. (920) (1 dak) gc says = 460 dak = 2 adet = 3 adet

Malzeme ekme Kanban Kart Saysnn Hesaplanmas Malzeme ekme Kanban kart saysnn hesaplanmas forml dier formllerden ok farkl deildir. Bu formlde Malzeme ekme Kanbannn dolam sresinin bulunmas gerekir. Dolam sresi, kartn kullanm

53 noktasndan tedarik edilecei yere, oradan tekrar kullanm noktasna dnmesi iin gerekli srenin toplam olarak ifade edilmektedir. Buna gre Malzeme ekme Kanban kart saysnn hesaplanmasnda aadaki forml kullanlabilir. (GO) ( DS ) (1+.00 GS ) Malzeme ekme Kanban kart says = ( SKK ) Gnlk ortalama ihtiya miktar (GO) Dolam Sresi ( DS ) Gvenlik Stoku (GS) Standart Kutu Kapasitesi ( SKK )

Bu forml admda uygulanabilir. Adm 1: Her bir parann gnlk ortalama ihtiya miktarnn belirlenmesi htiya miktarlar bir nceki rnekte olduu gibi A, B ve C paralar iin 480, 360 ve 240 olarak belirtilmektedir. Adm 2: Dolam sresinin belirlenmesi Yaplan analiz soncunda bir adet Malzeme ekme Kanbannn dolam sresi 1 saat olarak belirlenir ve gnde 8 saat alma sresi olduu varsaylr ise formlde kullanlacak olan dolam sresi 1 / 8 = 0,125 olarak belirlenir. Adm 3: Verilerin formle yerletirilerek malzeme ekme Kanban saysnn belirlenmesi Elde edilen bu veriler sonucunda her bir para iin malzeme ekme Kanban saylar aadaki gibi belirtilebilir. Para A = (480 GO) (0,125 DS) (1+ .00 GS) = 3 adet 20- SKK (360 GO) (0,125 DS) (1+ .00 GS) = 3 adet 15- SKK

Para B=

54 (240 GO) (0,125 DS) (1+ .00 GS) = 3 adet 10- SKK

Para C =

Malzeme ekme Kanban saysn belirlerken aada belirtilen birtakm unsurlara dikkat edilmelidir. Sre ierisinde kart toplama zaman alc bir durum ise forml hesaplanrken bu zaman eklenmelidir. rnein C paras iin kart toplama sresinin (KTS) dolam sresi 1 saat olduu varsaylr ise 1 / 8 = 0,125 formle eklenmelidir. Buna gre forml aadaki deitirilmelidir. (240 GO) (0,125 DS + 0,125-KTS ) (1+ .00 GS) Para C = 10- SKK Uygulamaya ilk balarken gvenlik stoku eklenmeli daha sonra tecrbe salandka stok miktar adm adm azaltlmaldr. Gnlk ortalama talep miktar, dolam sresi ve dolam skl gibi konularda bir deiiklik olduu zaman malzeme ekme Kanban says yeniden hesaplanmaldr. Kartlarn dolam ile ilgili zel durumlar var ise eklenmelidir. Tahmin hesaplamalar uzman kiiler tarafndan yaplarak, son hali retim yneticisi tarafndan kontrol edilmelidir. Tedariki Kanban Kart Saysnn Hesaplanmas Tedariki Kanbanlar, tedarikilerden ihtiya duyulan ma