Manevi Dan1§manl1k ve Rehberlik (Cilt-11)

Editorler

Do<;. Dr. Ali Ayten Do<;. Dr. Mustafa Ko<; Prof. Dr. Nuri Tmaz

em Degerler Egitimi Merkezi

© Eserin Her Ti.irlii Basun Hakki Anla§IDah Olarak Ensar Ne§riyat' a Aittir.

Dem Yaymlan Ensar Ne~riyat Tic. A.~. Organizasyonudur.

ISBN: 978-605-4036-74-5 TAKIM NUMARASI: 978-605-4036-72-1

KitabmAd.i Manevi D~manhk ve Rehberlik

. (Cilt-Il)

Edi tori er Do~. Dr. Ali Ayten

Do~. Dr. Mustafa Kot; Prof. Dr. Nuri Tmaz

Yaym Koordinatorii Furkan Erdogdu

Kapak & Sayfa Tasannu Nuray Yiiksel

Basla-Cilt <;INAR MAT. ve YAY. SAN. Tic. LTD. $Ti

100. Yu Mahallesi Matbaaolar Caddesi Ata Han No:34 I 5 Bagctlar - isTANBUL Tel: 0212 628 96 00 - Faks: 0212 430 83 35

Sertifika No: 12683

1. Basrm Arahk2016

ileti§inl Orn~ Reis Mah. Giyimkent Sitesi 12.Sok. No:40-42

Esenler I iSTANBUL Tel: (0212) 49119 03 - 04 Faks: 0(212) 438 42 04 www.ensamesriyat.com.tr e-mail: ensar@ensamesriyatcom.tr

Afet Sonras1 Psiko-sosyal Destek Siirecinde Manevi/Dini Destegin Kullarunu

Ay~egiil Alsan*

Girl~

Afet; insanlar ic;in fi.ziksel, ekonomik, sosyal ve c;evresel kayiplar dogu­ran, normal ya~anu ve insan faaliyetlerini durdurarak veya kesintiye ugrata­rak topluluklan etkileyen, etkilenen toplulugun yerel i.mk.an ve kaynaklanru k:ullanarak b~ edemeyecegi dogal, teknolojik veya insan kokenli olaylann sonu9anchr (Ta§km, 2008).

Afet tiirlerini diinya genelinde ele alacak olursak, 31 c;e§it dogal afetin 28'ini meteorolojik afetlerin olu§tuidugu goriilmektedir. Dogal afetlerin c;e­§itliligi ise iil.keden iil.keye demkenlik. gostermektedir (AFAD, Bilgi Ban­. kas1, https: I I tabb.afad.gov.tr I). Omegm Akdeniz Bolgesinde dogal afetler daha c;ok kuraklik, seller, orman yangmlan, heyelan ve dolu futmalar1chr. Dlkemizde ise en stl< goriilen dogal afetler dolu, sel, ta§km, §iddetli yagi§, yildmm, c;ig, kar ve fubnalarchr. Diinya Meteoroloji 0.J;"glitiine (WMO) gore sadece 1980'li ytllarda diinyada 700.000 ki§i meteorolojik afetlerden dola}'l. hayabnl kaybetmi§tir (MMO, 1999).

Do gal Afetler; yav~ geli§en ve ani geli§en afetler olmak'iizere iki grupta incelenebilir. Yava§ gell§en dogal afetler; §iddetli soguklar, kuraklik ve klfuk gibi ·afetlerdir. Ani geli§en afetler ise; depremler, seller, su t~kmlan, yangm­lar, volkanlar, c;ig, yangm, toprak kaymas1, kaya d~mesi, fubna ve hortum­lardrr (AFAD, Bilgi Bankasi, 2013, https: I I tabb.afad.gov.tr I). • Sosyal Hizmet Uzmaru, 'Ii:abzon Aile ve Sosyal Politi.kalar iI Miidiirliigu. e-mail: aysegulalsan@outlook.com

336 MA.NEvt DANI$MANLIK VE REHBERLiK

insan Kaynakl.t Afetler; niikleer, biyolojik, kimyasal kazalar, ta~rmaahk kazalan, endiistriyel kazalar, a~m kalabahktan meydana gelen kazalar, goc;­menler v.e yerlerinden edilenler olarak stralanabilir (l\f AD, Bilgi Bankas_!, 2013, https:/ /tapb.afad.gov.tr/).

Teknolojik Afetler; endiistriyel kazalar, maden ve maden abk kazalan, radyolojik ve niikleer kazalar, tehlikeli madde ta~rmacrhgr l:<azalan, biyolojik olaylar, c;evresel tehlikeler, deniz kirliligine neden olan kazalardrr (AFAp, Bilgi Bankasi,2013, https:/ /tabb.afad.gov.tr /).

Maden Kazalar1; genel olarak insan kaynakl.t afetler arasmda sayilihak- · tadrr. Ancak duruma gore degi~kenlik gostererek teknolojik afetler kisrruna da girebilmektedir.

Psiko-sosyal Miidahale

Afetler ve. acil durumlarda psiko-sosyal miidahale, af etler sonrasmda etkilenen bireylerin, normal ya~anttlarma ge9-~ siirecini hizlandrrmaya ve toplumun var olan gereksinimlerini tespit ederek; gelecekte ortaya 9kmas1 olas1 afetlerle ba~a c;ikma, miidahale edebilme kapasitesinin ve iyile§me I to­parlama becerilerinin arttm.J.masma ve yard.rm c;ah§anlaruun desteklenmesi­ne yonelik etkinlik ve hizmetler biitiinii olarak ifade edilebilir.·

Psiko-sosyal Miidahale Ara~lan

Thtiyaf ve Kaynak Degerlendirmesi, afetlerden hemen sonra yaptlan ilk psiko-sosyal miidahaledir. Bu degerlendirme; etkilenenlerin etkilenme dere­celeri ve §ekilleri, i9-nde bulunduklan sorunlar ve ihtiyac;lar, toplumda var olan kaynak ki§i/kurumlar, bunlann c;~ma §ekilleri, var olan hizmetler/ sunulu~ §ekilleri ve uygulanacak psiko-sosyal mudahale plarurun ana hatla­nyla olu~turulmas1 olarak ozetlenir. Uzmanlar tarafmdan gozlemlere ve ge­nel bilgilere dayanan ihtiyac; ve kaynak degerlendirmesi yaptlabilecegi gibi; durum "psiko-sosyal ihtiyac; belirleme formu" gibi arac;larla da degerlendi-

. rilebilir. Hangi yontemin kullantlacagi afetin niteligine ve etkileme ~ekline gore degi§ir. ihtiyac; ve kaynak degerlendirmesinde silrec;, genel bilgiden ozel bilgiye dogru gittiginden; genel ihtiyac;lann belirlenmesini takiben ozel ihtiyac;lara yonelik daha aynntili bir toplum degerlendirmesi yaptlrr (Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: I I www.kizilay.org. tr I Upload /Dokuman/Dosya/ ).

MANEvi DANI~MANLIK VE REHBERLiI< 337

Psikolojik j[k Yardzm, ihtiyac; ve kaynak degerlendirilmesi ile e§zamanh

ba§layan bir psiko-so~yal rniidahaledir. Psikolojik ilk yardnn, aietten etkile­nenlerin duygulanru ve ya§adtl<lanru ifade etmelerine olanak veril.rnesi ve ternel psikolojik bilgilerin iletilrnesi araahgJ.yla rahatlamalanna, ya§adtl<lan ve hissettiklerini anlarnlandrrmalanna yardrmo. olrnayi hedefler.

Sevk Etme ve Yonlendirme, ihtiyac;/kaynak degerlendirrnesi ve psikolojik

ilk yardun siirec;leri srrasmda ciddi psikolojik ve psikiyatrik hizmetlere ih­tiyac; duyanlann (anorrnal davraru§lan olanlar, bili§sel bozukluklar1 devam edenler gibi) tedavi ic;in bolgedeki uzrnanlara (psikolog, psikiyatrist) ve ku­

rumlara (aktl ve ruh saghgi hastaneleri, psikiyahi hastaneleri, hastanelerin

psikiyatri klinil<leri gibi) yonlendirilmesini ic;eren bir psiko-sosyal rniidaha­ledir.

Bilgi Merkezi Oltt§titrma, bilginin ihti,yac; duyan herkesle payla§tldigJ. ih­

tiyac;lann ve kaynaklarm bulu§tugu, kolay ula§tlabilir ve kullarulabilir bir bilgi rnerkezinin olu§turulrnas1 §eklinde bir psiko.-sosyal miidahaledir.

Toplumu Harekete Ge~irme, etkilenen bireylerin ic; ve di§ mekanizrnalanru

belirleyip, onlann yardirmyla bireylerin sosyal i§levselliklerini arttrrabilmek ve norrnalizasyon siirecini luzlandirrnak ic;in yaptlan c;ali§malann ti.imii. •

Sosyal Projeler, bu projeler etkilenen bireylerin ihtiyac; ve sorunlan dog­rultusunda harekete gec;ebilecekleri, ba§a c;ikrna kapasitelerini arttma, nor­mal hayatlanna donmelerini luzlandmci projelerdir.

Egitimler, en yaygm kullantlan psiko-sosyal miidahalelerdendir. Gerek aietten etkilenenlere, gerekse psiko-sosyal destek uygulamalannda c;ah§an ve I veya c;ah§ma olasillgJ. bulunan ki§ilere (psikologlar, sosyal hizmet uz­manlan, kamp yoneticileri, ogretmenler, sivil toplum orgiitii c;ali§anlan, top­

luin liderleri gibi) egitim yoluyla ula§rnak onernlidir.

<;alz§ana Destek, yardun c;ah§anlann~ yaptlan psiko-sosyal miidahalertin gene! adidir. <;ah§ana destek daha c;ok, aiet ve acil durumlarda kullarula­

cak bilgilerin, bro§iirlerin, toplanb. gibi etkinliklerle c;ah§anlara iletilmesl, . c;ah§anlarla payla§un ve destek toplanb.lan yaptlmas1, olumsuz faktorlerin belirlenmesi ve etkilerinin azalb.lmas1, yardnn c;ah§anlarmm c;ah§malanru

yiiriitiirken aietten etkilenen ki§ilerle kurduklan ileti.§im, hangi yardirm ne §ekilde yapmas1 gerektigi, ne §ekilde yapmas1 gerektigi ile ilgili siirec;te bilgi­lendirilmesi, desteklenmesi psiko-sosyal miidahalenin en onernli parc;alann­dan biridir (K.t.ztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: I I www.kizilay.org.tr /Upload/Daku.man/Dasya/).

338 MANEvi DANI!1MANLIK VE REHBERLiK

Afetlerde ve Acil Durumlarda Psiko-sosyal D estek

Psiko-sosyal destek; birbirini siirekli etkileyen psikolojik ve sosyal etki­lerin hareketli ~kisi anlanuna geµrken; afetlerde psiko-sosyal destek; afet sonras1 ortaya 9l<abilecek psikolojik uyumsuzluklann/bozukluklann onlen­mesi, aile ve toplum diizeyinde ili9kilerin yeniden kurulmas1/ ge~tirilmesi, etkilenenlerin 'normal' ya§amlanna geri donmesi siirecinde kendi kapasi­telerini fark etmeleri ve giic;lenmelerinin saglanmas1, toplumda gelecekte ortaya <;tkmas1 muhtemel afet ve acil durumlarla ba~la <;tkma/iyile9m,e/ toparlanma becerilerinin arttmlmas1 ve yardtm c;~anlarnun destekleruhe­sini ic;eren ve afet dongiisiiniin her a~lamasmda yi.iri.itiilen c;ok disiplinli hiz­metler biitilnii olarak ifade· edilebilir (K:iztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https:/ /www.kizilay.org.tr/Upload/Do~uman/Dosya/).

P~iko-sosyal destek sadece afetlerde degil sosyal hizmetlerin verildigi her donemde varhgiru siirdiiren bir olgudur. Ozellikle afet sonras1 donemde travma sonras1 stres bozuklugu, anksiyete ve depresyon daha biiyiik men­tal sorunlara ve toplumsal travmaya yol ac;abilecek karakterdedir. Bu do­nemde adaptasyon ve imkfutlar dahilinde toplumsal ili§kilerin yeniden tesis edilmesi onemlidir. Ozellikle gruplarla yaptlan c;~malar, psikolojik destek merkezleri ve travma gec;irmi~ bireyin afet sonras1 topluma entegre edilmesi onemli bir sosyal hizmet karakteri ta~rmaktadir (Aydm, 2014).

Afetlerde ve Acil Durumlarda Uygulanacak Psiko-sosyal Destekte Ya­ptlmas1 Gerekenler

*Empati, anlama ve duyarhllk yoluyla etkilenenlere psikolojik destek vermek, psikiyatrik hizmetlere ihtiyaa bulunanlan belirlemek ve hizmetlere yonlendirmek,

*Yardtm c;~malarmm tiimiinii, afetten etkilenen toplumun niifus yaplSI, sosyal, kiiltiirel, etnik ko~ullarma uygun §ekilde siirdiiriilmesini saglamak,

*Bireylerin, toplumun ve kurumlarm ihtiyac; duydugu bilgileri resmi ve dogru bir §ekilde yaymak,

*Toplum kah.lmu ve goniilliiliigun desteklenmesi yoluyla, bireylere, ai­

lelere ve topluma kendi ihtiyac;lanru belirlemeleri, c;oziim ic;in harekete gec;­meleri ve kendi kendine yardtm becerileri geli9tirmelerini saglamalan konu­sunda destek olmak,

*Toplumda var olan hizmetler ile toplumsal ihtiyac;Iann bulu§maslnI saglamak,

MANEVi DANI$MANLIK VE REHBERLiI< 339

*Bireylerin, ailelerin ve toplumun kendi ihtiya~lanru kar§tlamasma ve sorunlanrun ~oziimiine yonelik projeler uygulamasrm ve I veya projelere ka­blmasrm destekleyerek, gelecekte ortaya c;tl<mas1 olas1 acil durumlara hazrr­W<li olrnasrm saglamak,

*Afetle!de ~ah§acak kurum ve kurulu§lar arasmda i§birligini geli§tirmek,

*Yard.J..m ~ah§anlanna yonelik; ekip ili§l<lleri, ileti§inl becerileri, afetten etkilenenlerle ili§l<ller konulanyla ilgili bilgileri ve kendi kendine yarchm yollarrm aktarmak, aynca ihtiya~ duyduklan psikolojik destek ~ah§malanru yiiriitmektir· (Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008,https: I I www.kizilay.org.tr/Upload/Dokuinan/Dosya/).

Meiler ve Acil Durumlar Sonrasmda Uygulanacak Psiko-Sosyal Destek ·

Afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destek, hemen afet soruasmdaki miidahale ile ba§lamaktadrr. ihtiya~lann tespiti, maddi ve manevi inlkarua­nn ku.11,animI, psiko-sosyal destekte bulunacak meslek elemanlarrn.m belir­lenmesi ile afet sonras1 yiiriitillecek ~ah§malar planlanmaktadrr. Ancak afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destegi bireysel/psikolojik daru§maRlik­tan ayrran en onemli husus, afet psikolojisinin travma odakh olrnas1drr. Psi­kolojik travma; ki§ilerin hayatrm, viicut biitiinliigiinii ya da ruhsal dengesini tehdit eden ve duygusal anlamda iistesinden gelrnekte zorlandigi olaylar, deneyinller veya durumlardrr (Pearlman ve Saakvitne, 1995: 60). Brreyler ya­§anan afet v~ felaket durumlanndan farkh diizeylerde etkilenseler de afete

. maruz kalan ki§ilerde travmatik etkiler gorillebilmektedir. Travma, ki§ilerin diizen ve ya§am siirekliligi hissini yerle bir eder (Weaver, Flannelly, Garbari­no, Figley ve Flannelly, 2003).

· Afet sonras1 yiiriitillen sosyal hizmetlerin bir par~as1 olarak psiko-sos-yal hizmetler, ya§anan afetler sonrasmda olu§an standart bir prosediir ha-

. line gelmi§tir. Afet sonras1 bolgeye ula§an acil yard.J..m ekipleri ile beraber psiko-sosyal destegin de altyap1 ve planlamalan ba§lamaktadrr. Uygulama ~meklerinden de anla§tlacagi iizere psiko-sosyal destek bireysel psikiyatrik tedavi, terapi ve daru§manhk olrnayip destekleyici bir unsurdur. Dlkemiz- , de afet ve acil durumlarda psiko-sosyal destek siirecini uygulayacak kurum Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi' drr. AFAD koordinasyonunda, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanligi yiiriitiicilliigiinde devam eden afet ve acil du­rumlarda psiko-sosyal destek hizmetlerinin temelini resmi gazetede yayun-

340 MANEvi DANI~MANLIK VE REHBERLiK

lanan Tiirkiye Afet Mi.idahale Plaru (TA1v1P) olu§turmaktadrr. Olu§turulan bu plana gore herhangi bir afet ve acil durumda afetin bi.iyiikliigune gore

birinci, iki,nci ve ii~ci.i diizeyi belirlenerek, olll§an zarara gore yerel-kay­naklann yeterli olmas1 halinde il diizeyinde, zarann biiyi.ik olmas1 halinde­ulusal dfuey ilan edilerek, onceden belirlenen destek illerin hizh §ekilde psi­ko-sosyal destek ekipleri afet bolgesine inti.kal eder. Afet ve acil durumlarda

ihtiyac; duyulacak 28 hizmet grubunu ic;inde banndrran bu plana gore. Psi­ko-sosyal Destek Hizmetleri, Aile ve Sosyal Politi.kalar Bakanhgi biinyesinde gerc;ek.le§tirilecektir. Plarun uygulamaya ge~esiyle ve Bakanhklarca imza-

' lanmaslIUil ardmdan, Soma Maden Facias1 ve Ermenek Faciasmda Aile ve

Sosyal Politikalar Bakanhgi, AFAD koordinasyonunda TAMP c;erc;evesinde gerekli miidahalelerde bulunmu§ ve psiko-sosyal hizmetlerin yiiriitiici.ilii­

gunii yapnu§tu.

Afetlerde Psiko-sosyal Destek Uygulama Omekleri

1999 yllinda Mar_mara, Diizce ve Yalova Depremleri, Richter olc;egi.ne gore 7,4 biiyi.ikli.igunde, ani ve <;ok k.tsa siirede gerc;ek.le§mi~tir. DolaylSlyla bireysel ve toplumsal psikolojide sebep oldugu olumsuz etki de yi.iksektir. Bireyler bir<;ok a<;idan travmaya maruz kalrm§ ve toplumsal travma ya§an­nu§tu (Aydin, 2014). Yaptlan bir ara§tuma gostermektedir ki, deprem iizerin­den iic; sene gec;tikten soma bile magdurlar arasmda %40 oranmda travma -somas1 stres bozuk.lugu (TSSB) gorillmektedir ve beraberinde %18 oranmda depresyon tespit edilmi§tir (Kill<;, 2005: 76). Marmara depreminin sonuc;la­rma gore, yaptlan bir ara§tumada gorev alan sosyal hizmet uzmanlarlIUil . yakla§ik 1I4'iiniin depremden etkilendigi, dolayis1yla depremzede oldugu tespit edilmi§tir (Tuncay, 2004: 63).

17 Agustos Yalova deprentinden iki giin soma ilk sosyal hizmetler mii­dahalesi uygulanmaya ba§lannu§tu. Deprem somas1 resmi kurumlarm yarn srra, sivil insiyatifler de bolgede psiko-sosyal destek c;ah§malannda bulun­mu§lardrr. <;e§itli sivil toplum kurulu§lari bOlgede destek merkezleri a<;arak faaliyet gerc;ekle§tirmi§lerdir. Omegin Davraru§ Bilimleri Ara§tuma ve Te­davi Merkezi (DABATEM) 1999 ytlnun Eylill aymda Otosan. <;adrr Kenti'nde dort psikolog ve yar1 zamanh c;ali§an iki psikiyatr ile c;ali§malara ba§lanu§, 2000 ylli Mart aymda Degirmendere' de bir c;ali§ma ofisi a<;nu§tu (Inter-A­gency Standing). Yaptlan gori.i§melerde yogun olarak Travma Somas1 Stress Bozuk.lugu tespit edilmi§ ve yontern olarak Kognitif ve Davraru§<;i Tedavi (KDT) metodu uygulannu§tu.

MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK 341

2005 Pakistan Depreminde; Pakistan hiikiimeti. psiko-sosyal c;ah§ma­larm siirdiiriilmesi amacryla Deprem Rehabilitasyon ve Rekonstriiksyon Kurumu'nu kurmu§tur. DRRK ozellikle egiti.m hizmetlerinde psiko-sosyal destegi kullanrru§hr. Bolgede gorev yapan ogretmenlerin psiko-sosyal des­tek egiti.mi almalar1 saglanrru§hr. Yine c;ah§malarda afet sonras1 ohpnsuz §artlar altmda artan, cinsiyete bagh §iddete ragmen, kadm ve gene; klzlar i.izerine c;ah§malar ytiriitiilmii§ ve bu sosyal .hizmet mudahalesinde psi­ko-sosyal destek de etkin olarak kullarulnu§hr. Erken, orta ve uzun donem­de psiko-sosyal c;ah§malar da gerc;ekle§ti.rilmi§ti.r (United Nations System, 2005). Omegm UNICEF bolgede c;ocuklar i.izerinde psiko-sosyal ~ah§malar ytiriitmii§ ve c;ocuklarm travmati.k siireci atlatmas1 ic;in 122 c;ocuk dostu alan kurup 18.300 c;ocugun bu hizmetten faydalarunasuu saglanu§hr. <;adrr okul­larda c;ah§an 14.500 ogretmene psiko-sosyal miidahale egiti.mi vermi§ ve bu ogretmenler yakla;nk 450.000 ogrenciye :ula§IDI§hr. Cografi ko§ullar ve hava §artlan nedeniyle ula§tlamayan bolgelere 82 para§iitc;ii ogretmen ula§hrml§­hr (UNICEF Pakistan Earthquake Response, 2007). Tiirk Ktztlay'1 da depre­min hemen akabinde Pakistan' da hizmet vermeye ba§lamt§hr. Acil yardimm yarunda sosyal hizmetler alarunda da rol alan Tiirk Ktztlay'1 bolgede psi­

ko-sosyal destek c;ah§malan da gerc;ekle§ti.rmi§ti.r. Tiirk Ktztlay'1 aiet sonras1 rehabilitasyon ve iyile§tirrne siireci kapsanunda bir meslek edindirme kursu

tesis etmi§ti.r. Butada yeti.§kin erkek ve kadmlara bilgisayar kurslan verilmi§ ve 16 ya§ iistii gene; kiz ve kadinlara yonelik olarak gelir saglayabilecekleri

el i§leri kurslan di.izenlenmi§ti.r. Meslek edindirme kurslan di§mda Travma Sonras1 Str~s Bozuklugu ve depresyon tedavisine destek olarak grup c;ah§­malar1 di.izenlenmi§ti.r. Bu c;ali§malar esnasmda empati, afetin .sebep oldugu

travma durumunun anlattmlmas1 ve rahatlama teknikleri kullarulnu§hr. Bu gruplara ba§a c;ikma teknikleri ve diger baz1 psikolojik ilky.ardim teknikleri uygulanrru§hr. Kurs sonlarmda c;e§itli olc;me ve degerlendirme teknikleriyle

psiko-sosyal destegm etkileri tespit edilmi§ti.r (Aydin, 2014).

29 Agustos 2005'te Amerika Birle§ik Devletleri'nin New Orleans sahil­lerini vuran Katrina Ka~argas1 yakm donem Birle§ik Devletler tarihinin en

biiyiik dogal afetlerinden biri olmu§tur. Bilinen kadanyla 300 Birle§ik Dev­letler vatanda§mm hayatml yiti.rdigi Katrina kasrrgasmda New Orleans §eh­rindeki meskfm alanlarm %80'i su baskmma ugrami§ ve sular kimi yerlerde

bogulmalara sebep olacak kadar yiikselmi§ti.r. Sulann c;ekilmesinden sonra §ehir sakinlerinin %87' si selden etkilenmi§ §ehre donmii§tiir. Ancak §ehir egitim kurumlarmdan barmma imkanJ.arma, ula§nndan sosyal hizmet kay-

342 MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK

naklanna kadar her alanda biiyiik hasar gormii§tiir. Bu donemde yiiriitiilen sosyal hizmetlerin bir parc;as1 olarak yaptlan saghk taramalannda travma­run brraktigi psi.koloji.k etkilerden dolayi halk arasmda p.ipertansiyon; kro­ni.k hastahk hissetme durumu, ileri seViyede anksiyete bo~uklan ve dep­resyon te§his edilmi§tir. Felaketi §ehirde ya§anu§ ve evini kaybetmi§ baz1 devlet gorevlilerinin ruh saghklannda da olumsuz tablolar izlenmi§tir. Polis ve itfaiyecilerin %20'sinde travma sonras1 stres bozuklugu te§his edilmi§tir. Bu yaygm psi.koloji.k rahatsizhk duru.mu psi.ko-sosyal destek ihtiyaarun c;ok yiiksek olmasma sebep olmu§tur. Afet sonras1 selden etkilendigi halde ~ul­larulabilen bir kisrm binada ve tesis edilen farkh mekanlarda psi.ko-sosyal hizmetler verilmi§tir. Sel sonras1 ilk donemlerde mental §i.kayetleri olanlarm sadece %2' si bu hizmetlere ula§abilirken zaman ic;inde bu ora,n yiikselerek taleplere biiyiik oranda cevap verilmi§tir (Parker, 2012).

12 Ocak 2010' da ya§anan ve Richter olc;egine gore 7 §iddetinde olan Ha­iti Depremi'nden yakla§Ik olarak 3.000.000 ki§i etkilenmi§tir. Deprem son­ras1 yaptlan tespitler 316.000 ki§inin deprem ve buna bagh faktoi:ler sebe­biyle hayabru kaybettigini ortaya koymu§tur. Deprem; acil miidahalede rol alacak olan saghk kurumlan, polis, itfaiye ve sosyal hizmet ·merkezlerlri.in faaliyetlerini aksatacak kadar kurumlara hasar vermi§tir. Ti.im afet sonra­s1 duru.mlarda oldugu gibi anksiyete bozukluklar1, depresyon ve travma sonras1 stres bozuklugu yaygm ol~ak tespit edilmi§tir. Yap1lan ara§tlrma­lar ozelli.kle c;ocuklarm yeti§kinlere nazaran c;ok daha fazla mental problem ya§adigtru gostermi§tir. Devlet ve sivil toplum kurulu§lar1 deprem sonras1 sosyal hizmetlerde rol alrru§ ve ula§tlabilen bolgelerde psi.ko-sosyal destek merkezleri kurulmu§fu.r. Ozelli.kle TSSB' de etkinligi karutlaruru§ olan farki­na vardirma ve rahatlama tekni.kleriyle yaygm duruma miidahale ed.ilmi§tir (Parker, 2012).

Afet ve Acil Durumlarda ve Sonrasmda Dini, Manevi Destegm Onemi

Afet ve felaket sonras1 donem dort a§amaya ayrtlmaktadrr: (1) Kurtarma a§amas1, (2) Yardim a§amas1, (3) Rehabilitasyon a§amas1, (4) Yeniden in§a · a§amas1 (Rao, 2006: 501-502). Felaketin hemen sonrasmdaki ilk i.ki hafta, kurtarma a§amas1 ya da akut donem olarak nitelendirilir. Bu siire zarfm­da insanlar hayat kurtarmak ve olaym yaralanru hizla sarmak ic;in kahra­manca c;ali§rrlar. Bu donem ayru zamanda insanlarm §Okta oldugu ve ha-

lyf.ANEVi DANI$MANLII< VE REHBERLiK 343

yatlanrun alt ust oldugunu hissettikleri donemdir. Akut donemde, manevi/ dini destek biiyi.ik bir onem arz etmektedir. Din ve maneviyat, pozitif ya da negatif bi<;imlerde kar§lilllZa c;ikabi.lir. Omegin ki~er inane; sistemlerini de sorgulayabilmekte, ya§adtl<lan olaym neden kendi ba§lanna geldigini, olaym inandtl<lan giic;le, omegin Yarab.a ile nastl bir ili§kisi oldugw:m ma­saya yab.rabilmektedir_ler (Weaver, Flannelly, Garbarino, Figley ve Flannelly, 2003). Ki§iler Yarab.cr tarafmdan terk edildikl~rini ve/veya giinahlanndan dolayi onun tarafmdan cezalandmldtl<lanru dii§iinebilirler ya da Yarab.c1'ya ktzgmhk duyabilirler (Feder ve digerleri, 2013). Ancak dini ba§a c;ikma po­

zitif de olabilir. Kendilerinin iistiinde her ~eyi kontrol eden biiytik bir giice, Yarab.a'ya inanmak, olaym psiko-sosyal yik10 etkilerini azaltabilmektedir. Organize edilen ritiiel ve ibadetler, bireyler ic;in rahatlama ve umut kayna­gi olabilmektedir (Rao, 2006: 503). Manevi/ dini destek, ki§ilerin ya§adtl<lan travmayi atlatmalannda, ba§ etme kapasitelerini arttrrmalannda ve afet on-

. cesi ya§amlanna donerek sosyal i§levselliklerini yeniden kazanabilmelerine katkida bulunmaktadrr. Bireyler, travmatik siireci bireysel ve/veya toplum­sal dini ba§a c;ikma yontemiyle atlatabilmektedirler. Omegin 11 Eylill' deki saldmlann ardmdan Amerika' da kiliseye g1tme oranlan artml§b.r (Meisen­helder, 2002). Pozitif dini ba§a c;ikmarun, travrnatik olaym yol ac;ng-t stresi azaltttgi gozlenmi~tir. Bunun sebebi ise dini inane; ve ibadetlerin bireylere ra­hatlama saglamas1, bireylerin kontrol hissini arttrrmas1, bireyi a§km bir giice Yaraticrya baglamas1 ve insanlann birbirleriyle olan baglaruu ku~etlendir­mesidir (Meisenhelder, 2002). Afet ve kriz dururnlannda afet magdurlanrun ba§ eQ:ne kapasitesini arfurmada din ve maneviyat biiyiik onem ta§rrken, afet ve felaket sonras1 miidahale ve psiko-sosyal destek c;ah§malannda afet magdurlanrun dini inanc;lan ve kaynaklan c;ogu zaman goz ardt edilmekte­dir. Afet ve acil duru.mlarda i§in teknik ve arama kurtarma ktsunlan once­likli olurken, psi.ko-sosyal destegin ve afetzedelerin manevi ve dini yonden desteklenmesinin iyile§me siirecini htzlandrracagi a§ikardrr. Afet alarunda ilk miidahalede ve afet sonrasmda planlanan uzun siirec;li c;ah§malarda yer alacak psi.ko-sosyal meslek elemanlanrun, manevi ve dini destegin onemi, nastl kullarulacagi hakkmda_bilgilendirilmesi, t~plumsal, killtiirel farklilik­lar ve inanc;la; gozetilerek afet magdurlanna yakla§rm yontem ve §eklinin olu§turulmas1 gerekmektedir. C::iinki.i bir problemle kar§tla§an ki§i proble­min c;oziimiine yonelik olarak dini inanandan bir c;ikt§ yolu bulmaktadrr (Ralp W.Hood ve digerleri, 1996). Yaptlan ara§b.rmalarda insanlann %45'inin stresli zamanlannda birtakim dini davrant§lan gerc;ekle§tirerek sorunu a§-

344 MANEvi D~MANUI< VE REHBERLIK

maya c;ah§ttl<lan, hastahk, oliim, afet gibi olumsuz bir durum kar§1smda ise insanlann %78'inin dini degerlere yoneldikleri tespit edilmi§tir (Thompson ve Vardeman, 1997: 45). <;iinkii inanc;lar, genellikle hayatm zorluklanru yen­meye yarayan anlamlara sahipti.r. insanm c;evre §artlanni degi§tirip degi§tir: memesinden c;ok, zorluklan yenebilecegine olan inano onem ta§rr. Bununla birlikte din insana kar§Ila§bgt stla.nttlann kar§tligiru miikafat olarak alaca­giru vaat etmektedir. Boylece bir vaat insanlann c;ektigi acll.an hafifletmek­tedir. Yaptlan bir ara§b.rmada c;ocuklanru kaybeden gen<; annelerin kendi­lerine yaptlan dini telkinler, vaatler ve saglanan sosyal destek aractli&,yla c;ocuklanrun oliimiinii daha kolay kabullendiklerini gostermi§tir (Hood ve digerleri, 1996). Tiim bunl.ar dii§iinill.diigiinde afet oncesinde, afet alarunda ve sonrasmda c;ah§acak psikolog, sosyal hizmet uzmaru gibi me$lek eleman­larma afet sonras1 uygulanacak psiko-sosyal destek egiti.mlerinde manevi destegin ve dinin nastl kullarulabilecegi egiti.minin verilmesi gerekmektedir. Afetlerde ve sonrasmda sosyal hizmet alarundaki tecriibelerimiz bize gos­termektedir ki, afet sonras1 travmayla miicadelede ki§ilerin inane; ve manevi destek sistemlerinin aktif bic;imde kullarulmas1, iyile§me ve normale don ii§ ii onemli 6lc;iide kolayla§brmaktadrr. A§agtdaki yaka sunumunda, Soma ilin­de!<i maden faciasmdan bir vaka omegi ve sosyal hizmet uzmaru tarafmdan uygulanan manevi temelli uygulama anlattlacaktrr.

Vaka Sunum.u

13 Mayis 2014'te Manisa ilinin 5..Qms ilc;esindeki komiir madeninde c;i­

kan yangm nedeniyle 301 madencinin 6liimiiyle sonuc;Ianan soma maden kazasmda afet sonras1 psiko-sosyal <;ali§rnalarda gorev almak iizere Ba§ba­kanhk Afet ve Acil Durum Yonetimi Ba§kanllgi'run biinyesinde c;ali§an bir sosyal hizmet uzmaruydim. Afet alaru ve c;evresi c;~tigim kurumun gon:;v alarundaydi ve afet bolgesine ekip olarak ilk giin rahathl<la ula§abilmi§tik. Ekipte sosyolog, sosyal hizmet uzmaru ve psikolog vardi. Cenazelerin bii­yiik bir kisrm madenin alb.ndan ilk giinlerde <;tl<artlmi§b. Ailelerine teslim e~lerdi ve defne~lerdi. 4-5 ki§inin cenazesi ise giinler ge9Jlesine ragmen c;ikartlamallll§b. \'.iinkii madenin en alt bolmelerindeydiler. Cenaze sahipleri yani patlamada 6lenlerin aileleri, madenin hemen agzmda kendile­ri i<;in olu§turulmU§ bir c;adrrda evlatlanrun, e§lerinin, akrabalanrun <;tl<artl­malanru bekliyorlardi. Aileler giinlerin verdigi yorgunluktaydilar. Giinler­dir yemek ye.memi§lerdi ve c;ogu yerinden kiprrdamarmgb. Uyumuyorlardi

MA.NEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiI< 345

bile. Tiim bunlar ya§arurken AFAD ekibi psiko-sosyal hizmet <;ah§ma grubu olarak c;adrrda ve c;evresinde ailelerle ileti§im halinde olmaya <;ah§1yorduk. Madenden cenazelerinin <;lkarilmasrm bekleyen ailelerin c;ogu sakin ve ses­sizdi. Durumun boyle olmasmda Saglik Bakanhgi personellerinin ailelere igne vurmasmm,payi yiiksekti.

Bu ortamda bir kadm dikkatimi c;ekmi§ti. E§i oldugunu soruadan ogren­digim Ali Amca2 ile oturuyordu. Ba§1 ve omuzl<l!l yere egikti, sallaruyordu ve siirekli bir §eyler soyliiyordu. Yanlarma yakla§tigimda, Gillcan Teyze'nin, "igne vurulmayacagim ben, acmu ya§ayacagim, oyle degil mi Ali? Ben c;ok iyiyim, bak aghyorum ben!" ciimlelerini e~ine tekrarlachguu i§itmi§tim. ilk giinler etra.£1.armda durmu§tum ve onlar farkmda olmadan ihtiyac;Iarrm gi­dermeye <;ah§1yordum. Actlar1 c;ok biiyiiktii ve derinden hissedebiliyordum. Sonra Giilcan Teyze'nin ve e§i Ali Amca'run on tara.£1.anna gec;tim. Bir san­dalyede oturdum. Hie; konu§muyordum. 0 an insan eliyle gerc;ekle§tigi dii­§iiniilen felaket izlerinin c;ok derin oldugunu daha iyi anlami§b.m. Giilcan Teyzeye birkac; kere su geti.rmi§tjm ve bir gece ben de sabaha kar§1 dinlen­meye c;ekilerek tiim gece yanlarmda durmu§tum. 0 gece Gillcan Teyze ii§ii­

diigumii fark etmi§ti ve bana U§iitebilecegimi, battaniye almami soylemi§ti. ilk kez bu kadar yakmla§rm§bk. Hayata dair ciimleler kurmasma c;ok sev,in- · mi§tim. Bu kadarcrkb; ama benim i<;in bir vesileydi. Ertesi giin tfun giin yine Giilcan Teyze'nin ve Ali Amcanm yarundaychm. i§te sonunda olmu;;tu, go­riiniir olup onlann gozlerinin ic;ine bakabiliyordum. Giilcan teyze hep ayru §eyleri soyliiyordu. Madenin altindaki ogluna hem sitem ediyordu; hem de te§ekkiir ediyordu. Ya§ad1gi duygu durumun kendisi de farkmda degildi. Bir §eyler yapinahydrm. Oradaychm ve kalple~e dokunmarun bir yolunu bulmahychm diye ic;imden ge<;iriyordum ki bir anda, hfilihazrrda oturduk­lar1 sandalyede bir Yasin dualar kitab1 gordiim. Bir anda ruhumda ve kal­bin;ide bir guc; hissettirn ve Gillcan Teyzenin· oturdugu sandalyenin oniine <;~inelerek, sordum;

A.A: ic;erideki oglun mu?

G.<;: Evet oglrun·· .(iniltili ve acr dolu bir sesle)

Sonrasmda gelen sessizligin ardmdan, gozlerinin i<;ine baktigim Giilcan Teyze hikayeyi anlatmaya ba§lach ve ekledi; ic;erideki oglum evet, oglum. Kemal ... Kemal <; ... Burarun §efi. $ef Kemalimdi ...

Kemal, §antiyenin ba§miihendisiydi. Maden faciasmm gerc;ekle§tigi So­ma' da madende yanguun <;Ikmas1yla birlikte ch§ari <;lkan ilk gruptaych ashn-

2 Gizlilik geregi miistear isimler kull~hr.

346 MANEvi D~MANLIK VE REHBERLiK

da. Ancak arkada§lanru kurtarmak i<;in madene girmi§ti, birc;ok arkada~uu <;ikamu§b da; arkada§laruu kurtarmak i<;in son k~z madene girdigi.ndeyse <;ikamanu§b. Arkada§lanru kurtarmak isterken can vermi§ti. Giilcan Teyze tii.m bunl~1 anlabrken, patlama arunda Kemal, madenden kurtardigr arka- -da§lanrun hepsi madende Kemalin cenazesine ula§maya <;ah§1yorlardi. Belli ki vefa bor<;lanru odemek istiyorlardi. Ailelerin giinlerdir a<; ve uykusuz olay yerinde olduklanru ve ya§adiklan tarifsiz actlanna §ahitlik eclince yeri gogu inletecek kadar derin dualar, feryatlar edebiliyormu§ insan. 0 anlardan bi­rinde Giilcan Teyzenin anlatbklaruu dinledi.kten sonra, sandalyesinin oniin­de bir kez daha egildim ellerini tuttum ve "Giilcan Teyzecim biliyor musl.m ne hissediyorum? Hani Kemal §imdi i<;eride ya, hani i<;eride yangm oldu, Kemal yandi ya, ben hissettim ki hani Hz. i:brahim de ate§lcrde yandi; ama ashnda yanmadi giiller a¢ ate§lerin yerine, boyle oldu habrhyor musun?" dedim. Senin oglunun da adi Kemal bak, o da oyle oldu, hi<; hissetmedi, hi<; aomadi belki de, belki de §·ehit oldu dedim.

Nefes ah§ veri§im hizlannu§b, heyecanlannu§bm... Tiim viicudu ve ruhu ao i<;inde olan bir insana sadece bir ipucu yakalayip tiim hissettikle­rimi soyleyivermi§tim. iki se<;enek vardi: ya olumsuz sonu<;lanacakh, ya da biraz olsun kalbine dokunabilecektim.

Giilcan Teyze kafasuu kaldudi, hi<;bir §ey soylemeden yiizfune bakiyor­du, sonra aniden "Klzrm seni bana Allah rm gonderdi, kimsin sen boyle?" dedi ve hizhca ayaga kalkip bana sanldi. Hiingiir hiingiir aghyordu. Boga­zrmda diigtimlenmi§ti tii.m aom; ama kendimi tutmaya <;abalarm§bm. Bizi o halde goren diger uzman arkada§larrm bana el kol hareketleri yaparak aynl­manu soyliiyorlar ve yaphklarrma anlam veremeyen davraru§lar sergiliyor­lardi. Giilcan Teyze bana sanlarak bir siire daha ag.larm§b.

Biraz sakinle§tiginde, giinlerdir hi<;bir §ey yernediklerini bildigim i<;in bu kez orf ve ananelerimizden yola <;ikarak, "Giilcan Teyz;e isterdim ki bura­da sana ve hepinize helva kavurayim; ama i.m.kfutlar el vermiyor. Ben sana onun yerine Kemal'in ve herkesin ruhuna gitmesi i<;in kandil simidi ve <;ay getireyim in§Allah" dedim. Ve alandaki bir sivil toplum kurulu§undan kan­dil simidi ve <;ay temin ettim. Gotiirdiigiimde giinlerdir hi<;bir §ey yemeyen Giilcan Teyze, once kendisi yedi ve sonra e§ine yedirdi o kandil simidini. Sonrada elimden ahp diger madenci yakrnlanna benim dedi.klerimi soyle­yerek ikram etti.

Kemal'in cenazesi o gece sabaha kar§1 03.00 sulannda madenden kur­tardigr arkada§lan tarafmdan <;ikanlrm§b. Giilcan Teyze ve Ali Amca maden

MANEVi DANI$MANLIK VE ~HBERLIK 347

agzmda bekleyen ambulansa ko§tular; fakat cenazeler giinlerdir ic;eride ol­

duklan i<;in yanmr§ ve §~mi§lerdi. DNA testi gerekliydi. Ambulansa kim­lik tespiti i<;in Kemal'in madende facia arunda beraber <;ah§tigi arkada§lan girmi§ti. Kiyafetlerinden tarunu§lardi tbrahim'i. Gil.lean Teyze'ye Kemal'in <;ikaitldigmda bile kolunda olan saatini vermi§lerdi. Gil.lean Teyze ".'e .Ali Amca'yla helalle§tik, sanldik ve vedala§hk. Cenazelerini ahp memleketleri­

ne gitmek iizere yola koyulmu§lardi.

Sonu<;

Soma faciasmda ya§adiklarnn uzun siire haftzamdan ve ruhumdan si­

linmedi. Tarifi miimkiin olmayan aalar ya§ayan insanlar, <;ah§ma arkada§la­

nru kurtarmak ve hayata dondiirmek ugruna bir insanm boylesine fedakar

ve iyi olmas1, afet magdurlai-irun yakmlaru;un imtihanlarrm fark etiklerinde

bulduklar1 ve snnstlG. sartldiklar1 gii<;; iman ve inanc;lanydi. Okullarda ve

iiniversitelerimizde hie; ogretilmeyen, arkada§l~ beni profesyonel ol­

mamakla ele§tirdigi ve kokenine inildiginde insanlara en iyi gelen yol ol­

duguna bir kez daha inandignn "maneviyatla ve dinle" insanlara ula§may1

ba§ardim. insanlarm ya§adiklan, biiyiidiil<l~ri topraklan, sosyal destek me­

kanizmalarrm, kiilttirlerini ve geleneklerini yok sayamayiz. Yarn srra yaptlan

birc;ok ara§hrma bize gosteriyor ki, hastanede yatan ve hatta oliim d6§egin­

de olan hastalara okunan Kur' an ve dini kaynaklar zihinlerini, hiicrelerini

canlandmyor, ruhlariru, nefes almalarrm rahatlahyor. Afet ve acil durumlar­

da insanlarm mane; sistemlerini goz ardi etmeden, sosyal hizmette manevi/

dini destegin kullarumrn.I yaygrnla§trrmah, afet oncesi, srras1 ve sonrasmda

teor~ yanmda insanla <;ah§tignniz1 unutmadan, bireylerin ya§adiklar1 ve

buyµdiil<leri sosyal ~evreyi, kiilttirlerini, inane; ve degerlerini gozeterek iyi­

le§tirme ve giic;lendirme yakla§Imlarrm b~tiinciil olarak kullanmahyiz.

Kaynakc;a Aydin, D. (2014). Afet sonras1 psiko-sosyal destek uygulamalan. insani ve So­

syal Ara§tumalar Merkezi. Ba§bakanhk Afet ve Acil Durum Yonetimi Ba§kanhgi, (AFAD), Bilgi Bankasi,

2013, https:/ /tabb.afad.gov.tr/. Feder, A., Ahmad, S., Lee, E. J., Morgan, J. E., Singh, R., Smith, B. W., Southwick,

S. M. ve Charney, D.S. (2013). Coping and PTSD symptoms in Pakistani earthquake survivors: Purpose in life, religious coping and social support.

· Journal of Affective Disorders, 147, 156-163.

348 MANEvi DANI$MANLIK VE REHBERLiK

Inter-Agency Standing Commitee - Reference Group on Mental Health and Psy­chosocial Support, Guidance, "Note for Mental Health and Psychosocial -Support Haiti Earthquake Emergency Response",January 2010, http:// W"".'W.edu~ation.miami.edu I crecer I pdf I au-cap-mental-health-aware:

ness-program/ iasc-guidance-note-for-mental-health-and-psychosocial­support. pdf).

Kili<;, M. (2012). Afetlerde psiko-soStjal hizmetlerin etkililigi: Tiirk Kiz1layz ve 2005 Pa­kistan Depremi. Yayunlanm~ Yiiksek Lisans Tezi, Kocaeli Universitesi Saghk Bilimleri Enstitiisii, Kocaeli.

I Kiztlay Afet Sonras1 Destek Uygulama Rehberi, 2008, https: /./ www.kizilay.

org. tr I Upload I Dokuman I Dosya I 20725363_afetler<le-psiko:..so­syal-destek-uygulam·a-rehberi.pdf ).

Meisenhelder, J. B. (2002). Terrorism, posttraumatic stress, and religious coping. Issues in Mental Health Nursing, 23, 771-782.

Parker, J. (2012).Mending our nets: Psychosocial care in Post-Katrina New Orle­ans. Seatle Journal For Social Justice, ABD, Cilt 1, Sayi 7, 37-58.

Pearlman, Laurie A., & Saakvitne, Karen W. (1995). Trauma and the therapist: Countertransference and vicarious traumatization in psychotherapy with incest survivors. New York: W.W. Norton.

Ralph W. Hood ve digerleri. (1996). The psychologtj of religion an emprical approach. New York.

Rao, K. (2006). Psychosocial support in disaster affected communities. Interna­tional Review of PsychiatnJ, 18(6),501-505.

Ta~km, Elif (2008). Acil durum ve afet yonetiminde ilk yardmun onemine ili§kin

kiiresel yakla~im. 5. Wusal ilk Yard1m Sempozyumu. Ankara.

Tuncay, T. (2004). Afetlerde sosyal hizmet: 1999 yzli Marmara ve Bolu-Diizce Deprem­leri sonrasmda gerr;ekle$tirilen sosyal hizmet uygulamalan. Ankara: Hacettepe Universitesi Yaymlan.

Thompson, M. P. ve Vardem~n, P. (1997). The role of religion in coping with the loss of a family member to homicide. Joumal for the Scientific Study of Reli-gion, .36(1), 44-51. ·

Unicef Pakistan Earthquake Response, 2007, http: I I www.unicef.com/ pakistan.

United Nations System, 2005). Pakistan 2005 Earthquake Early Recovery Frame­

work with Preliminary Costs of Proposed Interventions. islamabad, 2005, http: I I www.recoveryplatform.org I assets I tools_guidelines I Early%20 Recovery%20Pakistan. pdf).

Weaver, A. J., Flannelly, L. T., Garbarino, J., Figley, C. R ve Flannelly, K. J. (2003). Mental health. Religion & Culture, 6(3), 215-228.