mar. m ~nuHl!!

iiOiUI!rsilesi Mardin Artuklu Oniversitesi Yaymlan

Birinci Basla Arahk 2016 Mardin

ISBN 978-605-4202-25-6

BiLiM TARiHi VE FELSEFESi Tarih ve Problemler

Editor Do~. Dr. Orner Bozkurt

i~ Diizen ve Kapak Tasanm Mustafa Akba~

Matbaa Sertifil{a No: 22114

Baslo.-Cilt Mardin Sesi Gazetecilik Matbaacthk Yaymctlik

Amb. Dag. San. ve Tic. Ltd. $ti. www.mardinsesi.com.tr

Copyright© Mardin Artuklu Oniversitesi Yaymlan Mardin Artuklu Oniversitesi, Artuklu Yerle~kesi, Diyarbalor Yolu Artuklu f Mardin

Tel: +90 482 2134002 • Fax: +90 482 2134004 • web: www.artuklu.edu.tr

Art~lrliiAk~ile;;jjl GUNLJER.i

BiLiM TARiHi VE FELSEFESi SEMPOZYUMU

(27-28-29 Kas1rn 2015) Mardin

SEMPOZYUM ONURSAL BA~KANI Prof. Dr. Ahrnet A~rak~a

SEMPOZYUM YUR0T0C0S0 Do~. Dr. Orner Bozkurt

SEMPOZYUM DUZENLEME KURULU Do~. Dr. Orner Bozkurt

Prof. Dr. Hiiseyin Gazi Topdernir Yrd. Do~. Dr. Birgiil Bozkurt Yrd. Do~. Dr. Hacer Sahinalp Yrd. Do~. Dr. MehrnetAhct Yrd. Do~. Dr. Eyiip Aktiirk

Doktora Ogr. Mahrnut Me~in

SEKRETERYA Fakiilte Sekreteri: Lokman Direk~i

Ar~. Gor. Ferda Ylldmrn Ar~. Gor. Bilal Toprak

islam Medeniyetinde iliniler Tarihine Genel Bir Baki~

Diinya medeniyet tarihinde derin izler btrakan biiyiik medeni­yetlerden Mtsir, Mezopotamya, Grek, ~in ve Hind medeniyetlerinin etkili oldugu donemlerden sonra, bugiinkii medeniyetin temellerini atan islam Medeniyetinin etkisi diger medeniyetlere gore farkh ve daha derin olmu§tur. Siirekli olarak insanhgm bilgisini tazeleyen vahyin diinyaya ta§Iyicilan olan peygamberlerin insanhga ogrettikle­ri ve verdikleri bilgiler, medeniyet tarihinin son halkas1 olan islam ve dolaytstyla vahiy medeniyetini olu§turmu§tur. Hz. Peygamber'den sonra ba§ka bir yol gostericinin gelmeyecegi gen;:egi bilindiginden insanlar bu bilginin I§I~nda diinya hayatmm sonuna kadar ya§aya­caklan toplum i~inde daha rahat ve daha gi.izel bir hayat ge~irmek i~in sahip olduklan medeniyetlerini geli§tirmi§ ve her giin bunun iizerine yeni ve zengin bir halka daha eklemeye ~ah§mi§lardtr . .

islam Medeniyeti bir vahiy medeniyeti olarak "§ehir"de ortaya ~Ikmi§tlr. Bunun i~in de §ehirler, medeniyetin merkezleridir diyoruz. Medeniyetin be§igi olan peygamber §ehri Merline ba§ta olmak iizere, islam devletinin diger ba§kentleri olan ~am, Bagdat, Kahire Kurtuba ve istanbul §ehirleti ilim adamlanmiZI yeti§tiren hocalan konumunda ilim merkezleridir. ilim adamlan~lZln kulland1~ "el-Medinetu'l­fadile" ve "es-Siyasetu'l-mediniyye" gibi terimler bunun onemli yan­stmalandtr.

Prof. Dr., Mardin Artuklu Oniversitesi Rekti:irii

~ehirler ilmi, ilim de medeniyeti ortaya ~Ikanr. Ancak medeni­yet sadece fiziki anlamdaki bilgiden ibaret degildir. Medeniyet bir hayat tasavvuru olup vahyin I$Igtnda insani degerlerin ortaya ~Ilana­sidir. Bilgi, sab1r, tevekkiil, takva, yiice ahlak, adalet, merhamet, $ef­kat, duriistluk ve disiplinli ~ah$ma medeniyetin asli unsurland1r. Fizik, kimya, matematik, tip ve astronomi alanmda insanhga kazandi­nlan bilgiler medeniyetin di$a vuran fiziki yanland1r. Ama biraz once Siraladigtmiz yiice degerler ise, medeniyetin ta kendisi ve ruhunu olu$turan degerlerdir. Her medeniyetin de kendisine has bir tasavvu­ru, bir dunya g6rii$U. ve hayat felsefesi oldugu malumdur. Degerler sistemindeki sabit ve degi$ken degerler de her medeniyetin tasavvu­runu gosterir. Degi$ken degerler be$eri duygulann bir tezahurii ve insamn urettigi uriinlerdir. Ama sabit degerler ise surekli olan ve kiyamete kadar onemleri ve yiicelikleri devam .edecek vahiy uriinu degerlerdir.

islam'm ilk donem fetihlerden sonra bnasya ve Kuzey Afrika'ya yaYJlmasi yeni kiiltiirlerle tam$masm1 saglami$ti. islam'm oziindeki "ilmi te$vik" ile bu. bolgelerdeki ilmi duzeyler birle$ince muazzam bir ilmi inki$af ortaya pkmi$tir.

islam Medeniyeti onceleri tefsir, hadis, hukuk (fikih), kelam, felsefe ve mantik ilimleri ile ba$langt~ yaptiysa da daha sonra dil, edebiyat, matematik, astronomi, astroloji, fizik, kimya, sosyoloji, mu- -zik, sanat, mimarhk, tip ve eczac1hk alanlannda o giin i~in ula$Ilabile­cek en ust noktaya ula$mi$ ve bugiin teknoloji alanmda artik dunya medeniyeti nasil zirvesinde ise, o giin de islam Medeniyeti butiin bu ilimlerde zirveye ula$mi$ti.

Medeniyetin temeli olan kitap yaz1m1m kolayla$tirmak i~in da­ha ilk donemlerde Abbasi Halifesi Harun er-Re$id doneminde, 178/794 tarihinde Bagdad' dq ilk kagtt fabrikas1 kurulup ilim adamla­rmm onemli bir lhtiyaci kar$Ilanmi$ti.

Beytii'l-Hikme i~iride ve di$mda yeti$en ilim adamlannm en me$hur olanlarmdan Huneyn ibn Ishak ba$ta olmak uzere Sabit ibn Kurra, Muhammed ibn Musa el-Harezmi, el-Battani, Ebu Bekr er-Razi, Ebu'l-Vefa el-Buzcani, ibn Sina, el-Bin1n1 ve sayamayacagtmiz kadar saYJda bir~ok ilim adam1 butiin dunyaYI aydmlatacak ilmi ~ah$mala-

4

isiwu Meciemye<inde ilimler h1rihrne Genei iJir Bukt;; I Ahrnet Agu·akc;a

nm gers;ekle$tirmi$ ve Avrupa aydmlanma s;agtna zemin haztrlami$­lardi.

Halife el-Me'mun, kurdugu Beytu'l-Hilane gibi onemli bir aka­demik kurum aracthgtyla ilim adamlarmm s;ah$malanm kolayla$tir­mi$ ve devletin destegini en giizel $ekilde takdim ederek bu faaliyet­

.leri bizzat kendisi organize etmi$ti. Onun bu gayretleri sayesinde birs;ok alanda onemli eserler telif edilerek diinya ilimler tarihinde muazzam bir S:Igtr aplmi$tir.

Halife'nin astronomi ilim adamlanyla yiiriittiigu s;ok saYJdaki s;ah$madan birisi de klblenin olabildigince kesin belirlenmesi is;in Bagdat'la Mekke arasmdaki boylam farklmn tespit edilmesi ve me­ridyendeki bir derecelik boylam uzunlugunu tam olarak tespiti ama­CJYla bu ilim adamlanm gorevlendirmesi projesidir. Ayrtca diinyanm yans;apm1 trigonometrik olarak belirleyebilmek is;in, deniz seviyesin­den hayli yiiksek konumda bulunan bir mevkide, bati$1 esnasmda giine$in als;almastm kendisine e$lik eden astronomi alimi Sind ibn Ali'ye 6ls;tiirmii$tiir. Bu bilginin ilk defa bat1da onuncujonaltinci yiiz­YJlda ele ahnmi$ s;ah$malarda elde edilen bir bilgi oldugu ilimler tari­hi ile ugra$an her ilim adammm malumudur.

Bunlarm yam s1ra, Bagdat ve Dima$k'ta hirer rasathane kur­durmasmdan dolaYJ el-Me'mun is;in, astronomi tarihinde gers;ek an­lamda gozlemevi kuran ilk devlet adam1 dememiz imkan dahilinde olan bir husustur.

Avrupa Ronesans'mm ortaya s;1kmasmda ve Avrupa'da bir ilmi hayatin geli$mesinde biiyiik rol oynayan.islam Medeniyeti ve kiiltiirii son derece ozgiin bir medeniyet iken, bunun eski Grek medeniyetinin devam1 $eklinde goriilmesi, ciddi ve insafh Batih ilim adamlan tara­fmdan his;bir zaman bilimsel kabul edilmemi$tir. Ote yandan Avrupa Medeniyetinin temelinde islam Medeniyetinin yattigt dii$iincesinin ilimler tarihinde yerini aldtgt da bilinmektedir. George Sarton'un Introduction to the History of Science adh eseri bunun onemli kamtla­nndandir.

5

Bilim Toniu ,.e relsefesi htrih t·e Proiliem/er

1. islam Diinyasmda Astronomi Alanmdaki Geli~meler Miisliiman ilim adamlannm "ilmu'l-Mikat" yahut "ilmu'l­

Mevakit" adm1 verdikleri Astronomi alanmdaki bu ~ah~malar berabe­rinde kapmlmaz olarak ibrahim ibn Habib el-Fezari ile oglu Mu­hammed ve Ali ibn isa el-Usturlabi gibi astronomi alimlerini oniimii­

ze ~1karmaktad1r.1

Astronomi alanmda Sabit ibn Kurra, Cabir ibn Hayyan, Farabi, Ebu'l-Veta el-Ciizcanl, ibnii'l-Heysem, ibn Sina gibi alim ve mucit ~ah­siyetler ba~ta olmak iizere Endiiliislii inatematik~i ve astronomi bil­gini Cabir ibn Eflah el-i~bili el-Endiilisi'nin Grek medeniyeti iiriinii olan el-Macesti'deki yanh~hklan diizeltmek iizere yazdigi Kitabu'l­hey'e fi 1slah el-Mecistf adh eseri bu alandaki onemli ~ah~malardan sadece biridir.

Ebu'l-Abbas Ahmed ibn Muhammed el-Fergani'nin, Cevami 'il­mi'n-nucum ve'l-harekat es-semaviyye veya Usul ilmi'n-nucum ve el­Kamil fi'l-usturlab ve fi san'ati'/-usturlab admdaki eserleri, daha son­ra~an Kepler ve Galileo'yi etkileyen Harranh Muhammed ibn Cabir .el­Battani ve eseri el"Cami' fi hisabi'n-nucum'u zikretmek gerekir. Ebu'l­Hiiseyin Abdurrahman ibn Orner es-SO.ti'nin Kitabu suvari'l­kevakibi's-sabite adh eseri, sabit yildiZlar hakkmda telif edilen islam diinyasmm onemli yapitlanndandir.z

Hicri dordiincii ve be~inci as1rda ya~ayan Ebu'r-Reyhan Mu­hammed ibn Ahmed el-BirO.ni (362-453/973-1061), matematik, ge­ometri, fizik, kimya, tip, eczacihk, tarih, cografya, filoloji, etnoloji, botanik, mineroloji, dinler ve mezhepler tarihi alamnda derunilige sahip olan bir ilim adam1 olup ya~ad1g1 ~ag "Biruni Asn" ad1yla aml­maktadir. Hatta biitiin ~aglarm en biiyiik ilim adamlarmdan biri ol­dugu da ifade edilmi~tir.3 Onun Kitabu't-tefhim li evaili sinaati't-

1 George Sarton, Introduction to the History of Science, London 1962, c. I, s. 274 vd.; C. A. Nallino, "Astronomi", iA/MEB islam Ansiklopedisi, Eski~ehir 1997, c. I, s. 686; H. Sutter, "Mecesti", iA/MEB islam Ansiklopedisi, Eski~ehir 1997, c. VII, s. 438-439; M. Pleesner, "Batlamyus", Eiz (ing), c. III, ss. 1100-1102; Cen­giz Aydm & Giilseren Aydm, "Batlamyus", Diyanet islam Ansiklopedisi, c. V, s. 196-198.

2 Brockelmann, GAL, I, s. 221; Suppl., c. I, s. 392. 3 G. Sarton, Introduction, c. I, s. 707.

6

islam Medeniyetinde ilimler rorihine Gene/ Bir Bola~ I Ahmet Ag1 rak~a

tencim ve bir astroloji, cografya, jeodezi, meteoroloji, kronoloji, trigo­nometri · konularmda otorite olan el-Kanunu'l-Mes'udf admdaki eser­leri onemli bir yap1t olarak ilimler tarihindeki yerini almi~tlr.4 Diger taraftan MISlr bolgesinde ya~ayan, aym zamanda biiyiik bir fizik alimi olan ibnii'l Heysem'in (965-1039) Kitabu'l-azlQl adh eseri giine~ ve ay tutulmalanm konu edinmekte ve gezegenlerin hareketlerine ait teo­risiyle son derece onemli bir yere sahip olmaktadtr.

Bundan ba~ka ibnii'l-Heysem'in Kitab fi hey'eti'l-alem admda astronomi ile ilgili bir eseri de olup ibranice, ispanyolca ve Latince'ye terciime edilmi~ ve gezegenlerin hareketleri hakklnda ileri siirdiigu bilgi teorisi Ban diinyasm1 ve Ban diinyasmm astronomlanm astrlar­ca etkileyen bir teori olarak ya~amt~tlr.

islam diinyasmda yeti~mi~ bulunan Abdurrahman el-Hazini'nin ez-Zic el-mu'teber es-Senceri adh eseri ile Endliliis astronomi bilgihle­rinden Mesleme el-Macriti (Madritli) (338-398/950-1007)'nin Kita­bu'l-muameliitve ihtisar ta'dfli'l-kevakib min zfci'l-Bettani adh eserleri onemli ~ah~malardtr. s

Diger taraftan ~e~itli gokbilim aletleri icad eden ez-Zerkall, gii­ne~in sabit YJldtzlara gore hareketlerini tespit etmesi, "Giine~in eve noktast"mn hareketini ilk defa tespit ederek giine~in YJlda 12 dakika kadar battdan doguya dogru donii~iinde bir meyil donii~iinii tamam­ladtgrm el-Amil bi's-sahifeti'z-zfciyye, et-Tedbir fi'l-felek ve el-Medhal

ila ilmi'n-nucum adh eserlerinde kaydetmektedir. Ez-Zerkali, Tulaytu­la'mn su saatlerini yapm1~ ve bir~ok astronomi cedvelleri ~izmi~tir. Bundan yakla~1k iki yiiz ytl sonra yap1lan Alfonso cedvelleri Zer­kali'nin yapngr cedvellerin tekrarmdan ba~ka bir ~ey degildir. Zer­kali'nin bu astronomi cedvelleri 1450 ythnda Latinceye terciime edilmi~tir. 6

Osmanh doneminde Batt diinyasmdaki astronomi geli~mele­rinden klsa bir miiddet once III. Murad devrinde istanbul/Tophane strtlarmdaki rasathanede ara~nrmalar yapmakla bilinen Takiyyuddin

4 Katip c;:elebi, Ke$fu'z-zunun, MEB Bas1mevi, istanbul1970, c. II, s. 134. s Zirikli, el-A'lam, Beyrut 1965, c. III, s. 305. 6 Bu konuda daha geni~ bilgi is;in bk Aydm SaJlh, The Observatory in Islam,

TTK Yaymlan, Ankara 1960, s. 285 vd.

7

/Jilim lio'i/u Fe Fdsefesi "i(trih 1•e Problem fer

Muhammed ibn Ahmed ibn el-Maruf ibn el-Emir Nasuriddin el­Menguberti baz1 rasatlar yaparak bir astronomi cedveli (Zic) hazir­lami~tlr. Buna ilave olarak devrin biiyiik ilim adam1 Hoca Sa'deddin Efendi'nin de destek ve te~vikleriyle 1575 YJhnda istanbul'da soz konusu yerde bir rasathane kurdu. Bu rasathane o glinkii diinya ra­sathanelerinin en biiyiikleri arasmda kabul edilmi~tir. Ancak baz1 ilkel dii~iinceli kimseler ~e~itli nedenlerle Sa'deddin Efendi'yi YJprat­mak i~in bu rasathaneye kar~I bir taVIr takmm1~ ve 1577 YJlmda bir kuyruklu Yildizm goziil~esi, 1578 y1hnda da bir salgm hastahgin ortaya ~1kmas1 ile soz konusu dii~iince yoksunu kimselerin aleyhteki faaliyetleri neticesinde bunlann miisebbibi kabul edilen bu ilim yuva­SI rasathane 1581 Yilmda Sultan III. Murad'm emriyle YJktmlmi~tlr. Maalesef bu ilkel dii~iinceleri devrin ~eyhu'l-islam'I Kad1zade Ahmed ~emseddin Efendi'nin de destekledigi. ve onun da rasathanenin Yikil­masma fetva verdigi. aCI bir ger~ektir. Halbuki Takuyyuddin son dere­ce pratik usullerle ~ok klsa zamanda ii~ gozlem noktas1 metodunu kullanarak gline~ parametrelerinin hesaplanmasmda yeni bulu~lar yapmi~tlr. Takiyyu!idin Sidretu'l-miinteha adh eserinde sabit YJldizla­rm boylamlarmm hesaplanmasmda Ay'm geleneksel olarak arac1 klhnmas1 usuliinii terk ederek Veniis'iin arac1 klhnmas1 ve boylece daha dogru bilgilerin elde edilmesi, dogru hesaplarm yap1lmasi hak­klnda onemli bilgiler vermi~tir.

Takiyuddin'in istanbul Rasathanesi hakklndaki haberler ~ok klsa bir sure i~erisinde Avrupa'ya ula~mi~ ve Danimarkah astronomi bilgini Tycho Brahe (1546-1601) tarafindan 6greililmi~ oldugu biiyiik bir ihtimal dahilindedir. Her haliikarda Takiyyuddin ile Tycho Bra­he'nin iki arac1 arasmdaki benzerlik istanbul rasathanesindeki aletle­rin Tycho Brahe tarafindan taklit edildigi. intibami zihinlerde uyan­dirmaktadir.

2. islam Diinyasmda Kimya Alamndaki Geli§meler Oziimseme siirecinin ba~langlClna yonelik daha apk bir i~aret,

kimya alanmda goriilebilir. islam'm ilk yiizYJhnda ve ikinci yiizYJhn ge~i§ doneminde Arap~aya ~evrilmi~ baZI eserlerin isimleri bize ula~mi~tlr. Bunlarm biiyiik bir ki~mi, Emevi Prensi Halid ibn Yezid'in

8

islam Mede111yerinde ilimler Torihine (.;enel Bir &oii1} 1 Ahmet Ag1 ral<~a

istegi iizerine Arap~aya ~evrilmi~ olup, bir boliimii kimya ve astrolo­jiye dairdir. 7

Hicri ikinci yiizythn ikinci yansmda bu alanda, Cabir ibn Hay­yan'm ilim diinyasmda yeti~mi~ olmas1 kimya alanmda biiyiik bir olgu olarak kar~1m1za pkmaktadtr. ibn Hayyan'a gore insan bilgisinin biitiin ger~ekleri, kendisinin "ilmu'l-mizan" yani "ol~iiler ogretisi" adl verdigi denge ili~kileri prensibine gotiiren bir nicelik ve ol~ii sistemi­ne baglanabilir. Cabir, bilimsel geli~iminin ba~langtcmda oziimseme siirecinin bir figiirii olarak ortaya ~1kh ve hemen sonrasmda ise cesur ve olabildigince yarat1c1 bir kimyager filozofu oldu.

Miisliimanlar, kimyasal i~lemler i~in toprak, maden, cam ve tah­tadan yapllm1~ ~e~itli kaplar imal etmi~lerdir. Bu ~e~it aletlerin ya­pimcilanndan birisi, bitkilerden esans imal etme telmigiyle ilgili bir eser de yazan el-Kindi'dir.

er-Razi'nin ve Cabir ibn Hayyan'm da ~e~itli kaplar yapnklan ve bunlan kimyasal bir ~ok deneyde kulland1klan bilinmektedir. Aynca er-Raz!, bu kaplar ve aletler ile ilgili olarak da bir ba~ka eser telif ettigi bilinir. Soz konusu eserde yirmi be~ kadar kimyasal kabm yapth~ ve kul­lamh~mi anlatmaktad1r.

Her ne kadar Cabir'in ~ah~malan tlp, astronomi, matematik, felsefe ve donemin diger ilim alanlanna yaytlm1~sa da o, birinci dere­cede bir kimyac1 olarak kabul edilir. Ger~ekten de Cabir tabiat bilim­lerinde deneysel metodun onemini tam olarak kavram1~ ve bu meto­du biitiin ~ah~malarmda uygulami~tlr. Onun, eserini yazarken "Bu ki­tapta duyduklanmiZl, bize soylenenleri yahut okuduklanmiZl degil ancak tecriibe ettikten sonra. gozledigimiz ~eylerin ozelliklerini zik­rettik." ~eklinde sarf ettigi ifadesi, deneysel metoda verdigi onemi gostermektedir.

Cabir'in tabiat felsefesi, geleneksel kii~iik alem (insan) - biiyiik alem (kainat) anlayt~ma ve semavi gii~lerin yeryiiziindeki hadiselere tesiri dii~iincesine dayamr. Aynca kainatm nicelik boyutu iizerinde 1srarla durmas1 ve ilim anlayt~mda ol~me ve deneye biiyiik onem

7 Fuat Sezgin, Gesch1chte Des Arab1schen Schnfttums (GAS), Leiden 1967, c. III, s. 56, 82-83.

9

Bilim Tarihi 1•e Fe/sefesi Torih •!e Probiemler

vermesi de kainattaki temel faktortin sa}'l oldugu ~eklindeki Pisagor­cu teorinin onun tabiat felsefesindeki bir yansimas1d1r.

Di.i~i.ince tarihimizde de bi.iyi.ik ~Igir a~an Cabir'in yorum ve yakla~Imlarma gore olu~ (kevn) zorunlu oldugu gibi devir yani olu~un tekran da zorunludur. Yildizlar kevn ve fesat a!eminin i.isti.inde ol­duklan i~in hareketleri ve bu hareketin zamam, dolayi.Slyla da devri sabittir. Buna kar~1hk olu~ ve bozulu~ di.inyasmdaki her ki~inin devri, kendi ozel durumuna gore bir digerininkinden farklldlr.

Diger taraftan kimyevi bir madde olarak neftjpetrol, ilk donem­lerden beri Mi.isli.imanlar tarafmdan biliniyordu. "Neft" terimi ile ifade edilen petroli.in damitlimasiyla ilgili i~lemler geli~tirilmi~tir. IX. yi.iz­}'llda Ebu Bekir er-Raz!'nin petrol ve damitllmasmi konu alan Sirru'/­Esrar adh bir eserinde kaydedilen bilgiler bunun ispand1r.

3. islam Diinyasmda Fizik Alamndaki Geli§meler islam alimleri t1p, matematik, astronomi, kimya ve eczac1hk

alanmda gosterdikleri ba~anlarm bir benzerini fizik alanmda da gos­termi~lerdir. Abb~silerin ilk devirlerinden ba~lamak i.izere bu alanda yap1lan ke~ifler ve ilmi ~ah~malar Miisliimanlarm fizik ilminin ilk kuruculan olduklarmm en bi.iyi.ik kamtldlr. Bugi.in bi.iti.in diinyanm fizik ile ilgilenen ilim adamlan ~ok iyi bilirler ki bu ilim dalmm onci.i­leri Mi.isli.imanlar olmu~tur. Ama ne yaz1k ki Miisliimanlar:m yazd1kla- ­n fizik ile ilgili eserler ozellikle ilk donemlerde ortaya konan ~ah~ma­lan i.htiva eden kitaplar bugi.in artlk tamamen kaybolmu~ olup sadece bir klsmmm isimlerini bilebilmekteyiz. Gerek Mogollarm Bagdat'1 istilalan ve gerekse Vizigot ve Gotlarm Endiiliis'ii yagmalamalan s1rasmda ate~e verilen ki.iti.iphanelerdeki bir~ok fizik eserinin yamp gittigini biliyoruz. Ozellikle Mogollann Bagdat'1 yaklp }'lktlklan s1rada yanan kitaplarm yam s1ra Dicle nehrine atllan eserler arasmda bir~ok fizik kaynak eserinin oldugu rahathkla ifade edilebilmektedir. Buna ragmen bugi.in elde bulunan verilere baklhrsa Mi.isli.imanlarm bu alandaki ~ah~malan, fevkalade bir $ekilde bu ilmin geli$mesini sagla­yacak bir diizeydedir.

Maddenin yapllannda bir degi$iklik meydana getirmeden du­rurnlanm, hareketlerini ve cisimlerin ozelliklerini inceleyen bir ilim dab olan fizik ile ilgilenen Miisli.imanlar oncelikle bu ilim dahnm fel-

10

islam i>leden ~vetinde i lim ler Tarihine Ge11el Bir Bo!il~ I Ahmet Ag1rak~a

sefe ile ilgili yam iize'rinde durarak bunun temellerini olu§turmu§lar­dir. islam alimleri "et-Tabiiyyat" ad1m verdikleri ve bununla madde­nin hareket ve degi§imlerini, bunlann da sebep ve sonu~lanm, sicak­hk, lSI, l§lk, ses, manyetizma ve mekanik yonlerini ele alm1§lard1r. islam diinyasmda bu alandaki ~ah§malarm ba§ladlgt donemlerde

· bugiinkii anlam1yla bir fizik yoktu. Gok ve yerkiire ile ilgili bilgilerin yam s1ra tabiat felsefesi ile ilgili bir alan vard1.. Bununla da bu ilk Mus­lUman fizik~iler adeta bir tabiat felsefesi ve tabiat teolojisi olu§tur­mu§lardlr. Bu alanda saytsiz miinferit olaylar Miisliiman ara§tirmaci­larm pkl§ noktas1 haline geldi. islam diinyasmdaki ara§tlrmalann en onemli prensibi "ilmin ilk §artl §iiphedir." anlaYl§ ve yakla§lffil olup bu anlayt§ bir~ok bilim dalmda yeni inki§afve icatlara yol a~ml§tlr.

Sadece tlp a~Ismdan degil, aym zamanda optik tarihi i~in de er­Razi'nin gorme olay1 ile ilgili yazd1gt ve aym zamanda Galenos'un konu ile ilgili gorii§lerini reddedip ele§tirdigi eserinde, gorme i§lemi­nin gozden ~1kan I§mlar yoluyla ger~ekle§tigini savunan Oklid ve Galenos'un gorme teorilerini ~iiriitmesinin pgtr a~1c1 bir konumda oldugu gayet a~Iktlr.s

Be§incijon birinci yiizYihn ba§lannda el-Biruni ve ibnu'l­Heysem birbirlerinden bagtmstz olarak benzer teoriler ve pratik bil­giler geli§tirdiler. el-Biruni ve ibn· el-Heysem'in biitiin ~ah§malan gostermektedir ki, daha bu yUZYihn ilk otuz ile kirk ythnda ge~en yiiZytla nispetle dikkate deger ilerlemeler kaydedilmi§tir. Sonsuz kii~iikler hesabmda amlan ba§an bir yana, el-Biruni astronominin temel eseri el-Kanun'unda a~mm ii~ e§it par~aya boliinmesi konusun­da kendi onciilerinden ve ~agda§lanndan gelen 12 yontemi anlatmak­tadtr. ~oziimlerine ancak kiibik denklemlerle ula§llan bu problemler, denklemleri saYlsal olarak ~oziimleme giri~imine sevk etmi§tir. Bu tiir giri§imin ilgin~ bir ornegi el-Biruni'nin dokuzgenin kenarlanm belirleme problemidir.9

Giiniimiiz ara§tlrmalan ibnu'l~Heysem'in matematik alanmda onemli ba§anlar gosterdigini ortaya koymu§tur. Burada bunlardan bazllan dile getirilecektir. Matematik tarihinde ibnu'l-Heysem'in

a Sezgin, GAS: c. III, s. l8, 277. 9 Sezgin, GAS, c. V, s. 376.

11

llilim 'J(m"hi '' "" Feise/esi Tarih l'e Prohiem ler

Bat1hlar arasmda me§hur olan adiYla matematiksel optiksel problem "Problema Alhazeni" ad1yla amlmas1 s:ok onemli bir gers:egi yansit­maktadir. Bu problemin ve s:oziimiiniin, ibn el-Heysem'in on ikinci yiizyilda Latince'ye s:evrilen optik ile ilgili Kitabu'l-Menaz1r adh me§­hur eserini, Avrupa'nm biiyiik matematiks:ilerinin on dokuzuncu yiiz­Yila kadar ellerinden dii§iirmediklerini goriiyoruz.

ibnu'l-Heysem'in siirekli geni§leyen fiziksel-astronomik bilgisi s:ok sa)'lda monografik eserde ifadesini bulmu§tur. i§ledigi konularm ba§mda fizik ilminin ve gorme ola)'lmn temel ilkesi olan "el-beytu'l­muzlim" (karanhk oda veya karanhk kamera)'dan soz etmi§tir.

ibnu'l-Heysem, Oklid, Galenos ve Ptoleme'nun gorii§lerinin ak­sine, gormenin gozden S:Ikan I§mlar yoluyla degil, bilakis nesneden S:Ikan I§mlar yoluyla gers:ekle§tigini savunmu§ ve fizik tarihinde bii­yiik bir icat ve devrim gers:ekle§tirmi§tir. Sadece gorme probleminde degil, aym zamanda ele ald1~ biitiin problemlerde matematik ve de­neysel yon tern onun s;ali§ma yontemleri idi.

Fizik ve teknoloji alanmm bu dallarmm 6./12. yiiz)'llda Arap­islam kiiltiir diinyasmda ula§tl~ yiiksek seviyeyi gosteren en azmdan iki ikitap tamyoruz. Bu eserler Abdurrahmfm el- Hazini'nin to 515/1121 y-Ihnda yazd1~ Mfzanu'l-hikme ile Ebu el-izz ismail ibn er­Rezzaz el-Cezeri'ninll el-Cam' beyn el-ilmi ve'l-amel en-naji' fi s1- _

na'ati'l-hiyel isimli eserleridir. el- Hazini'nin Mfzanu'l-liikme adm1 verdigi eseri "Bilgelik Terazisi" konusunda bir s:ah§ma vaat ediyorsa da, kitabm is:erigi bunun s:ok otesine ula§ml§ bulunmaktadlr. Yazar, her ~eyden once, ozgiil a~rhklan belirleme konusunda el-BirO.nl'nin ula§mi§ oldugu sonus:lan geli§tirmekte ve tamamlamaktadir. el­Hazin! suyun ozgiil a~rh~nm sicaklik derecesine bagh olduguna ili§kin as:Ik-ses;ik bir bilgiye sahiptir ve bu anlamda ula§ti~ gozlem

. sonucunu, kendi terazisinde .tartt1~ suyun yazm kl§a gore daha dii­§iik bir a~rhga sahip oldugunu belirtmektedir.

Fizik alanmda ilimler tarihinde onemli bir yer tutan eserlerden ikincisi, degerli ilim adam1, biiyiik ara§tirmaci ve mucid Ebul-izz ib-

to Brockelmann, GAL, I, Suppl. s. 902. 11 Ebu el-izz ismall ibn er-Rezzaz el-Cezerl, Mfzllnu'l-hikme, ne~r. Ahmed el­

Hasan, Halep 1979.

12

islam Medeniyewule {/imler Tarihine Cenel Bir 8ala} I Ahmet Ag1rak~a

nu'r-Rezzaz el-Cezerl'nin s;ah§masldlr. Ebu'l-izz, ince ayrmttlarma vanncaya kadar top lam 50 makine ve aleti bir miihendis balo§ as:•s•y­la tamtmakta ve SO'sini tam ve yakla§lk lOO'iinii detay resimlerle miikemmel bir $ekilde donatliml$ olarak anlatmaktad1r. 0 bu alet ve makinalan o gi.iniin $artlarmda da olsa s;ok kolay bir §ekilde imal 'edebilmi$tir. i$te bu eser kiiltiirel ve bilimsel as;1dan ula$Ilan yiiksek seviyenin tarihsel bir tamgJdir.

Diger taraftan fizik ve teknoloji alanmda tin kazanmi$ olan En­dilliislii bilgin Abbas ibn Firnas'tan (6. 274/887) da soz etmek gere­kir. Bu s:ok yonlii bilgine, fizik ve astronomi alanlarmda birs;ok bulu§ atfedilir. Uzun zaman devam eden iini.inii bir us;ma denemesiyle ka­zanmi$tir ki belirli bir mesafe us;mayi ba$ardtgJ bilinmektedir.t2 Os;iinciifdokuzuncu yiizytlda ibn Firnas, iki kanath bir us;ma makinesi icat ederek Kurtuba yalonmdaki bir tepeden us;mayt ba$armi$tJr. Onu iki yiizytl sonra Cevheri takip etmi§ti. Cevheri, icat ettigi mi.ikemmel bir us;u$ makinesi ile Ni§apur eski camiinin minaresinden us;mayt gers;ek­le§tirmi§tir. Daha sonra da Osmanh bilim adam1 Hezarfen Ahmed ~ele­bi, Galata kulesinden Oskiidar Doganci.lar parkma us;arak bunlan izle­mi$tir. Eger bu s;ali§malar devam etseydi ilk us;agJ Miisli.imanlar icat etmi§ olacaktt.

4. islam Diinyasmda MatematikAlanmdaki Geli§meler islam medeniyetinde matematik alanmdaki s;ah$malarm tarih1

geli$imi ele ahnmadan once bu ilmi doguran etkenler ana s;izgileriyle izlenmek istenirse, i.is;iinciijdokuzuncu yiizyllm ba$mdan itibaren Beytu'l-hikme'de ve diger 6zel ilmi s;ah$malarda Yunan matematigin­den Araps;aya yapilan terci.ime faaliyetlerinin incelenmesi gerekir. Greks;eden yaptlan bu s;eviriler incelenmi§ eksik taraflan tespit edil­mi$ ve yeni telifler yapilarak bu Yunan kiiltiirii ve bilgi di.izeyi fersah fersah a§tlml§ ·ve habbeler kubbe yap1larak bi.iyiik geli§meler elde edilmi§tir.

Matematik ilminin islam medeniyetindeki geli§mesinde bi.iyiik bir rol oynayan Muhammed ibn Musa el-Harizml'nin 197-215 (813-830) ytllarmda telif ettigi Kitabii'l-Muhtasar fi hisabi'l-cebri ve'I-

t2 Sezgin, GAS, c. II, s. 674-675; c. VI, s. 158.

13

IWim "/iml1i t'e 1-"e/sefesi Tar ii1 tte Proi.Jiemler

mukabele adh eseri, is;inde "cebir" terimine rastlanan ilk kitapt:lr. Eserde muellifin o zamana kadar du~uniilmemi~ as;1k bir amas: ta~Idi­g-I goruliir: Kokler aracihgryla s:oziilebilen bir denklemler teorisiyle hem butiin hesap ve hendese problemleri s:oziilebildi, hem de ticaret, miras hukuku ve arazi ols;umu gibi konularda kar~Ila~Ilabilecek prob­lemlerde kullamld1.

Cebir ilmi ilk defa matematikten bag-Ims1z bir kol olarak bu ki­tapla ilim dunyasma kazandmldi. Eserin is;erdigi yeni ush1p "duzenli hesap teknigi ve ispata dayanan bir ilmi veri olarak adm1 muellifinin nisbetinden alan "al-Harazr_ni, alharatmi, loharetmi, algoritme, algo­ritma, log~ritma" terimi ~ekil degi~tire degi~tire logaritma ilmini ortaya pkarmi~t:lr.

Ozellikle s1fr j la-~ey' anlammdaki s1fir teriminin ilk kullamciSI da olan el-Harizmi aritmetigin cebire, cebirin aritmetige ve her bi­rinin trigonometriye, cebirin Oklids;i geometrik sayilar teorisine ve cebirin geometriye, geometrinin cebire olan uygulamalanm sirasiyla el~ ald1. Bu uygulamalar yeni bilim dallan ve uygulama alanlannm dogmasmda etkili- oldu. Bu degi~ik uygulamalardan, "bilinmeyen denklemler analizi" ad1 alt:lnda cebirin ba~h ba~ma bir konusu haline geldi.

Mahanl, Siileyman ibn ismet, Ebu Ca'fer el-Hazinl, Ahmed ibn Huseyin el-Ahvazl, Yuhanna ibn Yusuf ve Muhammed ibn Abdiilazlz el-Ha~iml gibi matematiks;iler hesap kavramm1 irrasyonel saYJlara uygulad1lar ve elementlerin irrasyonel saYJlannm geometrik bir ince­lemesini yaparak bu konuyu yeniden okumaya tabi tuttular. Daha sonralan bu alanda s:ah~an Kusta ibn Luka ve Ebu'l-Vefa el-Buzcani tarafmdan yeniden baz1 ~erhler yapilarak yeni geli~melere yol as;t1lar.

Onuncu yiizyilda ya~ayan Ebu Ca'fer el-Hazinl, el-Kuhi, ibn Irak, Blrunl, Ebu'l-Cud Muhammed ibn Leys ve Muhammed ibn Ah­med es-Sennl gibi birs;ok matematiks;i us:uncu derece denklemleri geometri diliyle ifade etineyi ba~ardtlar. Matematiks;ilerin bu konu­daki te~ebbusleri Orner Hayyam'm us;uncu veya daha kiis;uk dereceli denklemleri incelemek is;in one surdugu geometrik tasanmlarla uzun muddet s;ah~malar yapt:l. Ebu el-Vefa Muhammed ibn Muhammed ibn

14

isla Ill Meden(1•etinde ilimler Torihine Cene/8ir BaliiJ I Ahmet Agu·ako;:a

Buzcan!'nin yedinci d·ereceye kadar, koklerin bulunmas1yla ilgili ola­

rak yazdt~ risalesi ayn bir <;r~r olarak gortilmelidir.

5. islam Diinyasmda Tip Alanmdaki Geli§meler islam medeniyeti zirvede bulundugu giinlerde g1pta edilecek

bir saghk sistemi kurmu~, yedinci yiizylidan yirmi birinci yiizyrla kadar tip ilmi islam dunyasmm farklr bolgelerinde olduk<;a ba~anh ve degi~ik bir disiplin halinde geli~me gostermi~tir. Farkl1 din, dil ve etnik kokene sahip olan Arap, Siiryani ve Sabil, Musliiman ve gayr-i Muslim hekimler bu ilmin geli~iminde ortak tecrubelerini ortaya koymakla islam t1bbi Ulke ve inan<; smmm a!jml~ evrensel bir boyut

kazanmi§tlr.

Bu ilmi inki§af ve ilk merak, eski Grek ve Hind medeniyetinin ve oncelikle Grek kesiminin eserlerinin Arap<;aya <;evrilmesiyle ba§­lanmi§, Abbasiler bu tercume olayrm bizza~ desteldeyerek halife ve vezirlerin biiyiik katkdanyla adeta bir devlet politikasr haline getir­mi§lerdir. Harun er-Re§id'in Bagdat'ta hastane kurmas1 ozellikle tlp alanmda geli§melerin one pkanlmasm1 saglami§tlr. Me'mun zama­nmda Beytu'l-hikme'nin kurulmas1yla birlikte islam! yani Kur'an ve si.innet kaynakl1 ilimlerin yam s1ra eski Yunan felsefesinin Arap<;aya

intikali ger<;ekle§mi§ti.

Hz. Peygamber'in tip ve tedavi ile ilgili hadislerinin tlp ve ecza­cihk alamndaki geli§melerin en onemli ilk muharriki oldugu muhak­kaktir. "Her hastah~n bir ilaCJ ve bir tedavi usulu vard1r." mesajm1 peygamberlerinden alan Musli.iman tabipler, bu ila<; ve tedavi yonte­minin pe§ine di.i§erek "Hikmet Mi.isliiman'm yitigidir, onu gordugu yerde ahr." anlayr§I ve yakla§~miyla Grek tibbmi incelemi§ ve zerrele­ri kurre, habbeleri kubbe yaparak Grek tlbbmm uzerine hire bin kat1p muazzam geli§meler saglamJ§lardJ.

T1p tarihinde Grek metinleri onemlidir. Ancak islam dunyas1 hekimlerinin tlp ile ilgili yazd1klan Arap<;a metinler ve nbba dair eserleri, Yunan tibbmm <;ok otesine ge<;ip muazzam yenilikler ortaya koymu§tur. Mesela Yunan tlbbmda pek bilinmeyen <;i<;ek ve kizamik hastahklan, yiiksek ate§, klzankl1k ya da ciltte ortaya pkan kabarctk­lar gibi benzer belirtiler gosteren ve bula§ICI olduklan ilk defa Mus­lUman tabipler tarafmdan te§his edilen hastahklardir. Bunun yam

15

/;1IIm Jimh1 \'e Fdsejest Toriil ' '"' l'roblemler

s1ra ibuyi.ik filozof ve tabip olan Ebu Bekir Zekeriyya er-Razl, yapt1~ ~ah§ma ve yazdt~ eserleri ile dunya tlp tarihinde ayn metot ve usul­ler geli§tirmi§tir. islam diinyasmm Galenos'u diye adlandmlan er­Razi ashnda Galenos'u ~ok gerilerde btrakmi§ bir tabip oldugunu biitiin diinya bilmektedir. Galenos'un eserlerinden yararlandt~m soyleyen er-Razi ondan aidt~ bilgiler.i kat kat a§mt§ ve ona kanlma­dt~, yanh§ buldugu ve §iipheli gordiigu hususlan Kitabu'~-~ilkuk ala Calinos adh bag1msiz bir kitapta toplamt§tlr. Bu eserde Galenos'u ele§tiren er-Razi, Grek tabibi ile Grek tlbbmm islam nbbt iizerinde ~ok ibiiyi.ik bir etkiye sahip olmadt~m ve ilk donemlerden itibaren Miisliiman tabiplerin Grek tlbbmdaki yanh§hklan tespit ettiklerini gostermektedir.

U~iincujdokuzuncu yi.izydda islam diinyasmda yeti§en tabip­lerden birisi de Ali ibn Rabben et-Taberi olup tlp ve eczacthk alanm­da Firdevsu'l-Hikme adh bir eseriyle hastahklann te§hisinin yamnda tedavi metotlanm da ele almt§ttr. er-Razi ve ez-Zehravi ilk defa hay­van ve ozellikle kedi ba~rsaklanndan imal edilmi§ ameliyat iplikleri­ni · (Catgut) kullanmt§lardtr. <;:ocuk hastahklan ile ilgili olarak er­Razi'nin ~ah§mast oldugunu goruyoruz. Aynca er-Razi'nin me§hur eseri el-Havi fi't-tzbb'ta ele aldt~ onemli ve orijinal konular ve hasta­hklar arasmda dizanteri, menenjit, apandisit, epilepsi, ~i~ek, klzamtk, siyatik gibi vakalar ve klinik gozlemler gorulmektedir.

Aynca farkl1 te§hisler i~in bilgiler ortaya koydugu el-hasbe ve'l­ciideri adh eserinde iki hastahkla ilgili ilk orijinal bilgiyi diinya tlp tarihine hediye etmi§tir.

Goz perdesi orneginde oldugu gibi goz bilimi ( oftalmoloji) ·ala­nmda da yeni hastahklar ke§fedilmi§ ve bunlar daha once bilinen hastahklardan aytrt edilmi§tir. Yuhanna ibn Maseveyh ve ogrencisi Huneyn ibn ishak oftalmolojiye dair onemli ve orijinal saytlacak te§­his ve ted a vi yontemleri geli§tirmi§lerdir.

Ebu Bekir er-Razi'nin el-Hasbe ve'l-cilderi, Huneyn ibn ishak'm A~r mal;a'i/Qt fi'l-ayn adh ~ah§malan gibi tek bir konuyla ilgili eserler­dir. Goz hastahklan konusunda son derece bakir gorii§lere sahip alan Ali ibn Ysa el-Kehhal, Ammar ibn Ali el-Mavsdi ve Halife ibn Ebii'l-

16

Mehasin el-Halebi gibi tabipler tarafindan bir hayli onemli bilgiler yazilmi~tlr.

Cinsel saghk konusunda el-Kindi, Kusta ibn Liika, Ebu Bekir er­Razi, ibn Sina gibi mi.iellifler monografiler yazmi~lardir.

el-Kanun fi't-tlbb ibn Sina'nm islam tip tarihinde tip tecri.ibesi­nin zirve sonucudur. ibn Sina tedavi anla}'l~I itibariyl~ nati.irel bitki­lerin kullammmdan yana olup dola}'lsiyla nati.iralisttir. ibn Sina ese­rinde ilk defa ·enfeksiyonun tam bir tarifini ve mikroplarm hangi ortamlarda ve nas1l i.iredigine dair olarak s1tma ve malarya gibi hasta­hklarm batakhk ve sazhk alanlarda daha ~ok goriildi.iguni.i, verem hastah~mn bula~ICI olmasm1 tespiti, menenjit, hastah~m, hastahkla­rm sularla, yiyecek ve toprakla bula§masmi, bir~ok cilt hastahklanm, di.inya tip tarihinde ilk defa bir ba~rsak sol ucam olan ankilostoma (Ancylostome) yani onikiparmak ba~rsa~nda meydana gelen hasta­h~ ke~feden, kanser yani ur (seratan) hastah~m ilk te~his eden, i~ hastahklardan olu~an fel~ ile d1~ etkenlerle meydana gelen felcin ara­smdaki farlo belirleyen, kuwetli Yillanmi§ §arabm penisilinle aym degerde sterilize edici bir etkisi oldugunu ilk defa ortaya koyan, me­lankoli hastahgm1 korku, yalmzhk arzusu, ba~ donmesi gibi te~hisler­le tespit eden, kadm hastahklan ve idrar yollarmda olu~an kanser ti.irlerini te~his eden, psikoterapi alanmda ~ah~malar yapan, alai has­talanm ~ok, mi.izik ve telkinlerle tedavi eden, zeytinya~nm bakterios­tatik ozellige sahip oldugunu kaydeden tabiptir. Aynca ti.iberki.ilozun tedavisinin giil suyu ve gi.il §erbeti ile yapilmasmt tespit etmekle bi.i­yi.ik bir bulu§ sahibi oldugu kabul edilmi~tir.

ibn Sina ampirikjdeneye dayah tlbbm yam s1ra psikoterapi alanmda da onemli bilgi ve etkinlige sahiptir. el-Kanun fi't-tlb'ta ibn Sina'mn psikoterapi ile ilgili yaptl~ tedavi yontemlerini yans1tan bir~ok olay anlatllmaktadir.

islam tip tarih~iligini anlatmak i~in dokuzuncu yi.iZ}'ll Bag­dat'mda sahafhk yapan ibni.i'n-Nedim'in el-Fihrist'ini, ibn Ci.ilciil'iin Taba~atii'l-etlbbci ve'l-hiikema'si, ibnii'l-Klfti'nin Tarihu'l-hiikema's1,

ibn Ebii Usaybia'nm Uyunii'l-enbci jf tabakati'l-etlbbci'si ve Katib ~ele­bi'nin Ke§fti'z-zunun'u gibi biyobibliyografik eserlerin gosterilmesi

17

yeterlidir. Bunun i~in np, bu klasik d6nemden sonra Abbasiler'in alnn ~agr ile Osmanh toplumunda uzun zaman geli~imini siirdiirmii~tiir.13

Orta~ag islam nbbmm Orta~aglarda ve R6nesans d6neminde Avrupa iizerindeki etkisine gelince; bu konuda ne s6ylense azdtr. italya, ispanya ve Antakya'daki bir~ok Arap~a t1p metni Latinceye ~evrilmi~tir. Miitercimler Ko!Jstantinos Afrikanos (6. 1087) ve Cre­monah Gerard (6. 1187) Ebu Bekir er-Razi'nin et-Tlbbu'l-Mansur~ Ali ibn Abbas el-Mecusi el-Ahvazi'nin el-Kitabii'l-Me/ekf (Liber regius) ve ibn Sina'nm e/- Kanun fi't-tzb (Canon Medicinae) adh biiyiik ansiklo­pedik ~ah~malanm terciime etmekle kalmamt~, bunlann yanmda ishak ibn imran'm Kitab fi~l-malihulya (De Melancolia), ibnii'l­Cezzar'm cinsi miinasebetle ilgili monografilerini de (De Coitu) ~e­virmi~lerdir. Huneyn ibn ishak'm el-Mesai/ fi't-tzb adh eseri, ibn Sina'nm el-Kanun'u onlarca defa yayimlanmi~ olup Avrupa'da bastian ilk kitapnr.

Eserlerinden bir hayli kabank bir saYJ denilebilecek kadan Arap~adan Latinceye terciime edilmi~ ve Bah medeniyetinin aydm­

. lanma ~a~na kavu~masmda biiyiik bir etkinligi oldugu bilinmektedir. Bu sefer Dogudan Banya bir ilmi intikalin oldugunu mii~ahede ediyo­ruz.

Burada son derece a~tk olarak bilinen bir bilgi de ~udur ki; on_ dokuzuncu yiizyila sanayi devrimine gelinceye kadar ·Avrupa Ttp Fakiiltelerinde Miisliiman tabiplerin eserleri okutuluyordu. Bundan dolay1 da Avrupa t1bbm1 etkileyen bir~ok tabibimiz olmu~tur.

6. islam Diinyasmda Cografya ve Haritaciiik Alamndaki Geli~meler

islam diinyasmda yaptlan ~ah~malarla islam ilimler ve mede­niyet tarihinde, enlem-boylam dereceleri ile haritalar ve iilkeler cog­rafyast alamnda heniiz yeni · elde edilmi~ ve hi~ de 6nemsiz saYJlma­yacak bilgilere ula~tlmt~~Ir. Bu ~ah~malarm dt~mda Halife el-Me'mun, bir diinya haritasr ve b6lgesel haritalar i~eren bir cografya eserinin yaz1Imast konusunda baz1 ilim adamlanm gorevlendirmesi de ilimler

13 Bu konuda geni$ bilgi i~in bk. Ahmet A~rak~a. islam T1p Tarihi, Akdem Yaym­lan, istanbul2016.

18

Is/om :iledeniye!inde ilim!er Tor ii1ine (;end Bir Bof.a;: I Ahmet Ag1rak~a

tarihi baklmmdan biiyiik bir adrm sayrlmahdrt. Onun zamamndaki islam diinyasr cografyacrlan tarafmdan s:izilmi§ olan bir diinya hari­tasr, bOlgesel haritalar ve bunlarm koordinatlarmr toplayan kitap, harita tarihs:iligi bakJ.mmdan biiyiik bir onem ta§Imaktadrr.

Halife el-Me'mun tarafmdan gorevlendirilen astronom ve cog­rafyacrlarm gayretleri ne kadar biiyiik olursa olsun, buna ragmen daha miitevazr bir soylemle belli bir oranda ba§an sayrlabilecek bilgi­lere ula§mi§ olduklanm ifade etmemiz de miimkiindiir. Gers:ekten el­Me'mun'un o giin s:izdirdigi diinya haritasr s:rgrr as:rcr bir bilgi konu­munda idi. i§te bu bilgiler sayesinde ilim adamlanmrzm ilimler tari­hinde iis:iincii hicri asrm ilk s:eyreginde yer kiiresinin haritasmr ger­s:ege yakl.n bir s:izimle s:izdikleri goriilmektedir.

Doga filozofu ve §ehir tarihs:isi el-Cahiz Amr ibn Bahr'm (255/868) el-Emsar ve-Acaib el-Buldan 14adh eseri ile Ubeydullah ibn Abdullah ibn Hurdazbih'in (289 /902) Kitab ·el-Mesalik ve-1-memalikls

ve Ahmed ibn ishak el-Ya'kub!'nin (300/913) Kitab el-Buldan16 isimli eserlerini sayabiliriz.

Cografyanm geli~tiricileri Ebu Zeyd el-Belh! el-Ceyhanl, el­istahri, ibn Havkal ve el-Makdisi (el-Mukaddisi) idi.

Harita s:ah~malarmm en me§hurlan, Ebu Abdullah Muhammed ibn Muhammed ibn Abdullah el-idrisi tarafmdan meydana getirilmi$ cografya eseridir. Yetmi~ pars:a harita ve bir de Niizhet el-Miistakfi ihtirak el-afak adr altmda bir diinya cografyasr kitabr ortaya koymu§­turP

14 Bu eserin ~ok klsa bir ozeti Kitilb el-Evtiln ve-1-Bu/dtin ba~hg-t altmda Ch. Pellat tarafmdan bastlmi~tJr: ei-Cilhiz Ril'ide'I-Cogrilfiyye el-insilniyye, el-Ma~nk, Beyrut 1966, s. 169-205.

15 M. J. de Goeje tarafmdan yaymlanarak Frans1zcaya ~evrilmi~tir, Leiden 1889 (TipklbasJm: Islamic Geography serisinde Cilt: XXXIX).

16 Ya'kubl, Kitilb el-Buldiln ne~r. M. J. de Goeje, Leiden 1892 (Tipklbasim: Islamic Geography serisinde Cilt: 40).

17 Bu konudaki ~ah~malarm biiyiik bir ~ogunlugu Institut fiir Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissen-schaften tarafmdan (Frankfurt) bir araya geti­rilmi~ ve tekrar bas1mlari yaptlmJ~tlr: Islamic Geography serisi i~erisinde Cilt: II-VIII.

19

Bilim Tori11i 1'1! Felsttfesi Tari/J 1•e Prablemler

7. islam DiinyasJ.p.da Biyoloji ile ilgili (:ab~malar islam ilimler tarihinde genellikle biyoloji ilmi bawms1z bir di­

siplin olarak degil, genel tabiat bilimleri ve kozmoloji i~inde geli§mi§­tir. Bir~ok ilim adam1 ve dii§iiniir tabiatm ve ozellikle canh varhklarm olu~um ve geli§imleri iizerinde ~ah§malar yapmt§lardtr. En-Nazzam bu ilim adamlanndan birisi olarak kabul edilir. Ogrencilerinden birisi olan el-Caluz Amr ibn Bahr da, bu alanda onemli tespit ve ara§tlrma­lanyla tanmmt§ ve degerli etkin eserler vermi§tir. Onun Kitabu'l­

Hayavdn adb eseri biyoloji ve zooloji alarunda yazllml§ onemli bir eser­dir. Cah1z bu eserinde hayvanlann ya§aYJ§ ve geli§iminden soz eder­ken, aym zamanda psikoloji ve sosyolojilerini de incelemi§tir.

Cah1z, Lamark ve Darwin' den on as1r once hayvanlarm tekamiil nazariyelerinden daha miikemmel ve ilahi iradeye uygun bir yakla§lm ortaya koymu§tur. Evrenin tekamillde biiyiik rol oynad1wm, tabiatta dogal bir seleksiyon oldugunu anlatmaktad1r. Darwin'in maddeci, metaryalist ve mekanik tekamiil gorii§iine kar§thk fark11 bir dii§iince sergileyerek tabiata bOyle bir kanunu Allah'm koymu§ oldugunu ve tekamiiliin sebebi ve yaratlcislmn da bizzat Cenab-1 Allah'm oldugunu dile getirmi§tir. Daha sonra dordiinciijonuncu yiizyilda el-Birfull, ibn Sina ve ardmdan ihvanu's-Safa biyoloji alamnda dikkate deger il~i ~ah§malar ve orijinal gorii§ler sergilemi§lerdir.

8. islam Diinyasmda Botanik Alanmdaki Geli§meler Botanik, islam! literati.irde "ilmu'n-nebat" olarak zikredilir.

Bitkiler, islam bilim ve sanat gelenegi i~inde biiyiik bir oneme sahip olup bu alanda bir hayli ara§tlrmalar yapllml§tlr. islam alimleri ilk donemlerden ba§layarak ve zaman i~inde bu ~ali§malanm geli§tirerek bitkilerin fizyoloji, anatomileri ve morfolojileri konusunda onemli eser­ler vermi§lerdir. Bitkiler tedavi amac1yla da kullanlldiW i~in, botanikle ilgili eserler tlp He ilgili eserlere paralel olarak ii¢ncii yi.iz ylldan itiba­ren yaz1lmaya ba§lanml§tlr. Oil alimleri ikincijsekizinci yiiZYJldan itiba­ren bitki isimleri ve botanik terimleri konusunda onemli bilgi diizeyine sahip idiler. islam diinyas1 seyyah ve cografyacllannm gezdikleri i.ilkele­rin bitki orti.isiine dair orijinal bilgiler verdikleri bilinir. i§te bu bilgi ve ~alt§malar botanik literati.iri.iniin geli§mesini saglaiDI§tlr. islam diinya­

smda botanik ilmi ile ilgili ilk eser yazan Cabir ibn Hayyan ile el-Asmai

20

Isla m Meden~veLin rli: i limler 7<u·illitlc! (,"enel Bir Bola~· I Ahmet Agu·akc;a

(216/831) olup botanik ilmiyle ilgilenen alimlerden biridir. Bir ~ok miiellif Kitabu'n-NebO.t ad1yla eserler yazmi~lardir.

Botanik konusundaki ikincijsekizinci yi.izylida Cabir ibn Hayyan ve el-Asmai ile ba~Jayan ~ah~malar il~iinciijdokuzuncu yi.iz­YJlda biiyi.ik bir tirmam~la devam etmi~tir. Bu yi.izyllda alanm iistatla-

. rmdan kabul edilen ed-Dineveri, botanik tarihinin en iinlii botanik kaynaklanndan olan alti ciltlik Kitabu'n-NebO.t adb dev eseri kaleme almi~tir. Eserde bitkilerin filizlenmelerinden itibaren olgunluk di:inem­leril_le kadar her a~amadaki durumlanm, morfolojik yap1lanm, fizyolo­jilerini, tip ve besin degeri a~1smdan sahip olduklan degerleri bu ese­rinde kaydetmi~tir. Bitkilerin geli~ip biiyi.imesinde ba§hca etken olan toprak, yagmur, su ve ekolojik §artlarm oynad1klarl rol iizerinde dura­rak bunlan ayn ayn s1mflarda toplaml§tir.

Bu alanda bir ba~ka ~ah~ma da ihvanu's-Saffi'mn risalelerinde ele aldlklan konularm oldugunu gi:irebiliyoruz. Bitkilerin i:izsuyunu topraktan nas1l ~ekip tuttuklanm, sindirme, bo§altma, geli§me ve §ekil­lendirme gii~lerinin oldugunu dile getirmi§, aynca nasll geli§meler gi:is­terdiklerini, iireme yollanm, ayn ayn tasnif etmi~lerdir.

Diger taraftan ~ok yi:inlii bir ilim adam1 olan el-Birunt de bota­nik alanmda miikemmel eserler vermi~ ve alanla ilgili olarak fevkala­de gi:izlemler yapml§, bitkilerden yararlanarak hangi ttir ila~larm elde edilebilecegini anlatm1~, siis bitkileri ve ~i~ekler iizerinde de farkl1 saYJlabilecek ~ah§malar yapmi§tir.

Ali ibn Sina e§-$ifa adh eserinde botanik ilmine ayn bir i:inem vermi~ ve farkl1 bir bi:iliim ba§hgi altida konuya egilmi§tir. el-Kanun fi't-tzb adh eserinde sekiz yi.izden fazla bitkiyi anlatirken ozellikleri ve faydalanm ila~ olarak nasil kullamlacagJm ve biittin bu bitkilerin i:izellik­lerini ayn ayn ve uzun uzun ele almi~br.

ibnu'l-Vah§iyye el-Filahatu'n-nabatiyye adh eseriyle iin kazan­mi§tir. ibn Vah§iyye'nin eseri tanm ile ilgili bir ~ali§ma olmasma ragmen bilinen botanik ilmi alanmda kendi tiiriinde son derece oriji­nal ilk ~ah§malardan biri kabul edilir. Bilhassa bitkilerin tabiat §artla­rmdan etkileni§lerini, bu etkilenmenin sebeplerini kaydederek ken­disinden sonra gelen. botanik ilmi alamnda ~ah§ma yapanlara kaynakl1k etmi§tir. ibnu'l-Vah§iyye bu ~al1~masmda bitkilerin dogu§u ve

21

s:e§itli tiirlere aynlmas1, kokulan ve s:is:eklerinin olu§mas1, renklerin psikoterapik etkileri, yap1sal morfoloji ve bitki biyolojisinin temel me­selelerini kaleme alml§tlr. Bu alamn diger bilgini olan Kitabu'l-filaha adh eseriyle tin yapan Endiiluslti botanik alimi ibnti'l-Avvam olup, bitki­ler ve agas:Iar ile ilgili dikkat s:ekici ve son derece bakir saYllan bilgiler vermi§, bu varhklann aras1nda da sempati ve antipati bulunduguna dair tezler ortaya koymu§lardl. Bitkilerde a§llama yontemlerini, topragm bitki tizerindeki etkilerini ve toprak cinslerinin ozellikleri ile bitkiler tizerinde nasll etkili olduklanm, geli§meleri is:in gtibreleme yontem­lerini, agas:larda olu§abilecek hastahklan ve bu bitkisel hastahklarm tedavi yollanm ogretmi§tir.

Yineyedinci/on tis:Und.iytizydm sonlarmda Endtiltis'lti botanik alimi ibnii'l-Baytar (646/1248), bitki anatomisiyle ilgilenen ilim adamlanm1zdan birisidir. islam botanik tarihinde ozel bir yeri olan ibnu' l-Baytar, bu gtine kadar bize ula§ml§ olup kendi alanmda yazll­ml§ en btiytik farmakoloji eseri olan el-Milfredat adh s:all§masmda iki binin tizerindeki mtifred ilaytan soz etmektedir.

Botanik alimi ve hekim ibnti's-Sfir1 (639 /1242), el-Edviyetu'l­

mufrede adh eserinde ilas: yap1mmda kullamlan bitkileri, kok, govde, yaprak, s:is:ek ve meyveleriyle tamtmak is:in yanma ald1g1 bir ressamla birlikte s:e§itli bolgeleri dola§ml$, her bir bitkinin geli§me, olgunla§ma ve so nunda kuruma safhalarmda renkli resimlerini s:izdirerek ilk kez, -

islam bilim tarihinde gorse! yolla da bitkileri tamtan bir eser kaleme almi$tlr.

9. islam Dunyasmda Zooloji Alanmdaki Geli$meler islam'm temel kaynaklan olan Kur'an'da ve hadislerde hayvan­

lardan bir hayli soz edilmektedir. Ayn1 zamanda islam medeniyeti s:ok s:e§itli hayvan ttirlerinin ya§adigi geni$ topraklar tizerine yaYilml$tlr. islam cografyasmda hayvanlar hakklnda eski ktiltiirlerin yaz1h ve sozlti birikimlerine de sahip olan islam ilim adamlan ve mtitefekkirleri ikin­cijsekizinci ytizyildan itibaren "ilmu'l-hayavan" diye isimlendirilen zooloji ile ilgili eserler telif etmi§lerdir.

islam dtinyasmda zooloji alanmda eser yazanlar, once hayvan­

lann isimlerini tespit ederek dilbilgisi as:1smdan inceleyen, ya$aYI$1an­m, morfolojik ozelliklerini ve karakterlerini yans1tan yonleriyle ele

22

islam Medeniyecinde ilimier Tarihine Gene/ 8ir Bali!$ I Ahmet Ag1 rak~a

alm1$lard1r. Hatta bu hayvanlarla ilgili hikaye ve §iirleri derlemi$ler, . insanlara fayda ve zararlanm anlatm1$lard1r. Mesela el-Asmai (216/831), ~e§itli vah$i hayvan tiirlerini ve bunlarm isimlerini, morfo­lojik yap1lanm ele ald1gt Kitabu'l-Vuhu~ adh bir eser kaleme almi§tir. Yine el-Asmal'nin atlarm tiirleri, isimleri, iisti.in cinsleri, yiiriiyii§leri, renkleri, ko§malan, maharetleri ve zaaflan hakkmda onemli tespit ve ara§brmalar i~eren eserler yazml§br. Kitabu'l-Hayl ve bunun yamnda Kitabu'l-ibil onun atlar ve develerin tiirleri ile ilgili kaleme ald1g-I me§­hur eserleri arasmda kaydedilir.

Cah1z'm yukanda soz konusu ettigimiz Kitabu'l-Hayaviin adh eseri zooloji alanmda kaleme almml§ onemli eserlerden birisidir. Bu eserde hayvanlarm fiziki ve biyolojik yapllan yanmda sosyoloji ve psikolojileri de ele alml$br.

Bu alanda eser veren ibn Kuteybe, Farabi, ihvanu's-Safa, ibn Sina, el-Biruni, el-Mervezi ve ibn Rii§d zooloji ile ilgili ~ah§malan alan ilim adamlanmizdir.

Bu alanda en yaygm ve iinlii eser Demirl'nin (808/1405) Haya­tii'l-Hayaviin adh eseridir. Demiri, bu eserinde zooloji konusunda zen­gin bilgiler vermektedir. islam diinyasmda s::ok yaygm olarak okunan kitap, bin altmi§ dokuz hayvan haklanda her tiirlii ilmi ve dini bilginin yam s1ra, hayvanlarm bbbi faydalan, etlerinin helal ve haram olu~la­rma dair gerekli bilgiler mevcuttur.

islam diinyasmda ilmi inki~aflar her yoniiyle adeta zirveye ta­~mml~ ve her alanda verilen eserler islam medeniyetinin ikinci hicri as1rdan onuncu hicri asra kadar diinya medeniyetine onciiliik etmi~ bir medeniyetin iiriinleri oldpgu miisellemdir.

Sonu~

islam Medeniyetinin bu muazzam verilerini tekrar ihya etmek veya ~ag-Im1zda bugiiniin teknolojisinin diizeyinde yeni bulu~larla ortaya plana bilincini yeni akademisyenlerimizin zihninde gormek umut vericidir. Bu anlayi$ ve hedefle bu Medeniyet tekrar ayaga kal­kar. Biz Miisliiman ve akademisyenler olarak bunu zihnimize ve he­defimize koyamazsak bu medeniyetin ihyas1 biraz daha gecikecektir. Ancak ilim ve felsefe ta'rihimizdeki ilim adamlanmizm ortaya koydu-

23

Bilim Tari/ri ve Felsefesi Tarih ve Problem fer

gu performans ve eserler bizim i~in bir muharrik olmahd1r. Bu icatlar, ke~ifler ve ortaya konan gayretler tarihimizde ger~ekle~ebildigine gore bugiin de ger~ekle~ebilir. Bu azimle her zaman bu miimkiindiir.

0 halde ilim ve felsefe tarihimizin bir ayna olarak siirekli go­ziimiiziin oniinde olmas1 halinde islam Medeniyetinin o muazzam verilerini yeniden ihya etmek zorunda oldugumuzu hep hissederiz. Bu his ise bizleri ba~anya ta~1yacakt:lr. Umut ta~1mak bedbinlikten uzak tutar. Bedbinlik, tembellik ve ba§anstzhktlr, umut ta~1mak ise ba§arih olmak demektir.

Kaynak~a

Agirak~a, Ahmet, islam T1p Tarihi, Akdem Yaymlan, istanbul2016. Aydm, Cengiz, & Aydm, Giilseren, "Batlamyus", Diyanet islam Ansiklo­

pedisi, c. V, s.196-199. <;elebi, Katip, Ke~fu'z-zunun, MEB Bas1mevi, istanbul1970. el-Cezeri, Ebu el-izz ismail ibn er-Rezzaz, Mfzanu'l-hikme, ne~r. Ah­

med el-Hasan, Halep 1979. Nallino, C. A., "Astronomi", iA/MEB islam Ansiklopedisi, Eski~ehir

1997, c. I, ss. 686-690. Pellat, Ch., el-Cahiz Ra'ide'l-Cograftyye el-insaniyye, el-Ma~nk, Beyrut

1966. Pleesner, M., "Batlamyus", Ei2 (ing), c. Ill, ss. 1100-1102. Sarton, George, Introduction to the History of Science, London 1962. Sayth, Aydm, The Observatory in Islam, TTK Yaytnlan, Ankara 1960. Sezgin, Fuat, Gesch1chte Des Arab1schen Schrifttums (GAS), Leiden

1967. Sutter, H., "Mecesti", iAjMEB islam Ansiklopedisi, Eski~ehir 1997, c.

VII, s. 438-439. Ya'kubt, Kitab el-Buldan, ne~r. M. J. de Goeje, Leiden 1892. Zirikli, el-A'/Qm, Beyrut 1965. ·

24