Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6

7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6

http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 1/627



Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto











M. T U L L I I

C I C E RO N I S

O P E R A.

TOMUS SEXTUS,

qjji ORATIONUM tertius.

O X O N I I,

E TYPOGRAPHEO C LARENDONI ANO.

M DCC LXXX III.



NOV 2 2 W57i

IBZ57



r l ]

M. T U L L I I

C I C E R O N I S

P R O

PUBLIO SEXTIO

s

O R AT I O XXXII.

I. £^\ I quis antea, Judices, mirabatur, quid effet, quod pro

tantis opibus reipublicae, tantaque dignitate imperii,

nequaquam fatis multi cives forti et magno animo in-

venirentur, qui auderent fe et falutem fuam in difcrimen

ofFerre pro ftatu civitatis, et pro communi libertate ; ex hoc

tempore miretur potius, li quem bonum et fortem civem vide-

rit, quam li quem aut timidum, aut fibi potius quam reipub-

licae confulentem. Nam, ut omittatis de uniufcujufque cafu

cogitando recordari, uno afpeclu intueri potefUs eos, qui cum

fenatu, cum bonis omnibus, rempublicam afflictam excitarint,

et latrocinio domeftico liberarint, moeftos, fordidatos, reos,

de capite, de fama, de civitate, de fortunis, de liberis dimi-

cantes ; eos autem, qui omnia divina et humana violarint,

^vexarint, perturbarint, everterint, non folum alacres laetofque

volitare, fed etiam voluntarios fortirlimis atque optimis civi-

bus periculum moliri, de fe nihil timere. In quo cum multa

funt indigna, tum nihil minus efl ferendum, quam quod jam

Tom..VI. A



2 O R A T I O

non per latrones fuos, non per homines egeftate et fcelere per-

ditos, fed per vos nobis, per optimos viros optimis civibus, pe-

riculum inferre conantur j et, quos lapidibus, quos ferro, quos

facibus, quos vi, manu, copiis, delere non potuerunt, hos vef-

tra autftoritate, veftra religione, veftris fententiis, fe opprefturos

arbitrantur. Ego autem, Judices, qua voce mihi in agendis

gratiis, commemorandoque eorum, qui de me optime funt

meriti, beneficio, efte utendum putabam, ea nunc uti cogor

in eorum periculis depellendis : iis potiflimum vox haec fer-

viat, quorum opera et mihi, et vobis, et populo Romano,

reftituta eft.

II. Et quanquam a Q^_Hortenfto, clarifllmo viro atque elo-

quentiflimo, caufa eft P. Sextii perorata -, nihilque ab eo prae-

termiflum eft, quod aut pro republica conquerendum fuit, aut

pro reo difputandum j tamen aggrediar ad dicendum, ne mea

propugnatio ei potiftimum defuifle videatur, per quem eft per-

fectum, ne caeteris civibus deeflet. Atque ego ftc ftatuo, Judi-

ces, a me in hac caufa, atque hoc extremo dicendi loco, pieta-

tis potius, quam defenflonis;

querelae, quam eloquentiae ; do-

loris, quam ingenii, partes efte fufceptas. Itaque, ft aut acrius

egero, aut liberius, quam qui ante me dixerunt; peto a vobis,

ut tantum orationi meae concedatis, quantum et pio dolori, et

juftae iraciindiae, concedendum putetis. Neque enim oflicio

conjunc~tior dolor ullius efle poteft, quam hic meus, fufceptus

ex hominis, de me optime meriti, periculo ; neque iracundia

magis ulla laudanda, quam ea, quae me inflammat eorum fce-

lere, qui cum omnibus falutis meae defenforibus bellum efle

iibi gerendum judicaverunt.

Sed, quoniam flngulis criminibus caeteri refponderunt, di-

cam ego de omni ftatu P. Sextii, de genere vitae, de natura, de

moribus, de incredibili amore in bonos, de ftudio confervandae

falutis communis atque otii •> contendamque, fl modo id con-

fequi potero, ut in hac confufa atque univerfa defenfione nihil

a me ,quod ad veftram quaeftionem , nihil

,quod ad reum



PRO P. SEXTIO.

nihil, quod ad remptiblicam, pertineat, praetermiflum efte vi-

deatur. Et, quoniam in graviffimis temporibus civitatis, atque

in ruinis everfae atque afflictae reipublicae, P. Sextii tribunatus

eft a fortuna ipfa collocatus -, non aggrediar ad illa maxima at-

que ampliffima prius, quam docuero, quibus initiis ac funda-

mentis hae tantae fummis in rebus laudes excitatae iint.

III. Parente P. Sextius natus eft, Judices, homine, ut pleri-

que meminiftis, et fapiente, et fancto, et fevero : qui, cum tri-

bunus plebis primus inter homines nobiliffimos temporibus

optimis factus effet, reliquis honoribus non tam uti voluit,

quam dignus videri. Eo auctore duxit honeftiffimi et fpectatif-

fimi viri C. Albini filiam ; ex qua hic eft puer, et nupta jam

filia. Duobus his graviffimae antiquitatis viris fic probatus fuit,

ut utrique eorum et carus maxime et jucundus efTet. Ademit

Albino foceri nomen mors filiae, fed caritatem illius neceftitu-

dinis et benevolentiam non ademit : hodie fic hunc diligit, ut

vos facillime poteftis ex hac vel affiduitate ejus, vel follicitu-

dine et moleftia, judicare.

Duxit uxorem, patre vivo, optimi et calamitoliffimi viri

filiam, C. Scipionis. Clara in hoc P. Sextii pietas extitit, et om-nibus grata, quod et Maffiliam ftatim profectus eft, ut focerum

videre confolarique poftet, fluctibus reipublicae expulfum, malienis terris jacentem, quem in majorum fuorum veftigiis ftare

oportebat; et ad eum filiam ejus adduxit, ut illo infperato af-

pe<5tu complexuque, fi non omnem, at aliquam partem moe-

roris fui deponeret ; et maximis officiis et illius aerumnam,

quoad vixit, et filiae folitudinem, fuftentavit. PofTum multa di-

cere de liberalitate , de domefticis officiis , de tribunatu mili-

tari, de provinciali in eo magiftratu abftinentia ; fed mihi ante

oculos obverfatur reipublicae dignitas, quae me ad icfe rapit,

haec minora relinquere hortatur.

Quaeftor hic C. Antonii, collegae mei, Judices, fuit forte,

fed focietate conftliorum meus. Impedior nonnullius officii, ut

ego interpretor, religione, quo minus exponam, quam multa

A 2



4 O R A T I O

ad me detulerit, quanto ante providerit. Atque ego de Antonio

nihil dico, praeter unum : numquam illum in illo fummo timore

ac periculo civitatis neque communem metum omnium, ne-

que propriam nonnullorum de ipfo fufpicionem, aut infitiando

tollere, aut diffimulando fedare, voluifTe. In quo collega fufti-

nendo, atque moderando, fi meam in illum indulgentiam, con-

junctam cum fumma cuftodia reipublicae, laudare vere foleba-

tis; par prope laus P. Sextii effe debet, qui fuum ita confulem

obfervavit, ut et illi quaeftor bonus, et vobis omnibus optimus

civis, videretur.

IV. Idem, cum illa conjuratio ex latebris atque ex tenebris

erupifTet, palamque armata volitaret, venit cum exercitu Ca-

puam;quam urbem, propter plurimas belli opportunitates, ab

illa impia et fcelerata manu attentari fufpicabamur ; et inde

M. Aulanum, tribunum militum Antonii, Capua praecipitem

ejecit, hominem perditum, et non obfcure Pifauri, et in aliis

agri Gallici partibus, in illa conjuratione verfatum. Idemque

C. Marcellum, cum is non folum Capuam veniffet, verum etiam

fe,

quafi armorum ftudio , in maximam familiam conjeciffet,

exterminandum ex illa urbe curavit : qua de caufa et turri con-

ventus ille Capuae, qui propter falutem illius urbis, confulatu

confervatam meo, me unum patronum adoptavit, huic apud

me P. Sextio maximas gratias egit ; et hoc tempore iidem ho-

mines, nomine commutato, coloni decurionefque, fortiffimi

atque optimi viri, beneficium P. Sextii teftimonio declarant,

periculumque decreto fuo deprecantur. Recita, quaefo, P. Sexti,

quid decreverint Capuae decuriones ; ut jam puerilis tua vox

poflit aliquid fignificare inimicis noftris, quidnam, cum fe cor-

roborarit, efFectura efte videatur. Decretum Decurionum.

Non recito decretum officio aliquo expreffum vicinitatis, aut

clientelae, aut hofpitii publici, aut ambitionis, aut commenda-

tionis gratia ; fed recito memoriam perfundli periculi, praedi-

cationem ampliffimi beneficii, vicem officii praefentis, teftimo-

nium praeteriti temporis.



PRO P. SEXTIO.5

Atque illis temporibus iifdem, cum jam Capuam metu Sex-

tius liberafTet ; urbem fenatus, atque omnes boni, deprehenfis

atque oppreffis domefticis hoftibus, me duce, ex periculis

maximis extraxiffent : ego literis eum Capua arceffivi cum illo

exercitu, quem tum fecum habebat;quibus hic literis lectis,

ad urbem confeftim incredibili celeritate advolavit. Atque, ut

illius temporis atrocitatem recordari poffitis, audite literas, et

veftxam memoriam ad timoris praeteriti cogitationem excitate.

LlTERjE ClCERONIS, CONSULIS.

V. Hoc adventu P. Sextii, tribunorum plebis novorum, qui

tum extremis diebus confulatus mei res eas, quas gefferam,

vexare cupiebant, reliquique conjurationis impetus et conatus

funt retardati. Ac, pofteaquam eft intellectum, Catone tribuno

plebis, fortiffimo atque optimo cive, rempublicam defendente,

per feipfum fenatum populumque Romanum, fine militum

praefidio, tueri facile majeftatem fuam, et dignitatem eorum

qui falutem communem periculo fuo defendiffent ; Sextius cum

illo fuo exercitu fumma celeritate eft Antonium confecutus.

Hic ego quid praedicem, quibus hic rebus confulem ad rem

gerendam excitarit ? quot fKmulos admoverit homini ftudiofo

fortaffis vid/toriae, fed tamen nimium communem Martem belli-

que cafum metuenti ? Longum eft ea dicere ; fed hoc breve di-

cam. Si M. Petreii non excellens animo et amore reipublicae

virtus, non fumma auctoritas apud milites, non mirificus ufus

in re militari, extitiffet, neque adjutor ei P. Sextius ad excitan-

dum Antonium, cohortandum, impellendum fuiffet; datus illo

in bello effet hiemi locus , neque unquam Catilina, cum e

pruina Apennini atque e nivibus illis emerfiffet, atque asftatem

integram nactus, Italiae calles et paftorum ftabula praeclara ce-

piffet , fine multo fanguine , ac fine totius Italiae vaftitate mi-

ferrima, concidiffet.

Hunc igitur animum ad tribunatum attulit P. Sextius ; ut

quaefturam Macedoniae relinquam, et aliquando ad haec pro-

piora veniam : quanquam non efl omittenda fingularis illa



6 O R A T I O

integritas provincialis, cujus ego nuper in Macedonia vidi

veftigia, non preffa leviter ad exigui prasdicationem temporis,

fed fixa ad memoriam illius provinciae fempiternam. Verum

ha:c ita praetereamus, ut tamen intuentes et refpectantes relin-

quamus.

VI. Ad tribunatum, quia ipfe ad fefe jam dudum vocat, et

quodammodo abforbet orationem meam, contento fludio cur-

fuque veniamus. De quo quidem tribunatu ita didtum a Q^Hor-

tenlio, ut ejus oratio non defenfionem modo criminum vide-

retur continere, fed etiam memoria digna effet, uti et reipub-

licas capeffendae auctoritatem difciplinamque praefcriberet. Sed

tamen, quoniam tribunatus quidem totus P. Sextii nihil aliud

nifi nomen meum caufamque fufHnuit, neceffario mihi de iif-

dem rebus effe arbitror, fi non fubtilius difputandum, at certe,

Judices, dolentius deplorandum. Qua in oratione fi afperius

in quofdam homines invehi vellem , quis non concederet , ut

eos, quorum fceleris furore violatus effem, vocis libertate per-

ftringerem ? Sed agam moderate, et hujus potius tempori fer-

viam, quam dolori meo. Si qui occulte a falute noflra diffen-

tiunt, lateant : fi qui fecerunt aliquid aliquando, atque iidem

nunc tacent et quiefcunt, nos quoque fimus obliti : fi qui fe

offerunt infolenter, et infectantur, quoad ferri poterunt, perfere-

mus ; neque quemquam offendet oratio mea, nifi qui fe ita ob-

tulerit, ut in eum non invafiffe, fed incurriffe, videamur. Sed

neceffe eft , antequam de tribunatu P. Sextii dicere incipiam

me totum fuperioris anni reipublicae naufragium exponere : in

quo colligendo, ac reficienda falute communi, omnia reperien-

tur P. Sextii dicta, facta, coniilia, verfata.

VII. Fuerat ille annus in reipublica? magno motu, et mul-

torum timore, tanquam intentus arcus in me unum, ficut vulgo

ignari rerum loquebantur ; re quidem vera in univerfam rem-

publicam, tradudlione ad plebem furibundi hominis ac perditi,

mihi irati, fed multo acrius otii et communis falutis ini-

mici. Hunc vir clariffimus , mihique , multis repugnantibus



PRO P. SEXTIO.7

amiciflimus, Cn. Pompeius, omni cautione, foedere, execra-

tione devinxerat, nihil in tribunatu contra me effe facturum.

At ille nefarius, ex omniumfcelerum colluvione natus,

parumfe fcedus violaturum eft arbitratus, nili ipfum cautorem alieni

periculi fuis propriis periculis terruiffet. Hanc tetram imma-

nemque belluam, vinctam aufpiciis, alligatam more majorum,

conflxictam legum facratarum catenis, folvit fubito legum con-

ful, vel, ut ego arbitror, exoratus, vel, ut non nemo putaret,

mihi iratus ; ignarus quidem certe et imprudens impendentium

tantorum fcelerum ac malorum. Qui, tribunus plebis, felix in

evertenda republica fuit nullis fuis nervis : qui enim in ejuf-

modi vita nervi effe potuerunt, hominis fraternis flagitiis, fo-

roriis ftupris, omni inaudita libidine, infamis ?

Sed fuit profeclo quaedam illa reipublicae fortuna fatalis, ut

ille caecus atque amens tribunus plebis nancifceretur, quid di-

cam confules ? hoccine ut ego appellem nomine everfores hu-

jus imperii, proditores veftrae dignitatis, hoft.es bonorum om-

nium ? qui ad delendum fenatum, afrligendum equeftrem ordi-

nem, exflinguenda omnia jura atque infKtuta majorum, fe illis

fafcibus, caeterifque inflgnibus

fummihonoris atque imperii,.

ornatos effe arbitrabantur ? Quorum, per Deos immortales, fi

nondum fcelera vulneraque inufla reipublicae vultis recordari

vultum atque inceflum animis intueamini : facilius facla eorum

oCcurrent mentibus veflxis, fi ora ipfa oculis propofueritis.

VIII. Alter, unguentis afftuens, calamiflrata coma, defpiciens

confcios fluprorum, ac veteres vexatores aetatulae fua?, puteali

et fceneratorum gregibus inrlatus atque perculfus, olim, ne

Scyllaeo illo aeris alieni in freto ad columnam adhaerefceret,

in tribunatus portum perfugerat. Contemnebat equites Ro-

manos, minitabatur fenatui, venditabat fe operis, atque ab

iis fe ereptum, ne de ambitu caufam diceret, praedicabat,

ab iifdemque fe etiam, invito fenatu, provinciam fperare dice-

bat y eamque nifi adeptus eflet, fe incolumem nullo modo fore

arbitrabatur.



8 O R A T I O

Alter, O Dii boni ! quam teter incedebat, quam truculen-

tus, quam terribilis afpeclu ! unum aliquem te ex barbatis illis,

exemplum imperii veteris, imaginem antiquitatis, columenreipublicae, diceres intueri. Veftitus afpere noftra hac purpura

plebeia, ac pene fufca : capillo ita horrido, ut Capua, in qua

ipfe tum imaginis ornandse caufa duumviratum gerebat, Se-

plafiam fublaturus videretur. Nam quid ego de fupercilio di-

cam, quod tum hominibus non fupercilium, fed pignus reipub-

licac, videbatur ? tanta erat gravitas in oculo, tanta contractio

frontis, ut illo fupercilio refpublica, tanquam Atlante caelum,

niti videretur. Erat denique hic omnium fermo : Eft tamen rei-

publicae magnum nrmumque fubfidium : habeo quem opponam

labi illi atque cceno : vultu, medius fidius, collegae fui libidi-

nem levitatemque franget : habebit fenatus in hunc annum

quem fequatur: non deerit auctor et dux bonis. Mihi denique

homines pra?cipue gratulabantur, quod habiturus elfem contra

tribunum plebis furiofum et audacem cum amicum et affinem,

tum etiam fortem et gravem confulem.

IX. Atque eorum alter fefellit neminem. Quis enim clavum

tanti imperii tenere, et gubernacula reipublicae tractare, in

maximo curfu ac fluctibus poffe arbitraretur hominem, emer-

fum fubito ex diuturnis tenebris luftrorum ac ftuprorum, vino,

ganeis, lenociniis, adulteriifque confectum ? cum is praeter fpem

in altiffimo gradu alienis opibus pofitus effet, qui non modo

tempeftatem impendentem intueri temulentus, fed ne lucem

quidem infolitam afpicere, poffet ? Alter multos plane in

omnes partes fefellit : erat enim hominum opinioni nobilitate

lpfa, blanda conciliatricula, commendatus. Omnes boni femper

nobilitati favemus, et quia utile eft reipublicae nobiles homines

effe dignos majoribus fuis , et quia valet apud nos clarorum

hominum et bene de republica meritorum memoria, etiam

mortuorum. Quia triftem femper, quia taciturnum, quia fub-

horridum atque incultum, videbant, et quod erat eo nomine,

ut ingenerata familiae frugalitas videretur -

yfavebant, gaudebant,



PROP. SEXTIO. 9

et ad integritatem majorum fpe fua hominem vocabant, ma-

terni generis obliti. Ego autem (vere hoc dicam, Judices)

tantum eife in homine fceleris, audaciae, crudelitatis, quantum

ipfe cum republica fenfi, nunquam putavi : nequam effe homi-

nem, et levem, et falfa opinione, errore hominum, ab adoief-

centia commendatum, fciebam. Etenim animus ejus vultu,

flagitia parietibus tegebantur : fed haec obftrucliio nec diuturna

effc, nec obducta ita, ut curiofis oculis perfpici non poffit.

X. Videbamus genus vitas, defidiam, inertiam : inclufas ejus

libidines, qui paulo propius accefferant, intuebantur : denique

etiam fermonis anfas dabat, quibus reconditos ejus fenfus te-

nere poffemus. Laudabat homo do&us philofophos nefcio

quos : neque eorum tamen nomina poterat dicere : fed tamen

eos laudabat maxime, qui dicuntur praeter caeteros effe au&ores

et laudatores voluptatis : cujus, et quo tempore, et quo modo,

non quasrebat ; verbum ipfum omnibus modis animi et cor-

poris devorabat : eofdemque praeclare dicere aiebat, Sapientes

omnia fua caufa facere ; rempublicam capeffere hominem be-

ne fanum non oportere ; nihil effe praeftabilius otiofa vita, et

plena et conferta voluptatibus : eos autem, qui dicerent, dig-

nitati effe ferviendum, reipublicae confulendum, officii ratio-

nem in omni vita, non commodi, effe ducendam, fubeunda

pro patria pericula, vulnera excipienda, mortem oppetendam;

vaticinari atque infanire dicebat.

Ex his affiduis ejus quotidianifque fermonibus, et quod vi-

debam, quibus cum hominibus in interiore aedium parte vive-

ret, et quod ita domus ipfa fumabat, ut multa ejus fermonis

indicia redoleret ;

flatuebamfic,

boninihil ab illis nugis

expec-tandum, mali quidem certe nihil pertimefcendum. Sed ita eft,

Judices , ut , fi gladium parvo puero , aut fi imbecillo feni

aut debili dederis, ipfe impetu fuo nemini noceat ; fin ad nu-

dum vel fortiffimi viri corpus accefferit, poffit acie ipfa, et

ferri viribus, vulnerari : ita, cum hominibus enervatis atque ex-

fanguibus confulatus, tanquam gladius, effet datus, qui per fe

Tom. VI. B



io O R A T I O

pungere neminem unquam potuiffent, hi fummi imperii nomi-

ne armati rempublicam contrucidaverunt. Fcedus fecerunt cum

tribuno plebis palam, ut ab eo provincias acciperent, quas ipfi.

vellent ; exercitum, et pecuniam, quantam vellent, ea lege, fi

ipfi prius tribuno plebis afflictam et conftrictam rempublicam

tradidifTent : id autem fcedus meo fanguine ictum fanciri poffe

dicebant. Qua re patefacta (neque enim diffimulari tantum fce-

lus poterat, nec latere) promulgantur uno eodemque tempore

rogationes ab eodem tribuno de mea pernicie, et de provinciis

confulum nominatim.

XI. Hic tum fenatus follicitus , vos equites excitati, Italia

cuncta permota, omnes denique omnium generum atque ordi-

num cives, fummae reipublicae a confulibus atque a fummo im-

perio petendum effe auxilium arbitrabantur -, cum illi foli effent,

praeter furiofum illum tribunum, duo reipublicae turbines, qui

non modo praecipitanti patriae non fubvenirent, fed eam ni-

mium tarde concidere mcerercnt. Flagitabatur ab his quotidie

cum querelis bonorum omnium , tum etiam precibus fenatus

ut meam caufam fufciperent , agerent, aliquid denique ad fe-

natum referrent : hi non modo negando, fed etiam irridendo

ampliffimum quemque illius ordinis infequebantur.

Hic fubito, cum incredibilis in Capitolium multitudo ex tota

urbe cunctaque Italia conveniffet, veftem mutandam omnes,

meque etiam omni ratione, privato confilio, (quoniam publicis

ducibus refpublica careret) defendendum, putarunt. Erat eodem

tempore fenatus m aede Concordiae, quod ipfum templum re-

prsefentabat memoriam confulatus mei, cum flens univerfus

ordo cincinnatum confulem orabat : nam alter ille horridus et

feverus confulto fe domi continebat. Qua tum fuperbia ccenum

illud ac labes ampliffimi ordinis preces , et clariffimorum ci-

vium lacrymas, repudiavit ? me ipfum ut contempfit helluo pa-

triae ? nam quid ego patrimonii dicam,quod ille , cum quafi

quaeftum faceret, amifit ? Cum veniffet ad fenatum, vos, in-

quam, equites Romani, et omnes boni, vefle mutata, vos,



PRO P. SEXTIO. ii

inquam, pro meo capite ad pedes lenonis impuriffimi proje-

ciflis , cum , veftris precibus a latrone illo rcpudiatis , vir in-

credibili iide, magnitudine animi, conftantia, L. Ninnius ad

fenatum de republica retulit ; fenatufque frcquens veftem pro

mea falute mutandam cenfuit.

• XII. O diem illum, Judices, funeftum fenatui, bonifque

omnibus ! reipublicas luctuofum ! mihi ad domefticum mcero-

rem gravem, ad pofteritatis memoriam gloriofum ! Quid enim

quifquam poteft ex emni memoria fumere illuftrius, quam pro

uno cive et bonos omnes privato confenfu, et univerfum fena-

tum publico confilio, mutafTe veftem ? Quae quidem tum mu-

tatio non deprecationis caufa eft facta, fed luctus : quem enim

deprecarentur, cum omnes efTent fordidati ? cumque hoc fatis

efTet figni, effe improbum, qui mutata vefte non effet ? Hac

mutatione veftis facta, tanto in luclu civitatis, omitto quid ille

tribunus, omnium rerum divinarum humanarumque pra?do,

fecerit ;qui adeffe nobiliffimos adolefcentes, honefliffimos

equites Romanos , deprecatores falutis meas, jufferit, eofque

operarum fuarum gladiis et lapidibus objecerit : de confulibus

loquor, quorum fide refpublica niti debuit.

Exanimatus evolat ex fenatu , non minus perturbato animo

atque vultu, quam fi paucis ante annis in creditorum conven-

tum incidiflet : advocat concionem : habet orationem talem

conful, qualem nunquam Catilina viclor habuiffet : Errare ho-

mines, fi etiam tum fenatum aliquid in republica poffe arbitra-

rentur : equites vero Romanos daturos illius diei pcenas, quo,

me confule , cum gladiis in clivo Capitolino fuiffent : veniffe

tempus iis, qui in timore fuiffent, (conjuratos videlicet dice-

bat) ulcifcendi fe. Si dixiffet hoc folum , omni fupplicio effet

dignus : nam oratio ipfa confulis perniciofa potefl rempubli-

cam labefactare. Quid fecerit , videte. L. Lamiam, qui cum

me ipfum pro fumma familiaritate, quae mihi cum fratre, cum

patre ejus erat, unice diligebat, tum pro republica vel mortem

oppetere cupiebat, in concione relegavit ; edixitque, ut ab urbe

B 2



12 O R A T I O

abefTet millia paffuum ducenta : quod effet aufus pro cive, pro

bene merito cive, pro amico, pro republica, deprecari.

XIII. Quid hoc homine facias ? aut quo civem importunum,

aut quo potius hoftem tam fceleratum, referves ? qui, ut omit-

tam caetera, quae funt ei cum collega immani impuroque con-

juncta atque communia, hoc unum habet proprium, ut expule-

rit ex urbe, relegarit, non dico equitem Romanum, non orna-

tiflimum atque optimum virum , non amiciffimum reipublicsc

civem , non illo ipfo tempore una cum fenatu , et cum bonis

omnibus, cafum amici reique publicae lugentem ; fed civem

Romanum , fine ullo judicio, aut edicto , ex patria conful

ejecerit.

Nihil acerbius focii Latini ferre foliti funt, quam, id quod

perraro accidit , ex urbe exire a confulibus juberi. Atque illis

tum erat reditus in fuas civitates, ad fuos lares familiares -, et in

illo communi incommodo nulla in quemquam propria ignomi-

nia nominatim cadebat. Hoc vero quid eft ? exterminabit cives

Romanos edicto conful a fuis Diis penatibus ? expellet a patria ?

deliget quem volet, damnabit atque ejiciet nominatim ? Hic,

ii unquam vos eos, qui nunc eftis in republica, fore putaffet,

fi denique imaginem judiciorum aut fimulacrum aliquod fu-

turum in civitate reliquum credidiffet ; unquam aufus efTet fe-

natum de republica tollere, equitum Romanorum preces af-

pernari, civium denique omnium, novis et inauditis edictis,

jus libertatemque pervertere ?

Etli me attentiffimis animis, fumma cum benignitate, audi-

tis, Judices ; tamen vereor, ne quis forte veflrum miretur,

quid haec mea oratio tam longa ac tam alte repetita velit , aut

quid ad P. Sextii caufam eorum, qui ante hujus tribunatum

rempublicam vexarunt, delicta pertineant. Mihi autem hoc

propofitum eft oftendere, omnia confiiia P. Sextii, mentemque

totius tribunatus hanc fuifte, ut afflictae et perditae reipublica?,

quantum poffet, mederetur. Ac, fi in exponendis vulneribus

illis de me ipfo plura dicere videbor , ignofcite : nam et illam



PRO P. SEXTIO. 13

meam cladem vos et omnes boni maximum efTe reipublicse

vulnus judicaftis ; et P. Sextius eft reus non fuo, fed meo, no-

mine : qui cum omnem vim fui tribunatus in mea falute con-

fumpferit, neceffe eft meam caufam praeteriti temporis cum

hujus praefenti defenfione effe conjunctam.

XIV. Erat igitur in luctu fenatus : fqualebat civitas, publico

confilio mutata vefte : nullum erat Italiae municipium , nulla

colonia, nulla prasfectura, nulla Romae focietas vectigalium,

nullum collegium , aut concilium , aut omnino aliquod com-

mune confilium , quod tum non honorificentifiime decreviffet

de mea falute : cum fubito edicunt duo confules , ut ad fuuiji

veftitum fenatores redirent. Quis unquam conful fenatum ipfius

decretis parere prohibuit ? Quis tyrannus miferos lugere vetuit ?

Parumne eft, Pifo, ut omittam Gabinium, quod tantum ho-

mines fefellifti, ut negligeres auctoritatem fenatus, optimi cu-

jufque confilia contemneres, rempublicam proderes, confulare

nomen affligeres ? etiamne edicere audeas, ne moererent ho-

mines meam, fuam, reipublicae, calamitatem ? ne hunc fuum

dolorem vefte fignificarent ? Sive illa veftis mutatio ad luctum

ipforum, five ad deprecandum, valebat ; quis unquam tam cru-

delis fuit,qui prohiberet quemquam aut fibi mcerere , aut

caeteris fupplicare ?

Quid ? fua fponte homines in amicorum periculis veflitum

mutare non folent ? Pro te ipfo , Pifo , nemone mutavit ? ne

ifti quidem, quos legatos non modo nullo. fenatufconfulto, i^

etiam repugnante fenatu, tute tibi legafti ? Ergo hominis def-

perati, et proditoris reipublicae, cafum lugebunt fortaffe qui vo-

lent : civis florentiftimi benevolentia bonorum , et optime de

falute patriae meriti,periculum , conjunctum cum periculo

civitatis , lugere fenatui non licebit ? Iidem confules , ( fi ap-

pellandi funt confules, quos nemo eft , qui non modo ex me-

moria, fed etiam ex faftis, evellendos non putet) pacto jam fce-

dere provinciarum,producti in circo Flaminio in concionem

ab ilJa furia ac pefte patriae , maximo cum gemitu veftro , illa



H O R A T I O

omnia,

qucc tum contra me contraque rempublicam dixerat,

voce ac fcntentia fua comprobaverunt.

XV. Iifdem confulibus fedentibus atque infpeclantibus, lata

lex eft, ne aufpicia valerent, ne quis obnuntiaret, ne quis legi

intercederet ; ut omnibus faftis diebus legem ferri liceret ; ut

lex JElia, lex Fufia, ne valeret : qua una rogatione, quis eft, qui

non intelligat, univerfam rempublicam effe deletam ? Iifdem

confulibus infpectantibus, fervorum deleftus habebatur pro tri-

bunali Aurelio , nomine collegiorum , cum vicatim homines

confcriberentur, decuriarentur, ad vim, ad manus, ad caedem,

ad direptionem, incitarentur. Iifdem confulibus arma in tem-plum Caftoris palam comportabantur, gradus ejufdem tem-

pli tollebantur : armati homines forum et conciones tenebant

caedes lapidationefque fiebant : nullus erat fenatus , nihil reli-

"qui magiftratus : unus omnem omnium poteftatem armis et la-

trociniis poffidebat, non aliqua vi fua, fed, cum duos confules

a republica provinciarum fcedere retraxiffet, infultabat, domi-

nabatur , aliis pollicebatur , terrore ac metu multos,plures

etiam fpe et promiffis, tenebat.

Quae cum effent ejufmodi, Judices, cum fenatus duces nui-

los, ac pro ducibus proditores , aut potius apertos hoftes , ha-

beret ; equefter ordo reus a confulibus citaretur , Italiae totius

auctoritas repudiaretur ; alii nominatim relegarentur, alii metu

ac periculo terrerentur ; arma effent in templis, armati in foro;

eaque non filentio confulum diffimularentur, fed et voce et

fententia comprobarentur -

ycum omnes urbem nondum exci-

fam et everfam, fed jam captam atque oppreffam, videremus :

tamen his tantis malis, tanto bonorum ftudio, Judices, refti-

tiffemus : fed me alii metus , atque aliae curse fufpicionefque

moverunt.

XVI. Exponam enim hodierno die, Judices, omnem ratio-

nem facti et confilii mei ; neque huic veftro tanto fludio au-

diendi, neque vero huic tantae multitudini, quanta, mea memo-

ria, nunquam ullo m judicio fuit, deero. Nam, fi ego in caufa



PROP. SEXTIO. 15

tam bona, tanto ftudio fenatus, confenfu tam incredibili bono-

rum omnium, tam parato, tota denique Italia ad omnem con-

tentionem expedita, ceffi tribuni plebis, defpicatiffimi hominis,furori , contemptiffimorum confulum levitatem audaciamque

pertimui; nimium me timidum, nullius animi, nullius confilii,

fuiffe confiteor.

Quid enim fimile fuit in Q^_ Metello ? cujus caufam etfi

omnes boni probabant , tamen neque fenatus publice , neque

ullus ordo proprie, neque fuis decretis Italia tota, fufceperat

ad fuam enim magis quandam ille gloriam, quam ad perfpi-

cuam falutem reipublicse, fpectarat, cum unus in legem per

vim latam jurare noluerat : denique videbatur ea conditione tam

fortis fuiffe , ut cum patrise caritate conftantias gloriam com-

mutaret. Erat autem ei res cum exercitu C. Marii inviclo

habebat inimicum C. Marium, confervatorem patriae, fextum

jam illum confulatum gerentem : res erat cum L. Saturnino ite-

rum tribuno plebis , vigilante homine , et in caufa populari ii

non moderate, at certe populariter abflinenterque, verfato. Cef-

fit , ne aut victus a fortibus viris cum dedecore caderet ; aut

victor multis et fortibus civibus rempublicam orbaret. Meamcaufam fenatus palam , equefter ordo acerrime , cuncta Italia

publice, omnes boni proprie enixeque, fufceperant: eas res gef-

feram, quarum non unus auctor, fed dux omnium voluntatis,

fuiffem,quaeque non modo ad fingularem meam gloriam , fed

ad falutem communem omnium civium, et prope gentium,

pertinerent ; ea conditione gefferam , ut meum factum femper

omnes praeftare tuerique deberent.

XVII. Erat autem mihi contentio non cum victore exercitu,

fed cum operis conductis, et ad diripiendam urbem concitatis.

Habebam inimicum non C. Marium, terrorem hoftium, fpem

fubfidiumque patria? ; fed duo importuna prodigia, quos egef-

tas, quos aeris alieni magnitudo, quos levitas, quos improbitas,

tribuno plebis conftrictos addixerat. Nec mihi res erat cum

Saturnino, qui, quod a fe, quaeftore Oftienfi, per ignominiam



16 O R A T I O

ad principem ct fenatus et civitatis, M. Scaurum, rem frumen-

tariam tranflatam fciebat, dolorem fuum magna contentione

animi pcrfequebatur > fed cum fcurrarum locupletium fcorto

cum fororis adultero, cum fluprorum facerdote, cum venefico,

cum teftamentario , cum ficario , cum latrone : quos homines

fi , id quod facile faclu fuit , et quod fieri debuit,quodque a

me optimi et fortiflimi cives flagitabant , vi armifque fuperaf-

iem ; non verebar , ne quis aut vim vi repulfam reprehende-

ret, aut perditorum civium, vel potius domefticorum hoftium,

mortem mcereret. Sed me illa moverunt: omnibus in concioni-

bus illa furia clamabat, fe, quae faceret contra falutem meam,

facere auctore Cn. Pompeio, clariflimo viro, mihique et nunc,

et quoad licuit, amiciflimo : M. Craffus, quocum mihi erant

omnes amicitiae neceflitudines , vir fortiflimus , ab eadem illa

pefte infeftiflimus effe meis fortunis praedicabatur : C. Caefar

qui a me nullo meo merito alienus effe debebat, inimiciflimus

effe mea3 faluti ab eodem quotidianis concionibus dicebatur.

His fe tribus auctoribus in confiliis capiendis , adjutoribus

in re gerenda , effe ufurum dicebat : ex quibus unum habere

exercitum in Italia maximum ; duo, qui privati tum efTent, et

praeeffe, et parare, ii vellent, exercitum poffe, idque facturos

effe , dicebat. Nec mihi ille judicium populi , nec legitimam

aliquam contentionem, nec difceptationem , aut caufas dictio-

nem, fed vim, arma, exercitus, imperatores, caftra, denun-

tiabat.

XVIII. Quid ergo ? inimici oratio, vana praefertim, tam im-

probe in clariflimos viros conjecta , me movit ? Me vero non

illius oratio , fed etiam eorum taciturnitas , in quos illa oratio

tam improba conferebatur : qui tum,quanquam ob aliam

caufam tacebant, tamen hominibus, omnia timentibus, tacendo

loqui, non infitiando confiteri, videbantur. Illi autem, aliquo

tum timore perterriti, quod acta illa atque omnes res anni fu-

perioris labefactari a praetoribus, infirmari a fenatu atque prin-

cipibus civitatis, putabant, tribunum popularem a fe alienare



PRO P. SEXTIO. i 7

nolebant, fuaque fibi propiora pericula effe, quam mea, lo-

quebantur.

Sed tamen et CrarTus a confulibus meam caufam fufcipien-

dam effe dicebat , et eorum fidem Pompeius implorabat ; ne-

que fe privatum publice fufceptae caufae defuturum effe dicebat.

Quem virum ftudiofum mei, cupidiflimum reipublicae confer-

vandas, domi mese certi homines ad eam rem compofiti monue-

runt, ut effet cautior; ejufque vitae a me infidias apud me domi

pofitas effe dixerunt : atque hanc ei fufpicionem alii literis

mittendis, alii nuntiis, alii coram ipfi, excitaverunt; ut ille,

cum a me certe nihil timeret, ab illis, ne quid meo nomine

molirentur , fibi cavendum putaret. Ipfe autem Caefar,quem

maxime homines ignari veritatis mihi effe iratum putabant, erat

ad portas, erat cum imperio; erat in Italiaejus exercitus, inque

eo exercitu ipfius tribuni plebis inimici mei fratrem praefecerat.

XIX. Haec ego cum viderem, neque enim erant occulta, fe-

natum, fine quo civitas ftare non poffet, omnino de civitate effe

fublatum -, confules, qui publici confilii duces effe deberent,

perfeciffe, ut per ipfos publicum confilium funditus tollere-

tur ; eos, qui plurimum poffent, opponi omnibus concionibus

falfo , fed formidolofe tamen , auctores ad perniciem meam ;

conciones haberi quotidie contra me ; vocem pro me , ac pro

republica, neminem mittere ; intenta figna legionum exiftimari

cervicibus ac bonis veftris, falfo, fed putari tamen ; conjurato-

rum copias veteres, et effufam illam ac fuperatam Catilinae ma-

num importunam , novo duce et infperata commutatione re-

rum effe renovatam :

Haec cum viderem, quid agerem, Judices ? Scio enim, tum

non mihi veftrum ftudium , fed meum prope veftro , defuiffe.

Contenderem contra tribunum plebis privatus armis ? Viciffent

improbos boni, fortes inertes : interfedtus effet is, qui hac una

medicina fola potuit a reipublicae pefte depelli. Quid deinde ?

quid reliquiarum reftaret ? quid denique erat dubium, quin ille

fanguis tribunitius, nullo praefertim publico confilio profufus,

Tom. VI. C



18 O R A T I O

confules ultores et defenfores effet habiturus ? cum quidem in

concione dixiffet, aut mihi femel pereundum, aut bis efTe vin-

cendum. Quid erat bis vincere ? Id profefto, ut, cum amen-tiffimo tribuno plebis cum decertaffem, cum confulibus caete-

rifque ejus ultoribus dimicarem.

Ego vero, fi mihi uni pereundum fuiffet, ac non accipienda

plaga mihi infanabilis, reipublicae mortifera, quam illi impo-

fuiffem ; femel perire tamen, Judices, maluiffem, quam bis

vincere. Erat enim illa altera ejufmodi contentio, ut neque

victi, neque vidtores, rempublicam tenere poffemus. Quid, fi in

prima contentione, vi tribunitia victus, in foro cum multis

bonis viris concidiffem ? Senatum confules, credo, vocaffent,

quem totum de civitate delerant : ad arma vocarent, qui ne

veflitu quidem defendi rempublicam fiffent : a tribuno plebis

poft. interitum meum diffidiffent, qui eandem horam meae pef-

tis et fuorum prasmiorum effe voluiffent.

XX. Unum enim mihi reflabat illud, quod forfitan non

nemo vir fortis et acris animi magnique dixerit : Reftitiffes,

repugnaffes, mortem pugnans oppetiffes. De quo te, te, inquam,

Patria, teflor, et vos penates patriique Dii, me veftrarum fedumtemplorumque caufa, me propter falutem meorum civium, quae

mihi femper fuit mea carior vita, dimicationem caedemque fu-

giffe. Etenim, fi mihi, in aliqua nave cum meis amicis navi-

ganti, hoc, Judices, accidiffet, ut multi ex multis locis prae-

dones claflibus eam navem fe oppreffuros minitarentur, nifi me

unum fibi dedidiffent; fi id vectores negarent, ac mecum iimul

interire, quam me tradere hoffibus, mallent : jeciffem me ipfe

potius in profundum, ut cseteros confervarem, quam illos mei

tam cupidos non modo ad certam mortem, fed in magnum

vitae difcrimen, adducerem. Cum vero in hanc reipublicae na-

vem, ereptis fenatui gubernaculis, rluitantem in alto tempefla-

tibus feditionum ac difcordiarum, armatse tot claffes, nifi ego

unus deditus effem, incurfurae viderentur; cum profcriptio, cae-

des, direptio, denuntiarentur; cum alii me fufpicione periculi



PRO P. SEXTIO. i 9

fui non defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur,

alii inviderent, alii obftare fibi me arbitrarentur, alii ulcifci

dolorem fuum aliquem vellent, alii rem ipfam publicam atque

hunc bonorum ftatum otiumque odiffent , et ob hafce caufas

tot, tamque varias, me unum depofcerent : depugnarem po-

tius cum fummo, non dicam exitio, fed periculo certe, veltro

liberorumque veftrorum, quam non id, quod omnibus impen-

debat, unus pro omnibus fufciperem ac fubirem ?•

XXI. Victi effent improbi : at cives ; at ab eo privato, qui

fine armis etiam conful rempublicam confervarat. Sin vicli

elfent boni;quid fupereffet ? non ad fervos videtis rem ventu-

ram fuiffe ? An mihi ipfi, ut quidam putant, fuit mors aequo

animo oppetenda ? Quid ? tum mortemne fugiebam ? an erat res

uila, quam mihi magis optandam putarem ? aut, ego illas res

tantas in tanta improborum multitudine cum gerebam, non

mihi mors, non exilium, ob oculos verfabantur ? non haec deni-

que a me tum, tanquam fata, in ipfa re gerenda concinebantur ?

An erat mihi in tanto luclu meorum, tanta disjunclione, tanta

acerbitate, tanta fpoliatione omnium rerum, quas mihi aut

natura aut fortuna dederat, vita retinenda ? Tam eram rudis, tam

ignarus rerum, tam expers confilii aut ingenii ? nihil audieram,

nihil videram , nihil ipfe legendo quaerendoque cognoveram ?

nefciebam vitae brevem effe curfum, gloriae fempiternum ? cum

effet omnibus definita mors, optandum effe, ut vita, quae ne-

ceflitati deberetur, patriae potius donata, quam refervata naturae,

videretur ? Nefciebam, inter fapientiflimos homines hanc con-

tentionem fuiffe , ut alii dicerent animos hominum fenfufque

morte reflingui ; alii autem tum maxime mentes fapientium ac

fortium virorum, cum e corpore excefliffent, fentire ac vigere ?

quorum alterum fugiendum non effe, carere fenfu ; alterum

etiam optandum, meliore effe fenfu.

Denique, cum omnia femper ad dignitatem retuliffem, nec

fine ea quidquam expetendum effe homini in vita putaffem;

mortem, quam etiam virgines Athenis, regis, opinor, Erechthei

C 2



20 O R A T I O

filiie, pro patrla contempfiffe dicuntur, ego vir confularis,

tantis rebus gefKs, timerem ? proefertim, cum ejus effem ci-

vitatis, ex qua Q^ Mucius folus in caftra Porfenae veniffet,

eumque interficere, propofita fibi morte, conatus effet ? ex qua

P. Decius primum pater, pofl aliquot annos patria virtute prae-

ditus filius, fe ac vitam fuam, inftructa acie, pro falute populi

Romani victoriaque devoviffet ? ex qua innumerabiles alii, par-

tim adipifcendae laudis,partim vitandae turpitudinis caufa

mortem in variis bellis aequifiimis animis oppetiffent ? in qua

civitate ipfe meminiffem, patrem hujus M. Crafli, fortiffimum

virum, ne videret vidlorem vivus inimicum, eadem fibi manu

vitam exhaufiffe, qua mortem faepe hoflibus obtuliffet ?

XXII. Haec ego et multa alia cogitans, hoc videbam, fi

caufam publicam mea mors peremiffet, neminem unquam fore,

qui auderet fufcipere contra improbos cives reipublicae falutem.

Itaque, non folum fi vi interiffem, fed etiam fi morbo exftinc-

tus effem, fore putabam, ut exemplum reipublicae confervandse

mecum fimul interiret. Quis enim unquam, me a fenatu po-

puloque Romano, tanto omnium bonorum ftudio, non refU-

tuto, (quod certe, fi effem interfectus, accidere non potuif-

fet) ullam reipublicae partem cum fua minima invidia auderet

attingere ? Servavi igitur rempublicam difceffu meo, Judices :

caedem a vobis liberifque veflris, vaftitatem, incendia, rapi-

nas, meo dolore ludtuque depuli ; et unus rempublicam bis fer-

vavi , femel gloria, iterum aerumna mea. Neque enim in hoc

me hominem effe infitiabor unquam, ut me optimo fratre, ca-

riflimis liberis, fidelifTmra conjuge, veftro confpeclu, patria,

hoc honoris gradu, fine dolore caruiffe glorier. Quod fi fe-

ciffem i quod a me beneficium haberetis , cum pro vobis

ea,

quae mihi effent vilia , reliquiffem ? Hoc , meo quidem

animo , fummi in patriam amoris mei fignum effe debet cer-

tiflimum, quod, cum abeffe ab ea non poffem fine fummo

dolore, hunc me perpeti, quam illam labefaclari ab impro-

bis, malui,



PRO P. SEXTIO. 2I

Memineram , Judices , divinum illum virum , atque ex iif-

dem, quibus nos, radicibus natum ad falutem imperii hujus,

C. Marium, fumma fenectute, cum vim prope juftorum armo-

rum profugiffet ,primo fenile corpus paludibus occultaffe de-

merfum ; deinde ad infimorum ac tenuiffimorum hominum

Minturnis mifericordiam confugiffe ; inde navigio perparvo,

cum omnes portus terrafque fugeret, in oras Africae defertiffi-

mas perveniffe. Atque ille vitam fuam, ne inultus effet, ad in-

certiffimam fpem, et ad reipublicae ftatum, refervavit : ego, qui

(quemadmodum multi in fenatu, me abfente, dixerunt) peri-

culo reipublicae vivebam , quique ob eam caufam confularibusliteris de fenatus fententia exteris nationibus commendabar,

nonne, fi meam vitam deferuiftem, rempublicam prodidiffem ?

In quo quidem nunc, me reftituto, vivit mecum fimul exem-

plum fidei publicae, exemplum reipublicae defendendas : quod

fi immortale retinetur , quis non intelligit , immortalem hanc

civitatem futuram ?

XXIII. Nam externa bella regum , gentium , nationum

jampridem ita extineta funt, ut praeclare cum iis agamus, quos

pacatos effe patiamur. Denique ex bellica vicfloria non fere

quemquam eft invidia civium confecuta. Domefticis malis, et

audacium civium confiliis , faepe eft refiftendum ; eorumque

periculorum eft in republica retinendamedicina: quam omnem,

Judices ,perdidiffetis , fi meo interitu fenatui populoque Ro-

mano doloris fui de me declarandi poteftas efifet erepta. Quare

moneo vos, adolefcentes, atque hoc meo jure prscipio, qui

dignitatem, qui rempublicam, qui gloriam, fpecl:atis ; ne, fi

qua vos aliquando neceffitas ad rempublicam contra improboscives defendendam vocabit, fegniores fitis, et recordatione mei

cafus a confiliis fortibus refugiatis.

Primum, non eft periculum, ne qui unquam fint in civitate

ejufmodi confules, praefertim fi erit his id, quod debetur, per-

folutum. Deinde, nunquam jam, ut fpero, quifquam improbus

confilio et auxilio bonorum fe oppugnare rempublieam-dicet



22 O R A T I O

illis tacentibus; nec armati exercitus terrorem opponet togatis;

neque erit jufta caufa ad portas fedenti imperatori, quare terro-

rem fuum falfo jaclari opponique patiatur. Nunquam enim erit

tam opprefTus fenatus, ut ei ne fupplicandi quidem ac lugendi

fit poteftas ; tam captus equefter ordo, ut equites Romani a con-

fule relegentur. Quae cum omnia, atque etiam multo alia ma-

jora, quae confulto praetereO, accidifTent; vidifTetis me tamen in

priftinam meam dignitatem, brevi temporis dolore interjecto,

reipublicae voce effe revocatum.

XXIV. Sed ut revertar ad illud, quod mihi in hac omni eft

oratione propofitum, omnibus malis illo anno fcelere confulum

rempublicam effe confectam : primum illo ipfo die,qui mihi

funeftus fuit , omnibus bonis luctuofus , cum ego me e com-

plexu patriae confpectuque veftro eripuiffem, et metu veftri

periculi, non mei, furori hominis, fceleri, perfidiae, telis, mi-

nifque cefliffem, patriamque, quae mihi erat cariffima, propter

ipfius patriae caritatem reliquiffem ; cum meum illum cafum

tam horribilem, tam gravem, tam repentinum, non folum ho-

mines, fed tecta urbis ac templa, lugerent ; nemo veflrum fo-

rum, nemo curiam, nemo lucem, afpicere vellet : illo, inquam,ipfo die , die dico ? immo hora , atque etiam puncto temporis

eodem, mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pifoni pro-

vincia, rogata eft. Pro Dii immortales, cuftodes et confervato-

res hujus urbis atque imperii ! quaenam illa in republica mon-

ftra, quae fcelera, vidiftis ? Civis erat expulfus is, qui rempub-

licam ex fenatus auctoritate cum omnibus bonis defenderatj

et expulfus non alio aliquo, fed eo ipfo, crimine. Erat autem

expulfus fine judicio, vi, lapidibus, ferro, fervitio denique con-

citato : lex erat lata, vaftato ac relicto foro, et ficariis fervifque

tradito ; et ea lex, quae ut ne ferretur, fenatus fuerat vefte

mutata.

Hac tanta perturbatione civitatis, ne noctem quidem confu-

les inter meum difcrimen, et eorum praedam, intereffe pafti

funt : ftatim, me perculfo, ad meum fanguinem hauriendum, et,



PRO P. SEXTIO. 23

fpirante etiam republica, ad ejus fpolia detrahenda, advolave-

runt. Omitto gratulationes, epulas, partitionem aerarii, benefi-

cia , fpem , promiffa , praedam , laetitiam paucorum in luctuomnium. Vexabatur uxor mea : liberi ad necem quaerebantur :

gener, et Pifo gener, a Pifonis confulis pedibus fupplex reji-

ciebatur : bona diripiebantur, eaque ad confules deferebantur

domus ardebat in Palatio : confules epulabantur. Quod fi meis

incommodis laetabantur, urbis tamen periculo commoverentur.

XXV. Sed, ut a mea caufa jam recedam, reliquas illius anni

peft.es recordamini : fic enim facillime perfpicietis, quantam

vim omnium remediorum a magiftratibus proximis refpublica

defiderarit. Legum multitudinem, cum earum, quae latae funt,

tum vero,quae promulgatae fuerunt. Nam latae quidem funt

confulibus illis , tacentibus dicam ? immo vero approbantibus

etiam , ut cenforia notio , et gravimmum judicium fanctiffimi

magiftratus, de republica tolleretur; ut collegia non modo illa

vetera contra fenatus confultum reftituerentur, fed ab uno gla-

diatore innumerabilia alia nova confcriberentur ; ut , remiffis

femiffibus et trientibus, quinta prope pars vectigalium tollere-

tur ; ut Gabinio pro illa fua Cilicia, quam fibi, fi rempublicamprodidiffet, pactus erat, Syria daretur ; ut uni helluoni bis de

eadem re deliberandi, et, rogata lege, poteftas fieret provincias

commutandae.

XXVI. Mitto eam legem, quae omnia jura religionum, auf-

piciorum, poteftatum, omnes leges, quae funt de jure et de

tempore legum rogandarum , una rogatione delevit : mitto

omnem domefHcam labem : etiam exteras nationes illius anni

furore conquaffatas videbamus. Lege tribunitia Matris Magnae

Peffinuntius ille facerdos expulfus et fpoliatus facerdotio eft,

fanumque fancliffimarum atque antiquiffimarum religionum

venditum pecunia grandi Brogitaro, impuro homini, atque

indigno illa religione;

praefertim cum ea fibi iile non colendi,

fed violandi, caufa appetiffet : appellati reges a populo, qui

id nunquam ne a fenatu quidem poflulaffent : reducli exules



24 O R A T I O

Byzantiuni condemnati tum, cum indemnati cives e civitate

ejiciebantur.

Rex Ptolemacus, qui ii nondum erat ipfe a fenatu focius ap-

pellatus , erat tamen frater ejus regis, qui cum eilet in eadem

caufa, jam erat a fenatu honorem iftum confecutus; erat eodem

genere, iifdemque majoribus, eadem vetuftate focietatis; deni-

que erat rex, fi nondum focius, at non hoftis;pacatus, quie-

tus, fretus imperio populi Romani, regno paterno atque avito,

regali otio perfruebatur. De hoc, nihil cogitante, nihil fufpi-

cante, eifdem operis fufTragium ferentibus, eft rogatum, ut

fedens cum purpura et fceptro, et illis infignibus regiis, prae-

coni publico fubjiceretur ; et, imperante populo Romano, qui

etiam bello vicTis regibus regna reddere confuevit, rex amicus,

nulla injuria commemorata, nullis repetitis rebus, cum bonis

omnibus publicaretur.

XXVII. Multa acerba, multa turpia, multa turbulenta, ha-

buit ille annus : tamen illi fceleri, quod in me illorum imma-

nitas edidit, haud fcio an recTe hoc proximum efle dicam. An-

tiochum illum Magnum majores noftri , magna belli conten-

tione terra marique fuperatum, intra montem Taurum regnare

jufferunt : Afiam, qua illum multarunt, Attalo, ut is regnaret

in ea, condonaverunt. Cum Armeniorum rege, Tigrane, grave

bellum perdiuturnumque gelTimus, cum ille, injuriis in focios

noftros inferendis, bello prope nos laceffiffet. Hic et ipfe per fe

vehemens fuit, et acerrimum hoftem hujus imperii Mithri-

datem ,pulfum Ponto , opibus fuis regnoque defendit ; et

a Lucullo , fummo viro atque imperatore,

pulfus , animo

tamen hoiliili cum reliquis copiis fuis in priftina mente

manfit. Hunc Cn. Pompeius , cum in fuis caftris fuppli-

cem abjecTumque vidiiTet, erexit, atque iniigne regium, quod

ille de fuo capite abjecerat , repofuit , et , imperatis cer-

tis rebus, regnare juhTt ; nec minus et fibi et huic imperio

gloriofum putavit, conflitutum a fe regem, quam conitric-

tum, videri.



PRO P. SEXTIO. 25

Tulit, gefTit. Qui et ipfe hoftis fuit populi Romani, et acer-

rimum hoftem in regnum recepit;qui conflixit, qui figna con-

tulit , qui de imperio pene certavit ; regnat hodie , et amici-

tiae nomen ac focietatis,quod armis violarat , id precibus eft

confecutus. Ille Cyprius mifer, qui femper focius, femper ami-

cus fuit ; de quo nulla unquam fufpicio durior aut ad fenatum,

aut ad imperatores noftros, allata eft j vivus, ut aiunt, eft, et vi-

dens, cum vicTu ac veftitu fuo publicatus. En, cur casteri reges

ftabilem effe fuam fortunam arbitrentur; cum hoc illius funefti

anni prodito exemplo videant,per tribunum aliquem et fex-

centas operas, fe fortunis fpoliari et regno omni pofTe nudari.

XXVIII. At etiam eo negotio M. Catonis fplendorem ma-

culare voluerunt, ignari, quid gravitas, quid integritas, quid

magnitudo animi, quid denique virtus, valeret : quae in tempef-

tate faeva quieta eft, et lucet in tenebris , et pulfa loco manet

tamen, atque hasret in patria, fplendetque per fe femper, neque

alienis unquam fordibus obfolefcit. Non illi ornandum M. Ca-

tonem, fed relegandum -, nec illi committendum illud nego-

tium , fed imponendum,putaverunt : qui in concione palam

dixerint , linguam fe evellifTe M. Catoni , quas femper contra

extraordinarias poteftates libera fuifTet. Sentient, ut fpero, brevi

tempore, manere libertatem illam -, atque hoc etiam, fi fieri po-

terit, efle majorem, quod cum confulibus illis M. Cato, etiam

cum jam defperafTet aliquid aucToritate fua profici poffe, tamen

voce ipfa ac dolore pugnavit, et poft meum difcefTum iis Pifo-

nem verbis, flens meum et reipublicae cafum, vexavit, ut illum

hominem perditiffimum atque impudentifTimum pene jam pro-

vincia? pceniteret.

Cur igitur rogationi paruit ? Quafi vero ille non in alias quo-

que leges, quas injufte rogatas putaret, jam ante jurarit. Non

ofTert fe ille iftis temeritatibus, ut, cum reipublicae nihil profit,

fe cive rempublicam privet. Confule me, cum efTet defignatus

tribunus plebis , obtulit in difcrimen vitam fuam : dixit eam

fententiam, cujus invidiam capitis periculo fibi praftandam

Tom. VI. D



26 O R A T I O

videbat : dixit vehementer : egit acriter : ea, quae fenfit, prae fe

tulit : dux, auclor, actor rerum illarum fuit : non quo pericu-

lum fuum non videret; fed in tanta reipublicae tempeftate nihil

fibi, nifi de patrise periculis, cogitandum putabat, Confecutus

eft ipfius tribunatus.

XXIX. Quid ego de fingulari magnitudine animi ejus, ac de

incredibili virtute , dicam ? Meminiftis illum diem , cum ,

templo a collega occupato , nobis omnibus de vita ejus viri et

civis timentibus , ipfe animo fortifiimo venit in templum , et

clamorem hominum auctoritate, impetum improborum virtute,

fedavit. Adiit tum periculum, fed adiit ob caufam ; quae quanta

fuerit, jam mihi dicere non eft neceffe. At, fi ifti Cypriae ro-

gationi fceleratiffimae non paruiffet, haereret illa nihilominus in

republica turpitudo. Regno enim jam publicato, de ipfo Catone

erat nominatim rogatum : quod ille fi repudialfet , dubitatis ,

quin ei vis effet allata, cum omnia acla illius anni per illum

unum labefaclari viderentur ?

Atque etiam hoc videbat : quoniam illa in republica macula

regni publicati maneret,quam nemo jam poffet eluere ,

quod

ex malis boni pofiit in republica provenire , id utilius effe per

fe confervari, quam per alios. Atque ille, etiam fi aliqua-

piam vi expelleretur illis temporibus ex hac urbe, facile patere-

tur. Etenim, qui fuperiore anno fenatu caruiffet, quo fi tum ve-

niret, me tamen focium fuorum in republica confiliorum videre

poffet -

y is aequo animo tum, me expulfo, et meo nomine cum

univerfo fenatu, tum fententia fua condemnata, in hac urbe effe

poffet ? Ille vero eidem tempori , cui nos , eidem furori , eif-

dem confulibus, eifdem minis, infidiis, periculis, ceffit : luc-

tum nos haufimus majorem, dolorem ille animi non minorem.

XXX. His de tot tantifque injuriis in focios , in reges , in

liberas civitates, confulum querela effe debuit : in ejus magif-

tratus tutela reges atque exterae nationes femper fuerunt. Ec-

quae vox unquam eft audita confulum ? Quanquam quis aude-

ret, fi maxime queri vellet ? De Cyprio rege quererentur, qui



PRO P. SEXTIO. 27

me civem , nullo meo crimine, patrine nomine , laborantem ,

non modo ftantem non defenderunt , fed ne jacentem quidem

protexerunt ? Cefferam , fi alienam a me plebem fuiffe vultis

quae non fuit, invidiae ; fi commoveri omnia videbantur, tem-

pori ; fi vis fuberat, armis ; fi focietas, magiflratuum padtioni;

fi periculum civium, reipublicae.

Cur, cum de capite civis (non difputo, cujufmodi civis)

et de bonis profcriptio ferretur; cum et facratis legibus et xn.

tabulis fancitum effet, ut neque privilegium irrogari liceret,

neque de capite, nifi comitiis centuriatis, rogari ; nulla vox

eft audita confulum ? conftitutumque eft illo anno, quantum in

illis duabus hujus imperii pefKbus fuit,jure poffe per operas

concitatas quemvis civem nominatim , tribuni plebis confilio

ex civitate exturbari ?

Quae vero promulgata illo anno fuerunt ? quae promiffa mul-

tis ? quae confcripta ? quae fperata ? quae cogitata ? Quid dicam ?

qui locus orbis terrae jam non erat alicui deftinatus ? cujus ne-

gotii publici cogitari , optari , fingi , curatio potuit,quae non

effet attributa atque defcripta ? quod genus imperii , aut quse

provincia, quae ratio auferendae aut connandae pecuniae, non

reperiebatur ? quae regio orave terrarum erat latior, in qua non

regnum aliquod ftatueretur ? quis autem rex, qui illo anno non

aut emendum fibi, quod non habebat, aut redimendum, quod

habebat, arbitraretur ? quis provinciam, quis pecuniam, quis

legationem, ab fenatu petebat ? Damnatis de vi reflitutio, con-

fulatus petitio ipfi illi populari facerdoti, comparabatur. Haec

gemebant boni , fperabant improbi , agebat tribunus plebis

confules adjuvabant.XXXI. Hic, aliquanto ferius, quam ipfe vellet, Cn. Pom-

peius, invitiffimis iis, qui mentem optimi ac fortiffimi viri fuis

conliliis, fictifque terroribus, a defenfione meae falutis averte-

rant , excitavit illam fuam non fopitam , fed fufpicione aliqua

retardatam, confuetudinem reipublicae bene gerendse. Non eft

paffus ille vir,qui fceleratiffimos cives, qui acerrimos hoftes

,

D 2



28 O R A T I O

qui maximas nationes, qui reges, qui gentes feras atque inau-

ditas, qui praedonum infinitam manum, qui etiam fervitia, vir-

tute victoriaque domuiffet ;qui, omnibus bellis terra marique

compreflis , imperium populi Romani orbis terrarum terminis

definiffet ; rempublicam everti fcelere paucorum,quam ipfe

non folum confiliis, fed etiam fanguine fuo, faepe fervaffet

acceffit ad caufam publicam -, reftitit auctoritate fua reliquis

rebusyde praeteritis queftus eft. Fieri quaedam ad meliorem

fpem inclinatio vifa eft.

Decrevit fenatus frequens de meo reditu kalendis Jun. dif-

fentiente nullo, referente L. Ninnio, cujus in mea caufa nun-

quam fides virtufque contremuit. Interceffit Ligus ifte nefcio

qui, additamentum inimicorum meorum. Res erat et caufa

noftra eo jam loci, ut erigere oculos et vivere videretur. Quif-

quis erat ,qui aliquam partem in meo luctu fceleris Clodiani

attigiffet, quocunque venerat, quod judicium cunque fubierat^

damnabatur. Inveniebatur nemo, qui fe fuffragium de me tu-

liffe confiteretur. Decefferat ex Afia frater meus magno fqua-

lore, fed multo etiam majore mcerore: huic ad urbem venienti

tota obviam civitas cum lacrymis gemituque procefferat : lo-

quebatur liberius fenatus : concurrebant equites Romani : Pifo

ille, gener meus, cui fructum pietatis fuas neque ex me, ne-

que a populo Romano , ferre licuit , a propinquo fuo focerum

fuum flagitabat : omnia fenatus rejiciebat, nifi de me primum

confules retuliffent.

XXXII. Quae cum res jam manibus teneretur; et cum con-

fules provinciarum padtione libertatem omnem perdidiflent,

qui,

cumin fenatu privatim, ut de

mefententias dicerent, fla-

gitabantur , legem illi fe Clodiam timere dicebant : cum hasc

non poffent jam diutius fuflinere , initur confilium de interitu

Cn. Pompeii : quo patefacto , ferroque deprehenfo , ille in-

clufus domi tamdiu fuit, quamdiu inimicus meus in tribunatu*

De meo reditu octo tribuni promulgarunt. Ex quo intelleclum

eft, mihi abfenti creviffe amicos, in ea praefertim fortuna, in



PRO P. SEXTIO. 29

qua nonnulli etiam,quos effe putaveram , non erant : fed eos

voluntatem femper eandem, libertatem non eandem femper,

habuiffe. Nam ex novem tribunis, quos tunc habueram, unus,

me abfente , defluxit : qui cognomen fibi ex /Eliorum imagi-

nibus arripuit, quo magis nationis ejus effe, quam generis,

videretur.

Hoc igitur anno , magiftratibus novis defignatis , cum om-

nes boni omnem fpem melioris ftatus in eorum fidem conver-

tiffent -, princeps P. Lentulus auctoritate ac fententia fua, Pi-

fone et Gabinio repugnantibus , caufam fufcepit , tribunifque

plebis octo referentibus,praeflantiffimam de me fententiam

dixit. Qui, cum ad gloriam fuam, atque ad ampliffimi beneficii

gratiam, magis pertinere videret, caufam illam integram ad

fuum confulatum refervari ; tamen rem talem per alios citius

quam per fe tardius, conflci malebat.

XXXIII. Hoc interim tempore P. Sextius, Judices, defig-

natus, iter ad C. Caefarem pro mea falute fufcepit. Quid egerit,

quantum profecerit, nihil ad caufam : equidem exiftimo, fi ille,

ut arbitror , aequus nobis fuerit , nihil ab hoc profeclum ; fin

iratior, non multum: fed tamen fedulitatem atque integritatem

hominis videtis. Ingredior jam in Sextii tribunatum : nam hoc

primum iter defignatus reipublica? caufa fufcepit : pertinere et

ad concordiam civium putavit, et ad perficiendi facultatem,

animum Caefaris a caufa non abhorrere. Abiit ille annus : re-

fpiraffe homines videbantur, nondum re, fed fpe reipublicae re-

cuperandae. Exierunt malis ominibus atque execrationibus duo

vulturii paludati;quibus utinam ipfis eveniffent ea

,quae tum

homines precabantur ! neque nos provinciam Macedoniam

cum exercitu, neque equitatum in Syria, et cohortes optimas,

perdidiffemus.

Ineunt magiflratum tribuni plebis, qui omnes fe de me pro-

mulgaturos confirmarant. Ex his princeps emitur ab inimicis

meis is, quem homines in luctu irridentes Gracchum vocabant

quoniam id etiam fatum civitatis fuit, ut illa ex vepreculis



3o O R A T I O

extracta nitedula rempublicam conaretur arrodere. Alter vero,

non ille Serranus ab aratro , fed ex deferto Gavi Oleli horreo

calatis granis , in Calatinos Atilios infitus , fubito nominibus

in tabulas relatis , nomen fuum de tabula fuftulit. Veniunt

kalendae Januarii : vos hasc melius fcire poteflis : equidem au-

dita dico : quae tum frequentia fenatus, quae expedlatio populi,

qui concurfus legatorum ex Italia cuncta, quae virtus, actio,

gravitas P. Lentuli confulis fuerit, quae etiam collegas ejus

moderatio de me : qui cum inimicitias fibi mecum ex reipub-

licae diffenfione fufceptas effe dixiffet , eas fe patribus con-

fcriptis dixit, et temporibus reipublicae, permiffurum.

XXXIV. Tum princeps rogatus fententiam L. Cotta dixit

id, quod digniflimum republica fuit , nihil de me actum elfe

jure, nihil more majorum, nihil legibus : non polTe quemquam

de civitate tolli fine judicio : de capite non modo ferri, fed ne

judicari quidem, poffe, nifi comitiis centuriatis : vim fuiffe

illam, flammam quaffatae reipublicae, perturbatorumque tem-

porum,jure judiciifque fublatis : magna rerum perturbatione

impendente, declinaffe me paululum, et, fpe reliquae tranquil-

litatis, praefentes fluctus tempeflatemque fugiffe : quare, cumabfens rempublicam non minus magnis periculis, quam quodam

tempore praefens, liberaffem, non reflitui me folum, fed etiam

ornari, a fenatu decere. Difputavit etiam multa prudenter, ita

de me illum amentiffimum et profligatiffimum hoftem pudoris

et pudicitiae fcripfiffe, qux fcripferat, iis verbis, rebus, fenten-

tiis, ut, etiam fi jure effet rogatum, tamen vim habere non pof-

fet : quare me,qui nulla lege abeffem , non reflitui lege , fed

revocari fenatus auctoritate, oportere.

Hunc nemo erat quin veriflime fentire diceret. Sed pofl

eum rogatus Cn. Pompeius , approbata laudataque Cottas fen-

tentia, dixit, {e{e otii mei caufa, ut omni populari concita-

tione defungerer, cenfere, ut ad fenatus auctoritatem populi

quoque Romani beneficium erga me adjungeretur. Cum omnes

certatim, aliufque alio gravius atque ornatius de mea falutc



PRO P. SEXTIO. 31

dixiifet , fieretque fine ulla varietate difceffio ; furrexit , ut

fcitis, Atilius hic Gavianus : nec aufus eft, cum eifet emptus,

intercedere ;

noclem fibi ad deliberandum poftulavit.

Clamorfenatus, querelae, preces, focer ad pedes abjectus. Ille fe af-

firmare, poftero die moram nullam eife faclurum. Creditum eft

difceifum eft. Illi interea deliberatori merces , longa interpo-

fita nocte , duplicata eft. Confecuti dies pauci omnino Janua-

rio menfe, per quos fenatum haberi liceret ; fed tamen actum

nihil, niii de me.

XXXV. Cum omni mora, ludificatione, calumnia, fenatus

auctoritas impediretur ; venit tandem concilii de me agendi

dies, viii. kalendas Februar. Princeps rogationis, vir mihi

amiciffimus, Q^Fabricius, templum aliquanto ante lucem oc-

cupavit. Quietus eo die Sextius, is qui eft de vi reus : actor hic

defenforque caufae meae nihil progreditur, confilia expectat ini-

micorum meorum. Quid illi, quorum confilio P. Sextius in

judicium vocatur ? quo fe pacto gerunt ? cum forum, comitium,

curiam , multa de nocte armatis hominibus ac fervis plerifque

occupaviifent, impetum faciunt in Fabricium, manus afTerunt,

occidunt nonnullos, vulnerant multos.

Venientem in forum , virum optimum et conftantiffimum

M. Cifpium , tribunum plebis , vi depellunt : casdem in foro

maximam faciunt : univerfique, deftrictis gladiis et cruentis in

omnibus fori partibus, fratrem meum, virum optimum, fortif-

fimum, meique amantiffimum, oculis quaerebant, voce pof-

cebant. Quorum ille telis libenter, in tanto luctu ac defide-

rio mei, non repugnandi, fed moriendi, caufa, corpus obtu-

liifet fuum , nifi fuam vitam ad fpem mei reditus refervaifet.

Subiit tamen vim illam nefariam confceleratorum latronum ;

et, cum ad fratris falutem a populo Romano deprecandam ve-

niifet ,pulfus e Roftris, in comitio jacuit, feque fervorum et

libertorum corporibus obtexit, vitamque tum fuam noctis et

fugae prasfidio, non juris judiciorumque, defendit. Meminiftis

tum, Judices , corporibus civium Tiberim compleri , cloacas



32 O R A T I O

referciri , e foro fpongiis effingi fanguinem , ut omnes tantam

illam copiam , et tam magnificum apparatum , non privatum

aut plebeium, fed patricium et praetorium, effe arbitrarentur :

nihilque neque ante hoc tempus , neque hoc ipfo turbulentif-

fimo die, criminationis effe in Sextium.

XXXVI. Atqui vis in foro verfata eft. Certe : quando enim

major ? Lapidationes perfaepe vidimus ; non ita faepe , fed ni-

mium tamen faepe, gladios : caedem vero tantam, tantos acer-

vos corporum extructos, nifi forte illo Cinnano atque Odtavia-

no die, quis unquam in foro vidit ? Qua ex concertatione ani-

morum ? nam ex pertinacia aut conftantia intercefforis oritur

fa?pe feditio, culpa atque improbitate latoris, commodo aliquo

imperitis aut largitione propofita , oritur ex concertatione ma-

giftratuum , oritur fenfim ex clamore primum , deinde aliqua

difceffione concionis ; vix, fero, et raro, ad manus pervenitur

nullo vero verbo fadto, nulla concione advocata, nulla lege

recitata, concitatam nocturnam feditionem quis audivit ?

An verifimile eft, ut civis Romanus , aut homo liber quif-

quam, cum gladio in forum -defcenderit ante lucem, ne de me

ferri pateretur, praeter eos, qui ab illo peftifero ac perdito

cive jampridem reipublicae fanguine faginantur ? Hic jam de

ipfo accufatore quaero, qui P. Sextium queritur cum multitu-

dine in tribunatu et cum praefidio magno fuifTe ; num illo die

fuerit ? Certe, certe, non fuit. Victa igitur eft caufa reipublicae,

et victa non aufpiciis , non interceffione , non fuffragiis -

}fed

vi, manu, ferro. Nam, li obnuntiaftet Fabricio is praetor, qui

fe fervafte de caelo dixerat , accepiffet refpublica plagam , fed

eam, quam acceptam gemere polfet. Si interceffiffet collega

Fabricio, laefifTet rempublicam, fed rempublicam jure laefiffet.

Gladiatores tu novitios, pro expectata aedilitate fuppofitos, cum

licariis e carcere emiffis ante lucem immittas ? magiftratus tem-

plo dejicias ? casdem maximam facias ? forum purges ? et, cum

omnia vi et armis egeris, accufes eum, qui fe praefidio munie-

xit, non ut te oppugnaret, fed ut vitam fuam poffet defendere ?



PROP. SEXTIO.33

XXXVII. Atqui ne ex eo quidem tempore id egit Sextius

ut, a fuis munitus, tuto in foro magiflratum gereret, rempubli-

cam adminiflraret. Itaque, fretus fanctitate tribunatus, cum fe

non modo contra vim et ferrum, fed etiam contra verba atque

interfationem, legibus facratis effe armatum putaret ; venit in

templum Caftoris, obnuntiavit confuli : cum fubito manus illa

Clodiana, in caede civium faepe jam victrix, exclamat, incita-

tur , invadit , inermem atque imparatum tribunum alii gladiis

adoriuntur, alii fragmentis feptorum et fuftibus : a quibus hic,

multis vulneribus acceptis , ac debilitato corpore et contruci-

dato, fe abjecit exanimatus ; neque ulla alia re ab fe mortem,

nili opinione mortis , depulit. Quem cum jacentem et concU

fum plurimis vulneribus, extremo fpiritu, exfanguem et confec-

tum viderent ; defatigatione magis et errore, quam mifericor-

dia et modo, aliquando caedere deftiterunt.

Et caufam dicit Sextius de vi ? quid ita ? quia vivit. At id

non fua culpa : plaga una illa extrema defuit;

quae fi acceflif-

fet, reliquum fpiritum exhaufiffet. Accufa Lentidium : non per-

cuffit locum : maledicito Sabinio , homini Reatino , cur tam

tempori exclamarit occifum. Ipfum vero quid accufas ? numdefuit gladiis ? num repugnavit ? num, ut gladiatoribus impe-

rari folet, ferrum non recepit ?

XXXVIII. An haec ipfa vis eft , non poffe emori ? an illa

quod tribunus plebis templum cruentavit ? an, quod, cum effet

ablatus, primumque refipiifet, non fe referri juflit? ubi eft cri-

men, quod reprehenditis ? Hic quaero, Judices, fi illo die gens

ifta Clodia,quod facere voluit , effeciffet ; fi P. Sextius

,qui

pro occifo reliclus efl , occifus effet -, fuiftifne ad arma ituri ?

fuiflifne vos ad patrium illum animum, majorumque virtutem,

excitaturi ? fuiftifne aliquando rempublicam a funefto latrone

repetituri ? an etiam tunc quiefceretis , cunclaremini, timere-

tis , cum rempublicam a facinorofimmis ficariis , et a fer-

vis , effe oppreffam atque occupatam videretis ? Cujus igi-

tur mortem ulcifceremini , fi quidem liberi efTe , et habere

Tom. VI. E



34 O R A T I O

rempublicam, cogitaretis j de ejus virtute viri quid vos loqui,

quid fentire, quid cogitare,quid judicare oporteat, dubitan-

dum putatis ?

At vero illi ipfi parricidae , quorum effrenatus furor alitur

impunitate diuturna, adeo vim facinoris fui perhorruerant, ut,

fi paulo longior opinio mortis Sextii fuiffet , Gracchum illum

fuum, transferendi in nos criminis caufa, occidere cogitarint.

Senfit rufticulus non incautus,(neque enim homines nequam

tacere potuerunt) fuum fanguinem quaeri ad refUnguendam in-

vidiam facinoris Clodiani : mulionicam penulam arripuit,. cum

qua primum Romam ad comitia venerat : mefforia fe corbe

contexit : cum quaererent alii Numerium, alii Quintium, ge-

mini nominis errore fervatus eft. Atque hoc fcitis omnes, uf-

que adeo hominem in periculo fuiffe, quoad fcitum fit Sex-

tium vivere. Quod nifi effet patefactum paulo citius, quam vel-

lem ; non illi quidem morte mercenarii fui transferre potuif-

fent invidiam in quos putabant , fed aeerbiffimi fceleris infa-

miam grato quodam fcelere minuiffent.

Ac, fi tunc P. Sextius, Judices, in templo Caftoris ani-

mam, quam vix retinuit, edidiffet ; non dubito, quin, fi modoeffet in republica fenatus ,. fi majeftas populi Romani revixif-

fet , aliquando ftatua huic ob rempublicam interfecto in foro

ftatueretur. Nec vero illorum quifquam, quos a majoribus nof-

tris , morte obita,

pofitos in illo loco atque in Roftris collo-

catos videtis, effet P. Sextio aut acerbitate mortis, aut animo

in rempublicam, prasponendus : qui, cum caufam civis calami-

tofi , caufam amici , caufam bene de republica meriti , cau-

fam fenatus , caufam Italiae , caufam reipublicas , fufcepiffet

cumque aufpiciis religionique parens obnuntiaret, quod fenfe-

rat -, luce palam a nefariis peftibus in Deorum hominumque

confpectu effet occifus % fanftiffimo in templo , fanctiffima in

caufa, fandtiffimo in magiflratu. Ejus igitur vitam quifquam

fpoliandam ornamentis effe dicet , cujus mortem ornandam

monumento fempiterno putaretis ?



PRO P. SEXTlO.35

XXXIX. Homines, inquit, emifti, coegifti, parafti. Quid

uti faceret ? fenatum obfideret ? cives indemnatos expelleret ?

bona diriperet ? sedes incenderet ? tecta diflurbaret ? templa

Deorum immortalium inflammaret ? tribunos plebis ferro e

Roftris expelleret ? provincias, quas vellet, quibus vellet, vende-

ret ? reges appellaret ? rerum capitalium condemnatos in liberas

civitates per legatos noftros reduceret ? principem civitatis

ferro obfeffum teneret ? Haec ut efficere poffet, quas fieri, nifi

armis oppreffa republica, nullo modo poterant, idcirco, credo,

manum fibi P. Sextius et copias comparavit.

At nondum erat maturum : nondum res ipfa ad ejufmodi

prasfidia viros bonos compellebat. Pulfi nos eramus, non omni-

no ifta manu fola , fed tamen non fine ifta : vos taciti miraba-

mini. Captum erat forum anno fuperiore, asde Caftoris, tanquam

arce aliqua, a fugitivis occupata : filebatur. Omnia hominum,

cum egeflate, tum audacia, perditorum, clamore, concurfu,

vi, manu, gerebantur : perferebatis. Magiftratus templis pelle-

bantur ; alii omnino aditu ac foro prohibebantur : nemo refifte-

bat. Gladiatores ex praetoris comitatu comprehenfi, in fenatum

introducti, confeffi, in vincula conjecti a Milone, emiffi a

Serrano : mentio nulla. Forum corporibus civium Romano-

rum conftratum caede nocturna : non modo nulla nova quasf-

tio, fed etiam vetera judicia fublata. Tribunum plebis plus vi-

ginti vulneribus acceptis jacentem moribundumque vidiftis

alterius tribuni plebis, divini hominis (dicam enim quod fen-

tio , et quod mecum fentiunt omnes) divini , infigni quadam,

inaudita , nova magnitudine animi,

gravitate , fide praediti

domus eft oppugnata ferro, facibus, exercitu Clodiano.

XL. Et tu hoc loco laudas Milonem, et jure laudas. Quem

enim unquam virum tam immortali virtute vidimus, qui, nullo

prasmio propofito,

prseter hoc ,quod jam contritum et con-

temptum putatur, judicium bonorum, omnia pericuia, fummos

labores, graviflimas contentiones inimicitiafque, fufcepit ? qui

mihi unus ex omnibus civibus videtur re docuiffe, non verbis,

E 2



36 O R A T I O

quid oporteret a praeftantiffimis viris in republica fieri, et quid

neceffe effet : oportere hominum audacium, everforum reipub-

licae, fceleri legibus et judiciis refiftere : fi leges non valerent,

judicia non erfent, fi refpublica vi confenfuque audacium armis

oppreffa teneretur ;praefidio et copiis defendi vitam et liberta-

tem neceffe effe. Hoc fentire, prudentiae eft ; facere, fortitudi-

nis ; et fentire vero et facere, perfectae cumulataeque virtutis.

Adiit ad rempublicam tribunus plebis, Milo : de cujus laude

plura dicam, non quo aut ipfe haec dici, quam exiftimari, ma-

lit, aut ego hunc laudis fructum prasfenti libenter impertiam,

praefertim cum verbis confequi non poflim ; fed, quod exiftimo,

fi Milonis caufam accufatoris voce collaudatam probaro, vos

in hoc crimine parem Sextit caufam exifiimaturos. Adiit igitur

T. Annius ad caufam reipublicae, fic, ut civem patrias recupe-

rare vellet ereptum. Simplex caufa, conftans ratio, plena con-

fenfionis omnium, plena concordiae. Collegas adjutores habe-

bat : confulis alterius fummum ftudium, alterius animus pene

placatus. De praetoribus unus alienus : fenatus incredibilis vo-

luntas : equitum Romanorum animi ad caufam excitati, erecta

Italia. Duo foli erant empti ad impediendum: qui fi, homines

defpecti et -contempti, tantam rem fuflinere non potuiffent, fe

caufam,quam fulceperat , nullo labore peraclurum videbat.

Agebat aucloritate, agebat confilio, agebat per fummum ordi-

nem, agebat exemplo bonorum et fortium civium : quid repub-

lica, quid fe, dignum effet, quis ipfe effet, quid fperare, quid

majoribus fuis reddere deberet, diligentiffime cogitabat.

XLI. Huic gravitati hominis videbat ille gladiator fe, fi

moribus ageret, parem effe non poffe : ad ferrum, ad faces, ad

quotidianam caedem, incendia, rapinas, fe cum exercitu fuo

contulit : domum oppugnare, itineribus occurrere, vi laceffere

et terrere, coepit. Non movit hominem fumma gravitate, fum-

maque conflantia : fed, quanquam dolor animi, innata libertas,

prompta excellenfque virtus , fortiffimum virum hortabantur

vi vim , oblatam praefertim faepius , ut frangeret et refutaret;



PRO P, SEXTIO.37

tanta moderatio fuit hominis , tantum confilium , ut contine-

ret dolorem, neque eadem fe re ulcifceretur, qua effet laceffi-

tus -, fed illum, tot jam funeribus reipublicae exultantem ac

tripudiantem, legum, ii pofTet, laqueis conftringeret.

Defcendit ad accufandum. Quis unquam tam proprie rei-

publicae caufa, nullis inimicitiis, nullis praemiis, nulla homi-

num poftulatione, aut etiam opinione, id unquam effe factu-

rum ? Fradli erant animi hominis : hoc enim accufante, prifHni

illius fui judicii turpitudinem defperabat. Ecce tibi conful,

praetor, tribunus plebis, nova novi generis edicta proponunt

Ne reus adfit, ne citetur, ne quaeratur, ne mentionem omnino

cuiquam judicum aut judiciorum facere liceat. Quid ageret

vir ad virtutem, dignitatem, gloriam natus, vi fceleratorum

hominum corroborata, legibus judiciifque fublatis ? Cervices

tribunus plebis privato, praeftantirlimus vir prorligatirTimo ho-

mini, daret ? an caufam fufceptam affligeret ? an fe domi con-

tineret? Et vinci turpe putavit, et deterreri. Etiam e republica

credidit, ut, quoniam fibi in illum legibus uti non liceret,

illius vim neque in fuo, neque in reipublieae, periculo per-

timefceret.

XLII. Quomodo igitur hoc in genere praefidii comparati

accufas Sextium , curn idem laudes Milonem ? An ,qui fua

tecta defendit;

qui ab aris, focis, ferrum rlammamque de-

pellit ; qui fibi licere vult tuto effe in foro, in templo, in

curia;

qui vitae praefidium comparat;qui vulneribus ,

quae

cernit quotidie toto corpore , movetur , ut aliquo praefidio

caput, et cervices, et jugulum, ac latera tutetur : hunc de vi

accufandum putas ?

Quis enim veflrum, Judices, ignorat, ita naturam rerum

tuliffe , ut quodam tempore homines , nondum neque naturali

neque civili jure defcripto , fuii per agros ac difperfi vagaren-

tur, tantumque haberent, quantum manu ac viribus, per caedem

ac vulnera, aut eripere aut retinere potuiffent ? Qui igitur pri-

mi virtute et confilio praeflanti extiterunt, ii, perfpecl:o genere



38 O R A T I O

humanae dociiitatis atque ingenii, diflipatos unum in locum

congregarunt, eofque ex feritate illa ad juftitiam atque manfue-

tudinemtranfduxerunt.

Tumres ad

communemutilitatem,

quas publicas appellamus , tum conventicula hominum,quae

poftea civitates nominatae funt, tum domicilia conjuncta, quas

urbes dicimus, invento et divino et humano jure, mcenibus

fepferunt.

Atque inter hanc vitam perpolitam humanitate, et illam im-

manem, nihil tam intereft, quam jus, atque vis. Horum utro

uti nolimus, altero efl utendum. Vim volumus extingui ? jus

valeat necefle eft, id eft, judicia, quibus omne jus continetur.

Judicia difplicent , aut nulla funt ? vis dominetur necefle eft.

Haec vident omnes : Milo et vidit , et fecit , ut jus experire-

tur, vim depelleret. Altero uti voluit, ut virtus audaciam vin-

ceret : altero ufus neceflario eft , ne virtus ab audacia vince-

retur. Eademque ratio fuit P. Sextii , ii minus in accufando,

(neque enim per omnes fuit idem necefTe fieri) at certe in

neceflitate defendendae falutis fuae , praefidioque contra vim et

manum comparando.

XLIII. O Dii immortales ! quemnam oftenditis exitum no-

bis ? quam fpem reipublicae datis ? quotus quifque invenietur

tanta virtute vir, qui optimam quamque caufam reipublicae

ampleclatur, qui bonis viris deferviat, qui folidam laudem ve-

ramque quaerat ? cum fciat , duo illa reipublicae pene fata,

Gabinium et Pifonem, alterum haurire quotidie ex pacatiflimis

atque opulentiflimis Syriae gazis innumerabile pondus auri;

bellum inferre quiefcentibus, ut eorum veteres illibatafque di-

vitias in profundiflimum libidinum fuarum gurgitem profun-

dat ; villam aedificare in oculis omnium tantam , tugurium ut

jam videatur efle illa villa,quam ipfe tribunus plebis pictam

olim in concionibus explicabat,quo fortiflimum ac fummum

civem in invidiam homo caftus ac non cupidus vocaret ? Alte-

rum Thracibus ac Dardanis primum pacem maxima pecunia

vendidifle; deinde, ut illi pecuniam conficere poflent, vexandam



PRO P. SEXTIO.39

his Macedoniam et fpoliandam tradidiffe ; eundemque bona

creditorum , civium Romanorum , cum debitoribus Graecis

divififfe ; cogere pecunias maximas a Dyrrhachinis , fpoliare

Theffalos, certam Achaeis in annos fingulos pecuniam impera-

viffe , neque tamen ullo in publico aut religiofo loco fignum,

aut tabulam, aut ornamentum, reliquiffe ? Hos fic illudere,

quibus omne fupplicium, atque omnis jure optimo poena, de-

betur -, reos effe hos duos,quos videtis ? Omitto jam Nume-

rium, Serranum, iElium, quifquilias feditionis Clodianae : fed

tamen hi quoque etiam nunc volitant , ut videtis ; nec , dum

vos de vobis aliquid timebitis, illi unquam de fe pertimefcent.

XLIV. Nam. quid ego de aedile ipfo loquar, qui etiam diem

dixit, et accufavit de vi Milonem ? Neque hic tamen ulla un-

quam injuria adducetur, ut eum tali virtute tantaque iirmitate

animi fe in rempublicam fuiffe poeniteat : fed, qui haec vident,

adolefcentes, quonam fuas mentes conferent ? Ille, qui monu-

menta publica, qui aedes facras

,qui domos inimicorum fuo-

rum, oppugnavit, excidit, incendit, qui ftipatus femper ficariis,

feptus armatis , munitus indicibus fuit,quorum hodie copia

redundat, qui et peregrinam manum facinoroforum concitavit,

et fervos ad caedem idoneos emit, et in tribunatu carcerem to-

tum in forum effudit, volitat aedilis -

xaccufat eum, qui aliqua

ex parte ejus furorem exultantem repreffit : hic, qui fe eft tu-

tatus fic, ut in privata re Deos penates fuos, in republica jura

tribunatus aufpiciaque , defenderet ; accufare eum moderate,

a quo ipfe nefarie accuiatur ,per fenatus auctoritatem non

eft fitus.

Nimirum hoc illud eft, quod de me potiftimum tu in accu-

fatione quaefifti, quas effet noftra natio optimatium : fic enim

dixifti. Rem quaeris praeclaram juventuti ad difcendum, nec

mihi difficilem ad perdocendum. De qua pauca, Judices, di-

cam ; et , ut arbitror , nec ab utilitate eorum,qui audient

nec ab officio noftro, nec ab ipfa caufa P. Sextii, abhorrebit

oratio mea,



40 O R A T I O

XLV. Duo genera femper in hac civitate fucrunt eorum, qui

verfari in republica, atque in ea fe excellentius gerere, ftudue-

runt: quibus ex generibus alteri fe populares, alteri optimates,

et haberi et effe voluerunt. Qui ea, quae faciebant, quaeque di-

cebant, multitudini jucunda effe volebant, populares ; qui au-

tem ita fe gerebant , ut fua confilia optimo cuique probarent

optimates habebantur. Quis ergo ifte optimus ? quis ? De nu-

mero fi quaeris , innumerabiles : neque enim aliter ftare poffe-

mus. Sunt principes confilii publici : funt, qui eorum fectam

fequuntur : funt maximorum ordinum homines,quibus patet

curia : funt municipales rufticique Romani : funt negotia ge-

rentes : funt etiam libertini optimates. Numerus, ut dixi, hu-

jus generis late et varie diffufus eft ; fed genus univerfum ( ut

tollatur error) brevi circumfcribi et definiri poteft. Omnes op-

timates funt, qui neque nocentes funt, nec natura improbi,

nec furiofi , nec malis domeftieis impediti. Efto igitur , ut hi

fint, (quam tu nationem appellafti) qui et integri funt, et fani,

et bene de rebus domefticis conftituti : horum qui voluntati

commodis, opinioni, in gubernanda republica ferviunt, defen-

fores optimatium, ipfique optimates graviflimi et clariffimi ci-

ves numerantur, et principes civitatis.

Quid eft igitur propofitum his reipublicse gubernatoribus

quod intueri, et quo curfum fuum dirigere, debeant ? id quod

eft praeftantifTimum, maximeque optabile omnibus fanis, et bo-

nis, et beatis, cum dignitate otium. Hoc qui volunt , omnes

optimates;qui efEciunt, fummi viri, et confervatores civitatis,

putantur. Neque enim rerum gerendarum dignitate homines

efferri ita convenit, ut otio non profpiciant ; neque ullum am-

plexari otium, quod abhorreat a dignitate.

XLVI. Hujus autem otiofae dignitatis haec fundamenta funt,

haec membra, quae tuenda principibus , et vel capitis periculo

defendenda funt : religiones, aufpicia, poteftates magiftratuum,

fenatus aucloritas, leges, mos majorum, judicia, jurifdictio,

fides, provinciae, focii, imperii laus, res militaris, serarium.



PRO P. SEXTIO, 4I

Harum rerum tot atque tantarum eife defenforem et patronum,

magni animi eft, magni ingenii, magnaeque conilantiae. Etenim

in tanto civium numero magna multitudo eft eorum , qui aut

propter metum poenae, peccatorum fuorum confcii, novos mo-

tus converfionefque reipublicae quasrant ; aut qui, propter in-

fitum quendam animi furorem , difcordiis civium ac feditione

pafcantur; aut qui, propter implicationem rei familiaris, com-

muni incendio malint, quam fuo, deflagrare. Qui cum audtores

funt et duces fuorum ftudiorum vitiorumque nacti, in republica

iiuctus excitantur : ut vigilandum fit iis, qui fibi gubernacula

patriae depopofcerunt, enitendumque omni fcientia ac diligen-

tia, ut, confervatis his, quae ego paulo ante fundamenta ac

membra eife dixi , tenere curfum poffint , et capere otii illum

portum, et dignitatis. Hanc ego viam, Judices, ii aut afperam,

aut arduam , aut plenam eife periculorum , aut infidiarum ne-

gem, mentiar : praefertim cum id non modo intellexerim fem-

per, fed etiam praeter caeteros fenferim.

XLVII. Majoribus praeiidiis et copiis oppugnatur refpublica,

quam defenditur,propterea quod audaces homines et perditi

nutu impelluntur, et ipfi etiam fponte fua contra rempublicamincitantur ; boni nefcio quomodo tardiores funt, et, principiis

rerum neglectis, ad extremum ipfa denique neceifitate exci-

tantur : ita ut nonnunquam cunctatione ac tarditate, dum otium

volunt etiam fine dignitate retinere , ipfi utrumque amittant.

Propugnatores autem reipublicae qui eife voluerunt, ii leviores

funt, defcifcunt ; ii timidiores, defunt : permanent illi foli, at-

que omnia reipublicae caufa perferunt ,qui funt tales

, qualis

pater tuus, M. Scaure, fuit, qui a C. Graccho ufque ad Q^_

Varium feditiofis omnibus reititit ;quem nulla unquam vis

,

nullae minae, nulla invidia, labefecit : aut qualis Q^Metellus,

patruus matris tuae ; qui, cum norentem hominem in populari

ratione L. Saturninum cenfor notaifet, cumque inlitivum Grac-

chum contra vim multitudinis incitatae cenfu prohibuiifet

cumque in eam legem,quam non jure rogatam judicarat,

Tom. VI. F



42 O R A T I O

jurare unus noluiifet, de civitate maluit, quam de fententia,

dimoveri : aut, ut vetera exempla, quorum eft copia digna hujus

imperii gloria, relinquam, neve eorum aliquem, qui vivunt,

nominem;qualis nuper Q^Catulus fuit : quem neque periculi

tempeftas , neque honoris aura , potuit unquam de fuo curfu ,

aut fpe, aut metu, dimovere.

XLVIII. Haec imitamini, per Deos immortales ! qui digni-

tatem, qui laudem, qui gloriam quaeritis. Hasc ampla funt,

haec divina , haec immortalia : haec fama celebrantur , monu-

mentis annalium mandantur, pofteritati propagantur. Eft labor,

non nego: pericula magna, fateor. Multce infidicefunt bonis: verif-

iime dictum eft. Sed, te id, quod multi invideant, multique expetant,

Infcitiajit, inquit, pofulare, Ji tu laboremfumma cum cura ejferas

nullum. Idem alio loco dixit,quod exciperent improbi cives

Oderint, dum metuant.

Praeclara enim illa praecepta dederat juventuti : fed tamen

haec via, haec ratio reipublicae capeflendae, olim erat magis per-

timefcenda, cum multis in rebus multitudinis ftudium ad po-

puli commodum ab utilitate reipublicae difcrepabat. Tabella-

ria lex ab L. Caffio ferebatur. Populus libertatem agi putabat

fuam : diflentiebant principes , et in falute optimatium teme-

ritatem multitudinis et tabellae licentiam pertimefcebant. Agra-

riam Tib. Gracchus legem ferebat. Grata erat populo -, for-

tunae conftitui tenuiorum videbantur : nitebantur contra opti-

mates, quod ea difcordiam excitari videbant \ et, cum locuple-

tes pofleffionibus diuturnis moverentur , fpoliari rempublicam

propugnatoribus arbitrabantur. Frumentariam legem C. Grac-

chus ferebat. Jucunda res plebi Romanae ; vi&us enim fuppe-

ditabatur large fine labore : repugnabant boni, quod et ab in-

duftria plebem ad defidiam avocari putabant , et aerarium ex-

hauriri videbatur.

XLIX. Multa etiam, noftra memoria, quae confulto praetereo,

fuerunt in ea contentione, ut popularis cupiditas a confilio prin-

cipum diffideret. Nunc jam nihil eft, quod populus a deleclis



PRO P. SEXTIO.43

principibufque dilfentiat ; nec flagitat rem ullam, neque nova-

rum rerum eft cupidus, et otio fuo, et dignitate optimi cujuf-

que, et univerfae reipublica? gloria, delectatur. Itaque hominesfeditiofi ac turbulenti, quia nulla jam largitione populum Ro-

manum concitare poflunt,quod plebs ,

perfundta gravimmis

feditionibus ac difcordiis, otium malle videatur, conductas ha-

bent conciones : neque id agunt, ut ea dicant, aut ferant,

quae illi velint audire, qui in concione funt ; fed pretio ac

mercede perficiunt, ut, quidquid dicant, id illi velle audire

videantur.

Num vos exiftimatis, Gracchos, aut Saturninum, aut quem-

quam illorum veterum, qui populares habebantur, ullum un-

quam in concione habuifFe condudlum ? Nemo habuit : ipfa

enim largitio, et fpes commodi propofiti, fine mercede ulla

multitudinem concitabat. Itaque temporibus illis, qui popula-

res erant, offendebant illi quidem apud graves et honeftos ho-

mines -, fed populi judiciis, atque omni fignificatione, florebant.

His in theatro plaudebatur : hi fufFragiis, quod contenderant,

confequebantur : horum homines nomen, orationem, vultum,

incefTum, amabant. Qui autem adverfabantur ei generi, graveset magni homines habebantur ; fed valebant in fenatu multum,

apud bonos viros plurimum : multitudini jucundi non erant,

fuffragiis offendebatur faepe eorum voluntas ; plaufum vero

etiam fl quis eorum aliquando acceperat, ne quid peccaffet,

pertimefcebat. Attamen, fi qua res erat major, idem ille po-

pulus horum auctoritate maxime commovebatur.

L. Nunc, nifi me fallit, in eo ftatu civitas eft, ut, fi operas

conductorum removeris, omnes idem de republica fenfuri effe

videantur. Etenim tribus locis fignificari maxime populi Ro-

mani judicium ac voluntas poteft, concione, comitiis, ludo-

rum gladiatorumque confeffu. Quse concio fuit per hos annos,

quae quidem effet non conducla , fed vera , in qua populi Ro-

mani confenfus perfpici polfet ? Habitae funt multae de me a gla-

diatore fceleratiflimo, ad quas nemo adibat incorruptus, nemo

F 2



44 O R A T I O

integer : nemo illum foedum vultum afpicere , nemo furialem

vocem bonus audire poterat. Erant , erant illas conciones per-

ditorum hominum neceffario' turbulenta?.

Habuit de eodem me P. Lentulus conful concionem : con-

curfus eft populi Romani factus : omnes ordines , tota in illa

concione Italia conftitit. Egit caufam fumma cum gravitate

copiaque dicendi, tanto filentio, tanta approbatione omnium,

nihil ut unquam videretur tam populare ad populi Romani au-

res accidiffe. Productus eft ab eo Cn. Pompeius,qui fe non

folum auctorem meae falutis, fed etiam fupplicem, populo Ro-

mano exhibuit. Hujus oratio et pergravis, et grata concioni

fuit: fic contendo, nunquam neque fententiam ejus auctoritate,

neque eloquentiam jucunditate, fuiffe majorem.

Quo filentio funt auditi de me casteri principes civitatis ? quos

idcirco non appello hoc loco , ne mea oratio , fi minus de ali-

quo dixero, ingrata; fi fatis de omnibus, infinita, effe videatur.

Cedo nunc ejufdem illius inimici mei de me eodem ad verum

populum in campo Martio concionem. Quis non modo appro-

bavit, fed non indigniffimum facinus putavit, illum, non dicam

loqui, fed vivere ac fpirare ? quis fuit, qui non ejus voce ma-culari rempublicam , feque , fi eum audiret , fcelere adftringi,

arbitraretur ?

LI. Venio ad comitia, five magiftratuum placet, five legum.

Leges videmus faepe ferri multas : omitto eas, quae feruntur

ita, vix ut quini, et hi ex alia tribu, qui fufFragium ferant, re-

periantur. De me, quem tyrannum atque ereptorem libertatis

effe dicebat, in illa ruina reipublicse dicit fe legem tuliffe. Quis

efl, qui fe, cum contra me ferebatur, iniffe fuffragium confi-

teatur ? Cum autem de me eodem ex fenatufconfulto comitiis

centuriatis ferebatur,quis efl

,qui non profiteatur fe affuiffe

et fuffragium de falute mea tuliffe ? Utra igitur caufa popula-

ris debet videri : in qua omnes honeflates civitatis, omnes aeta-

tes, omnes ordines, una confentiunt ; an in qua Furiae conci-

tatae tanquam ad funus reipublics convolant ?



PRO P. SEXTIO. 45

An, ficubi aderit Gellius , homo et fratre indignus , viro

clariffimo atque optimo confule, et ordine equeftri, cujus ille

ordinis nomen retinet, ornamenta confecit ; id erit populare ?

Eft enim homo ifte populo Romano deditus. Nihil vidi magis

qui, cum ejus adolefcentia in ampliffimis honoribus fummi viri,

L. Philippi, vitrici, florere potuifTet, ufque eo non fuit popu-

laris, ut bona folus comeffet : deinde ex impuro adolefcente

et petulante ,pofteaquam rem paternam ab idiotarum divitiis

ad philofophorum regulam perduxit, Grasculum fe atque otio-

fum putari voluit; ftudio literarum fe fubito dedidit. Nihil fane

Attas juvabant. Anagnoftas, libelli etiam, pro vino fa?pe oppig-

nerabantur : manebat infaturabile abdomen, copiac deficiebant.

Itaque femper verfabatur in fpe rerum novarum ; otio et tran-

quillitate reipublicae confenefcebat.

LII. Ecquas feditio unquam fuit, in qua non ille princeps ?

ecqui feditiofus, cui ille non familiaris ? ecquae turbulenta con-

cio , cujus ille non concitator ? cui bene dixit unquam bono ?

bene dixit ? immo,quem fortem et bonum civem non petu-

lantiffime eft infectatus ? qui, ut credo, non libidinis caula,

fed ut plebicola videretur, libertinam duxit uxorem. Is de me

fuffragium tulit, is affuit, is interfuit epulis et gratuiationibus

parricidarum : in quo tamen eft me ultus, cum illo ore inimi-

cos eft meos fuaviatus : qui, quafi mea culpa bona perdiderit

ita ob eam ipfam caufam eft mihi inimicus, quia nihil habet.

Utrum ego tibi patrimonium eripui , Gelli , an tu comedifti ?

quid ? tu meo periculo, gurges ac vorago patrimonii, hellua-

bare ; ut, fi ego conful rempublicam contra te et gregales tuos

defendiffem , in civitate effe me nolles ? Te nemo tuorum vi-

dere vult : omnes aditum, fermonem, congreffum tuum, fu-

giunt : te fororis filius Poftumus, adolefcens gravis, fenili ju-

dicio, notavit, cum in magno numero tutorem liberis non

inftituit. Sed, elatus odio, et meo et reipublicas nomine, quo-

rum ille utri fit inimicior nefcio ; plura dixi, quam dicendum

fuit, in furiofiffimum atque.egentiffimum ganeonem.



46 O R A T I O

Illuc revertor : contra me cum fit actum, capta urbe atque

oppreffa, Gellium, Firmidium, Titium, ejufdem modi Fu-

rias, illis mercenariis gregibus duces et auctores fuiffe, cumipfe lator nihil ab horum turpitudine, audacia, fordibus, ab-

horreret. At , cum de dignitate mea ferebatur , nemo fibi nec

valetudinis excufationem, nec fenectutis, fatis juftam putavit;

nemo fuit, qui fe non rempublicam mecum fimul revocare

in fuas fedes arbitraretur.

LIII. Videamus nunc comitia magiflratuum. Fuit collegium

nuper tribunitium, in quo tres minime, vehementer duo, popu-

lares exiftimabantur. Ex his,qui populares non habebantur,

quibus in illo genere conducliarum concionum confiflendi po-

teftas non erat, duos a populo Romano praetores video effe

factos : et ,quantum fermonibus vulgi et fuffragiis intelligere

potui,

prae fe populus Romanus ferebat , fibi illum in tribu-

natu Cn. Domitii animum conftantem et egregium, et QÂn-

charii fidem ac fortitudinem , etiam fi nihil agere potuiffent

tamen voluntate ipfa gratum fuiffe. Jam de C. Fannio quae fit

exiftimatio, videmus : quod judicium populi Romani in hono-

ribus ejus futurum fit, nemini dubium effe debet.

Quid ? populares illi duo quid egerunt ? Alter,qui tamen

fe continuerat, tulerat nihil, fenferat tantum de republica aliud,

atque homines expecTiabant, vir et bonus, et innocens, et bo-

nis viris femper probatus;quod parum videlicet intellexit in

tribunatu, quid vero populo probaretur, et quod illum effe

populum Romanum, qui in concione erat, arbitrabatur, non

tenuit eum locum , in quem , nifi popularis effe voluiffet , fa-

cillime perveniffet. Alter, qui ita fe in populari ratione jacta-

ret, ut aufpicia, legem /Eliam, fenatus auctoritatem, confu-

lem , collegas, bonorum judicium, nihil putaret, aedilitatem

petivit cum bonis viris et hominibus primis, fed non prseftan-

tiffimis opibus et gratia : tribum fuam non tulit : Palatinam de-

nique, per quam omnes illae peft.es vexare populum Roma-

num dicebantur, perdidit : nec quidquam illis comitiis, quod



*»

PRO P. SEXTIO. 47

boni viri vellent, nili repulfam tulit. Videtis igitur, populum

ipfum , ut ita dicam ,jam non effe popularem

,qui ita vehe-

menter eos, qui populares habentur, refpuat ; eos autem, qui

ei generi adverfantur, honore digniffimos judicet.

LIV. Veniamus ad ludos : facit enim, Judices, vefter ifte in

me animorum oculorumque conjectus, ut mihi jam licere pu-

tem remifliore uti genere dicendi. Comitiorum et concionum

iignificationes interdum verse funt, nonnunquam vitiatae atque

corruptae : theatrales gladiatoriique confeffus dicuntur omnino

folere , levitate nonnullorum , emptos plaufus et exiles et

raros excitare : attamen facile eft, cum id fit, quemadmodum

et a quibus fiat, et quid integra multitudo faciat, videre. Quid

ego nunc dicam, quibus viris, aut cui generi civium, maxime

applaudatur ? neminem veftrum fallit. Sit hoc fane leve -, quod

non ita eft, quoniam optimo cuique impertitur : fed, fi eft leve,

homini gravi leve eft ; ei vero,qui pendet a rebus levimmis

qui rumore, et, ut ipfi loquuntur, favore populi tenetur et du-

citur, plaufum immortalitatem, fibilum mortem, videri ne-

ceffe eft.

Ex te igitur, Scaure, potiffimum quaero, qui ludos appa-

ratiffimos magnificentiffimofque fecifti , ecquis iftorum popu-

larium tuos ludos afpexerit ; ecquis fe theatro, populoque Ro-

mano, commiferit. Ipfe ille maxime ludius, non folum fpecta-

tor, fed actor, et acroama;qui omnia fororis embolia novit

qui in coetum mulierum pro pfaltriaadduciturj nec tuos ludos

afpexit in illo ardenti tribunatu fuo, nec ullos alios, nifi eos,

a quibus vix vivus effugit. Semel, inquam, fe ludis homo

popularis commifit omnino, cum in templo Virtutis honos

habitus efTet virtuti , Caiique Marii , confervatoris hujus im-

perii, monumentum municipi ejus, et reipublicae defenfori,

fedem ad falutem praebuiffet.

LV. Quo quidem tempore, quid populus Romanus fentire

fe oftenderit, utroque in genere declaratum eft : primo, cum,

audito fenatus confulto , ore ipfi atque abfenti fenatui plaufus



43 O R A T I O

eft ab univerfis datus ; deinde, cum fenatoribus fingulis fpecTa-

tum e fenatu redeuntibus. Cum vero ipfe, qui ludos faciebat,

conful afTedit ; ftantes, et manibus pams gratias agentes, et la-

crymantes gaudio, fuam erga me benevolentiam ac mifericor-

diam declararunt. At, cum ille furibundus, incitata irla fua

vecordi mente, venifTet, vix fe populus Romanus tenuit : vix

homines odium fuum a corpore ejus impuro atque infando

reprefTerunt : voces quidem , et palmarum intentus , et male-

dicTorum clamorem, omnes profuderunt.

Sed quid ego populi Romani animum virtutemque com-

memoro, libertatem jam ex diuturna fervitute refpicientis, in

eo homine , cui tum petenti jam aedilitatem ne hiftriones qui-

dem coram fedenti pepercerunt ? Nam, cum ageretur Togata,

Simulans, ut opinor, caterva tota, clarirlima concentione, in

ore impuri hominis imminens concionata eft. Huic vitce tuce—et, Poji-principia atque exitus vitiofce vitce ! fedebat exanima-

tus : et is,qui antea cantorum convicio conciones celebrare

Tuas folebat, cantorum ipforum vocibus ejiciebatur. Et, quo-

niam facTa mentio eft ludorum, ne illud quidem praetermittam,

in magna varietate fententiarum nunquam ullum fuiffe locum,

in quo aliquid a poeta dicTum cadere in tempus noftrum vide-

retur,quod aut populum univerfum fugeret , aut non expri-

meret ipfe acTor. Et, quaefo, hoc loco, Judices, ne qua me le-

vitate ducTum ad infolitum genus dicendi labi putetis, fi de

poetis, de hiftrionibus, de ludis, in judicio loquar.

LVI. Non fum tam ignarus, Judices, caufarum, non tam

infolens in dicendo, ut omni ex genere orationem aucuper, et

omnes undique rlofculos carpam atque delibem: fcio, quid

gravitas veftra, quid haec advocatio, quid illi conventus, quid

dignitas P. Sextii, quid periculi magnitudo, quid aetas, quid

honos meus, poftulet. Sed mihi fumpfi hoc loco docTrinam

quandam juventuti, qui erTent optimates : in ea explicanda de-

monftrandum eft, non erTe populares omnes eos, qui putentur.

Jd facillime confequar, fi univerfi populi judicium verum et



PRO P. SEXTia49

incorruptum, et ii intimos fenfus civitatis, exprelTero. Quid

fuit illud, quod, recenti nuntio de illo fenatus-confulto, quod

factum eit in templo Virtutis, ad ludos fcenamque perlato,

conferTu maximo , fummus artifex , et mehercule femper par-

tium in republica, tanquam in fcena, optimatium, flens, et

recenti laetitia, et miito dolore ac deiiderio mei, egit aperte

multo gravioribus verbis meam caufam, quam egomet de me

agere potuiifem ? fummi enim poetae ingenium non folum arte

fua, fed etiam dolore, exprimebat. Quid etiim ? qui rempublicam

certo ammo adjuverit, Jiatuerit , Jieterit cum Achivis. Vobifcum

me fketifTe dicebat, veitros ordines demonftrabat. Revocaba-

tur ab univerfis. Re dubia , nec dubitarit vitam offerre , nec ca-

piti pepercerit. Haec quantis ab illo clamoribus agebantur? cum

jam , omiifo geftu , verbis poetae , et ftudio actoris , et expec-

tationi noftrae, plauderetur ? Summum amicum, fummo in bello—(nam illud ipfe actor adjungebat amico animo ; et fortaffis ho-

mines propter aliquod defiderium approbabant) fummo ingenio

praditum.

LVII. Tum illa quanto cum gemitu populi Romani ab eo-

dem paulo poil in eadem fabula funt adta ? O pater—Me, meille abfentem, ut patrem, deplorandum putarat, quem Q^Ca-

tulus , quem multi alii faspe in fenatu patrem patrias nomina-

rant. Quanto cum rletu de illis noftris incendiis ac ruinis, cum

patrem pulfum, patriam afflictam, deploraret, domum incen-

fam everfamque ? fic egit, ut, demonilrata priitina fortuna, cum

fe convertiifet , Hczc omnia vidi infammari—fletum etiam ini-

micis atque invidis excitaret. Pro Dii immortales ! quid ? illa

quemadmodum dixit idem ? quae mihi quidem ita et acta et

fcripta videntur eife, ut vel a Catulo, ii revixiifet, praeclare

poiTe dici viderentur. Is enim libere reprehendere et accufare

populi nonnunquam temeritatem folebat. aut errorem fenatus :

O ingratifici Argivi , inanes Graii., immemores beneficii ! Non

erat illud quidem verum : non enim ingrati, fed miferi, qui-

bus reddere falutem, a quo acceperant, non liceret 3 nec unus

Tom. VI. G



5oO R A T I O

in quemquam unquam gratior,quam in me univerfi. Sed ta-

men illud fcripfit difertiflimus poeta pro me ; egit fortiflimus

actor, non folum optimus, de me, cum omnes ordines de-

monftraret, fenatum, equites Romanos, univerfum populum

Romanum, accufaret : Exularejinitis, Jivifiis pelli, pulfum pati-

mini. Quae tum fignificatio fuerit omnium, quae declaratio vo-

luntatis ab univerfo populo Romano in caufa hominis non

popularis, equidem audiebamus : exiftimare facilius poffunt,

qui adfuerunt.

LVIII. Et, quoniam me huc provexit oratio, hiftrio cafum

meum toties collacrymavit, cum ita dolenter ageret caufam

meam, ut vox ejus illa praeclara lacrymis impediretur. Neque

poetae, quorum ego femper ingenia dilexi, tempori meo defue-

runt : eaque populus Romanus non folum plaufu , fed etiam

gemitu fuo , comprobavit. Utrum igitur haec JEfopum potius

pro me, aut Accium, dicere oportuit, fi populus Romanus liber

effet , an principes civitatis ? Nominatim fum appellatus in

Bruto,cTullius, qui libertatem civibusJiabiliverat. Millies revoca-

tum eft. Parumne videbatur populum Romanum judicare

id a me et a fenatu effe conftitutum, quod perditi cives fubla-

tum per nos criminabantur ? Maximum vero populi Romani

judicium univerfo confeffu gladiatorio declaratum eft: erat enim

munus Scipionis, dignum et eo ipfo, et illo Q^Metello, cui

dabatur. Id autem fpedlaculi genus erat,quod omni frequen-

tia atque omni genere hominum celebratur; quo multitudo

maxime delectatur. In hunc confeffum P. Sextius tribunus ple-

bis , cum ageret nihil aliud in eo magiftratu , nifi meam cau-

fam, venit, et fe populo dedit, non plaufus cupiditate, fed ut

ipfi inimici noflri voluntatem univerfi populi viderent. Venit,

ut fcitis, ad columnam Meniam. Tantus eft ex omnibus fpec-

taculis ufque a Capitolio, tantus ex fori cancellis, plaufus exci-

tatus, ut nunquam major confenfio aut apertior populi Ro-

mani univerfi fuiffe ulla in caufa diceretur. Ubi erant tum illi

concionum moderatores, legum domini, civium expulfores ?



PRO P. SEXTIO. 51

Aliufne eft aliquis improbis civibus peculiaris populus, cui

nos ofTenii invifique fuerimus ?

LIX. Equidem exiftimo, nullum tempus elTe frequentioris

populi, quam illud gladiatorium ; neque concionis ullius, neque

vero ullorum comitiorum. Hasc igitur innumerabilis hominum

multitudo, haec populi Romani tanta fignificatio fine ulla varie-

tate univerii, cum illis ipfis diebus de me actum iri putaretur,

quid declaravit , nifi optimorum civium falutem et dignitatem

populo Romano caram efTe univerfo ?

At vero et ille tribunus plebis, qui de me, non patris, avi,

proavi, majorum denique fuorum omnium, fed Graeculorum,

inftituto, concionem interrogare folebat, Velletne me redire

et, cum erat reclamatum femivivis mercenariorum vocibus, po-

pulum Romanum negare dicebat : is , cum quotidie gladiato-

res fpectaret, nunquam eft confpecTus, cum veniret : emerge-

bat fubito, cum fub tabulas fubrepferat, ut, Mater te appello—r

dicturus videretur. Itaque illa via latebrofa, qua fpecTatum ille

veniebat, Appia jam vocabatur : quitamen, quoquo tempore

confpectus erat, non modo gladiatores, fed equi ipfi gladiato-

rum, repentinis fibilis extimefcebant.

Videtifne igitur, quantum inter populum Romanum et con-

cionem interfit ? dominos concionum omni odio populi no-

tari ;quibus autem confiflere in operarum concionibus non li-

ceat, eos omni populi Romani fignificatione decorari ?

Tu mihi etiam M. Atilium Regulum commemoras,qui

redire ipfe Carthaginem fua voluntate ad fupplicium, quam

fine iis captivis, a quibus ad fenatum milTus erat, Romae ma-

nere, maluerit ? et mihi negas optandum reditum fuiiTe per

familias comparatas, et homines armatos.

LX. Vim fcilicet ego defideravi, qui, dum vis fuit, nihil egi,

et quem, fi vis non fuilTet, nulla res labefactare potuiiTet. Hunc

ego reditum repudiarem, qui ita fiorens fuit, ut verear, ne quis

me ftudio gloriae putet idcirco exilTe , ut ita redirem ? Quem

enim unquam fenatus civem , nifi me , nationibus exteris

G 2





PRO P. SEXTIO.5j

ftudiorum in mea falute contentio -, ut ii,qui a fenatu de me

rogabantur, iidem fenatui pro me fupplicarent. Atque ita in his

rebus unus eft folus inventus, qui ab hac tam impenfa voluntate

bonorum palam diffideret, ut etiam QJVTetellus conful, qui mihi

vel maxime ex magnis contentionibus reipublicae fuiflet inimi-

cus, de mea falute retulerit. Qui excitatus cum fumma audtori-

tate P. Servilii, tum incredibili quadam gravitate dicendi, cum

ille omnes prope ab inferis evocaffet Metellos, et ad illius ge-

neris, quod fibi cum eo commune effet, dignitatem propinqui

fui mentem a Clodianis latrociniis reflexiflet ; cumque eum ad

domeftici exempli memoriam, et ad unum diclo citius Metelli

cafum vel gloriofum, vel gravem, convertiffet : collacrymavit,

ut vir egregius, ac vere Metellus, totumque fe P. Servilio di-

centi etiam tum tradidit ; nec illam divinam gravitatem,ple-

nam antiquitatis, diutius homo ejufdem fanguinis potuit fufti-

nere, et mecum abfens beneiicio rediit in gratiam. Quod certe,

fi eft aliquis fenfus in morte praeclarorum virorum, cum omni-

bus Metellis, tum vero uni viro fortiffimo, et praeftantiffimo-

civi gratiffimum, fratri fuo, feeit,. focio laborum, periculo-

rum, confiliorum meorum»LXIII. Reditus vero meus qui fuerit, quis ignorat ? quem-

admodum mihi advenienti, tanquam totius Italiae, atque ipfius

patria?, dexteram porrexerint Brundufini; cum ipfis nonis Sex-

tilibus idem dies adventus mei fuiftet, qui et natalis idem ca-

riffimae filiae, quam ex graviffimo tum primum defiderio luclu-

que confpexi; idem etiam ipfius colonize Brundufinse, idemque

Salutis : cumque me domus eadem optimorum et doctiffimo-

rum virorum, Lenii Flacci, et patris, et fratris ejus, lastiffima

accepiflet, quae proximo anno moerens receperat, et fuo prsefldio

periculoque defenderat : cumque itinere toto urbes Italise feftos

dies agere adventus mei videbantur ; viae multitudine legato-

rum undique miflbrum celebrabantur ; ad urbem acceflus in-

eredibili hominum multitudine et gratulatione florebat -

yiter a

porta, in Capitolium afcenfus, domum reditus, erat ejufmcdi^



54 O R A T I O

ut fumma in lanitia illud dolerem, civitatem, tam gratam, tam

miferam atque oppreffam fuiffe.

Habes igitur, quod ex me quaefifti, qui effent optimates.

Non eft natio, ut dixifli : quod ego verbum agnovi : eft enim

illius , a quo uno maxime P. Sextius fe oppugnari videt , ho-

minis ejus, qui hanc nationem deleri et concidi cupivit; qui C.

Caefarem, mitem hominem et a casde abhorrentem, faepe in-

crepuit, faepe accufavit, cum affirmaret, illum nunquam, dum

hasc natio viveret, fine cura futurum. Nihil profecit de univer-

fis : de me agere non deftitit : me oppugnavit primum per in-

dicem Vettium,quem in concione de me et de clariffimis vi-

ris interrogavit : in quo tamen eos cives conjunxit eodem pe-

riculo et crimine, ut a me inierit gratiam, quod me cum am-

pliffimis et fortiffimis viris congregavit.

LXIV. Sed poftea mihi, nullo meo merito, nifi quod boni.s

placere cupiebam, omnes eft inlidias fceleratiffime machinatus.

Ille ad eos, a quibus audiebatur, quotidie aliquid defecli affere-

bat : ille hominem mihi amiciffimum, Cn. Pompeium, mone-

bat, ut meam domum metueret, atque a me ipfo caveret : ille fe

iic cum inimico meo copularat , ut illum meae profcriptionis ,

quam adjuvabat Sex. Clodius , homo iis digniffimus,quibuf-

cum vivit, tabulam eife, fe fcriptorem, diceret : ille unus ordi-

nis noftri difceffu meo, luctu veftro, palam exultavit. De quo

ego, cum quotidie rueret, verbum feci, Judices, nunquam

neque putavi, cum omnibus machinis ac tormentis, vi, exer-

citu , copiis oppugnarer, de uno fagittario me queri con-

venire.

Acta mea iibi ait difplicere : quis nefcit ? qui legem eam

contemnat, quae dilucide vetat gladiatores biennio, quo quis

petierit, aut petiturus fit, dare ? In quo ejus temeritatem fatis

mirari, Judices, non queo : facit apertiffime contra legem : fa-

cit is, qui neque elabi ex judicio jucunditate fua, neque emitti

gratia, poteft ; neque opibus et potentia leges ac judicia per-

fringere. Quas res hominem impellit, ut fit tam intemperans ?



PRO P. SEXTIO.5S

Ifta nimia gloriae cupiditate familiam gladiatoriam, credo, nac-

tus eft fpeciofam , nobilem,gloriofam : norat ftudia populi

videbat clamores et concurfus futuros. Hac expectatione elatus

homo , flagrans cupiditate gloriae , tenere fe non potuit, quin

hos gladiatores induceret, quorum effet ipfe pulcherrimus. Si

ob eam caufam peccaret, et, pro recenti populi Romani in fe

beneficio, populari ftudio eiatus; tamen ignofceret nemo. Cum

vero ne de venalibus quidem homines eleclos, fed ex ergaf-

tulis ernptos, nominibus gladiatoriis ornarit, et fortito alios

Samnites, alios Provocatores, fecerit ; tanta licentia, tanta le-

gum contemptio, nonne quem habitura lit exitum, pertimefcit ?

Sed habet defenfiones duas : primum, Do, inquit, beftia-

rios ; lex eft fcripta de gladiatoribus. Feftive. Accipite aliquid

etiam acutius : dicit fe non gladiatores, fed unum gladiatorem,

dare , et totam aedilitatem in munus hoc tranftuliffe. Praeclara

aedilitas : unus leo; ducenti beftiarii. Verum utatur hac defen-

fione": cupio eum fuae caufae confidere : folet enim tribunos

plebis appellare, et vi judicium difturbare, cum diffidit. Quem

non tam admiror, quod meam legem contemnat, hominis ini-

mici ,

quam quod fe ftatuit omnino confularem legem nullamputare. Casciliam - Didiam , Liciniam - Juniam , contempiit.

Etiamne ejus, quem fua lege et fuo beneficio ornatum, muni-

tum, armatum, folet gloriari, C. Casfaris legem de pecuniis re-

petundis non putat effe legem ? Et aiunt alios effe , q.ui acla

Caefaris refcindant, cum hsec optima lex et ab illo focero ejus,.

et ab hoc affecla, negligatur ?

LXV. Et cohortari aufus eft accufator in hac caufa vos, Ju-

dices, ut aiiquando effetis feveri, aliquando medicinam adhibe-

retis reipublicas ? Non eft ea medicina, cum fanas parti corporis

fcalpellum adhibetur, atque integrae : carnificina eft ifta, et cru-

delitas : hi medentur reipublicae, qui exfecant peftem aliquam,

tanquam ftrumam civitatis. Sed, ut extremum habeat aliquid

oratio mea, et ut ego ante dicendi finem faciam, quam vos

me tam attente audiendi ; concludam illud de optimatibus,





PRO P. SEXTIO.57

Sudandum eft. his pro communibus commodis, adeundae inimi-

citiae , fubeundae faepe pro republica tempeftates : cum multis

audacibus, improbis, nonnunquam etiam potentibus, dimican-

dum. Haec audivimus de clariffimorum virorum confiliis et fac-

tis ; haec accepimus, haec legimus. Neque eos in laude pofitos

videmus, qui incitarunt aliquando populi animos ad feditionem,

aut qui largitione caecarunt mentes imperitorum , aut qui for-

tes et claros viros , et bene de republica meritos , in invidiam

aliquam vocaverunt : leves hos femper noflri homines , et au-

daces, et malos, et perniciofos cives putaverunt. At vero qui

horum impetus et conatus reprefferunt, qui aucloritate, qui

iide, qui conflantia, qui magnitudine animi, confiliis auda-

cium refKterunt ; ii graves, ii principes, ii duces, ii auclores

hujus ordinis, et dignitatis, atque imperii, femper habiti funt.

LXVII. Ac, ne quis ex noftro aut aliquorum praeterea cafu

hanc vitae viam pertimefcat ; unus in hac civitate, quem qui-

dem ego poffim dicere ,praeclare vir de republica meritus, L.

Opimius indigniffime concidit : cujus monumentum celeber-

rimum in foro, fepulcrum defertiffimum in littore Dyrrhachi-

no relictum eft. Atque hunc tamen flagrantem invidia propter

interitum C. Gracchi femper ipfe populus Romanus periculo

liberavit : alia quaedam civem egregium iniqui judicii procella

pervertit. Caeteri vero aut repentina vi perculfi , ac tempeftate

populari,per populum tamen ipfum recreati funt atque revo-

cati j aut omnino invulnerati inviolatique vixerunt. At vero ii,

qui fenatus confilium, qui auctoritatem bonorum, qui inftituta

majorum neglexerunt , et imperitae aut concitatae multitudini

jucundi effe voluerunt ; omnes fere reipublicae pcenas aut prae-

fenti morte, aut turpi exilio, dependerunt.

Quod fi apud Athenienfes, homines Graecos, longe a nof-

trorum hominum gravitate disjunclos , non deerant qui rem-

publicam contra populi temeritatem defenderent, cum omnes,

qui ita fecerant, e civitate ejicerentur; fi Themifioclem illum,

confervatorem patriae, non deterruit a republica defendenda nec

Tom. VI. H



58 O R A T I O

Miltiadis calamitas, qui illam civitatem paulo ante fervarat, nec

Ariftidis fuga, qui unus omnium juftiffimus fuiffe traditur; fi

poftea fummi ejufdem civitatis viri, quos nominatim appellari

non eft neceife,

propofitis tot exemplis iracundiae levitatifque

popularis, tamen fuam rempublicam illam defenderunt : quid

nos tandem facere debemus ? primum, in ea civitate nati, unde

orta mihi gravitas et magnitudo animi videtur ; tum in tanta

gloria infiftentes , ut omnia humana leviora videri debeant;

deinde, ad eam rempublicam tuendam aggreffi, quae tanta dig-

nitate eft , ut eam defendentem occidere non aliud fit , quam

oppugnantem rerum potiri ?

LXVIII. Homines Graeci, quos antea nominavi, inique a

fuis civibus damnati atque expulfi , tamen , quia bene funt de

fuis civitatibus meriti, tanta hodie gloria funt, non in Graecia

folum, fed etiam apud nos, atque in cseteris terris, ut eos, a

quibus illi oppreffi funt, nemo nominet ; horum calamitatem

dominationi illorum omnes anteponant. Quis Carthaginenfium

pluris fuit Annibale, confilio, virtute, rebus gefUs -, qui unus

cum tot imperatoribus noftris per tot annos de imperio et de

gloria decertavit ? hunc fui cives e civitate ejecerunt; nos etiam

hoftem literis noftris et memoria videmus effe celebratum.

Quare imitemur noflros Brutos, Camillos, Ahalas, Decios,

Curios, Fabricios, Maximos, Scipiones, Lentulos, iEmilios,

innumerabiles alios, qui hanc rempublicam ftabiliverunt ;quos

equidem in Deorum immortalium ccetu ac numero repono.

Amemus patriam, pareamus fenatui, confulamus bonis : pras-

fentes fructus negligamus,

pofteritati et gloriae ferviamus : id

effe optimum putemus, quod erit redliffimum : fperemus quae

volumus, fed quod acciderit feramus : cogitemus denique, cor-

pus virorum fortium, magnorumque hominum, effe mortale;

animi vero motus et virtutis gloriam fempiternam : neque,

hanc opinionem fi in illo fanctiffimo Hercule confecratam

videmus , cujus corpore ambufto , vitam ejus et virtutem im-

mortalitas excepiffe dicitur, minus exiftimemus eos, qui hanc



PRO P. SEXTIO.59

tantam rempublicam fuis confiliis aut laboribus aut auxerint

aut defenderint , aut fervarint , efle immortalem gloriam con-

fecutos.

LXIX. Sed me repente, Judices, de fortiffimorum et cla-

riffimorum civium dignitate et gloria dicentem, et plura etiam

dicere parantem, horum afpectus in ipfo curfu orationis repref-

fit. Video P. Sextium, meae falutis, veftrae auctoritatis, publicae

eaufae defenforem, propugnatorem, auctorem, reum : video hunc

praetextatum ejus filium oculis lacrymantibus me intuentem :

video Milonem, vindicem veftrae libertatis, cuftodem falutis

meae, fublidium afflictae reipublicae, extinclrorem domeftici la-

trocinii , repreiforem caedis quotidianae , defenforem templo-

rum atque tectorum, praefidium curiae, fordidatum et reum :

video P. Lentulum, cujus ego patrem deum ac parentem fta-»

tuo fortunae ac nominis mei, et fratris, rerumque noftrarum, in

hoc mifero fqualore et fordibus : cui fuperior annus idem et

virilem, patris -

3 et praetextam, populi judicio, togam dederit,

hunc hoc anno in hac toga rogationis injuftiffimae fubitam

acerbitatem pro patre fortiffimo, et clariffimo cive, depre-

cantem.

Atque hic tot et talium civium fqualor, hic luctus, hae for-

des fufceptae funt propter unum me, quia me defenderunt,

quia meum cafum luctumque doluerunt , quia me lugenti pa-

triae, flagitanti fenatui, pofcenti Italiae, vobis omnibus oranti-

bus, reddiderunt. Quod tantum eft in me fcelus ? quid tanto-

pere deliqui illo, illo die, cum ad vos indicia, literas, con-

feffiones, communis exitii detuli ? cum parui vobis ? At, fi fce-

leftum eft amare patriam, pertuli poenarum fatis : everfa domus

eft, fortunae vexatae, diffipati liberi, raptata conjux, frater opti-

mus, incredibili pietate, amore inaudito, maximo in fqualore

volutatus eft ad pedes inimiciffimorum : ego pulfus aris, focis,

Diis penatibus, diftractus a meis, carui patria, quam, uti le-

viffime dicam, certe texeram : pertuli crudelitatem inimicorum,

fcelus inndelium, fraudem invidorum.

H 2





[ 6i ]

I N

V A T I N I U M

O R AT I O XXXIII.

I.

OI, tua tantummodo, Vatini, quid indignitas poftularet,

k3 fpectare voluiffem, feciffem id, quod his vehementer

placebat, ut te, cujus teflimonium, propter turpitudinem vitae

fordefque domefHcas, nullius momenti putaretur, tacitus di-

mitterem : nemo enim horum aut ita te refutandum , ut gra-

vem adverfarium , aut ita rogandum , ut religiofum teftem

arbitrabatur. Sed fui paulo in te intemperantior fortaffe, quam

debui : odio enim tui, in quo, etfi omnes propter tuum in

me fcelus fuperare debeo , tamen ab omnibus pene vincor , fic

fum incitatus, ut, cum te non minus contemnerem, quam

odiffem , tamen vexatum potius , quam defpectum , vellem

dimittere.

Quare, ne tibi hunc honorem a me haberi forte mirere,

quod interrogem, quem nemo congreffu, nemo aditu, nemo

fuffragio, nemo civitate, nemo luce, dignum putet; nulla me

ad id caufa impuliffet, nifi ut ferocitatem tuam iflam compri-

merem, et audaciam frangerem, et loquacitatem pauciffimis

interrogationibus irretitam retardarem. Etenim debuifti, Vati-

ni, etiam fi falfo veniffes in fufpicionem P. Sextio, tamen mihi

ignofcere, fi, in tanto hominis de me optime meriti periculo

et tempori ejus et voluntati parere voluiffem. Sed heflerno

pro teflimonio effe mentitum, cum affirmares nullum tibi

omnino cum Albinovano fermonem non modo de Sextio



62 O R A T 1 O

accufando, fed nulla unquam de re, fuiffe, paulo ante impru-

dens indicafti : qui et T. Claudium tecum communicaffe, et a

te confilium P.Sextii accufandi petiffe, et Albinovanum, quemantea vix tibi notum effe dixiffes, domum tuam veniffe, multa

tecum locutum, dixeris : denique conciones P. Sextii fcriptas,

quas neque noffet, neque reperire poffet, te Albinovano de-

diffe, eafque in hujus judicio effe recitatas. In quorum altero es

confeffus, a te accufatores effe inflruclos et fubornatos ; in al-

tero inconftantiam tuam cum levitate, tum etiam perjurio, im-

plicatam refellifti : cum, quem alieniffimum a te effe dixiffes

eum domi tua: fuiffe ;quem praevaricatorem ab initio judicaf-

fes, ei te, quos rogaffet, ad accufandum libros dixeris dediffe.

II. Nimium es vehemens feroxque natura : non putas fas

effe verbum ex ore exire cujufquam, quod non jucundum et

honorificum ad aures tuas accidat.Venifti iratus omnibus : quod

ego, fimul ac te adfpexi, prius quam loqui ccepifti, cum ante

Geliius, nutricula feditioforum omnium, teftimonium diceret,

fenfi, atque providi : repente enim te, tanquam ferpens e lati-

bulis, oculis eminentibus, inrlato collo, tumidis cervicibus, in-

tulifti :

ut mihirenovatus ille

tuusin te * * *

Veterem meumamicum, fed tamen tuum familiarem, defenderim, cum in hac

civitate oppugnatio foleat, qua tu nunc uteris, nonnunquam,

defenfio nunquam, vituperari. Sed quasro a te, cur C. Corne-

lium non defenderem. Num legem aliquam Cornelius contra

aufpicia tulerit : num Êliam, num Fufiam legem neglexerit

num confuli vim attulerit : num armatis hominibus templum

tenuerit : num intercefforem vi dejecerit : num religiones pol-

luerit : «rarium exhauferit : rempublicam compilarit.Tua funt,

tua funt, haec omnia. Cornelio ejufmodi nihil objectum eft. Co-

dicem legiffe dicebatur. Defendebatur , teftibus collegis fuis

non recitandi caufa legiffe, fed recognofcendi. Conftabat ta-

men, Cornelium concilium illo die dimififfe, interceftioni pa-

ruiffe. Tu vero, cui Cornelii defenfio difplicet, quam caufam

ad patronos tuos, aut quod os, afreres ? quibus jam prsefcribis,



IN VATINIUM. 63

quanto illis probro futurum fit, fi te defenderint, cum tu mihi

Cornelii defenfionem in maledictis objiciendam putaris.

Attamen hoc, Vatini, memento, paulo poft iftamdefenfio-

nem meam, quam tu bonis viris difplicuiffe dicis, me cum uni-

verfi populi Romani fumma voluntate, tum optimi cujufque

fingulari fludio, magnificentiffime poft hominum memoriara

confulem factum , omniaque ea me pudenter vivendo con-

fecutum effe, quae tu impudenter vaticinando fperare te fsepe

dixifH.

III. Nam, quod mihi difceffum objecifti meum, et quod ho-

rum, quibus ille dies acerbiffimus fuit, qui idem tibi laetiffimus,

luctum et gemitum renovare voluifH ; tantum tibi refpondeo,

me, cum tu casteraeque reipublicae pefles armorum caufam quae-

reretis, et cum per meum nomen fortunas locupletium diripere,

fanguinem principum civitatis exforbere, crudelitatem veflram

odiumque diuturnum, quod in bonos jam inveteratum habeba-

tis, faturare cuperetis ; fcelus et furorem veflrum cedendo ma-

luiffe frangere, quam refiftendo. Quare peto a te, ut mihi ig-

nofcas, Vatini, cum patrias pepercerim, quam fervaram ; et,

fi ego te perditorem et vexatorem reipublicae fero, tu me con-

fervatorem et cuflodem feras. Deinde ejus viri difceffum in-

crepas , quem vides omnium civium defiderio , ipfius denique

reipublicae luctu, effe revocatum ?

At enim dixifli, non mea, fed reipublicae caufa, homines de

meo reditu laboraffe. Quafi vero quifquam vir excellenti animo

in rempublicam ingreffus optabilius quidquam arbitretur, quam

fe a fuis civibus reipublicae caufa diligi, Scilicet afpera mea

natura, difficilis aditus, gravis vultus, fuperba refponfa, info-

lens vita : nemo humanitatem meam , nemo confuetudinem,

nemo confilium, nemo auxilium, requirebat : cujus defiderio,

ut haec minima dicam, forum mceftum, muta curia, ornnia

denique bonarum artium fludia filuerunt.

Sed nihil fit fad:um mea caufa : omnia illa fenatus-confulta,

populi juffa, Italiae totius, cundarum focietatum, collegior.um





I N V A T I N I U M. 65

et fordibus tuis obtegatur. Quaefturam petifti cum P. Sextio

cum hic nihil loqueretur, nifi quod agebat ; tu de altero con-

fulatu gerendo te diceres cogitare. Quaero abs te , teneafne

memoria, cum P. Sextius quaeflor lit cunctis fufTragiis factus,

tunc te vix, invitis omnibus, non populi beneficio, fed con-

fulis, extremum adhaefiffe ? In eo magiftratu, cum tibi magno

clamore aquaria provincia forte obtigiffet, miffufne fis a me

confule Puteolos , ut inde aurum exportari argentumque pro-

hiberes ? In eo negotio, cum te non cuflodem ad continendas,

fed portitorem ad partiendas, merces miffum putares, cumque

omnium domos, apothecas, naves, furaciffime fcrutarere, ho-

minefque negotia gerentes judiciis iniquiffimis irretires, merca-

tores e navi egredientes terreres , confcendentes morarere ; te-

neafne memoria, tibi in conventu Puteolis manus effe allatas ?

ad me confulem Puteolanorum querelas efTe delatas ? Poft quaef-

turam, exierifne legatus in ulteriorem Hifpaniam, C. Cofconio

proconfule ? Cum illud iter Hifpanienfe pedibus fere confici

foleat, aut, fi quis navigare velit, certa fit ratio navigandi ; ve-

nerifne in Sardiniam, atque inde in Africam ? fuerifne, quod fine

fenatus-confulto tibi facere non licuit , in regno Hiempfaiis ?

fuerifne in regno Maftanefofi ? venerifne ad fretum per Mauri-

taniam ? quem fcias unquam legatum Hifpanienfem iftis itine-

ribus in illam provinciam perveniffe ?

Factus es tribunus plebis : quid enim te de Hifpanienfibus

flagitiis tuis, fordidifiimifque furtis, interrogem ? Quaero abs te

primum univerfe, quod genus improbitatis et fceleris in eo

magiflratu praetermiferis ? Ac tibi jam inde praefcribo, ne tuas

fordes cum clariffimorum virorum fplendore permifceas. Ego

te, quaecunque rogabo, de te ipfo rogabo ; neque te ex ampliffi-

mi viri dignitate, fed ex tuis tenebris, extraham ; omniaque mea

tela fic in te conjicientur, ut nemo per tuum latus, quod foles

dicere, faucietur : in tuis pulmonibus ac vifceribus haerebunt.

VI. Et, quoniam omnium rerum magnarum a Diis immor-

talibus principia ducuntur, volo ut mihi refpondeas tu, qui te

Tom, VI. I



66 O R A T I O

Pythagoricum foles dicere , et hominis doctiffimi nomen tuis

immanibus et barbaris moribus praetendere; quae te tanta pra-

vitas mentis tenuerit, qui tantus furor, ut, cum inaudita ac

nefaria facra fufceperis, cum inferorum animas elicere, cum

puerorum extis Deos manes mactare foleas ; aufpicia, quibuS

haec urbs condita eft, quibus omnis refpublica atque imperium

tenetur, contempferis ? initioque tribunatus tui fenatui denun-

tiaris, tuis actionibus augurum refponfa atque ejus collegii ar-

rogantiam impedimento non futuram ?

Secundum ea quaero, fervarifne in eo fidem ? num quando

tibi moram attulerit, quo minus concilium advocares, legemque

ferres, quod eo die fcires de caelo effe fervatum ? Et, quoniam

hic locus unus eft, quem tibi cum Caefare communem effe di-

cas ; fejungam te ab illo, non folum reipublicae caufa, verum

etiam Caefaris, ne qua ex tua fumma indignitate labes illius dig-

nitati afperfa videatur. Primum quaero, num tu fenatui caufam

tuam permittas, quod facit Caefar ? deinde, quae fit auctoritas

ejus, qui fe alterius facto, non fuo, defendat ? deinde, (erumpet

enim aliquando ex me vera vox, et dicam fine cunctatione quod

fentio) fi jam violentior aliqua in re C. Caefar fuiftet, fi eummagnitudo contentionis, ftudium gloriae, praeftans animus, ex-

cellens nobilitas, aliquo impuliffet, quod in illo viro et tum

ferendum effet, et maximis rebus, quas poftea geffit, oblite-

randum; id tu tibi, furcifer, fumes, et Vatinii latronis ac facri-

legi vox audietur, hoc poftulantis, ut idem fibi concedatur,

quod Caefari ?

VII. Sic enim ex te quaero. Tribunus plebis fuifti : fejunge

te a confule : collegas habuifti viros fortes novem.Ex

his tres

erant, quos tu quotidie fciebas fervare de caelo, quos irridebas,

quos privatos effe dicebas : de quibus duos praetextatos fedentes

vides, te aedilitiam praetextam togam, quam fruftra confeceras,

vendidiffe : tertium fcis ex illo obfeffo atque afflicto tribunatu

confularem auctoritatem hominem effe adolefcentem confe-

cutum : reliqui fex fuerunt : ex quibus partim plane tecum





68 O R A T I O

Hoc loco quaero, fi, id quod concupieras, augur factus effes

m qua tua cogitatione nos, qui te oderamus, vix dolorem fe-

rebamus; illi autem, quibus eras in deliciis, vix rifum tenebant:

fed quaero, fi ad caetera vulnera, quibus putafti rempublicam de-

leri, hanc quoque mortiferam plagam inflixiffes auguratus tui;

utrum decreturus fueris id,quod augures omnes ufque a Ro-

mulo decreverunt, Jove fulgente, cum populo agi nefas effe, an,

quia tu femper fic egiffes, aufpicia fueris augur diffoluturus ?

IX. Ac, ne diutius loquar de auguratu tuo, quod invitus fa-

cio, ut recorder ruinas reipublicse : neque enim tu unquam,

ftante non modo majeftate horum, fed etiam urbe, te auguremfore putafli : verumtamen, ut fomnia tua relinquam, ad fcelera

veniam, volo uti mihi refpondeas: cum M. Bibulum confulem,

non dicam bene de republica fentientem, ne tu mihi homo po-

tens irafcare, qui ab eo diffenfifli; fed hominem certe nufquam

progredientem, nihil in republica molientem, tantum animo ab

actionibus tuis diffentientem : cum eum tu confulem in vincla

duceres , et a tabula Valeria collegae tui mitti juberent ; fece-

rifne ante Roftra pontem, continuatis tribunalibus, per quem

conful populi Romani moderatiffimus et conftantiffimus, fub-

lato auxilio, exclufis amicis, vi perditorum hominum incitata,

turpiffimo miferrimoque fpectaculo, non in carcerem, fed ad

fupplicium, et ad necem, duceretur ?

Qusero, num quis ante te tam fuerit nefarius, qui id fecerit ?

ut fciamus, utrum veterum facinorum fis imitator, an inventor

novorum. Idemque tu, cum his atque hujufmodi confiliis ac fa-

cinoribus, nomine C. Caefaris, clementiffimi atque optimi viri,

fcelere vero atque audacia tua, M. Bibulum foro, curia, tem-plis, locis publicis omnibus, expuliffes, inclufum domi con-

tineres j cumque non majeflate imperii, non jure legum, fed

januae praefidio, et parietum cuftodiis, confulis vita tegeretur :

miferifne viatorem, qui M. Bibulum domo vi extraheret, ut,

quod in privatis femper efl fervatum, id, te tribuno plebis, con-

fuli domus exilium effe non poffet ?



IN VATINIUM. 69

Simulque mihi refpondeto tu, qui nos, qui de communi fa-

lute confentimus, tyrannos vocas, fuerifne non tribunus plebis,

fed intolerandus ex coeno nefcio qui atque ex tenebris tyran-

nus ? qui primum eam rempublicam, quas aufpiciis inventis

conftituta eft, iifdem aufpiciis fublatis conarere pervertere :

deinde fanctiffimas leges, ^Ham et Fufiam dico, quas in Grac-

chorum ferocitate, et in audacia Saturnini, et in colluvione

Drufi, et in contentione Sulpicii, et in cruore Cinnano, etiam

inter Syllana arma vixerunt, folus conculcaris, ac pro nihilo

putaris : qui confulem morti objeceris, inclufum obfederis, ex-

trahere ex fuis tectis conatus fis : qui in eo magiftratu non modo

emerferis ex mendicitate, fed etiam divitiis nos jam tuis terreas :

fuerifne tanta crudelitate, ut deleclos viros, et principes civita-

tis, tollere et delere tua rogatione conareris ?

X. Cum L.Vettium, qui in fenatu confeftus effet fe cum telo

fuiffe, Cn, Pompeio, fummo et clariffimo civi, fuis manibus

necem afferre voluiffe, in concionem produxeris ; indicem in

Roftris, in illo, inquam, augurato templo ac loco, collocaris,

quo audtoritatis exquirendae caufa cseteri tribuni plebis princi-

pes civitatis producere confueverunt -, ibi tu indicem Vettium

linguam et vocem fuam fceleri et menti tuae praebere voluifti

ut diceret L. Vettius in concione tua , rogatus a te , fe auclo-

res, et impulfores, et focios habuiffe fceleris illius eos viros,

quibus e civitate fublatis , quod tu eo tempore moliebare , ci-

vitas ftare non poffet ? M. Bibulum, cujus inclufione conten-

tus non eras, interncere volueras, fpoliaveras confulatu, pa-

tria privare cupiebas : L. Lucullum, cujus tu rebus geftis „

quod ipfe ad imperatorias laudes a puero videlicet fpeclaras, ve-

hementius invidebas : C. Curionem, perpetuum hoftem im-

proborum omnium, auctorem publici confilii, libertate com-

muni tuenda maxime liberum, cum filio, principe juventutis,

cum republica conjunctiore etiam, quam ab illa aetate poftu-

landum fuit, delere voluifti : L. Domitium, cujus dignitas e$

fplendor praeftringebat, credo, oculos Vatinii, quem tu propter



70 O R A T I O

commune odium in bonos oderas, in pofterum autem prop-

ter omnium fpern, quae de illo eft, atque erat, ante aliquanto

timebas : L. Lentulum, hunc judicem noftrum, flaminem Mar-

tialem, quod erat eo tempore Gabinii tui competitor, ejuf-

dem Vettii indicio opprimere voluifti. Qui fi tum illam labem

peftemque viciffet, quod ei tuo fcelere non licuit, refpublica

vi&a non effet. Hujus etiam filium eodem indicio et crimine

ad patris interitum aggregare voluifti. L. Paulum, qui tum

quaeftor Macedoniam obtinebat, quem civem, quem virum ? qui

duos nefarios patriae proditores, domefticos hoftes, legibus ex-

terminarat, hominem ad confervandam rempublicam natum,

in idem Vettii indicium, atque in eundem hunc numerum,

congregafti. Quid ego de me querar ? qui etiam gratias tibi

agere debeo, quod me ex fortiffimorum civium numero fejun-

gendum non putaris.

XI. Sed qui fuit ille tuus tantus furor, ut, cum jam Vettius

ad arbitrium tuum peroraffet, et civitatis lumina notaffet, de-

fcendifTetque de Roftris, eum repente revocares, colloquerere,

populo Romano vidente ; deinde interrogares, ecquofnam alios

poflet nominare ? Inculcarifne, ut C. Pifonem, generum meum,nominaret, qui, in fumma copia optimorum adolefcentium, pari

continentia, virtute, pietate, reliquit neminem ? itemque M.

Laterenfem, hominem dies atque noctes de laude et de repub-

lica cogitantem ? Promulgarifne, impuriffime et perditiffime

hoftis, quaeftionem de tot ampliffimis et talibus viris, indicium

Vettio, praemia ampliffima ? Quibus rebus omnium mortalium

non voluntate, fed convicio, repudiatis, fregerifne in carcere

cervices ipfi illi Vettio, ne quod indicium corrupti indicii ex-

taret, ejufque fceleris in te ipfum quaefHo flagitaretur ?

Et, quoniam crebro ufurpas, legem te de alternis confiliis

rejiciendis tulifTe, ut omnes intelligant, te ne recle quidem fa-

cere fine fcelere potuiffe, quaero, cum lex effet aequa promul-

gata initio magiftratus, multas etiam alias tulifTes, expecTarifne,

dum C. Antonius reus fieret apud Cn. Lentulum Clodianum ?



IN VATINIUM.7 i

et, pofteaquam ille eft reus factus, ftatim tuleris in eum, qui

tuam poft legem reus factus eflet; ut homo confularis, exclufus

mifer puncto temporis, fpoliaretur beneficio et aequitate le-

gis tuae ?

Dices familiaritatem tibi fuifle cum Q^Maximo. Praeclara

defenfio facinoris tui. Nam Maximi quidem fumma laus eft,

fumptis inimicitiis, fufcepta caufa, quaefitore confilioque de-

lecto , commodiorem inimico fuo conditionem rejectionis dare

noluifle •> nihilque Maximus fecit alienum aut fua virtute, aut

iliis viris clariflimis, Paulis, Maximis, Africanis, quorum glo-

riam hujus virtute renovatam non modo fperamus, verum etiam

jam videmus : tua fraus, tuum maleficium, tuum fcelus illud

eft, te id, quod promulgafles mifericordiae nomine, ad crude-

litatis tempus diftulifle. Ac nunc quidem C. Antonius hac una

re miferiam fuam confolatur, quod imagines patris et fratris fui,

fratrifque filiam, non in familia, fed in carcere, collocatas au-

dire maluit, quam videre.

XII. Et, quoniam pecunias aliorum defpicis, de tuis divitiis

intolerantiftime gloriaris, volo uti mihi refpondeas, fecerifne

foedera tribunus plebis cum civitatibus, cum regibus, cum te-

trarchis ? erogarifne pecunias ex aerario tuis legibus ? eripuerifne

partes iilo tempore cariffimas partim a Caefare, partim a publi-

canis ? Quae cum ita fint, quaero ex te, fifne ex pauperrimo dives

factus illo ipfo anno, quo lex lata eft de pecuniis repetundis

acerrima ? ut omnes intelligere poffent , a te non modo noftra

ac~ta, quos tyrannos vocas, fed etiam amicifTimi tui legem efle

contemptam : apud quem tu etiam nos criminari foles, qui illi

fumus amiciflimi, cum tu ei contumeliofiflime toties maledicas,

quoties illi afBnem te efle dicis.

Atque illud etiam fcire ex te cupio, quo confilio aut qua

mente feceris, ut in epulo QÂrrii, familiaris mei, cum toga

pulla accumberes ? quem unquam videris ? quem audieris ? quo

exemplo, quo more, feceris ? Dices, fupplicationes te illas non

probaffe. Optime. Nuilae fuerint fupplicationes. Videfne, me-



72O R A T I O

nihil de anni illius caufa, nihil de eo, quod tibi cum fummis

viris commune effe videatur, fed de tuis propriis fceleribus, ex

te quaerere ? Nulla fupplicatio fuerit. Cedo, quis unquam coe-

narit atratus ? Ita enim illud epulum eft funebre, ut munus fit

funeris ; epula? quidem ipfae, dignitatis.

XIII. Sed omitto epulum, populi Romani feftum diem, ar-

gento, vefte, omni apparatu, ornatuque vifendo : quis unquam

in luctu domeftico, quis in funere familiari, ccenavit cum toga

pulla ? cui de balneis exeunti ,praeter te , toga pulla unquam

data eft ? cum tot hominum millia accumberent, cum ipfe epuli

dominus, QÂrrius, albatus effet; tu in templum Caftoris te

cum C. Fidulo atrato, caeterifque tuis Furiis, funefhim intulifti.

Quis tum non ingemuit ? quis non doluit reipublicae cafum ?

quis fermo alius in illo epulo fuit, nifi, hanc tantam et tam gra-

vem civitatem fubjeclam effe non modo furori, verum etiam

irrifioni tuae ? Hunc tu morem ignorabas ? nunquam epulum

videras ? nunquam puer aut adolefcens inter coquos fueras ?

Faufti , adolefcentis nobiliffimi,paulo ante ex epulo magnifi-

centiffimo famem illam veterem tuam non expleras ? quem

accumbere atratum videras, dominum cum toga pulla et ejus

amicos ante convivium ? quae te tanta tenuit amentia, ut tu,

nifi id feciffes, quod fas non fuit, nifi violaffes templum Caf-

toris, nomen epuli, oculos civium, morem veterem, ejus, qui

te invitarat, auctoritatem, parum putares teftificatum effe, fup-

plicationes te illas non putare ?

XIV. Quaero illud etiam ex te, quod privatus admififti -, in

quo certe jam tibi dicere non licebit, cum clariffimis viris cau-

fam tuam effe conjunctam : poftulatufhe fis lege Licinia et

Junia? edixeritne C. Memmius praetor ex ea lege, ut adeffes die

tricefimo ? cum is dies veniffet, fecerifne, quod in hac repub-

lica non modo factum ante nunquam efl , fed in omni memo-

ria fit omnino inauditum ? appellarifne tribunos plebis, ne cau-

fam diceres ? levius dixi -, quanquam idipfum effet et novum

et non ferendum : fed appellarifne nominatim peftem illius



IN VATINIUM.73

anni, furiam patriae, tempeftatem reipublicae, Clodium ? qui ta-

mencumjure, cum more, cum poteftate, judicium impcdire

non poffet, rediit ad illam vim et furorem fuum, ducemque

fe militibus tuis praebuit. In quo , ne quid a me dictum in te

potius putes, quam abs te effe quaefitum, nullum onus impo-

nam mihi teftimonii : quae mihi brevi tempore ex eodem iflo

loco video efTe dicenda, fervabo, teque non arguam, fed, ut

in caeteris rebus feci, rogabo. Quaero ex te, Vatini, num quis

in hac civitate poft urbem conditam tribunos plebis appellarit,

ne caufam diceret ? num quis reus in tribunal fui quaefitoris af-

cenderit, eumque vi deturbarit ? fubfellia diffiparit ? urnas dele-

gerit ? eas denique omnes res in judicio difturbando commife-

rit, quarum rerum caufa judicia funt confKtuta ? Sciafne tum

fugiffe Memmium ? accufatores effe tuos de tuis tuorumque

manibus ereptos ? judices quaeftionum de proximis tribunalibus

effe depulfos ? in foro , in luce , infpedtante populo Romano,

quaeftionem , magiftratus , morem majorum , leges, judices

,

fcelerum poenam effe fublatam ? Haec omnia fciafne diligentia

C. Memmii publicis tabulis effe notata, atque teftata ?

Atque illud etiam quaero, cum, poftea quam es poftulatus,

ex legatione redieris , ne quis te judicia defugere arbitraretur ;

teque, cum tibi, utrum velles, liceret, dictitaris caufam di-

cere maluiffe : qui confentaneum fuerit, cum legationis perfu-

gio uti noluiffes, appellatione improbifnma te ad auxilium ne-

farium confugiffe ?

XV. Et, quoniam legationis tuae facla mentio eft, volo etiam

audire de te, quo tandem fenatus-confulto legatus fis ? De geftu

intelligo quid refpondeas ; tualege, dicis. Efne igitur patriae

certiffimus parricida ? fperarafne id, ut patres confcripti ex re-

publica funditus tollerentur ? ne hoc quidem fenatui relinque-

bas, quod nemo unquam ademit, ut legati ex ejus ordinis auc-

toritate legarentur ? Adeone tibi fordidum confilium publicum

vifum eft, adeo afflictus fenatus, adeo mifera et proftrata ref-

publica, ut non nuntios pacis ac belli, non curatores, non

Tom. VI. K



74 O R A T I O

interpretes, non bellici confilii auctores, non miniftros muneris

provincialis , fenatus more majorum deligere poffet ? Eripue-

ras fenatui provinciae decernendae poteftatem, imperatoris deli-

gendi judicium, aerarii difpenfationem;quae nunquam fibi po-

pulus Romanus appetivit, qui nunquam haec a fummi confilii

gubernatione auferre conatus eft. Age , factum eft horum ali-

quid in aliis : raro : fed tamen factum eft, ut populus deligeret

imperatorem. Quis legatos unquam audivit fine fenatus-con-

fulto ? Ante te nemo : poft continuo fecit idem in duobus pro-

digiis reipublicae Clodius : quo etiam majore es malo mactan-

dus, quod non folum fadlo tuo, fed etiam exemplo, rempubli-

cam vulnerafti; neque tantum es improbus ipfe, fed etiam alios

docere voluifti.

Atque illud etiam audire a te cupio, quare, cum ego legem

de ambitu ex fenatus-confulto tulerim, fine vi tulerim, falvis

aufpiciis tulerim, falva lege JElia. et Fufia, tu eam effe legem

non putes; praefertim, cum ego legibus tuis, quoquo modo latae

fint, paream. Cum mea lex dilucide vetet, biennio, quo quis

PETAT, PETITURUSVE SIT, GLADIATORES DARE, NISI EX

testamento prjestituta die ; quae tanta in te fit amen-

tia, ut in ipfa petitione gladiatores audeas dare ? Num quem

putes illius tui certiflimi gladiatoris fimilem tribunum plebis

poffe reperiri, qui fe interponat, quo minus reus mea lege rias ?

Ob hafce omnes res, fciafne te feveriflimorum hominum, Sabi-

norum, fortiflimorum virorum, Marforum et Pelignorum, tri-

bulium tuorum, judicio notatum ; nec poft Romam conditam,

praeter te, tribulem quemquam tribum Sergiam perdidiffe ?

XVI. Ac, fi haec omnia contemnis ac defpicis, quod ita tibi

perfuaferis, ut palam dictitas, te, Diis hominibufque invitis,

amore in te incredibili quodam C. Caefaris, omnia, quae velis,

confecuturum -, ecquid audieris, ecquifnam tibi dixerit, C.Caefa-

rem nuper Aquileiae, cum de quibufdam effet mentio facta, dix-

iffe, C. Alfium praeteritum permolefte tuliffe, quod in homine

fummam fidem probitatemque cognoffet;graviterque etiam fe



IN VATINIUM.75

fcrre, praetorem aliquem effe faclum, qui a fuis rationibus dif-

fenfiffet ? tum quaefiffe quendam, de Vatinio quemadmodum

ferret, ipfum refpondiffe, Vatinium in tribunatu gratis nihil

feciffe;qui omnia in pecunia pofuiffet, honore animo aequo

carere debere ?

Quod li ipfe, qui te fuae dignitatis augendae caufa periculo

tuo , nullo fuo delicto , ferri praecipitem eft facile paffus , ta-

men te omni honore indignimmum judicat ; fi te vicini, fi af-

fines , fi tribules , ita oderunt , ut repulfam tuam triumphum

fuum duxerint ; fi nemo afpicit, quin ingemifcat, nemo men-

tionem facit, quin execretur ; fi vitant, fugiunt , audire de te

nolunt; cum viderunt, tanquam aufpicium malum deteftantur;

fi cognati refpuunt, tribules execrantur, vicini metuunt, affines

erubefcunt , ftrumae denique ab ore improbo demigrarunt , et

aliis jam fe locis collocarunt; fi es odium publicum populi, fe-

natus, univerforum hominum rufticanorum : quid eft, quam ob

rem praeturam potius exoptes, quam mortem ? praefertim, cum

popularem te velis effe , neque ulla in re populo gratius facere

poffis. Sed, ut aliquando audiamus, quam copiofe mihi ad ro-

gata refpondeas, concludam jam interrogationem meam, teque

in extremo pauca de ipfa caufa rogabo.

XVII. Quaero, quae tanta in te vanitas, tanta levitas fuerit, ut

in hoc judicio T. Annium iifdem verbis laudares, quibus eum

verbis laudare et boni viri et boni cives confueverunt , cum in

eundem nuper, ab eadem illa teterrima Furia productus ad po-

pulum , cupidiflime falfum tefKmonium dixeris ? An erit haec

optio et poteftas tua, ut, cum Clodianas operas et facinoro-

forum hominum et perditorum manum videris, Milonem dicas,

id quod in concione dixifti, gladiatoribus et beftiariis obfediffe

rempublicam ; cum autem ad tales viros veneris , non audeas

civem fingulari virtute, fide, conftantia, vituperare ? Sed, cum

T. Annium tantopere laudes, et clariflimo viro nonnullam lau-

datione tua labeculam afpergas, ( in illorum enim numero ma-

vult T. Annius effe, qui a te vituperantur) veruntamen quaero,

K 2





[ 77 ]

P RO

MARCO CiELIO

O R AT I O XXXIV.

I.Ql quis, Judices, forte nunc adfit, ignarus legum, judicio-

k_? rum , confuetudinis noftrse ; miretur profeclo, quas fit

tanta atrocitas hujufce caufae, quod diebus feftis ludifque pub-

licis, omnibus negotiis forenfibus intermiffis, unum hoc judi-

cium exerceatur ; nec dubitet, quin tanti facinoris reus argua-

tur, ut, eo neglecto, civitas ftare non poffit. Idem, cum audiat

effe legem , quae de feditiofis confceleratifque civibus, qui ar-

mati fenatum obfederint, magiftratibus vim attulerint, rem-

publicam oppugnarint, quotidie quasri jubeat j legem non im-

probet, crimen, quod verfetur in judicio, requirat. Cum audiat,

nullum facinus, nullam audaciam, nullam vim, in judicium

vocari ; fed adolefcentem illuftri ingenio , induftria, gratia

accufari ab ejus filio,quem ipfe in judicium et vocet , et vo-

carit, oppugnari autem opibus meretriciis : Atratini illius pie-

tatem non reprehendat , muliebrem libidinem comprimendam

putet, vos laboriofos exiftimet, quibus otiofis ne in communi

quidem otio liceat effe.

Etenim, fi attendere diligenter, exiftimare vere de omni hac

caufa volueritis , fic confHtuetis, Judices , nec defcenfurum

quemquam ad hanc accufationem fuiffe, cui, utrum vellet, li-

ceret -, nec, cum defcendiffet, quidquam habiturum fpei fuifle,

niii alicujus intolerabili libidine, et nimis acerbo odio, niteretur.

Sed ego Atratino, humaniffimo atque optimo adolefcenti, meo



78 O R A T I O

necefTario, ignofco, qui habet excufationem vel pietatis, vel

neceffitatis, vel aetatis. Si voluit accufare, pietati tribuo : fi

juffus eft, neceffitati : fi fperavit aliquid, pueritiae. Caeteris non

modo nihil ignofcendum, fed etiam acriter eft refiftendum.

II. Ac mihi quidem videtur, Judices, hic introitus defenfio-

nis adolefcentias M. Caelii maxime convenire, ut ad ea, quae

accufatores , deformandi hujus caufa, detrahendae fpoliandae-

que dignitatis gratia, dixerunt, primum refpondeam. Objectus

eft pater varie,quod aut parum fplendidus ipfe , aut parum

pie traclatus a filio diceretur. De dignitate Caelius notis ac

majoribus natu, etiam fine mea oratione, tacitus facile ipfe

refpondet. Quibus autem propter fenectutem, quod jam diu

minus in foro nobifcum verfatur , non asque eft cognitus ; hi

fic habeant : quaecunque in equite Romano dignitas effe poffit,

quae certe poteft effe maxima, eam femper in M. Caelio habi-

tam effe fummam, hodieque haberi, non folum a fuis, fed etiam

ab omnibus, quibus potuerit aliqua de caufa effe notus.

Equitis autem Romani effe filium, criminis loco poni ab

accufatoribus , neque his judicantibus oportuit, neque defen-

dentibus nobis. Nam, quod de pietate dixiftis, eft quidem ifta

noftra exiflimatio, fed judicium certe parentis. Quid nos opi-

nemur , audietis exjuratis: quid parentes fentiant , lacrymse

matris, incredibilifque mceror, fqualor patris, et hsc praefens

mceflitia, quam cernitis, luctufque declarat.

Nam, quod efl objedtum , municipibus effe adolefcentem

non probatum fuis; nemini unquam praefenti Puteolani majores

honores habuerunt,quam abfenti M. Caelio : quem et abfen-

tem in ampliffimum ordinem cooptarunt, et ea non petenti de-tulerunt

,qua? multis petentibus denegarunt ; iidemque nunc

lecliffimos viros, et noftri ordinis, et equites Romanos, cum le-

gatione ad hoc judicium , et cum graviffima atque ornatiffima

laudatione, miferunt. Videor mihi jeciffe fundamenta defenfio-

nis meae : quae firmiffima funt, fi nituntur judicio fuorum. Ne-

que enim vobis fatis commendata hujus aetas effe poffet, fi non



PRO M. CiELIO.79

modo parenti, tali viro, verum etiam municipio tam illuftri ac

tam gravi, difpliceret.

III. Equidem, ut ad me revertar, ab his fontibus profluxi adhominum famam ; et meus hic forenfis labor, vitaeque ratio, di-

manavit ad exiftimationem hominum paulo latius commenda-

tione ac judicio meorum. Nam, quod objectum eft de pudicitia,

quodque omnium accufatorum non criminibus , fed vocibus

maledictifque, celebratum eft ; id nunquam tam acerbe feret M.

Caelius, ut eum poeniteat non deformem effe natum : funt et-

enim ifta maledicta pervulgata in omnes, quorum in adolefcen-

tia forma et fpecies fuit liberalis. Sed aliud eft maledicere, aliud

accufare. Accufatio crimen defiderat, rem ut definiat, hominem

ut notet, argumento probet, tefte confirmet : maledictio autem

nihil habet propofiti, praeter contumeliam : quae li petulantius

jactatur, convicium ; fi facetius, urbanitas nominatur.

Quam quidem partem accufationis admiratus fum, et mo-

lefte tuli,potiflimum effe Atratino datam : neque enim dece-

bat, neque setas illa poftulabat, neque, id quod animadvertere

poteratis,pudor patiebatur optimi adolefcentis , in tali illum

oratione verfari. Vellem aliquis ex vobis robuftioribus huncmaledicendi locum fufcepiffet : aliquanto liberius , et fortius

,

et magis more noftro, refutaremus iftam maledicendi licentiam.

Tecum, Atratine, agam levius, quod et pudor tuus moderatur

orationi meas; et meum erga te, parentemque tuum, beneficium

tueri debeo. Illud tamen te effe admonitum volo: primum, qua-

lis es, talem te effe exiftimes ; ut, quantum a rerum turpitudine

abes , tantum te a verborum libertate fejungas : deinde, ut ea

in alterum ne dicas, quse cum tibi falfo refponfa fint, erubefcas.

Quis eft enim, cui via ifta non pateat ? qui ifti aetati, atque etiam

dignitati, non poftit quam velit petulanter, etiam fi fine ulla

fufpicione , at non fine argumento , maledicere ? Sed iftarum

partium culpa eft eorum, qui te agere voluerunt : laus pudoris

tui, quod ea te invitum dicere videbamus •, ingenii, quod ornate

politeque dixifti.



80 O R A T I O

IV. Verum ad iftam omnem orationem brevis eft defenfio.

Nam, quoad aetas M. Caelii dare potuit ifti fufpicioni locum

fuit primum ipfius pudore , deinde etiam patris diligentia dif-

ciplinaque , munita : qui ut huic virilem togam dedit , nihii

dicam hoc loco de me; tantum fit, quantum vos exiftimatis : hoc

dicam, hunc a patre continuo ad me effe deductum. Nemo

hunc M. Caelium in illo aetatis flore vidit, nifi aut cum patre,

aut mecum , aut in M. Crafii caftifiima domo , cum artibus

honeftiflimis erudiretur.

Nam quod Catilinae familiaritas objecta Caelio eft, longe ab

ifta fufpicione abhorrere debet. Hoc enim adolefcente , fcitis

confulatum mecum petiffe Catilinam : ad quem fi accemt, aut

fi a me difceffit unquam , (quanquam multi boni adolefcentes

illi homini nequam atque improbo ftuduerunt) tum exiftimetur

Caelius Catilinae nimium familiaris fuiffe. At enim poftea fci-

mus, et vidimus, effe hunc in illius amicis. Quis negat? fed ego

illud tempus aetatis, quod ipfum fua fponte infirmum, aliorum

libidine infeftum eft , id hoc loco defendo. Fuit affiduus me-

cum, praetore me : non noverat Catilinam : Africam tum prae-

tor ille obtinebat. Secutus eft annus: caufam de pecuniis repe-

tundis Catilina dixit. Mecum erat hic : illi ne advocatus quidem

venit unquam. Deinceps fuit annus, quo ego confulatum petivi:

petebat Catilina mecum. Nunquam ad illum acceflit : a me

nunquam receffit.

V. Tot igitur annos verfatus in foro fine fufpicione, fine in-

famia, ftuduit Catilinae iterum petenti. Quem ergo ad finem

putas cuftodiendam illam aetatem fuiffe ? Nobis quidem olim

annus erat unus ad cohibendum brachium toga conftitutus, et

ut exercitatione ludoque campeftri tunicati uteremur : eadem-

que erat, fi ftatim mereri ftipendia coeperamus, caftrenfis ratio

ac militaris. Qua in aetate, nifi qui fe ipfe fua gravitate et cafti-

monia, et cum difciplina domeftica, tum etiam naturali quodam

bono, defenderat;quoquo modo a fuis cuftoditus effet, tamen

infamiam veram effugere non poterat. Sed,qui prima illa





82 O R A T I O

familiaritatis crimen haereat : eft enim commune cum multis,

et cum quibufdam etiam bonis. Me ipfum, me inquam, quon-

dam pene ille decepit, cum et civis mihi bonus, et optimi cu-juique cupidus, et firrnus amicus ac fidelis, videretur. Cujus

ego facinora oculis prius, quam opinione, manibus ante, quam

fufpicione, deprehendi. Cujus in magnis catervis amicorum fi

fuit etiam Caelius, magis eft, ut ipfe molefte ferat erraiTe fe,

ficuti nonnunquam in eodem homine me quoque erroris mei

pcenitet, quam ut iftius amicitiae crimen reformidet.

VII. Itaque a maledicTis pudicitias ad conjurationis invidiam

oratio eft veftra delapfa. Pofuiftis enim, atque id tamen tituban-

ter et ftricTim, conjurationis hunc, propter amicitiam Catilinae,

participem fuiffe : in quo non modo crimen non haerebat, fed

vix diferti adolefcentis cohaerebat oratio. Qui enim tantus furor

in Caelio ? quod tantum aut in moribus naturaque vulnus, aut

in re atque fortuna ? ubi denique eft in ifta fufpicione Caelii

nomen auditum ? Nimium multa de re minime dubia loquor

hoc tamen dico, non modo ii focius conjurationis, fed nifi ini-

miciffimus iftius fceleris, fuiffet, nunquam conjurationis accu-

fatione adolefcentiam fuam potilTimum commendare voluilTet.

Quod, haud fcio, an de ambitu et de criminibus iftis foda-

lium ac fequeftrium, quoniam huc incidi, fimiliter refponden-

dum putem. Nunquam enim tam Caelius amens fuifTet, ut, fi

fe ifto infinito ambitu commaculaffet, ambitus alterum accu-

faret; neque ejus facTi in altero fufpicionem quaereret, cujus

ipfe fibi perpetuam licentiam optaret; nec, fi fibi femel pericu-

lum ambitus fubeundum putaret, ipfe alterurn iterum ambitus

crimine arcelTeret. Quod quanquam nec fapienter, et me invito,

facit ; tamen eft ejufmodi cupiditatis, ut magis infecTari alte-

rius innocentiam, quam de fe timide cogitare, videatur.

Nam, quod aes alienum objecTum eft, fumptus reprehenfi, ta-

bulae flagitatae ; videte, quam pauca refpondeam. Tabulas, qui in

patris poteftate eft, nullas conficit. Verfuram nunquam omnino

fecit ullam. Sumptus unius generis objecTus eft, habitationis :



PRO M. CJELIO. 83

triginta millibus dixifKs eum habitare. Nunc demum inteliigo,

P. Clodii infulam efTe venalem, cujus hic in aediculis habitet,

decem, ut opinor, millibus : vos autem, dum illi placere vultis,

ad tempus ei mendacium veftrum accommodaviftis.

Reprehendiftis, a patre quod femigrarit : quod quidem jam

in hac aetate minime reprehendendum eft. Qui, cum et ex rei-

publicae caufa efTet mihi quidem moleftam, fibi tamen glorio-

fam, vicToriam confecutus, et per aetatem magiftratus petere

poflet, non modo permittente patre, fed etiam fuadente, ab eo

femigravit : et, cum domus patris a foro longe abefTet, quo fa-

cilius et noftras obire domos, et ipfe a fuis coli, pofTet, con-duxit in Palatio non magno domum.

VIII. Quo loco pofTum dicere id, quod vir clarimmus, M.

CrafTus, cum de adventu regis Ptolemaei quereretur, paulo ante

dixit, JJtinam ne in nemore Pelio ac longius quidem mihi

contexere hoc carmen liceret. Nam nunquam hera errans hanc

moleftiam nobis exhiberet, Medea animo agra, amore fcevo fau-

cia Sic enim, Judices, reperietis, quod, cum ad id loci

venero, oflendam, hanc Palatinam Medeam migrationemque

huic adolefcenti caufam five malorum omnium, five potius fer-

monum, fuifTe.

Quamobrem illa, quae ex accufatorum oratione praemuniri

jam et fingi intelligebam, fretus veftra prudentia, Judices, non

pertimefco. Aiebant enim fore teftem fenatorem, qui fe ponti-

ficiis comitiis pulfatum a Caelio diceret. A quo quaeram, fi pro-

dierit, primum, cur ftatim nihil egerit : deinde, fi id queri,

quam agere, maluerit, cur producTus a vobis potius, quam ipfe

per fe :

cur tanto poft. potius, quam continuo, queri maluerit.

Si mihi ad haec acute arguteque refponderit,tum quaeram denique,

ex quo ifte fonte fenator emanet. Nam fi ipfe orietur et nafcetur

ex Cefe, fortafTe, ut foleo, commovebor : fin autem, ut rivulus,

arcefTitus et ducTus ab ipfo capite accufationis veftrae -, laetabor,

cum tanta gratia tantifque opibus accufatio veftra nitatur, unum

fenatorem folum effe, qui vobis gratificari vellet, inventum.

L 2









PRO M. CÊLIO. 87

ex communi infamia juventutis aliquam invidiam Caelio velle

conflare : itaque omne illud filentium, quod eft orationi tribu-

tum tuae, fuit ob eam caufam, quod uno reo propofito de mul-

torum vitiis cogitabamus. Facile eft accufare luxuriem : dies

jam me deficiet, fi, quae dici in eam fententiam poffunt, co-

ner expromere. De corruptelis, de adulteriis, de protervitate,

de fumptibus, immenfa oratio eft : ut tibi reum neminem, fed

vitia,proponas ; res tamen ipfa et copiofe et graviter accufari

poteft. Sed veftrae fapientiae eft, Judices , non abduci ab reo :

nec, quos aculeos habeat feveritas gravitafque veftra, cum eos

accufator erexerit in rem , in vitia , in mores , in tempora

emittere in hominem, et in reum; cum is non fuo crimine, fed

multorum vitio, fitin quoddamodium injuftum vocatus. Itaque

feveritati tuae, ut opprtet, ita refpondere non audeo : erat enim

meum deprecari vacationem adolefcentiae , veniamque petere :

non, inquam, audeo : perfugiis non utor aetatis : conceffa om-

nibus jura dimitto : tantum peto, ut, fi qua eft invidia commu-

nis hoc tempore aeris alieni, petulantiae, libidinum juventutis,

quam video effe magnam, ne huic aliena peccata, ne aetatis

ac temporum vitia, noceant. Atque ego idem, qui haec poftu-

lo,quin criminibus

,quas in hunc nondum proprie conferun-

tur, diligentifiime refpondeam, non recufo.

XIII. Sunt autem duo crimina, auri, et veneni : in quibus

una atque eadem perfona urgetur. Aurum fumptum a Clodia;

venenum quaefitum, quod Clodiae daretur, dicitur. Omnia funt

alia, non crimina, fed maledicla jurgii petulantis magis, quam

publicas quaeftionis. Adulter, impudicus, fequefter, convicium

eft, non accufatio : nullum eft enim fundamentum horum cri-

minum, nulla fedes : voces funt contumeliofae, temere ab irato

accufatore, nullo auctore, emifTae.

Horum duorum criminum video fontem , video auctorem

video certum nomen, et caput. Auro opus fuit : fumpfit a Clo-

dia, fumpfit fine tefte, habuit quamdiu voluit. Maximum vi-

deo fignum cujufdam egregiae familiaritatis. Necare eandem



88 O R A T I O

voluit, quaefivit venenum, follicitavit quos potuit, paravit, lo-

cum conftituit, attulit. Magnum rurfus odium video cum cru-

deliffimo difcidio extitiffe. Res eft omnis in hac caufa nobisJudices , cum Clodia , muliere non folum nobili , fed etiam

nota : de qua ego nihil dicam , nifi depellendi criminis caufa.

Sed intelligis pro tua praeftanti prudentia , Cn. Domiti , cum

hac fola rem effe nobis : quae fi fe aurum Caelio commodaffe

non dicit, fi venenum ab hoc fibi paratum effe non arguitj

petulanter facimus, fi matremfamilias fecus, quam matronarum

ianctitas poftulat, nominamus : fin, ifta muliere remota, nec

crimen ullum nec opes ad oppugnandum Caelium illis relin-

quentur;quid eft aliud, quod nos patroni facere debeamus,

nifi ut eos , qui infedlantur , repellamus ? Quod quidem face-

rem vehementius, nifi intercederent mihi inimicitiae cum if-

tius mulieris viro: fratrem volui dicere; femper hic erro: nunc

agam modice , nec longius progrediar, quam me mea fides

et caufa ipfa coget. Neque enim muliebres unquam inimici-

tias mihi gerendas putavi, praefertim cum ea, quam omnes fem-

per amicam omnium potius, quam cujufquam inimicam, pu-

taverunt.

XIV. Sed tamen ex ipfa quaeram prius, utrum me fecum fe-

vere, et graviter, et prifce, agere malit ; an remiffe, ac leniter,

€t urbane. Si illo auftero more ac modo; aliquis mihi ab inferis

excitandus eft, ex barbatis illis, non hac barbula, qua ifta delec-

tatur, fed illa horrida, quam in ftatuis antiquis et imaginibus

videmus ; qui objurget mulierem, et pro me loquatur, ne ifta

mihi forte fuccenfeat. Exiflat igitur ex hac ipfa familia aliquis,

ac potiffimum Caecus ille : minimum enim dolorem capiet,

qui iftam non videbit. Qui profedlo, fi extiterit, fic aget et fic

loquetur : Mulier, quid tibi cum Caelio ? quid cum homine

adolefcentulo ? quid cum alieno ? cur aut tam familiaris huic

fuifli , ut aurum commodares ; aut tam inimica , ut venenum

timeres ? Non patrem tuum videras ? non patruum, non avum,

proavum, atavum, audieras confules fuifle ? Non denique modo



PRO M. C^LIO. g9

te Q^Metelli matrimonium tenuiffe fciebas, clariffimi ac for-

tiffimi viri, patriaeque amantiffimi ? qui, fimul ac pedem limine

extulerat, omnes prope cives virtute, gloria, dignitate, fupe-

rabat : cui cum ex ampliffimo genere in familiam clariffimam

nupfiffes, cur tibi Caelius tam conjunclus fuit ? Cognatus ? af-

finis ? viri tui familiaris ? nihil horum. Quid igitur fuit, nifi

quaedam temeritas ac libido ? Nonne te, fi noftrae imagines vi-

riles non commovebant , ne progenies quidem mea, Q^ illa

Claudia, aemulam domefticae laudis in gloria muliebri effe ad-

monebat ? non virgo illa Veftalis Claudia, quae, patrem com-

plexa triumphantem, ab inimico tribuno plebis de curru detrahipaffa non eft ? Cur te fraterna vitia potius, quam bona paterna,

et avita, et ufque a nobis cum in viris, tum etiam in foeminis

repetita, moverunt ? Ideone ego pacem Pyrrhi diremi, ut tu

amorum turpiffimorum quotidie foedera ferires ? ideo aquam

adduxi, ut ea tu incefte uterere ? ideo viam munivi, ut eam tu

alienis viris comitata celebrares ?

XV. Sed quid ego, Judices, ita gravem perfonam induxi, ut

verear, ne fe idem Appius repente convertat, et Caelium incipiat

accufare illa fua gravitate cenforia ? Sed videro hoc pofterius,

atque ita, Judices, ut vel feveriffimis difceptatoribus M. Caelii

vitam me probaturum effe confidam. Tu vero, mulier, (jam

enim ipfe tecum nulla perfona introducta loquor ) fi ea, quae

facis, quae dicis, quae infimulas, quae in fororem tuam moliris,

quae arguis, probare cogitas ; rationem tantae familiaritatis, tan-

tae confuetudinis, tantae conjunftionis, reddas atque exponas

neceffe eft. Accufatores quidem libidines, amores, adulteria,

Baias, acias, convivia, comiffationes, cantus, fymphonias, navi-

gia, jactant : iidemque fignificant, nihil fe, te invita, dicere.

Quae tu, quoniam mente nefcio qua effrenata, atque praecipiti,

in forum deferri judiciumque voluifti ; aut diluas oportet, et

falfa effe doceas, aut nihil neque crimini tuo, neque teftimo-

nio, credendum effe fateare.

Sin autem urbanius me agere mavis, fic agam tecum.

Tom. VI. M



9o O R A T I O

Removebo illum fenem durum, ac pene agreftem : ex his igi-

tur tuis fumam aliquem, ac potiffimum minimurn fratrem, qui

eft in ifto genere urbaniffimus;qui te amat plurimum

;qui,

propter nefcio quam, credo, timiditatem, et nocturnos quofdam

inanes metus, tecum femper pufio cum majore forore cubita-

vit. Eum putato tecum loqui : Quid tumultuaris, foror ? quid

infanis ? quid, clamore exorfa, verbis parvam rem magnam fa-

cis ? vicinum adolefcentulum afpexifti : candorhujus te, etpro-

ceritas, vultus, oculique perpulerunt : faepius videre voluifti

fuifti nonnunquam in iifdem hortis vifa nobilis mulier : il-

lum, filium familias, patre parco ac tenaci, habere tuis copiis

devinctum non potes : calcitrat, refpuit, non putat tua dona

effe tanti. Confer te alio : habes hortos ad Tiberim; ac dili-

genter eo loco prseparafti, quo omnis juventus natandi caufa

venit : hinc licet conditiones quotidie legas. Cur huic, qui te

fpernit, molefta es ?

XVI. Redeo nunc ad te, Cseli, viciflim, ac mihi auctorita-

tem patriam feveritatemque fufcipio : fed dubito quem patrem

potiffimum fumam. Caecilianumne aliquem, vehementem atque

durum ? Nunc enim demum mihi animus ardet> nunc meum cor cu-

mulatur ira Aut illum, infelix, Ofcelejie Ferrei funt ifti

patres Egone quid dicam? egone quid velim ? quce tu omnia tuis

fcedisfaSiisfacis, ut nequidquam velim. Vix ferenda diceret talis

pater, Cur te in ijiam vicinitatem meretriciam contulifli ? cur Me-

cebris cognitis non refugifii? cur alienam ullam mulierem nojii?

Dede te, ac disjice : per me licebit. Si egebis, tibi dolebit : mihifat

eft, qui cetatis quod reliquum efl obleSiem mece.

Huic trifti ac decrepito feni refponderet Ca?lius, fe nulla cu-

piditate inductum de via deceffifTe. Quid figni ? nulli fumptus,

nulla jactura, nulla verfura. At fuit fama. Quotus quifque iftam

effugere poteft in tam maledica civitate ? Vicinum ejus mulie-

ris miraris male audiffe, cujus frater germanus fermones ini-

quorum effugere non potuit ? Leni vero et clementi patri,

cujufrnodi ille eft, Fores effregit ? reftituentur : difcidit veftem ?



PRO M. CJELIO. 0I

refarcietur, Cselii caufa efl expeditiffima. Quid enim eflet, iu

quo fe non facile defenderet ? Nihil jam in iftam mulierem

dico : fed, fi effet aliqua diffimilis iftius, quae fe omnibus per-

vulgaret, quae haberet palam decretum femper aliquem, cujus

in hortos, domum, Baias, jure fuo libidines omnium commea-

rent ; quae etiam aleret adolefcentes, et parfimoniam patrum

fuis fumptibus fuflentaret : fi vidua libere, proterva petulan-

ter, dives effufe, libidinofa meretricio more, viveret ; adulte-

rum ego putarem, fi quis hanc paulo liberius falutaifet ?

XVII. Dicet aliquis, Haec igitur eft. tua difciplina? fic tu in-

ftituis adolefcentes ? ob hanc caufam tibi hunc puerum parens

commendavit et tradidit, ut in amore et voluptatibus adolef-

centiam fuam collocaret ; et hanc tu vitam, atque haec ftudia,

defenderes ? Ego, fi qui, Judices, hoc robore animi, atque hac

indole virtutis ac continentiae fuit, ut refpueret omnes volup-

tates, omnemque vitae fuae curfum in labore corporis, atque in

animi contentione, conficeret ; quem non quies, non remiffio,

non aequalium ftudia, non ludi, non convivia, delecl:arent ; ni-

hil in vita expetendum putaret, nifi quod efTet cum laude et

cum dignitate conjundlum : hunc mea fententia divinis quibuf-

dam bonis inflructum atque ornatum puto. Ex hoc genere illos

fuifTe arbitror, Camillos, Fabricios, Curios, omnefque eos, qui

haec ex minimis tanta fecerunt.

Verum haec genera virtutum non folum in moribus noftris,

fed vix jam in libris, reperiuntur. Chartae quoque, quae illam

priflinam feveritatem continebant, obfoleverunt -, neque folum

apud nos, qui hanc fedtam rationemque vitae re magis, quam

verbis, fecuti fumus, fed etiam apud Graecos, docliffimos ho-

mines, quibus, cum facere non poffent, loqui tamen et fcribere

honefte et magnifice licebat. Alia quaedam, mutatis Graeciae

temporibus, praecepta extiterunt.

Itaque alii voluptatis caufa omnia fapientes facere dixerunt :

neque ab hac orationis turpitudine eruditi homines refugerunt.

Alii cum voluptate dignitatem conjungendam putaverunt, ut

M 2



92 O R A T I O

res maxime inter fe repugnantes dicendi facultate conjungerent.

Illud unum directum iter ad laudem cum labore qui probave-

runt, prope jam foli in fcholis funt relicti. Multa enim nobis

blandimenta natura ipfa genuit,. quibus fopita virtus connive-

ret : et interdum multas vias adolefcentise lubricas oftendit,

quibus illa infiftere, aut ingredi, fine cafu aliquo aut prolapfio-

ne vix poffet; et multarum rerum jucundimmarum varietatem

dedit, qua non modo haec aetas, fed etiam jam corroborata, ca-

peretur. Quamobrem fi quem forte inveneritis, qui afpernetur

oculis pulchritudinem rerum, non odore ullo, non tactu, non

fapore capiatur, excludat auribus omnem fuavitatem ; huic ho-

mini ego fortaffe et pauci Deos propitios, plerique autem ira-

tos, putabunt.

XVIII. Ergo haec deferta via, et inculta, atque interclufa jam

frondibus et virgultis, relinquatur : detur aliquid aetati: fit ado-

lefcentia liberior : non omnia voluptatibus denegentur : non

femper fuperet vera illa et directa ratio : vincat aliquando cu-

piditas voluptafque rationem, dummodo illa in hoc genere prae-

fcriptio moderatioque teneatur: parcat juventus pudicitiae fuae,

ne fpoliet alienam : ne effundat patrimonium, ne fcenore truci-

detur, ne incurrat in alterius domum atque famam : ne pro-

brum caftis, labem integris, infamiam bonis, inferat : ne quem

vi terreat : ne interlit infidiis : fcelere careat : poftxemo, cum

paruerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aeta-

tis, atque ad inanes hafce adolefcentiae cupiditates ; revocet fe

aliquando ad curam rei domefticae, rei forenfis, rei publicae : ut

ea, quae ratione antea non perfpexerat, fatietate abjeciffe, expe-

riendo contempfifTe, videatur.

Ac multi et noftra, et patrum, majorumque memoria, Ju-

dices, fummi homines, et clariilimi cives fuerunt, quorum cum

adolefcentiae cupiditates deferviffent, eximiae virtutes, firmata

jam aetate, extiterunt. Ex quibus neminem mihi neceffe efl

nominare ; vofmet vobifcum recordamini: nolo enim cujuf-

quam fortis atque illuflris viri ne minimum quidem erratum



PRO M. CiELIO.93

cum maxima laude conjungere. Quod fi facere vellem, multi

a me fummi atque ornatiffimi viri praedicarentur-, quorum par-

tim nimia libertas in adolefcentia, partim profufa luxuries,

magnitudo aeris alieni, fumptus, libidines, nominarentur : quae,

multis poftea virtutibus obtecta, adolefcentiae, qui vellet, excu-

fatione defenderet.

XIX. At vero in M. Caelio (dicam enim jam confidentius

de fludiis ejus honeftis, quoniam audeo quaedam, fretus veftra

fapientia, libere confiteri) nulla luxuries reperietur,nulli fump-

tus, nullum aes alienum, nulla conviviorum ac luftrorum libido :

quod quidem vitium ventris et gutturis non modo non minuit

aetas hominibus, fed etiam auget. Amores autem, et hae deliciae

quae vocantur, quae firmiore animo praeditis diutius moleftae non

folent effe, (mature enim et celeriter deflorefcunt) nunquam

hunc occupatum impeditumque tenuerunt.

Audiflis, cum pro fe diceret : audiftis antea, cum accufaret

(defendendi haec caufa, non gloriandi, loquor) genus orationis,

facultatem, copiam fententiarum atque verborum, quae veftra

prudentia eft, perfpexifKs. Atque in eo non folum ingenium

elucere ejus videbatis; quod faepe, etiam fi induftria non alitur,

valet tamen ipfum fuis viribus : fed inerat, nifi me propter be-

nevolentiam forte fallebat, ratio et bonis artibus inflituta, et

cura et vigiliis elaborata. Atque fcitote, Judices, eas cupidita-

tes, quae objiciuntur Caelio, atque haec ftudia, de quibus dif-

puto, non facile in eodem homine effe poffe. Fieri enim non

poteft, ut animus libidini deditus, amore, deiiderio, cupiditate,

fa?pe nimia copia, inopia etiam nonnunquam, impeditus, hoc,

quidquid eft, quod nos facimus in dicendo, non modo agendo,

verum etiam cogitando, poffit fuftinere. An vos aliam caufam

effe ullam putatis, cur, in tantis praemiis eloquentiae, tanta vo-

luptate dicendi, tanta laude, tanta gratia, tanto honore, tam fint

pauci, femperque fuerint, qui in hoc labore verfentur ? Obte-

rendae funt omnes voluptates ; relinquenda fludia deledtationis,

ludus, jocus, convivium; fermo eft penefamiliariumdeferendus v.



94 O R A T I O

quae res in hoc genere homines a labore ftudioque dicendi de-

terret ; non quo aut ingenia deficiant, aut dodlrina puerilis.

An hic, fi fefe ifti vitae dedirTet, confularem hominem admo-

dum adolefcens in judicium vocavifTet ? hic, fi laborem fugeret,

fi obftrictus voluptatibus teneretur, in hac acie quotidie verfa-

retur ? appeteret inimicitias ? in judicium vocaret ? fubiret pe-

riculum capitis ? ipfo infpeclante populo Romano, tot menfes

aut de falute, aut de gloria, dimicaret ?

XX. Nihil igitur illa vicinitas redolet ? nihil hominum fa-

ma ? nihil Baite denique ipfas loquuntur ? Illae vero non loquun-

tur folum, verum etiamperfonant,

huc unius mulieris libidinemeife prolapfam, ut ea non modo folitudinem ac tenebras, atque

haec flagitiorum integumenta, non quaerat, fed in turpiffimis

rebus frequentiftima celebritate, et clariffima luce, lastetur.

Verum fi quis eft, qui etiam meretriciis amoribus interdictum

juventuti putet*; eft ille quidem valde feverus : negare non pof-

fum : fed abhorret non modo ab hujus feculi licentia, verum

etiam a majorum confuetudine, atque conceffis. Quando enim

hoc factum non eft ? quando reprehenfum ? quando non per-

miffiim ? quando denique fuit, ut, quod licet, non liceret ? Hic

ego jam rem definiam : mulierem nullam nominabo : tantum

in medio relinquam.

Si qua non nupta mulier domum fuam patefecerit omnium

cupiditati, palamque fefe in meretricia vita collocarit, virorum

alieniffimorum conviviis uti inftituerit ; li hoc in urbe, fi in

hortis, fi in Baiarum illa celebritate, faciet ; li denique ita {tfe

geret, non inceffu folum, fed ornatu atque comitatu -, non fla-

grantia oculorum, non libertate fermonis, fed etiam complexu,ofculatione, aquis, navigatione, conviviis, ut non folum me-

retrix, fed etiam procax, videatur : cum hac fi quis adolefcens

forte fuerit, utrum hic tibi, L. Herenni, adulter, an amator;

expugnare pudicitiam, an explere libidinem, voluifle videatur ?

Oblivifcor jam injurias, Clodia : depono memoriam doloris

mei : quas abs te crudeliter in meos, me abfente, facta funt,



PRO M. CjELIO.95

negligo : ne fint haec in te dicta , quae dixi : fed ex te ipfa re-

quiro, quoniam et crimen accufatores abs te, et teftem ejus

criminis te ipfam, dicunt fe habere; fi qua mulier iit hujufmodi,

qualem ego paulo ante defcripfi , tui diffimilis , vita inftituto-

que meretricio , cum hac aliquid adolefcentem hominem ha-

buiffe rationis, num tibi perturpe aut perflagitiofum eife videa-

tur ? Ea fi tu non es, ficut ego malo, quid eft, quod objiciant

Caelio ? fin eam te volunt eife, quid eft, cur nos crimen hoc,

ii tu contemnis,pertimefcamus ? Quare nobis da viam ratio-

nemque defenfionis. Nam aut pudor tuus defendet, nihil a M.

Caelio petulantius eife factum; aut impudentia et huic et caete-

ris magnam ad fe defendendum facultatem dabit.

XXI. Sed quoniam emeriiife jam e vadis, et fcopulos praster-

vecta, videtur oratio mea, perfacilis mihi reliquus curfus often-

ditur. Duo funt enim crimina una in muliere fummorum faci-

norum : auri, quod fumptum a Clodia dicitur ; et veneni, quod

ejufdem Clodiae necandae caufa paraife Caelium criminantur.

Aurum fumpfit, ut dicitis, quod L. Lucceii fervis daret, per

quos Alexandrinus Dio,qui tum apud Lucceium habitabat

necaretur. Magnum crimen vel in legatis iniidiandis , vel in

fervis ad hofpitem domi necandum follicitandis : plenum fcele-

ris confilium, plenum audaciae.

Quo quidem in crimine primum illud requiram , dixeritne

Clodiae, quam ad rem aurum tum fumeret, an non dixerit ? Si

non dixit, cur dedit ? ii dixit, eodem fe confcientiae fcelere de-

vinxit. Tune aurum ex armaric tuo promere aufa es ? tune Ve-

nerem illam tuam fpoliatricem fpoliare ornamentis ? Caeterum,

cum fcires, quantum ad facinus aurum hoc quaereretur, ad ne-

cem legati, ad L. Lucceii, fan&immi hominis atque integer-

rimi , labem fceleris fempiterni ; huic facinori tanto tua mens

liberalis confcia , tua domus popularis miniftra , tua denique

hofpitalis illa Venus adjutrix, eife non debuit.

Vidit hoc Balbus : celatam eife Clodiam dixit, atque ita Cx~

lium ad illam attuliife, fe ad ornatum ludorum aurum quaerere.



96 O R A T I O

Si tam familiaris erat Clodiae , quam tu effe vis , cum de libi-

dine ejus tam multa dicis, dixit profecto, quo vellet aurum: fi

tam familiaris non erat , non dedit. Ita , fi verum tibi Caelius

dixit , O immoderata mulier , fciens tu aurum ad facinus de^

difti : fi non eft aufus dicere, non dedifti.

XXII. Quid ego nunc argumentis huic crimini, quae funt

innumerabilia, refiftam ? Poffum dicere, mores M. Caelii longif-

fime a tanti fceleris atrocitate effe disjundlos ; minime effe cre-

dendum, homini tam ingeniofo, tamque prudenti, non veniffe

in mentem, rem tanti fceleris ignotis alienifque fervis non effe

credendam. Poffum etiam illa , et caeterorum patronorum et

mea confuetudine , ab accufatore perquirere , ubi fit congref-

fus cum fervis Lucceii Caelius ; qui ei fuerit aditus. Si per fe,

qua temeritate ? fi per alium, per quem ? Poffum omnes late-

bras fufpicionum peragrare dicendo : non caufa, non locus

non facultas, non confcius, non perficiendi, non occultandi,

maleficii fpes, non ratio ulla, non veftigium maximi facinoris,

reperietur.

Sed haec ,quae funt oratoris propria; quae mihi non propter

ingenium meum, fed propter hanc exercitationem ufumque di-

cendi, fruclum aliquem ferre potuiffent, cum a me ipfo labo-

rata proferri viderentur, brevitatis caufa relinquo omnia. Ha-

beo enim, Judices, quem vos focium veftrae religionis jurif-

que jurandi facile eife patiamini, L. Lucceium, fanclinimum

hominem, et gravirTimum teftem: qui tantum facinus in famam,

atque fortunas fuas, neque non audiffet illatum a Caelio, neque

neglexiffet, neque tuliffet. An ille vir, illa humanitate praeditus,

illis ftudiis, artibus, atque doctrina, illius ipfius periculum, quem

propter hasc ipfa ftudia diligebat, negligere potuiffet ? et, quod

facinus in alienum hominem illatum fevere acciperet, id omi-

fiffet curare in hofpite ? quod, per ignotos adlum cum compe-

riffet, doleret, id a fuis tentatum negligeret? quod in agris lo-

cifve publicis faclum reprehenderet , id in urbe ac fuae domi

coeptum effe leviter ferret ? quod in alicujus agreftis periculo



P R O M. C^LIO.9;

-v

non praetermitteret, id homo eruditus in infidiis doctiffimi ho-

minis diinmulandum putaret ?

Sed cur diutius vos , Judices , teneo ? Ipfius jurati religio-

nem auctoritatemque percipite, atque omnia diligenter teftimo-

nii verba cognofcite. Recita teftimonium Lucceii. Testimo-

nium Lucceii. Quid expectatis amplius ? an aliquam vocem

putatis ipfam pro fe caufam, et veritatem, poffe mittere ? Haec

eft innocentiae defenlio , haec ipfius caufe oratio , haec una vox

veritatis. In crimine ipfo nulla fufpicio eft , et in re nihil eft

argumenti : in negotio, quod actum effe dicitur, nullum vefti-

gium fermonis, loci, temporis : nemo teftis , nemo confcius

nominatur : totum crimen profertur ex inimica, ex infami, ex

crudeli, ex facinorofa, ex libidinofa domo : domus autem illa,

quae tcntata fcelere ifto nefario dicitur, plena eft integritatis

ofhcii, religionis : ex qua domo recitatur vobis jurejurando de-

vincta auctoritas : ut res minime dubitanda in contentione po-

natur, utrum temeraria, procax, irata mulier fmxiffe crimen,

an gravis, fapiens, moderatufque vir religiofe teftimonium dix-

iffe, videatur.

XXIII. Reliquum eft igitur crimen de veneno : cujus ego

neque principium invenire , neque evolvere exitum, pofTum.

Quae fuit enim caufa ,quamobrem ifti mulieri venenum vellet

dare Caelius ? Ne aurum redderet ? num petivit ? Ne crimen

haereret ? num quis objecit ? num quis denique fecifTet mentio-

nem, fi hic nemini nomen detuliffet ? Quin etiam Herennium

dicere audiftis , verbo fe moleftum non futurum fuiffe Caelio

nifi iterum eadem de re fuo familiari abfoluto nomen hic detu-

lifTet. Credibile eft igitur , tantum facinus nullam ob caufam

effe commifTum ? et vos non videtis fingi fceleris maximi cri-

men, ut alterius caufa fceleris fufcipiendi fuiffe videatur ?

Cui denique commifit ? quo adjutore ufus eft ? quo focio ?

quo confcio ? cui tantum facinus , cui fe , cui falutem fuam,

credidit ? Servifne mulieris ? fic enim objectum eft. Et erat tam

demens hic , cui vos ingenium certe tribuitis , etiam fi caetera

Tom. VI. N



98 O R A T I O

inimica oratione detrahitis , ut omnes fuas fortunas alienis fer-

vis committeret ? At quibus fervis ? refert enim magnopere id-

ipfum : hifne, quos intelligebat non communi conditione fer-

vitutis uti, fed licentius, liberius, familiarius, cum domina vi-

vere ? Quis enim hoc non videt, Judices , aut quis hoc igno-

rat , in ejufmodi domo , in qua materfamilias meretricio more

vivat; in qua nihil geratur, quod foras proferendum fit; in qua

luflra, libidines, luxuries, omnia denique inaudita vitia, atque

flagitia verfentur; hic fervos non efle fervos ? quibus omnia com-

mittantur, per quos gerantur, qui verfentur iifdem in volupta-

tibus, quibus occulta credantur, ad quos aliquantum etiam ex

quotidianis fumptibus ac luxuria redundet ? Id igitur Caelius non

videbat ? Si enim tam familiaris erat mulieris, quam vos vultis,

iftos quoque fervos familiares efle dominae fciebat. Sin ei tanta

confuetudo, quanta a vobis inducitur , non erat ;

quae cum

fervis potuit familiaritas efle tanta ?

XXIV. Ipfius autem veneni quae ratio fingitur ? ubi quaefi-

tum eft ? quemadmodum paratum ? quo pacto ? cui, quo in loco,

traditum ? Habuiffe aiunt domi, vimque ejus effe expertum in

fervo quodam, ad rem ipfam parato, cujus perceleri interitu effe

ab hoc comprobatum venenum. Pro Dii immortales! cur inter-

dum in hominum fceleribus maximis aut connivetis, aut prae-

fentis fraudis pcenas in diem refervatis ? Vidi enim, vidi, et

illum haufi dolorem vel acerbiflimum in vita, cum Q^Metel-

ius abftraheretur e finu gremioque patriae ; cumque ille vir, qui

fe natum huic imperio putavit, tertio die poft, quam in curia,

quam in Roftris, quam in Republica, floruiflet, integerrima

aetate, optimo habitu, maximis viribus, eriperetur indignifli^

me bonis omnibus, atque univerfae civitati. Quo quidem tem-

pore ille moriens , cum jam caeteris ex partibus opprefla mens

eflet , extremum fenfum ad memoriam reipublicae refervabat

cum me intuens flentem flgnificabat interruptis atque morien-

tibus vocibus, quanta impenderet procella urbi

,quanta tem-

peflas civitati ; et cum ,parietem faepe feriens eum

,qui cum



PRO M. C/ELIO.99

Q^Catulo fuerat ei communis , crebro Catulum , faepe me,

faepimme rempublicam, nominabat ; ut non tam fe emori, quam

fpoliari fuo pramdio cum patriam, tum etiam me, doleret. Quemquidem virum fi nulla vis repentini fceleris fuftuliifet

; quonam

modo ille furenti fratri fuo patrueli confularis reftitiffet, qui

conful incipientem furere, atque conantem, fua fe manu inter-

fe<fturum, audiente fenatu, dixerit ? Ex hac igitur domo pro-

greifa ifta mulier de veneni celeritate dicere audebit ? Nonne

ipfam domum metuet , ne quam vocem eliciat ? non parietes

confcios, non noctem illam funeftam ac luctuofam, perhorref-

cet ? Sed revertar ad crimen : etenim haec facla illius clarimmi

ac fortiffimi viri mentio et vocem meam fletu debilitavit , et

mentem dolore impedivit.

XXV. Sed tamen, venenum unde fuerit, quemadmodum pa-

ratum fit, non dicitur. Datum eife hoc aiunt P. Licinio, pudenti

adolefcenti et bono , Caelii familiari : conftitutum factum eife

cum fervis , ut venirent ad balneas Xenias : eodem Licinium

eife venturum, atque iis veneni pyxidem traditurum. Hic pri-

mum illud requiro,quid attinuerit illud ferri in eum locum

conftitutum ? cur illi fervi non ad Caelium domum venerint ? Si

manebat tanta illa confuetudo Caelii cum Clodia , tantaque fa-

miliaritas -

y quid fufpicionis eifet, fi apud Caelium mulieris fer-

vus vifus eifet ? Sin autem jam fuberat fimultas , extindta erat

confuetudo, difcidium extiterat ; hinc illae lacrymae nimirum,

et haec caufa eft horum omnium fcelerum, atque criminum. Im-

mo , inquit , cum fervi ad dominam rem iftam et maleiicium

Caelii detuliifent, mulier ingeniofa praecepit fuis, ut omnia Cae-

lio pollicerentur : fed, ut venenum, cum a Licinio traderetur,

manifefto comprehendi poifet , conftitui locum juffit , balneas

Xenias , ut eo mitteret amicos,qui delitefcerent ; deinde re-

pente, cum veniifet Licinius , ut venenum traderet, profiii-,

rent, hominemque comprehenderent.

XXVI. Quae quidem omnia, Judices,perfacilem rationem

habent reprehendendi. Cur enim balneas publicas potiffimum

N 2





PRO M. CiELIO. 101

profiluiffe dicas, atque ante tempus, non reperio. Fuerant hoc

rogati -

yfuerant ad hanc rem collocati, ut venenum, ut infidiae,

facinus denique ipfum ut manifefto comprehenderetur.Potueruntne meliori tempore profilire

,quam cum Licinius

veniffet ? cum in manu teneret veneni pyxidem ? quae fi cum

jam erat tradita fervis, evafiffent fubito ex balneis mulieris ami-

ci, Liciniumque comprehendiffent ; imploraret hominum fidem,

atque a fe illam pyxidem traditam pernegaret : quem quomodo

illi reprehenderent ? vidiffe fe dicerent ? primum ad fe revo-

carent maximi facinoris crimen ; deinde id fe vidiffe dicerent

quod, quo loco collocati fuerant, non potuiffent videre. Tem-

pore igitur ipfo fe oflenderunt , cum Licinius veniffet, pyxi-

dem expediret , manum porrigeret , venenum traderet. Mimi

ergo efl jam exitus, non fabulae : in quo cum claufula non in-

venitur , fugit aliquis e manibus -

3deinde fcabilla concrepant „

aulaeum tollitur.

XXVIII. Quaero enim, cur Licinium titubantem, hasfitan-

tem, cedentem, fugere conantem, mulieraria manus ifta de ma-

nibus emiferit -, cur non comprehenderint ; cur non ipfius con-

feflione, multorum oculis, facinoris denique voce, tanti fceleris

crimen exprefferint ? An timebant, ne tot unum, valentes im-

becillum, alacres perterritum, fuperare non poffent ? Nullum

argumentum in re, nulla fufpicio in caufa, nullus exitus crimi-

nis, reperietur. Itaque haec caufa ab argumentis, a conjeclura,

ab iis fignis, quibus veritas illuftxari folet , ad teftes tota tra-

ducta efl : quos quidem ego teftes, Judices, non modo fine ullo

timore, fed etiam cum aliqua fpe deledtationis, expecto.

Praegeflit animus jam videre,primum lautos juvenes , mu-

lieris beatae ac nobilis familiares ; deinde fortes viros, ab impe-

ratrice in infidiis atque in praefidio balnearum locatos. Ex qui-

bus requiram, quonam modo latuerint, aut ubi : alveufne ille,

an equus Trojanus fuerit, qui tot invictos viros, muliebre bel-

lum gerentes, tulerit ac texerit. Illud vero refpondere cogam,

cur tot viri, ac tales, hunc et unum, et tam imbecillum, quam







io4 O R A T I O

provincialis , non fine caufa a majoribus huic aetati tributus.

Difceffit illinc Pompeii judicio probatiffimus, ut ipfius teftimo-

nio cognofcetis. Voluit vetere inftituto, eorum adolefcentium

exemplo, qui poft in civitate fummi viri et clariflimi cives ex-

titerunt , induftriam fuam a populo Romano ex aliqua illuflri

accufatione cognofci.

XXXI. Vellem alio potius eum cupiditas gloriae detuliffet

fed abiit hujus tempus querelae. Accufavit C. Antonium, col-

•legam meum : cui mifero praeclari in rempublicam beneficii

memoria nihil profuit, nocuit opinio maleficii cogitati. Poftea

nemini conceflit aequalium, plus ut in foro, plus ut in negotiis

verfaretur, caufifque amicorum, plus ut valeret inter fuos gratia:

quae nifi vigilantes homines, nifi fobrii, nifi induftrii, confe-

qui non poffunt, omnia labore et diligentia eft confecutus.

In hoc flexu quafi aetatis (nihil enim occultabo , fretus hu-

manitate ac fapientia veflra) fama adolefcentis paulum haefit ad

metas notitia nova mulieris, et infelici vicinitate, et infolentia

voluptatum : quae cum inclufae diutius , et prima aetate com-

preffae et conftri&ae fuerunt, fubito fe nonnunquam profundunt,

atque ejiciunt univerfae. Quaexvita, vel dicam , quo ex fer-

mone,(nequaquam enim tantum erat

,quantum homines lo-

quebantur) verum ex eo, quidquid erat, emerfit, totumque fe

ejecit atque extulit : tantumque abefl ab illius familiaritatis

infamia, ut ejufdem nunc ab (efe inimicitias odiumque pro-

pulfet.

Atque, ut ifte interpofitus fermo deliciarum defidiaeque mo-

reretur, (fecit me mehercule invito, et multum repugnante, fed

tamen fecit) nomen amici mei de ambitu detulit : quem abfo-

lutum infequitur, revocat : nemini noftrum obtemperat: eft vio-

lentior, quam vellem. Sed ego non loquor de fapientia, quae

non cadit in hanc aetatem ; de impetu animi loquor , de cupi-

ditate vincendi , de ardore mentis ad gloriam : quae ftudia in

his jam aetatibus noflris contracliora effe debent ; in adolefcen-

tia vero, tanquam in herbis, fignificant, quae virtutis maturitas,



PRO M. CiELIO. 105

et quantae fruges induftriae iint futurae. Etenim femper magno

ingenio adolefcentes refrenandi potius a gloria, quam incitandi,

fuerunt : amputanda plura funt illi aetati , fiquidem efflorefcit

ingenii laudibus, quam inferenda. Quare, ii cui nimium efFer-

viife videtur hujus vel in fufcipiendis vel in gerendis inimici-

tiis vis, ferocitas, pertinacia ; ii quem etiam minimorum horum

aliquid offendit, fi purpurae genus, fi amicorum catervae, ii

fplendor, ii nitor : jam ifta deferverint;jam aetas omnia, jam

ifla dies, mitigarit.

XXXII. Confervate igitur reipublicae, Judices, civem bona-

rum artium, bonarum partium , bonorum virorum. Promitto

hoc vobis, et reipublicae fpondeo, ii modo nos ipii reipublicae

fatisfecimus, nunquam hunc anoftris rationibus fejunclium fore.

Quod cum fretus noftra familiaritate promitto , tum quod du-

riffimis fe ipfe legibus jam obiigarit. Neque enim poteft, qui

hominem confularem,quod ab eo rempublicam violatam di-

ceret, in judicium vocarit, ipfe eife in republica civis turbu-

lentus : non potefl,qui ambitu ne abfolutum quidem patitur

effe abfolutum, ipfe impune unquam effe largitor. Habet a M.

Caelio refpublica, Judices, duas accufationes, vel obiides pe-

riculi, vel pignora voluntatis. Quare oro obteftorque vos, Ju-

dices , ut,qua in civitate paucis his diebus Sex. Clodius ab-

folutus fit,quem vos per biennium aut miniftrum feditionis

aut ducem, vidiftis;qui aedes facras, qui cenfum populi Ro-

mani, qui memoriam publicam, fuis manibus incendit ; homi-

nem iine re, iine fide, iine fpe, fine fede, fine fortunis ; ore,

lingua, manu, vita omni, inquinatum : qui Catuli monumen-

tum afflixit, meam domum diruit, mei fratris incendit;qui in

Palatio, atque in urbis oculis, fervitia ad caedem, et inflamman-

dam urbem, incitavit : in ea civitate ne patiamini illum abfolu-

tum muliebri gratia, M. Caelium libidini muliebri condona-

tum; ne eadem mulier cum fuo conjuge, et fratre, turpiffimum

latronem eripuiffe , et honefliffimum adolefcentem oppreffiffe ,

videatur.

Tom. VI. O



io6 O R A T I O, &c.

Quod cum hujus vobis adolefcentiam propofueritis , confti-

tuitote vobis ante oculos etiam hujus miferi fenectutem, qui hoc

unico filio nititur, in hujus fpe requiefcit, hujus unius cafum

pertimefcit : quem vos fupplicem veftrae mifericordiae, fervum

poteftatis, abjectum non tam ad pedes, quam ad mores fenfuf-

que veftros, vel recordatione parentum veftrorum, vel libero-

rum jucunditate, fuftentate; ut in alterius dolore vel pietati, vel

indulgentias veftrae, ferviatis. Nolite, Judices, aut hunc jam na-

tura ipfa occidentem , velle maturius extingui vulnere veftro

quam fuo fato ; aut hunc nunc primum norefcentem , firmata

jamftirpe virtutis,

tanquam turbinealiquo,

autfubita

tempef-tate, pervertere. Confervate parenti nlium, parentem filio : ne

aut fenectutem jam prope defperatam contempfirTe , aut ado-

lefcentiam plenam fpei maximae non modo non aluiffe vos 5

fed etiam perculiffe, atque afflixiffe, videamini. Quem fi vobis 3

fi fuis, fi reipublicas confervatis, addictum, deditum, obftric-

tum, vobis ac liberis veftris habebitis ; omniumque hujus nervo-

rum ac laborum vos potiffimum, Judices, fru&us uberes diu-

turnofque capietis.



[ io7 ]

D E

PROVINCIIS CONSULARIBUS

O R AT I O XXXV.

I. O I quis veftrum, Patres confcripti, expectat, quas fim pro-

>>—J vincias decreturus, confideret ipfe fecum, qui mibi ho-

mines ex provinciis potiffimum detrahendi fint : non dubitabit,

quid me fentire conveniat, cum, quid mihi fentire neceffe fit,

cogitarit. Ac, fi princeps eam fententiam dicerem, laudaretis

profeclo : fi folus, certe ignofceretis : etiam fi paulo minus

utilis vobis fententia videretur , veniam tamen aliquam dolori

meo tribueretis. Nunc vero, Patres confcripti, non parva af-

ficior voluptate, vel quod hoc maxime reipublicas conducit,

Syriam Macedoniamque decerni , ut dolor meus nihil a com-

muni utilitate diffentiat; vel quod habeo auctorem P. Servi-

lium, qui ante me fententiam dixit, virum clariffimum, et cum

in univerfam rempublicam, tum etiam erga meam falutem, fide

ac benevolentia fingulari.

Quod fi ille et paulo ante, et quotiefcunque ei locus di-

cendi ac poteftas fuit , Gabinium et Pifonem , duo reipublicse

portenta, ac pene funera, cum propter alias caufas, tum maxi-

me propter illud infigne fcelus eorum , et importunam in me

crudelitatem , non folum fententia fua, fed etiam verborum

gravitate, effe notandos putavit ;quonam me animo in eos effe

oportet , cujus illi falutem pro pignore tradiderunt ad explen-

das fuas cupiditates ? Sed ego in hac fententia dicenda non

parebo dolori meo , nec iracundiae ferviam. Quo animo

O 2



108 DE PROVINCIISunufquifque veftrum debet effe in illos , hoc ero : praecipuum

illum et proprium fenfum doloris mei,quem tamen vos com-

munem femper vobis mecumeffe duxiftis ,

a fententia dicendaamovebo y

ad ulcifcendi tempora refervabo.

II. Quatuor funt provinciae, Patres confcripti, de quibus ad-

huc intelligo fententias effe didtas : Galliae duae, quas hoc tem-

pore uno imperio videmus efte conjunctas ; et Syria et Mace-

donia, quas, vobis invitis et oppreffis, peftiferi illi confules pro

everfae reipublicae praemiis occupaverunt. Decernendae nobis

funt lege Sempronia duae. Quid eft, quod poftimus de Syria

Macedoniaque dubitare ? Mitto, quod eas ita partas habent ii,

qui nunc obtinent, ut non ante attigerint, quam hunc ordinem

condemnarint yquam auctoritatem veftram e civitate extermi-

narint;quam fidem publicam, quam perpetuam populi Romani

falutem, quam me, ac meos omnes, fcediffime crudeliflimeque

vexarint.

Omnia domeftica illa atque urbana mittoy

quae tanta funt,

ut nunquam Annibal huic urbi tantum mali optarit, quantum

illi effecerint : ad ipfas venio provincias. Quarum Macedonia,

quae erat antea munita plurimorum imperatorum non turribus,

fed tropaeis, quae multis viftoriis erat jamdiu triumphifque pa-

cata; iic a Barbaris, quibus eft propter avaritiam pax erepta,

vexatur, ut Theftalonicenfes,

pofiti in gremio imperii noftri

relinquere oppidum , et arcem munire , cogantur; ut via illa

noftr2, quae per Macedoniam eft ufque ad Hellefpontum milita-

ris, non foium excurfionibus Barbarorum fit infefta, fed etiam

caftris Threciis diftincta ac notata. Ita gentes eae, quae, ut pace

uterentur, vim argenti dederant praeclaro noftro imperatori; ut

exhauftas domos replere poffent , pro empta pace bellum no-

bis prope juftum intulerunt. Jam vero exercitus ille nofter, fu-

perbiffimo deleciu et duriffima conquifitione colleclus , omnis

interiit.

III. Magno hoc dico cum dolore. Miferandum in modum

milites populi Romani capti, necati, deferti, diffipati funty



CONSULARIBUS. 109

incuria, fame, morbo, vaftitate confumpti : ut, quod eft indig-

niflimum, fcelus imperatoris in poenam exercitus expetitum

effe videatur. Atque hanc Macedoniam, domitis jam gentibus

finitimis , Barbariaque comprefia ,pacatam ipfam per fe et

quietam, tenui praefidio atque exigua manu, etiam fine imperio,

per legatos, nomine ipfo populi Romani tuebamur : quae nunc,

confulari imperio atque exercitu, ita vexata eft, vix ut fe poflit

diuturna pace recreare : cum interea quis veftrum hoc non

audivit , quis ignorat , Achaeos ingentem pecuniam pendere

L. Pifoni quotannis ? vectigal ac portorium Dyrrhachinorum

totum in hujus unius quaeftum effe converfum ? nrbem Byzan-

tiorum , vobis atque huic imperio fideliflimam , hoftilem in

modum effe vexatam ? quo ille, pofteaquam nihil exprimere

ab egentibus, nihil ulla vi a miferis extorquere, potuit, cohortes

in hiberna mifit : his praspofuit, quos putavit fore diligentifti-

mos fatellites fcelerum, miniftros cupiditatum fuarum. Omitto

jurifdidtionem in libera civitate contra leges , fenatufque con-

fulta : caedes relinquo , libidines praetereo : quarum acerbifii-

mum extat indicium , et ad infignem memoriam turpitudinis

et pene ad juftum imperii noftri odium, quod conftat, nobi-liflimas virgines fe in puteos abjeciffe, et morte voluntaria ne-

ceffariam turpitudinem depuliffe. Nec haec idcirco omitto

quod non graviftima fint, fed quia nunc fine tefte dico.

IV. Ipfam vero urbem Byzantiorum fuiffe refertiftimam at-

que ornatiftimam fignis, quis ignorat ? quae illi, exhaufti fumpti-

bus bellifque maximis, cum Mithridaticos impetus, totumque

Pontum armatum, eftervefcentem in Afiam, atque erumpentem,

aegre repulfum, et cervicibus interclufum fuis, fuftinerent j tum,

inquam , Byzantii , et poftea figna illa , et reliqua urbis orna-

menta, fanctiflime cuftodita, tenuerunt. Te imperatore infeli-

ciftimo et teterrimo, Caefonine Calventi, civitas libera, et proxi-

mis fuis beneficiis a fenatu et a populo Romano liberata,

fic fpoliata atque nudata eft, ut, nifi C. Virgilius, legatus, vir

fortis et innocens , interveniffet , unum fignum Byzantii ex



iio DE PROVINCIISmaximo numero nullum haberent. Quod fanum in Achaia, qui

locus, aut lucus, in Graecia tota tam fanctus fuit, in quo ullum

fimulacrum, ullum ornamentum, reliquum fit ? Emifti a fcedif-

fimo tribuno plebis, tum in illo naufragio hujus urbis, quam

tu idem,qui gubernare debueras, everteras ; tum , inquam

emifti grandi pecunia , ut tibi de pecuniis creditis jus in libe-

ros populos contra fenatus-confultum , et contra legem generi

tui , dicere liceret. Id emptum ita vendidifti , utautjusnon

diceres, aut bonis cives Romanos everteres.

Quorum ego nihil nunc , Patres confcripti , in hominem

ipfum ; de provincia difputo. Itaque omnia illa,quae et faepe

audiftis, et tenetis animis, etiam fi non audiatis, praetermitto :

nihil de hac ejus urbana, quam ille praefens in oculis veftris

mentibufque defixit, audacia loquor : nihil de fuperbia, nihil

de contumacia, nihil de crudelitate, difputo. Lateant libidines

ejus illae tenebricofae ,quas fronte et fupercilio , non pudore

et temperantia, contegebat : de provincia, quod agitur, id dif-

puto. Huic vos non fummittetis ? hunc diutius manere patie-

mini ? cujus, ut provinciam tetigit, fic fortuna cum improbi-

tate certavit , ut nemo poffet , utrum pofterior an infelicior

effet, judicare.

An vero in Syria diutius eft Semiramis illa retinenda ? cujus

iter in provinciam fuit ejufmodi , ut rex Ariobarzanes confu-

lem veftrum ad caedem faciendam , tanquam aliquem Thre-

cem , conduceret. Deinde adventus in Syriam primus equita-

tus habuit interitum : poft concifae funt optimae cohortes. Igi-

tur in Syria , imperatore illo , nihil aliud a&um eft , nifi pac-

tiones pecuniarum cum tyrannis, deciftones, direptiones, la-

trocinia , caedes , cum palam populi Romani imperator , in-

ftructo exercitu, dexteram tendens, non ad laudem milites hor-

taretur, fed omnia fibi et empta, et emenda, effe clamaret.

V. Jam vero publicanos miferos (me etiam miferum, illorum

ita de me meritorum miferiis ac dolore) tradidit in fervitutem

Judasis, et Syris, nationibus natis fervituti. Statuit ab initio, et



CONSULARIBUS. min eo perfeveravit, jus publicano non dicere : pactiones fine

ulla injuria fadtas refcidit : cuftodias fuftulit, vectigales multos

ac ftipendiarios liberavit : quo in oppido ipfe effet, aut quo ve-

niret, ibi publicanum, aut publicani fervum, effe vetuit. Quid

multa ? crudelis haberetur, li in hoftem animo fuiffet eo, quo

fuit in cives Romanos , ejus ordinis praefertim,qui eft fem-

per dignitate fua, benignitate magiftratus, fuftentatus.

Itaque videtis, Patres confcripti, non temeritate redemp-

tionis, aut negotii gerendi infcitia, fed avaritia, fuperbia, cru-

delitate Gabinii,pene afflictos jam atque everfos publicanos :

quibus quidem vos , in his anguftiis aerarii , tamen fubveniatis

neceffe efl: etli jam multis non poteftis, qui, propter ilium hof-

tem fenatus, inimiciffimum ordinis equeftris, bonorumque om-

nium, non folum bona, fed etiam honeftatem, miferi deperdi-

derunt : quos non parfimonia , non continentia , non virtus

non labor, non fplendor, tueri potuit contra illius helluonis et

praedonis audaciam.

Quid ? qui fe etiam nunc fubfidiis patrimonii , aut amico-

rum liberalitate , fuftentant, hos perire patiemur ? An , fi qui

frui publico non potuit per hoftem , hic tegitur ipfa lege cen-

foria ; quem is frui non finit, qui eft, etiam fi non appellatur,

hoftis, huic ferri auxilium non oportet ? Retinete igitur in

provincia diutius eum, qui de fociis cum hoftibus, de civi-

bus cum fociis, faciat pactiones : qui hoc etiam fe pluris effe,

quam collegam, putet, quod ille vos triftitia vultuque decepe-

rit, ipfe nunquam fe minus, quam erat, nequam effe fimu-

larit. Pifo autem alio quodam modo gloriatur , fe brevi tem-

pore perfeciffe, ne C. Gabinius unus omnium nequiffimus

exiftimaretur.

VI. Hos vos de provinciis, fi non aliquando deducendi effent,

deripiendos non putaretis ? et has duplices peftes fociorum,

militum clades, publicanorum ruinas, provinciarum vaftitates,

imperii maculas, teneretis ? At iidem vos, anno fuperiore, hos

eofdem revocabatis , cum in provincias jam perveniftent. Quo



ii2 DE PROVINCIIStcmpore fi liberum veftrum judicium fuiffet , nec toties dilata

res, nec ad extremum e manibus erepta ellet -, reftituifletis , id

quod cupiebatis, veftram auctoritatem, iis, per quos erat amiffa,

revocatis, et his ipfis prasmiis extortis, quae erant pro fcelere,

atque everfione patriae, confecuti.

Quam pcenam fi tum aliorum opibus, non fuis, invitiflimis

vobis, evolarunt; at aliam multo majorem gravioremque fubie-

runt. Quae enim homini, in quo aliquis fi non famae pudor, at

fupplicii timor eft,gravior pcena accidere potuit

,quam non

credi literis iis, quae rem bene geftam in bello nuntiarent ? Hoc

ftatuit fenatus, cum frequens fupplicationem Gabinio denega-

vit : primum homini , fceleribus , flagitiis contaminatifTimo

nihil effe credendum : deinde a proditore, atque eo, quem pras-

fentem hoftem reipublicae cognofTet , bene rem geri non po-

tuifTe : poftremo, ne Deos quidem immortales velle aperiri fua

templa, et fibi fupplicari, hominis impuriftimi et fceleratiftimi

nomine. Itaque ille alter aut ipfe eft homo dodtus , et a fuis

Graecis fubtilius eruditus, quibufcum jam in exoftra helluatur,

antea poft fiparium folebat ; aut amicos habet prudentiores,

quam Gabinius, cujus nullae literae perferuntur.

VII. Hofce igitur imperatores habebimus ? quorum alter non

audet nos certiores facere, ne imperator appelletur ; alterum, li

tabellarii non ceftarint , necefte eft paucis diebus poeniteat au-

dere. Cujus amici, fi qui funt, aut fi belluse tam immani tam-

que tetra? poffunt ulli cffe amici, hac confolatione utuntur,

etiam T. Albucio fupplicationem hunc ordinem denegafte.

Quod eft primum diflimile : res in Sardinia cum maftrucatis

latrunculis a proprastore una cohorte auxiliaria gefta ; et bel-

lum cum maximis Syriae gentibus, ac tyrannis, confulari exer-

citu imperioque confecTum. Deinde Albucius, quod a fenatu

petebat, ipfe fibi in Sardinia ante decreverat : conftabat enim,

Graecum hominem ac levem in ipfa provincia quafi triumphaf-

fe. Itaque hanc ejus temeritatem fenatus fupplicatione dene-

gata notavit.





ii4 DE PROVINCIISauxilio fuit, inimiciffimus et ipfius, et fratris ejus Africani, ju-

ravitque in concione , fe in gratiam non rediiffe ; fed alienum

fibi videri dignitate imperii, quo duces effent hoftium, Scipio-

ne triumphante, ducti, eodem ipfum duci, qui triumphaffet ?

Quis plenior inimicorum fuit C. Mario ? L. Craffus, M.

Scaurus. Aliine inimici ? omnes Metelli. At hi non modo il-

lum inimicum ex Gallia fententiis fuis non detrahebant, fed

et propter rationem Gallici belli provinciam extra ordinem

decernebant. Bellum in Gallia maximum geftum eft : domitae

funt a Caefare maximae nationes, fed nondum legibus, nondum

jure certo, nondum fatis firma pace, devinctae. Bellum affectum

videmus, et, vere ut dicam, pene confectum : fed ita, ut, fi

idem extrema perfequitur,qui inchoavit , jam omnia perfecta

videamus ; fi fucceditur, periculum fit, ne inftauratas maximi

belli reliquias ac renovatas audiamus. Ergo ego fenator, ini-

micus, fi ita vultis, homini ; amicus effe, ficut femper fuij,

reipublicas debeo. Quid, fi ipfas inimicitias depono reipublicae

caufa ? quis me tandem jure reprehendat ? praefertim cum ego

omnium meorum confiliorum, atque factorum, exempla femper

ex fummorum hominum faclis mihi cenfuerim petenda.

IX. An vero M. ille Lepidus, qui bis conful, et pontifex

maximus fuit, non folum memoriae teftimonio, fed etiam anna-

lium literis, et fummi poetae voce, laudatus eft, quod cum M.

Fulvio collega, quo die cenfor eft faclus, homine inimiciffimo,

in campo ftatim rediit in gratiam , ut commune officium ccn-

furae communi animo ac voluntate defenderent ? Atque , ut

vetera, quas funt innumerabilia , mittam ; tuus pater, Phi-

lippe, nonne uno tempore cum fuis inimiciffimis in gratiam

rediit ? quibus eum omnibus eadem refpublica reconciliavit,

quae alienarat.

Multa prastereo,quod intueor coram hasc lumina atque or-

namenta reipublica?, P. Servilium et M. Lucullum : utinam

etiam L. Lucullus ille viveret ! Quas fuerunt inimicitiae gra-

viores in civitate, quam Lucullorum atque Serviliorum ? quas



CONSULARIBUS. 115

in viris fortiffimis non folum extinxit reipublicae dignitas , et

ipforum , fed etiam ad amicitiam confuetudinemque traduxit.

Quid ? Q^ Metellus Nepos nonne conful in templo Jovis

Optimi Maximi, permotus cum auctoritate veftra, tum illius

P. Servilii incredibili gravitate dicendi , abfens mecum , fum-

mo fuo beneficio , rediit in gratiam ? An ego pofTum huic effe

inimicus, cujus literis, fama, nuntiis, celebrantur aures quo-

tidie meae novis nominibus gentium, nationum, locorum ?

Ardeo, mihi credite, Patres confcripti, ( id quod vofmet de

me exifKmatis, et facitis ipfi) incredibili quodam amore patriae:

qui me amor et fubvenire olim impendentibus periculis maxi-

mis cum dimicatione capitis , et rurfum , cum omnia tela un-

dique eife intenta in patriam viderem , fubire coegit atque ex-

cipere unum pro univerfis. Hic me meus in rempublicam ani-

mus priftinus ac perennis cum C. Caefare reducit, reconciliat,

reflituit in gratiam. Quod volent denique homines exiflimentj

nemini ego poffum effe bene de republica merenti non amicus.

X. Etenim, fi iis, qui haec omnia flamma ac ferro delere vo-

luerunt, non inimicitias folum, fed etiam bellum, indixi atque

intuli, cum partim mihi illorum familiares, partim etiam, medefendente, capitis judiciis effent liberati ; cur eadem refpub-

lica,

quae me in amicos innammare potuit , inimicis placare

non poffit ? Quod mihi odium cum P. Clodio fuit, nifi quod

perniciofum patriae civem fore putabam, qui, turpiffima Jibidine

incenfus, duas res fanctiffimas, religionem et pudicitiam, uno

fcelere violaffet ? Num efl igitur dubium ex iis rebus, quas is

egit, agitque quotidie, quin ego, in illo oppugnando, reipub-

licae plus,quam otio meo ; nonnulli in eodem defendendo

fuo plus otio, quam communi, profpexerint ?

Ego me a C. Caefare in republica diffenfifTe fateor, et fen-

fiffe vobifcum : fed nunc iifdem vobis affentior , cum quibus

antea fentiebam. Vos enim, ad quos literas L. Pifo de fuis re-

bus non audet mittere, qui Gabinii literas infigni quadam nota

atque ignominia nova condemnaflis, C. Caefari fupplicationes

P 2



n6 D E P R O V I N C I I S

decreviftis ; numero, ut nemini uno ex bello, honore, ut om-

nino nemini. Cur igitur expectem hominem aliquem, qui me

cum illo in gratiam reducat? Reduxit ordo ampliffimus, et ordo

is, qui eft et publici confilii, et meorum omnium confiliorum,

auctor et princeps. Vos fequor, Patres confcripti, vobis ob~

tempero, vobis affentior : qui, quamdiu C. Caefaris confilia ia

republica non maxime diligebatis, me quoque cum illo minus

conjunctum videbatis : pofteaquam rebus geftis mentes veftras

voluntatefque mutaftis , me non folum comitem effe fententia?

veftrae, fed etiam laudatorem, vidiftis.

XI. Sed quid eft, quod in hac caufa maxime homines admi-

rentur et reprehendant meum confilium , cum ego idem antea

multa decreverim,quae magis ad hominis dignitatem

,quam

ad reipublicse neceflitatem, pertinerent ? Supplicationem quin-

decim dierum decrevi fententia mea. Reipublicse fatis erat tot

dierum, quot C. Mario : Diis immortalibus non erat exigua

eadem gratulatio, quae ex maximis bellis. Ergo ille cumulus

dierum hominis eft dignitati tributus.

In quo ego, quo confule referente

,primum decem dierum

fupplicatio decreta Cn. Pompeio, Mithridate interfecto, con-

fectoque Mithridatico bello, cujus fententia primum duplicata

eft fupplicatio confularis, (mihi enim eftis affenfi, cum, ejufdem

Pompeii literis recitatis, confectis omnibus maritimis terreftri-

bufque bellis , fupplicationem dierum duodecim decreviftis)

fum Cn. Pompeii virtutem et animi magnitudinem admiratus,

quod , cum ipfe caeteris omnibus effet omni honore antelatus,

ampliorem honorem alteri tribuebat,quam ipfe erat confecu-

tus. Ergo in illa fupplicatione, quam ego decrevi, res ipfa

tributa eft Diis immortalibus, et majorum inftitutis, et utili-

tati reipublicas : fed dignitas verborum, honos, et novitas, et

numerus dierum, C&faris ipfius laudi gloriaeque conceffus eft.

Relatum eft ad nos nuper de ftipendio exercitus : non de-

crevi folum , fed etiam , ut vos decerneretis , laboravi ; multa

diffentientibus refpondi ; fcribendo arfui. Tum quoque homiiii



CONSULARIBUS. uy

plus tribui, quam nefcio cui neceffitati. Illum enim arbitrabar,

etiam fine hoc fubfidio pecuniae retinere exercitum praeda ante

parta, et bellum conficere, poffe : fed decus illud et ornamen-tum triumphi minuendum noftra parfimonia non putavi. Ac-

tum eft de decem legatis,quos alii omnino non dabant , alii

exempla quaerebant, alii tempus differebant, alii fine ullis ver-

borum ornamentis dabant : in ea quoque re fic fum locutus, ut

omnes intelligerent , me id,quod reipublicae caufa fentirem

,

facere uberius propter ipfius Caefaris dignitatem.

XII. At ego idem nunc in provinciis decernendis ,. qui illas

omnes res egi filentio, interpellor; cum fuperioribus caufis ho-

minis ornamenta fuerint, in hac me nihil. aliud, nifi ratio belli,

nifi fumma utilitas reipublicae, moveat.. Nam ipfe Casfar, quid

efl, cur in provincia commorari velit , nifi ut ea, quae per

eum affe<fta funt,perfecla reipublicae tradantur ? Amaenitas

eum, credo, locorum, urbium, pulchritudo, hominum natio-

numque iilarum humanitas et lepos, vi&oriae cupiditas, finium

imperii noftri. propagatio, retinet. Quid illis terris afperius ?

quid incultius oppidis ? quid nationibus immanius ? quid porro

tot victoriis praeftabilius ? quid Oceano longius inveniri potefl ?

An reditus in patriam habet aliquam offenfionem ? utrum apud

populum, a quo miffus ; an apud fenatum, a quo ornatus efl ?

An dies auget ejus defiderium, an magis oblivionem ? ac lau-

rea illa, magnis periculis parta, amittit longo intervallo viridi-

tatem ? Quare, fi qui hominem non diligunt, nihil eft, quod

eum de provincia devocent : ad gloriam devocant , ad trium-

phum, ad gratulationem, ad fummum honorem fenatus, equef-

tris ordinis gratiam, populi caritatem.

Sed, fi ille hac tam eximia fortuna propter utilitatem reipub-

licae frui non properat , ut omnia illa conficiat ;quid ego fe-

nator facere debeo, quem, etiam fi ille aliud vellet, reipublics

confulere oporteret ? Ego vero fic intelligo, Patres confcripti,

nos hoc tempore in provinciis decernendis perpetuae pacis ha-

bere oportere rationem. Nam quis hoc non fentit , omnia alia



n8 DE PROVINCIISeffe nobis vacua ab omni periculo, atque etiam ab omni fufpi-

cionc belli ? Jamdiu mare videmus illud immenfum, cujus fer-

vore non folum maritimi curfus, fed urbes etiam et viae milita-

res, jam tenebantur, virtute Cn. Pompeii fic a populo Roma-

no , ab Oceano ufque ad ultimum Pontum , tanquam unum

aliquem portum, tutum et claufum teneri ; nationes eas, quas

numero hominum, ac multitudine ipfa, poterant in provincias

noftras redundare, ita ab eodem effe partim recifas, partim re-

preffas, ut Afia, quae imperium antea noftrum terminabat, nunc

tribus novis provinciis ipfa cingatur. Poffum de omni regione,

de omni hoftium genere, dicere : nulla gens eft, quae non aut

ita fubacta fit, ut vix extet ; aut ita domita, ut quiefcat ; aut

ita pacata, ut victoria noftra imperioque laetetur.

XIII. Bellum Gallicum, Patres confcripti, C. Caefare impe-

ratore geftum eft ; antea tantummodo repulfum : femper illas

nationes noftri imperatores refutandas potius bello, quam la-

ceffendas, putaverunt. Ipfe ille C. Marius, cujus divina atque

eximia virtus magnis populi Romani luctibus funeribufque fub-

venit, influentes in Italiam Gallorum maximas copias reprefiit,

non ipfe ad eorum urbes fedefque penetravit. Modo ille meo-rum laborum, periculorum, confiliorum focius, C. Pontinius,

fortiffimus vir, ortum repente bellum Allobrogum, atque hac

fcelerata conjuratione excitatum , praeliis fregit , eofque do-

muit,qui lacefiierant ; et ea vidtoria contentus , republica

metu liberata, quievit. C. Caefaris longe aliam video fuiffe

rationem : non enim fibi folum cum iis, quos jam armatos

contra populum Romanum videbat, bellandum effe duxit, fed

totam Galliam in noftram ditionem effe redigendam. Itaque

cum acerrimis nationibus, et maximis Germanorum et Helve-

tiorum praeliis, feliciflime decertavit : caeteras contrivit, domuit,

compulit, imperio populi Romani parere afTuefecit; et, quas

regiones quafque gentes nullae nobis antea literae, nulla vox, nulla

fama, notas fecerat, has nofter imperator, nofterque exercitus,

et populi Romani arma, peragrarunt. Semitam tantum Galliae







CONSULARIBUS. 121

unquam hic potuit effe princeps , qui maluerit efle popularis.

Sed homines, aut propter dignitatem fuam diffili ipfi fibi, aut

propter reliquorum obtrectationem ab hujus ordinis conjunc-

tione depulfi, faepe ex hoc portu fe in illos fluclus prope ne-

ceffario contulerunt. Qui, li ex illa jaclatione curfuque popu-

lari, bene gefta republica, referunt adfpectum in curiam, atque

huic ampliffimae dignitati commendati effe volunt ; non modo

non repellendi funt, verum etiam expetendi.

Monemur a fortiffimo viro, atque optimo poft hominum

memoriam confule, ut provideamus, ne citerior Gallia nobis

invitis alicui decernatur, poft eos confules, qui nunc erunt de-

fignati ; perpetuoque pofthac ab iis, qui hunc ordinem oppug-

nent, populari ac turbulenta ratione teneatur. Quam ego pla-

gam etfi non contemno, Patres confcripti, prasfertim monitus

a fapientiffimo confule , a diligentiffimo cuftode pacis et otii

tamen vehementius arbitror pertimefcendum, fi hominum cla-

riffimorum ac potentiffimorum aut honorem minuero, aut ftu-

dium erga hunc ordinem repudiaro. Nam ut C. Julius, omni-

bus a fenatu eximiis aut novis rebus ornatus, per manus hanc

provinciam tradat ei , cui minime vos velitis; per quem ordi-

nem ipfe ampliffimam fit gloriam confecutus, ei ne libertatem

quidem relinquat, adduci ad fufpicandum nullo modo poffum.

Poftremo, quo quifque animo futurus fit, nefcio; quid fperem

video : praeftare hoc fenator debeo, quantum pofTum, ne quis

vir clarus , aut potens , huic ordini jure irafci poffe videatur.

Atque hoc, fi inimiciffimus effem C. Caefari, fentirem tamen

reipublicae caufa.

XVII. Sed non alienum effe arbitror , quo minus faspe aut

interpeller a nonnullis , aut tacitorum exiflimatione reprehen-

dar, explicare breviter, quae mihi fit ratio et caufa cum Caefare.

Ac primum illud tempus familiaritatis et confuetudinis , quae

mihi cum illo,

quae fratri meo , quae C. Varroni , confobrino

noflro , ab omnium noflrum adolefcentia fuit, praetermitto.

Pofteaquam fum penitus in rempublicam ingreffus, ita diffenfi

Tom. VI. Q^



122 DE PROVINCIISab illo , ut in disjunctione fententiae conjuncti tamen amicitia

maneremus. Conful ille egit eas res,quarum me participem

efle voluit : quibus ego fi minus affentiebar , tamen illius

mihi judicium gratum effe debebat. Me ille, ut quinquevira-

tum acciperem , rogavit : me in tribus fibi conjunctiffimis

confularibus effe voluit : mihi legationem,quam vellem

quanto cum honore vellem , detulit. Quae ego omnia non in-

grato animo, fed obftinatione quadam fententiae, repudiavi

quam fapienter non difputo ; multis enim non probabo : con-

ilanter quidem et fortiter certe. Qui, cum me firmiiTimis opi-

bus contra fcelus inimicorum munire, et populares impetus

populari praefidio propulfare , poffem ; quamvis excipere for-

tunam, fubire vim atque injuriam, malui, quam aut a veftris

fancTiflimis mentibus diflidere, aut de meo ftatu declinare. Sed

non is folum gratus debet effe, qui accepit beneficium, verum

etiam is , cui poteftas accipiendi fuit. Ego illa ornamenta

quibus ille me ornabat, decere me, et convenire iis rebus,

quas gefferam , non putabam : illum quidem amico animo me

habere eodem loco, quo principem civem, fuum generum,

fentiebam.

Traduxit ad plebem inimicum meum : five iratus mihi, quod

me fecum ne beneficiis quidem videbat poffe conjungi ; five

exoratus. Ne haec quidem fuit injuria : nam poftea me, ut fibi

effem legatus , non folum fuafit , verum etiam rogavit. Ne id

quidem accepi : non quo alienum mea dignitate arbitrarer, fed

quod tantum reipublicae fceleris impendere a confulibus proxi-

mis non fufpicabar.

XVIII. Ergo adhuc magis eft mihi verendum, ne mea fu-

perbia in illius liberalitate , quam ne illius injuria in noflra

amicitia, reprehendatur. Ecce illa tempeflas, caligo bonorum,

et fubita atque improvifa formido , tenebrae reipublicae , ruina

atque incendium civitatis : terror injectus Caefari de ejus ac-

tis, metus caedis bonis omnibus -, confulum fcelus, cupiditas,

egeflas, audacia. Si non fum adjutus -, non debuit : fi defertvrs j



CONSULARIBUS. 123

fibi fortaffe providit : fi etiam oppugnatus , ut quidam aut

putant, aut volunt ; violata amicitia eft, accepi injuriam>

inimicus effe debui , non nego. Sed , li idem ille tum me

falvum efTe voluit, cum vos me ut carimmum filium defi-

derabatis ; et fi vos iidem pertinere ad caufam illam putabatis,

voluntatem C. Caefaris a falute mea non abhorrere ; et fi illius

voluntatis generum ejus habeo teftem, qui idem Italiam in

municipiis, populum Romanum in concione, vos, mei fem-

per cupidiflimos, in Capitolio , ad meam falutem incitavit

fi denique Cn. Pompeius idem mihi teftis de voluntate Cae-

faris, et fponfor eft illi de mea : nonne vobis videor et ul-

timi temporis recordatione , et proximi memoria , mediumillud triftiflimum tempus debere , fi ex rerum natura non

poffem evellere, ex animo quidem certe excidere ? Ego vero,

fi mihi non licet per aliquos ita gloriari , me dolorem at-

que inimicitias meas reipublicae concemfTe , quod magni cu-

jufdam hominis , et perfapientis , videtur ; utar hoc , quod

non tam ad laudem adipifcendam, quam ad vitandam vitu-

perationem , valet , hominem me effe gratum , et non modo

tantis beneficiis , fed etiam mediocri hominum benevolentia,

commoveri.

XIX. A viris fortiflimis et de me optime meritis quibufdam

peto , ut , fi ego illos meorum laborum et incommodorum

participes effe nolui , ne illi me fuarum inimicitiarum focium

velint effe ,praefertim cum mihi iidem illi concefTerint , ut

etiam acta illa Caefaris, quae neque oppugnavi antea, neque

defendi, meo jam jure pofiim defendere. Nam fummi civi-

tatis viri,quorum ego confilio rempublicam confervavi , et

quorum aucloritate illam conjuneliionem Caefaris defugi, Julias

leges , et caeteras , illo confule rogatas ,jure latas negant

iidem illam profcriptionem capitis mei, contra falutem rei-

publicae , fed falvis aufpiciis , rogatam effe dicebant. Itaque

vir fumma auctoritate , fumma eloquentia , dixit graviter,

cafum illum meum funus efTe reipublicae, fed funus jufium



j24 DE PROVINCIISet indictum. Mihi ipfi omnino perhonorificum , difceflum

meum funus dici reipublicas. Reliqua non reprehendo ; fed

mihi ad id, quod fentio, affumo. Nam, fi illud jure roga-

tum dicere aufi funt, quod nullo exemplo fieri potuit, nulla

lege licuit, quia nemo de caelo fervarat ; oblitine erant, tum,

cum ille , qui id egerat,plebeius eft lege curiata factus , dici

de caelo effe fervatum ? qui fi plebeius omnino effe non po-

tuit, qui tribunus plebis potuit effe ? et, cujus tribunatus fi

ratus eft , nihil eft,quod irritum ex adlis Caefaris poflit effe

j

ejus non folum tribunatus , fed etiam perniciofimmae res , au-

fpiciorum religione confervata, jure latae videbuntur ?

Quare aut vobis ftatuendum eft , legem Êliam manere

legem Fufiam non effe abrogatam , non omnibus faftis le-

gem ferri licere ; cum lex feratur, de caelo fervari, obnun-

tiari , intercedi licere ; cenforium judicium , ac notionem

et illud morum feveriflimum magifterium, non efTe nefariis

legibus de civitate fublatum j fi patricius tribunus plebis

fuerit , contra leges facratas j fi plebeius , contra aufpicia

fuiffe : aut mihi concedant homines oportet, in rebus bonis

non exquirere jura ea, quae ipfi in perditis non exquirunt,

praefertim cum ab illis aliquoties conditio C. Caefari lata fit

ut eafdem res alio modo ferret; qua conditione aufpicia requi-

rebant , leges comprobabant : in Clodio aufpiciorum ratio fit

eadem, leges omnes fint everfae ac perditae civitatis.

XX. Extremum illud eft. Ego , fi effent inimicitiae mihi

cum C. Caefare , tamen hoc tempore reipublicae confulere

inimicitias in aliud tempus refervare , deberem. PofTem etiam

fummorum virorum exemplo inimicitias reipublicae caufa de-

ponere : fed , cum inimicitiae fuerint nunquam , opinio in-

juriae beneficio fit extincta : fententia mea , Patres confcripti

ii dignitas agitur C. Caefaris , homini tribuam ; fi honos qui-

dam , fenatus concordiae confulam -, fi auctoritas decretorum

veftrorum , conftantiam ordinis in eodem ornando imperatore

fervabo ; fi perpetua ratio Gallici belli, reipublicae providebo $



CONSULARIBUS. 125

fi aliquod meum privatum officium, me non ingratum efTe

prasftabo. Atque hoc velim probare omnibus , Patres con-

fcripti : fed leviffime feram, ii forte aut iis minus probaro,

qui meum inimicum, repugnante veftra auctoritate, texerunt

aut iis , ft qui meum cum inimico fuo reditum in gratiam

vituperabunt, cum ipfi et cum meo, et cum fuo, inimico in

gratiam non dubitarint redire.



[ »6 ]

P R O

L. CORNELIO BALBO

O R AT I O XXXVI.

I.PI auc"loritates patronorum in judiciis valerent, ab am-k_? pliffimis viris L. Cornelii caufa defenfa eft ; ii ufus , a

peritiffimis ; fi ingenia, ab eloquentiffimis ; fi ftudia, ab ami-

ciffimis, et cum beneficiis cum L. Cornelio, tum maxima fa-

miliaritate, conjunctis. Quae funt igitur meae partes ? auctori-

tatis tantae, quantam vos in me effe voluiftis , ufus mediocris,

ingenii minime voluntati paris. Nam casteris, a quibus eft de-

fenfus, hunc debere plurimum video : ego, quantum ei debe-

am , alio loco oftendam. Principio orationis hoc oppono , me

omnibus ,qui amici fuerint faluti et dignitati meae , fi minus

referenda gratia fatisfacere potuerim, at praedicanda et habenda

certe fatis effe facturum.

Quae fuerit hefterno die Cn. Pompeii gravitas in dicen-

do, Judices , qu33 facultas

,quae copia , non opinione tacita

veftrorum animorum, fed perfpicua admiratione , declarari vi-

debatur. Nihil enim unquam audivi, quod mihi de jure fubti-

lius dici videretur , nihil de memoria , de more , de exemplis

acutius , nihil peritius de fcederibus , nihil illuftriore aucl:ori-

tate de bellis, nihil de republica gravius, nihil de ipfo mo-

deftius , nihil de caufa et crimine ornatius. Ut mihi jam ve-

rum videatur illud efle , quod nonnulli , literis ac ftudiis doc-

trinae dediti, quafi quiddam incredibile dicere putabantur, eum,

qui omnes animo virtutes penitus comprehendiffet , omnia,



PRO L. CORN. BALBO. 127

quae facere vellet , facillime tractare. Quse enim in L. CrafTo

potuit , homine nato ad dicendi fingularem quandam faculta-

tem , fi hanc caufam ageret, major effe ubertas, varietas, co-

pia, quam fuit in eo, qui tantum potuit impertire huic ftudio

temporis, quantum ipfe a pueritia ufque ad hanc aetatem a con-

tinuis bellis et victoriis conquievit ? Quo mihi difficilior eft

hic extremus perorandi locus. Etenim ei fuccedo orationi, quae

non praetervecta fit aures veftras, fed in animis omnium penitus

infederit ; ut plus voluptatis ex recordatione illius orationis,

quam non modo ex mea, fed ex cujufquam oratione, capere

poffitis.

II. Sed mos eft gerendus non modo Cornelio, cujus ego vo-

luntati in ejus periculis nullo modo deeffe poffum ; fed etiam

Cn. Pompeio , qui fui facti , fui judicii , fui beneficii , voluit

me efTe , ut apud eofdem vos , Judices , nuper in alia caufa

fuerim, et praedicatorem, et auctorem.

Ac mihi quidem hoc dignum reo videtur , hoc deberi hu-

jus excellentis viri praeftantiffimae glorias, hoc proprium effe

veftri officii , hoc fatis effe caufae , ut,quod feciffe Cn. Pom-

peium conftet , id omnes et licuiffe concedant. Nam verius

nihil eft, quam quod hefterno die dixit ipfe, ita L. Corne-

lium de fortunis omnibus dimicare , ut nullius in delicti cri-

men vocaretur. Non enim furatus effe civitatem , non genus

fuum ementitus, non in aliquo impudenti mendacio delituiffe,

non irrepfiffe in cenfum, dicitur : unum objicitur, natum effe

Gadibus;quod negat nemo. Caeterum accufator fatetur, hunc

in Hifpania, duriffimo bello, cum Q^Metello, cum C. Mem-

mio, et in claffe et in exercitu fuiffe, et, ut Pompeius in Hif-

paniam venerit , Memmiumque habere quaeflorem cceperit

nunquam a Memmio difceffiffe ; Carthaginem effe profectum ;

acerrimis illis praeliis et maximis , Sucronenfi et Durienfi

interfuiffe; cum Pompeio ad extremum belli tempus fuiffe.

Haec funt praelia Cornelii : talis in rempublicam noftram labor,

affiduitas , dimicatio , virtus digna fummo imperatore , fpes



128 O R A T I O

pro periculis praemiorum : praemia quidem ipfa non funt in

ejus faclo, qui adeptus eft, fed in ejus, qui dedit.

III. Donatus igitur eft ob eas caufas a Cn. Pompeio civitate.

Id accufator non negat -, fed reprehendit : ut in Cornelio caufa

ipfius probetur ,poena quaeratur ; in Pompeio caufa laedatur

,

pcena fit nulla. Sic famam, fic innocentimmi hominis fortunas,

praftantiflimi imperatoris factum, condemnari volunt. Ergo in

judicium caput Cornelii, factum Pompeii, vocatur. Hunc enim

in ea civitate , in qua fit natus , honeftiflimo loco natum effe

concedis, et ab ineunte setate, reliclis rebus fuis omnibus, in

noftris bellis noftris cum imperatoribus effe verfatum ; nullius

laboris, nullius obfidionis, nullius praelii, expertem fuiffe. Haecfunt omnia cum plena laudis , tum propria Cornelii : nec in

his rebus crimen eft ullum.

Ubi igitur eft crimen ? quod eum Pompeius civitate dona-

vit. Hujufcemodi crimen ? minime: nifi honos ignominia pu-

tanda eft. Cujus igitur ? revera nullius ; actione accufatoris ,

ejus unius, qui donavit. Qui fi, adductus gratia, minus idoneum

hominem praemio arTeciffet ;qui etiam fi virum bonum, fed

non ita meritum ; fi denique aliquid, quod non contra, ac li-

ceret , factum diceretur, fed contra, atque oporteret : tamen

effet omnis ejufmodi reprehenfio a vobis, Judices, repudianda.

Nunc vero quid dicitur ? quid ait accufator ? feciffe Ppmpeium

quod ei facere non licuerit ? quod gravius eft, quam, fi id fac-

tum ab eo diceret ,quod non oportuiffet. Eft enim aliquid

,

quod non oporteat, etiam fi licet : quidquid vero non licet,

certe non oportet.

IV. Hic ego nunc cuncter fic agere, Judices, non effe fas du-

bitari, quin, quod Cn. Pompeium feciffe conftet, id non folumdecuiffe, fed etiam debuiffe, fateamur ? Quid enim abeft huic

homini, quod fi adeffet, jure hoc tribui et concedi putaremus ?

Ufufne rerum ? qui pueritiae tempus extremum principium ha-

buit bellorum atque imperiorum maximorum ; cujus plerique

«quales minus faepe caftra viderunt, quam hic triumphavit -, qui




tot habet triumphos, quot ovx funt partefque terrarum j tot vic-

torias bellicas, quot funt in rerum natura genera bellorum? An

ingenium ? cum etiam ipfi cafus eventufque rerum, non duces,fed comites, ejus confiliorum fuerint ; in quo uno ita fumma

fortuna cum fumma virtute certavit, ut omnium judicio plus

homini, quam Dex, tribueretur ? An pudor, an integritas, an

religio in eo, an diligentia unquam requifita eft ? quem provin-

ciae noftrae, quem liberi populi, quem reges, quem exterae gen-

tes , caftiorem , moderatiorem , fanctiorem , non modo vide-

runt, fed aut fperando unquam, aut optando, cogitaverunt ?

Quid dicam de auctoritate ? quae tanta eft, quanta in his tan-

tis virtutibus ac laudibus effe debet. Cui fenatus populufque

Romanus ampliffimae dignitatis praemia dedit, non poftulanti

imperia, verum etiam recufanti ; hujus de facto, Judices, ita

quaeri , ut id agatur , licueritne ei facere quod fecit , an vero

non dicam, non licuerit, fed nefas fuerit, (contra fcedus enim,

id eft, contra populi Romani religionem et fidem, feciffe dici-

tur) non turpe populo Romano ? nonne vobis ?

V. Audivi hoc de parente meo puer : cum Q^ Metellus

Luciifilius,

caufamde pecuniis repetundis diceret, ille, ille

vir,

cui patrias falus dulcior, quam confpectus, fuit ;qui de civitate

decedere, quam de fententia, maluit : hoc igitur caufam dicente,

cum ipfius tabulae circumferrentur infpiciendi nominis caufa

fuiffe judicem ex illis equitibus Romanis, graviffimis viris, ne^

minem, quin removeret oculos, et fe totum averteret, ne forte,

quod ille in tabulas publicas retuliffet, dubitaffe quifquam, ve-

rumne an falfum effet, videretur. Nos Cn. Pompeii decretum,

judicium de confilii fententia pronuntiatum , recognofcemus ?

cum legibus conferemus ? cum fcederibus omnia , acerbiffima

diligentia, perpendemus ?

Athenis aiunt, cum quidam apud eos, qui fancte graviterque

vixiffet, et teflimonium publice dixiffet, et, ut mos Grascorum

eft,jurandi caufa ad aras accederet , una voce omnes judices ,

ne is juraret , reclamaffe. Cum Grasci homines , fpeclati viri

Tom. VI. R



130 O R A T I O

noluerint religione videri potius, quam veritate , fidem effe

conftrictam 3 nos, etiam in ipfa reiigione et legum et foederum

confervanda qualis fuerit Cn. Pompeius, dubitabimus ?

Utrum enim infcientem vultis contra fcedera feciffe, an fcien-

tem ? Si fcientem ; O nomen noftri imperii ! O populi Romani

excellens dignitas ! O Cn. Pompeii fic late longeque difFufa laus,

ut ejus glorise domicilium cominunis imperii finibus termine-

tur ! O nationes, urbes, populi, reges, tetrarchae, tyranni, tef-

tes Cn. Pompeii non folum virtutis in bello, fed etiam religio-

nis in pace ! vos denique mute regiones impioro, et fola terra-

rum ultimarum ; vos maria, portus, infulae, litoraque. Quae eft

enim ora, quae fedes, qui locus, in quo non extent hujus cumfortitudinis, tum vero humanitatis, tum animi, tum confilii,

impreffa veftigia ? Hunc quifquam , incredibili quadam atque

inaudita gravitate, virtute, conflantia praeditum, fcedera fcien-

tem neglexiffe, violaffe, rupiffe, dicere audebit ?

VI. Gratificatur mihi geftu accufator : infcientem Cn.Pom-

peium feciffe fignificat. Quafi vero levius fit, cum in tanta re-

publica verfere, et maximis negotiis praefis, facere aliquid, quod

fcias

nonlicere; an omnino nefcire quid liceat. Etenim,

cumin

Hifpania bellum acerrimum et maximum gefferat, quo jure Ga-

ditana civitas efTet, nefciebat ? An, cujus linguam populi non

noffet , interpretationem fcederis non tenebat ? Id igitur quif-

quam Cn. Pompeium ignoraffe dicere audebit, quod mediocres

hornines, quod nullo ufu, nullo ftudio militari praediti, quod

librarioli denique, fcire profiteantur ?

Equidem contra exiftimo, Judices, cum in omni genere ac

varietate artium, etiam illarum, quae fine fummo otio non facile

difcuntur, Cn. Pompeius excellat, fingularem quandam laudem

ejus, et praeflabilem efle fcientiam, in fcederibus, paclionibus,

conditionibus populorum, regum, exterarum nationum; in uni-

verfo denique belli jure, ac pacis : niii forte, quae nos libri do-

cent in umbra et otio, ea Cn. Pompeium neque, cum requiefce-

ret, literae, neque, cum rem gereret, res ipfae, docere potuerunt.



PRO L. CORN. BALBO. i 3I

Atque, ut ego fentio, Judices, caufa dicla efl temporis magis

vitio, quam ullius Cornelii crimine : de quo plura non dicam.

Ego de hujus , inquam , genere judicii plura non dicam. Eftenim hujus feculi labes quaedam et macula, virtuti invidere, velle

ipfum florem dignitatis infringere. Etenim, fi Cn. Pompeius

abhinc annos quingentos fuiffet is vir, a quo fenatus adolef-

centulo, atque equite Romano, fsepe communis falutis auxilium

expetiffet ; cujus res geftae omnes gentes , cum clariflima vic-

toria, terra marique peragraffent ; cujus tres triumphi teftes

effent, totum orbem terrarum noftro imperio teneri ; quem po-

pulus Romanus fingularibus honoribus decoraffet : fi nunc apud

vos id,quod is feciffet , contra fcedus factum diceretur , quis

audiret ? Nemo profecto : mors enim cum extinxiffet invidiam,

res ejus geftae fempiterni nominis gloria niterentur. Cujus igi-

tur audita virtus dubitationi locum non daret ; hujus praefens

experta, atque perfpecta, obtrecTatorum voce laedetur ?

VII. Omittam igitur Pompeium jam oratione mea reliqua :

fed vos, Judices, animis ac memoria tenetote. De lege, de fce-

dere , de exemplis , de perpetua confuetudine civitatis noftrae

renovabo ea, quae dicta funt : nihil enim mihi novi, nihil in-

tegri, neque M. CrafTus, qui totam caufam et pro facultate et

pro fide fua diligentiflime vobis explicavit , neque Cn. Pom-

peius , cujus oratio omnibus ornamentis abundavit, ad dicen-

dum reliquit. Sed, quoniam, me recufante, placuit ambobus

adhiberi hunc a me quafi perpoliendi quendam operis extre-

mum laborem ; peto a vobis , ut me , officii potius quam di-

cendi ftudio, hanc fufcepiffe operam ac munus putetis.

Ac prius, quam aggrediar ad jus caufamque Cornelii, quid-

dam de communi conditione omnium noftrum , deprecandae

malevolentiae caufa , breviter commemorandum videtur. Si

quo quifque loco noftrum eft, Judices, natus, aut fi, in qua

fortuna eft nafcendi initio conftitutus, hunc vitae ftatum ufque

ad fenectutem obtinere debet ; et fi omnes, quos aut fortuna

extulit , aut ipforum iliuftravit labor et induftria,pcena funt

R 2



132 O R A T I O

afficiendi ; non gravior L. Cornelio,quam multis viris bonis

atque fortibus, conftitui lex vitae et conditio videtur. Sin autem

multorum virtus, ingenium, humanitas, ex infimo genere et

fortunae gradu non modo amicitias et rei familiaris copias con-

fecuta eft, fed fummam laudem, honores, gloriam, dignita-

tem ; non intelligo , cur potius invidia violatura virtutem L.

Cornelii, quam aequitas veftra pudorem ejus adjutura, videatur.

Itaque, quod maxime petendum eft, a vobis idcirco non peto,

Judices, ne de veftra fapientia, atque de veftra humanitate,

dubitare videar. Eft autem petendum, ne oderitis ingenium,

ne inimici fitis induftriae, ne humanitatem opprimendam, ne

virtutem puniendam, putetis. Illud peto, ut, fi caufam ipfam

per fe firmam efle et ftabilem videritis, hominis ipfius orna-

menta adjumento caufae potius, quam impedimento, efle malitis.

VIII. Nafcitur, Judices, caufa Cornelii ex ea lege, quam L.

Gellius, Cn. Cornelius, ex fenatus fententia tulerunt: qua lege

videmus fatis effe fanctum, uti cives Romani fint ii, quos Cn.

Pompeius de confilii fententia figillatim civitate donaverit.

Donatum efle L. Cornelium praefens Pompeius dicit ; indicant

publicae tabulae ; accufator fatetur : fed negat ex fcederato po-

pulo quemquam potuiffe, nifi is populus fundus factus eflet, in

hanc civitatem venire.

O praeclarum interpretem juris, auctorem antiquitatis, cor-

rectorem atque emendatorem noftrae civitatis ! qui hanc pcenam

foederibus adfcribat, ut omnium praemiorum beneficiorumque

noftrorum expertes faciat faederatos. Quid enim potuit dici im-

peritius, quam fcederatos populos fieri fundos oportere ? Nam

id non magis eft proprium fcederatorum, quam omnium libe-

rorum. Sed totum hoc, Judices, in ea fuit pofitum femper ra-

tione atque fententia, ut, cum jufliffet populus Romanus ali-

quid; fl id adfciviflent focii populi, ac Latini, et, fi ea lex, quam

nos haberemus, eadem in populo aliquo, tanquam in fundo,

refediflet ; ut tum lege eadem is populus teneretur : non ut de

noftro jure aliquid minueretur ; fed ut illi populi aut jure eo,







PRO L. CORN. BALBO. *35

XI. Sed, cum eft illud imperitimme dictum de populis fun-

dis ,quod commune eft liberorum populorum , non proprium

foederatorum ; ex quo intelligi neceffe eft, aut neminem ex fociis

civem iieri poffe, aut etiam poffe ex fcederatis : tum vero jus

omne nofter ifte magifter mutandae civitatis ignorat; quod eft,

Judices , non folum in legibus publicis pofitum , fed etiam in

privatorum voluntate. Jure enim noftro neque mutare civitatem

quifquam invitus poteft , neque , fi velit , mutare non poteft ,

modo adfcifcatur ab ea civitate, cujus efte fe civitatis velit : ut,

fi Gaditani fciverint nominatim de aliquo cive Romano, ut fit

is civis Gaditanus, magna poteftas fit noftro civi mutandae civi-

tatis, nec foedere impediatur, quo minus ex cive Romano civis

Gaditanus poftit effe.

Duarum civitatum civis effe noftro jure civili nemo poteft :

non effe hujus civitatis civis, qui fe alii civitati dicarit, poteft.

Neque folum dicatione, quod in calamitate clariftimis viris Q^Maximo, C. Laenati, Q^Philippo Nuceriae, C. Catoni Tar-

racone, Q^ Caepioni, P. Rutilio Smyrnae, vidimus accidiffe,

ut earum civitatum fierent cives , hanc ante amittere non po-

tuiffent ,

quam hujus folum civitatis mutatione vertiffent ; fed

etiam poftliminio poteft civitatis fieri mutatio. Neque enim fine

caufa de Cn. Publicio Menandro, libertino homine, quem apud

majores legati noftri in Grasciam proficifcentes interpretem fe-

cum habere voluerunt, ad populum latum, ut is Publicius, fi

domum reveniflet, et inde Romam rediiffet, ne minus civis

effet. Multi etiam fuperiore memoria cives Romani fua volun-

tate, indemnati et incolumes, his rebus reliclis, alias fe in civi-

tates contulerunt.

XII. Quod fi civi Romano licet effc Gaditanum iive exilio

five poftliminio, five rejeclione hujus civitatis, (ut jam ad foedus

veniam, quod ad caufam nihil pertinet; de civitatis enim jure,

non de foederibus, difceptamus) quid eft, quamobrem civi Ga-

ditano in hanc civitatem venire non liceat ? Equidem longe fe-

cus fentio. Nam, cum ex omnibus civitatibus via fit in noftram*



i36 O R A T I O

cumque noflris civibus pateat iter ad caeteras civitates ; tum

vero, ut quaeque nobifcum maxime focietate, amicitia, fponfio-

ne, pactione, fcedere conjuncta eft, ita mihi maxime communio-nem beneficiorum, praemiorum, civitatis, continere videtur.

Atqui caeterae civitates omnes non dubitarent noftros reci-

pere in fuas civitates , fi idem nos juris haberemus, quod cae-

teri. Sed nos non poffumus et hujus effe civitatis , et cujufvis

praeterea : caeteris conceffum eft. Itaque in Graecis civitatibus

videmus , Athenis Rhodios , Lacedaemonios, . caeteros undi-

que adfcribi , multarumque effe eofdem homines civitatum.

Quo errore ductos vidi egomet nonnullos imperitos homi-

nes , noftros cives , Athenis in numero judicum atque Areo-

pagitarum, certa tribu, certo numero ; cum ignorarent, h* il-

lam civitatem effent adepti, hanc fe perdidiffe, nifi poftliminio

recuperaffent. Peritus vero noftri juris ac moris nemo un-

quam,qui hanc civitatem retinere vellet , in aliam civitatem

fe dicavit.

XIII. Sed hic totus locus difputationis atque orationis meae,

Judices, pertinet ad commune jus mutandarum civitatum; nihil

habet, quod fit proprium religionis ac fcederum. Defendo enimrem univerfam, nullam effe gentem ex omni regione terrarum,

neque tam difiidentem a populo Romano odio quodam atque

diflidio , neque tam fide benevolentiaque conjunctam, ex qua

nobis interdictum fit, ut ne quem adfcifcere civem, aut civitate

donare, pommus. O jura praeclara, atque divinitus jam inde a

principio Romani nominis a majoribus noftris comparata ! ne

quis noflrum plus quam unius civitatis effe poffit; (diffimilitudo

enim civitatum varietatem juris habeat neceffe efl) ne quis in-

vitus civitate mutetur ; neve in civitate maneat invitus. Haec

funt enim fundamenta firmimma noflrae libertatis, fui quemque

juris et retinendi, et dimittendi, effe dominum. Illud vero fine

ulla dubitatione maxime noftrum fundavit imperium, et populi

Romani nomen auxit, quod princeps ille, creator hujus urbis,

Romulus, fcedere Sabino docuit, etiam hoflibus recipiendis



PRO L. CORN. BALBO. i 37

augeri hanc civitatem oportere : cujus auctoritate, et exemplo,

nunquam eft intermifla a majoribus noftris largitio et commu-

nicatio civitatis. Itaque et ex Latio multi, et Tufculani, et

Lanuvini, et ex caeteris generibus gentes univerfae in civita-

tem funt receptae ; ut Sabinorum, Volfcorum, Hernicorum :

quibus ex civitatibus nec coacti effent civitatem mutare, fi qui

noluiffent ; nec , fi qui effent civitatem noftram beneficio po-

puli Romani confecuti, violatum foedus eorum videretur.

XIV. At enirri quaedam fcedera extant, ut Germanorum, In-

fubrium, Helvetiorum, Iapidum, nonnullorum item ex Gallia

Barbarorum, quorum in foederibus exceptum eft, ne quis eo-

rum a nobis civis recipiatur. Quod fi exceptio facit, ne liceat

ibi neceffe eft licere, ubi non eft exceptum. Ubi eft igitur ex-

ceptum fcedere Gaditano, ne quem populus Romanus Gadita-

num recipiat civitate ? nufquam. Ac ficubi effet, lex id Gellia

et Cornelia, quae definite poteftatem Pompeio civitatem do-

nandi dederat, fuftuliffet.

Exceptum eft, inquit : fcedus fiquidem facrofanctum eft. Ig-

nofco tibi, fi neque Pcenorum jura calles, (reliqueras enim ci-

vitatem tuam) neque noftras potuifti leges infpicere : ipfae enimte a cognitione fua judicio publico repulerunt.

Quid fuit in rogatione ea ,quae de Pompeio a Gellio et a

Lentulo, confulibus, lata eft, in qua aliquid facrofanctum ex-

ceptum videretur ? Primum enim facrofanctum effe nihil po-

teft , nifi quod populus plebfve fanxiffet : deinde fanctiones

facrandae funt aut genere ipfo, aut obteftatione et confecratione

legis, aut pcenae, cum caput ejus, qui contra facit, confecra-

tur. Quid habes igitur dicere de Gaditano fcedere ejufmodi ?

Utrum a capitis confecratione, an obteftatiOne legis, facrofanc-

tum effe confirmas ? Nihil omnino unquam de ifto fcedere ad

populum, nihil ad plebem, latum effe dico. De quibus etiam

fi latum effet, neque legem neque pcenam latam effe, ne quem

civem reciperemus : tamen id effet,quod populus pofteajuf-

fiffet, ratum ; neque quidquam illis verbis, Si quidfacrofanclum

Tom. VI. S



138 O R A T I O

ejjet , effe exccptum videretur. De his cum populus Roma-

nus nihil unquam jufTerit ,quidquam audes dicere facrofanc-

tum fuiffe ?

XV. Nec vero haec oratio mea ad innrmandum fcedus Gadi-

tanorum, Judices, pertinet : neque enim eft meum, contra opi-

nionem vetuftatis, contrajus optime meritae civitatis , contra

auctoritatem fenatus, dicere. Duris enim quondam temporibus

reipublicae noftrae , cum praepotens terra marique Carthago

nixa duabus Hifpaniis , huic imperio immineret , et cum duo

fulmina noftri imperii fubito in Hifpania, Cn. et P. Scipio-

nes, extincti occidhTent ; L. Marcius, primi pili centurio, cum

Gaditanis fcedus icifte dicitur. Quod cum magis fide illius

populi,juftitia veftra, vetuftate denique ipfa, quam aliquo

publico vinculo religionis , teneretur •> fapientes homines , et

publici juris periti, Gaditani, M. Lepido, Q^Catulo, confuli-

bus , a fenatu de fcedere poftulaverunt. Tum efl cum Gadita-

nis foedus vel renovatum , vel ictum : de quo foedere populus

Romanus fententiam non tulit, qui injuffu fuo nullo pacto

poteft religione obligari. Ita Gaditana civitas, quod benefi-

ciis fuis erga rempublicam noftram confequi potuit, quod im-peratorum teftimoniis, quod vetuftate, quod Q^ Catuli, fummi

viri, aucloritate, quod judicio fenatus, quod fcedere, confe-

cuta eft : quod publica religione fanciri potuit, id abeft; po-

pulus enim fe nufquam obligavit. Neque ideo eft Gaditanorum

caula deterior : gravirlimis enim et plurimis rebus eft fulta.

Sed ifti difputationi certe nihil eft loci : facrofanctum enim

nihil poteft effe, nifi quod per populum plebemve fancitum eft.

XVI. Quod fi hoc fcedus, quod populus Romanus, auclore

fenatu, commendatione et jutlicio vetuftatis, voluntate et fen-

tentiis fuis comprobat, idem fuffragiis comprobaffet; quid erat,

cur ex ipfo fcedere Gaditanum in civitatem noftram recipi non

liceret ? Nihil eft enim aliud in fcedere , nifi , ut pia et ceterna

pax fit. Quid id ad civitatem ? Adjunctum illud etiam eft,,

quod non eft in omnibus fcederibus : Majejiatem populi Romani




comiter confervanto. Id habet hanc vim, ut fit ille in foedere

inferior.

Primum , verbi genus hoc confervandi , quo magis in legi-

bus quam in fcederibus uti folemus , imperantis eft , non pre-

cantis. Deinde , cum alterius populi majeftas confervari jube-

tur, de altero iiletur; certe ille populus in fuperiori conditione

caufaque ponitur, cujus majeftas fcederis fanctione defenditur.

In quo erat accufatoris interpretatio indigna refponiione, qui

ita dicebat, cotniter eife communiter : quaii vero prifcum aii-

quod aut infolitum verbum interpretaretur. Comes , benigni

faciles , fuaves homines eife dicuntur. Qui erranti comiter mon-

ftrat viam , benigne , et non gravate : communiter quidem certe

non convenit. Et fimul abfurda res eft, caveri fcedere, ut ma-

jeftatem populi Romani communiter confervent; id eft, ut po-

pulus Romanus fuam majeftatem velit eife falvam. Quod fi

jam ita eifet, ut eife non poteft ; tamen de noftra majeftate,

nihil de illorum , caveretur. Poteftne igitur noftra majeftas a

Gaditanis benigne confervari, fi ad eam retinendam Gaditanos

praemiis elicere non poifumus ? Poteft eife ulla denique majeftas,

ii impedimur , quo minus per populum Romanum beneficio-

rum virtutis caufa tribuendorum poteftatem imperatoribus nof-

tris deferamus ?

XVII. Sed quid ego difputo, quae mihi tum, ii Gaditani con-

tra me dicerent, vere poife dici viderentur ? Illis enim repeten-

tibus L. Cornelium, refponderem, legem populum Romanum

jufliiTe de civitate tribuenda : huic generi legum fundos po-

pulos fieri non folere : Cn. Pompeium de coniilii fententia ci-

vitatem huic dediife : nullum populi noftri juifum Gaditanos

habere : itaque nihil eife facrofanctum , quod lege exceptum

videretur : ii eifet ; tamen in foedere nihil eife cautum, praster

pacem : additum etiam eife illud, ut majeftatem illi noftram

confervare deberent -, quae certe minueretur, ii aut adjutoribus

illorum civibus uti in bellis nobis non liceret, aut praemii tri-

buendi poteftatem nullam haberemus.

S 2



HO O R A T I O

Nunc vero quid ego contra Gaditanos loquar, cum id, quod

defendo, voluntate eorum, auctoritate, legatione ipfa, compro-

betur ? qui, a principio fui generis ac reipublicae, ab omni ftu-

dio fenfuque Poenorum mentes fuas ad noftrum imperium no-

menque flexerunt ;quos, cum maxima bella nobis inferrentur,

moenibus excluferunt, claffibus infecuti funt, corporibus, co-

piis , opibus depulerunt : qui et veterem illam fpeciem fcede-

ris Marciani femper omni arce duxerunt fanctiorem, et hoc

fcedere Catuli, fenatufque auctoritate, fe nobifcum conjunctif-

fimos effe arbitrati funt : quorum mcenia, delubra, agros, ut

ipfe Hercules itinerum ac laborum fuorum , fic majores noftri

imperii ac nominis populi Romani terminos effe voluerunt.

Teftantur et mortuos noftros imperatores, quorum vivit im-

mortalis memoria et gloria, Scipiones, Brutos, Horatios, Caf-

fios, Metellos, et hunc praefentem Cn. Pompeium, quem pro-

cul ab eorum mcenibus, acre et magnum bellum gerentem,

commeatu pecuniaque juverunt ; et hoc tempore ipfo popu-

lum Romanum,quem in caritate annonae , ut faepe ante fece-

rant, frumento fuppeditato levaverunt : fe hoc jus eife velle,

ut fibi, et liberis, fi qui eximia virtute fuerint, fit in noftris

caftris, fit in imperatorum praetoriis, fit denique inter figna

atque in acie, locus ; fit his gradibus afcenfus etiam ad ci-

vitatem.

XVIII. Quod fi Afris, fi Sardis, fi Hifpanis, agris ftipendio-

que multatis, virtute adipifci licet civitatem ; Gaditanis autem,

officiis, vetuftate, fide, periculis, fcedere conjunctis, hoc idem

non licebit : non fcedus fibi nobifcum , fed iniquiffimas leges

impofitas a nobis, effe arbitrabuntur. Atque hanc, Judices, non

a me fingi orationem, fed me dicere, quae Gaditani judica-

rint, res ipfa declarat. Hofpitium multis annis ante hoc tempus

cum L. Cornelio Gaditanos feciffe publice dico. Proferam

tefles , proferam legatos : excitabo laudatores,quos ad hoc

judicium, fummos homines ac nobiliffimos, deprecatores hu-

jus periculi , miifos videtis. Re denique multo ante Gadibus



PRO L. CORN. BALBO. i 4 j

inaudita , fore huic ut ab illo periculum crearetur, graviffima

tum in iflum civem fuum Gaditani fenatus-confulta fecerunt.

Potuit magis fundus populus Gaditanus fieri, (quoniam hoc

magnopere delectare verbo) fi tum iit fundus, cum fcita ac

juffa noflra fua fententia comprobat ,quam cum hofpitium

fecit, ut et civitate illum mutatum effe fateretur, et jus civita-

tis honore digniffimum judicaret ? Potuit certius interponere

judicium voluntatis fuae, quam cum etiam accufatorem hujus

multa et poena multavit ? Potuit magis de re judicare, quam

cum ad veftxum judicium cives ampliffimos legavit, teftes hu-

jusjuris, vitae laudatores, periculi deprecatores ? Etenim quis

efl tam demens,quin fentiat

,jus hoc Gaditanis effe retinen-

dum , ne interfeptum fit iis iter perpetuo ad hoc ampliflimum

praemium civitatis : et magnopere iis effe laetandum, hujus L.

Cornelii benevolentiam erga fuos remanere Gadibus ; gratiam,

et facultatem commendandi, in hac civitate verfari? Quis enim

noftrum eft, cui non illa civitas fit hujus ftudio, cura, diligen-

tia, commendatior ?

XIX. Omitto quantis ornamentis populum iftum C. Caefar,

cum effet in Hifpania praetor, affecerit, controverfias fedarit,

jura ipforum permiffu ftatuerit, inveteratam quondam barbariam

ex Gaditanorum moribus difciplinaque delerit, fumma in eam

civitatem, hujus rogatu, ftudia et beneficia contulerit. Multa

praetereo, quae quotidie labore hujus et ftudio, aut omnino, aut

certe facilius, confequuntur. Itaque et adfunt principes civita-

tis, et defendunt : amore, ut fuum civem ; tefUmonio, ut nof-

trum , officio , ut ex nobiliffimo civi fancliffimum hofpitem ;

fludio, ut diligentiffimum defenforem commodorum fuorum.

Ac , ne ipfi Gaditani arbitrentur ,quanquam nullo incom-

modo afficiantur , fi liceat eorum cives virtutis caufa in nof-

tram civitatem venire , tamen hoc ipfo inferius effe fuum foe-

dus, quam caeterorum ; confolabor et hos praefentes viros opti-

mos, et illam fideliffimam atque amiciffimam nobis civitatem

fimul et vos , non ignorantes , Judices , admonebo ,quo de



i 42 O R A T I O

jure hoc judicium confHtutum fit, de eo nunquam omnino effe

dubitatum. Quos igitur prudentiffimos interpretes fcederum,

quos peritiffimos beliici juris , quos diligentiffimos in exqui-

rendis conditionibus civitatum atque caufis, efTe arbitramur ?

eos profeclx), qui jam imperia ac bella gefferunt.

XX. Etenim, li Q^Scaevola, ille augur, cum de jure praedia-

torio confuleretur, homo juris peritiffimus, confultores fuos

nonnunquam ad Furium et Cafcellium, praediatores, rejiciebatj

fi nos de aqua noftra Tufculana M. Tugionem potius,quam

C. Aquilium, confulebamus , quod affiduus ufus, uni rei de-

ditus , et ingenium et artem faepe vincit : quis dubitet de foe-

deribus , et de toto jure pacis et belli, omnibus juris peritiffi-

mis imperatores noftros anteferre ?

Poffumufne igitur tibi probare auclorem exempli atque facti

illius, quod a te reprehenditur, C. Marium ? Quaeris aliquem

graviorem , conftantiorem,praeftantiorem virtute

, prudentia,

religione , sequitate ? Is igitur M. Annium Appium , fortiffi-

mum virum, fumma virtute praeditum, civitate donavit, cum

Camertinum fcedus fanctiffimum atque aequiffimum fciret effe.

Potefl igitur, Judices, L. Cornelius condemnari, ut non C.

Marii factum condemnetur ?

Exiftat ergo ille vir parumper cogitatione veftra , quoniam

re non poteft ; ut confpiciatis eum mentibus, quem oculis non

poteftis. Dicat, fe non imperitum fcederis, non rudem exem-

plorum , non ignarum belli fuiffe : fe P. Africani difcipulum,

ac militem : fe ftipendiis, fe legationibus bellicis eruditum : fe,

fi tanta bella legiffet, quanta geffit, et confecit, fi tot con-

fulibus meruiffet,quoties ipfe conful fuiffet , omnia jura belli

perdifcere ac noffe potuiffe : fibi non fuiffe dubium, quin nullo

fcedere a republica bene gerenda impediretur : a fe ex con-

jun&iffima atque amiciffima civitate fortiffimum quemque effe

delectum : neque Iguvinatium neque Camertium fcedere effe

exceptum, quo minus eorum civibus a populo Romano prae-

mia virtutis tribuerentur.




XXI. Itaque, cum paucis annis poft hanc civitatis donatio-

nem acerrima de civitate quaeftio, Licinia et Mucia lege, venif-

fet ; num quis eorum, qui de foederatis civitatibus efTet civitate

donatus, in judicium eft vocatus ? Nam Spoletinus L. Matrini-

us, unus ex iis, quos C. Marius civitate donafTet, dixit caufam

ex colonia Latina, in primis firma et illuftri. Quem cum difer-

tus homo L. Antiftius accufaret, Spoletinus dixit, fundum po-

pulum Spoletinum non effe faclum ; videbat enim, populos de

fuo jure, non de noftro, fundos neri folere : fed, cum lege

Apuleia coloniae non eflent deductse, qua lege Saturninus

C. Mario tulerat , ut in fingulas colonias ternos cives Roma-

nos facere pofTet, negabat hoc beneflcium, re ipfa fublata,

valere debere.

Nihil habet fimilitudinis ifta accufatio : fed tamen tanta auc-

toritas in C. Mario fuit, ut non per L. CrafTum, affinem fuum,

hominem incredibili eloquentia , fed paucis ipfe verbis caufam

illam gravitate fua defenderit, et probarit. Quis enim effet, Ju-

dices, qui imperatoribus noftris in bello, in acie, in exer-

citu, deleclum virtutis y qui fociis, qui foederatis, in defen-

denda republica noftra fpem praemiorum, eripi vellet ? Quod fi

vultus C. Marii, fi vox, fi ille imperatorius ardor oculorum,

fi recentes triumphi, fi praefens valuit afpectus ; valeat auctori-

tas, valeant res geftae, valeat memoria, valeat fortiffimi et cla-

riflimi viri nomen aete.rnum. Sit hoc difcrimen inter gratiofos

cives, atque fortes, ut illi vivi fruantur opibus fuis ; horum,

etiam mortuorum, (fi quifquam hujus imperii defenfor mori

poteft) vivat auctoritas immortalis.

XXII. Quid ? Cn. Pompeius, pater, rebus Italico bello maxi-

mis geftis, P. Caefium, equitem Romanum, virum bonum, qui

vivit Ravennae , foederato ex populo, nonne civitate donavit ?

quid ? cohortes duas univerfas Camertium ? quid ? Heracljen-

fium legionem P. CrafTus , vir ampliffimus, ex ea civitate

quacum prope fingulare fcedus Pyrrhi temporibus, C. Fabricio

confule, iclum putatur ? quid ? Maffilienfem Ariftonem Sylla ?



H4 O R A T I O

quid ? quoniam de Gaditanis agimus , idem heros novem Ga-

ditanos ? quid ? vir fanctimmus, et fumma religione ac modef-

tia, Q^Metellus Pius, Q^_Fabium Saguntinum ? quid ? hic,

qui adeit, a quo haec, quae ego nunc percurro, fubtiliflime

funt omnia perpolita , M. CrarTus , non Aletrinenfem fcedera-

tum civitate donavit , homo tum gravitate et prudentia praef-

tans, tum vel nimium parcus in largienda civitate ?

Hic tu Cn. Pompeii beneficium, vel potius judicium et fac-

tum, infirmare conaris, qui fecit, quod C. Marium fecifie au-

dierat ; fecit, quod P. CrarTum,quod L. Syllam

, quod Q^Metellum, quod denique domefticum aucTorem, patrem fuum,

facere viderat ? Neque vero in uno Cornelio id fecit : nam et

Gaditanum Hafdrubalem ex bello illo Africano , et Mamerti-

nos obvios, et quofdam Uticenfes, et Saguntinos fabros, civi-

tate donavit. Etenim, cum caeteris praemiis digni funt, qui fuo

labore et periculo nofixam rempublicam defendunt -, tum certe

digniflimi funt,qui civitate ea donentur

,pro qua pericula ac

tela fubierunt. Atque utinam ,qui ubique funt propugnatores

hujus imperii, pofTent in hanc civitatem venirej et contra, op-

pugnatores reipublicae de civitate exterminari ! Neque enim ille

fummus poeta nofler Annibalis illam magis cohortationem

quam communem imperatorum, voluit efTe, Hojlem quiferiet,

erit , inquit , mihi Carthaginienjis , Quifquis erit , cujatisfet: id

habent omnes leve, et femper habuerunt. Itaque et cives undi-

que fortes viros adfciverunt, et hominum ignobilium virtutem

perfspe nobilitatis inertiae praetulerunt.

XXIII. Habetis imperatorum fummorum, et fapientiflimo-

rum hominum, clariffimorum virorum, interpretationem juris

ac foederum : dabo etiam judicum, qui huic quaeftioni praefue-

runt ; dabo univerfi populi Romani ; dabo fandtifTimum etiam

judicium fenatus. Judices cum prae fe ferrent, palamque loque-

rentur, quid eflent lege Papia de M. CrafTo, Mamertinis repe-

tentibus, judicaturi; Mamertini, publice fufcepta caufa, defti-

terunt. Multi , in civitatem recepti ex liberis fcederatifque




populis, funt liberati : nemo unquam eft de civitate accufatus,

quod aut populus fundus faclus non effet, aut quod foedere ci-

vitatis mutandae jus impediretur. Audebo etiam hoc contendere,nunquam effe condemnatum , quem conftaret ab imperatore

noftro civitate donatum.

Cognofcite nunc populi Romani judicium, multis rebus in-

terpofitum, atque in maximis caufis re ipfa atque ufu compro-

batum. Cum Latinis omnibus foedus idlum, Sp. Caffio, Poftu-

mio Cominio, confulibus, quis ignorat ? quod quidem nuper

in columna aenea meminimus poft Roftra incifum et perfcriptum

fuiife, Quomodo igitur L. Coffinius Tiburs, pater hujus equi-

tis Romani, optimi atque ornatiffimi viri, damnato T. Caelio;

quomodo ex eadem civitate T. Coponius , civis item fumma

virtute et dignitate,

(nepotes T. et C. Coponios noftis) dam-

nato C. Maifone , civis Romanus eft factus ? An lingua et in-

genio patefieri aditus ad civitatem potuit; manu et virtute non

potuit ? anne de nobis trahere fpolia foederatis licebit ; de hof-

tibus non licebit ? an ,quod adipifci poterunt dicendo , id eis

affequi pugnando non licebit? an accufatori majores noftri ma-

jora prsemia,

quambellatori, effe voluerunt ?

XXIV. Quod fi acerbiffima lege Servilia principes viri , ac

graviffimi et fapientiffimi cives, hanc Latinis, id eft foederatis,

viam ad civitatem populi juffu patere paffi funt; neque in his eft

hoc reprehenfum Licinia et Mucia lege, cum prsefertim genus

ipfum accufationis et nomen, ejufmodi prasmium, quod nemo

affequi poffit nifi ex fenatoris calamitate, neque fenatori, neque

bono cuiquam, nimis jucundum effe poffet : dubitandum fuit,

quin, quo in genere judicum praemia rata effent, in eodem

judicia imperatorum valerent ? Num fundos igitur fadtos po-

pulos Latinos arbitramur aut Servilia lege , aut cseteris,qui-

bus Latinis hominibus erat propofitum aliqua ex re praemium

civitatis ?

Cognofcite nunc judicium fenatus, quod femper eft judicio

Tom. VI. T



i 46 O R A T I O

populi comprobatum. Sacra Cereris, Judices, fumma majores

noftri religione confici caeremoniaque voluerunt : quae , cum

effent affumpta de Graecia , et per Graecas femper curata funt

facerdotes , et Graeca omnia nominata : fed , cum illam,quae

Graecum illud facrum monftraret, et faceret, ex Graecia delige-

rent ; tamen facra pro civibus civem facere voluerunt, ut Deos

immortales fcientia peregrina et externa , mente domeftica et

civili ,precaretur. Has facerdotes video fere aut Neapolitanas

aut Velienfes fuilfe, fcederatarum fine dubio civitatum. Mitto

vetera : proxima dico : ante civitatem Velienfibus datam, de fe-

natus fententia C.Valerium Flaccum, praetorem urbanum, no-

minatim ad populum de Calliphana Velienfe , ut ea civis Ro-

mana eifet, tuliffe. Num igitur aut fundos factos Velienfes, aut

facerdotem illam civem Romanam fadtam non effe , aut fcedus

et a fenatu et a populo Romano violatum, arbitrabimur ?

XXV. Intelligo, Judices, in caufa aperta, minimeque dubia,

multo et plura et a pluribus peritiffimis effe dicta, quam res pof-

tularet. Sed id factum eft , non ut vobis rem tam perfpicuam

dicendo probaremus, verum ut omnium malevolorum, iniquo-

rum, invidorum, animos frangeremus : quos ut accufator incen-

deret, ut aliqui fermones hominum, alienis bonis mcerentium,

etiam ad veftras aures permanarent, et in judicio ipfo redun-

darent, idcirco illa in omni parte orationis fuae arte adfpergi vi-

debatis : tum pecuniam L. Cornelii, quae neque invidiofa efl,

et, quantacunque eft, ejufmodi eft, ut confervata magis, quam

correpta, effe videatur: tum luxuriam, quae non crimine aliquo

libidinis, fed communi maledicto, notabatur: tum Tufculanum,

quod Q^Metelli fuiffe meminerat, et L. Craffi. Craffum emiffe

de libertino homine, Soterico Marcio ; ad Metellum perveniffe

de Venonii Vindicii bonis, non tenebat : fimul illud nefciebat,

praediorum nullam effe gentem ; emptionibus ea folere faepe ad

alienos homines, fepe ad infimos, non legibus, tanquam tute-

las, pervenire.



PRO L. CORN. BALBO. j 47

Objectum eft etiam,quod in tribum Cruftuminam perve-

nerit : quod hic alTecutus eft legis de ambitu prasmio , minus

invidiofo, quam qui legum praemiis praetoriam fententiam , et

prastextam togam, confequuntur. Et adoptio Theophanis agi-

tata eft: per quam Cornelius nihil eft, praeterquam propinquo-

rum fuorum hereditates, alTecutus.

XXVI. Quanquam iftorum animos, qui ipli Cornelio invi-

dent, non eft difficillimum mitigare. More hominum invident,

in conviviis rodunt, in circulis vellicant : non illo inimico, fed

hoc maledico, dente carpunt. Qui amicis L. Cornelii aut inimici

funt, aut invident, hi funt huic multo vehementius pertimef-

cendi. Nam huic quidem ipfi quis eft unquam inventus inimi-

cus? aut quis jure elTe potuit ? quem bonum non coluit ? cujus

fortunae dignitatique non conceffit ? Verfatus in intima fami-

liaritate hominis potentiffimi , in maximis noftris malis atque

difcordiis neminem unquam alterius rationis ac partis, non re,

nonverbo, non vultu denique, offendit. Fuit hoc five meum

five reipublicae fatum , ut in me unum omnis illa inclinatio

communium temporum incumberet : non modo non exulta-

vit in ruinis veftris, noftrifque difcordiis, Cornelius ; fed omni

officio , lacrymis , opera , confolatione , omnes , me abfente

meos fublevavit. Quorum ego teftimonio ac precibus munus

hoc meritum huic, et, ut a principio dixi, juftam et debi-

tam gratiam, refero : fperoque, Judices, ut eos, qui principes

fuerunt confervandae falutis aut dignitatis meae, diligitis, et

caros habetis ; fic, quae ab hoc pro facultate hujus, pro loco,

fadla funt, et grata elTe vobis, et probata. Non igitur a fuis,

quos nullos habet, fed a fuorum, qui et multi et potentes funt,

urgetur inimicis : quos quidem hefterno die Cn. Pompeius, co-

piofa oratione et gravi, fecum, fi vellent, contendere jubebat;

ab hoc impari certamine, atque injufta contentione, avocabat.

XXVII. Et erat sequa lex, et nobis, Judices, atque omnibus,

qui noftris familiaritatibus implicantur, vehementer utilis , ut

T 2



148 O R A T I O

noftras inimicitias ipfi inter nos geramus, amicis noftrorum

inimicorum temperemus. Ac, fi mea auctoritas fatis apud illos

in hac re ponderis haberet, cum me praefertim rerum varietate,

atque ufu ipfo,jam perdoctum viderent; etiam ab illis eos ma-

joribus difcordiis avocarem. Id enim contendere mihi videtur

e republica, cum id defendas, quod efTe optimum fentias : et

id fortium virorum, et magnorum hominum, femper putavi :

neque huic unquam labori, ofricio, muneri defui: fed contentio

tamdiu fapiens eft,quamdiu aut proficit aliquid , aut , li non

proficit, non obeft civitati.

Voluimus quaedam, contendimus, experti fumus: obtenta

non funt. Dolorem alii, nos ludtum mceroremque fufcepimus.

Cur ea, quae mutare non pofTumus, convellere malumus, quam

tueri ? C. Caefarem fenatus et genere fupplicationum amplifli-

mo ornavit , et numero dierum novo. Idem in anguftiis aerarii

victorem exercitum ftipendio afTecit ; imperatori decem legatos

decrevit ; lege Sempronia fuccedendum non cenfuit. Harum

ego fententiarum et princeps et auctor fui : neque me diffen-

iioni meae priflinae putavi potius afTentiri, quam praefentibus

reipublicae temporibus, et concordiae, convenire. Non idem aliis

videtur : funt fortaffe in fententia firmiores. Reprehendo nemi-

nemj fed affentior non omnibus : neque effe inconftantis puto,

fententiam aliquam, tanquam aliquod navigium, atque curfum,

ex reipublicae tempeftate moderari.

Sed, fi qui funt, quibus infinitum fit odium, in quos femel

fufceptum fit, quos video effe nonnullos ; cum ducibus ipfis

,

non cum comitatu affeclatoribufque, confligant. Illam enim for-

tafle pertinaciam nonnulli, virtutem alii, putabunt ; hanc vero

iniquitatem omnes cum aliqua crudelitate conjuncl:am. Sed

ii certorum hominum mentes nulla ratione placare, Judices,

poffamus ; veftros quidem animos certe confidimus , non ora-

tione noftra, fed humanitate veftra, efTe placatos.

XXVIII. Quid enim efl , cur non potius ad fummam lau-



PRO L. CORN. BALBO. i 49

dem huic ,quam ad minimam fraudem , Caefaris familiaritas

valere debeat ? Cognovit adolefcens : placuit homini prudentif-

fimo : in fumma amicorum copia cum familiariffimis ejus eft

adaequatus in praetura : in confulatu praefectum fabrum detulit

conlilium hominis probavit, fidem eft complexus, officia obfer-

vantiamque dilexit. Fuit hic multorum illi laborum focius ali-

quando: efl fortaffe nunc nonnullorum particeps commodorum.

Quae quidem fi huic obfuerint apud vos , non intelligo,quod

bonum cuiquam fit apud tales viros profuturum.

Sed, quoniam C. Casfar abeft longiflime, atque in iis efl nunc

locis , qua? regione orbem terrarum , rebus illius geftis impe-

rium populi Romani, definiunt ; nolite, per Deos immortales

Judices , hunc illi acerbum nuntium velle perferri , ut fuum

praefectum fabrum, ut hominem fibi cariffimum et familiariffi-

mum, non ob ipfius aliquod delictum, fed ob fuam familiari-

tatem, veftris oppreffum fententiis audiat. Miferemini ejus, qui

non de fuo peccato , fed de hujus fummi et clariffimi viri fac-

to ; non de aliquo crimine, fed, periculo fuo, de publico jure,

difceptat : quod jus fi Cn. Pompeius ignoravit, fi M. CrafTus,

fi Q^ Metellus , fi Cn. Pompeius pater, fi L. Sylla , fi L.

CrafTus, fi C. Marius, fi fenatus, fi populus Romanus, fi qui

de re fimili judicarunt, fi foederati populi, fi focii, fi illi an-

tiqui Latini ; videte, ne utilius vobis et honeftius fit illis duci-

bus errare,quam hoc magiftro erudiri. Sed , fi de certo , de

perfpicuo, de utili, de probato, de judicato vobis jure effe

conftituendum videtis ; nolite committere, ut in re tam inve-

terata quidquam novi fentiatis. Simul et illa , Judices , omnia

ante oculos veftros proponite : primum effe omnes etiam poft.

mortem reos clariffimos illos viros , qui foederatos civitate do-

naruntj deinde fenatum, qui perfaepe hoc judicavit ,populum,

qui juffit;judices, qui approbarunt.Tum etiam illud cogitatote,

fic vivere ac vixiffe Cornelium, ut, cum omnium peccatorum

quaefliones fint, non de vitiorum fuorum poena, fed de virtutis



150 O R A T I O, &c.

praemio, in judicium vocetur. Accedat etiam illud, ut ftatuatis

hoc judicio, utrum pofthac amicitias clarorum virorum cala-

mitati hominibus, an ornamento, efle malitis. Poftremo illud,

Judices , fixum in animis veftris tenetote , vos in hac caufa

non de maleficio L. Cornelii, fed de beneficio Cn, Pompeii,

judicaturos.



[i5i

]

I N

L. CALPURNIUM PISONEM

O R AT I O XXXVII.

I. ***Jamne

vides, bellua, jamne fentis, qua? fit

hominumquerela frontis tus ? Nemo queritur, Syrum nefcio quem, de

grege novitiorum , factum efte confulem. Non enim nos color

ifle fervilis , non pilofas gena? , non dentes putridi decepe-

runt : oculi, fupercilia, frons, vultus denique totus, qui fermo

quidam tacitus mentis eft, hic in fraudem homines impulit ; hic

eos, quibus erat ignotus, decepit, fefellit, induxit. Pauci ifca

tua lutulenta vitia noveramus; pauci tarditatem ingenii, ftupo-

rem, debilitatemque linguae. Nunquam erat audita vox in foro:

nunquam periculum factum confilii: nullum non modo illuftre,

fed ne notum quidem, factum, aut militias aut domi. Obrepfifti

ad honores errore hominum, commendatione fumofarum ima-

ginum : quarum ftmile habes nihil, prster colorem.

Is mihi etiam gloriabitur , fe omnes magiftratus fine repulfa

affecutum ? Mihi ifta licet de me vera cum gloria praedicare

omnes enim honores populus Romanus mihi ipfi , homini

novo, detulit. Nam, tu cum quaeftor es facl:us, etiam qui te

nunquamviderant ,

tamenillum honorem nomini

mandabanttuo. iEdilis es faclus : Pifo eft a populo Romano fadlus , non

ifte Pifo. Prastura item majoribus delata eft tuis. Noti erant illi

mortui : te vivum nondum noverat quifquam. Me cum quaef-

torem in primis, aedilem priorem, praetorem primum cunctis

* * * Deeji principium*



152 O R A T I O

fuifragiis populus Romanus faciebat ; hotnini ille honorem

non generi ; moribus, non majoribus meis ; virtuti perfpectae,

non auditae nobilitati, deferebat.

Nam quid ego de confulatu loquar ? parto vis, anne gefho ?

Miferum me ! cum hac me nunc peflie atque labe confero ? Sed

nihil comparandi caufa loquar -, ac tamen ea, quae funt longif-

iime disjuricta, comprehendam. Tu conful es renuntiatus (ni-

hil dicam gravius,quam quod omnes fatentur) impeditis rei-

publicoe temporibus, diilidentibus confulibus Caefare et Bibulo,

cum hoc non recufares, quin ii, a quibus dicebare conful, te

luce dignum non putarent, niii nequior, quam Gabinius, ex-

titiifes. Me cuncta Italia , me omnes ordines , me univerfa

civitas, non prius tabella, quam voce, priorem confulem de-

claravit.

II. Sed omitto, ut fit factus uterque noflrum : fit fane Fors

domina campi. Magniiicentius eil dicere, quemadmodum gef-

ferimus confulatum,quam quemadmodum ceperimus. Ego

Kalendis Jan. fenatum et bonos omnes legis Agrariae, maxima-

rumque largitionum, metu liberavi. Ego agrum Campanum, ii

dividi non oportuit, confervavi ; ii oportuit, melioribus auctori-

bus refervavi. Ego in C. Rabirio, perduellionis reo, quadraginta

annis ante me confulem interpoiitam fenatus auctoritatem fuiK-

nui contra invidiam, atque defendi. Ego adolefcentes bonos et

fortes, fed ufos ea conditione fortunae, ut, fi eifent maginxatus

adepti, reipublicae itatum convulfuri viderentur, meis inimici-

tiis, nulla fenatus mala gratia, comitiofum ratione privavi. Ego

Antonium collegam , cupidum provinciae , multa in republica

molientem, patientia atque obfequio meo mitigavi. Ego pro-

vinciam Galliam, fenatus aucloritate, exercitu et pecunia in-

ftructam et ornatam, quam cum Antonio communicavi, quod

ita exiitimabam tempora reipublicss ferre , in concione depo-

fui, reclamante populo Romano. Ego L. Catilinam, caedem

fenatus, interitum urbis, non obfcure fed palam molientem,

egredi ex urbe juifi : ut, a quo legibus non poteramus, mcenibus



IN L. PISONEM. i 53

tuti efTe pofTemus. Ego tela extremo menfe confulatus mei

intenta jugulis civitatis, de conjuratorum nefariis manibus ex-

torfi. Ego faces, jam accenfas ad hujus urbis incendium, com-

prehendi, protuli, extinxi.

III. Me Q^Catulus, princeps hujus ordinis, et auclor publici

confilii, frequentiffimo fenatu parentem patriae nominavit. Mihi

hic vir clariffimus, qui propter te fedet, L. Gellius, his audien-

tibus , civicam coronam deberi a republica dixit. Mihi togato

fenatus, non, ut multis, bene geflae, fed, ut nemini, confervata?

reipublicae, fingulari genere fupplicationis , Deorum immor-

talium templa patefecit. Ego, cum in concione, abiens magif-

tratu, dicere a tribuno plebis prohiberer, quae conflitueram,

cumque is mihi tantummodo ut jurarem permitteret; fine ulla

dubitatione juravi, rempublicam atque hanc urbem mea unius

opera effe falvam. Mihi populus Romanus univerfus illa in con-

cione non unius diei gratulationem , fed aeternitatem immor-

talitatemque, donavit, cum meum jusjurandum, tale atque tan-

tum, juratus ipfe, una voce et confenfu approbavit. Quo qui-

dem tempore is meus domum fuit e foro reditus, ut nemo, nifi

qui mecum effiet , civium effe in numero videretur. Atque ita

eft a me confulatus peradtus, ut nihil fine confilio fenatus, ni-

hil non approbante populo Romano , egerim ; ut femper in

Roflris curiam, in fenatu populum, defenderim -, ut multitudi-

nem cum principibus , equeftrem ordinem cum fenatu , con-

junxerim. Expofui breviter confulatum meum.

IV. Aude nunc, O furia, de tuo dicere : cujus fuit initium

ludi Compitalitii , tum primum facli poft L. Metellum et Q^Marcium confules, contra audtoritatem hujus ordinis : quos Q^_

Metellus (facio injuriam fortiffimo viro mortuo, qui illum, cu-

jus paucos pares hasc civitas tulit , cum hac importuna bellua

conferam) fed ille defignatus conful, cum quidam tribunus ple-

bis fuo auxilio magiftros ludos contra fenatus-confultum facere

juffifTet, privatus fieri vetuit ; atque id,quod nondum po-

teftate poterat , obtinuit auctoritate. Tu , cum in Kalendas

Tom. VI. V



154 O R A T I O

Januarias Compitaliorum dies incidiffet , Sex. Clodium,qui

nunquam antea praetextatus fuiffet, ludos facere et praetextatum

volitare pafTus es, hominem impurum, atque non modo facie,

fed etiam oculo tuo, digniflimum.

Ergo, his fundamentis pofitis confulatus tui, triduo poft,

infpectante et tacente te , a P. Clodio , fatali portento prodi-

gioque reipublicae, lex ./Elia et Fufia everfa eft ,propugnacula

murique tranquiliitatis atque otii : collegia, non ea folum, quae

fenatus fuftulerat, reftituta funt, fed innumerabilia quaedam no-

va, ex omni faece urbis, ac fervitio, conftituta. Ab eodem homi-

ne, in ftupris inauditis nefariifque verfato, vetus illa magiftra

pudoris et modeftiae, feveritas cenforia, fublata eft ; cum tu in-

terim , buftum reipublicae,qui te confulem tum Romae dicis

fuiffe, verbo nunquam fignificaris fententiam tuam tantis in

naufragiis civitatis.

V. Nondum', quae feceris, fed quae fleri paftus fis, dico : ne-

que vero multum intereft,praefertim in confule , utrum ipfe

perniciofis legibus, improbis concionibus, rempublicam vexet,

an alios vexare patiatur. An poteft ulla effe excufatio non di-

cam male fentienti, fed fedenti, cunclanti, dormienti, in maxi-

mo reipublicae motu confuli ? Centum prope annos legem

/Eliam et Fufiam tenueramus -, quadringentos judicium notio-

nemque cenforiam : quas leges aufus eft non nemo improbus,

potuit quidem nemo , convellere ; quam poteftatem minuere

quo minus de moribus noftris quinto quoque anno judicaretur,

nemo tam effufe petulans conatus eft.

Haec funt, O carnifex ! in gremio fepulta confulatus tui.

Perfequere connexos his funeribus dies. Pro Aurelio tribunali,

ne connivente quidem te ,quod ipfum effet fcelus , fed etiam

hilarioribus oculis,quam folitus eras , intuente, delectus fer-

vorum habebatur ab eo, qui nihil fibi unquam nec facere,

nec pati , turpe duxit : arma in templo Caftoris, O proditor

templorum omnium ! vidente te, conftituebantur ab eo latrone,

cui templum illud fuit, te confule, arx civium perditorum,



IN L. PISONEM. i 55

receptaculum veterum Catilinae militum, caftellum forenfis la-

trocinii, buftum legum omnium ac religionum. Erat non folum

domus mea, fed totum Palatium, fenatu, equitibus Romanis,

civitate omni, Italia cuncta, refertum: cum tu non modo ad eum

Ciceronem (mitto enim domeftica, quae negari poffunt ; haec

commemoro, quae funt palam) non modo , inquam , ad eum

cui primam comitiis tuis dederas tabulam praerogativae,quem

in fenatu fententiam rogabas tertium , nunquam afpirafti ; fed

omnibus confiliis, quae ad me opprimendum parabantur , non

interfuifti folum, verum etiam crudelimme praefuifti.

VI. Mihi vero ipli coram genero meo, propinquo tuo, quae

dicere aufus es ? egere, foris eife Gabinium, fine provincia ftare

non poffe, fpem habere a tribuno plebis, fi tua confilia cum

illo conjunxiffes, a fenatu quidem defperaffe : hujus te cupidi-

tati obfequi , ficuti ego feciffem in collega meo : nihil effe

quod praefidium confulum implorarem; fibi quemque confu-

lere oportere. Atque haec dicere vix audeo : vereor, ne qui

iit, qui iftius infignem nequitiam , frontis involutam integu-

mentis, nondum cernat. Dicam tamen : ipfe certe agnofcet, et

cum aliquo dolore flagitiorum fuorum recordabitur.

Meminiftine, ccenum, cum ad te quinta fere hora cum C.

Pifone veniffem, nefcio quo e gurguftio te prodire, involuto

capite, foleatum ? et, cum ifto ore fcetido teterrimam nobis

popinam inhalaffes, excufatione te uti valetudinis, quod dice-

res , vinolentis te quibufdam medicaminibus folere curari ?

quam nos caufam cum accepiifemus , (quid enim facere

poteramus ? )paulifper ftetimus in illo ganearum tuarum

nidore atque fumo : unde tu nos , cum improbiflime re-

fpondendo, tum turpiflime erudtando, ejecifti. Idem illo fe-

re biduo produdtus in concionem ab eo , cui fic aequatum

praebebas confulatum tuum , cum effes interrogatus, quid

fentires de confulatu meo; gravis auclor, Calatinus credo

aliquis , aut Africanus , aut Maximus , et non Csefoninus

femi-Placentinus Calventius , refpondes , altero ad frontem



156 O R A T I O

fublato, altero ad mentum depreffo fupercilio, Crudelitatem tibi

non placere.

VII. Hic te ille homo dignimmus tuis laudibus collaudavit.

Crudelitatis tu, furcifer, fenatum conful in concione condem-

nas ? non enim me, qui fenatui parui : nam relatio illa falutaris,

et diligens, fuerat confulisj animadverfio quidem, et judicium,

fenatus. Quae cum reprehendis, oftendis, qualis tu, fi ita forte

accidiffet, fueris illo tempore conful futurus. Stipendio, me-

hercule, et frumento, Catilinam elfe putaffes juvandum. Quid

enim interfuit inter Catilinam, et eum, cui tu fenatus audtori-

tatem, falutem civitatis, totam rempublicam, provinciae prae-

mio vendidifti ? Quae enim L. Catilinam conantem conful pro-

hibui, ea P. Clodium facientem confules adjuverunt. Voluit

ille fenatum interficere, vos fuftuliftis : leges incendere , vos

abrogafHs : interire patriam, vos adjuviftis. Quid eft vobis con-

fulibus geftum fine armis ? Incendere illa conjuratorum manus

voluit urbem; vos ejus domum, quem propter urbs incenfa non

eft. Ac ne illi quidem , fi habuiffent veftri fimilem confulem ,

de urbis incendio cogitaffent. Non enim fe tectis privare vo-

luerunt ; fed his ftantibus nullum domicilium fceleri fuo fore

putaverunt. Caedem illi civium, vos fervitutem expetiftis. Hic

vos etiam crudeliores : huic enim populo ita fuerat ante vos

confules libertas infita, ut emori potius, quam fervire, praeftaret.

Illud vero geminum confiliis Catilinae et Lentuli,quod me

domo mea expuliftis, Cn. Pompeium domum fuam compu-

liftis. Neque enim, me ftante et manente in urbis vigilia, ne-

que refiftente Cn. Pompeio, omnium gentium victore, unquam

fe illi rempublicam delere poffe duxerunt. A me quidem etiam

pcenas expetiftis , quibus conjuratorum manes mortuorum ex-

piaretis : omne odium , inclufum nefariis fenfibus impiorum ,

in me profudiftis : quorum ego furori nifi ceftiffem , in Cati-

linae bufto, vobis ducibus, madlatus effem. Quod autem majus

indicium expectatis, nihil inter vos et Catilinam interfuiffe,

quam quod eandem illam manum ex intermortuis Catilinae



IN L. PISONEM. lS7

reliquiis concitaftis ? quod omnes undique perditos collegiftis ?

quod in me carcerem efFudiftis ? quod conjuratos armaftis ?

quod eorum ferro ac furori meum corpus , atque omnium bo-

norum vitam, objicere voluiftis ? Sed jam redeo ad prasclaram

illam concionem tuam.

VIII. Tu es ille, cui crudelitas difplicet ? cui cum fenatus

luctum ac dolorem fuum veftis mutatione declarandum cenfuif-

fet, cum videres moerere rempublicam ampliftimi ordinis luctu,

O nofter mifericors ! quid facis ? quod nulla in barbaria quif-

quam tyrannus. Omitto enim illud, confulem edicere, ut fena-

tus fenatus-confulto ne obtemperet : quo fcedius nec fieri, nec

cogitari , quidquam poteft. Ad mifericordiam redeo ejus , cui

nimis videtur fenatus in confervanda patria fuiffe crudelis.

Edicere eft aufus cum illo fuo pari,quem tamen omnibus

vitiis fuperare cupiebat, ut fenatus , contra quam ipfe cen-

fuiftet , ad veftitum rediret. Quis hoc fecit ulla in Scythia ty-

rannus, ut eos, quos luctu afficeret, lugere non fineret ? Mce-

rorem relinquis, mceroris aufers infignia : eripis lacrymas non

confolando, fed minando. Quod ii veftem non publico con-

filio patres confcripti, fed privato officio, aut mifericordia

mutaviftent -, tamen id iis non licere per interdicla crudelitatis

tuae, poteftatis erat non ferendas. Cum vero id fenatus frequens

cenfuiffet, ordines reliqui jam ante feciftent ; tu ex tenebricofa

popina conful extradtus , cum illa faltatrice tonfa , fenatum

populi Romani occafum, atque interitum reipublicae, lugere

vetuifti.

IX. At quaerebat etiam paulo ante de me, quid fuo mihi opus

fuiffet auxilio j cur non meis inimicis meis copiis reftitiffem.

Quafi vero non modo ego, qui multis faepe auxilio fuiffem,

fed quifquam tam inops fuerit unquam, qui ifto non modo

propugnatore tutiorem fe, fed advocato aut adftipulatore para-

tiorem, fore putaret. Ego iftius pecudis ac putidae carnis con-

filio fcilicet aut praefidio niti volebam ? ab hoc ejecto cadavere

quidquam mihi aut opis aut ornamenti expetebam ? Confulem



158 O R A T I O

ego tum requirebam : confulem, inquam, non illum quidem,

quem in hoc animali invenire non poffem, qui tantam reipub-

licae caufam gravitate et confilio fuo tueretur; fed qui, tanquam

truncus atque ftipes , fi ftetiffet modo ,poffet fuftinere tamen

titulum confulatus. Cum enim effet omnis caufa illa mea con-

fularis, et fenatoria; auxilio mihi opus fuerat et confulis, et fe-

natus : quorum alterum etiam ad perniciem meam erat a vobis

confulibus converfum ; alterum reipublicae penitus ereptum.

Ac tamen, fi confilium exquiris meum ; neque ego cemfTem,

et me ipfa fuo complexu patria tenuiffet, fi mihi cum illo buf-

tuario gladiatore, et tecum, et cum collega tuo, decertandum

fuiffet.

Alia enim caufa praeftantiffimi viri, Q^Metelli, fuit : quem

ego civem, meo judicio, cum Deorum immortalium laude con-

jungo : qui C. illi Mario, fortiflimo viro, et confuli, et fextum

coniuli, et ejus inviclis legionibus, ne armis confligeret, ceden-

dum effe duxit. Quod mihi igitur certamen effet hujufmodi ?

cum C. Mario fcilicet , aut cum aliquo pari , an cum altero,

barbaro Epicureo, cum altero, Catilinae laternario ? quos ne-

que hercule ego , neque fupercilium tuum , neque collegae tui

cymbala ac crotala, fugi : neque tam fui timidus, ut, qui in

maximis turbinibus ac fluctibus reipublicae navem gubernaffem,

falvamque in portu collocaffem , frontis tuae nubeculam , tum

collegae tui contaminatum fpiritum, pertimefcerem. Alios ego

vidi ventos , alias profpexi animo procellas , aliis impenden-

tibus tempeflatibus non cem , fed his unum me pro omnium

falute obtuli. Itaque difcefTu tum meo omnes illi nefarii

gladii de manibus crudelifTimis exciderunt : cum quidem tu

Ovecors et

amens,

cum omnesboni abditi inclufique

moere-rent , templa gemerent , tecta ipfa urbis lugerent , complexus

es illud funeftum animal ex nefariis flupris , ex civili cruore

ex omnium fcelerum importunitate, et flagitiorum impunitate,

concretum ; atque eodem in templo , eodem et loci veftigio et

temporis, arbitria non mei fblum, fed patriae, funeris abflulifli.



IN L. PISONEM. i 59

X. Quid ego illorum dierum epulas, quid laetitiam et gratu-

lationem tuam, quid cum tuis fordidimmis gregibus intempe-

rantirlimas perpotationes ,praedicem ? Quis te illis diebus fo-

brium, quis agentem aliquid, quod eifet libero dignum, quis

denique in publico , vidit ? cum collegse tui domus cantu et

cymbalis perfonaret , cumque ipfe nudus in convivio faltaret :

in quo ne tum quidem , cum illum fuum faltatorium verfaret

orbem, fortunae rotam pertimefcebat. Hic autem, non tam con-

cinnus helluo, nec tam muiicus, jacebat in fuo Graecorum fce-

tore, atque vino. Quod quidem iftius, in illis reipublicae ludti-

bus, quafi aliquod Lapitharum aut Centaurorum convivium

ferebatur:

in quo nemo poteil dicere, utrum ifte plus biberit,

an vomuerit, an effuderit.

Tu etiam mentionem facies confulatus tui ? aut te fuiffe

Romae confulem dicere audebis ? Quid ? tu in lictoribus, in toga

et praetexta, eife confulatum putas ? quae ornamenta etiam in

Sex. Clodio, te confule, eife voluifti. Hujus tu Clodiani canis

iniignibus confulatum declarari putas ? Animo confulem eife

oportet, coniilio, ride, gravitate, vigilantia, cura; toto denique

munere confulatus omni officio tuendo, maximeque, id quod vis

nominis praefcribit, reipublicae confulendo. Ego confulem eife

putem ,qui fenatum eife in republica non putavit ? et fine eo

coniilio confulem numerem, iine quo Romae ne reges quidem

eife potuerunt ? Etenim illa jam omitto : cum fervorum delectus

haberetur in foro , arma in templum Gaftoris luce et palam

comportarentur ; id autem templum, fublato aditu, revuliis gra-

dibus, a conjuratorum reliquiis, atque a Catilinae praevaricatore

quondam, tum ultore, armis teneretur j cum equites Romani

relegarentur, viri boni lapidibus e foro pellerentur, fenatui non

folum juvare rempublicam, fed ne lugere quidem, liceret; cum

civis is, quem hic ordo, aifentiente Italia, cun&ifque gentibus,

confervatorem patriae judicarat, nullo judicio, nulla lege, nullo

more , fervitio atque armis pelleretur , non dicam auxilio vef-

tro, quod vere licet dicere , fed certe iilentio : tum Romae



160 O R A T I O

fuifle confules quifquam exiftimabit ? Qui latrones igitur, fi

quidem vos confules? qui praedones, qui hoftes, qui proditores,

qui tyranni nominabuntur ?

XI. Magnum nomen eft, magna fpecies, magna dignitas,

magna majeftas confulis : non capiunt anguftias pectoris tui, non

recipit levitas ifta , non egeftas animi : non infirmitas ingenii

fuftinet, non infolentia rerum fecundarum, tantam perfonam,

tam gravem, tam feveram. Seplafia mehercle, ut dici audiebam,

te ut primum afpexit , Campanum confulem repudiavit. Au-

dierat Decios , Magios , et de Taurea illo Jubellio aliquid ac-

ceperat : in quibus fi moderatio illa , quae in noftris folet eife

confulibus, non fuit ; at fuit pompa, fuit fpecies, fuit inceffus,

faltem Seplafia dignus, et Capua.

Gabinium denique fi vidiffent duumvirum veftri illi unguen-

tarii , citius agnoviffent. Erant illi compti capilli , et maden-

tes cincinnorum fimbriae , et fluentes ceruffataeque buccae

dignae Capua, fed illa vetere. Nam haec quidem, quae nunc eft,

fplendidiflimorum hominum, fortiflimorum virorum, optimo-

rum civium , mihique amiciflimorum , multitudine redundat

quorum Capuas te praetextatum nemo afpexit, qui non gemeret

defiderio mei, cujus confilio cum univerfam rempublicam, tum

illam ipfam urbem, meminerat efle fervatam. Me inaurata fta-

tua donarant, me patronum unum adfciverant, a me fe habere

vitam, fortunas, liberos, arbitrabantur ; me et praefentem con-

tra latrocinium tuum fuis decretis legatifque defenderunt , et

abfentem,principe Cn. Pompeio referente, et de corpore rei-

publicae tuorum fcelerum tela revellente, revocarunt.

An tu eras conful , cum in Palatio mea domus ardebat

non cafu aliquo , fed ignibus injectis , inftigante te ? Ecquodin hac urbe majus unquam incendium fuit, cui non conful fub-

venerit ? At tu illo ipfo tempore apud focrum tuam prope a

meis aedibus , cujus domum ad meam exhauriendam patefece-

ras, fedebas, non extinctor, fed auctor, incendii ; et ardentes

faces furiis Clodianis pene ipfe conful miniftrabas.



IN L. PISONEM. 161

XII. An vero reliquo tempore confulem te quifquam duxit ?

quifquam tibi paruit ? quifquam in curiam venienti aflurrexit ?

quifquam confulenti refpondendum putavit ? Numerandus eft

ille annus denique in republica, cum obmutuiffet fenatus, judi-

cia conticuiffent, moererent boni, vis latrocinii veftri tota urbe

volitaret, neque civis unus ex civitate , fed ipfa civitas, tuo et

Gabinii fceleri furorique cefliffet ? At ne tum quidem emer-

fifti , lutulente Caefonine , ex miferrimis naturae tuae fordibus

cum experrecta tandem virtus clariflimi viri celeriter et verum

amicum, et optime meritum civem, et fuum priftinum morem,

requifivit ; neque eft ille vir paflus in ea republica, quam ipfe

decorarat atque auxerat, diutius veftrorum fcelerum peftem mo-rari : cum tamen ille, qualifcunque eft, qui eft ab uno te im-

probitate victus, Gabinius, collegit ipfe fe, vix, fed collegit

tamen -, et contra fuum Clodium primum fimulate, deinde non

libenter , ad extremum tamen pro Cn. Pompeio vere vehe-

menterque,pugnavit. Quo quidem in fpectaculo mira populi

Romani aequitas erat : uter eorum periflet, tanquam lanifta,

in ejufmodi pari lucrum fieri putabat; immortalem vero quasf-

tum, fi uterque cecidiflet.

Sed ille tamen agebat aliquid : tuebatur auctoritatem fummi

viri. Erat ipfe fceleratus, erat gladiator : cum fcelerato tamen,

et cum pari gladiatore, pugnabat. Tu, fcilicet homo religiofus

et fanctus , foedus,quod meo fanguine in pactione provincia-

rum iceras , frangere noluifti. Caverat enim fibi ille fororius

adulter, ut, fi tibi provinciam, li exercitum, fi pecuniam, erep-

tam ex reipublicae vifceribus, dediflet, omnium fuorum fcele-

rum focium te adjutoremque praeberes. Itaque in illo tumultu

fracti fafces:

ictus ipfe :

quotidie tela, lapides, fugae:

deprehen-fus denique cum ferro ad fenatum is, quem ad Cn. Pompeium

interimendum collocatum fuiffe conftabat.

XIII. Et quis audivit non modo actionem aliquam, aut rela-

tionem, fed vocem omnino, aut querelam tuam ? Confulem tum

te fuifle putas,- cujus in imperio, qui rempublicam, fenatus

Tom. VI. X



162 O R A T I O

audtoritatem fervarat, idemque in Italia, qui omnes omnium

gentium partes tribus triumphis devinxerat, is fe in publico

tuto ftatuit effe non pofle ? An tum eratis confules, cum, qua-

cunque de re verbum facere coeperatis, aut referre ad fenatum ,

cunctus ordo reclamabat, oftendebatque, nihil efle vos actu-

ros, nifi prius de me retulifletis ? cum vos, quanquam foedere

obftricti tenebamini , tamen cupere vos diceretis , fed lege

impediri ?

Quae lex privatis hominibus effe lex non videbatur , inufta

per fervos , incifa per vim , impofita per latrocinium , fublato

fenatu,

pulfis e foro bonis omnibus , capta republica , contra

omnes leges , nullo fcripta more ; hanc qui fe metuere dice-rent, confules, non dicam animi hominum, fed fafti ulli, ferre

poflunt ? Nam fi illam legem non putabitis,

quse erat contra

omnes leges, indemnati civis, atque integri capitis, bonorum-

que tribunitiaprofcriptio; hac tamen obftricti paclione teneba-

mini -

y quis vos non modo confules, fed liberos, fuifle putet,

quorum mens fuerit oppreffa praemio, lingua adftriclia mercede ?

Sin illam vos foli legem putabitis;quifquam vos confules tunc

fuiffe, aut nunc effe confulares, putet, qui ejus civitatis, in qua

in principum numero vultis effe, non leges, non inftituta, non

jura noritis ? An, cum proficifcebamini paludati in provincias

vel emptas, vel ereptas, confules vos quifquam putavit ? Ita-

que, credo, fi minus frequentia fua veftrum egreffum ornando,

atque celebrando ; at ominibus faltem bonis, ut confules, non

triftiflimis, ut hoftes aut proditores, profequebantur.

XIV. Tune etiam, immaniflimum ac foediflimum monftrum,

aufus es meum difceflum illum , teftem fceleris et crudelitatis

tua?, maledicti et contumeliae loco ponere ? Quo quidem tem-pore cepi, Patres confcripti, frudlum immortalem veftri in me

et amoris, et judicii; qui non admurmuratione, fed voce et cla-

more, abjecti hominis, et femivivi, furorem petulantiamque fre-

giftis. Tu luctum fenatus, tu deflderium equeftris ordinis, tu

fqualorem Italia?, tu curiae taciturnitatem annuam, tu filentium



IN L. PISONEM. 163

perpetuum judiciorum ac fori, tu caetera illa in maledicti loco

pones ,quae meus difceffus reipublicae vulnera innixit ? Qui li

calamitoiiffimus fuiffet ; tamen mifericordia dignior, quam con-

tumelia, et cum gloria potius effe conjunctus, quam cum pro-

bro, putaretur: atque ille, dolor meus duntaxat, veftrum quidem

fcelus ac dedecus haberetur. Cum vero (forfitan hoc, quod dic-

turus fum , mirabile auditu effe videatur , fed certe id dicam ,

quod fentio) cum tantis a vobis , Patres confcripti , beneficiis

affectus iim , tantis honoribus , non modo illam calamitatem

effe non duco; fed, fi quid mihi poteft a republica effe fejunc-

tum, quod vix poteft,privatim, ad meum nomen augendum

,

optandam ducomihi fuiffe illam

expetendamque fortunam.Atque , ut tuum laetiffimum diem cum triftiffimo meo con-

feram , utrum tandem bono viro et fapienti optabilius putas,

fic exire a patria, ut omnes fui cives falutem, incolumitatem,

reditum precentur, quod mihi accidit ; an, quod tibi proficif-

centi evenit, ut omnes execrarentur, male precarentur, unam

tibi illam viam et perpetuam effe vellent? Mihi, medius hdius,

in tanto omnium mortalium odio,jufto praefertim et debito

quaevis fuga potius, quam ulla provincia, effet optatior.

XV. Sed perge porro : nam, fi illud meum turbulentiffimum

tempus profectionis tuo tranquiliiffimo praeftat; quid conferam

reliqua, quas in te dedecoris plena fuerunt, in me dignitatis ? MeKalendis Jan. qui dies poft obitum occafumque noflrum rei-

publicae primus illuxit, frequentiffimus fenatus concurfu Italiae,

referente clariffimo atque fortiffimo viro, P. Lentulo, confen-

tiente populo Romano , atque una voce , revocavit. Me idem

fenatus exteris nationibus, me legatis magiftratibufque noffris,

auctoritatefua,

confularibusliteris,

non,ut tu,

Infuber, dicereaufus es, orbatum patria, fed, ut fenatus illo ipfo tempore ap-

pellavit, civem, confervatorem reipublicae, commendavit. Ad

meam unius falutem fenatus auxilium omnium civium cuncta

exltalia, qui rempublicam falvam effe vellent , confulis voce

et literis implorandum putavit. Mei capitis fervandi caufa

X 2



164 O R A T I O

Romam uno tempore, quafi figno dato, Italia tota convenit. De

mea falute P. Lentuli, praeftantiffimi viri atque optimi confu-

lis , Cn. Pompeii, clariffimi atque invictiffimi civis , caetero-

rumque principum , celeberrimae et gratiffimae conciones fae-

runt. De me fenatus ita decrevit, Cn. Pompeio auctore, et ejus

fententiae principe, ut, fi quis impediffet reditum meum, in

hoftium numero putaretur ; iifque verbis ea de me fenatus auc-

toritas declarata efl , ut nemini fit triumphus honorificentius

quam mihi falus reftitutioque perfcripta. De me , cum omnes

magiftratus promulgaffent, prater unum praetorem, a quo non

fuit poflulandum, fratrem inimici mei, praeterque duos de la-

pide emptos tribunos plebis, legem comitiis centuriatistulit

P.Lentulus conful de collegae Q^Metelli fententia: quem mecum

eadem refpublica, quae in tribunatu ejus disjunxerat, in confu-

latu, virtute optimi ac jufliffimi viri, fapientiaque, conjunxit.

Quae lex quemadmodum accepta fit,quid me attinet dice-

re ? Ex vobis audio, nemini civi ullam, quo minus adeffet, fa-

tis juflam excufationem effe vifam ; nullis comitiis unquam

multitudinem hominum tantam, neque fplendidiorem, fuiffe :

hoc certe video, quod indicant tabulae publicae, vos rogatores,

vos diflributores , vos cuflodes fuiffe tabularum ; et, quod in

honoribus veftrorum propinquorum non facitis, vel aetatis ex-

cufatione, vel honoris, id in falute mea, nullo rogante, vos

veflra fponte feciflis.

XVI. Confer nunc, Epicure nofler, ex hara producte, non ex

fchola, confer, fi audes, abfentiam tuam cum mea. Obtinuifti

provinciam confularem finibus iis, quos lex cupiditatis tuae,

non quos lex generi tui, pepigerat. Nam lege Ccefaris juftiffi-

ma, atque optima, populiliberi

plane et vere erantliberi :

legeautem ea, quam nemo legem, praeter te et collegam tuum,

putavit, omnis erat tibi Achaia, ThefTalia, Athenae, cuncta

Graecia, addicla. Habebas exercitum tantum, quantum tibi non

fenatus aut populus Romanus dederat, fed quantum tua libido

confcripferat. iErarium exhauferas,



IN L. PISONEM. 165

Quas res gefufti in imperio , exercitu, provincia confulari ?

Quas res gefTerit quaero ? qui ut venit , ftatim Nondum

commemoro rapinas, nondum exactas pecunias, non captas, non

imperatas, non neces fociorum, non caedem hofpitum, non per-

fidiam, non immanitatem, non fcelera praedico : mox, fi vide-

bitur, ut cum fure, ut cum facrilego, ut cum ficario, difpu-

tabo ; nunc meam fpoliatam fortunam conferam cum florente

fortuna imperatoris. Quis unquam provinciam cum exercitu

obtinuit, qui nullas ad fenatum literas miferit ? tantam vero

provinciam cum tanto exercitu, Macedoniam praefertim, quae

tantis barbarorum gentibus attingitur, ut femper Macedoni-

cis imperatoribus iidem flnes provinciae fuerint, qui gladio-

rum atque pilorum : ex qua aliquot praetorio imperio, confulari

quidem nemo rediit, qui incolumis fuerit, qui non triumpha-

rit. Efl hoc novum. Multo illud magis : appellatus eft hic vul-

turius illius provinciae (fi Diis placet) imperator.

XVII. Ne tum quidem, Paule nofter, tabulas Romam cum

laurea mittere audebas ? Mifi , inquit. Quis unquam recita-

vit ? quis, ut recitarentur, poftulavit ? Nihil enim mea refert,

utrum tu, confcientia oppreffus fcelerum tuorum, nihil un-

quam aufus fis fcribere ad eum ordinem, quem defpexeras,

quem afflixeras, quem deleveras ; an amici tui tabulas abdide-

rint , iidemque filentio fuo temeritatem atque audaciam tuam

condemnarint. Atque haud fcio, an malim te videri nullo pu-

dore fuifTe in literis mittendis, an amicos tuos plus habuiffe et

pudoris et confilii, quam aut te videri pudentiorem fuiffe, quam

foles, aut tuum factum non effe condemnatumjudicio amicorum.

Quod fi non tuis nefariis in hunc ordinem contumeliis in

perpetuum tibi curiam praeclufiffes; quid tandem erat actum aut

geftum in illa provincia , de quo ad fenatum cum gratulatione

aliqua fcribi abs te oporteret ? Vexatio Macedonia? ? an oppido-

rum turpis amiffio ? an fociorum direptio ? an agrorum depo-

pulatio ? an munitio ThefTalonicae ? an obfeftio militarjs viae ?

an exercitus noftri interitus, ferro, fame, frigore, peftilentia ?





IN L. PISONEM. 167

refectis. palpebris , illigatum in machina vigilando necaverunt

fupplicio videtur affectus -, nec C. Marius, quem Italia, fervata

ab illo, demerfum in Minturnenfium paludibus, Africa, devicta

ab eodem, expulfum et naufragum, vidit : fortunae enim ifta tela

funt, non culpse ; fupplicium autem eft poena peccati. Neque

vero ego , fi unquam vobis mala precarer , quod faepe feci , in

quo Dii immortales meas preces audiverunt , morbum , aut

mortem, aut cruciatum precarer. Thyeftea ifta execratio eft,

poetae vulgi animos, non fapientum, moventis :

JJt tu naufragio expulfus, ufpiam faxis jixus afperis,

Evi/ceratus latere penderes, ut ait ille, faxa fpargens tabo,

Sanie,fanguine atro. Non ferrem omnino molefle,

fi

ita

accidiffet : fed id tamen effet humanum. M. Marcellus, qui

ter conful fuit, fumma virtute, pietate, gloria militari, periit

in mari : qui tamen ob virtutem gloriae laude vivit. In fortuna

quadam eft illa mors, non in poena, putanda.

Quae eft igitur pcena ? quod fupplicium ? quae faxa ? quae

cruces ? Ecce duo duces in provinciis populi Romani habere

exercitus, appellari imperatores : horum alterum fic fuiffe infir-

matum confcientia fcelerum et fraudum fuarum, ut ex ea pro-

vincia, qua? fuerit ex omnibus una maxime triumphalis, nullas

fit ad fenatum literas mittere aufus. Ex qua provincia modo

vir omni dignitate ornatiffimus , L. Torquatus , magnis rebus

geflis, me referente, abfens imperator fit appellatus ; unde his

paucis annis Cn. Dolabellas, C. Curionis, M. Luculli, juflifii-

mos triumphos vidimus ; ex ea, te imperatore, nuntius ad fe-

natum allatus efl nullus.

Ab altero allatae literae, recitata?, relatum ad fenatum. Dii

immortales ! idne ego optarem , ut inimicus meus ea ,qua

nemo unquam , ignominia notaretur ? ut fenatus is,qui in

eam jam benignitatis confuetudinem venit, ut eos, qui bene

rempublicam gefferint , novis honoribus afficiat , et numero

dierum, et genere verborum -, hujus unius literis nuntiantibus

non crederet, poftulantibus denegaret ?



i68 O R A T I O

XX. His ego rebus pafcor, his dele&or, his perfruor : quod

de vobis hic ordo opinatur non fecus, ac de teterrimis hoftibus;

quod vos equites Romani,quod caeteri ordines

, quod cundta

civitas odit;quod nemo bonus , nemo denique civis eft

,qui

modo fe civem eflfe meminerit, qui vos non oculis fugiat, au-

ribus refpuat, animo afpernetur, recordatione denique ipfa con-

fulatus veftri perhorrefcat. Haec ego femper de vobis expetivi,

haec optavi, haec precatus fum. Plura etiam acciderunt, quam

vellem : nam, ut amitteretis exercitum, nunquam mehercule

optavi. Illud etiam accidit praeter optatum meum , fed valde

ex voluntate : mihi enim non venerat in mentem furorem et

infaniamoptare vobis, in quam incidiftis. Atqui fuit optandum:

me tamen fugerat, Deorum immortalium has efle in impios

et confceleratos pcenas certiflimas conftitutas. Nolite enim pu-

tare, Patres confcripti, ut in fcena videtis, homines confceleratos

impulfu Deorum terreri Furiarum taedis ardentibus. Sua quem-

que fraus, fuum facinus, fuum fcelus, fua audacia, de fanitate ac

mente deturbat: hae funt impiorum furiae, hae flammae, hae faces.

Ego te non vecordem , non furiofum , non mente captum ,

non tragico illo Orefte, aut Athamante, dementiorem putem,

qui fis aufus primum facere (nam id eft caput) deinde paulo

ante, Torquato, graviffimo et fancliffimo viro, premente, con-

fiteri, te provinciam Macedoniam, in quam tantum exercitum

tranfportafles, fine ullo milite reliquifle ? Mitto de amifla maxi-

ma parte exercitus -, flt hoc infelicitatis tuae : dimittendi vero

exercitus quam potes afTerre caufam ? quam poteftatem habuifti ?

quam legem ? quod fenatus-confultum ? quod jus ? quod exem-

plum ? Quid eft aliud furere, non cognofcere homines, non

cognofcereleges,

non fenatum, noncivitatem ?

Cruentarecor-

pus fuum? major haec eft vitae, famae, falutis fuae, vulneratio. Si

familiam tuam dimififles, quod ad neminem, nifi ad ipfum te,

pertineret, amici te tui conftringendum putarent: praefidium tu

populi Romani, cuftodiam provinciae, injuflu populi fenatuf-

que dimififles, fi tuae mentis compos fuifles ?



IN L. PISONEM. 169

XXI. Ecce tibi alter, effufa jam maxima praeda, quam ex for-

tunis publicanorum, ex agris urbibufque fociorum, exhauferat,

cum partim ejus praedse profundae libidines devoraffent, partim

nova quaedam et inaudita luxuries, partim etiam in illis locis,

ubi omnia diripuit, emptiones, partim permutationes ad hunc

Tufculanum montem extruendum ; cum jam egeret, cum illa

ejus immenfa et intolerabilis aedificatio conftitiffet ; fe ipfum,

fafces fuos, exercitum populi Romani, numen interdictumque

Deorum immortalium , refponfa facerdotum , auctoritatem fe~

natus, juffa populi, nomen ac dignitatem imperii, regi JEgyp-

tio vendidit. Cum fines provinciae tantos haberet, quantos vo-

luerat , quantos optaverat , quantos mei capitis pretio pericu-

loque emerat ; his fe tenere non potuit. Exercitum eduxit ex

Syria. Qui licuit extra provinciam ? Tribuit fe mercenarium

comitem regi Alexandrino. Quid hoc turpius ? In iEgyptum

venit : figna contulit cum Alexandrinis. Quando hoc bellum

aut hic ordo, aut populus, fufceperat ? Cepit Alexandriam.

Quid aliud expedtamus a furore ejus, nifi ut ad fenatum tantis

de rebus geftis literas mittat ?

Hic fi mentis effet fuas, nifi pcenas patriae Diifque immorta-

libus eas, quae graviflimae funt, furore atque infania penderet

aufus effet (mitto exire de provincia) educere exercitum , bel-

lum fua fponte gerere , in regnum injuffu populi aut fenatus

accedere ? quae cum plurimae leges veteres , tum lex Cornelia

majeftatis, Julia de pecuniis repetundis, planifiime vetant : fed

haec omitto. Ille, fi non acerrime fureret, auderet, quam pro-

vinciam P. Lentulus, amiciftimus huic ordini, cum et auctori-

tate fenatus et forte haberet, interpofita religione fine ulla du-

bitatione depofuiffet, eam fibi afcifcere ; cum, etiam fi religio

non impediret, mos majorum tamen, et exempla, et graviflimae

legum pcenae, vetarent ?

XXII. Sed, quoniam fortunarum contentionem facere ccepi-

mus, de reditu Gabinii omittamus : quem etfi fibi ipfe praecidit,

ego tamen, os ut videam hominis, expeclo. Tuum, fi placet,

Tom. VI. Y



tyo O R A T I O

reditum cum meo conferamus. Ac meus quidem is fuit , ut a

Brundufio ufque Romam agmen perpetuum totius Italiae vide-

rem. Neque enim regio fuit ulla, neque municipium , neque

praefectura, aut colonia, ex qua non publice ad me venerint

gratulatum. Quid dicam adventus meos ? quid effufiones ho-

minum ex oppidis ? quid concurfum ex agris patrum familias

cum conjugibus ac liberis ? quid eos dies, qui, quafi Deorum

immortalium fefti ac follemnes, funt adventu meo redituque

celebrati ?

Unus ille dies mihi quidem immortalitatis inftar fuit, quo in

patriam redii, cum fenatum egrefTum vidi, populumque Roma-

num univerfum; cum mihi ipfa Roma, prope convulfa fedibus

fuis, ad complectendum confervatorem fuum procedere vifa

eft. Quae me ita accepit, ut non modo omnium generum, aeta-

tum^ ordinum omnes viri ac mulieres, omnis fortunae ac loci,

fed etiam mcenia ipfa viderentur, et teclra urbis ac templa, lae-

tari. Me confequentibus diebus in ea ipfa domo, qua tu me

expuleras, quam expilaras, quam incenderas, pontifices, con-

fules, patres confcripti collocaverunt ; mihique, quod ante me

nemini, pecunia publica aediiicandam domum cenfuerunt.

Habes reditum meum. Confer nunc viciffim tuum, quando-

quidem, amifTo exercitu, nihil incolume domum, praeter os illud

priftinum tuum, retulifti : qui primum qua veneris cum lau-

reatis tuis lidtoribus, quis fcit ? quos tum Maeandros, dum om-

nes folitudines perfequeris, quae diverticula flexionefque, quae-

fifti ? quod te municipium vidit ? quis amicus invitavit ? quis

hofpes adfpexit ? nonne tibi nox erat pro die ? non folitudo pro

frequentia ? caupona pro oppido ? non ut redire ex Macedonia

nobilis imperator , fed ut mortuus infamis referri , videretur ?

Romam vero ipfam fcedavit adventus tuus.

XXIII. O familiae non dicam Calpurniae, fed Calventiae, ne-

que hujus urbis, fed Placentini municipii, neque paterni gene-

ris, fed braccatae cognationis, dedecus ! quemadmodum venifti ?

quis tibi, non dicam horum, aut civium caeterorum, fed tuorurn



IN L. PISONEM. i 7I

legatorum, obviam venit ? Mecum enim L. Flaccus, vir tua le-

gatione indigniffimus, atque iis confiliis, quibus mecum in con-

fulatu meo conjunclus fuit ad confervandam rempublicam, dig-

nior, mecum fuit tum, cum te quidam non longe a porta cum

lictoribus errantem vifum effe narrabat. Scio item virum for-

tem in primis, belli ac rei militaris peritum, familiarem meum,

Q^Marcium, quorum tu legatorum praelio imperator appel-

latus eras , cum non longe abfuiffes , adventu ifto tuo domi

fuiffe otiofum.

Sed quid ego enumero,qui tibi obviam non venerint ? qui

dico veniffe pene neminem, ne de officiofiffima quidem na-

tione candidatorum , cum vulgo effent et illo ipfo , et multis

ante diebus, admoniti, et rogati. Togulas lidloribus ad portam

praefto fuerunt : quibus illi acceptis fagula rejecerunt , et ca-

tervam imperatori fuo novam praebuerunt. Sic ifte, tanto exer-

citu, tanta provincia, triennio poft Macedonicus imperator,

in urbem fe intulit, ut nullius negotiatoris obfcuriffimi reditus

unquam fuerit defertior. In quo me tamen, qui effet paratus

ad fe defendendum, reprehendit. Cum ego Caelimontana porta

introiffe dixiffem, fponfione me, ni Efquilina introiffet, homo

promptiffimus laceffivit : quafi vero id aut ego fcire debuerim,

aut veftrum quifpiam audierit, aut ad rem pertineat, qua tu porta

introieris , modo ne triumphali : quae porta Macedonicis fem-

per proconfulibus ante te patuit. Tu inventus es, qui confulari

imperio praeditus ex Macedonia non triumphares.

XXIV. At audiftis, Patres confcripti, philofophi vocem: ne-

gavit fe triumphi cupidum unquam fuiffe. O fcelus, O peftis,

O labes ! cum extinguebas fenatum, vendebas au&oritatem hu-

jus ordinis, addicebas tribuno plebis confulatum tuum, rempub-

licam evertebas, prodebas caput et falutem meam una mercede

provinciae ; fi triumphum non cupiebas, cujus tandem rei te

cupiditate arfiffe defendes ? Saepe enim vidi, qui et mihi et cae-

teris cupidiores provinciae viderentur, triumphi nomine tegere

atque velare cupiditatem fuam. Hoc modo D. Silanus conful

Y 2



172 O Pv A T I O

in hoc ordine , hoc meus etiam collega, dicebat : neque enim

quifquam poteft exercitum cupere, aperteque petere, ut non

praetexat cupiditatem triumphi.

Quod fi te fenatus populufque Romanus aut non appeten-

tem, aut etiam recufantem, bellum fufcipere, exercitum ducere,

coegiffet ; tamen erat angufti animi atque demifli, jufti trium-

phi honorem atque dignitatem contemnere. Nam , ut levitatis

eft , inanem aucupari rumorem , ut omnes umbras etiam falfae

gloriae confectari; fic levis eft animi, lucem fplendoremque fu-

gientis, juftam gloriam, qui eft fructus verae virtutis honeftifti-

mus, repudiare. Cum vero, non modo non poftulante atque

cogente, fed invito atque oppreflb, fenatu, non modo nullo po-

puli Romani ftudio , fed nullo ferente fuifragium libero,pro-

vincia tibi ifta manupretium fuerit non everfae per te, fed per-

ditae civitatis -, cumque omnium tuorum fcelerum haec pactio

extiterit, ut, fi tu totam rempublicam nefariis latronibus tradi-

diffes , Macedonia tibi ob eam rem,quibus tu finibus velles

,

redderetur; cum exhauriebas aerarium; cum orbabas Italiam ju-

ventute •, cum mare vaftiftimum hieme tranfibas : fi triumphum

contemnebas, quae te, praedo amentiflime, nifi praedae ac rapi-

narum, cupiditas tam caeca rapiebat ?

Non eft integrum Cn. Pompeio confilio jam uti tuo. Erra-

vit enim. Non guftarat iftam tuam philofophiam. Ter jam

homo ftultus triumphavit. Craffe, pudet me tui. Quid eft, quod,

confecto formidolofiftimo bello, coronam illam lauream tibi

tantopere decerni volueris a fenatu ? P. Servili, Q^Metelle,

C. Curio, P. Africane, cur non hunc audiftis tam doctum ho-

minem , tam eruditum,prius quam in iftum errorem induce-

remini ? C. ipfi Pontino , neceffario meo , jam non eft inte-

grum : religionibus enim fufceptis impeditur. O ftultos Camil-

los, Curios, Fabricios, Calatinos, Scipiones, Marcellos, Maxi-

mos ! O amentem Paulum ! rufticum Marium ! nuilius confilii

patres iftorum amborum confulum, qui triumpharunt !

XXV. Sed, quoniam praeterita mutare non poffumus, quid





i 74 O R A T I O

alia ulla in re legi tuae parui. Quas rationes fi cognoris, intel-

liges nemini plus, quam mihi, literas profuifTe : ita enim funt

perfcriptae fcite, et literate, ut fcriba, ad asrarium qui eas retu-

lit, perfcriptis rationibus, fecum ipfe, caput finiftra manu per-

fricans, commurmuratus fit, Ratio quidem hercle apparet, ar-

gentum ot%itai* Hac tu oratione , non dubito,quin illurn jam

adfcendentem in currum poms revocare.

XXVI. O tenebrse, O lutum, O fordes, O paterni generis ob-

lite, materni vix memor ! ita nefcio quid iftuc fractum, humile,

demifTum, fordidum, inferius etiam eft, quam ut Mediolanenfi

praecone, avo tuo, dignum efTe videatur. L. CrafTus, homo fa-

pientiffimus noftrae civitatis, fpiculis prope fcrutatus eft Alpes:

ut, ubi hoftis non erat, ibi triumphi caufam aliquam quaereret.

Eadem cupiditate vir fummo ingenio praeditus, C. Cotta, nullo

certo hofte, flagravit. Eorum neuter triumphavit, quod alteri

illum honorem collega , alteri mors , ademit. Irrifa eft abs te

paulo ante M. Pifonis cupiditas triumphandi , a qua te longe

dixifti abhorrere : qui, etiam fi minus magnum bellum gefTerat,

ut abs te dictum eft, tamen iftum honorem contemnendum non

putavit.Tu, eruditior quam Pifo, prudentior quam Cotta, abun-

dantior confilio, ingenio, fapientia, quam Craflus, ea contem-

nis, quae illi idiotae, ut tu appellas, praeclara duxerunt.

Quod fi reprehendis, quod cupidi laureae fuerint, cum bella

aut parva, aut nulla, geflifTent; tu, tantis nationibus fubactis,

tantis rebus geftis, minime fruclum laborum tuorum, praemia

periculorum, virtutis infignia, contemnere debuifti. Neque vero

contempfifti, licet fis Themifta fapientior, fed os tuum ferreum

fenatus convicio verberari noluifti. Jam vides,quandoquidem

ita mihimet fui inimicus, ut me tecum compararem, et digref-

fum meum, et abfentiam, et reditum, ita longe tuo praeftitifle,

ut mihi illa omnia immortalem gloriam dederint, tibi fempi-

ternam turpitudinem inflixerint. Nunc etiam in hac quoti-

diana, aflidua, urbanaque vita, fplendorem tuum, gratiam, cele-

britatem domefticam, operam forenfem, confilium, auxilium,



IN L. PISONEM. i 75

auctoritatem, fententiam fenatoriam, nobis, aut, ut verius di-

cam, cuiquam es infirmiffimo, ac defperatiffimo, antelaturus ?

XXVII. Age, fenatus odit te, quod eum tu facere jure con-

cedis, afflidtorem et perditorem non modo dignitatis et audlori-

tatis, fed omnino ordinis ac nominis fui : videre equites Romani

non poflunt, quo ex ordine vir praeftantiffimus et ornatiffimus,

L. iElius, eil te confule relegatus : plebs Romana perditum

cupit, in cujus tu infamiam ea, quae per latrones et per fervos

de me egeras , contulifti : Italia cuncta execratur, cujus idem

tu fuperbiffime decreta et preces repudiafti.

Fac hujus odii tanti ac tam univerli periculum, fi audes. In-

ftant pofl hominum memoriam apparatiffimi magnificentiffimi-que ludi, quales non modo nunquam fuerunt, fed ne quomodo

fieri quidem pofthac poffint, pofTum ullo padto fufpicari. Da te

populo , committe ludis. Sibilum metuis ? ubi funt veftrae

fcholae ? Ne acclametur ? ne id quidem eft curare philofophi.

Manus tibi ne afFerantur, times. Dolor enim eft malum, ut dif-

putas : exiftimatio, dedecus, infamia, turpitudo, verba funt at-

que ineptiae. Sed de hoc non dubito : non audebit accedere ad

ludos. Convivium publicum non dignitatis gratia inibit : niii

forte, ut cum P. Clodio, hoc eft, cum amoribus fuis, coenet:

fed plane animi fui caufa.

Ludos nobis idiotis relinquet. Solet enim , in difputationi-

bus fuis , oculorum et aurium delectationi abdominis volupta-

tes anteferre. Nam , quod vobis ifte tantummodo improbus,

crudeiis olim furunculus, nunc vero etiam rapax, quod fordi-

dus, quod contumax, quod fuperbus, quod fallax, quod per-

fidiofus, quod impudens, quod audax efTe videatur ; nihil fci-

tote efle luxuriofius, nihil libidinofius, nihil pofterius, nihil

nequius. Luxuriam autem in ifto nolite hanc cogitare: efl enim

quaedam, quanquam omnis eft vitiofa atque turpis, tamen in-

genuo ac libero dignior. Nihil apud hunc lautum , nihil ele-

gans , nihil exquiiitum, ( laudabo inimicum) ne magnopere

quidem quidquam, praeter libidines, fumptuofum. Toreuma



176 O R A T I O

nullum : maximi calices, et hi, ne contemnere fuos videatur,

Placentini : extrudta menfa, non conchyliis, aut pifcibus, fed

multa carne fubrancida. Servi fordidati miniftrant : nonnulli

etiam fenes : idem coquus, idem atrienfis : piftor domi nullus,

nulla cella : panis et vinum a propola , atque de cupa. Graeci

ftipati, quini in ledtulis, faepe plures ; ipfe folus. Bibitur ufque

eo, dum de folio miniftretur. Ubi galli cantum audivit, avum

fuum revixiffe putat : menfam tolli jubet.

XXVIII. Dicet aliquis, Unde tibi haec nota funt ? Non, me-

hercule, contumeliae caufa defcribam quemquam, praefertim in-

geniofum hominem, atque eruditum, cui generi efTe ego iratus,

ne fi cupiam quidem , poflum. Eft quidam Graecus , qui cumifto vivit, homo, vere ut dicam, (fic enim cognovi) humanus,

fed tamdiu, quamdiu cum aliis eft, aut ipfe fecum. Is cum iftum

adolefcentem jam tum cum hac Diis irata fronte vidiftet , non

fugit ejus amicitiam , cum effet praefertim appetitus : dedit fe

in confuetudinem, fic, ut prorfus una viveret, nec fere ab ifto

unquam difcederet. Non apud indodtos, fed, ut ego arbitror, in

hominum eruditiflimorum et humaniflimorum ccetu, loquor.

Audiftis profecto dici,

philofophos Epicureos omnes res, quae

funt homini expetendae , voluptate metiri. Recte, an fecus,

nihil ad nos ; aut, li ad nos, nihil ad hoc tempus : fed tamen

lubricum genus orationis , adolefcenti non acriter intelligenti

faepe praeceps. Itaque admifTarius ifte , fimul atque audivit, a

philofopho voluptatem tantopere laudari, nihil expifcatus eft :

fic fuos fenfus voluptarios omnes incitavit, fic ad illius hanc ora-

tionem adhinniit, ut non magiftrum virtutis, fed auctorem libi-

dinis, a fe iilum inventum arbitraretur. Graecus primo diftingue-

re atque dividere illa, quemadmodum dicerentur : ifte claudus,

quomodo aiunt, pilam retinere : quod acceperat, teftificari, ta-

bulas obfignare velle, Epicurum difertum decernere : et tamen

dictum opinor, fe nullum bonum intelligere pofle, demptis cor-

poris voluptatibus. Quid multa ? Graecus facilis, et valde venuf-

£us, nimis pugnax contra fenatorem populi Romani efle noluit.



IN L. PISONEM. i 77

XXIX. Eft autem hic, de quo loquor, non philofophia fo-

lum , fed etiam literis, quod fere caeteros Epicureos negligere

dicunt, perpolitus. Poema porro facit ita feflivum, ita concin-

num, ita elegans, nihil ut fieri poffit argutius. In quo reprehen-

dat eum licet, fi qui volet, modo leviter, non ut impurum, non

ut improbum, non ut audacem, fed ut Graeculum, ut afTentato-

rem, ut poetam. Devenit, aut potius incidit in iflum, eodem

deceptus fupercilio, Graecus atque advena, quo tam fapiens et

tanta civitas. Revocare fe non poterat, familiaritate implica-

tus : et fimul inconftantiae famam verebatur : rogatus, invita-

tus, coactus, ita multa ad iftum de ifto fcripfit, ut omnes libi-

dines, omnia ftupra, omnia ccenarum conviviorumque genera,

adulteria denique ejus, delicatiffimis verfibus expreiferit. In

quibus, fi quis velit, poffit ifKus tanquam in fpeculo vitam in-

tueri : ex quibus multa a multis lecta et audita recitarem, nifi

vererer, ne hoc ipfum genus orationis, quo nunc utor, ab hu-

jus loci more abhorreret : et fimul de ipfo,qui fcripfit , de-

trahi nolo. Qui, fi fuiffet in difcipulo comparando meliore for-

tuna, fortaffe aufterior et gravior eiTe potuiffet : fed eum cafus

in hanc confuetudinem fcribendi induxit, philofopho valde in-

dignam; fi quidem philofophia, ut fertur, virtutis continet, et

officii, et bene vivendi difciplinam : quam qui profitetur, gra-

vifiimam mihi fuftinere perfonam videtur.

Sed idem cafus illum, ignarum quid profiteretur, cum fe

philofophum effe diceret, iftius impuriffimae atque intemperan-

tiffimae pecudis cceno et fordibus inquinavit : qui modo cum

res geftas confulatus mei collaudaffet;

quae quidem laudatio

hominis turpiffimi mihi ipfi erat pene turpis ; Non ulla tibi, in-

quit, invidia nocuit,fed verfus tui. Nimis magna pcena, te con-

fule, conftituta eft, five malo poetae, five libero. ScripfifH enim,

Cedant arma togce. Quid tum ? Haec res tibi fluctus illos excita-

vit. At hoc nufquam opinor fcriptum fuiffe in illo elogio, quod,

te confule, in fepulcro reipublicae incifum eft, Velitis, jukeatis,

utyquod M. Cicero verfum fecerit, fed, quod vindicarit.

Tom. VI. Z



i 7 8O R A T I O

XXX. Verum tamen, quoniam te non Ariftarchum, fed Pha-

larim grammaticum, habemus, qui non notam apponas ad rna-

lum verfum , fed poetam armis perfequare ; fcire cupio , quidtandem ifto in verfu reprehendas, Cedant arma togce. Tuae dicis,

inquit, togae fummum imperatorem effe ceffurum. Quid nunc

te, afine, literas doceam ? non opus eft verbis, fed fuftibus.

Non dixi hanc togam, qua fum amictus ; nec arma, fcutum et

gladium unius imperatoris : fed,quod pacis eft infigne et otii

toga , contra autem arma tumultus atque belli •, more poeta-

rum locutus, hoc intelligi volui, bellum ac tumultum paci

atque otio concefTurum. Quaere ex familiari tuo, Graeco illo

poeta : probabit genus ipfum , et agnofcet , neque te nihil fa-

pere mirabitur.

At in illo altero , inquit , haeres , Concedat laurea laudh

Immo mehercule, habeo tibi gratiam : haererem enim, nifi tu

expediffes. Nam , cum tu timidus ac tremens tuis ipfe fura-

ciflimis manibus detractam e cruentis fafcibus lauream ad por-

tam Efquilinam abjecifti; indicafti, non modo amplimmse, fed

etiam minimse, laudi lauream concemffe. Atque ifta ratione

hoc tamenintelligi,

fcelerate, vis, Pompeium inimicum mihiifto verfu effe factum ; ut, fi verfus mihi nocuerit, ab eo, quem

is verfus offenderit, videatur mihi pernicies effe quaefita. Omit-

to, nihil iftum verfum pertinuiffe ad illum : non fuiffe meum,

quem, quantum potuiffem, multis faepe orationibus fcriptifque

decoraffem , hunc uno violare verfu. Sed fit offenfus : primo

nonne compenfabit cum uno verficulo tot mea volumina lau-

dum fuarum ? Quod fi eft commotus , ad perniciemne non di-

cam amicifiimi, non ita de fua laude meriti, non ita de re-

publica, non confularis, non fenatoris, non civis, non liberi

in hominis caput ille tam crudelis propter verfum fuiffet ?

XXXI. Tu quid, tu apud quos, tu de quo dicas, intelligis ?

Complecteris ampliflimos viros ad tuum et Gabinii fcelus, ne-

que id occulte. Nam paulo ante dixifti, me cum iis confligere,

quos defpicerem -, non attingere eos, qui plus porlent, quibus



IN L. PISONEM. i 79

iratus effe deberem. Quorum quidem (quis enim non intelligit,

quos dicas ? )quanquam non eft una caufa omnium , tamen eft

omnium mihi probata. Me Cn. Pompeius, multis obfiftentibus

ejus erga me ftudio atque amori, femper dilexit, femper fua con-

junctione digniflimum judicavit, femper non modo incolumem,

fed etiam ampliffimum, atque ornatiffimum, voluit effe. Veftrae

fraudes, veftrum fcelus, veftrae criminationes infidiarum mea-

rum, illius periculorum, nefarie fictae, fimul eorum, qui, familia-

ritatis licentia, fuorum improbiffimorum fermonum domicilium

in auribus ejus impulfu veftro collocaverunt, veftrae cupidi-

tates provinciarum, effecerunt ut ego excluderer, omnefque,

qui me, qui illius gloriam, qui rempublicam, falvam eife cu-

piebant, fermone atque aditu prohiberentur. Quibus rebus eft

perfectum, ut illi plane fuo ftare judicio non liceret, cum certi

homines non ftudium ejus a me alienaffent, fed auxilium re-

tardaffent. Nonne ad te L. Lentulus, qui tum erat praetor,

non Q^ Sanga, non L. Torquatus pater, non M. Lucullus ve-

nit ? qui omnes ad eum, multique mortales, oratum in Alba-

num obfecratumque venerant , ne meas fortunas defereret

cum reipublicae falute conjunctas. Quos ille ad te et ad tuum

collegam remifit, ut caufam publicam fufciperetis, ut ad fena-

tum referretis : fe contra armatum tribunum plebis fine confi-

lio publico decertare nollej confulibus ex fenatus-confulto rem-

publicam defendentibus , fe arma fumpturum. Ecquid infelix

recordaris,quid refponderis ? in quo illi omnes quidem , fed

Torquatus praeter caeteros, furebat contumacia refponfi tui : te

non effe tam fortem, quam ipfe Torquatus in confulatu fuif-

fet, aut ego: nihil opus effe armis, nihil contentione : me poffe

iterum rempublicam fervare, li ceffiflem : infinitam caedem

fore , fi reftitiffem : deinde ad extremum , neque fe , neque

generum, neque collegam fuum, tribuno plebis defuturum.

Hic tu, hoftis ac proditor, aliis me inimiciorem ,quam tibi

debere effe dicis ?

XXXII. Ego C. Caefarem non eadem de republica fenfiffe,

Z 2



i8o O R A T I O

quae me, fcio : fed tamen, quod jam de eo. his audientibus, faepe

dixi, me ille fui totius confulatus, eorumque honorum, quos

cum proximis communicavit, focium effe voluit, detulit, invita-

vit, rogavit. Non fum ego, propter nimiam fortaffe conftantia?

cupiditatem, adductus ad caufam : non poftulabam, ut ei carim-

mus effem , cujus ego ne benefjciis quidem fententiam meam

tradidiflem. Addudta res in certamen, te confule, putabatur,

utrum, quae fuperiore anno ille gefliffet, manerent, an refcin-

derentur. Quid loquar plura ? fi tantum ille in me effe uno ro-

boris et virtutis putavit, ut ea, quae ipfe gefferat, conciderent,

fi ego reftitiffem ; cur ei non ignofcam, fi antepofuit fuam fa-

lutem meae ?

Sed prseterita omitto. Me ut Cn. Pompeius omnibus fuis

ftudiis, laboribus, vitae periculis, complexus eft, cum municipia

pro me adiret, Italiae fidem imploraret, P. Lentulo confuli,

auclori falutis meae, frequens aflideret, fenatui fententiam praef-

taret, in concionibus non modo fe defenforem falutis meae, fed

etiam fupplicem pro me,

proflteretur ; hujus voluntatis eum,

quem multum poffe intelligebat, mihi non inimicum effe cog-

norat, focium fibi et adjutorem C. Caefarem adjunxit. Jam vi-

des, me tibi non inimicum, fed hoftem ; illis, quos defcribis,

non modo non iratum , fed etiam amicum , effe debere ? quo-

rum alter, id quod meminero femper, aeque mihi fuit amicus,

ac fibi ; alter, id quod oblivifcar aliquando, iibi amicior, quam

mihi. Deinde hoc ita fit , ut viri fortes , etiamfi ferro inter fe

cominus decertarint, tamen illud contentionis odium fimul cum

ipfa pugna armifque ponant. Atqui me ille odiffe nunquam po-

tuit, ne tum quidem, cum diffidebamus. Habet hoc virtus,

quam tu ne de facie quidem nofU , ut viros fortes fpecies ejus

et pulchritudo, etiam in hofle pofita, delecl:et.

XXXIII. Equidem dicam ex animo, Patres confcripti, quod

fentio, et quod vobis audientibus faepe jam dixi. Si mihi nun-

quam amicus C. Caefar fuiffet, fed femper iratus ; fi afpernaretur

amicitiam meam , fefeque mihi implacabilem inexpiabilemque



IN L. PISONEM. 181

praeberet, tamen ei, cum tantas res geffiffet, gereretque quoti-

die , non amicus effe non poffem. Cujus ego imperio non Al-

pium vallum contra adfcenfum tranfgreftionemque Gallorum,

non Rheni foflam, gurgitibus illis redundantem, Germanorum

immaniffimis gentibus objicio et oppono : perfecit ille, ut, fi

montes refediffent, amnes exaruiffent, non naturae praefidio, fed

victoria fua, rebufque geftis, Italiam munitam haberemus. Sed,

cum me expetat, diligat, omni laude dignum putet, tu me

a tuis inimicitiis ad fimultatem revocabis ? Sic tuis fceleribus

reipublicae praeterita fata refricabis ? Quod quidem tu,qui

bene noffes conjunctionem meam et Caefaris, eludebas, cum

a me trementibus omnino labris, fed tamen, cur tibi nomennon deferrem, requirebas. Quanquam, quod ad me attinet,

Nunquam ifiam imminuam curam infitiando tibi

tamen eft mihi confiderandum, quantum illi, tantis reipublica?

negotiis tantoque bello impedito, ego, homo amiciffimus, fol-

licitudinis atque oneris imponam. Nec defpero tamen, quan-

quam languet juventus, nec perinde, ac debebat, in laudis et

gloria? cupiditate verfatur, futuros aliquos, qui abjectum hoc

cadaver confularibus fpoliis nudare non nolint, praefertim tam

afflicto, tam infirmo, tam enervato reo ;qui te ita gefferis, ut

timeres, ne indignus beneficio videreris, nifi ejus, a quo miffus

eras, fimillimus extitifTes.

XXXIV. An vero tu parum putas inveftigatas effe a nobis-

labes imperii tui, ftragefque provincise ? quas quidem nos non

veftigiis odorantes ingreffus tuos , fed totis volutationibus cor-

poris, et cubilibus, perfecuti fumus. Notata a nobis funt et pri-

ma illa fcelera in adventu, cum, accepta pecunia a Dyrrhachinis

ob necem hofpitis tui Platoris, ejus ipfius domum evertifti, cu-jus fanguinem addixeras ; eumque, fervis fymphoniacis et aliis

muneribus acceptis, timentem multumque dubitantem confir-

mafti, et Theffalonicam fide tua venire juffifti : quem ne majo-

rum quidem more fupplicio affecifti , cum mifer ille fecuribus

hofpitis fui fervices fubjieere geftiret j fed ei medico, quem



182 O R A T I O

tecum eduxeras , imperafti , ut venas hominis incideret. Tumquidem tibi etiam acceflio fuit ad necem Platoris, Pleuratus

ejuscomes; quem necafti verberibus , fumma fenectute con-

fectum. Idemque tu Rabocentum , Befticae gentis principem,

cum te trecentis talentis regi Cotto vendidifles, fecuri per-

cuflifti ; cum ille ad te legatus in caftra veniflet, et tibi magna

praefidia et auxilia, a Beflis, peditum.equitumque polliceretur :

neque eum folum, fed etiam caeteros legatos, qui fimul ve-

nerant; quorum omnium capita regi Cotto vendidifti. Denfe-

letis, quse natio femper obediens huic imperio , etiam in illa

omnium barbarorum defectione Macedonica, C. Sentium prae-

torem tutata eft , nefarium bellum et crudele intulifti :

eifquecum fideliflimis fociis uti poffes, hoftibus uti acerrimis maluifti.

Ita perpetuos defenfores Macedoniae , vexatores ac perditores

effecifti. Vectigalia noftra perturbarunt , urbes ceperunt, vaf-

tarunt agros, focios noftros in fervitutem abduxerunt, familias

abripuerunt, pecus abegerunt ; Theffalonicenfes, cum oppido

defperaffent, munire arcem coegerunt.

XXXV. A te Jovis Urii fanum antiquiftimum barbarorum,

fanctiflimumque, direptum eft. Tua fcelera Dii immortales in

noftros milites expiaverunt : qui cum uno genere morbi afflige-

rentur, neque fe recreare quifquam poffet, qui femel incidiflet;

dubitabat nemo, quin violati hofpites, legati necati, pacati at-

que focii nefario bello lacefliti, fana vexata, hanc tantam eflice-

rent vaftitatem. Cognofcis ex particula parva fcelerum et cru-

delitatis tuae genus univerfum.

Quid avaritiae, quae criminibus infinitis implicata eft, fum-

mam nunc explicem ? Generatim ea, quae maxime nota funt,

dicam. Nonne feftertium centies et octogies , quod, quafi va-

farii nomine, in venditione mei capitis adfcripferas , ex aerario

tibi attributum, Romae in quaeftu reliquifti ? nonne, cum cc.

talenta tibi Apolloniatae Romae dediflent, ne pecunias credi-

tas folverent, ultro Fufidium, equitem Romanum, hominem

ornatiflimum , creditorem, debitoribus fuis addixifti ? nonne,



IN L. PISONEM. 183

hiberna cum legato praefectoque tradidhTes, evertifti miferas

funditus civitates; quae non folum bonis funt exhauftae, fed etiam

nefarias libidinum contumelias turpitudinefque fubierunt ? Qui

modus tibi fuit frumenti aeftimandi ? qui honorarii ? li quidem

poteft, vi et metu extortum, honorarium nominari. Quod cum

peraeque omnes , tum acerbiffime Bceotii et Byzantii, Cherro-

nenfes, Theffalonica fenfit. Unus tu dominus, unus aeftimator r

unus venditor, tota in provincia, per triennium, frumenti om-

nis fuifti.

XXXVI. Quid ego rerum capitalium quaeftiones , reorum

pactiones, redemptiones, acerbimmas damnationes, libidinofifli-

mas liberationes, proferam ? Tantum locum aliquem cum mihi

notum fenferis, tecum ipfe licebit, quot in eo genere et quanta

fint crimina, recordere. Quid ? illam armorum officinam ecquid

recordaris, cum, omni totius provinciae pecore compulfo, pel-

lium nomine omnem quaeftum illum domeflicum paternum-

que renovafK ? Videras enim grandis jam puer , bello Italico,

repleri quaeftu veftram domum, cum pater armis faciendis tuus

praefuiffet. Quid ? vectigalem provinciam, fingulis rebus, quae-

cunque venirent, certo portorio impofito, fervis tuis publicanis

a te factam effe meminifti ?

Quid ? centuriatus palam venditos ? quid ? per tuum fervu-

lum ordines affignatos ? quid ? ftipendium militibus per omnes

annos a civitatibus, menfis palam propofitis, effe numeratum ?

Quid illa in Pontum profectio, et conatus tuus ? Quid debilita-

tio, atque abjectio animi tui, Macedonia praetoria nuntiata; cum

tu , non folum quod tibi fuccederetur , fed quod Gabinio non

fuccederetur , exfanguis et mortuus concidifti ? Quid quaeftor

aedilitius rejectus ? praepofitus legatorum tuorum optimus abs

te quifque violatus ? tribuni militum non recepti ? M. Baebius^

vir fortis, interfectus juffu tuo?

Quid, quod tu toties, diffidens ac defperans rebus tuis, in

fordibus, lamentis, luctuque jacuifti ? quod populari illi facer-

doti fexcentos ad beftias amicos fociofque mififti ? Quid, quod,



134 O R A T I O

cum fuftentare vix poiTes moerorem tuum, doloremque decerlio-

nis, Samothraciam te primum, poft inde Thafum, cum tuis te-

neris faltatoribus, et

cumAutobulo, Athamante, et

Timocle,formofis fratribus, contulifti ? Quid, quod, cum inde te reci-

piens, in villa Euchadiae, quae fuit uxor Exegifli, jacuifli moe-

rens aliquot dies ; atque inde obfoletus ThefTalonicam, omni-

bus infcientibus, nocTuque, venifti ? qui cum concurfum ploran-

tium, ac tempeftatem querelarum, ferre non poffes, in oppidum

devium Beroeam profugifti : quo in oppido cum tibi fpe falfa

quod Q^ Ancharium non effe fucceffurum putares , animos

rumor inflalTet -, quo te modo ad tuam intemperantiam, fcele-

rate, innovafti ?

XXXVII. Mitto aurum coronarium ,quod te diutimme

torfit, cum modo velles, modo nolles. Lex enim generi tui et

decerni, ac accipere, vetabat, nifi decreto triumpho. In quo tu,

accepta tamen et devorata pecunia, ut in Achaeorum centum

talentis, evomere non poteras : vocabula tantum pecuniarum et

genera mutabas. Mitto diplomata totain provincia paflim data:

mitto numerum navium, fummamque praedae : mitto rationem

exacTiimperatique frumenti

:

mitto ereptam libertatem populis,ac fmgulis, qui erant aflfecTi praemiis nominatim : quorum nihil

eft, quod non fit lege Julia, ne rleri liceat, fancitum diligenter.

iEtoliam, quae procul a barbaris disjuncTa gentibus, in finu

pacis pofita, medio fere Graeciae gremio continetur, (O poena,

O furia fociorum!) decedens miferam perdidifK. Arfinoen

Stratum, Naupaclum, ut modo tute indicafti, nobiles urbes, at-

que plenas, fateris ab hofHbus effe captas. Quibus autem hofli-

bus ? nempe iis, quos tu, Ambraciae fedens, primo tuo adventu

ex oppidis Agrinarum atque Dolopum demigrare, et aras et fo-

cos relinquere, coegifti. Hoc tu in exitu, praeclare imperator,

cum tibi ad priflinas clades acceflio fuiflet iEtoliae repentinus

interitus, exercitum dimififli : neque ullam pcenarn, quae tanto

facinori deberetur , non maluifri fubire, quam numerum tuo-

rum militum, reliquiafque, cognofcere.



IN L. PISONEM. 185

XXXVIII. Atque ut duorum Epicureorum fimilitudinem in

re militari imperioque videatis : Albucius , cum in Sardinia

triumphaffet, Romae damnatus eft : hic, cum fimilem exitum

fpedtaret, in Macedonia tropaea pofuit ; eaque, quae bellicae lau-

dis,vic"toriaeque, omnes gentes infignia et monumenta effe volue-

runt, nofter hic praepofterus imperator, amifTorum oppidorum,

caefarum legionum,

provinciae praefidio et reliquis militibus

orbatae, ad fempiternum dedecus fui generis et nominis, funefta

indicia conftituit : idemque, ut effet, quod in bafi tropaeorum

incidi infcribique poffet, Dyrrhachium ut venit decedens, ob-

feffus eft ab iis ipfis militibus,quos paulo ante Torquato re-

fpondit beneficii caufa ab fe effe dimiffos. Quibuscum

juratus

affirmaffet, fe, quae deberentur, poftero die perfoluturum, do-

mum fe abdidit : inde nocte intempefta, crepidatus, vefle fervili,

navem confcendit , Brundifiumque vitavit, et ultimas Adriani

maris oras petivit : cum interim Dyrrhachii milites domum, in

qua iftum effe arbitrabantur, obfidere coeperunt ; et, cum latere

hominem putarent, ignes circumdederunt. Quo metu commoti

Dyrrhachini, profugiffe noctu crepidatum imperatorem indica-

verunt. Illi autem ftatuam, iftius perfimilem, quam flare cele-

berrimo in loco voluerat , ne fuaviflimi hominis memoria mo-

reretur, deturbant, affligunt, comminuunt, diflipant. Sic odium,

quod in ipfum attulerant , id in ejus imaginem ac fimulacrum

profuderunt.

Quae cum ita fint, non dubito, quin, cum haec, quae excel-

lunt, me noffe videas j non exiftimes, mediam illam partem

et turbam flagitiorum tuorum mihi effe inauditam. Nihil eft

quod me hortere ; nihil eft, quod invites : admoneri me fatis eft.

Admonebit autem nemo alius , nifi reipublicae tempus : quod

mihi quidem magis videtur,quam tu unquam arbitratus es

appropinquare.

XXXIX. Ecquid vides, ecquid fentis, lege judiciaria lata,

quos pofthac judices fimus habituri ? Non aeque legetur quifquis

voluerit; nec, quifquis noluerit, non legetur. Nulli conjicientur

Tom. VI. A a





IN L. PISONEM. 18;

Macedonia condonata barbaris : iEtolia amilTa : Dolopes, finiti-

mique montani, oppidis atque agris exterminati : cives Romani,

qui in iis locis negotiantur, te unum, folum, fuum depecula-

torem, vexatorem, praedonem, hoftem, veniife fenferunt.

Ad horum omnium judicia, tot atque tanta, domefticum ju-

dicium accefrit fententias damnationis tuas : occultus adventus,

furtivum iter per Italiam, introitus in urbem defertus ab ami-

cis, nullse ad fenatum e provincia litera?, nulla ex trinis acftivis

gratulatio , nulla triumphi mentio : non modo quid gefferis

fed ne quibus in locis quidem fueris, dicere audes. Ex illo fonte

et feminario triumphorum cum arida folia laureae retuliffes,

cum ea abjecta ad portam reliquifti ; tum tu ipfe de te , fecijfe

videriy pronuntiavifti. Qui fi nihil gefferas dignum honore, ubi

exercitus ? ubi fumptus ? ubi imperium ? ubi illa uberrima fup-

plicationibus triumphifque provincia ? Sin autem aliquid fpe-

rare volueras , fi cogitaras id,quod imperatoris nomen ,

quod

laureati fafces ,quod illa tropaea

,plena dedecoris et rifus , te

commentatum effe declarant ; quis te miferior, quis te damna-

tior, qui neque fcribere ad fenatum , a te bene rempublicam

effe geftam, neque prasfens dicere, aufus es ?

XLI. An tu mihi, cui femper ita perfuafum fuerit, non even-

tis, fed factis, cujufque fortunam ponderari, dicere audes, neque

in tabellis paucorum judicum, fed in fententiis omnium ci-

vium, famam noftram fortunamque pendere ? Te indemnatum

videri putas, quem focii, quem foederati, quem liberi populi,

quem ftipendiarii, quem negotiatores, quem publicani, quem

univerfa civitas,quem legati

,quem tribuni militares , quem

reliqui milites, qui ferrum, qui famem, qui mortem effugerunt,

omni cruciatu digniftimum putant ? cui non apud fenatum, nonapud ullum ordinem , non apud equites Romanos, non in ur-

be , non in Italia , maximorum fcelerum venia ulla ad ignof-

cendum dari poftit ? qui fe ipfum oderit,qui metuat omnes

qui fuam caufam nemini committere audeat, qui feipfum con-

demnet ?

A a 2



188 O R A T I O, &c.

Nunquam ego fanguinem expetivi tuum ; nunquam illud

extremum, quod poffet effe improbis et probis commune, fup-

plicium legis ac judicii : fed abjecftum, contemptum, defpectum

a caeteris, a te ipfo defperatum et relidlum, circumfpectantem

omnia, quidquid increpuiffet pertimefcentem, dimdentem tuis

rebus, fine voce, fine libertate, fine auctoritate, fine ulla fpe-

cie confulari, horrentem, trementem, adulantem omnes, vi-

dere te volui. Vidi. Quare, fi tibi evenerit, quod metuis, ne

accidat -

yequidem non molefte feram, Sin id tardius forte fiet,

fruar tamen tua indignitate ; nec minus libenter metuentem

videbo, ne reus fias, quam reum : nec minus laetabor, cum te

femper fordidum, quam fi paulifper fordidatum, viderem*



[i*9

]

P R O

T. ANNIO MILONE

O R AT I O XXXVIIL

I. T~p T S I vereor, Judices, ne turpe fit, pro fortifnmo viro

J_l/ dicere incipientem, timere ; minimeque deceat, cum

T. Annius Milo ipfe magis de reipublicce falute, quam de fua,

perturbetur, me ad ejus caufam parem animi magnitudinem

afferre non poffe , tamen haec novi judicii nova forma terret

oculos, qui, quocunque inciderint, veterem confuetudinem fori,

et priftinum morem judiciorum, requirunt. Non enim corona

confeffus vefter cinctus eft , ut folebat -, non ufitata frequentia

ftipati fumus. Nam illa praefidia, quae pro templis omnibus

cernitis, etfi contra vim collocata funt, non afferunt tamen

oratori aliquid ; ut in foro et in judicio , quanquam prasfidiis

falutaribus et neceffariis fepti fumus, tamen ne non timere

quidem fine aliquo timore poflimus. Quae fi oppofita Miloni

putarem , cederem tempori, Judices , nec inter tantam vim

armorum exifKmarem oratori locum effe. Sed me recreat et

rericit Cn. Pompeii, fapientiflimi et juftiffimi viri, confilium :

qui profecto nec juftitiae fuas putaret effe, quem reum fen-

tentiis judicum tradidiffet , eundem telis militum dedere 5 nec

fapientias, temeritatem concitatae multitudinis audloritate pub-

lica armare.

Quamobrem illa arma, centuriones, cohortes, non pericu-

lum nobis, fed praafidium, denuntiant : neque folum ut quieto,

fed etiam ut magno , animo fimus hortantur : neque auxilium



190 O R A T I O

modo .defenfioni mes, verum etiam filentium, pollicentur. Re-

liqua vero multitudo, quae quidem eft civium, tota noftra eft :

neque eorum quifquam, quos undique intuentes ex hoc ipfo lo-

co cernitis, unde aliqua pars fori adfpici poteft, et hujus exitum

judicii expectantes, non cum virtuti Milonis favet, tum de fe, de

liberis fuis, de patria, de fortunis, hodierno die decertari putat.

II. Unum genus eft adverfum infeftumque nobis, eorum,

quos P. Clodii furor rapinis , et incendiis , et omnibus exitiis

publicis, pavit : qui hefterna etiam concione incitati funt, ut

vobis voce praeirent, quid judicaretis. Quorum clamor, fi quis

forte fuerit , admonere vos debebit , ut eum civem retineatis

qui femper genus illud hominum, clamorefque maximos, pro

veftra falute neglexit. Quamobrem adefte animis, Judices , et

timorem, fi quem habetis, deponite. Nam, fi unquam de bonis

et fortibus viris , fi unquam de bene meritis civibus, poteftas

vobis judicandi fuit -

tfi denique unquam locus amplifTimorum

ordinum delectis viris datus eft, ubi fua ftudia erga fortes et bo-

nos cives, quae vultu et verbis faepe fignificaffent, re et fenten-

tiis declararent : hoc profecto tempore eam poteftatem omnem

vos habetis, ut ftatuatis, utrum nos, qui femper veftrae aucto-

ritati dediti fuimus, femper miferi lugeamus ; an, diu vexati a

perditiifimis civibus, aliquando per vos ac veftram fidem, vir-

tutem fapientiamque, recreemur.

Quid enim nobis duobus, Judices, laboriofius ? quid ma-

gis follicitum, magis exercitum, dici aut fingi poteft ? qui, fpe

ampliflimorum praemiorum ad rempublicam adducti, metu cru-

deliflimorum fuppliciorum carere non poffumus ? Equidem cae-

teras tempeftates et procellas in illis duntaxat fluctibus con-

cionum femper putavi Miloni effe fubeundas, quod femper

pro bonis contra improbos fenferat : in judicio vero, et in eo

confilio, in quo ex cunctis ordinibus ampliftimi viri judica-

rent , nunquam exiftimavi fpem ullam effe habituros Milonis

inimicos, ad ejus non falutem modo extinguendam, fed etiam

gloriam per tales viros infringendarm



PRO MILONE. i 9 i

Quanquam in hac caufa, Judices, T. Annii tribunatu, rebuf-

que omnibus pro falute reipublicae geftis, ad hujus criminis de-

fenfionem non abutemur , nifi oculis videritis infidias Miloni

a Clodio factas : nec deprecaturi fumus , ut crimen hoc nobis

multa propter praeclara in rempublicam merita condonetis : nec

poftulaturi, ut, fi mors P. Clodii falus veftra fuerit, idcirco

eam virtuti Milonis potius, quam populi Romani felicitati, af-

fignetis. Sed , fi illius infidiae clariores hac luce fuerint ; tum

denique obfecrabo obteftaborque vos, Judices, fi caetera amifi-

mus, hoc faltem nobis ut relinquatur, ab inimicorum audacia,

telifque, vitam ut impune liceat defendere.

III. Sed, antequam adeam

orationem venio, quae eft

proprianoftrae quaeftionis, videntur ea effe refutanda, quae et in fenatu

faepe ab inimicis, ab improbis faepe, jactata funt, et in concione

etiam paulo ante ab accufatoribus : ut, omni terrore fublato,

rem plane, quae venit in judicium, videre poflitis.

Negant intueri lucem efle fas ei, qui a fe hominem occi-

fum efle fateatur. In qua tandem urbe hoc homines ftultiflimi

difputant ? nempe in ea, quae primum judicium de capite vi-

dit M. Horatii , fortiflimi viri;qui, nondum libera civitate

tamen populi Romani comitiis liberatus eft, cum fua manufororem interfectam efle fateretur.

An eft quifquam,qui hoc ignoret , cum de homine occifo

quaeratur , aut negari folere omnino effe factum , aut recte ac

jure faclum effe defendi ? Nifi vero exiftimatis , dementem P.

Africanum fuiffe, qui, cum a C. Carbone, tribuno plebis, in

concione feditiofe interrogaretur, quid de Tib. Gracchi morte

fentiret , refpondit jure casfum videri. Neque enim poffet aut

Ahala iile Servilius , aut P. Nafica , aut L. Opimius , aut C.

Marius, aut, me confule, fenatus, non nefarius haberi, fi fcele-

ratos cives interfici nefas effet. Itaque hoc, Judices , non fine

caufa etiam fictis fabulis doctiflimi homines memoriae prodi-

derunt, eum, qui patris ulcifcendi caufa matrem necaviffet,.

variatis hominum fententiis , non folum divina , fed etiam



i 9 2 O R A T I O

fapientiflimae Deae, fententia liberatum.Quod fi duodecim tabula?

nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, fi fe telo

defenderit, interfici impune voluerunt;quis eft, qui, quoquo

modo quis interfectus fit ,puniendum putet , cum videat ali-

quando gladium nobis ad occidendum hominem ab ipfis por-

rigi legibus ?

IV, Atqui, fi tempus eft ullum jure horninis necandi, qus

multa funt, certe illud eft non modo juftum, verum etiam ne-

ceffarium, cum vi vis illata defenditur. Pudicitiam cum eriperet

militi tribunus militaris in exercitu C. Marii, propinquus ejus

imperatoris, interfedtus ab eo eft, cui vim afFerebat. Facere enim

probus adolefcens periculofe , quam perpeti turpiter , maluit.

Atque hunc ille vir fummus, fcelere folutum, periculo libera-

vit. Infidiatori vero, et latroni, quae poteft afferri injufta nex ?

Quid comitatus noftri, quid gladii volunt ? quos habere certe

non liceret, ii uti illis nullo pacto liceret. Eft igitur haec, Ju-

dices , non fcripta , fed nata lex ; quam non didicimus. acce-

pimus, legimus, verum ex natura ipfa arripuimus, haufimus,

expreflimus ; ad quam non docti, fed fadli , non inftituti , fed

imbuti fumus : ut, fi vita noftra in aliquas infidias, fi in vim, fi

in tela aut latronum, aut inimicorum, incidiffet ; omnis honefta

ratio effet expediendae falutis. Silentenim leges inter arma, nec

fe expe&ari jubent , cum ei ,qui expectare velit , ante injufta

pcena luenda fit, quam jufta repetenda.

Etfi perfapienter , et quodam modo tacite , dat ipfa lex po-

teftatem defendendi;

quae non modo hominem occidi, fed effe

cum telo hominis occidendi caufa, vetat : ut, cum caufa, non

telum, quaereretur;qui fui defendendi caufa telo effet ufus, non

hominis occidendi caufa habuiffe telum judicaretur. Quaprop-ter hoc maneat in caufa, Judices : non enim dubito, quin pro-

baturus fim vobis defenfionem meam, fi id memineritis, quod

oblivifci non poteftis, infidiatorem jure interfici poffe.

V. Sequitur illud, quod a Milonis inimicis faepiftime dici-

tur, caedem, in qua P. Clodius occifus eft, fenatum judicaffe



PRO MILONE. i 93

contra rcmpublicam efTe factam. Illam vero fenatus non fenten-

tiis fuis folum, fed etiam iludiis , comprobavit. Quoties enim

eft illa caufa a nobis acta in fenatu ? quibus affenfionibus uni-

verfi ordinis ? quam nec tacitis , nec occultis ? Quando enim

frequentimmo fenatu quatuor, ad fummum quinque, funt in-

venti, qui Milonis caufam non probarent ? Declarant hujus am-

bufti tribuni plebis illae intermortuae conciones, quibus quoti-

die meam potentiam invidiofe criminabatur, cumdiceret, fe-

natum non quod fentiret, fed quod ego vellem, decernere.

Quae quidem fi potentia eft appellanda potius,quam propter

magna in rempublicam merita mediocris in bonis caufis aucto-

ritas , aut propter officiofos labores meos nonnulla apud bonos

gratia; appelletur ita fane, dummodo ea nos utamur pro falute

bonorum contra amentiam perditorum.

Hanc vero quaeftionem, etfi non eft iniqua, nunquam ta-

men fenatus conftituendam putavit : erant enim leges , erant

quaeftiones , vel de caede , vel de vi -

y nec tantum mcerorem

ac luctum fenatui mors P. Clodii afferebat, ut nova quaeftio

conftitueretur. Cujus enim de illo incefto ftupro judicium de-

cernendi poteftas fenatui effet erepta ; de ejus interitu quis po-

teft credere fenatum judicium novum conftituendum putaffe ?

Cur igitur incendium curiae , oppugnationem aedium M. Le-

pidi , caedem hanc ipfam , contra rempublicam fenatus fadlam

effe decrevit ? Quia nulla vis unquam efl in libera civitate fuf-

cepta inter cives , non contra rempublicam. Non enim eft illa

defenfio contra vim unquam optanda ; fed nonnunquam efl ne-

ceffaria. Nifi vero aut ille dies , in quo Tib. Gracchus efl cae-

fus, aut ille, quo Caius, aut quo arma Saturnini oppreffa funt,

etiam fi e republica, rempublicam tamen non vulnerarunt.

VI. Itaque ipfe ego decrevi , cum caedem in Appia faclam

effe conftaret, non eum, qui fe defendiffet, contra rempublicam

feciffe ; fed, cum ineffet in re vis , etinfidiae, crimen judicio

refervavi , rem notavi. Quod fi per furiofum illum tribunum

fenatui, quod fentiebat, perficere licuiffet, novam quaeftionem

Tom. VI. B b



194 O R A T I O

nunc nullam haberemus : decernebat enim , ut veteribus legi-

bus tantummodo extra ordinem quaereretur. Divifa fententia eft,

poftulante nefcio quo : nihil enim neceffe eft omnium flagi-

tia proferre. Sic reliqua auctoritas fenatus empta interceflione

fublata eft.

At enim Cn. Pompeius rogatione fua et de re , et de caufa,

judicavit. Tulit enim de caede , quae in Appia via facla effet j

in qua P. Clodius occifus fuit. Quid ergo tulit? nempe ut quae-

reretur. Quid porro quaerendum eft ? Factumne fit ? at conftat.

A quo ? at patet. Vidit, etiam in confemone facti, juris ta-

men defenfionem fufcipi poffe. Quod nifi vidiffet, poffe ab-

folvi eum, qui fateretur :

cum videret nos fateri ; neque quaeri

unquam juffifTet , nec vobis tam falutarem, hanc in judicando

literam ,quam illam triftem , dediffet. Mihi vero Cn. Pom-

peius non modo nihil gravius contra Milonem judicaffe, fed

etiam ftatuiffe videtur , quid vos in judicando fpeclare oporte-

ret. Nam, qui non poenam confeftioni, fed defenfionem, dedit,

is caufam interitus quaerendam , non interitum, putavit. Jam

illud dicet ipfe profecto ;quod fua fponte fecit, Publione Clo-

dio tribuendum putarit, an tempori.

VII. Domi fuae nobiliflimus vir, fenatus propugnator, atque

illis quidem temporibus pene patronus, avunculus hujus noftri

judicis, fortimmi viri, M. Catonis, tribunus plebis M. Drufus,

occifus eft. Nihil de ejus morte populus confultus, nulla quaef-

tio decreta a fenatu eft. Quantum luctum in hac urbe fuiffe a

noftris patribus accepimus , cum P. Africano domi fuag quief-

centi illa nociurna vis effet illata ? quis tum non gemuit ? quis

non arfit dolore ? quem immortalem, fi fieri poffet, omnes effe

cuperent, ejus ne neceffariam quidem expectatam effe mortem ?

Num igitur ulla quasftio de Africani morte lata eft ? Certe

nulla. Quid ita? quia non alio facinore clari homines, alio

obfcuri , necantur. Interfit inter vitae dignitatem fummorum ,

atque infimorum : mors quidem illata per fcelus iifdem et poe-

nis teneatur, et legibus. Nifi forte magis erit parricida, fi quis



PRO MILONE. i 95

confularem patrem, quam fi quis humilem, necaverit ; aut eo

mors atrocior erit P. Clodii, quod is in monumentis majo-

rum fuorum fit interfectus. Hoc enim faepe ab iftis dicitur : pe-rinde quali Appius ille Caecus viam munierit , non qua popu-

lus uteretur, fed ubi impune fui pofteri latrocinarentur.

Itaque , in eadem ifta Appia via cum ornatimmum equitem

Romanum P. Clodius M. Papirium occidifTet , non fuit illud

facinus puniendum. Homo enim nobilis in fuis monumentis

equitem Romanum occiderat. Nunc ejufdem Appise nomen

quantas tragoedias excitat ? Quae cruentata antea casde honefti

atque innocentis viri filebatur , eadem nunc crebro ufurpatur

pofteaquam latronis et parricidse fanguine imbuta eft.

Sed quid ego illa commemoro ? comprehenfus eft in templo

Caftoris fervus P. Clodii, quem ille ad Cn. Pompeium in-

terficiendum collocarat. Extorta eft confitenti fica de mani-

bus. Caruit foro poftea Pompeius , caruit fenatu, caruit pub-

lico : janua fe ac parietibus , non jure legum judiciorumque,

texit. Num quae rogatio lata ? num quae nova quaeftio decreta

eft ? Atqui, fi res, fi vir, fi tempus ullum dignum fuit, certe

haec in illa caufa

fumma omniafuerunt. Infidiator

eratin

forocollocatus, atque in veftibulo ipfo fenatus : ei viro autem mors

parabatur, cujus in vita nitebatur falus civitatis : eo porro rei-

publicae tempore, quo fi unus ille occidiffet , non haec folum

civitas, fed gentes omnes, concidiffent. Nifi forte, quia per-

fecta res non eft , non fuit punienda : perinde quafi exitus

rerum , non hominum confilia , legibus vindicentur. Minus

dolendum fuit re non perfecta, fed puniendum certe nihilo

minus. Quoties ipfe, Judices, ex P. Clodii telis, et ex cruen-

tis ejus manibus , effugi ? ex quibus fi me non mea , vel rei-

publicae, fortuna fervaftet, quis tandem de interitu meo quasf-

tionem tuliffet ?

VIII. Sed ftulti fumus, qui Drufum, qui Africanum, Pom-

peium, nofmetipfos, cum P. Clodio conferre audeamus. Tole-

rabilia fuerunt illa : P. Clodii mortem aequo animo nemo ferre

B b 2





PRO MILONE. i 97

nifi uter utri infidias fecerit. Quod quo facilius argumentis

perfpicere pomtis, rem geftam vobis dum breviter expono,

quaefo diligenter attendite.

P. Clodius cum ftatuiffet omni fcelere in praetura vexare rem-

publicam, videretque ita tracta effe comitia anno fuperiore, ut

non multos menfes praeturam gerere poffet : qui non honoris

gradum fpectaret, ut caeteri, fed et L. Paulum collegam effu-

gere vellet, fingulari virtute civem, et annum integrum ad di-

lacerandam rempublicam quaereret; fubito reliquit annum fuum,

feque in annum proximum tranftulit, non religione aliqua, fed

ut haberet, quod ipfe dicebat, ad praeturam gerendam, hoc eft,

ad evertendamrempublicam, plenum annum

atque integrum.

Occurrebat , mancam ac debilem praeturam fuam futuram,

confule Milone : eum porro fummo confenfu populi Romani

confulem fieri videbat. Contulit fe ad ejus competitores : fed

ita, totam ut petitionem ipfe folus, etiam invitis illis, guber-

naret ; tota ut comitia fuis , ut dictitabat , humeris fuftineret.

Convocabat tribus : fe interponebat : Collinam novam, deledtu

perditiflimorum civium, confcribebat. Quanto ille plura mifce-

bat, tanto hic magis in dies convalefcebat. Ubi vidit homo, ad

omne facinus paratimmus, fortiflimum virum, inimiciflimum

fuum, certiffimum confulem, idque intellexit non folum fer-

monibus, fed etiam fuffragiis, populi Romani faepe effe declara-

tumjpalam agere ccepit, et aperte dicere, occidendum Milo-

nem. Servos agreftes et barbaros, quibus filvas publicas depopu-

latus erat, Etruriamque vexarat, ex Apennino deduxerat, quos

videbatis. Res erat minime obfcura : etenim palam dictitabat,

confulatum Miloni eripi non poffe , vitam poffe. Significavit

hoc faepe in fenatu ; dixit in concione. Quinetiam Favonio,

fortiflimo viro, quaerenti ex eo, qua fpe fureret, Milone vivo ;

refpondit , triduo illum , ad fummum quatriduo,

peritu-

rum. Quam vocem ejus ad hunc M. Catonem flatim Favo-

nius detulit.

X. Interim , cum fciret Clodius (neque enim erat difficile



198 O R A T I O

fcire) iter follemne, legitimum, necefTarium, ante diem xiii.

Kalendas Feb. Miloni effe Lanuvium ad flaminem prodendum,

quod erat didtator Lanuvii Milo ; Roma fubito ipfe profectus

pridie eft, ut ante fuum fundum, quod re intellectum eft, Mi-

loni infidias collocaret. Atque ita profedtus eft , ut concionem

turbulentam, in qua ejus furor defideratus eft, quae illo ipfo

die habita eft, relinqueret : quam, nifi obire facinoris locum

tempufque voluiffet, nunquam reliquiffet.

Milo autem, cum in fenatu fuifTet eo die, quoad fenatus

dimiffus eft, domum venit : calceos et veftimenta mutavit : pau-

lifper* dum fe uxor, ut fit, comparat, commoratus eft : deinde

profeclus eft id temporis, cum jam Clodius , fi quidem eo die

Romam venturus erat, redire potuiffet. Obviam fit ei Clodius,

expeditus, in equo, nulla rheda, nullis impedimentis, nullis

Graecis comitibus, ut folebat; fine uxore, quod nunquam fere:

cum hic infidiator ,qui iter illud ad caedem faciendam appa-

raffet, cum uxore veheretur in rheda, penulatus, vulgi magno

impedimento, ac muliebri et delicato ancillarum puerorumque

comitatu.

Fit obviam Clodio ante fundum ejus hora fere undecima,

aut non multo fecus. Statim complures cum telis in hunc fa-

ciunt de loco fuperiore impetum : adverfi rhedarium occidunt.

Cum autem hic de rheda, rejecta penula, defiluiffet, feque acri

animo defenderet ; illi, qui erant cum Clodio, gladiis educlis,

partim recurrere ad rhedam, ut a tergo Milonem adoriren-

tur;partim, quod hunc jam interfedtum putarent, caedere in-

cipiunt ejus fervos, qui poft erant: ex quibus, qui animo fideli

in dominum et prasfenti fuerunt,partim occifi funt

,partim

,

cura ad rhedam pugnari viderent, et domino fuccurrere prohi-

berentur, Milonemque occifum etiam ex ipfo Clodio audirent,

et ita effe putarent; fecerunt id fervi Milonis, (dicam enim non

derivandi criminis caufa , fed ut factum eft) neque imperante

neque fciente, neque praefente domino, quod fuos quifque fer-

vos in tali re facere voluiffet.



PRO MI.LONE. 199

XI. Haec, ficut expofui, ita gefta funt, Judices : infidiator fu-

peratus, vi victa vis, vel potius oppreffa virtute audacia eft. Ni-

hil dico, quid refpublica confecuta fit ; nihil, quid vos ; nihil,

quid omnes boni : nihil fane id profit Miloni, qui hoc fato na-

tus eft, ut ne fe quidem fervare potuerit, quin una rempubli-

cam vofque fervaret. Si id jure non pofTet ; nihil habeo quod

defendam. Sin hoc et ratio doctis, et neceflitas barbaris, et

mos gentibus, et feris natura ipfa praefcripfit, ut omnem fem-

per vim, quacunque ope poffent, a corpore, a capite, a vita

fua propulfarent ; non poteftis hoc facinus improbum judicare,

'quin fimul judicetis, omnibus, qui in latrones inciderint, aut

illorum telis, aut veftris fententiis, effe pereundum.

Quod fi ita putaflet ; certe optabilius Miloni fuit dare jugu-

lum P. Clodio, non femel ab illo, neque tum primum, peti-

tum, quam jugulari a vobis,quia fe illi non jugulandum tra-

didiffet. Sin hoc nemo veftrum ita fentit ; illud jam in judi-

cium venit, non, occifufne fit, quod fatemur ; fed jure, an

injuria: quod multis in caufis faepe quaefitum eft. Infidias fadlas

effe conftat : et id eft ,quod fenatus contra rempublicam fac-

tum judicavit. Ab utro factae fint, incertum eft : de hoc igitur

latum eft ut quaereretur. Ita et fenatus rem, non hominem, no-

tavit ; et Pompeius de jure, non de facto, quaeftionem tulit.

XII. Num quid igitur aliud in judicium venit, nifi uter utri

infidias fecerit ? profecto nihil. Si hic illi; ut ne fit impune : fi

ille huic -, tum nos fcelere folvamur. Quonam igitur padto pro-

bari poteft , infidias Miloni feciffe Clodium ? Satis eft quidem

in illa tam audaci, tam nefaria bellua, docere, magnam ei

caufam, magnam fpem in Milonis morte propofitam, magnas

utilitates fuiffe. Itaque illud Camanum, Cui bonofuerit, in his

perfonis valeat : etfi boni nullo emolumento impelluntur in

fraudem, improbi faepe parvo. Atqui, Milone interfedto, Clo-

dius hoc affequebatur , non modo ut prastor effet non eo con-

fule, quo fceleris nihil facere poffet ; fed etiam ut his confuli-

bus praetor effet, quibus fi non adjuvantibus, at conniventibus



200 O R A T I O

certe, fperaffet fe poffe rempublicam eludere in illis fuis cogi-

tatis furoribus. Cujus illi conatus , ut ipfe ratiocinabatur

nec,fi

poffent, reprimere cuperent, cum tantum beneiiciumei fe debere arbitrarentur ; et, fi vellent, fortaffe vix poffent,

frangere hominis fceleratiffimi corroboratam jam vetuftate

audaciam.

An vero, Judices, vos foli ignoratis, vos hofpites in hac

urbe verfamini, veftrae peregrinantur aures, neque in hoc per-

vagato civitatis fermone verfantur, quas ille leges (fi leges no-

minandae funt, ac non faces urbis, et peftes reipublicae) fuerit

impofiturus nobis omnibus, atque inufturus ? Exhibe, quasfo,

Sexte Clodi, exhibe librarium illud legum veftrarum, quod te

aiunt eripuiffe e domo, et ex mediis armis, turbaque nocturna,

tanquam Palladium fuftuliffe, ut praeclarum inde munus, ac in-

ftrumentum tribunatus, ad aliquem, fi nactuf effes, qui tuo ar-

bitrio tribunatum gereret , deferre poffes. Et adfpexit me illis

quidem oculis, quibus tum folebat, cum omnia omnibus mi-

nabatur. Movet me quippe lumen curiae.

XIII. Quid? tu me iratum, Sexte, putas tibi, cujus tu ini-

miciffimum multo crudelius etiam punitus es,

quam erat hu-

manitatis meae poftulare ? Tu P. Clodii cruentum cadaver

ejecifti domo , tu in publicum jecifti : tu fpoliatum imagini-

bus, exequiis, pompa, laudatione, infeliciffimis lignis femiuf-

tulatum, nocturnis canibus dilaniandum reliquifti. Quam rem

etfi neceffario fecifti , tamen , quoniam in meo inimico crude-

litatem exprompfifti tuam, laudare non pofTum, irafci certe

non debeo.

P. Clodii praeturam non fine maximo rerum novarum metu

proponi, et folutam fore videbatis, nifi efTet is conful, qui

eam auderet, poffetque, conftringere. Eum Milonem effe cum

fentiret univerfus populus Romanus , quis dubitaret fuffragio

fuo fe metu, periculo rempublicam, liberare ? At nunc, P.

Clodio remoto, ufitatis jam rebus enitendum eft Miloni, ut

tueatur dignitatem fuam. Singularis illa huic uni conceffa



PRO MILONE. 201

gloria, quae quotidie augebatur frangendis furoribus Clodianis,

jam morte Clodii cecidit. Vos adepti eftis, ne quem civem

metueretis : hic exercitationem virtutis, fuffragationem confu-

latus, fontem perennem gloriae fuae, perdidit. Itaque Milonis

confulatus, qui, vivo Clodio, labefaclari non poterat, mor-

tuo denique tentari cceptus eft. Non modo igitur nihil prodeft,

fed obeft etiam, P. Clodii mors Miloni.

At valuit odium, fecit iratus, fecit inimicus, fuit ultor in-

juriae, punitor doloris fui. Quid , fi haec , non dico majora

fuerunt in Clodio, quam in Milone, fed in illo maxima, nulla

in hoc ? quid vultis amplius ? Quid enim odiffet Clodium Milo,

fegetem ac materiam fuae glorias, praeter hoc civile odium^

quo omnes improbos odimus ? Ille erat ut odiflet, primum de-

fenforem falutis meae ; deinde vexatorem furoris, domitorem

armorum fuorum;poftremo etiam accufatorem fuum : reus

enim Milonis, lege Plotia, fuit Clodius, quoad vixit. Quo

tandem animo hoc tyrannum tuliffe creditis ? quantum odium

illius, et, in homine injufto, quam etiam juftum ?

XIV. Reliquum eft, ut jam illum natura ipfius confuetudo-

que defendat, hunc autem haec eadem coarguant: nihil per vim

unquam Clodius , omnia per vim Milo. Quid ergo, Judices ?

cum moerentibus vobis urbe cefli, judiciumne timui ? non fer-

vos, non arma, non vim ? Quae fuiffet igitur caufa reftituendi

mei, nifi ei fuifTet injufta ejiciendi ? Diem mihi, credo, dixe-

rat : multam irrogarat : actionem perduellionis intenderat : et

mihi, Judices, in caufa aut veftra mala, aut mea nec praecla-

riftima, etiam judicium timendum fuit. Servorum, et egen-

tium civium, et facinoroforum armis meos cives, meis confi-

liis periculifque fervatos, pro me objici nolui.

Vidi enim , vidi hunc ipfum Q^Hortenfium , lumen et or-

namentum reipublicae, pene interflci fervorum manu , cum

mihi adeffet : qua in turba C. Vibienus, fenator, vir optimus,

cum hoc cum effet una, ita eft mulcatus, ut vitam amiferit.

Itaque quando illius poftea fica illa, quam a Catilina acceperat,

Tom. VI. C c



202 O R A T I O

conquievit ? Haec intentata nobis eft : huic ego vos objici pro

me non fum paffus : haec infidiata Pompeio efl : haec iftam

Appiam, monumentum iui nominis, nece Papirii cruentavit :

haec , haec eadem , longo intervallo converfa rurfus efl in me :

nuper quidem, ut fcitis, me ad regiam pene confecit.

Quid fimile Milonis ? cujus vis omnis haec femper fuit, ne

P. Clodius, cum in judicium detrahi non poffet, vi oppref-

fam civitatem teneret. Quem fi interficere voluiffet , quantae

quoties occafiones, quam praeclarae, fuerunt ? Potuitne, cum

domum ac Deos penates fuos, illo oppugnante, defenderet,

jure fe ulcifci ? Potuitne, cive egregio et viro fortiffimo, P.

Sextio, collegafuo, vulnerato ? Potuitne, Q^Fabricio, viro

optimo, cum de reditu meo legem ferret, pulfo, crudeliffima

in foro caede facla ? Potuitne, L. Caecilii, juftiffimi fortiffimi-

que praetoris, oppugnata domo ? Potuitne illo die, cum efl

lata lex de me ? cum totius Italiae concurfus,quem mea falus

concitarat , facti illius gloriam libens agnoviffet ; ut , etiam fi

id Milo feciffet, cuncla civitas eam laudem pro fua vindicaret ?

XV. Atqui erat id temporis clariffimus et fortiffimus conful,

inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor fceleris illius, propugnator

fenatus, defenfor veftrae voluntatis, patronus illius publici con-

fenfus , reflitutor falutis meae : feptem praetores , 06I0 tribuni

plebis, illius adverfarii, defenfores mei : Cn. Pompeius, audlor

et dux mei reditus, illius hoflis : cujus fententiam fenatus om-

nis de falute mea graviffimam et ornatiffimam fecutus eft : qui

populum Romanum cohortatus efl : qui, cum de me decre-

tum Capuae fecit, ipfe cundlae Italiae cupienti, et ejus fidem

imploranti, fignum dedit, ut ad me reftituendum Romam con-

currerent. Omnia tum denique in illum odia civium ardebant

defiderio mei : quem qui tum interemiffet, non de impunitate

ejus, fed de praemiis, cogitaretur.

Tamen fe Milo continuit, et P. Clodium ad judicium bis

ad vim nunquam , vocavit. Quid ? privato Milone , et reo ad

popul.um, accufante P. Clodio , cum in Cn. Pompeium pro



P R O M I L O N E. 20?j

Milone dicentem impetus factus eft;

quae tum non modo oc-

cafio, fed etiam caufa, illius opprimendi fuit? Nuper vero, cum

M. Antonius fummam fpem falutis bonis omnibus attuliffet,

graviffimamque adolefcens nobiliilimus reipublicae partem for-

tiffime fufcepiffet, atque illam belluam, judicii laqueos decli-

nantem, jam irretitam teneret;qui locus, quod tempus illud,

Dii immortales ! fuit ? cum fe ille fugiens in fcalarum tenebras

abdidiffet, magnum Miloni fuit conficere illam peftem nulla

fua invidia , Antonii vero maxima gloria ? Quid ? comitiis

in campo quoties poteftas fuit ? cum ille vi in fepta irruif-

fet, gladios deftringendos , lapides jaciendos curaffet, deinde

fubito , vultu Milonis perterritus , fugeret ad Tiberim , vos et

omnes boni vota faceretis, ut Miloni uti virtute fua liberet ?

XVI. Quem igitur cum omnium gratia noluit ; hunc voluit

cum aliquorum querela? quem jure, quem loco, quem tempore,

quem impune, non eft aufusj hunc injuria, iniquo loco, alieno

tempore ,periculo capitis , non dubitavit occidere ? Praffer-

tim, Judices, cum honoris ampliffimi contentio, et dies comi-

tiorum , fubeffet : quo quidem tempore (fcio enim,quam ti-

mida fit ambitio,quantaque et quam follicita cupiditas con-

fulatus) omnia , non modo quae reprehendi palam , fed etiam

quae obfcure cogitari poffunt, timemus ; rumorem, fabulam

falfam, fictam, levem, perhorrefcimus; ora omnium atque ocu-'

los intuemur. Nihil enim eft tam molle , tam tenerum , tam

aut fragile , aut flexibile,quam voluntas erga nos , fenfufque

civium : qui non modo improbitati irafcuntur candidatorum,

fed etiam in recte factis faepe faftidiunt.

Hunc diem igitur campi fperatum atque exoptatum fibi pro-

ponens Milo, cruentis manibus fcelus et facinus prae fe ferens,

et confitens , ad illa augufta centuriarum aufpicia veniebat ?

quam hoc non credibile in hoc ? quam idem in Clodio non

dubitandum, quin fe ille, interfecto Milone, regnaturum pu-

taret ? Quid ? quod caput audaciae eft, Judices ; quis ignorat,

maximam illecebram effe peccandi impunitatis fpem ? In utro

C c 2



204 O R A T I O

igitur haec fuit ? In Milone ? qui etiam nunc reus eft facti, aut

praeclari, aut certe neceffarii? An in Clodio? qui itajudicia pce-

namque contempferat , ut eum nihil delectaret, quod aut per

naturam fas effet, aut per leges liceret ?

Sed quid ego argumentor ? quid plura difputo ? Te, Q^Pe-

tilli, appello, optimum et fortiffimum civem : te, M. Cato,

teftor : quos mihi divina quaedam fors dedit judices. Vos ex

M. Favonio audiftis , Clodium fibi dixuTe , et audiftis vivo

Clodio, periturum Milonem triduo. Poft diem tertium gefta

res eft, quam dixerat. Cum ille non dubitaret aperire, quid

cogitaret -, vos poteftis dubitare, quid fecerit ?

XVII. Quemadmodum igitur eum dies non fefellit ? dixi

equidem modo. Dictatoris Lanuvini ftata facrificia noffe, negotii

nihil erat : vidit neceffe effe Miloni proficifci Lanuvium illo

ipfo, quo profectus eft, die. Itaque antevertit. At quo die ? quo,

ut ante dixi, infaniffima concio ab ipfius mercenario tribuno

plebis eft concitata : quem diem ille, quam concionem, quos

clamores, nifi ad cogitatum facinus approperaret , nunquam

reliquiffet. Ergo illi ne caufa quidem itineris, etiam caufa ma-

nendi : Miloni manendi nulla facultas , exeundi non caufa fo-

lum, fed etiam neceffitas fuit.

Quid , fi , ut ille fcivit Milonem fore eo die in via , fic

Clodium Milo ne fufpicari quidem potuit ?

Primum quaero, qui fcire potuerit : quod vos idem in Clo-

dio quaerere non poteftis. Ut enim neminem alium, nifi T.

Patinam, familiariffimum fuum, rogaflet, fcire potuit, illo ipfo

die Lanuvii a dictatore Milone prodi flaminem neceffe effe.

Sed erant permulti alii, ex quibus id facillime fcire poflet

omnes fcilicet Lanuvini. Milo de Clodii reditu unde quasfi-

vit ? Quaefierit fane : videte, quid vobis largiar : fervum etiam,

ut Arrius, meus amicus, dixit, corruperit. Legite teftimonia

teftium veftrorum. Dixit C.Caffinius, cognomento Schola, In-

teramnis, familiariffimus et idem comes P. Clodii, cujus jam-

pridem teftimonio Clodius eadem hora Interamnae fuerat et



P R O M I L O N E. 205

Romae , P. Clodium illo die in Albano manfurum fuiffe ; fed

fubito ei effe nuntiatum , Cyrum architedtum effe mortuum :

itaque Romam repente conftituiffe proficifci. Dixit hoc comes

item P. Clodii C. Clodius.

XVIII. Videte, Judices, quantae res his teftimoniis fint con-

fedtae. Primum certe liberatur Milo, non eo confilio profectus

effe, ut infidiaretur in via Clodio : quippe qui ei obvius futurus

omnino non erat. Deinde (non enim video, cur non meum

quoque agam negotium) fcitis, Judices, fuiffe, qui in hac ro-

gatione fuadenda dicerent, Milonis manu caedem effe fadtam

confilio vero majoris alicujus. Videlicet me latronem, ac fica-

rium, abjecti homines et perditi defcribebant,. Jacent fuis tefti-

bus ii, qui Clodium negant eo die Romam , nifi de Cyro au-

difTet, fuiffe rediturum. Refpiravi : liberatus fum : non vereor,

ne, quod ne fufpicari quidem potuerim, videar id cogitafTe.

Nunc perfequar caetera. Nam occurrit illud : Igitur ne Clo-

dius quidem de infidiis cogitavit, quoniam fuit in Albano man-

furus , fi quidem exiturus ad caedem e villa non fuifTet. Video

enim illum,qui dicitur de Cyri morte nuntiaife, non id nun-

tiaffe , fed Milonem appropinquare. Nam quid de Cyro nun-

tiaret, quem Clodius Roma proflcifcens reliquerat morientem ?

Una fui : teflamentum fimul obfignavi cum Clodio : teftamen-

tum autem palam fecerat, et illum heredem, et me, fcripferat.

Quem pridie hora tertia animam efflantem reliquiffet, eum mor-

tuum poftridie hora decima denique ei nuntiabatur ?

XIX. Age, fit ita factum : quae caufa, cur Romam propera-

ret ? cur in noctem fe conjiceret ? quid arTerebat caufa feftina-

tionis ? Quod heres erat ? Primum erat nihil, cur properato opus

efTet : deinde, fi quid effet, quid tandem erat, quod ea nocte

confequi poffet ; amitteret autem, fi poftridie mane Romam ve-

niflet ? Atque , ut illi noclurnus ad urbem adventus vitandus

potius, quam expetendus fuit ; fic Miloni, cum infidiator efTet,

fi illum ad urbem nodtu accefTurum fciebat, fubfidendum atque

expeclandum fuit. Noclu, invidiofo et pleno latronum in loco,



206 O R A T I O

occidilTet : nemo ei neganti non credidiffet, quem effe omnes

falvum, etiam confitentem, volunt. Suftinuiffet hoc crimen

primum ipfe ille latronum occultator et receptator locus, dum

neque muta folitudo indicaffet, neque cseca nox oftendiffet,

Milonem : deinde , ubi multi ab illo violati, fpoliati, bonis

expulfi , multi etiam haec timentes , in fufpicionem caderent

tota denique rea citaretur Etruria. Atque illo die certe Aricia

rediens devertit Clodius ad Albanum. Quod nifi fciret Milo

illum Ariciae fuiffe, fufpicari tamen debuit, eum, etiam fi Ro-

mam illo die reverti vellet, ad villam fuam, quae viam tangeret,

deverfurum. Cur neque ante occurrit, ne ille in villa refideret

nec eo in loco fubfedit, quo ille nocfu venturus effet ?

. Video adhuc conftare omnia, Judices : Miioni etiam utile

fuiffe Clodium vivere ; illi ad ea, quae concupierat , optatiffi-

mum interitum Milonis : odium fuiffe illius in hunc acerbifli-

mumj in illum hujus nullum: confuetudinem illius perpetuam

in vi inferenda ; hujus tantum in repellenda : mortem ab iilo

denuntiatam Miloni , et prasdiclam palam ; nihil unquam au-

ditum ex Milone: profeetionis hujus diem illi notum; reditum

illius huic ignotum fuiffe : hujus iter neceffarium; illius etiam

potius alienum : hunc prae fe tuiiffe, fe illo die Roma exiturum ;

illum eo die fe diffimulaffe rediturum : hunc nullius rei mutaffe

confilium; illum caufam mutandi confilii nnxiffe: huic, fi infi-

diaretur, nocfem prope urbem expectandam ; illi, etiam fi hunc

non timeret , tamen acceffum ad urbem nocl:urnum fuiffe me-

tuendum.

XX. Videamus nunc id,quod caput efl : locus ad infidias

ille ipfe, ubi congreffi funt, utri tandem fuerit aptior. Id vero,

Judices, etiam dubitandum, et diutius cogitandum eft ? Antefundum Clodii : quo in fundo

,propter infanas illas fubftruc-

tiones, facile mille hominum verfabatur valentium. Edito ad-

verfarii atque excelfo loco fuperiorem fe fore putabat Milo,

et ob eam rem eum locum ad pugnam potiffimum elegerat ?

an in eo loco eft potius expeclatus ab eo, qui ipfius loci fpe



PRO MILONE. 207

facere impetum cogitarat ? Res loquitur, Judices, ipfa; quse

femper valet plurimum.

Si haec non gefta audiretis, fed picta videretis ; tamen ap-

pareret uter effet infidiator, uter nihil cogitaret mali, cum al-

ter veheretur in rheda penulatus , una federet uxor. Quid ho-

rum non impeditiffimum ? veftitus, an vehiculum, an comes ?

quid minus promptum ad pugnam, cum penula irretitus, rheda

impeditus, uxore pene conftrictus effet ? Videte nunc illum,

primum egredientem e villa, fubito : cur ? vefperi : quid ne-

ceffe eft ? tarde : qui convenit, id praefertim temporis ? Dever-

tit in villam Pompeii. Pompeium ut videret ? fciebat in Al-

fienfi effe. Villam ut perfpiceret ? millies in ea fuerat. Quid

ergo erat morae , et tergiverfationis ? Dum hic veniret, locum

relinquere noluit.

XXI. Age nunc, iter expediti latronis cum Milonis impedi-

mentis comparate. Semper ille antea cum uxore ; tum fine ea

nunquam non in rheda; tum in equo : comites Graeculi, quo-

cunque ibat, etiam cum in caftra Etrufca properabat ; tum nu-

garum in comitatu nihil. Milo, qui nunquam, tum cafu pueros

fymphoniacos uxoris dueebat , et ancillarum greges : ille, qui

femper fecum fcorta, femper exoletos, femper lupas ducebat,

tum neminem , nifi ut virum a viro lectum effe diceres. Cur

igitur viclus eft ? quia non femper viator a latrone , nonnun-

quam etiam latro a viatore, occiditur : quia, quanquam paratus

in imparatos Clodius, tamen mulier inciderat in viros.

Nec vero fic erat unquam non paratus Milo contra illum

ut non fatis fere effet paratus. Semper ille et quantum interef-

fet P. Clodii fe perire , et quanto illi odio effet , et quantum

ille auderet, cogitabat. Quamobrem vitam fuam, quam maxi-

mis praemiis propofitam et pene addictam fciebat , nunquam

in periculum fine praefidio et fine cuftodia projiciebat. Addc

cafus, adde incertos exitus pugnarum, Martemque communem,

qui faspe fpoliantem jam et exultantem evertit , et perculit ab

2bjecl:o. Addc infcitiam pranfi, poti, ofcitantis ducis : qui, cum



2o8 O R A T I O

a tergo hoftem interclufum reliquiftet, nihil de ejus extremis co-

mitibus cogitavit : in quos incenfos ira, vitamque domini de-

fperantes, cum incidiffet, haefit in iis poenis, quas ab eo fervi

fideles pro domini vita expetiverunt. Cur igitur eos manumi-

fit ? metuebat fcilicet, ne indicarent -, ne dolorem perferre non

pofTent ; ne tormentis cogerentur occifum effe a fervis Milonis

in Appia via P. Clodium confiteri. Quid opus eft tortore? Quid

quaeris ? occideritne ? occidit. Jure, an injuria ? nihil ad torto-

rem : facti enim in eculeo quaeftio eft, juris in judicio.

XXII. Quod igitur in caufa quaerendum eft, id agamus hic

quod tormentis invenire vis, id fatemur. Manu vero cur miferit,

fi id potius quaeris, quam cur parum amplis affecerit praemiis

nefcis inimici fadtum reprehendere. Dixit enim hic idem, qui

omnia femper conftanter et fortiter, M. Cato; dixitque in tur-

bulenta concione, quae tamen hujus auctoritate placata eft, non

libertate folum, fed etiam omnibus praemiis, digniflimos fuifTe,

qui domini caput defendifTent. Quod enim praemium fatis mag-

num eft tam benevolis, tam bonis, tam fidelibus fervis, prop-

ter quos vivit ? Etfi id quidem non tanti eft, quam quod prop-

ter eofdem non fanguine , et vulneribus fuis , crudeliflimi ini-

mici mentem oculofque fatiavit. Quos nifi manumififfet , tor-

mentis etiam dedendi fuiffent , confervatores domini , ultores

fceleris , defenfores necis. Hic vero nihil habet in his malis ,

quod minus molefte ferat, quam, etiam fi quid ipfi accidat,

effe tamen illis meritum praemium perfolutum.

Sed quaeftiones urgent Milonem,quae funt habitae nunc in

atrio Libertatis. Quibufnam de fervis ? rogas ? de P. Clodii.

Quis eos poftulavit ? Appius. Quis produxit ? Appius. Unde ?

ab Appio. Dii boni!

quid poteft agi feverius ? De fervis nulla

quaeftio eft in dominos, nifi de inceftu, ut fuit in Clodium.

Proxime Deos accefflt Clodius, propius quam tum, cum ad

ipfos penetrarat ; cujus de morte, tanquam de caeremoniis vio-

latis,

quaeritur. Sed tamen majores noftri in dominum de fer-

vo quaeri noluerunt , non quia non poflet verum inveniri , fed





210 O R A T I O

mortem P. Clodii putaffe, ut aequo animo patria careret, cum

fanguine inimici expleffet odium fuum: five etiam illius morte

patriam liberare voluiffet; non dubitaturum fortem virum, quin,

cum fuo periculo falutem reipublicae attuliffet , cederet aequo

animo legibus, fecum auferret gloriam fempiternam, nobis haec

fruenda relinqueret, quae ipfe fervaffet. Multi etiam Catilinam,

atque illa portenta, loquebantur : erumpet, occupabit aliquem

locum, bellum patriae faciet. Miferos interdum cives, optime

de republica meritos ! in quibus homines non modo res prae-

clariffimas oblivifcuntur , fed etiam nefarias fufpicantur. Ergo

illa falfa fuerunt : quas certe vera extitiffent, fi Milo admiriffet

aliquid, quod non polfet honefte vereque defendere.

XXIV. Quid, quae poflea funt in eum congefta ? quae quem-

vis etiam mediocrium delictorum confcientia perculilfent, ut

fuftinuit, Dii immortales ! Suftinuit ? immo vero ut contempfit,

ac pro nihilo putavit? quae neque maximo animo nocens, neque

innocens , nili fortiffimus vir, negligere potuiffet. Scutorum

gladiorum, frenorum, fparorum, pilorumque etiam multitudo

deprehendi poffe indicabatur. Nullum in urbe vicum, nullum

angiportum , effe dicebant , in quo Miloni non effet conducfa

domus : arma in villam Ocriculanam devecl:a Tiberi : domus in

clivo Capitolino fcutis referta : plena omnia malleolorum ad

urbis incendia comparatorum. Haec non delata folum, fed pene

credita ; nec ante repudiata funt, quam quaefita.

Laudabam equidem incredibilem diligentiam Cn. Pompeii

fed dicam, ut fentio, Judices -, nimis multa audire coguntur»

neque aliter facere poffunt ii, quibus tota commiffa eft refpub-

lica. Quin etiam audiendus fit popa Licinius , nefcio quis ,.

de circo maximo : fervos Milonis apud fe ebrios factos, fibi

confeffos effe de interficiendo Cn. Pompeio conjuraffe; deinde

poftea fe gladio percuffum effe ab uno de illis, ne indicaret.

Pompeio in hortos nuntiavit. Arceffor in primis : de amico-

rum fententia rem defert ad fenatum. Non poteram, in illius

mei patriaeque cuflodis tanta fufpicione, non metu exanimari



PRO MILONE. 211

fed mirabar tamen credi popae ; ebrioforum confeftionem fer-

vorum audiri ; vulnus in latere, quod acu punctum videretur,

pro ictu gladiatoris probari. Verum, ut intelligo, cavebat ma-

gis Pompeius , quam timebat , non ea folum , quae timenda

erant, fed omnino omnia, ne aliquid vos timeretis. Oppug-

nata domus C. Csefaris , clariffimi et fortiffimi viri , per mul-

tas noctis horas nuntiabatur. Nemo audierat tam celebri loco,

nemo fenferat : tamen audiebatur. Non poteram Cn. Pom-

peium, praeftantiffima virtute civem, timidum fufpicari : dili-

gentiam , tota republica fufcepta , nimiam nullam putabam.

Frequentiffimo fenatu nuper in Capitolio fenator inventus eft

qui Milonem cum telo effe diceret. Nudavit fe in fanctiffimo

templo , quoniam vita talis et civis et viri fidem non faciebat

niii, eo tacente, res ipfa loqueretur.

XXV. Omnia falfa, atque infidiofe ficta, comperta funt. Quod

fi tamen metuitur etiam nunc Milo , non hoc jam Clodianum

crimen timemus, fed tuas, Cn. Pompei, (te enim jam appello

ea voce, ut me audire poffis) tuas, tuas inquam, fufpiciones per-

horrefcimus. Si Milonem times, fi hunc de tua vita nefarie aut

nunc cogitare, aut molitum aliquando aliquid, putas ; fi Italiae

deleclus, ut nonnulli conquifitores tui dictitant, fi haec arma, fi

Capitolinae cohortes, fi excubiae, fi vigiliae, fi delecta juventus,

qu32 tuum corpus domumque cuftodit , contra Milonis im-

petum armata eft, atque illa omnia in hunc unum inftituta,

parata, intenta funt : magna in hoc certe vis, et incredibilis

animus, et non unius viri vires atque opes indicantur, fi qui-

dem in hunc unum et praeftantiflimus dux electus, et tota ref-

publica armata eft.

Sed quis non intelligit , omnes tibi reipublicae partes aegras

et labantes , ut eas his armis fanares et confirmares , efie com-

mifliis ? Quod fi Miloni locus datus effet ; probaffet profedto

tibi ipfi , neminem unquam hominem homini cariorem fuiffe,

quam te fibi : nullum fe unquam periculum pro tua dignitate

fugiffe : cum illa ipfa teterrima pefte faepiffime pro tua gloria

D d 2



212 O R A T I O

contendiffe : tribunatum fuum ad falutem meam, quae tibi ca-

riffima fuiffet, confiliis tuis gubernatum : fe a te poftea defen-

fum in periculo capitis, adjutum in petitione praeturae : duos

fe habere femper amiciffimos fperafTe , te tuo beneficio, me

fuo. Quae fi non probaretj fi tibi ita penitus inhaefiffet ifta fuf-

picio, nullo ut evelli modo poffet ; fi denique Italia a deledtu,

urbs ab armis, fine Milonis clade nunquam effet conquietura :

nae ifte haud dubitans ceffiffet patria, is, qui ita natus eft, et

ita confuevit ; te , Magne , tamen anteftaretur, quod nunc

etiam facit.

XXVI. Vide, quam fit varia vitae commutabilifque ratio,

quam vaga volubilifque fortuna, quantas infidelitates in amicis,

quam ad tempus aptae fimulationes, quantae in periculis fugae

proximorum, quantae timiditates. Erit, erit illud profecto tem-

pus, et illucefcet aliquando ille dies, cum tu, falutaribus, ut

fpero , rebus tuis , fed fortaffe motu aliquo communium tem-

porum immutatis, (qui quam crebro accidat, experti debemus

fcire) et amiciffimi benevolentiam , et graviffimi hominis fi-

dem, et unius poft homines natos fortiffimi viri magnitudinem

animi, defideres.

Quanquam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici,

moris majorum, rei denique publicae peritiffimum, cum fena-

tus ei commiferit , ut videret , Ne quid refpublica detrimenti ca-

pcret -

y quo uno verficulo fatis armati femper confules fuerunt

etiam nullis armis datis ; hunc exercitu, hunc delectu dato,

judicium expectaturum fuiffe in ejus confiliis vindicandis, qui

vel judicia ipfa tolleret ? Satis judicatum eft a Pompeio, fatis,

falfo ifta conferri in Milonem : qui legem tulit,qua , ut ego

fentio, Milonem abfolvi a vobis oporteret -

yut omnes confiten-

tur, liceret.

Quod vero in illo loco , atque illis publicorum praefidiorum

copiis circumfufus, fedet^ fatis declarat, fe non terrorem inferre

vobis, (quid enim illo minus dignum, quam cogere, ut vos eum

condemnetis, in quem animadvertere ipfe et more majorum 5



PRO MILONE. 213

etfuojure, poffet ?) fed praefidio effe : ut intelligatis , contra

hefternam concionem illam licere vobis, quod fentiatis, libere

judicare.XXVII. Nec vero me, Judices, Clodianum crimen movet

nec tam fum demens, tamque veftri fenfus ignarus atque expers,

ut nefciam quid de morte Clodii fentiatis. De qua ii jam nollem

ita diluere crimen, ut dilui, tamen impune Miloni palam cla-

mare, atque mentiri gloriofe, liceret : Occidi, occidi, non Sp.

Maelium, qui annona levanda, jacturifque rei familiaris, quia

nimis amplecli plebem putabatur, in fufpicionem incidit regni

appetendi : non Tib. Gracchum, qui collegae magiftratum per

feditionem abrogavit : quorum interfectores implerunt orbem

terrarum nominis fui gloria : fed eum , (auderet enim dicere,

cum patriam periculo fuo liberaffet) cujus nefandum adulterium

in pulvinaribus fandtiffimis nobiliffimae faeminae comprehende-

runt : eum, cujus fupplicio fenatus follemnes religiones expi-

andas faepe cenfuit : eum, quem cum forore germana nefarium

ftuprum feciffe L. Lucullus juratus fe,quaertionibus habitis

dixit comperiffe: eum, qui civem, quem fenatus, quem populus,

quem omnesgentes urbis ac vitae

civium confervatorem ju-dicabant, fervorum armis exterminavit : eum, qui regna dedit,

ademit ; orbem terrarum, quibufcum voluit, partitus eft : eum,

qui, plurimis caedibus in foro factis, fingulari virtute et gloria

civem domum vi et armis compulit : eum , cui nihil unquam

nefas fuit nec in facinore, nec in libidine : eum, qui aedem

Nympharum incendit , ut memoriam publicam recenfionis ,

tabulis publicis impreffam, extingueret: eum denique, cui jam

nulla lex erat , nullum civile jus , nulli poffeffionum termini

qui non calumnia litium , non injuflis vindiciis ac facramentis

alienos fundos, fed caflris, exercitu, fignis inferendis, petebat

qui non folum Etrufcos,

(eos enim penitus contempferat ) fed

hunc Q^Varium, virum fortiffimum atque optimum civem,

judicem noftrum,

pellere poffeffionibus armis caflrifque cona-

tus efl : qui cum architeclis et decempedis villas multorum



214 O R A T I O

hortofque peragrabat : qui Janiculo et Alpibus fpem poffeffio-

num terminabat fuarum : qui, cum ab equite Romano fplendi-

diffimo et forti viro, T. Pacavio, non impetraffet, ut infulam in

lacu Prelio venderet , repente lintribus in eam infulam mate-

riam, calcem, caementa, atque arenam convexit ; dominoque

trans ripam infpectante , non dubitavit aediiicium extruere in

alieno : qui huic T. Furfanio, cui viro ? Dii immortales ! (quid

enim ego de muliercula Scantia , quid de adolefcente Aponio

dicam ? quorum utrique mortem eft minitatus, nifi fibi horto-

rum poffeffione ceffiffet) fed aufus eft Furfanio dicere , fi libi

pecuniam, quantam popofcerat, non dediffet, mortuum fe in

domum ejus illaturum ; qua invidia huic effet tali viro confla-

grandum : qui Appium fratrem, hominem mihi conjundtum

fidiffima gratia , abfentem de poffeffione fundi dejecit : qui

parietem lic per veftibulum fororis inftituit ducere , fic agere

fundamenta, ut fororem non modo veftibulo privaret, fed omni

aditu, et limine.

XXVIII. Quanquam haec quidem jam tolerabilia videbantur:

etli aequabiliter in rempublicam, in privatos -

3 in longinquos, in

propinquos ; in alienos, in fuos, irruebat : fed nefcio quomodo

jam ufu obduruerat, et percalluerat civitatis incredibilis patien-

tia. Quae vero aderant jam, et impendebant, quonam modo ea

aut depellere potuiffetis , aut ferre imperium , fi id ille nactus

effet ? Omitto focios, exteras nationes, reges, tetrarchas : vota

enim feceratis, ut in eos fe potius mitteret, quam in veftras pof-

feffiones, veftra tecta, veftras pecunias. Pecunias dico ? a libe-

ris, a liberis medius fidius, et a conjugibus veftris, nunquam

ille effrenatas fuas libidines cohibuiflet. Fingi haec putatis, quae

patent ? hasc, quae nota funt omnibus ? quae tenentur ? fervorum

exercitus illum in urbe confcripturum fuilfe, per quos totam

rempublicam, refque privatas omnium, poffideret ?

Quamobrem , fi cruentum gladium tenens clamaret T. An-

nius, Adefte, quaefo, atque audite, cives : P. Clodium inter-

feci ; ejus furores, quos nullis jam legibus, nullis judiciis,



PRO MILONE. 215

frenare poteramus, hoc ferro et hac dextera a cervicibus vef-

tris repuli j per me unum ut jus, aequitas, leges, libertas, pu-

dor, pudicitia, in civitate manerent : effet vero timendum, quo-

nam modo id ferret civitas. Nunc enim quis eft, qui non pro-

bet ? qui non laudet ? qui non unum poft hominum memoriam

T. Annium plurimum reipublicae profuiffe, maxima laetitia po-

pulum Romanum, cunctam Italiam, nationes omnes affeciffe,

et dicat, et fentiat ? Nequeo, vetera illa populi Romani quanta

fuerint gaudia, judicare. Multas tamen jam fummorum impe-

ratorum clarifTimas victorias aetas noftra vidit : quarum nulla

neque tam diuturnam attulit laetitiam, nec tantam.

Mandate hoc memoriae, Judices. Spero multa vos, liberof-

que veftros , in republica bona effe vifuros. In his fingulis ita

femper exiftimabitis, vivo P. Clodio, nihil eorum vos vifuros

fuiffe. In fpem maximam, et, quemadmodum confido, verifli-

mam addudli fumus, hunc ipfum annum, hoc ipfo fummo viro

confule, compreffa hominum licentia, cupiditatibus fractis

legibus et judiciis conftitutis, falutarem civitati fore. Num quis

igitur eft tam demens, qui hoc, P. Clodio vivo, contingere po-

tuiffe arbitretur ? Quid ? ea, quae tenetis, privata atque veftra,

dominante homine furiofo, quod jus perpetuae poffeflionis ha-

bere potuiffent ?

XXIX. Non timeo, Judices, ne, odio inimicitiarum mearum

inflammatus, libentius haec in illum evomere videar, quam ve-

rius. Etenim, etfi praecipuum effe debebat ; tamen ita commu-

nis erat omnium ille hoftis, ut in communi odio pene aequa-

liter verfaretur odium meum. Non poteft dici fatis , ne cogi-

tari quidem, quantum in illo fceleris, quantum exitii fuerit.

Quinfic

attendite , Judices:

nempehaec eft quaeftio de inte-

ritu P. Clodii. Fingite animis : liberae enim funt cogitationes

noftrae j et, quae volunt, fic intuentur, ut ea cernimus, quae vi-

demus. Fingite igitur cogitatione imaginem hujus conditionis

meae, fi poflim efficere, ut Milonem abfolvatis, fed ita, fi P.

Clodius revixerit. Quid vultu extimuiftis ? Quonam modo ille



216 O R A T I O

vos vivus afficeret, qui mortuus inani cogitatione percuffit ?

Quid ? fi ipfe Cn. Pompeius, qui ea virtute ac fortuna eft, ut

ea potuerit femper, quae nemo praeter illum ; fi is, inquam,

potuiffet, aut quaeftionem de morte P. Clodii ferre, aut ip-

fum ab inferis excitare; utrum putatis potius facturum fuiffe?

Etiam fi propter amicitiam vellet illum ab inferis evocare,

propter rempublicam non feciffet. Ejus igitur mortis fedetis

ultores, cujus vitam, fi putetis per vos reftitui poffe, nolitis ;

et de ejus nece lata quaeftio eft, qui fi eadem lege revivifcere

poffet, lata lex nunquam effet. Hujus ergo interfector qui eifet,

in coniitendo ab iifne pcenam timeret, quos liberaviffet ?

Graeci homines Deorum honores tribuunt iis viris,qui ty-

rannos necaverunt. Quae ego vidi Athenis ? quae aliis in urbi-

bus Graeciae ? quas res divinas talibus infHtutas viris ? quos

cantus ? quae carmina ? prope ad immortalitatis et religionem

et memoriam confecrantur. Vos tanti confervatorem populi

tanti fceleris ultorem , non modo honoribus nullis afficietis

fed etiam ad fupplicium rapi patiemini ? Confiteretur, confite-

retur, inquam, fi feciffet, et magno animo et libente fe fe-

ciffe, libertatis omnium caufa : quod ei certe non confitendum

modo fuiffet, verum etiam praedicandum.

XXX. Etenim, fi id non negat, ex quo nihil petit, nifi ut

ignofcatur ; dubitaret id fateri, ex quo etiam praemia laudis

effent petenda ? nifi vero gratius putat effe vobis, fui fe capitis,

quam veflri ordinis, defenforem fuiffe ; cum praefertim in ea

confeffione, fi grati effe velletis, honores affequeretur ampliffi-

mos. Si faclum vobis non probaretur,(quanquam qui poterat

falus fua cuique non probari ?) fed tamen li minus fortiffimi

viri virtus civibus grata cecidiffet -

y magno animo conflanti-

que cederet ex ingrata civitate. Nam quid effet ingratius

quam laetari caeteros , lugere eum folum, propter quem casteri

laetarentur ?

Quanquam hoc animo femper fuimus omnes in patriae pro-

ditoribus opprimendis, ut, quoniam noftra futura effet gloria,



PRO MILONE. 217

periculum quoque et invidiam noftram putaremus. Nam quac

mihi ipfi tribuenda laus eftet, cum tantum in confulatu meo

pro vobis ac liberis veftris aufus eflem, ii id, quod conabar,

fine maximis dimicationibus meis me efle aufurum arbitrarer ?

Quas mulier fceleratum ac perniciofum civem occidere non

auderet , fi periculum non timeret ? Propoiita invidia , morte

poena, qui nihilo fegnius rempublicam defendit, is vir vere

putandus eft. Populi grati eft , praemiis arrlcere bene meritos

de republica cives ; viri fortis , ne fuppliciis quidem moveri

ut fortiter fecifle poeniteat.

Quamobrem uteretur eadem confeflione T. Annius , qua

Ahala, qua Nafica, qua Opimius, qua Marius, qua nofmet-

ipii : et, ii grata refpublica effet, laetaretur ; fi ingrata, tamen

in gravi fortuna confcientia fua niteretur. Sed hujus beneficii

gratiam, Judices , fortuna populi Romani , et veftra felicitas

et Dii immortales, fibi deberiputant. Nec vero quifquam aliter

arbitrari poteft , niii qui nullam vim efle ducit , numenve di-

vinum : quem neque imperii veftri magnitudo, neque fol ille,

nec caeli fignorumque motus , nec viciftitudines rerum atque

ordines movent, neque, id quod maximum eft, majorum nof-

trorum fapientia, qui facra, qui caeremonias, qui aufpicia, et

ipii fanctiflime coluerunt, et nobis, fuis pofteris, prodiderunt.

XXXI. Eft, eft profecto, illa vis : neque in his corporibus,

atque in hac imbecillitate noftra, ineft quiddam quod vigeat, et

fentiat , et non ineft in hoc tanto naturae tam praeclaro motu.

Nifi forte idcirco efle non putant, quia non apparet, nec cerni-

tur : proinde quafi noftram ipfam mentem qua fapimus,qua

providemus,qua haec ipfa agimus ac dicimus , videre , aut

plane, qualis aut ubi fit, fentire poftimus. Ea vis, ea eft igi-

tur,

quae faepe incredibiles huic urbi felicitates atque opes at-

tulit ; quae illam perniciem extinxit , ac fuftulit : cui primum

mentem injecit , ut vi irritare, ferroque laceflere, fortiftimum

virum auderet, vincereturque ab eo, quem fi viciflet, habitnrus

eflet impunitatem et licentiam fempiternam. Non eft humano

Tom. VI. E e



2i8 O R A T I O

confilio, ne mediocri quidem, Judices, Deorum immortalium

cura , res illa perfecta : religiones mehercule ipfae , quae illam

belluam cadere viderunt , commoffe fe videntur , et jus in illo

fuum retinuiffe.

Vos enim jam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, im-

ploro atque teftor, vofque Albanorum obrutae arae, facrorum

populi Romani fociae et aequales, quas ille praeceps amentia,

caefis proftratifque fanctiffimis lucis , fubftructionum infanis

molibus opprefferat : veftrae tum arae , veftrae religiones vigue-

runt, veftra vis valuit, quam ille omni fcelere polluerat : tuque

ex tuo edito monte , Latiaris fancte Jupiter, cujus ille lacus

nemora, finefque, faepe omni nefario ftupro et fcelere macularat,

aliquando ad eum puniendum oculos aperuiftis : vobis illae, vo-

bis veftro in confpectu ferae, fed juftae tamen et debitae, pcenae

folutae funt. Nifi forte hoc etiam cafu factum effe dicemus,.

ut ante ipfum facrarium Bonae Deae, quod eft in fundo T. Sextii

Galli, in primis honefti et ornati adolefcentis , ante ipfam,

inquam, Bonam Deam, cum praelium commififfet, primum il-

Iud vulnus acceperit,quo teterrimam mortem obiret ; ut non

abfolutus judicio illo nefario videretur, fed ad hanc infignem.

pcenam refervatus.

XXXII. Nec vero non eadem ira Deorum hanc ejus fatelli-

tibus injecit amentiam , ut fine imaginibus , fine cantu atque

ludis, fine exequiis, fine lamentis, fine laudationibus, fine fu-

nere, obiitus cruore et luto, fpoliatus illius fupremi diei cele-

britate, quam concedere etiam inimici folent, ambureretur ab-

jectus. Non fuiffe credo fas, clariffimorum virorum formas illi

teterrimo parricidae aliquid decoris afferre, neque ullo in loco

potius mortem ejus lacerari , quam in quo vita effet damnata.Dura mihi, medius fidius, jam fortuna populi Romani et cru-

delis videbatur, quae tot annos illum in hanc rempublicam in-

fultare videret, et pateretur. Polluerat ftupro fan&iffimas reli-

giones : fenatus graviffima decreta perfregerat : pecunia fe palam

a judicibus redemerat : vexarat in tribunatu fenatum : omnium



PRO MILONE. 2ig

ordinum confenfu pro falute reipublicae gella refciderat : mepatria expulerat : bona diripuerat : domum incenderat : libe-

ros, conjugem meam, vexaverat : Cn. Pompeio nefarium bel-

lum indixerat : magiftratuum privatorumque caedes effecerat

domum mei fratris incenderat: vaftarat Etruriam : multos fedi-

bus ac fortunis ejecerat : inftabat, urgebat : capere ejus amen-

tiam civitas, Italia, provinciae, regna, non poterant : incideban-

tur jam domi leges, quae nos noftris fervis addicerent : nihil

erat cujufquam, quod quidem ille adamaflet, quod non hoc

anno fuum fore putaret. Obflabat ejus cogitationibus nemo T

praeter Milonem. Ipfumillum, qui poterat obftare , novo re-

ditu in gratiam quafi devinctum arbitrabatur : Caefaris potentiam

fuam efTe dicebat : bonorum animos etiam in meo cafu con-

tempferat : Milo unus urgebat.

XXXIII. Hic Dii immortales, ut fupra dixi, mentem dede-

runt illi perdito ac furiofo, ut huic faceret inlidias. Aliter perire

peftis illa non potuit : nunquam illum refpublica fuo jure efTet

ulta. Senatus, credo, praetorem eum circumfcripfifTet. Ne cum

folebat quidem id facere, in privato eodem hoc, aliquid profece-

rat. An confules in praetore coercendo fortes fuiffent ? Primum,

Milone occifo, habuiffet fuos confules : deinde, quis in eo prae-

tore conful fortis effet,per quem tribunum virum confularem

crudeliflime vexatum effe meminiffet? OppremfTet omnia, pof-

fideret, teneret : lege nova, quae efr. inventa apud eum cum

reliquis legibus Clodianis , fervos noftros libertos fuos fecifTet.

Poftremo, nifi eum Dii immortales in eam mentem impulifTent,

ut homo effceminatus fortiflimum virum conaretur occidere,

hodie rempublicam nullam haberetis.

An ille praetor, ille vero conful, fi modo haec templa at-

que ipfa moenia ftare eo vivo tamdiu , et confulaturn ejus ex-

pectare, potuiffent ; ille denique vivus, mali nihil feciffet, qui

mortuus, uno ex fuis fatellitibus Sex. Clodio duce, curiam in-

cenderit ? Quo quid miferius, quid acerbius, quid lu&uofius

vidimus ? Templum fanctitatis, amplitudinis, mentis, confilii

E e 2



220 O R A T I O

publici, caput urbis, aram fociorum, portum omnium gen-

tium, fedem ab univerfo populo Romano conceflam uni or-

dini, inflammari, exfcindi, funeftari ? neque id fieri a multitu-

dine imperita, quanquam eflet miferum id ipfum, fed ab uno :

qui cum tantum aufus fit ultor pro mortuo,quid fignifer pro

vivo non effet aufus ? In curiam potiflimum abjecit, ut eam

mortuus incenderet, quam vivus everterat.

Et funt qui de via Appia querantur, taceant de curia ? et

qui ab eo fpirante forum putent potuiffe defendi, cujus non

reftiterit cadaveri curia ? Excitate, excitate eum, fi potefUs, ab

inferis. Frangetis impetum vivi, cujus vix fuftinetis furias infe-

pulti? nifi vero fuftinuiftis eos, qui cum facibus ad curiam cu-

currerunt, cum facibus ad Caftoris, cum gladiis toto foro vo-

litarunt. Caedi vidifUs populum Romanum, concionem gladiis

difturbari, cum audiretur filentio M. Caslius, tribunus plebis,

vir et in republica fortiflimus, et in fufcepta caufa flrmiflimus,

et bonorum voluntati et auctoritati fenatus deditus , et in hac

Milonis five invidia, five fortuna fingulari , divina et incredi-

bili fide.

XXXIV. Sed jam fatis multa de caufa : extra caufam etiam

nimis fortaffe multa. Quid reftat, niii ut orem, obtefterque vos,

Judices, ut eam mifericordiam tribuatis fortiflimo viro, quam

ipfe non implorat; ego, etiam repugnante hoc, et imploro, et

expofco ? Nolite, fi in noftro omnium fletu nullam lacrymam

adfpexiftis Milonis; fi vultum femper eundem, fi vocem, fi ora-

tionem ftabilem, ac non mutatam videtis, hoc minus ei parcere:

atque haud fcio, an multo etiam fit adjuvandus magis. Etenim,

fi in gladiatoriis pugnis , et in inrimi generis hominum condi-

tione atque fortuna, timidos et fupplices, et ut vivere liceat

obfecrantes, etiam odifle folemus ; fortes et animofos, et fe

acriter ipfos morti offerentes, fervare cupimus -

yeorumque nos

magis miferet, qui noftram mifericordiam non requirunt, quam

qui illam efflagitant : quanto hoc magis in fortiflimis civibus

facere debemus ?



PRO-MILONE. 221

Me quidem, Judices, exanimant, et interimunt, hae voces

Milonis, quas audio affidue, et quibus interfum quotidie. Vale-

ant, inquit, valeant cives mei ; fint incolumes, fint florentes,

fint beati : ftet haec urbs praeclara, mihique patria cariffima,

quoquo modo merita de me erit. Tranquilla republica cives

mei,quoniam mihi cum illis non licet , fine me ipfi , fed per

me tamen,perfruantur : ego cedam , atque abibo. Si mihi

republica bona frui non licuerit, at carebo mala : et, quam

primum tetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea

conquiefcam.

O fruftra, inquit, fufcepti mei labores ! O fpes fallaces ! O

cogitationes inanes meae ! Ego cum tribunus plebis, republica

opprefla, me fenatui dediffem, quem extinclum acceperam ;

equitibus Romanis,quorum vires erant debiles ; bonis viris ,

qui omnem auctoritatem Clodianis armis abjecerant : mihi un-

quam bonorum praeiidium defuturum putarem ? Ego , cum te

(mecum enim faepiffime loquitur) patriae reddidiifem , mihi

non futurum in patria putarem locum ? Ubi nunc fenatus eft,

quem fecuti fumus ? ubi equites Romani illi, illi, inquit, tui ?

ubi ftudia municipiorum ? ubi Italiae voces ? ubi denique tua,

M. Tulli, quae plurimis fuit auxilio, vox, et defenfio ? mihi-

ne ea foli, qui pro te toties morti me obtuli, nihil poteft

opitulari ?

XXXV. Nec vero haec, Judices, ut ego nunc, flens, fed hoc

eodem loquitur vultu, quo videtis. Negat enim fe, negat, in-

gratis civibus feciffe, quae fecit : timidis, et omnia circumfpi-

cientibus pericula, non negat. Plebem, et infimam multitudi-

nem, quae, P. Clodio duce, fortunis veftris imminebat, eam,

quo tutior eflet vita noftra , fuam fe feciffe commemorat ; ut

non modo virtute flecteret, fed etiam tribus fuis patrimoniis

deliniret : nec timet, ne, cum plebem muneribus placarit, vos

non conciliarit meritis in rempublicam fingularibus. Senatus

erga fe benevolentiam temporibus his ipfis faepe eife perfpec-

tam : veftras vero et veftrorum ordinum occurfationes , ftudia,



222 O R A T I O

fermones, quemcunque curfum fortuna dederit, fecum ablatu-

rum effe dicit.

Meminit etiam , fibi vocem praeconis modo defuiffe, quam

minime defiderarit ;populi vero cundtis fuffragiis, quod unum

cupierit , fe confulem declaratum : nunc denique , fi hasc ar-

ma contra fe fint futura , fibi facinoris fufpicionem , non fadti

crimen, obftare. Addit haec, quae certe vera funt, fortes et fa-

pientes viros non tam praemia fequi folere recte factorum, quam

ipfa rec~te facta: fe nihil in vita nifi praeclariffime feciffe ; fi qui-

dem nihil fit praeftabilius viro, quam periculis patriam liberare

beatos effe, quibus ea res honori fuerit a fuis civibus.

Nec tamen eos miferos, qui beneficio cives fuos vicerint

fed tamen ex omnibus praemiis virtutis, fi effet habenda ratio

praemiorum , amplifumum effe praemium gloriam : effe hanc

unam, quae brevitatem vitae pofteritatis memoria confolareturj

quae erriceret, ut abfentes adeffemus, mortui viveremus : hanc

denique effe, cujus gradibus etiam homines in caelum vide-

rentur adfcendere. De me, inquit, femper populus Romanus,

femper omnes gentes loquentur, nulla unquam obmutefcet

vetuftas. Quin hoc tempore ipfo, cum omnes a meis inimi-

cis faces meae invidiae fubjiciantur ; tamen omni in hominum

ccetu, gratiis agendis, et gratulationibus habendis, et omni

fermone, ceiebramur. Omitto Etruriae feftos et actos, et infli-

tutos dies : centefima lux efl haec ab interitu P. Clodii, et, opi-

nor, ultra quam fines imperii populi Romani funt, ea non fo-

lum fama jam de iilo, fed etiam laetitia, peragravit. Quam-

obrem, ubi corpus hoc fit, non, inquit, laboro, quoniam om-

nibus in terris et jam verfatur, et femper habitabit , nominis

mei gloria.

XXXVI. Haec tu mecum faepe, his abfentibus ; fed, iifdem

audientibus, haec ego tecum, Milo. Te quidem, quod ifto animo

es , fatis laudare non poffum j fed,quo eft ifta magis divina

virtus , eo majore a te dolore divellor. Nec vero, fi mihi



PRO MILONE. 223

eriperis, reliqua eft illa faltem ad confolandum querela, ut his

irafci poffim, a quibus tantum vulnus accepero. Non enim

inimici mei te mihi eripient, fed amiciffimi ; non male ali-

quando de me meriti, fed femper optime. Nullum unquam,

Judices, mihi tantum dolorem inuretis, (etfi quis poteft effe

tantus ?) fed ne hunc quidem ipfum, ut oblivifcar, quanti me

femper feceritis. Quae fi vos cepit oblivio, aut fi in me aliquid

orTendiflis -, cur non id meo capite potius luitur, quam Milo-

nis ? Praeclare enim vixero, fi quid mihi acciderit prius, quam

hoc tantum mali videro.

Nunc me una confolatio fuflentat, quod tibi, T. Anni, nul-

lum a me amoris, nullum ftudii , nullum pietatis officium de-

fuit. Ego inimicitias potentium pro te appetivi : ego meum

faepe corpus et vitam objeci armis inimicorum tuorum : ego

me plurimis pro te fupplicem abjeci : bona, fortunas meas, ac

liberorum meorum, in communionem tuorum temporum con-

tuli : hoc denique ipfo die , fi qua vis efl parata, fi qua dimi-

nutio capitis futura, depofco. Quid jam reftat ? quid habeo,

quod dicam ? quod faciam pro tuis in me meritis, nifi ut eam.

fortunam, quaecunque erit tua, ducam meam ? Non recufo,

non abnuo : vofque obfecro, Judices, ut veftra beneficia, quae

In me contuliftis, aut in hujus falute augeatis, aut in ejufdem

exitio occafura effe videatis.

XXXVII. His lacrymis non movetur Milo. Eft quodam in-

credibili robore animi : exilium ibi effe putat, ubi virtuti non

fit locus ; mortem naturae finem effe , non poenam. Sit hic ea

mente, qua natus eft. Quid vos, Judices ? quo tandem animo

eritis ? Memoriam Milonis retinebitis ; ipfum ejicietis ? et erit

dignior locus in terris ullus, qui hanc virtutem excipiat, quamhic, qui procreavit ? Vos, vos appello, fortiffimi viri, qui mul-

tum pro republica fanguinem effudifKs : vos in viri et in civis

invicti appello periculo , centuriones , vofque milites : vobis

non modo infpeclantibus, fed etiam armatis, et huic judicio



224 O R A T I O

praefidentibus, hasc tanta virtus ex hac urbe expelletur ? exter-

minabitur ? projicietur ?

O me miferum ! O infelicem ! revocare tu me in patriam

Milo, potuifti per hos : ego te in patria per eofdem retinere

non potero ? Quid refpondebo liberis meis , qui te parentem

alterum putant ? quid tibi, Q^frater, qui nunc abes, conforti

mecum temporum illorum ? me non potuiffe Milonis falutem

tueri per eofdem, per quos noftram ille fervaffet ? At in qua

caufa non potuifTe ? quae efl grata gentibus. A quibus non po-

tuiffe ? ab iis,qui maxime P. Clodii morte acquierunt. Quo

deprecante ? me.

Quodnam ego concepi tantum fcelus ? aut quod in me tan-

tum facinus admifi, Judices, cum illa indicia communis exitii

indagavi, patefeci, protuli, extinxi ? Omnes in me, meofque,

redundant ex fonte illo dolores. Quid me reducem effe voluif-

tis ? an ut , infpectante me , expellerentur, per quos effem

reftitutus ? Nolite , obfecro vos ,pati , mihi acerbiorem re-

ditum efTe, quam fuerit ille ipfe difceffus. Nam qui poffum

putare me reflitutum effe, fi diftrahor ab iis, per quos refli-

tutus fum ?

XXXVIII. Utinam Dii immortales fecifTent,

(pace tua

Patria, dixerim ; metuo enim, ne fcelerate dicam in te, quod

pro Milone dicam pie) utinam P. Clodius non modo viveret

ied etiam praetor , conful , dictator effet potius,quam hoc

fpedtaculum viderem. O Dii immortales ! fortem , et a vo-

bis , Judices , confervandum virum ! Minime , minime , in-

quit : immo vero pcenas ille debitas luerit -, nos fubeamus

ii ita neceffe efl , non debitas. Hiccine vir ,patriae natus

ufquam nifi in patria morietur ? aut , fi forte , pro patria ?

Hujus vos animi monumenta retinebitis ; corporis in Italia

nullum fepulcrum effe patiemini ? Hunc fua quifquam fen-

tentia ex hac urbe expellet, quem omnes urbes expulfum a

vobis ad fe vocabunt ?



PRO MILONE, 22 $

O terram illam beatam , quas hunc virum exceperit i hanc

ingratam, fi ejecerit ; miferam, fi amiferit ! Sed finis fit. Ne«*

que enim prae lacrymis jam loqui poifum ; et hic fe lacrymis

defendi vetat. Vos oro, obteftorque, Judices, ut in fententiis

ferendis, quod fentietis, id audeatis. Veftram virtutem, jufti-

tiam, fidem, mihi credite, is maxime probabit, qui in judU

cibus legendis optimum, et fapientiflimum , et fortimmum,

quemque legit.

Tom. VI. F f



[ 226 ]

P R O

C. RABIRIO POSTUMO

O R AT I O XXXIX,

I.

OI quis eft, Judices, qui C. Rabirium, quod fuae fbrtunse3

k3 fundatas prasfertim, atque optime conftitutas, opes potef-

tati regias libidinique commiferit, reprehendendum putet ; ad-

fcribat ad judicium fuum , non modo meam , fed hujus etiam

ipfius, qui commifit, fententiam : neque enim cuiquam ejus

confilium vehementius,quam ipfi , difplicet. Quanquam hoc

plerumque facimus, ut confilia eventis ponderemus : et, cui

bene quid procefferit , multum illum providiffe ; cui fecus

nihil fenfiife dicamus. Si extitiffet in rege iides, nihil fapientius

Poftumo : quia fefellit rex , nihil hoc amentius dicitur , ut

jam nihil effe videatur, nili divinare, fapientis. Sed tamen, fi

quis eft, Judices, qui illam Poftumi live inanem fpem, five

inconfultam rationem, five (graviffimo verbo utar) temeritatem

vituperandam putet ; ego ejus opinioni non repugno : illud

tamen deprecor, ut, cum ab ipfa fortuna crudeliffime videat

hujus confilia effe multata ; ne quid ad eas ruinas,quibus hic

oppreffus eft, addendum acerbitatis putet. Satis eft homines

imprudentia lapfos non erigere : urgere vero jacentes, aut pras-

cipitantes impellere, certe eft inhumanum : prasfertim, Judices,

cum fit hoc generi hominum prope natura datum, uti, qua in

familia laus aliqua forte floruerit, hanc fere, qui funt ejus

ftirpis, quod fermone hominum ad memoriam patrum virtus

celebretur, cupidiffime perfequantur ; fiquidem non modo in



PRO C. RABIRIO POSTUMO. 227

glonia rei militaris Paulum Scipio, aut Maximum filius, fed

etiam in devotione vita3, et in ipfo genere mortis, imitatus eft

P. Decium nlius. Sint igitur fimilia, Judices, parva magnis.

II. Fuit enim, pueris nobis, hujus pater C. Curius princeps

ordinis equeftris, fbrtiffimus et maximus publicanus : cujus in

negotiis gerendis magnitudinem animi non tam homines pro-

baffent, ni-fi in eodem benignitas incredibilis fuiffet ; ut in au-

genda re non avaritiae praedam, fed inftrumentum bonitati, quae-

rere videretur. Hoc ille natus, quamvis patrem fuum nunquam

viderat, tamen et natura ipfa duce, quae plurimum valet, et

affiduis domefticorum fermonibus , in paternae culpae fimilitu-

dinem deductus eft. Multa geffit : multa contraxit : magnas

partes habuit publicorum : credidit populis : in pluribus pro-

vinciis ejus verfata res eft : dedit fe etiam regibus : huic ipfi

Alexandrino grandem jam antea pecuniam credidit : nec in-

terea locupletare amicos unquam fuos deftitit, mittere in ne-

gotium, dare partes, re augere, fide fuftentare. Quid multa ?

cum magnitudine animi, tum liberalitate, vitam patris et con-

fuetudinem exprefierat. Pulfus interea regno Ptolemaeus dolo-

fis confiliis, (ut dixit Sibylla, fenfit Poftumus) Romam venit.

Huic egenti , et roganti , hic infelix pecuniam credidit : nec

tum primum ; nam regnanti crediderat abfens : nec temere fe

credere putabat, quod erat nemini dubium, quin is in regnum

reftitueretur a fenatu, populoque Romano. In dando autem et

credendo proceffit longius : nec fuam folum pecuniam credi-

dit, fed etiam amicorum : ftulte : quis negat ? aut quis jam non.

admonet ? quod male cecidit, bene confultum putares ?

III. Id eft difficile, quod cum fpe magna fis ingreftus, id non

exequi ufque ad extremum. Supplex erat rex ; multa rogabat ,

omnia pollicebatur : ut jam metuere Poftumus cogeretur, ne,

quod crediderat,perderet , fi credendi conftituiflet modum.

Nihil autem erat illo blandius, nihil hoc benignius : ut magis

pceniteret ccepirTe, quam liceret defiftere.

Hinc primum exoritur crimen illud : fenatum corruptum

F f 2



228 O R A T I O

effe dicunt. O Dii immortales ! haec efl illa exoptata judi-

ciorum feveritas ? corruptores noftri caufam dicunt : nos, qui

corrupti fumus , non dicimus. Quid ergo ? fenatum defen-

dam hoc loco, Judices ? Omni equidem loco debeo ; ita de

me eft meritus ille ordo : fed id nec agitur hoc tempore , nec

cum Poftumi caufa res ifla conjuncta eft. Quanquam ad fump-

tum itineris , ad illam magnificentiam apparatus , comitatum-

que regium, fuppeditata pecunia a Poftumo eft, fadtaeque fyn-

graphae funt in Albano Cn. Pompeii , cum ille Roma profec-

tus efTet ; tamen non debuit is, qui dabat, quo ille, qui acci-

piebat , confumeret ,quaerere. Non enim latroni , fed regi

credidit ; nec regi inimico populi Romani , fed ei, cujus re-

ditum confuli datum a fenatu videbat; nec ei regi, qui alienus

ab hoc imperio effet, fed ei, quicum fcedus feriri in Capitolio

viderat. .

Quod fi creditor in culpa fit, non qui eft improbe credita

pecunia ufus ; damnetur is , qui fabricatus gladium eft , et

vendidit, non is, qui illo gladio civem aliquem interemit.

Quamobrem neque tu, C. Memmi, hoc facere debes, ut fe-

natum, cujus auctoritati te ab adolefcentia dedifti, in tanta in-

famia verfari velis ; neque ego id, quod non agitur, defendere.

Poftumi enim caufa, quaecunque eft , fejuncta a fenatu eft.

Quod fi item a Gabinio fejunctam oftendero ; certe, quod di-

cas, nihil habebis.

IV. Eft enim haec caufa, Quo ea pecunia pervenerit, quafi

qusedam appendicula caufae judicaXae, atque damnatae. Sunt lites

asflimatae A. Gabinio: nec praedes dati, nec ex ejus bonis, quanta

fumma litium fuifTet, a populo recipi, lex aequa efl. Jubet lex

Julia perfequi ab iis, ad quos ea pecunia, quam is ceperit,

qui damnatus fit , pervenerit. Si efl hoc novum in lege Julia,

ficuti multa funt feverius fcripta, quam in antiquis legibus, et

fanctius judicata ; fane etiam confuetudo hujus generis judicio-

rum nova. Sin hoc totidem verbis tranflatum caput efl, quod

fuit non modo in Cornelia, fed etiam ante in lege Servilia; per




Deos immortales ! quid agimus, Judices ? aut quem hunc mo-

rem novorum judiciorum in rempublicam inducimus ? Erat

enim haec confuetudo nota vobis quidem omnibus, fed, fi ufus

magifter eft optimus, mihi debet effe notiflima. Accufavi de

pecuniis repetundis : judex fedi : praetor quasfivi : defendi plu-

rimos : nulla pars,quae aliquam facultatem dicendi afferre

pofTet , non mea fuit. Ita contendo , neminem unquam, Quo

ea pecunia pervenilfet, caufam dixiffe, qui in aeftimandis litibus

appellatus non effet. In litibus autem nemo appellabatur , niii

ex teftium diclis , aut tabulis privatorum, aut rationibus civi-

tatum. Itaque in inferendis litibus adeffe folebant, qui aliquid

de fe verebantur ; et, cum erant appellati, fi videbatur, ftatimcontra dicere folebant. Sin ejus temporis recentem invidiam

pertimuerant, refpondebant poflea : quod cum feciffent, per-

multi faepe vicerunt.

V. Hoc yero novum eft, ante hoc tempus omnino inauditum.

In litibus Poftumi nomen eft nufquam. In litibus dico ? modo

vos iidem in A. Gabinium judices fediftis : num quis teftis

Poftumum appellavit ? Teftis autem ? num accufator ? num de-

nique toto illo judicio Poftumi nomen audiftis ? Non igitur reus

ex ea caufa, quae judicata eft, redundat Poftumus ; fed eft ar-

reptus unus eques Romanus de pecuniis repetundis reus. Qui-

bus tabulis ? quae in judicio A. Gabinii recitatae non funt. Quo

tefte ? a quo tum appellatus nufquam eft. Qua appellatione li-

tium ? in qua Poftumi mentio facla nulla eft. Qua lege ? qua

non tenetur. Hic jam, Judices, veftri confilii res eft, veftras

fapientiae : quid deceat vos, non, quantum liceat vobis, fpec-

tare debetis. Si enim, quid liceat, quaeritis ;poteftis tollere e

civitate, quem vultis. Tabella eft, quae dat poteftatem ; occul-tat eadem libidinem. Cujus confcientiam nihil eft quod quif-

quam timeat, fi non pertimefcat fuam.

Ubi eft igitur fapientia judicis ? In hoc, ut non folum quid

poffit, fed etiam quid debeat, ponderet ; nec, quantum fibi

permifTum, meminerit folum, fed etiam, quatenus commiffum






VII. Potcntiffimo et nobiliffimo tribuno plebis, M. Drufo,

unam in equeftrem ordinem quaeflionem ferenti, Si quis ob rem

judicatam pecuniam cepijfet -,aperte equites Romani reftiterunt.

Quid ? hoc licere volebant ? minime : neque folum hoc genus

pecuniae capiendae turpe, fed etiam nefarium, arbitrabantur. At-

tamen ita difputabant, eos teneri legibus oportere, qui fuo ju-

dicio effent illam conditionem vitae fecuti. Delectat ampliffimus

civitatis gradus, fella curulis, fafces, imperia, provinciae, facer-

dotia, triumphi, denique imago ipfa, ad pofteritatis memoriam

prodita. Eft fimul etiam follicitudo aliqua, et legum et judicio-

rum major quidam metus. Nos ifta nunquam contempfimus

( ita enim difputabant) fed hanc vitam quietam atque otiofamfecuti fumus : quae, quoniam honore caret, careat etiam molef-

tia. Tam es tu judex, quam ego fenator. Ita eft. : fed tu iflud

petiifti, ego hoc cogor. Quare aut judici mihi non effe liceat,

aut legem lege fenatoria non timere.

Hoc vos, equites Romani, jus a patribus acceptum amit-

tetis ? Moneo , ne faciatis. Rapientur homines in haec judicia

ex omni non modo invidia, fed fermone, malevolorum, nifi

cavetis. Si jam vobis nuntiaretur in fenatu fententias dici, ut

his legibus teneremini, concurrendum ad curiam putaretis : fi

lex ferretur, convolaretis ad Roftra. Vos fenatus liberos hac

lege effe voluit : populus nunquam alligavit : foluti huc con-

veniftis : ne conftricti difcedatis, cavete. Nam, fi Poftumo fraudi

fuerit, qui nec tribunus, nec praefectus, nec ex Italia comes,

nec familiaris Gabinii fuit ;quonam fe modo defendent poft-

hac, qui veftri ordinis cum magiftratibus noflris fuerint his cau-

fis implicati ?

VIII. Tu, inquit, Gabinium, ut regem reduceret,impulifti,

Non patitur mea me jam fides de Gabinio gravius agere.

Quem enim ex tantis inimicitiis receptum in gratiam fummo

ftudio defenderim , hunc afflicltum violare non debeo : quo-

cum ftante fi me Cn. Pompeii audtoritas in gratiam non re-

duxifiet , nunc jam ipfius fortuna reduceret. Sed tamen , cum



232 O R A T I O

ita dicis, Poftumi impulfu Gabinium profectum Alexandriam;

fi defenfioni Gabinii fidem non habes, oblivifcerifne etiam

accufationis tuae ? Gabinius fe id fecifle dicebat reipublicae

caufa, quod clalfem Archelai timeret, quod mare refertum fore

praedonum putaret : lege etiam id fibi licuifle dicebat. Tu ini-

micus negas. Ignofco : et eo magis,quod eft contra illud ju-

dicatum. Redeo igitur ad crimen, et accufationem tuam.

Quid vociferabare , decem millia talentum Gabinio efle

promilfa ? Huic videlicet perblandus reperiendus fuit, qui ho-

minem, ut tu vis, avariflimum exoraret, feflertium bis millies

et quadringenties ne magnopere contemneret. Gabinius illud

quoquo confilio fecit, fecit certe fuo : qusecunque mens illa

fuit, Gabinii fuit. Sive ille, ut ipfe dicebat, gloriam, five, ut

tu vis, pecuniam, quaefivit; quaefivit fibi. Num Gabinii comes,

vel fectator? negat. Non enim ad Gabinii, cujus id negotium

non erat, fed ad P. Lentuli, clariflimi viri, auctoritatem, a

fenatu profectam, et confilio certo, et fpe non dubia, Romam

contenderat.

At dioecetes fuit regius. Et quidem in cuflodia etiam fuit re-

gia : et vita ejus oblata pcenae efl. Multa praeterea, quae libido

regis, quae necefiitas coegit ferre, pertulit. Quarum omnium

rerum una reprehenfio eft, quod regnum intrarit, quod potef-

tati fe regis commiferit. Verum fi quaerimus, flulte. Quid enim

flultius, quam equitem Romanum, ex hac urbe, hujus, in-

quam, reipublicae civem, quae eft. una maxime, et fuit femper,

libera ; venire in eum locum, ubi parendum alteri, et fervien-

dum fit ?

IX. Sed ego in hoc tandem Poflumo non ignofcam, homini

mediocriter docto, quo videam fapientiflimos homines efle lap-

fos ? Virum unum totius Graeciae facile docl:iflimum, Platonem,

iniquitate Dionyfii , Siciliae tyranni , cui fe ille commiferat

in maximis periculis infidiifque efle verfatum accepimus : Cal-

liflhenem, doclum hominem, comitem Magni Alexandri, ab

Alexandro necatum : Demetrium, et ex republica Athenis, quam




optime gefTerat , et ex doctrina nobilem et clarum, qui Pha-

lereus vocitatus eft, in eodem ifto JEgypti regno, afpide ad

corpus admota, vita efTe privatum.

Plane confiteor, fieri nihil poffe dementius, quam fcientem

in eum locum venire, ubi libertatem fis perditurus. Sed hujus

iftius facti ftultitiam major jam fuperior ftultitia defendit: qua?

facit, ut hoc ftultifiimum facinus, quod in regnum venerit,

quod regi fe commiferit, fapienter factum efle videatur. Siqui-

dem non tam femper ftulti, quam fero fapientis eft, cum ftul-

titia fua impeditus fit, quoquo modo poflit, fe expedire.

Quamobrem illud maneat, et fixum fit, quod neque moveri

neque mutari poteft : in quo aequi fperaffe Poftumum dicunt,

peccafTe iniqui , ipfe etiam infaniffe fe confitetur ,quod fuam

quod amicorum, pecuniam regi crediderit, cum tanto fortuna-

rum fuarum periculo. Hoc quidem femel fufcepto atque con-

tracto,perpetienda illa fuerunt , ut fe aliquando ad fuos vin-

dicaret. Itaque objicias licet, quam voles fcepe, palliatum fuifTe,

aliqua habuiffe non Romani hominis infignia. Quoties eorum

quippiam dices , toties unum dices atque illud , temere hunc

pecuniam regi credidifTe ; fuas fortunas, atque famam, libidini

regiae commififTe. Fecerat temere. Fateor : mutari factum jam

nullo modo poterat : aut pallium fumendum Alexandriae, ut ei

Romae togato efTe liceret ; aut omnes fortuna? abjicienda?, fi

togam retinuifTet.

X. Deliciarum caufa et voluptatis, non modo cives Romanos,

fed et nobiles adolefcentes, et quofdam etiam fenatores fummo

loco natos, non in hortis aut fuburbanis fuis, fed Neapoli, in

celeberrimo oppido, cum mitella faepe videmus. Chlamydatum

illum L. Syllam imperatorem ; L. vero Scipionis, qui bellumin Afia geffit , Antiochumque devicit , non folum cum chla-

myde , fed etiam cum crepidis , in Capitolio ftatuam videtis :

quorum impunitas fuit non modo a judicio, fed etiam a fer-

mone. Facilius certe P. Rutilium Rufum neceflitatis excu-

fatio defendet : qui , cum a Mithridate Mytilenis opprefTus

Tom. VI. G g



234 O R A T I O

effet , crudelitatem regis in togatos veftitus mutatione vitavit.

Ergo ille P. Rutilius, qui documentum fuit hominibus noftris

virtutis, antiquitatis, prudentiae, confularis homo, foccos ha-

buit et pallium -

ynec vero id homini tum quifquam, fed tem-

pori, affignandum putavit : Poftumo crimen veftitus afferet is,

in quo fpes fuit, poffe {c£q aliquando ad fortunas fuas pervenire ?

Nam , ut ventum eft Alexandriam ad Auletem , Judices

haec una ratio a rege propofita Poftumo eft fervandae pecuniae

fi curationem, et quali difpenfationem regiam, fufcepiffet. Id

autem facere non poterat , nifi dicecetes : hoc enim nomine

utitur, qui a rege efTet conftitutus. Odiofum negotium Poftu-

mo videbatur: fed erat nulla omnino recufatio. Moleftum etiamnomen ipfum : fed res habebat nomen hoc apud illos, non

hic impofuerat. Oderat veftitum etiam illum : fed fine eo nec

nomen illud poterat, nec munus, tueri. Ergo aderat vis, ut

ait poeta ille nofter, qua?fiummasfirangit infirmatque opes. Mo-

reretur, inquies : nam id fequitur. Feciffet certe, fi fine maxi-

mo dedecore, tam impeditis fuis rebus, potuiffet emori.

XI. Nolite igitur fortunam convertere in culpam; neque re-

gis injuriam hujus crimen putare; nec confilium ex neceftitate,

nec voluntatem ex vi, interpretari : nifi forte eos etiam, qui in

hoftes aut in praedones inciderint, fi aliter quippiam coacti

faciant, quam libere, vituperandos putes. Nemo noftrum igno-

rat, etiam fi experti non fumus , confuetudinem regiam. Re-

gum autem haec funt imperia, Animadverte , et dicJo pare : et,

Prater rogitatumJi querare : et illae minae , Si te fecundo lumine

hic offendero, Moriere. Quae, non ut delectemur folum, legere et

fpectare debemus, fed ut cavere etiam, et effugere, difcamus.

At ex hoc ipfo crimen exoritur. Ait enim, dum Gabiniopecuniam Poftumus cogeret ex decumis imperatorum, pecu-

niam fibi coegiffe. Non inteliigo hoc quale fit : utrum accef-

fionem decumae , ut noftri facere coactores folent , centefima ;

an deceffionem de fumma fecerit. Si acceffionem ; undecim

millia talentum ad Gabinium pervenerunt. At non modo abs




te decem millia objecta funt, fed etiam ab his aeftimata. Addo

illud etiam : qui tandem convenit, aut tam gravi onere tribu-

torum ad tantam pecuniam cogendam mille talentum acceffio-

nem effe factam ; aut in tanta mercede hominis , ut vis , ava-

riffimi , mille talentum deceffionem effe conceffam ? Neque

enim fuit Gabinii, remittere tantum de fuo; nec regis, imponere

tantum pati fuis. Aderunt teftes, legati Alexandrini. Hi nihil in

Gabinium dixerunt : immo hi Gabinium laudaverunt. Ubi ergo

ille mos ? ubi confuetudo judiciorum ? ubi exempla ? foletne

is dicere in eum,qui pecuniam redegit

, qui in illum , cujus

nomine ea pecunia redigeretur, non dixerit ? Age, fi is, qui

non dixit, folet ; etiamne is folet, qui laudavit-? Iifdem tefti-

bus , et quidem non productis , fed dictis teftium recitatis

quafi prasjudicata res ad has caufas deferri folet.

XII. Et ait etiam meus familiaris , et neceffarius , eandem

caufam Alexandrinis fuiffe, cur laudarent Gabinium, qua3 mihi

fuerit, cur eundem defenderem. Mihi, C. Memmi, caufa de-

fendendi Gabinii fuit reconciliatio gratiae : neque me vero pce-

nitet mortales inimicitias, fempiternas amicitias, habere. Nam,

fi me invitum putas, ne Cn. Pompeii animum offenderem, de-fendiffe caufam -, et illum, et me, vehementer ignoras. Neque

enim Pompeius me fua caufa quidquam facere voluiffet invi-

tum ; neque ego, cui omnium civium libertas cariffima fuif-

fet, meam projeciffem. Quamdiu inimiciffimus Gabinio fui,

non amiciffimus mihi non Pompeius fuit : nec, poftea quam

illius auctoritati eam dedi veniam, quam debui, quidquam fimu-

lavi ; ne cum mea perfidia illi etiam ipfi facerem , cui benefi-

cium dediffem , injuriam. Nam non redeundo in gratiam cum

inimico, non violabam Pompeium : fi per eum reductus inii-

diofe rediffem ; me fcilicet maxime , fed proxime illum quo~

que, fefelliffem.

At de me omittamus : ad Alexandrinos iflos revertamur,

Quod habent os? quam audaciam? modo, vobis infpectantibus,

in judicio Gabinii tertio quoque verbo excitabantur. Negabartt

G g 2



236 O R A T I O

pecuniam Gabinio datam. Recitabatur identidem Pompeii tef-

timonium, regem ad fe fcripfifTe, nullam pecuniam Gabinio,

nifi in rem militarem, datam.

Noneft, inquit, tum Alexan-

drinis teftibus creditum. Quid ? poftea credetur ? Credetur.

Quamobrem ? Quia nunc aiunt, quod tunc negabant.

Quid ergo ? ifta conditio eft teftium, ut, quibus creditum

non fit negantibus, iifdem credatur dicentibus ? At, fi verum

tum cum veriffima fronte dixerunt ; nunc mentiuntur. Si tunc

mentiti funt ; doceant nos verum. Quid vultis ? fileant. Dicere

audiebamus Alexandriam , nunc cognofcimus. Illinc omnes

praeftigiae : illinc, inquam, omnes fallaciae : omnia denique ab

his mimorum argumenta nata funt. Nec mihi longius quid-

quam eft, Judices, quam videre hominum vultus.

XIII. Dixerunt hic modo nobifcum ad haec fubfellia, quibus

fuperciliis renuentes huic decem millium crimini ? Jam noftis

infuliitatem Graecoruni. Humeris geftum agebant. Tum, tem-

poris, credo, caufa: nunc fcilicet tempus nullum eft. Ubi femel

quis pejeraverit, ei credi poftea, etiam fi per plures Deos ju-

ret, non oportet : prsefertim, Judices, cum in his judiciisne

locus quidem novo tefti foleat effe -

y ob eamque caufam iidem

judices retineantur, qui fuerint de reo, ut his nota fint omnia,

neque quid fingi novi poflit.

Lites ,ûo ea pecunia pervenerit , non fuis propriis judiciis

fed in reum faclis, condemnari folent. Itaque, fi aut praedes de-

diffet Gabinius, aut tantum ex ejus bonis, quanta fumma li-

tium fuiffet, populus recepiflet ; quamvis magna ad Poftumum

ab eo pecunia perveniffet, non redigeretur : ut intelligi facile

poffit, quod ex ea pecunia, quam ceperit is, qui damnatus

eft, perveniffe in illo primo judicio planum fadtum fit, id hoc

genere judicii redigi folere. Nunc vero quid agitur ? ubi ter-

rarum fumus ? quid tam infolens, tam perverfum praepofterum-

ve , dici aut excogitari poteft ? Accufatur is,qui non abftulit

a rege, ficut Gabinius judicatus eft ; fed qui maximam regi

pecuniam credidit. Ergo is Gabinio dedit,qui non huic





238 O R A T 1 O

eft maxima. Nifi vero hoc mediocri virtute effici poteft, ut

tantus ille vir tanti ducat hunc ; et afflictum prasfertim, et ab-

fentem, et in tanta fortuna fua, ut aliena refpicere magnum

fit ; tanta occupatione maximarum rerum,quas gerit , atque

gemt, ut vel oblivifci aliorum non fit mirum, vel, fi memi-

nerit, oblitum effe facile poffit probare.

Multas equidem C. Caefaris virtutes, magnas, incredibilef-

que cognovi. Sed funt caeterae majoribus quaii theatris propo-

fitae , et pene populares : caftris locum capere , exercitum in-

flruere, expugnare urbes, aciem hoftium profligare : hanc vim

frigorum, hiememque, quam nos vix hujus urbis tectis fuftine-

mus, excipere: his ipfis diebus hoftem perfequi, tum, cum

ctiam ferae latibulis fe tegant, atque omnia bella jure gentium

conquiefcant. Sunt ea quidem magna : quis negat ? fed magnis

excitata funt praemiis ad memoriam hominum fempiternam :

quo minus admirandum eft, eum facere illa, qui immortalita-

tem concupiverit.

XVI. Haec mira laus eft, quae non poetarum carminibus, non

annalium monumentis, celebratur, fed prudentium judicio ex-

penditur. Equitem Romanum, veterem amicum fuum, ftudio-

fum, amantem, obfervantem fui, non libidine, non turpibus

impenfis cupiditatum, atque jacluris, fed experientia patrimonii

amplificandi, labentem excepit, corruere non fivit, fulfit et

fuftinuit re , fortuna , fide ; hodieque fuftinet : nec amicum

pendentem corruere patitur ; nec illius animi aciem perftringit

fplendor fui nominis, nec mentis quafi luminibus officit altitu-

do fortunae, et gloriae.

Sint fane illa magna, quas re vera magna funt. De judicio

animi mei, ut volet, quifque fentiat. Ego enim hanc in tantis

opibus, tanta fortuna, liberalitatem in fuos, memoriam amici-

tiae, reliquis virtutibus omnibus antepono. Quam quidem vos,

Judices , in novo genere bonitatem , inufitatam claris ac prae-

potentibus viris, non modo non afpernari ac refutare, fed com-

plecti etiam et augere, debetis : et eo magis, quod videtis, hos




quafi fumptos dies ad labefadtandum illius dignitatem : ex qua

illi nihil detrahi poteft, quod non aut fortiter ferat, aut facile

reftituat. Amiciffimum hominem fi honeftate fpoliatum audie-

rit ; nec fine magno dolore feret , nec id amiferit, quod poife

fperet recuperari. Satis multa hominibus non iniquis haec efle

debent ; nimis etiam multa vobis, quos sequiffimos effe con-

fidimus.

XVII. Sed, ut omnium vel fufpicioni, vel malevolentiae, vel

crudelitati, fatis fiat; occultat pecuniam Poftumus, latent regiae

divitiae. Ecquis eft ex tanto populo, qui bona C. Rabirii Pof-

tumi nummo feftertio fibi addici velit ? Sed , miferum me !

quanto haec dixi cum dolore ? hem, Poftume, tune es Curii fi-

lius, C. Rabirii judicio et voluntate filius, natura fororis filius?

tune ille in omnes tuos liberalis ? cujus multos bonitas locuple-

tavit? qui nihil profudifti, nihil ullam in libidinem contulifti?

tua, Poftume, nummo feftertio a me addicuntur ?

O meum miferum acerbumque praeconium ! At hoc etiam

optat mifer, ut condemnetur a vobis ; ita bona veneant, ut

folidum fuum cuique folvatur. Nihil jam aliud nifi fidem

curat : nec vos huic, fi jam oblivifci veftrae manfuetudinis vo-

lueritis, quidquam praeterea poteftis eripere. Quod* Judices,

ne faciatis, oro obteftorque vos, atque eo magis, fi adventitia

pecunia petitur ab eo, cui fua non redditur : nam in eum, cui

mifericordia opitulari debeat, invidia quaefita eft.

Sed jam, quoniam, ut fpero, fidem, quam potui, tibi prae-

ftiti , Poftume , reddam etiam lacrymas,quas debeo : quas

quidem ego tuas in meo cafu plurimas vidi. Verfatur ante

oculos luctuofa nox meis omnibus , cum tu totum te cum tuis

copiis ad me detulifti. Tu comitibus, tu praefidio, tu etiam

tanto pondere auri,quantum tempus illud poftulabat , difcef-

fum illum fuftentafti : tu nunquam meis, me abfente, liberis,

nunquam conjugi meae, defuifti. PoiTum excitare multos reduc-

tos teftes liberalitatis tuae : quod faepe audivi patri tuo,qui id

feeiifet, magno adjumento in judicio capitis fuiffe. Sed jajn







242 O R A T I O

hujus ordinis, dignitatemque reipublicae, tuis vel doloribus

vel fufpicionibus anteferre. Ille quidem fructum omnis vitae

ante actae hodierno die maximum cepit , cum fummo con-

fenfu fenatus, tum praeterea judicio tuo graviffimo et maximo:

ex quo profecto intelligis, quanta in dato beneficio fit laus,

cum in accepto tanta fit gloria. Eft vero fortunatus ille , cu-

jus ex falute non minor pene ad omnes, quam ad illum ven-

tura lit, laetitia pervenerit. Quod ei quidem merito, atque op-

timo jure, contigit. Quis enim eft illo aut nobilitate, aut pro-

bitate, aut optimarum artium ftudio, aut innocentia, aut ullo

genere laudis, prsftantior ?

II. Nullius tantum eft flumen ingenii, nulla dicendi aut

fcribendi tanta vis, tanta copia, quae non dicam exornare, fed

enarrare, C. Caefar, res tuas geftas poflit : tamen hoc affirmo,

et hoc pace dicam tua , nullam in his effe laudem ampliorem

quam eam ,quam hodierno die confecutus es. Soleo faepe

ante oculos ponere, idque libenter crebris ufurpare fermoni-

bus, omnes noftrorum imperatorum, omnes exterarum gen-

tium ,potentiffimorumque populorum , omnes clariffimorum

regum res geftas, cum tuis nec contentionum magnitudine,

nec numero prasliorum, nec varietate regionum, nec celeritate

conficiendi, nec diffimilitudine bellorum, poffe conferri. Nec

vero disjunctiffimas terras citius cujufquam paffibus potuiffe

peragrari, quam tuis non dicam curfibus, fed victoriis, luf-

tratae funt.

Quae quidem ego nifi ita magna effe fatear, ut ea vix cu-

jufquam mens aut cogitatio capere poffit , amens fim : fed ta-

men funt alia majora. Nam bellicas laudes folent quidam ex-

tenuare verbis , eafque detrahere ducibus , communicare cummultis , ne propriae fint imperatorum. Et certe in armis mili-

tum virtus, locorum opportunitas, auxilia fociorum, claffes,

commeatus, multum juvant. Maximam vero partem quafi fuo

jure Fortuna fibi vindicat 5 et, quidquid eft profpere geftum 3

id pene omne ducit fuum.







PRO M. MARCELLO. 245

ipfo in confeffu videtis : non ille hofles induxit in curiam, fed

judicavit , a plerifque ignoratione potius , et falfo atque inani

metu, quamcupiditate, aut crudelitate, civile bellum eife fuf-

ceptum. Quo quidem in bello femper de pace agendum , au-

diendum putavi ; femperque dolui non modo pacem , fed ora-

tionem etiam civium pacem efflagitantium , repudiari. Ne-

que enim ego illa, nec ulla unquam , fecutus fum arma civi-

lia ; femperque mea confilia pacis et togae focia , non belli at-

que armorum, fuerunt. Hominem fum fecutus privato officio,

non publico : tantumque apud me grati animi fidelis memoria

valuit, ut nulla non modo cupiditate, fed ne fpe quidem,

prudens et fciens, tanquam ad interitum ruerem voluntarium.

Quod quidem meum confilium minime obfcurum fuit. Nam

et in hoc ordine , integra re , multa de pace dixi ; et in ipfo

bello eadem etiam cum capitis mei periculo fenfi. Ex quo ne-

mo erit tam injuftus rerum aeftimator, qui dubitet, quae Caefa-

ris voluntas de bello fuerit , cum pacis auctores confervandos

ftatim cenfuerit, caeteris fuerit iratior. Atque id minus mirum

fortane tum, cum effet incertus exitus, et anceps fortuna belli

qui vero victor pacis auctores diligit , is profecto declarat , fe

maluine non dimicare, quam vincere.

VI. Atque hujus quidem rei M. Marcello fum teftis. Noftri

enim fenfus ut in pace femper , fic tum etiam in bello , con-

gruebant. Quoties ego eum, et quanto cum dolore, vidi, cum

infolentiam certorum hominum, tum etiam ipfius victoriae fe-

rocitatem, extimefcentem ? Quo gratior tua liberalitas, C. Cae-

far, nobis, qui illa vidimus, debet effe : non enim jam caufae

funt inter fe, fed victoriae, comparandae.

Vidimus tuam victoriam praeliorum exitu terminatam ; gla-

dium vagina vacuum in urbe non vidimus. Quos amifimus

cives , eos Martis vis perculit , non ira victoriae : ut dubitare

debeat nemo, quin multos, fi fieri poffet, C. Caefar ab inferis

excitaret; quoniam ex eadem acie confervat, quos poteft. Al-

terius vero partis, nihil amplius dicam, quam id, quod omnes



246 O R A T I O

verebamur, nimis iracundam futuram fuiffe vicloriam. Quidam

tnim non modo armatis, fed interdum etiam otioiis, minaban-

tur > nec, quid quifque fenfiffet, fed ubi fuiffet, cogitandum

effe dicebant : ut mihi quidem videantur Dii immortales, etiam

fi pcenas a populo Romano ob aliquod delictum expetiverunt,

qui civile bellum tantum et tam lucluofum excitaverunt , vel

placati jam , vel etiam fatiati aliquando , omnem fpem falutis

ad clementiam vicloris et fapientiam contulifle.

Quare gaude tuo ifto tam excellenti bono ; et fruere cum

fortuna et gloria , tum etiam natura et moribus tuis : ex quo

quidem maximus eft fructus jucunditafque fapienti. Caetera cum

tua recordabere ; etfi perfaepe virtuti, tamen plerumque felici-

tati tuae , congratulabere. De nobis ,quos in republica tecum

funul falvos effe voluifti, quoties cogitabis, toties de maximis

tuis beneficiis , toties de incredibili liberalitate , toties de fin-

gulari fapientia tua, cogitabis : quae non modo fumma bona, fed

nimirum audebo vel fola dicere. Tantus eft enim fplendor in

laude vera, tanta in magnitudine animi et confilii dignitas, ut

haec a virtute donata, caetera a fortuna commodata, effe vi-

deantur. Noli igitur in confervandis bonis viris defatigari,

noncupiditate praefertim aut pravitate aliqua lapfis , fed opinione

officii, ftulta fortaffe, certe non improba, et fpecie quadam

reipublicae. Non enim tua ulla culpa eft, ii te aliqui timue-

runt; contraque fumma laus, quod plerique minime timendum

fuiffe fenferunt.

VII. Nunc vero venio ad graviffimam querelam, et atrociffi-

mam fufpicionem tuam -, quae non tibi ipfi magis,quam cum

omnibus civibus, tum maxime nobis, qui a te confervati fumus,

providenda eft : quam etfi fpero effe falfam , nunquam tamen

verbis extenuabo. Tua enim cautio, ndftra cautio eft : ut, ii in

alterutro peccandum iit, malim videri nimis timidus, quam pa-

rum prudens. Sed quifnam eft ifte tam demens ? De tuifne ?

tametii qui magis funt tui, quam quibus tu falutem infperanti-

bus reddidifti ? An ex eo numero, qui una tecum fuerunt ? non





24B O R A T I O

iflam doctorum hominum in contemnenda morte pruden-

tiam : noli noftro periculo fapiens effe. Saepe enim venit ad

aures meas, te idem iftud nimis crebro dicere, fatis te tibi

vixiffe. Credo : fed tum id audirem , fi tibi foli viveres , aut

fi tibi etiam foli natus effes. Nunc , cum omnium falutem ci-

vium, cunctamque rempublicam, res tuae geftae complexae fint;

tantum abes a perfectione maximorum operum, ut fundamen-

ta, quae cogitas, nondum jeceris. Hic tu modum tuae vitae non

falute reipublicae, fed aequitate animi, definies ? Quid, fi iftud

ne gloriae quidem tuae fatis eft ? cujus te effe avidimmum,

quamvis fis fapiens, non negabis.

Parumne igitur , inquies , gloriam magnam relinquemus ?

Immo vero aliis, quamvis multis, fatis ; tibi uni parum. Quid-

quid enim eft,quamvis amplum fit , id certe parum eft tum

,

cum eft aliquid amplius. Quod fi rerum tuarum immortalium,

C. Caefar, hic exitus futurus fuit, ut, devictis adverfariis, rem-

publicam in eo ftatu relinqueres, in quo nunc eft ; vide, quae-

fo , ne tua divina virtus admirationis plus fit habitura,quam

gloriae : fiquidem gloria eft illuftris ac pervagata multorum et

magnorum vel in fuos, vel in patriam, vel in omne genus ho-

minum, fama meritorum.

IX. Haec igitur tibi reliqua pars eft, hic reftat actus, in hoc

elaborandum eft, ut rempublicam conftituas, eaque tu in primis

cum fumma tranquillitate et otio perfruare : tum te, fi voles,

cum et patriae, quod debes, folveris, et naturam ipfam ex-

pleveris fatietate vivendi , fatis diu vixiffe dicito. Quid eft

enim omnino hoc ipfum diu , in quo eft aliquid extremum ?

quod cum venerit, omnis voluptas praeterita pro nihilo eft,

quia poftea nulla futura fit. Quanquam ifte tuus animus nun-

quam his anguftiis, quas natura nobis ad vivendum dedit, con-

tentus fuit, femperque immortalitatis amore flagravit.

Nec vero haec tua vita ducenda eft,

quae corpore et fpiritu

continetur. Illa, inquam, illa vita eft tua, Caefar, quae vige-

bit memoria feculorum omnium ; quam pofteritas alet ,quam



PRO M. MARCELLO, 249

ipfa aeternitas femper tuebitur. Huic tu infervias, huic te often-

tes, oportet : quae quidem, quae miretur, jam pridem multa

habet; nunc, etiam quae laudet, expedtat. Obftupefcent pofteri

certe imperia, provincias, Rhenum, Oceanum, Nilum, pug-

nas innumerabiles, incredibiles victorias, monumenta, mune-

ra , triumphos audientes et legentes tuos : fed , nifi haec urbs

ftabilita tuis confiliis et inftitutis erit , vagabitur modo nomen

tuum longe atque late; fedem quidem ftabilem, et domicilium

certum, non habebit. Erit inter eos etiam, qui nafcentur, ficut

inter nos fuit , magna diffenfio , cum alii laudibus ad caelum

res tuas geftas efferent; alii fortaffe aliquid requirent, idque vel

maximum , nifi belli civilis incendium falute patriae reftinxe-

ris : ut illud fati fuiife videatur , hoc confilii. Servi igitur iis

etiam judicibus, qui multis poft feculis de te judicabunt -

y et

quidem haud fcio , an incorruptius,quam nos : nam et fine

amore, et fine cupiditate, et rurfus fine odio, et fine invidia,

judicabunt. Id autem etiam fi tunc ad te, ut quidam falfo pu-

tant, non pertinebit , nunc certe pertinet, effe te talem, ut

tuas laudes obfcuratura nulla unquam fit oblivio.

X. Diverfasvoluntates

civium fuerunt,diftractaeque

fenten-tiae : non enim coniiliis folum et ftudiis , fed armis etiam et

caftris, dimdebamus. Erat autem obfcuritas quaedam, erat certa^

men inter clariflimos duces : multi dubitabant, quid optimum

effet; multi, quid fibi expediret j multi, quid deceret ; nonnulli

etiam, quid liceret. Perfuncta refpublica eft hoc mifero fatali-

que bello : vicit is, qui non fortuna inflammaret odium fuum,

fed bonitate leniret ; nec qui omnes, quibus iratus effet, eof-

dem etiam exilio aut morte dignos judicaret. Arma ab aliis

pofita, aliis erepta funt. Ingratus eft injuftufque civis, qui, ar-

morum periculo liberatus , animum tamen retinet armatum :

ut etiam ille fit melior,qui in acie cecidit , qui in caufa ani-

mam profudit. Quae enim pertinacia quibufdam , eadem aliis

conftantia, videri poteft. Sed jam omnis fradta diflenfio eft ar-

mis, et extincta aaquitate vi&oris: reftat, ut omnes unum velint,

Tom. VI. I i



250 O R A T I O, &c.

qui modo habent aliquid non folum fapientiae, fed etiam fani-

tatis. Nifi te, C. Caefar, falvo, et in ifta fententia, qua cum

antea,

tumhodie vel maxime ufus es, manente, falvi effe

nonpoffumus. Quare omnes te, qui haec falva effe volumus, et

hortamur, et obfecramus, ut vitae, ut faluti tuae confulas : om-

nefque tibi, ut pro aliis etiam loquar, quod de me ipfe fentio,

quoniam fubefle aliquid putas, quod cavendum fit, non modo

excubias et cuflodias, fed etiam laterum noftrorum oppofitus,

et corporum, pollicemur.

XI. Sed, unde eft orfa, in eodem terminetur oratio. Maximas

tibi omnes gratias agimus, C. Caefar, majores etiam habemus.

Nam omnes idem fentiunt; quod ex omnium precibus et la-

crymis fentire potuifti. Sed, quia non eft ftantibus omnibus ne-

ceffe dicere , a me certe dici volunt : cui neceffe eft quodam-

modo, et quod volunt, et quod, M. Marcello a te huic or--

dini, populoque Romano, et reipublicae reddito, praecipue id

a me fieri debere intelligo. Nam laetari omnes, non ut de unius

folum, fed ut de communi omnium falute, fentio.

Quod autem fummae benevolentiae eft,quae mea erga illum

omnibus femper nota fuit, ut vix C. Marcello, optimo et aman-tiflimo fratri, praeter eum quidem cederem nemini, cum id

follicitudine, cura, labore, tamdiu praeftiterim, quamdiu eft de

illius falute dubitatum 3 certe hoc tempore, magnis curis, mo-

leftiis, doloribus liberatus, praeftare debeo. Itaque, C. Caefar,

fic tibi gratias ago, ut, omnibus me rebus a te non confervato

folum , fed etiam ornato , tamen ad tua innumerabilia in me

unum merita, quod fieri jam poffe non arbitrabar , maximus

hoc tuo facto cumulus accefTerit.



( *S< 3

P R O

0. L I G A R I O

AD C. CÊSAREM

ORATIO XLL

I. ]^/" O V U M crimen, C. Caefar, et ante hunc diem inau-

JL ^l ditum, propinquus meus ad te Q^Tubero detulit, Q^Ligarium in Africa fuifTe : idque C. Panfa, prasftanti vir in-

genio, fretus fortafTe ea familiaritate, quae eft ei tecum, aufus

eft confiteri. Itaque, quo me vertam, nefcio : paratus enim

veneram, cum tu id neque per te fcires, neque audire aliunde

potuiffes, ut ignoratione tua ad hominis miferi falutem abuterer.

Sed, quoniam diligentia inimici inveftigatum eft, quod latebat,

confitendum eft, ut opinor -

3 praefertim, cum meus necefTarius

C. Panfa fecerit, ut id jam integrum non eftet; omifTaque con-

troverfia , omnis oratio ad mifericordiam tuam conferenda eft

qua plurimi funt confervati, cum a te non liberationem culpae,

fed errati veniam, impetravifTent.

Habes igitur , Tubero , quod eft accufatori maxime optan-

dum, confitentem reum ; fed tamen ita confitentem , fe in ea

parte fuiffe, qua te, Tubero, qua virum omni laude dignum,

patrem tuum. Itaque prius de veftro delicto confiteamini ne-

ceffe eft, quam Ligarii ullam culpam reprehendatis.

Qîgitur Ligarius, cum elTet adhuc nulla belli fufpicio, le-

gatus in Africam cum C. Confidio profedtus eft : qua in

I i 2



252 O R A T I O

legatione, et civibus et fociis ita fe probavit, ut decedens Con-

fidius provincia fatisfacere hominibus non poffet, fi quemquam

alium provinciae praefeciffet. Itaque Q^Ligarius, cum diu re-

cufans nihil profeciffet ,provinciam accepit invitus : cui fic

praefuit in pace, ut et civibus et fociis gratiffima effet ejus in-

tegritas, et fides. Bellum fubito exarfit : quod, qui erant in

Africa, ante audierunt geri, quam parari. Quo audito, par-

tim cupiditate inconfiderata, partim caeco quodam timore, pri-

mo falutis,poft etiam ftudii fui

,quaerebant aliquem ducem :

cum Ligarius, domum fpectans, et ad fuos redire cupiens, nullo

fe implicari negotio paffus eft. Interim P. Attius Varus,qui

praetor Africam obtinuerat, Uticam venit :

ad eum ftatim con-

curfum eft. Atque ille non mediocri cupiditate arripuit impe-

rium, fi illud imperium effe potuit, quod ad privatum clamo-

re multitudinis imperitae, nullo publico confilio, deferebatur.

Itaque Ligarius, qui omne tale negotium cuperet effugere,

paulum adventu Vari conquievit.

II. Adhuc, C. Caefar, Q^Ligarius omni culpa vacat. Domo

eft egreffus non modo nullum ad bellum , fed ne ad minimam

quidem fufpicionem belli : legatus in pace profectus , in pro-

vincia pacatiffima ita fe geffit , ut ei pacem effe expediret.

Profedtio certe animum tuum non debet offendere. Num igi-

tur remanfio ? Multo minus : nam profectio voluntatem habuit

nofo turpem, remanfio etiam neceflitatem honeftam. Ergo haec

duo tempora carent crimine: unum, cum eft legatus profectus;

alterum, cum, efftagitatus a provincia, praepofitus Africae eft.

Tertium eft tempus, quo poft adventum Vari in Africa ref-

titit. Quod fi eft criminofum, neceffitatis crimen eft, non vo-

luntatis. An ille, fi potuiffet illinc ullo modo evadere, Uticae

potius, quam Romae; cum P. Attio, quam cum concordiffimis

fratribus ; cum alienis effe, quam cum fuis, maluiffet ? Cum

ipfa legatio plena defiderii ac follicitudinis fuiffet ,propter

incredibilem quendam fratrum amorem -, hic aequo animo effe

potuit, belli difcidio diftractus a fratribus ?



PRO Q^ LIGARIO. 253

Nullum igitur habes , Caefar, adhuc in Q^Ligario fignum

alienae a te voluntatis. Cujus ego caufam animadverte, quaefo,

qua fide defendam , cum prodo meam. O clementiam admi-

rabilem, atque omni laude, praedicatione, literis, monumentif-

que decorandam ! M. Cicero apud te defendit , alium in ea

voluntate non fuifTe, in qua feipfum confitetur fuifTe ; nec tuas

tacitas cogitationes extimefcit; nec, quid tibi, de alio audienti,

de fe ipfo occurrat, reformidat.

III. Vide, quam non reformidem : vide, quanta lux liberali-

tatis et fapientiae tuae mihi apud te dicenti oboriatur. Quantum

potero , voce contendam , ut hoc populus Romanus exaudiat.

Sufcepto bello , Caefar , gefto etiam ex magna parte , nulla vi

coactus,judicio ac voluntate ad ea arma profectus fum

,quae

erant fumpta contra te. Apud quem igitur hoc dico ? nempe

apud eum, qui, cum hoc fciret, tamen me, antequam vidit,

reipublicae reddidit : qui ad me ex iEgypto literas mifit, ut

effem idem, qui fuifTem : qui, cum ipfe imperator in toto im-

perio populi Romani unus efTet , effe me alterum pafius efl

a quo, hoc ipfo C. Panfa mihi nuntium perferente, concef-

fos fafces tenui,quoad tenendos putavi : qui mihi tum deni-

que fe falutem putavit dare, fi eam nullis fpoliatam ornamen-

tis dediffet.

Vide quaefo, Tubero, ut, qui de meo facto non dubitem

dicere , de Ligarii non audeam confiteri. Atque haec prop-

terea de me dixi, ut mihi Tubero, cum de fe eadem dice-

rem , ignofceret. Cujus ego induflriae gloriaeque faveo, vel

propter propinquam cognationem , vel quod ejus ingenio

ftudiifque delector , vel quod laudem adolefcentis propin-

qui exifHmo etiam ad meum aliquem fructum redundare.

Sed hoc quaero,quis putet efTe crimen , fuiffe in Africa Li-

garium ? nempe is, qui et ipfe in eadem Africa efTe voluit,

et prohibitum fe a Ligario queritur, et certe contra ipfum

Caefarem eft congreffus armatus. Quid enim, Tubero, deftric-

tus ille tuus in acie Pharfalica gladius agebat ? cujus latus ille



254 O R A T I O

mucro petebat ? qui fenfus erat armorum tuorum ? quae tua

mens ? oculi ? manus ? ardor animi ? quid cupiebas ? quid op-

tabas ? Nimis urgeo : commoveri videtur adolefcens : ad me

revertar. Iifdem in armis fui.

IV. Quid autem aliud egimus, Tubero, nifi ut, quod hic

poteft, nos poffemus ? Quorum igitur impunitas, Caefar, tuae

clementiae laus eft, eorum ipforum ad crudelitatem te acuet

oratio ? Atque in hac caufa nonnihil equidem, Tubero, etiam

tuam, fed multo magis patris tui, prudentiam defidero : quod

homo , cum ingenio tum etiam dodtrina excellens, genus hoc

caufae quod effet, non viderit : nam, fi vidirTet, quovis profecto,

quam ifto modo, a te agi maluiffet. Arguis fatentem. Non eft

fatis. Accufas eum, qui caufam habet, aut, ut ego dico, me-

liorem, quam tu ; aut, ut tu vis, parem.

Haec non modo mirabilia funt , fed prodigii fimile eft quod

dicam. Non habet eam vim ifta accufatio , ut Q^_ Ligarius

condemnetur , fed ut necetur. Hoc egit civis Romanus ante

te nemo. Externi ifti funt mores : ufque ad fanguinem incitari

folet odium aut levium Graecorum, aut immanium barbarorum.

Nam quid aliud agis ? Ut Romae ne fit ? ut domo careat ? ne

cum optimis fratribus , ne cum hoc T. Broccho , avunculo

fuo, ne cum ejus filio, confobrino fuo, ne nobifcum vivat ?

ne fit in patria ? Num eft ? num poteft magis carere his omni-

bus, quam caret ? Italia prohibetur, exulat. Non tu ergo hunc

patria privare, qua caret, fed vita, vis. At iftud ne apud eum

quidem dictatorem, qui omnes, quos oderat, morte multa-

bat, quifquam egit ifto modo. Ipfe jubebat occidi, nullo pof-

tulante : praemiis etiam invitabat. Quae tamen crudelitas ab

hoc eodem aliquot annis poft, quem tu nunc crudelem effe

vis, vindicata eft.

V. Ego vero iftud non poftulo, inquies. Ita mehercle ex-

iftimo, Tubero : novi enim te, novi patrem, novi domum,

nomenque veftrum ; ftudia denique generis ac familiae veftrae

virtutis , humanitatis , doctrinae,plurimarum artium atque



PRO Q^ LIGARIO. 255

optimarum , nota funt mihi omnia. Itaque certo fcio, vos non

petere fanguinem : fed parum attenditis : res enim eo fpeclat,

ut ea pcena, in qua adhuc Q^Ligarius lit, non videamini effe

contenti. Quas eft igitur alia, praeter mortem ? Si enim in exi-

lio eft, ficuti eft, quid amplius poftulatis ? An, ne ignofca-

tur? Hoc vero multo acerbius, multoque eft durius. Quod nos

domi petimus ,precibus et lacrymis , proftrati ad pedes , non

tam noftras caufas fidentes, quam hujus humanitatij id ne im-

petremus,pugnabis ? et in noftrum fletum irrumpes ? et nos

jacentes ad pedes fupplicum voce prohibebis ?

Si , cum hoc domi faceremus,quod et fecimus , et , ut

fpero, non fruftra fecimus, tu derepente irruphTes, et clamare

ccepilfes, C. Ca?far, cave ignofcas, cave te fratrum, pro fra-

tris falute obfecrantium , mifereatur ; nonne omnem humani-

tatem exuilTes ? Quanto hoc durius,quod nos domi petimus

id a te in foro oppugnari ? et in tali miferia multorum, perfu-

gium miferieordiae tollere ?

Dicam plane , C. Casfar,quod fentio. Si in hac tanta tua

fortuna lenitas tanta non effet, quantam tu per te, per te, in-

quam, obtines, ( intelligo quid loquar) acerbiftimo luctu re-

dundaret ifta victoria. Quam multi enim efTent de vicloribus

qui te crudelem eife vellent, cum etiam de victis reperian-

tur ? quam multi, qui, cum a te nemini ignofci vellent, im-

pedirent clementiam tuam, cum etiam ii, quibus ipfe igno-

vifti, nolint te in alios effe mifericordem ?

Quod fi probare Caefari pofTemus , in Africa Ligarium om-

nino non fuifte ; fi honefto et mifericordi mendacio faluti civi

calamitofo efTe vellemus : tamen hominis non eftet, in tanto

difcrimine et periculo civis, refellere et coarguere noftrum men-

dacium ; et, fi effet alicujus, ejus certe non effet, qui in eadem

caufa et fortuna fuiffet. Sed tamen aliud eft errare Casfarem

nolle, aliud nolle mifereri. Tu diceres : Cave, Caefar, credas :

fuit in Africa Ligarius: tulit arma contra te. Nunc quid dicis ?

Cave ignofcas. Ha&cne hominis ad hominem vox eft ? qua qui



256 O R A T I O#

apud te, C. Caefar, utetur, fuam citius abjiciet humanitatem,

quam extorquebit tuam.

VI. Ac primus aditus et poftulatio Tuberonis, hasc, ut opinor,

fuit , velle fe de Q^ Ligarii fcelere dicere. Non dubito, quin

admiratus fis , vel quod de nullo alio quifquam , vel quod is,

qui in eadem caufa fuiffet , vel quid novi facinoris afferret.

Scelus tu illud vocas, Tubero ? cur ? ifto enim nomine illa

adhuc caufa caruit. Alii errorem appellant : alii timorem : qui

durius, fpem, cupiditatem, odium, pertinaciam : qui graviffi-

me, temeritatem: fcelus, praeter te, adhuc nemo. Ac mihi qui-

dem, fi proprium et verum nomen noftri mali quaeratur, fata-

lis quaedam calamitas incidiffe videtur, et improvidas hominummentes occupaviffe : ut nemo mirari debeat , humana confilia

divina neceffitate effe fuperata.

Liceat effe miferos : quanquam hoc vidtore effe non pofTu-

mus. Sed non loquor de nobis ; de illis loquor, qui occide-

runt. Fuerint cupidi, fuerint irati, fuerint pertinaces : fceleris

vero crimine, furoris,

parricidii , liceat Cn. Pompeio mor-

tuo , liceat multis aliis , carere. Quando hoc quifquam ex te ,

Caefar , audivit ? aut tua quid aliud arma voluerunt , nifi a te

contumeliam propulfare ? quid egit tuus ille invictus exercitus,

nifi ut fuum jus tueretur, et dignitatem tuam? Quid ? tu, cum

pacem effe cupiebas , idne agebas , ut tibi cum fceleratis , an

ut cum bonis civibus, conveniret ?

Mihi vero, Caefar, tua in me maxima merita tanta certe

non viderentur, fi me, ut fceleratum, a te confervatum pu-

tarem. Quomodo autem tu de republica bene meritus effes, fi

tot fceleratos incolumi dignitate effe voluiffes ? Seceffionem

tu illam exiflimavifli, Caefar, initio, non bellum : non hoflile

odium, fed civile diffidium : utrifque cupientibus rempubli-

cam falvam , fed partim confiliis ,partim ftudiis , a communi

utilitate aberrantibus. Principum dignitas erat pene par ; non

par fortaffe eorum , qui fequebantur : caufa tum dubia,quod

erat aliquid in utraque parte , quod probari poflet -, nunc



PRO Q^ LIGARIO. 257

melior certe ea judicanda eft, quam etiam Dii adjuverunt,

Cognita vero clementia tua, quis non eam victoriam probet,

in qua occiderit nemo, nifi armatus ?

VII. Sed, ut omittam communem caufam, veniamus ad nof-

tram : utrum tandem exiftimas facilius fuiffe, Tubero, Ligario

ex Africa exire, an vobis in Africam non venire? Poteramufne,

inquies, cum fenatus cenfuiffet ? Si me confulis, nullo modo.

Sed tamen Ligarium fenatus idem legaverat. Atque ille eo

tempore paruit , cum parere fenatui neceffe erat : vos tum pa-

ruiftis, cum paruit nemo, qui noluit. Reprehendo igitur ? mi-

nime vero : neque enim licuit aliter veftro generi, nomini, fa-

milia? , difciplinas. Sed hoc non concedo , ut , quibus rebus

gloriemini in vobis, eafdem in aliis reprehendatis.

Tuberonis fors conjecta eft ex fenatus-confulto, cum ipfe

non adeffet, morbo etiam impediretur : ftatuerat fe excufare.

Haec ego novi propter omnes neceflitudines, quae mihi funt

cum L. Tuberone. Domi una eruditi, militiae contubernales

poft affines , in omni denique vita familiares : magnum etiam

vinculum,quod iifdem ftudiis femper ufi fumus. Scio igitur

Tuberonem domi manere voluiffe. Sed ita quidam agebant, ita

reipublicae fanctiflimum nomen opponebant, ut, etiam fi aliter

fentiret, verborum tamen ipforum pondus fuftinere non poffet.

Ceffit auctoritati ampliffimi viri, vel potius paruit. Una eft pro-

fectus cum iis, quorum erat una caufa: tardius iter fecit : ita-

que in Africam venit jam occupatam. Hinc in Ligarium cri-

men oritur, vel ira potius. Nam, fi crimen eft ullum, voluiffe;

non minus magnum eft, vos Africam, omnium provinciarum

arcem, natam ad bellum contra hanc urbem gerendum, ob-

tinere voluiffe, quam aliquem fe maluiffe. Atque is tamen

aliquis, Ligarius non fuit. Varus imperium fe habere dicebat

fafces certe habebat. Sed quoquo modo {ef& illud habet , haec

querela veftra , Tubero,quid valet ? Recepti in provinciam

non fumus. Quid fi effetis ? Csefarine eam tradituri fuiffetis, an

contra Csefarem retenturi ?

Tom. VI. K k



258 O R A T I O

VIII. Vide, quid licentiae, Caefar, nobis tua liberalitas det, vel

potius audaciae. Si refponderit Tubero, Africam, quo fenatus

eum forfque miferat, tibi patrem fuum traditurum fuifTe ; non

dubitabo apud ipfum te, cujus id eum facere interfuit, gravif-

limis verbis ejus confilium reprehendere : non enim, fi tibi ea

res grata fuiffet, elfet etiam probata. Sed jam hoc totum omit-

to, non tam ut ne ofTendam tuas patientifiimas aures, quam ne

Tubero, quod nunquam cogitavit, fadturus fuifle videatur. Ve-

niebatis igitur i.n Africam provinciam, unam ex omnibus huic

victoriae maxime infeftam : in qua erat rex potentiflimus, inimi-

cus huic caufae, aliena voluntas, conventus firmi, atque mag-

ni. Quaero, quid facturi fuiffetis ? quanquam, quid facturi fue-

ritis, non dubitem, cum videam, quid feceritis. Prohibiti eftis

in provincia veftra pedem ponere, et prohibiti, ut perhibetis

fumma cum injuria.

Quomodo id tuliftis ? acceptae injuriae querelam ad quem de-

tuliftis ? nempe ad eum, cujus auctoritatem fecuti, in focieta-

tem belli veneratis. Quod fi Caefaris caufa in provinciam ve-

niebatisyad eum profecto exclufi provincia veniffetis. Venif-

tis ad Pompeium. Quae eft ergo apud Caefarem querela , cum

eum accufatis , a quo queramini vos prohibitos contra Caefa-

rem bellum gerere ? Atque in hoc quidem vel cum menda-

cio , fi vultis ,gloriari per me licet , vos provinciam fuifte

Caefari tradituros, etiam fi a Varo.et quibufdam aliis prohibiti

effetis : ego autem coniitebor culpam effe Ligarii,qui vos

tantae laudis occafione privaverit.

IX. Sed vide, quaefo, C. Caefar, conftantiam ornatiftimi viri,

L. Tuberonis : quam ego, quamvis ipfe probarem, ut probo,

tamen non commemorarem, nifi a te cognoviffem in primis

eam virtutem folere laudari. Quae fuit igitur unquam in ullo

homine tanta conftantia ? Conftantiam dico ? nefcio, an melius

patientiam poffem dicere. Quotus enim iftud quifque feciffet,

ut a quibus partibus in diffenfione civili non efiet receptus,

efTetque etiam ciwn crudelitate rejedus, ad eas ipfas rediret ?



PRO (^ LIGARIO, 259

Magni cujufdam animi , atque ejus viri eft, quem de fufcepta

caufa, propofitaque fententia, nulla contumelia, nulla vis, nul-

lum periculum, pofTet dejf>ellere.

Ut enim caetera paria Tuberoni cum Varo fuifTent -

s honos

nobilitas, fplendor, ingenium; quae nequaquam fuerunt : hoc

certe praecipuum Tuberonis fuit ,quod jufto cum imperio ex

fenatus-confulto in provinciam fuam venerat. Hinc prohibitus,

non ad Caefarem , ne iratus ; non domum , ne iners ; non ali-

quam in regionem, ne condemnare caufam illam, quam fecu-

tus effet, videretur : in Macedoniam, in Cn. Pompeii caftra^

venit, in eam ipfam caufam, a qua erat rejeclus cum injuria.

Quid ? cum ifta res nihil commovifTet ejus animum , ad

quem veneratis ; languidiore, credo, ftudio in caufa fuiftis :

tantummodo in praefidiis eratis ; animi vero a caufa abhorre-

bant. An, ut fit in civilibus bellis, nec in vobis magis, quam

in reliquis, omnes vincendi ftudio tenebamur ? Pacis equidem

femper auctor fui; fed tum fero: erat enim amentis, cum aciem

videres, pacem cogitare. Omnes, inquam, vincere Volebamus :

tu certe praecipue , qui in eum locum venifTes , ubi tibi effet

pereundum, nifi vicifTes. Quanquam, ut nunc fe res habet,

non dubito, quin hanc falutem anteponas illi victoriae.

X. Haec ego non dicerem, Tubero, fi aut vos conftantiae vef-

trae, aut Caefarem beneficii fui, pceniteret. Nunc quaero, utrum

veftras injurias , an reipublicae ,perfequamini ? Si reipublicae;

quid de veftra in ea caufa perfeverantia refpondebitis ? fi veftras

videte, ne erretis, qui Caefarem veftris inimicis iratum fore pu-

tetis , cum ignoverit fuis. Itaque num tibi videor, Caefar, in

caufa Ligarii occupatus effe ? num de ejus facto dicere ? Quid-

quid dixi, ad unam fummam referri volo vel humanitatis, vel

clementiae, vel mifericordiae tuae.

Caufas, Caefar, egi multas, et quidem tecum, dum te in

foro tenuit ratio honorum tuorum : certe nunquam hoc modo,

Ignofcite, 'Jndkes : erravit : lapfus ejl : non putavit : fi unquam

pofhac. Ad parentem fic agi folet. Adjudices, Nonfecit, non

K k 2



26o O R A T I O

cogitavit , falfi tejles , fittum crimen. Dic te , Caefar , de facto

Ligarii judicem efTe : quibus in praefidiis fuerit, qusere. Taceo.

Ne haec quidem colligo, quae fortafTe valerent etiam apud ju-

dicem : Legatus ante bellum profectus, relictus in pace, bello

opprefTus , m eo non acerbus ; tum etiam totus animo et ftu-

dio tuus. Ad judicem fic agi folet. Sed ego ad parentem lo-

quor, Erravi, temere feci, pcenitet : ad clementiam tuam con-

fugio : delicTi veniam peto : ut ignofcas oro. Si nemo impetra-

vit , arroganter ; fi plurimi , tu idem fer opem ,qui fpem de-

difti. An fperandi Ligario caufa non fit, cum mihi apud te fit

locus etiam pro altero deprecandi ? Quanquam neque in hac

oratione fpes eft pofita caufae , nec in eorum ftudiis , qui a te

pro Ligario petunt, tui necefTarii.

XI. Vidi enim, et cognovi, quid maxime fpecTares, cum pro

alicujus falute multi laborarent: caufas apud te rogantium gra-

tiofiores efTe, quam vultus -, neque fpecTare , quam tuus efTet

neceffarius is, qui te oraret, fed quam illius, pro quo labora-

ret. Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa, ut mihi beatiores

illi efTe videantur interdum, qui tua liberalitate fruuntur, quam

tu ipfe, qui illis tam multa concedis. Sed video tamen , apud

te caufas, ut dixi, rogantium valere plus, quam preces j ab

iifque te moveri maxime, quorum juftifiimum dolorem videas

in petendo.

In Q^Ligario confervando multis tu quidem gratum facies

necefTariis tuis : fed hoc, quaefo, confidera, quod foles. Pof-

fum fortifTimos viros, Sabinos, tibi probatiflimos, totumque

agrum Sabinum, florem Italiae, ac robur reipublicae, proponere.

Nofti optime homines. Animadverte horum omnium mcefti-

tiam, et dolorem. Hujus T. Brocchi, de quo non dubito quidexiftimes, lacrymas fqualoremque iplius, et filii, vides.

Quid de fratribus dicam ? Noli, Caefar, putare de unius ca-

pite nos agere. Aut tres tibi Ligarii retinendi in civitate funt,

aut tres ex civitate exterminandi. Quodvis exilium his efl op-

tatius, quam patria, quam domus, quam Dii penates, uno illo



PRO Q^ LIGARIO. 261

exulante. Si fraterne, fi pie, fi cum dolore faciunt, moveant

te horum lacrymae, moveat pietas, moveat germanitas : valeat

tua vox illa, quae vicito Te enim dicere audiebamus, Nos om-

nes adverfarios putare , nifi qui nobifcum effent ; te omnes,

qui contra te non effent , tuos. Videfne igitur hunc fplendo-

rem, omnem hanc Brocchorum domum, hunc L. Marcium,

C. Caefetium, L. Corfidium, hofce omnes equites Romanos,

qui adfunt vefte mutata, non folum notos tibi, verum etiam

probatos viros, qui tecum fuerunt ? Atque his maxime irafce-

bamur, et hos requirebamus, et his nonnulli etiam minabantur.

Conferva igitur tuis fuos : ut, quemadmodum caetera, quae dicta

funt a te, fic hoc verimmum reperiatur.

XII. Quod fi penitus perfpicere poffes concordiam Ligario-

rum; omnes fratres tecum judicares fuiffe. An poteft quifquam

dubitare, quin, fi Q^Ligarius in Italia effe potuillet, in eadem

fententia futurus fuerit, in qua fratres fuerunt ? quis eft, qui ho-

rum confenfum confpirantem, et pene conflatum, in hac prope

aequalitate fraterna non noverit ? qui hoc non fentiat, quidvis

prius futurum fuiffe, quam ut hi fratres diverfas fententias for-

tunafque fequerentur ? Voluntate igitur omnes tecum fuerunt

tempeftate abreptus efl unus; qui, fi confilio id feciffet, effet

eorum fimilis, quos tu tamen falvos effe voluifti.

Sed ierit ad bellum ; difcefferit non a te folum, verum etiam

a fratribus : hi te orant tui. Equidem, cum tuis omnibus nego-

tiis intereffem, memoria teneo, qualis tum T. Ligarius, quasf-

tor urbanus, fuerit erga te et dignitatem tuam. Sed parum efl

me hoc meminiffe : fpero etiam te,qui oblivifci nihil foles

nifi injurias, quoniam hoc efl animi, quoniam etiam ingenii

tui, te, aliquid de hujus illo quaeftoris officio cogitantem, etiam

de aliis quibufdam quaefloribus reminifcentem recordari. Hic

igitur T. Ligarius, qui tum nihil egit aliud, (neque enim haec

divinabat) niii ut tu eum fludiofum et bonum virum judica-

res , nunc a te fupplex fratris falutem petit. Quam hujus ad-

monitus officio cum utrifque his dederis , tres fratres optimos



262 O R A T I O, &c.

et integerrimos , non folum fibi ipfos , neque his tot ac tali-

bus viris , neque nobis neceffariis fuis , fed etiam reipublicae

condonaveris.

Fac igitur,quod de homine nobiliffimo et clariffimo M.

Marcello fecifti nuper in curia, nunc idem in foro de opti-

mis et huic omni frequentiae probatiffimis fratribus. Ut concef-

fifti illum fenatui , fic da hunc populo ; cujus voluntatem ca-

riffimam femper habuifti. Et, fi ille dies tibi gloriofiffimus, po-

pulo Romano gratiffimus fuit; noli, obfecro, dubitare, C.Cae-

far, fimilem illi gloriae laudem quam faepiffime quaerere. Nihil

eft enim tam populare, quam bonitas -, nulla de virtutibus tuis

plurimis, nec admirabilior nec gratior mifericordia eft. Homi-nes enim ad Deos nulla re propius accedunt, quam falutem ho-

minibus dando. Nihil habet nec fortuna tua majus, quam ut

poffis j nec natura tua melius, quam ut velis, confervare quam

plurimos. Longiorem orationem caufa forfitan poftulat, tua

certe natura breviorem. Quare, cum utilius effe arbitrer, te

ipfum, quam aut me, aut quemquam, loqui tecum, finem jam

faciam : tantum te admonebo , fi illi abfenti falutem dederis ,

praefentibus his omnibus te daturum.



[ *6 3 ]

P R O

REGE DEJOTARO

AD C. CiSAREM

O R ATI O XLII.

I. ^~^ U M in omnibus caufis gravioribus , C. Caefar, initio

\Â. dicendi commoveri foleam vehementius, quam videtur

vel ufus vel aetas mea poflulare -, tum in hac caufa ita me multa

perturbant, ut, quantum mea fides ftudii mihi afferat ad falu-

tem regis Dejotari defendendam , tantum facultatis timor de-

trahat. Primum dico pro capite fortunifque regis : quod ipfum

etfi non iniquum eft , in tuo duntaxat periculo ; tamen efl ita

inufitatum , regem capitis reum effe , ut ante hoc tempus non

fit auditum. Deinde eum regem,quem ornare antea cuncto

cum fenatu folebam , pro perpetuis ejus in noftram rempubli-

cam meritis , nunc contra atrocimmum crimen cogor defen-

dere. Accedit, ut accufatorum alterius crudelitate, alterius in-

dignitate, conturber. Crudelis Caftor efl, ne dicam fceleratum

et impium, qui nepos avum in difcrimen capitis adduxerit,

adolefcentiasque fuas terrorem intulerit ei, cujus fenedlutem

tueri et tegere debebat -, commendationemque ineuntis aetatis

ab impietate et fcelere duxerit ; avi fervum, corruptum pras-

miis, ad accufandum dominum impulerit, et a legatorum pedi-

bus abduxerit. Fugitivi autem dominum accufantis , et domi»

num abfentem, et dominum amiciffimum noftras reipublicas,



264 O R A T r o

cum os videbam, cum verba audiebam ; non tam afflictam re-

giam conditionem dolebam, quam de fortunis communibus

extimefcebam. Nam , cum more majorum de fervo in domi-

num, ne tormentis quidem, quaeri liceat ; in qua quaeftione

dolor veram vocem elicere poflit , etiam ab invito ; exortus

eft fervus, qui, quem in eculeo appellare non poffet, eum ac-

cufet folutus.

II. Perturbat me, C.Caefar, etiam illud interdum; quod ta-

men, cum te penitus recognovi, timere defino: re enim iniquum

eft, fed tua fapientia flt aequiffimum. Nam dicere apud eum de

facinore, contra cujus vitam confilium facinoris iniffe arguare,

fi per fe ipfum confideres, grave eft :

nemo enim fere eft , qui

fui periculi judex non fibi fe aequiorem,quam reo

,praebeat.

Sed tua, C. Caefar, praeftans fingularifque natura hunc mihi

metum minuit : non enim tam timeo , quid tu de rege Dejo-

taro, quam intelligo, quid de te caeteros, velis judicare.

Moveor etiam loci ipfius infolentia, quod tantam caufam

quanta nulla unquam in difceptatione verfata eft, dico intra

domefticos parietes, dico extra conventum et eam frequentiam,

in qua oratorum ftudia niti folent : in tuis oculis , in tuo ore,

vultuque acquiefco : te unum intueor : ad te unum omnis mea

fpectat oratio : quae mihi ad fpem obtinendae veritatis graviflima

funt, ad motum animi, et ad omnem impetum dicendi, con-

tentionemque leviora.

Hanc enim, C. Caefar, caufam fi in foro dicerem , eodem

audiente et difceptante te, quantam mihi alacritatem populi

Romani concurfus afferret ? Quis enim civis ei regi non fave-

ret , cujus omnem aetatem in populi Romani bellis confump-

tam effe meminiffet ? Spe&arem curiam, intuerer forum, cae-

lum denique teftarer ipfum. Sic , cum et Deorum immorta-

lium , et populi Romani , et fenatus beneficia in regem De-

jotarum recordarer, nullo modo mihi deeffe poffet oratio. Quae

quoniam anguftiora parietes faciunt, aclioque caufae maxime

ckbilitatur loco -, tuum eft, Caefar, qui pro multis faepe dixifti,



PRO REGE DEJOTARO. 265

quid nunc mihi animi fit, ad te ipfum referre5 quo facilius

turn aequitas tua, tum audiendi diligentia, minuat hanc pertur-

bationemmeam.

Sed, antequam de accufatione ipfa dico, deac-

cufatorum fpe pauca dicam: qui cum videantur neque ingenio,

neque ufu atque exercitatione rerum , valere , tamen ad hanc

caufam non fine aliqua fpe et cogitatione venerunt.

III. Iratum te regi Dejotaro fuiife non erant nefcii: affectum

illum quibufdam incommodis, et detrimentis, propter offenfio-

nem animi tui, meminerant : teque cum huic iratum, tum fibi

amicum, cognoverant : cumque apud ipfum te de tuo periculo

dicerent , fore putabant , ut in exulcerato animo facile fictum

crimen infideret. Quamobrem hoc nos primum metu, C. Cae-

far, perfidem, et conftantiam , et clementiam tuam , libera,

ne refidere in te ullam partem iracundiae fufpicemur. Per dex-

teram te iftam oro, quam regi Dejotaro hofpes hofpiti por-

rexifti : iftam, inquam, dexteram, non tam in bellis et in prae-

liis,quam in promirlis et fide , firmiorem. Tu illius domum

inire, tu vetus hofpitium renovare, voluifti: te ejus Dii penates

acceperunt : te amicum, et placatum, Dejotari regis arae foci-

que viderunt.

Cum facile exorari, Caefar, tum femel exorari, foles. Nemo

unquam te placavit inimicus ,qui ullas refediffe in te fimulta-

ti§ reliquias fenferit. Quanquam cui funt inauditae cum Dejo-

taro querelae tuae ? Nunquam tu illum accufavifti ut hoftem, fed

ut amicum officio parum funcTum, quod propenfior in Cn.

Pompeii amicitiam fuiffet, quam in tuam. Cui tamen ipfi regi

veniam te daturum fuiffe dicebas, fi tum auxilia Pompeio, vel

fi etiam filium, mififfet, ipfe tamen excufatione aetatis ufus

effet. Itaque, cum maximis eum rebus liberares, perparvam

amicitiae culpam relinquebas.

Itaque non folum in eum non animadvertifti, fed omni metu

liberavifti ; hofpitem agnovifti , regem reliquifti. Nequeenim

ille odio tui progrelTus, fed errore communi lapfus eft. Is rex,

quem fenatus hoc nomine faepe honorifkentiflimis decretis

Tom. VI. L 1



266 O R A T I O

appellavifTet , quique illum ordinem ab adolefcentia graviffi-

mum fanctiffimumque duxifTet , lifdem rebus eft perturbatus ,

homo longinquus et alienigena, quibus nos in media republica

nati, femperque verfati.

IV. Cum audiret fenatus confentientis auctoritate arma fump-

ta, confulibus, prastoribus, tribunis plebis, nobis imperatori-

bus, rempublicam defendendam datam ; movebatur animo, et

vir huic imperio amiciffimus de falute populi Romani extimef-

cebat, in qua etiam fuam inclufam effe videbat : in fummo ta-

men timore quiefcendum fibi effe arbitrabatur. Maxime vero

perturbatus efl, ut audivit, confules ex Italia profugiffe ; om-

nefque confulares , (fic enim nuntiabatur) cunctum fenatumtotam Italiam effe efFufam. Talibus enim nuntiis et rumoribus

patebat ad Orientem via , nec ulli veri fubfequebantur. Nihil

ille de conditionibus tuis , nihil de ftudio concordiae et pacis ,

nihil de confpiratione audiebat certorum hominum contra dig-

nitatem tuam. Quae cum ita effent, tamen ufque eo fe tenuit,

quoad a Cn. Pompeio ad eum legati literasque venerunt.

Ignofce, ignofce, Caefar, fi ejus viri auctoritati rex Dejo-

tarus ceffit, quem nos omnes fecuti fumus : in quem cum Dii

atque homines omnia ornamenta congeffiffent, tum tu ipfe plu-

rima, et maxima. Neque enim, fi tuae res geftae caeterorum lau-

dibus obfcuritatem attulerunt, idcirco Cn. Pompeii memoriam

amifimus. Quantum nomen ejus fuerit , quantaeopes, quanta

in omni genere bellorum gloria ,quanti honores populi Ro-

mani ,quanti fenatus

,quanti tui

,quis ignorat ? Tanto ille

fuperiores vicerat gloria, quanto tu omnibus prasftitifti. Itaque

Cn. Pompeii bella, victorias, triumphos, confulatus, admiran-

tes numerabamus ; tuos enumerare non poffumus.V. Ad eum igitur rex Dejotarus venit, hoc mifero fatalique

bello, quemantea juftis hoflilibufque bellis adjuveratj quocum

erat non hofpitio folum , verum etiam familiaritate , conjunc-

tus : et venit vel rogatus, ut amicus ; vel arceffitus, ut focius

vel evocatus , ut is,qui fenatui parere didiciffiet : poftremo




venit, ut ad fugientem, non ttt ad infequentem, id eft, ad pe-

ricuii, non ad victoriae, focietatem. Itaque, Pharfalico praelio

facto, a Pompeio difceffit : fpem inrmitam perfequi noluit. Vel

ofticio, fi quid debuerat, vel errori, fi quid nefcierat, fatis

factum effie duxit : domum fe contulit : teque Alexandrinum

bellum gerente, utilitatibus tuis paruit.

Ille exercitum Cn. Domitii , ampliffimi viri , fuis tectis et

copiis fuftentavit : ille Ephefum ad eum, quem tu ex tuis fide-

Hffimum et probatiffimum omnibus delegifti, pecuniam mifit:

ille iterum, ille tertio, auctionibus factis, pecuniam dedit, qua

ad bellum utereris : ille corpus fuum periculo objecit, tecum-

que in acie contra Pharnacem fuit, tuumque hoftem efte ditxit

fuum. Quae quidem a te in eam partem accepta funt, C. Caefar,

ut eum ampliffimo regis honore et nomine affeceris.

Is igitur non modo a te periculo liberatus , fed etiam ho-

nore ampliffimo ornatus , arguitur domi te fuae interflcere vo-

luiffe. Quod tu, nifi eum furiofiffimum judicas, fufpicari pro-

fecto non potes. Ut enim omittam, cujus tanti fceleris fuerit,

in confpectu Deorum penatium necare hofpitem j cujus tantae

importunitatis, omnium gentium, atque omnis memoriae, cla-

riffimum lumen extinguere ; cujus tantae ferocitatis , victorem

orbis terrarum non extimefcerej cujus tam inhumani et ingrati

animi, a quo rex appellatus effet, in eum tyrannum inveniri

ut haec omittam 3 cujus tanti furoris fuit, omnes reges, quo-

rum multi erant finitimi , omnes liberos populos , omnes fo-

cios , omnes provincias , omnia denique omnium arma , con-

tra fe unum excitare ? quonam ille modo cum regno , cum

domo, cum conjuge, cum cariffimo filio, diftractus effet, tanto

fcelere non modo perfecto, fed etiam cogitato ?

VI. At, credo, haec homo inconfultus et temerarius non vi-

debat. Quis confideratior illo ? quis teclior ? quis prudentior ?

Quanquam hoc loco Dejotarum non tam ingenio et prudentia,

quam fide, et religione vitae, defendendum puto. Nota tibi eft,

C. Casfar, hominis probitas, noti mores, nota conftantia. Cui

L l 2



268 O R A T I O

porro, qui modo populi Romani nomen audivit , Dejotari

integritas, gravitas, virtus, fides, non audita eft ? Quod igitur

facinus nec in hominem imprudentem cadere poffet,prop-

ter metum praefentis exitii, nec in facinorofum, nifi effet idem

amentiffimus ; id vos et a viro optimo , et ab homine minime

ftulto, cogitatum effe confingitis.

At quam non modo non credibiliter , fed ne fufpiciofe qui-

dem. Cum, inquit, in Caftellum Luceium veniffes, et do-

mum regis, hofpitis tui, divertiffes ; locus erat quidam, in quo

erant ea compofita,quibus rex te munerare conftituerat. Huc

te e balneo, prius quam accumberes, ducere volebat : ibi enim

erant armati, qui te interficerent, in eo ipfo loco collocati.

En crimen, en caufa, cur regem fugitivus, dominum fervus,

accufet. Ego mehercule, C. Caefar, initio, cum eft ad me ifta

caufa delata, Phidippum medicum, fervum regium, qui cum

legatis miffus effet, ab iflo adolefcente effe corruptum ; hac

fufpicione fum percuffus : medicum indicem fubornabit, finget

videlicet aliquod crimen veneni. Etfi a veritate longe, tamen a

confuetudine criminandi non multum, res abhorrebat.

Quid ait medicus ? nihil de veneno. At id fieri potuit, pri-

mo occultius in potione , vel in cibo : deinde etiam impunius

fit, quod, cum eft factum, negari poteft. Si palam te intere-

miffet ; omnium in fe gentium non folum odia , fed etiam

arma , convertiffet : fi veneno; Jovis illius quidem hofpitalis

numen nunquam celare potuiffet , homines fortaffe celaviffet.

Quod igitur et occultius conari, et efficere cautius, potuit ; id

tibi, et medico callido, et fervo, ut putabat, fideli, non credi-

dit ; de. armis, de ferro, de infidiis, celare te noluit ? At quam

feftive crimen contexitur ? Tua te, inquit, eadem quae femper,

fortuna fervavit : negavifti tum te infpicere velle.

VII. Quid poftea ? an Dejotarus, re illo tempore non perfecla,

continuo dimifit exercitum ? nullus erat alius infidiandi locus ?

At eodem te , cum ccenaviffes , rediturum dixeras ; itaque fe-

cifti. Horam unam aut duas eodem loco armatos, ut collocati




fuerant , retinere magnum fuit ? Cum in convivio comiter

et jucunde fuiffes , tum illuc ivifli , ut dixeras. Quo in loco

Dejotarum talem-erga te cognovifti,

qualis rex Attalus in P.

Africanum fuit : cui magnificentiflima dona, ut fcriptum legi-

mus, ufque ad Numantiam mifit ex Afia ; quae Africanus, in-

fpectante exercitu, accepit. Quod cum praefens Dejotarus regio

et animo et more feciffet, tu in cubiculum difceffifti.

Obfecro , Csefar , repete temporis illius memoriam : pone

illum ante oculos diem : vultus hominum te intuentium , at-

que admirantium , recordare. Num quae trepidatio ? num qui

tumultus ? num quid, nifi moderate, nifi quiete, nifi ex ho-

minisgraviffimi et fanctiffimi difciplina ?

Quidigitur caufae

excogitari poteft, cur te lautum voluerit, coenatum noluerit,

occidere ?

In pofterum, inquit, diem diftulit, ut, cum in caftellum

Luceium ventum effet, ibi cogitata perficeret. Non video cau-

fam loci mutandi : fed tamen acta res criminofe eft. Cum, in-

quit, vomere te poft coenam velle dixiffes, in balneum te du-

cere coeperunt : ibi enim erant infidiae. At te eadem tua for-

tuna fervavit : in cubiculum te ire malle dixifti. Dii te perdant,

fugitive : ita non modo nequam et improbus, fed fatuus et

amens es. Quid ? ille figna aenea in infidiis pofuerat, quae e

balneo in cubiculum transferri non poffent ?

Habes crimina infidiarum : nihil enim dixit amplius. Ho-

rum, inquit, eram confcius. Quid tum ? ita demens ille erat,

ut eum, quem confcium tanti fceleris habebat, a fe dimitteret,

Romam etiam mitteret, ubi et inimiciflimum fciret efTe nepo-

tem fuum , et C. Caefarem , cui feciffet infidias ? praefertim

cum is unus effet, qui poffet de abfente fe indicare ? Et fratres

meos, inquit, quod erant confcii, in vincula conjecit. Cum

igitur eos vinciret, quos fecum habebat y te folutum Romam

mittebat, qui eadem fcires, quae illos fcire dicis ?

VIII. Reliqua pars accufationis duplex fuit : una, regem

femper in fpeculis fuiffe, cum a te animo effet alieno -

3 altera,



270 O R A T I O

exercitum eum contra te magnum compararTe. De excrcitu di-

cam breviter , ut caetera. Nunquam eas copias rex Dejotarus

habuit, quibus inferre bellum populo Romano poffet; fed qui-

bus fines fuos ab excurfionibus hoftium et latrociniis tueretur,

et imperatoribus noftris auxilia mitteret. Atque antea quidem

majores copias alere poterat : nunc exiguas vix tueri poteft.

At mifit ad Caelium nefcio quem ; fed eos, quos mifit, quod

ire noluerunt, in vincula conjecit. Non quaero quam verifimile

fit, aut non habuilfe regem, quos mitteret ; aut eos, quos mi-

iiffet , non paruiife ; aut, qui dicto audientes in tanta re non

fuiffent , eos vinctos potius,quam necatos fuiife. Sed tamen

,

cum adCaelium mittebat,

utrumcaufam illam

victameffe

nef-ciebat , an Caelium iftum magnum hominem putabat ? quem

profeclo is, qui optime noftros homines novit, vcl quia noffet,

vel quia non noffet , contemneret. Addidit etiam illud, equi-

tes non optimos mififfe. Veteres, credo, Caefar : nihil ad tuum

equitatum : fed mifit ex iis , quos habuit, eleclios. Ait nefcio

quem ex eo numero, fervum judicatum. Non arbitror : non

audivi : fed in eo , etiam fi accidiffet , culpam regis nullam

fuiffe arbitrarer.

IX. Alieno autem a te animo fuit. Quomodo ? Speravit,

credo , difficiles tibi Alexandriae fore exitus propter regionis

naturam , et fluminis. At eo ipfo tempore pecuniam dedit

exercitum aluit ; ei, quem Afiae prasfeceras, nulla in re defuit;

tibi victori non folum ad hofpitium , fed ad periculum etiam ,

atque ad aciem ,praefto fuit. Secutum eft bellum Africanum.

Graves de te rumores fparfi;qui etiam furiofum illum Caelium

excitaverunt. Quo tum erga te rex animo fuit? qui auctionatus

fit,

fefeque exfpoliare maluerit, quamtibi

pecuniam non fub-miniftrare. At eo, inquit, tempore ipfo Nicaeam Ephefumque

mittebat, qui rumores Africanos exciperent, et celeriter ad fe

referrent. Itaque, cum effet ei nuntiatum, Domitium naufragio

periiffe , te in caftello circumfideri ; de Domitio dixit verfum

Graecum eadem fententia, qua etiam nos habemus Latinum :




Pereant amici , dum una inimici intercidant : quod ille , fi efiet

tibi inimiciflimus, nunquam tamen dixifiet : ipfe enim manfue-

tus ; verfus immanis. Qui autem Domitio poterat efle amicus,

qui tibi eflet inimicus ? Tibi porro inimicus cur eflet, a quo,

cum vel interfici belli lege potuiflet, regem et fe, et filium

fuum, conflitutos efle meminifiet ?

Quid deinde ? furcifer quo progreditur ? Ait, hac laetitia De-

jotarum elatum, vino fe obruifie, in convivioque nudum falta-

vifie. Quae crux huic fugitivo poteft fatis fupplicii afierre ? De-

jotarum faltantem quifquam, aut ebrium, vidit unquam ? Om-

nes funt in illo regiae virtutes -, quod te , Caefar , ignorare non

arbitror : fed praecipue fingularis et admiranda frugalitas ; etfi

hoc verbo fcio laudari reges non folere. Frugi hominem dici

non multum habet laudis in rege: fortem, jufium, feverum,

gravem , magnanimum , largum , beneficum , liberalem , hx

funt regiae laudes : iila privata eft. Ut volet quifque accipiat :

ego tamen frugalitatem, id eft, modeftiam et temperantiam,

virtutem efte maximam judico. Haec in illo eft ab ineunte asta-

te tum a cuncta Afia, tum a magiftratibus legatifque noftris

tum ab equitibus Romanis , qui in Afia negotiati funt,per-

fpecta, et cognita.

Multis ille quidem gradibus ofliciorum erga rempublicam

noftram ad hoc regium nomen afcendit : fed tamen quidquid

a bellis populi Romani vacabat , cum hominibus noftris con-

fuetudines, amicitias, res, rationefque jungebat; ut non fo-

lum tetrarcha nobilis , fed optimus paterfamilias , et diligen-

tiflimus agricola et pecuarius , haberetur. Qui igitur adolef-

cens , nondum tanta gloria prseditus , nihil unquam nifi feve-

rifiime et graviflime fecerit , is ea exiftimatione , eaque aetate ,

faltavit ?

X. Imitari potius, Caftor, avi tui mores difciplinamque de-

bebas,quam optimo et clarifiimo viro , fugitivi ore , maledi-

cere. Quod fi faltatorem avum habuifles , neque eum virum,

unde pudoris pudicitiasque exempla peterentur ; tamen hoc



272 O R A T I O

maledictum minime in illam aetatem conveniret. Quibus illc

ftudiis ab ineunte aetate fe imbuerat, non faltandi, fed bene ut

armis, optime ut equis, uteretur -, ea tamen illum cuncta, jam

aetate exadta , defecerant. Itaque , Dejotarum cum plures in

equum fuftuliflent , quod haerere in eo fenex poffet , admirari

folebamus. Hic vero adolefcens, qui meus in Cilicia miles

in Graecia commilito fuit , cum in illo nofcro exercitu equita-

ret cum fuis delectis equitibus,quos una cum eo ad Pom-

peium pater miferat,quos concurfus facere folebat ? quam fe

jadtare ? quam fe oftentare ? quam nemini in illa caufa ftudio

et cupiditate concedere ? Cum vero, exercitu amiflb, ego, qui

pacis auclor femper fui, poft Pharfalicum autem praelium fua-

for fuiffem armorum non deponendorum , fed abjiciendorum ,

hunc ad meam aucloritatem non potui adducere,quod et ipfe

ardebat ftudio ipfius belli, et patri fatisfaciendum effe arbitra-

batur. Felix ifta domus,

quae non impunitatem folum adepta

fit, fed etiam accufandi licentiam : calarnitofus Dejotarus, qui

et ab eo,qui in iifdem caftris fuerit , non modo apud te , fed

etiam a fuis, accufetur. Vos veftra fecunda fortuna, Caftor, non

poteftis fine propinquorum calamitate effe contenti ?

XI. Sint fane inimicitiae, quae effe non debebant. Rex enim

Dejotarus veftram familiam abjeclam et obfcuram e tenebris in

lucem evocavit. Quis tuum patrem ante, qui effet, quam cujus

gener effet, audivit ? Sed, quamvis ingrate et impie neceflitu-

dinis nomen repudiaritis, tamen inimicitias hominum more

gerere poteratis , non ficto crimine infecl:ari , non expetere vi-

tam, non capitis arceffere. Efto : concedatur haec quoque acer-

bitatis et odii magnitudo. Adeone, ut etiam omnia vitae, falu-

tifque communis, atque etiam humanitatis, jura violentur ? Ser-

vum follicitare verbis, fpe promiffifque corrumpere, adducere

domum , contra dominum armare ; hoc eft , non uni propin-

quo, fed omnibus familiis, bellum nefarium indicere. Nam ifta

corruptela fervi, fi non modo impunita fuerit, fed etiam a tanta

audoritate approbata j nulli parietes noftram falutem , nullae




leges , nulla jura cuftodient. Ubi enim id, quod intus eft at-

que noftrum, impune evolare poteft, contraque nos pugnare;

iit in dominatu fervitus, in fervitute dominatus.

O tempora, O mores ! Cn. Domitius ille, quem nos pueri

confulem, cenforem, pontificem maximum vidimus, cum tri-

bunus plebis M. Scaurum,principem civitatis , injudicium

populi vocaffet , Scaurique fervus ad eum clam domum venif-

fet, et crimina in dominum delaturum fe effe dixiffet; prehen-

di hominem juffit, ad Scaurumque deduci. Vide, quid inter-

fit : etfi inique Caftorem cum Domitio comparo : fed tamen

ille inimico fervum remifit, tu ab avo abduxifH : ille incorrup-

tum audire noluit, tu corrupifti : ille adjutorem fervum contra

dominum repudiavit, tu etiam accufatorem adhibuifli.

At femel ifte eft corruptus a vobis ? Nonne, cum effet pro-

ductus, et cum tecum fuiffet, refugit ad legatos ? nonne etiam

ad hunc Cn. Domitium venit ? nonne, audiente hoc Serv. Sul-

picio, clariffimo viro, qui tum cafu apud Domitium coenabat,

et hoc T. Torquato , optimo adolefcente , fe a te corruptum,

tuis promiffis in fraudem impulfum, effe confeffus efl ?

XII. Quae eft ifta tam impudens, tam crudelis, tam immo-

derata inhumanitas ? Idcirco in hanc urbem venifti, ut hujus

urbisjura et exempla corrumperes , domefticaque immanitate

inquinares ? At quam acute collecta crimina ? Blefamius , in-

quit, (ejus enim nomine, optimi hominis , nec tibi ignoti,

maledicebat tibi ) ad regem fcribere folebat, te in invidia efTe

tyrannum exiftimari : ftatua inter reges pofita , animos homi-

num vehementer offenfos : plaudi tibi non folere. Nonne in-

telligis, Caefar, ex urbanis malevolorum fermunculis hacc ab

iftis effe collecta? Blefamius tyrannum Caefarem fcriberet? mul-torum enim civium capita viderat : multos juffu Casfaris vexa-

tos, verberatos, necatos : multas affliclas et everfas domos :

armatis militibus refertum forum: quas femper in civili victo-

ria fenfimus, ea te viclore non vidimus.

Solus, inquam , es , C. Caefar, cujus in victoria ceciderit

Tom. VI. M m



274 O R A T I O

nemo, nifi armatus. Et quem nos liberi, in fumma populi Ro-

mani libertate nati , non modo non tyrannum , fed etiam cle-

mentiffimum in vicloria , ducimus ; is Blefamio, qui vivit in

regno , tyrannus videri poteft ? Nam de ftatua quis queritur

una praefertim, cum tam multas videat ? Valde enim inviden-

durn eft ejus ftatuis, cujus tropaeis non invidimus. Nam, fi locus

affert invidiam j nullus locus eft, ad ftatuam quidem, Roftris

clarior. De plaufu autem quid refpondeam ? qui nec defidera-

tus unquam a te eft, et nonnunquam, obftupefadtis hominibus,

ipfa admiratione compreffus eft -, et fortaffe eo praetermiffus

quia nihil vulgare te dignum videri poteft.

XIII. Nihil a me arbitror praetermiffum, fed aliquid ad ex-

tremam caufae partem refervatum. Id autem aliquid eft , te ut

plane Dejotaro reconciliet oratio mea. Non enim jam metuo

ne tu illi fuccenfeas ; illud vereor, ne tibi illum fuccenfere ali-

quid fufpicere : quod abeft longiffime, mihi crede, Caefar. Quid

enim retineat per te , meminit , non quid amiferit : neque fe

a te multatum arbitratur ; fed , cum exiftimaret multis tibi

multa effe tribuenda, quo minus a fe, qui in altera parte fuiffet,

ea fumeres, non recufavit.

Etenim, fi Antiochus Magnus ille, rex Afiae, cum, poftea-

quam a Scipione devictus , Tauro tenus regnare juffus effet

omnemque hanc Afiam, quae eft nunc noftra provincia, amifif-

fet, dicere eft folitus, Benigne fibi a populo Romano effe fac-

tum,quod nimis magna procuratione liberatus modicis regni

terminis uteretur ; poteft multo facilius fe Dejotarus confolari.

Ille enim furoris multam fuftinuerat , hic erroris. Omnia tu

Dejotaro, Caefar, tribuifti, cum et ipfi, et filio, nomen regium

conceffifti. Hoc nomine retento, atque confervato, nullum be-

neficium populi Romani, nullum judicium de fe fenatus, im-

minutum putat : magno animo et erecto eft, nec unquam fuc-

cumbet inimicis, ne fortunae quidem.

Multa fe arbitratur et peperiffe ante factis, et habere in ani-

mo, atque virtute, quae nullo modo poffit amittere. Quae enim




fortuna, aut quis cafus, aut quae tanta poffit injuria, omnium

imperatorum de Dejotaro decreta delere ? Ab omnibus enim

eft ornatus, qui, poftquam in caftris effc potuit per aetatem,

in Afia, Cappadocia, Ponto, Cilicia, Syria, bella gefferunt.

Senatus vero judicia de illo tam multa, tamque honorifica, qua:

publicis populi Romani literis monumentifque confignata funt,

quae unquam vetuftas obruet , aut quae tanta delebit oblivio ?

Quid de virtute ejus dicam ? quid de magnitudine animi, gra-

vitate , conftantia ? quae omnes dodti atque fapientes fumma

quidam etiam fola , bona effe dixerunt ; hifque non modo ad

bene, fed etiam ad beate, vivendum contentam virtutem effe.

Hxc ille reputans , et dies et noclies cogitans ,

non modo tibi

non fuccenfet, (effet enim non folum ingratus, fed etiam amens)

verum omnem tranquillitatem et quietem fenectutis acceptam

refert clementiae tuae.

XIV. Quo quidem animo cum antea fuit, tum non dubito,

quin tuis literis, quarum exemplum legi, quas ad eum Tarra-

cone huic Blefamio dedifti, fe magis etiam erexerit, ab omnique

follicitudine abftraxerit : jubes enim eum bene fperare, et bono

effe animo. Quod fcio te non fruftra fcribere folere : memini

enim iifdem fere verbis ad me te fcribere , meque tuis literis

bene fperare non fruftra effe juffum. Laboro equidem regis

Dejotari caufa, quocum mihi amicitiam refpublica conciliavit,

hofpitium voluntas utriufque conjunxit, familiaritatem confue-

tudo attulit , fummam vero neceffitudinem magna ejus officia

in me, et in exercitum meum, effecerunt : fed cum de illo la-

boro, tum de multis ampliffimis viris, quibus femel ignotum

a te effe oportet, nec beneficium tuum in dubium vocari, nec

haerere in animis hominum follicitudinem fempiternam, necaccidere , ut quifquam te timere incipiat eorum ,

qui femel a

te fint liberati timore. Non debeo, C. Caefar, quod fieri folet

in tantis periculis , tentare, quonam modo dicendo mifericor-

diam tuam commovere poffim : nihil opus eft : occurrere ipfi

folet fupplicibus et calamitofis , nullius oratione evocata.

M m 2



276 O R A T I O, &c.

Propone tibi duos reges, et id animo contemplare, quod oculis

non potes : dabis profeclo mifericordiae , quod iracundiae ne-

gavifti. Multa funt tuae clementiae monumenta ; fed maxime

eorum incolumitates, quibus falutem dedifti : quae fi in privatis

gloriofa funt, multo magis commemorabuntur in regibus. Sem-

per regium nomen in hac civitate fanclum fuit ; fociorum vero

regum et amicorum, fandtiffimum.

XV. Quod nomen hi reges ne amitterent, te victore, timue-

runt : retentum vero, et a te confirmatum, pofteris etiam fuis

tradituros effe confido. Corpora vero fua pro falute regum fuo-

rum hi legati tibi regii tradunt, Hieras, et Blefamius, et An-

tigonus , tibi nobifqueomnibus jam

diu noti ;

eademquefide

et virtute praeditus Dorylaus, qui nuper cum Hiera legatus eft

ad te miffus ; tum regum amicifiimi, tum tibi etiam, ut fpero,

prcbati. Exquire de Blefamio, num quid ad regem contra dig-

nitatem tuam fcripferit. Hieras quidem caufam omnem fufci-

pit, et criminibus illis pro rege fe fupponit reum, memoriam

tuam implorat, qua vales plurimum : negat unquam fe a te in

Dejotari tetrarchia pedem difcefliffe : in primis finibus tibi fe

praefto fuiffe dicit , ufque ad ultimos profecutum : cum e bal-

neo exiffes, tecum fe fuiffe, cum illa munera infpexiffes ccena-

tus, cum in cubiculo recubuiffes ; eandemque affiduitatem tibi

fe praebuiffe poftridie. Quamobrem , fi quid eorum , quae ob-

jecta funt , cogitatum fit , non recufat,quin id facinus fuum

judices. Quocirca, C. Caefar, velim exiftimes , hodierno die

fententiam tuam aut cum fummo dedecore miferrimam peftem

tmportaturam effe regibus, aut incolumem famam cum falute :

quorum alterum optare, illorum crudelitatis eft ; alterum con-

iervare, clementiae tuae.



[ *77 ]

I N

M. ANTONIUMPHILIPPICA I.

I.

\ N T E QJJ AM de republica , Patres confcripti , di-

il cam ea, quae dicenda hoc tempore arbitror, exponam

vobis breviter confilium et profeclionis et reverlionis mes.

Ego, cum fperarem aliquando ad veftrum confilium auctorita-

temque rempublicam effe revocatam , manendum mihi ftatUe-

bam, quafi in vigilia quadam confulari, ac fenatoria. Nec vero

ufquam difcedebam, nec a republica dejiciebam oculos, ex eo

die , quo in aedem Telluris convocati fumus. In quo templo

quantum in me fuit,jeci fundamenta pacis ; Athenienfium-

que renovavi vetus exemplum : Graecum etiam verbum ufur-

pavi, quo tum in fedandis difcordiis erat ufa civitas illa ; atque

omnem memoriam difcordiarum oblivione fempiterna delen-

dam cenfui.

Praeclara tum oratio M. Antonii : egregia etiam voluntas :

pax denique per eum, et per liberos ejus, cum praeftantifiimis

civibus confirmata eft. Atque his principiis reliqua confentie-

bant. Ad deliberationes eas, quas habebat domi de republica,

principes civitatis adhibebat : ad hunc ordinem res optimasdeferebat : fumma cum dignitate et conftantia ad ea

,quae

quaefita erant , refpondebat : nihil tum , nifi quod erat notum

omnibus, in C. Caefaris commentariis reperiebatur.

Num qui exules reftituti ? unum aiebat, praeterea neminem.

Num immunitates datae ? nullae, refpondebat. AfTentiri etiam



27 8 IN M. ANTONIUM

nos Serv. Sulpicio, clariffimo viro, voluit, ne qua tabula poft

idus Martias ullius decreti Caefaris, aut beneficii, iigeretur.

Multa praetereo, eaque prseclara: ad fingulare enim M. Antonii

factum feftinat oratio. Dictaturam, quae vim jam regiae potef-

tatis obfederat, funditus ex republica fuftulit. De qua ne fen-

tentias quidem diximus. Scriptum fenatus-confultum, quod

fieri vellet , attulit : quo recitato , audtoritatem ejus fummo

ftudio fecuti fumus, eique ampliffimis verbis per fenatus-con-

fultum gratias egimus.

II. Lux quaedam videbatur oblata , non modo regno, quod

pertuleramus , fed etiam regni timore , fublato : magnumque

pignus ab eo reipublicae datum, fe liberam civitatem effe velle,

cum dictatoris nomen, quod faepe juftum fuiffet, propter per-

petuae dictaturae recentem memoriam funditus ex republica fuf-

tuliffet. Liberatus caedis periculo paucis poft diebus fenatus :

uncus impactus eft fugitivo illi,qui in C. Marii nomen inva-

ferat. Atque haec omnia communiter cum collega. Alia porro

propria Dolabellae : quae, nifi collega abfuiffet, credo eis fuiffe

futura communia. Nam , cum ferperet in urbe infinitum ma-

lum , idque manaret in dies latius ; iidemque buftum in foro

facerent, qui illam infepultam fepulturam effecerant; et quoti-

die magis magifque perditi homines, cum fui fimilibus fervis,

tecl:is ac templis urbis minarentur : talis animadverlio fuit Do-

labellae, cum in audaces fceleratofque fervos, tum in impuros

et nefarios liberos ; talifque everfio illius execratae columnae

ut mirum mihi videatur , tam valde reliquum tempus ab illo

uno die diffenfifTe.

Ecce enim Kalendis Juniis, quibus ut adeffemus, edixerat,

mutata omnia: nihil per fenatum , multa et magna per popu-

lum, et abfente populo, et invito. Confules defignati fe audere

negabant in fenatum venire : patriae liberatores urbe carebant

ea , cujus a cervicibus jugum fervile dejecerant : quos tamen

ipfi confules et in concionibus, et in omni fermone, laudabant.

Veterani, qui appellabantur , quibus hic ordo diligentiffime



PHILIPPICA I. 279

caverat, non ad confervationem earum rerum, quas habebant,

fed ad fpem novarum praedarum , incitabantur. Quae cum au-

dire mallem, quam videre, haberemque jus legationis liberum;

ea mente difceffi, ut adeffem Kalendis Januariis, quod initium

fenatus cogendi fore videbatur.

III. Expofui, Patres confcripti, profectionis confilium: nunc

reverfionis,

quse plus admirationis habet , breviter exponam.

Cum Brundufium, iterque illud, quod tritum in Grasciam eft,

non line caufa vitaviffem , Kalendis Sextilibus veni Syracufas,

quod ab urbe ea tranfmiflio in Graeciam laudabatur. Quae tamen

urbs, mihi conjunctiffima, plus una me nocte cupiens retinere,

non potuit: veritus fum, ne meus repentinus ad meos neceffa-

rios adventus fufpicionis aliquid afferret, fi effem commoratus.

Cum autem me ex Sicilia ad Leucopetram,quod eft promon-

torium agri Rhegini, venti detulifTent -, ab eo loco confcendi,

ut tranfmitterem : nec ita multum provectus , rejectus auftro

fum in eum ipfum locum, unde confcenderam.

Cumque intempefta nox efTet, manfiffemque in villa P. Va-

lerii , comitis et familiaris mei,poftridieque apud eundem

ventum expectans , manerem ; municipes Rhegini complures

ad me venerunt, ex his quidam Roma recentes : a quibus pri-

mum accipio M. Antonii concionem : quae ita mihi placuit

ut, ea lecta, de reverfione primum cceperim cogitare. Nec

ita multo poft edictum Bruti affertur, et Caffii : quod quidem

mihi , fortaffe quod eos etiam plus reipublicas quam familiari-

tatis gratia diligo, plenum sequitatis videbatur. Addebant prae-

terea (fit enim plerumque, ut ii, qui boni quid volunt afferre,

affingant aliquid, quo faciant id, quod nuntiant, lagtius) rem

conventuram:

Kalendis Sextilibus fenatum frequentem fore

Antonium, repudiatis malis fuaforibus, remiffis Galliis provin-

ciis, ad auctoritatem fenatus effe rediturum.

IV. Tum vero tanta fum cupiditate incenfus ad reditum, ut

mihi nulli neque remi neque venti fatisfacerent : non quo me ad

tempus occurfurum putarem, fed ne tardius, quam cuperem,



2 8o I.N M. ANTONIUM

reipublicae gratularer. Atque ego, celeriter Veliam devectus,

Brutum vidi ; quanto meo dolore , non dico. Turpe mihi ipfi

videbatur , in eam urbem me audere reverti , ex qua Brutus

cederet ; et ibi velle tuto effe, ubi ille non poffet. Neque vero

illum fimiliter , atque ipfe eram , commotum effe vidi. Erec-

tus enim maximi ac pulcherrimi facti confcientia, nihil de fuo

cafu, multa de noff.ro, querebatur.

Ex quo primum cognovi, quae Kalendis Sextilibus in fe-

natu fuiffet L. Pifonis oratio : qui quanquam parum erat ( id

enim ipfum a Bruto audieram) a quibus debuerat , adjutus;

tamen et Bruti teftimonio (quo quid potefl effe gravius ? ) et

omnium praedicatione , quos poftea vidi ,

magnam mihi vide-

batur gloriam confecutus. Hunc igitur ut fequerer, properavi,

quem praefentes non funt fecuti : non ut proficerem aliquid,

(neque enim fperabam id , neque praeftare poteram) fed ut , fi

quid mihi humanitus accidiffet, (multa autem impendere vide-

bantur praeter naturam, praeterque fatum) hujus tamen diei vo-

cem teflem reipublicae relinquerem meae perpetuae erga fe vo-

luntatis. Quoniam utriufque confilii caufam, Patres confcripti,

probatam vobis effe confido,prius quam de republica dicere

incipio, pauca querar de hefterna M. Antonii injuria, cui fum

amicus -, idque me nonnullo ejus officio debere effe, prae me

femper tuli.

V, Quid tandem erat caufae, cur in fenatum heflerno die tam

acerbe cogerer ? folufne aberam ? an non faepe minus frequen-

tes fuiftis ? an ea res agebatur , ut etiam aegrotos deferri opor-

teret ? Annibal , credo , erat ad portas , aut de Pyrrhi pace

agebatur : ad quam caufam etiam Appium illum, et caecum et

fenem, delatum effe, memoriae proditum eft. De fupplicationi-

bus referebatur : quo in genere fenatores deeffe non folent.

Coguntur enim non pignoribus , fed eorum ,quorum de ho-

nore agitur, gratia : quod idem fit , cum de triumpho refer-

tur. Ita fine cura confules funt , ut pene liberum fit fenatori

non adeffe. Qui cum mihi mos notus effet, cumque de via



P H I L I P P I C A I. 2 8i

Ianguerem, et mihimet difplicerem ; mifi, pro amicitia, qui

hoc ei diceret. At ille , vobis audientibus , cum fabris fe do-

mum meam venturum elfe dixit. Nimis iracunde hoc quidem,

et valde intemperanter. Cujus enim maleficii ifta pcena eft,

ut dicere in hoc ordine auderet , fe publicis operis difturbatu-

rum publice ex fenatus fententia asdificatam domum ? Quis au-

tem unquam tanto damno fenatorem coegit ? aut quid eft ultra

pignus, aut multam ? Qui ii fciffet, quam fententiam dicturus

effem, remifiifet aliquid profecto de feveritate cogendi.

VI. An me cenfetis, Patres confcripti, quod vos inviti fecuti

eftis , decreturum fuiffe , ut parentalia cum fupplicationibus

mifcerentur ? ut inexpiabiles religiones in rempublicam indu-

cerentur ? ut decernerentur fupplicationes mortuo ? Nihil dico,

cui. Fuerit ille L. Brutus, qui et ipfe regio dominatu rempub-

licam liberavit, et ad fnnilem virtutem, et fimile factum, ftir-

pem jam prope in quingentefimum annum propagavit : adduci

tamen non poflem, ut quemquam mortuum conjungerem cum

immortalium religione : ut , cujus fepulcrum nufquam extet

ubi parentetur , ei publice fupplicetur. Ego vero eam fenten-

tiam dixiffem, Patres confcripti, ut me adverfus populum Ro-

manum , fi qui accidiffet gravior reipublicas cafus , fi bellum ,

fi morbus, fi fames, facile poffem defendere : quas partim jam

funt, partim timeo ne impendeant. Sed hoc ignofcant Dii im-

mortales velim , et populo Romano,qui id non probat, et

huic ordini, qui decrevit invitus.

Quid de reliquis reipublicae malis ? licetne dicere ? Mihi vero

licet, et femper licebit, dignitatem tueri, mortem contemnere.

Poteftas modo veniendi in hunc locum fit ; dicendi pericu-

lum non recufo. Atque utinam , Patres confcripti , KalendisSextilibus adeffe potuiffem ! non quo profici potuerit aliquid

;

fed ne unus modo confularis ,quod tum accidit , dignus illo

honore, dignus republica, inveniretur. Qua quidem ex re mag-

num accipio dolorem , homines , amplifiimis populi Romani

beneficiis ufos , L. Pifonem ducem optimae fententiae non

Tom. VI. N n



282 IN M. ANTONIUM

fecutos. Idcircone nos populus Romanus confulares fecit, ut in

altiffimo ampliffimoque gradu dignitatis locati rempublicam pro

nihilo haberemus ? Non modo voce nemo L. Pifoni confula-

ris , fed ne vultu quidem , affenfus eft. Quaenam (malum) efr.

ifta voluntaria fervitus ? Fuerit quaedam neceffaria. Nec ego hoc

ab omnibus iis defidero, qui fententiam loco confulari dicunt.

Alia caufa eft eorum, quorum filentio ignofco ; alia eorum,

quorum vocem requiro : quos quidem doleo in fufpicionem

populi Romani venire, non modo metus, quod ipfum effet

turpe, fed alium alia de caufa deeffe dignitati fuae. .

VII. Quare primum maximas gratias et habeo et ago L. Pifo-

ni, qui non, quid efficere poffet in republica, cogitavit, fed quid

ipfe facere deberet : deinde a vobis , Patres confcripti,peto

ut , etiam fi fequi minus audebitis orationem atque audtorita-

tem meam, benigne tamen me, ut feciftis adhuc, audiatis.

Primum igitur a<fta Caefaris fervanda cenfeo : non quo pro-

bem : quis enim id quidem poteft ? fed quia rationem habendam

maxime arbitror pacis et otii. Vellem adeffet Antonius, modo

fine advocatis. Sed , ut opinor, licet ei minus valere : quod

mihi heri per illum non licebat. Doceret me , vel potius vos ,

P. C. quemadmodum ipfe Caefaris acla defenderet. An in com-

mentariolis, et chirographis, et libellis, fe uno auctore prola-

tis ; ac ne prolatis quidem, fed tantummodo dictis, acta Caefa-

ris nrma erunt : quae ille in aes incidit , in quo populi juffa

perpetuafque leges effe voluit, pro nihilo habebuntur ?

Equidem fic exiflimo : nihil tam effe in actis Caefaris, quam

leges Caefaris. An, fi cui quid ille promifit, id erit fixum ? quod

idem non facere potuit, ut multis multa promiffa non fecit: quse

tamen multo plura illo mortuo reperta funt, quam vivo beneficia

per omnes annos tributa et data. Sed ea non muto, non moveo:

fummo etiam fludio praeclara illius acta defendo. Pecunia uti-

nam ad Opis maneret ! cruenta illa quidem , fed his tempo-

ribus, cum iis, quorum eft, non redditur, neceffaria : quan-

quam ea quoque fit effufa, fi ita in actis fuit. Ecquid eft, quod



P H I L I P P I C A I. 283

tam proprie dici poflit actum ejus,qui togatus in republica

cum poteftate imperioque verfatus fit, quam lex ? Quxre acta

Gracchi : leges Semproniae proferentur. Quaere Syllae : Corne-

liae. Quid ? Cn. Pompeii tertius confulatus in quibus acris con-

ftitit ? nempe in legibus. A Casfare ipfo fi quaereres, quidnam

egiffet in urbe et toga; leges multas refponderet fe, et praeclaras,

tulifie : chirographa vero aut mutaret, aut non daret, aut, fi de-

diffet, non iflas res in aclis fuis duceret. Sed ea ipfa concedo :

quibufdam in rebus etiam conniveo : in maximis vero rebus ,

id eft legibus, ac~ta Caefaris diiTolvi, ferendum non puto.

VIII. Quae lex melior, utilior, optima etiam republica faepius

flagitata, quam ne praetoriae provinciae plus quam annum, neveplus quam biennium confulares, obtinerentur ? Hac lege fubla-

ta, videnturne vobis ac~ta Caefaris fervari ? Quid ? ea lege, quae

promulgata eft de tertia decuria judicum , nonne omnes judi-

ciariae leges Caefaris difTolvuntur ? Et vos acta Csefaris defen-

ditis,qui leges ejus evertitis ? Nili forte , fi quid memorios

caufa retulit in libellum, id numerabitur in actis, et, quamvis

iniquum et inutile fit, defendetur: quod ad populum centuria-

tis comitiis tulit, id in adlis Csefaris non habebitur.

At quae eft ifla tertia decuria ? Centurionum, inquit. Quid ?

ifli ordini judicatus lege Julia, etiam ante Pompeia, Aurelia,

non patebat? Cenfus praefiniebatur, inquit. Non centurioni qui-

dem folum , fed equiti etiam Romano. Itaque viri fortifiimi

atque honeftiflimi ,qui ordines duxerunt, res et judicant, et

judicaverunt. Non quaero, inquit, ifios : quicunque ordinem

duxit, judicet. At fi ferretis, quicunque equo meruifiet, quod

eft laudatius , nemini probaretis : in judice enim fpedtari et

fortuna debet, et dignitas. Non quaero,inquit, ifta :

addo etiamjudices manipulares ex legione Alaudarum : aliter enim noftri

negant pofie fe falvos cffe. O contumeliofum honorem iis,

quos ad judicandum nec opinantes vocatis ! hic enim eft legis

index, ut ii res in tertia decuria judicent, qui libere judicare non

audeant. In quo quantus eft error , Dii immortales ! eorum

N n 2



2S4 IN M. ANTONIUM

qui iftam legem excogitaverunt ? Ut enim quifque fordidiffimus

videbitur, ita libentifTime feveritate judicandi fordes fuas eluet;

laborabitque, ut honeftis decuriis potius dignus videatur, quam

in turpes jure conjectus.

IX. Altera promulgata lex eft, ut et de vi et de majeftate dam-

nati ad populum provocent, fi velint. Haec utrum tandem lex

eft, an legum omnium diffolutio ? Quis enim eft hodie, cujus

interfit iftam legem manere? Nemo reus eft iftis legibus; nemo

eft, quem futurum putemus : armis enirn gefta nunquam pro-

fecto in judicium vocabuntur. At res popularis. Utinam qui-

dem vellet is aliquid effe populare ! omnes enim jam cives de

reipublicae falute una et mente et voce confentiunt. Quae eft

igitur ifta cupiditas ejus legis ferendae, quae turpitudinem fum-

mam habeat, gratiam nullam ? Quid enim turpius, quam qui

majeftatem populi Romani per vim minuerit , eum , damna-

tum judicio, ad eam ipfam vim reverti, propter quam fit jure

damnatus ?

Sed quid plura de lege difputo ? quafi vero id agatur, ut

quifquam provocet. Id agitur, id fertur, ne quis omnino un-

quam iftis legibus reus fiat. Quis enim aut accufator tam amens

reperietur, qui, reo condemnato, objici fe multitudini con-

ductae velit ? aut judex. qui reum damnare audeat , ut ipfe ad

operas mercenarias ftatim protrahatur ? Non igitur provocatio

ifta lege datur ; fed duae maxime falutares leges quseftionefque

tolluntur. Quid eft aliud igitur adhortari adolefcentes, ut tur-

bulenti, ut feditiofi, ut perniciofi cives velint elTe ? Quam au-

tem ad reipublicae peftem furor tribunitius impelli non poterit,

his duabus quaeftionibus, de vi et de majeftate, fublatis ?

Quid, quod obrogatur legibus Caefaris, quae jubent,ei,

quide vi , itemque ei

,qui majeftatis damnatus lit , aqua et igni

interdici ? quibus cum provocatio datur, nonne acta Caefaris

refcinduntur ? Quae quidem ego , Patres confcripti ,qui illa

nunquam probavi , ita confervanda concordiae caufa arbitratus

fum, ut non modo, quas vivus Caefar leges tulilTet, infirmandas



P H I L I P P I C A I. 2 8 5

hoc tempore >non putarem ; fed ne illas quidem, quas poft

mortem Caefaris prolatas effe et fixas videtis.

X. De exilio reducti a mortuo : civitas data non folum fin-

gulis, fed nationibus, et provinciis univerfis, a mortuo : immu-nitatibus infinitis fublata vectigalia a mortuo. Ergo haec uno

verum optimo , auctore domo prolata defendimus : eas leges

quas ipfe, nobis infpectantibus, recitavit, pronuntiavit, tulit,

quibus latis gloriabatur, iifque legibus rempublicam contineri

putabat, de provinciis, de judiciis, eas, inquam, Ca^faris leges

nos, qui defendimus acta Caefaris, evertendas putamus ?

Ac de iis tamen legibus, quae promulgatae funt, faltem queri

poflumus ; de iis, quas jam latae dicuntur, ne illud quidem li-

cuit : illae enim , nulla promulgatione , latae funt ante quam

fcriptae. Quaerunt, quid fit, cur aut ego, aut quifquam veftrum,

Patres confcripti , bonis tribunis plebis leges malas metuat.

Paratos habemus, qui intercedant ; paratos, qui rempublicam

religione defendant : vacui metu effe debemus. Quas tu mihi,

inquit , intercefliones,quas religiones ? Eas fcilicet

, quibus

reipublicae falus continetur. Negligimus ifta, et nimis antiqua,

et ftulta, ducimus. Forum fepietur : omnes claudentur aditus :

armati in praefidiis multis locis collocabuntur.

Quid tum ? Quod erit ita geftum , id lex erit ; et in aes in-

cidi videbitis. Cedo illa legitima : Confules populum jure ro-

gaverunt ; hoc enim a majoribus accepimus jus rogandi; po-

pulufque jurefcivit . Qui populus ? ifne, qui exclufus eft ? quo

jure ? an eo, quod vi et armis omne fublatum eft ? Atque ego

haec dico de futuris : quod eft r.ugurum, ante dicere ea, quae vi-

tari poffunt : quae fi facta non erunt, refelletur oratio mea. Lo-

quor de legibus promulgatis, de quibus eft integrum vobis,

Demonftro vitia : tollite. Denuntio vim, arma : removete.

XI. Irafci vos quidem mihi, Dolabella, pro republica dicenti,

non oportebit. Quanquam te quidem id facturum non arbitror:

novi enim facilitatem tuam. Collegam tuum aiunt in hac fua

fortuna, quae bona ipli videtur ; mihi, ne gravius quippiam



286 IN M. ANTONIUM

-dicam, avorum et avunculi fui confulatum fi imitaretur, fortu-

natior videretur : fed eum iracundum audio effe fadlum. Video

autem, quam fit odiofum habere eundem iratum, et armatum,

cum tanta prasfertim gladiorum fit impunitas. Sed proponam

jus, ut opinor, aequum : quod M. Antonium non arbitror re-

pudiaturum. Ego, fi quid in vitam ejus, aut in mores, contume-

liofe dixero -, quo minus mihi inimiciffimus fit, non recufabo.

Sin confuetudinem meam,quam in republica femper habui

tenuero , id eft , fi libere , quae fentiam , de republica dixero ;

primum deprecor , ne irafcatur : deinde , fi hoc non impetro ,

peto, ut fic irafcatur, ut civi. Armis utatur, fi ita necefle eft

ut dicit, fui defendendi caufa : iis, qui pro republica, quae ipfis

vifa erunt , dixerint , ifta arma ne noceant. Quid hac poftula-

tione dici poteft aequius ?

Quod fi, ut a quibufdam mihi ejus familiaribus didlum eft,

omnis eum ,quae habetur contra voluntatem ejus , oratio gra-

viter offendit , etiam fi nulla ineft contumelia ; feremus amici

naturam. Sed iidem illi ita mecum : Non idem tibi adverfa-

rio Caefaris licebit, quod Pifoni focero. Et fimul admonent

quiddam, quod cavebimus : nec erit juftior, Patres confcripti,

in fenatum non veniendi morbi caufa, quam mortis.

XII. Sed per Deos immortales ! te enim intuens, Dolabella,

qui es mihi cariffimus, non pofTum de utriufque veftrum errore

reticere. Credo enim vos , homines nobiles , magna quaedam

fpec~tant.es , non pecuniam , ut quidam nimis creduli fufpican-

tur, quae femper ab ampliffimo quoque clariffimoque contempta

eft ; non opes violentas , et populo Romano minime ferendam

potentiam; fed caritatem civium, et gloriam, concupiffe. Ea

autem eft gloria , laus recte faclorum , magnorumque in rem-

publicam meritorum : quae cum optimi cujufque, tum etiam

multitudinis, teftimonio comprobatur.

Dicerem, Dolabella, qui recte factorum fructus efTet, nifi

te paulifper effe expertum viderem. Quem potes recordari in

vita illuxiffe tibi diem lastiorem, quam cum , expiato foro



P H I L I P P I C A I. 287

diffipato concurfu impiorum, principibus fceleris pcena affectis,

urbe incendio et caedis metu liberata , te domum recepifti ?

Cujus ordinis, cujus generis, cujus denique fortunae fhidia tum

laudi et gratulationi tuae fe non obtulerunt ? Quin mihi etiam,

quo auctore te in iis rebus uti arbitrabantur , et gratias boni

viri agebant, et tuo nomine gratulabantur. Recordare, quaefo,

Dolabella , confenfum illum theatri , cum omnes , earum re-

rum obliti , propter quas tibi fuerant offenfi , fignificaverunt

fe novo beneficio memoriam veteris doloris abjeciffe. Hanc

tu , P. Dolabella,(magno loquor cum dolore) hanc tu , in-

quam, animo aequo potuifti tantam dignitatem deponere ?

XIII. Tu autem, M. Antoni, (abfentem enim appello) unumillum diem, quo in aede Telluris fenatus fuit, non omnibus

iis menfibus ,quibus te quidam , multum a me diflentientes

beatum putant, anteponis ? Quae fuit oratio de concordia? quan-

to metu veterani, quanta follicitudine civitas tum a te liberata

efl? Tuum collegam, depofitis inimicitiis, oblitus aufpiciorum,

te ipfo augure nuntiante , illo primum die collegam tibi effe

voluifti : tuus parvulus filius in Capitolium a te miffus pacis

obfes fuit. Quo fenatus die laetior ? quo populus Romanus ?

qui quidem nulla in concione unquam frequentior fuit. Tumdenique liberati per viros fortiffimos videbamur

; quia, ut illi

voluerant, libertatem pax fequebatur. Proximo, altero, tertio,

reliquis confecutis diebus, non intermittebas quafi donum ali-

quod quotidie afferre reipublicae : maximum autem illud, quod

dictaturae nomen fuftulifri. Hasc inufta efl a te, a te, inquam,

mortuo Caefari nota ad ignominiam fempiternam. Ut enim,

propter unius M. Manlii fcelus, decreto gentis Manliae, ne-

minem patricium M. Manliumvocari licet ; fic tu, propter

unius dictatoris odium, nomen dictatoris funditus fuflulifti.

Num te, cum pro falute reipublicas tanta geffiffes , fortunae

tuae, num amplitudinis, num claritatis, num gloriae, poenite-

bat? Unde igitur fubito tanta ifta mutatio? Non poffum adduci,

,ut fufpicer, te pecunia captum. Licet , quod cuique libet>



288 IN M. ANTONIUM

loquatur : credere non eft necefTe. Nihil enim unquam in te

fordidum, nihil humile, cognovi. Quanquam folent domeftici

depravare nonnumquam: fed novi firmitatem tuam. Atque uti-

nam, ut culpam, fic etiam fufpicionem vitare potuiffes !

XIV. Illud magis vereor , ne , ignorans verum iter gloriae,

gloriofum putes, plus te unum poffe, quam omnes ; et metui a

civibus tuis, quam diligi, malis. Quod fi ita putas, totam igno-

ras viam glorias. Carum efle civem, bene de republica mereri,

laudari, coli, diligi, gloriofum eft : metui vero, et in odio effe,

invidiofum , deteftabile , imbecillum , caducum. Quod vide-

mus etiam in fabulis, ipfi illi, qui, Oderint dum metuant, dixe-

rit, perniciofum fuiffe. Utinam, Antoni, avum tuum memi-

niffes ! de quo tamen multa audifti ex me fiepiflime. Putafne

illum immortalitatem mereri voluiife, ut propter armorum ha-

bendorum licentiam metueretur ? Illa erat vita, illa fecunda

fortuna, libertate effe parem caeteris, principem dignitate. Ita-

que, ut omittam res avi tui profperas, acerbiflimum ejus diem

fupremum malim, quam L. Cinnae dominatum, a quo ille cru-

delifiime eft interfectus.

Sed quid oratione te flectam ? Si enim exitus C. Caefaris ef-

ficere non poteft, ut malis carus effe , quam metui , nihil cu-

jufquam proficiet nec valebit oratio. Quem qui beatum fuiffe

putant , miferrimi ipfi funt. Beatus eft nemo , qui ea lege vi-

vit , ut non modo impune , fed etiam cum fumma interfecto-

ris gloria, interfici pofiit. Quare flecte te, quaefo , et majores

tuos refpice , atque ita guberna rempublicam , ut natum effe

te cives tui gaudeant : flne quo nec beatus , nec clarus ,quif-

quam efle omnino poteft.

XV. Et populi quidem Romani judicia multa ambo habetis,

quibus vos non fatis moveri permolefte fero. Quid enim gladia-

toribus clamores innumerabilium civium ? quid populi verfus ?

quid Pompeii ftatuae plaufus infiniti ? quid iis tribunis plebis,

qui vobis adverfantur ? parumne haec fignificant incredibiliter

confentientem populi Romani univerfi voluntatem ? Quid i



PHILIPPICA I. 289

Apollinarium ludorum plaufus, vel teftimonia potius et judicia

populi Romani parum magna vobis videbantur? O beatos illos,

qui, cum adeffe ipiis propter vim armorum non licebat, aderant

tamen, et in medullis populi Romani ac vifceribus haerebant I

Nifi forte Accio tum plaudi, et fexagefimo poft anno palmam

dari putabatis , non Bruto : qui his ludis ita caruit, ut in illo

apparatimmo fpectaculo ftudium populus Romanus tribuerit

abfenti ; defiderium liberatoris fui perpetuo plaufu et clamore

lenierit.

Equidem is fum, qui iftos plaufus, cum a popularibus ci-

vibus tribuerentur , femper contempferim : idemque cum a

fummis, mediis, infimis, cum denique ab univerfis hoc idemfit, cumque ii, qui ante fequi populi confenfum folebant, fu-

giunt ; non plaufum illum, fedjudicium, puto. Sin haec le-

viora vobis videntur, quae funt graviffima; num etiam hoc con-

temnitis, quod fenfiftis, tam caram populo Romano vitam A.

Hirtii fuiffe ? Satis enim erat, probatum illum effe pop-ulo Ro-

mano, ut eft; jucundum amicis, in quo vincit omnes j carum

fuis, quibus eft cariffimus : tantam tamen follicitudinem bono-

rum, tantum timorem omnium, in quo meminimus ? Certe in

nullo. Quid igitur ? hoc vos, per Deos immortales ! quale fit, non

interpretamini ? quid eos de veftra vita cogitare cenfetis, quibus

eorum, quos fperant reipublicae confulturos, vita tam cara fit ?

Cepi, Patres confcripti, reverfionis meae fructum ; quoniam

ea dixi , ut,quicunque cafus confecutus effet , extaret con-

ftantiae meae teftimonium ; et fum a vobis benigne ac diligen-

ter auditus. Quae poteftas fi mihi faepius fine meo veftroque pe-

riculo fiet, utar : fi minus, quantum potero, non tam mihi

me,quam reipublicae, refervabo. Mihi fere fatis eft, quod vixi,

vel ad aetatem, vel ad gloriam : huc fi quid acceilerit, non tam

mihi, quam vobis, reique publicae, accefferit.

Tom. VI. O o



[ 29 ]

I N

M. A N T O N I U M

P H I L I P P I C A II.

U O N A

Mmeo fato, Patres confcrlpti, fieri dicam,

ut nemo his annis viginti reipublicae hoftis fuerit, qui

non bellum eodem tempore mihi quoque indixerit ? Nec vero

neceffe eft a me quemquam nominari vobis , cum ipfi recorda-

mini. Mihi poenarum illi plus, quam optarem, dederunt. Te

miror, Antoni, quorum facla imitere, eorum exitus non per-

horrefcere. Atque hoc in aliis minus mirabar. Nemo illorum

inimicus mihi fuit voiuntarius ; omnes a me reipublicae caufa

laceffiti. Tu, ne verbo quidem violatus, ut audacior quam L.

Catilina, furiofior quam P. Clodius, viderere, ultro maledidtis

me lacemfti ; tuamque a me alienationem, commendationem

tibi ad impios cives fore putavifti.

Quid putem ? contemptumne me ? non video nec in vita,

nec in gratia , nec in rebus geflis , nec in hac mea mediocri-

tate ingenii, quid defpicere pofiit Antonius. An in fenatu fa-

cillime de me detrahi poffe credidit ? qui ordo clariffimis ci-

vibus bene geftae reipublicae teftimonium multis , mihi uni

confervatae, dedit ?

Andecertare mecum voluit contentione di-

cendi ? hoc quidem beneficium eft : quid enim plenius,quid

uberius, quam mihi et pro me, et contra Antonium, dicere ?

Illud profeclo eft: non exiflimavit, fui fimilibus probari poffe,

fe effe hoflem patriae, nifi mihi effet inimicus. Cui prius quam

de caeteris rebus refpondeo, de amicitia, quam a me viola-



P H I L I P P I C A II. 291

tam effe criminatus eft, quod ego graviflimum crimen judico,

pauca dicam.

II. Contra rem fuam veniffe me nefcio quando queftus eft.

An ego non venirem contra alienum pro familiari et neceffario

meo ? non venirem contra gratiam, non virtutis fpe, fed aeta-

tis rlore, colleclam ? non venirem contra injuriam, quam ifte

interceflbris iniquiftimi beneficio obtinuit, non jure prstorio ?

Sed hoc idcirco commemoratum a te puto, ut te infimo ordini

commendares, cum te omnes recordarentur libertini generum,

et liberos tuos nepotes Q^Fadii, libertini hominis, fuiffe.

At enim te in difciplinam meam tradideras : nam (ita dixifti)

domum meam ventitaras. Nse tu, fi id feciffes, melius famae,

melius pudicitiae tuae, confuluiffes. Sed nec fecifti, nec, fi cu-

peres, tibi id per C. Curionem facere licuiffet.

Auguratus petitionem mihi te concefliffe dixifti. O incre-

dibilem audaciam ! O impudentiam praedicandam ! Quo enim

tempore me augurem a toto collegio expetitum Cn. Pompeius

et Q^Hortenfius nominaverunt,(neque enim licebat a pluri-

bus nominari) tu nec folvendo eras, nec te ullo modo, nifi

everfa republica , incolumem fore putabas. Poteras autem eo

tempore auguratum petere, cum in Italia Curio non effet ?

aut tum , cum es factus , unam tribum fine Curione ferre po-

tuiffes ? cujus etiam familiares de vi condemnati funt, quod tui

nimis ftudiofi fuiffent.

III. At beneficio fum ufus tuo. Quo? quanquam illud ipfum,

quod commemoras, femper prae me tuli. Malui me tibi de-

bere confiteri, quam cuiquam minus prudenti non fatis gratus

videri. Sed quo beneficio ? quod me Brundufii non occideris ?

Quem ipfe victor, qui tibi, ut tute gloriari folebas, detulerat

cx latronibus fuis principatum, falvum effe voluiffet, in Italiam

ire jufliffet, eum tu occideres ? Fac potuiffe. Quod eft aliud

Patres confcripti, beneficium latronum, nifi ut commemorare

poflint, iis fe dedifte vitam, quibus non ademerint ? Quod fi

effet beneficium, nunquam ii, qui illum interfecerunt, a quo

O o 2



292 IN M. ANTONIUM

erant fervati, quos tu ipfe viros clariffimos appellare foles,

tantam effent gloriam confecuti. Quale autem beneficium eft

quod te abftinueris nefario fcelere ? qua in re non tam jucun-

dum videri mihi debuit, non interfectum a te, quam miferum,

id te impune facere potuiiTe.

Sed fit beneficium, quandoquidem majus accipi a latrone

nullum potuit : in quo potes me dicere ingratum ? An de inte-

ritu reipublicae queri non debui, ne in te ingratus viderer ?

Nam in illa querela, mifera quidem et luctuofa, fed mihi pro

hoc gradu , in quo me fenatus populufque Romanus colloca-

vit, neceffaria, quid eft dictum a me cum contumelia? quid non

moderate ? quid non amice ?

Quod quidemcujus temperantiae

fuit, de M. Antonio querentem, abftinere maledicto ? praefer-

tim cum tu reliquias reipublicae diffipaviffes ? cum domi tuje

turpiffimo mercatu omnia effent venalia ? cum leges eas, quae

nunquam promulgatae effent, et de te, et a te, latas confite-

rere ? cum aufpicia augur, interceffionem conful, fuftuliffes ?

cum effes fcediffime ftipatus armatis ? cum omnes impuritates

pudica in domo quotidie fufciperes, vino luftrifque confectus ?

At ego , tamquam mihi cum M. Craffo contentio effet ,quo-

cum multae et magnae fuerunt, non cum uno gladiatore ne-

quifiimo, de republica graviter querens, de homine nihil dixi.

Itaque hodie perficiam , ut intelligat,quantum a me benefi-

cium tum acceperit.

IV. At etiam literas, quas me fibi mififfe diceret, recitavit,

homo et humanitatis expers, et vitae communis ignarus. Quis

enim unquam, qui paulum modo bonorum confuetudinem nof-

fet, literas ad feab amico miffas, offenfione aiiqua interpofita,

in

mediumprotulit,

palamquerecitavit ? Quid eft aliud, tol-

lere e vita vitas focietatem,quam tollere amicorum colloquia

abfentium ? Quam multa joca folent effe in epiftolis, quae pro-

lata fi fint, inepta effe videantur ? quam multa feria, neque

tamen ullo modo divulganda ?

Sit hoc inhumanitatis tuae : ftultitiam incredibilem videte.




Quid habes , quod mihi opponas , homo difertc , ut Muftella?

Tamifio et Tironi Numifio videris ? qui cum hoc ipfo tem-

pore ftent cum gladiis in confpectu fenatus, ego quoque te

difertum putabo , fi oftenderis , quomodo fis eos inter ficarios

defenfurus. Sed quid opponas tandem, fi negem, me unquam

iftas literas ad te mififfe ? quo me tefte convinces ? an chiro-

grapho ? in quo habes fcientiam quaeftuofam. Qui poflis ? funt

enim librarii manu. Jam invideo magift.ro tuo, qui te tanta

mercede, quantam jam proferam, nihil fapere docuit.

Quid enim eft minus, non dico oratoris, fed hominis, quam

id objicere adverfario, quod ille fi verbo negarit , longius

progredi non pofht, qui objecerit ? At ego non nego : teque

in iflo ipfo convinco non inhumanitatis folum, fed etiam

amentia?. Quod enim verbum in iflis literis eft non plenum

humanitatis, officii, benevolentia? ? Omne autem crimen tuum

eft,quod de te in his literis non male exiflimem

; quod fcri-

bam tanquam ad civem, tanquam ad bonum virum, non tan-

quam ad fceleratum, et latronem. At ego tuas literas, etfi jure

poteram a te laceffitus, tamen non proferam ,quibus petis,

ut tibi per me liceat quendam de exilio reducere ; adjurafque,

id te, invito me, non effe facturum : idque a me impetras.

Quid enim me interponerem audacia? tuae ; quam neque aucto-

ritas hujus ordinis , neque exiftimatio populi Romani, neque

leges ullae, poffent coercere ? Verumtamen quid erat, quod me

rogares , fi erat is , de quo rogabas , Caefaris lege reductus £

Sed videlicet meam gratiam voluit effie : in quo ne ipfius qui-

dem ulla poterat effe, lege lata.

V. Sed, cum mihi, Patres confcripti, et pro me aliquid, et

in M. Antonium multa dicenda fint ; alterum peto a vobis,

ut me pro me dicentem, benigne ; alterum ipfe efficiam, ut,

contra illum cum dicam, attente audiatis. Simul illud oro ; fi

meam cum in omni vita, tum in dicendo, moderationem mo-

defliamque cognoftis, ne me hodie, cum ifli, ut provocavit, ref-

pondero, oblitum effe putetis mei. Non tractabo ut confulem5



2 9| IN M. ANTONIUM

ne ille quidem me ut confularem. Etfi ille nullo modo con-

ful , vel quod ita vivit , vel quod ita rempublicam gerit , vel

quod ita faclus eft conful: ego fine ulla controverfia confularis.

Ut igitur intelligeretis , qualem ipfe fe confulem profitere-

tur, objecit mihi confulatum meum. Qui confulatus verbo

meus, Patres confcripti, re vefter fuit : quid enim ego confti-

tui, quid gefli, nifi ex hujus ordinis confilio, aucloritate, fen-

tentia ? Hasc tu homo fapiens, non folum eloquens, apud eos,

quorum confilio fapientiaque gefta funt , aufus es vituperare ?

Quis autem meum confulatum , praeter P. Clodium, qui vi-

tuperaret, inventus eft ? cujus quidem tibi fatum, ficuti C.

Curioni, manet : quoniam id domi tuae eft, quod fuit illorum

utrique fatale.

Non placet M. Antonio confulatus meus. At placuit P. Ser-

viJio, ut eum primum nominem ex illius temporis confulari-

•bus, qui proxime mortuus eft : placuit Q^Lutatio Catulo,

cujus femper in hac republica vivet auclioritas : placuit duobus

Lucullis , M. Craffo ,Q^Hortenfio, C. Curioni ; M. Lepi-

do , C. Pifoni , M. Glabrioni , L. Volcatio , C. Figulo , D.

Silano , L. Murenoe, qui tum erant confules defignati : pla-

cuit idem, quod confularibus, M. Catoni; qui cum multa, vita

excedens ,providit , tum quod te confulem non vidit. Maxi-

me vero confulatum meum Cn. Pompeius probavit : qui, ut

me primum decedens ex Syria vidit , complexus et gratulans

meo beneficio patriam fe vifurum effe dixit. Sed quid fingu-

los commemoro ? frequentiflimo fenatui fic placuit, ut effet

nemo, qui mihi non, ut parenti, gratias ageret ; qui non mihi

vitam fuam, liberos, fortunas, rempublicam, referret acceptam.

VI. Sed, quoniam illis, quos nominavi, tot ac talibus viris

refpublica orbata eft ; veniamus ad vivos ,qui duo e confulari

numero reliqui funt. L. Cotta, vir fummo ingenio, fummaque

prudentia , rebus iis geftis ,quas tu reprehendis , fupplicatio-

iiem decrevit verbis amplimmis ', eique illi ipii, quos modo no-

minavi, confulares, fenatufq«e cundus affenfus eft : qui honos




poft conditam hanc urbem habitus eft togato ante me neminL

L. Caefar, avunculus tuus, qua oratione, qua conftantia, qua gra-

vitate, fententiam dixit in fororis fuae virum, vitricum tuum ?

Hunc tu cum auctorem et praeceptorem omnium confiliorum

totiufque vitae, debuilfes habere; vitrici te fimilem, quam avun-

culi, efTe maluifti. Hujus ego alienus conliliis conful ufus fum:

tu , fororis filius , ecquid ad eum unquam de republica retu-

Jifti ? Ad quos refert ? Dii immortales ! ad eos fcilicet, quorum

nobis etiam dies natales audiendi funt.

Hodie non defcendit Antonius. Cur ? dat natalitia in hor-

tis. Cui ? neminem nominabo. Putate tum Phormioni ali-

cui, tum Gnatoni, tum Ballioni. O fceditatem hominis flagi-

tiofam! O impudentiam, nequitiam, libidinem non ferendam!

Tu, cum principem fenatorem, civem fingularem, tam propin-

quum habeas , ad eum de republica nihil referas ; ad eos re-

feras, qui fuam rem nullam habent, tuam exhauriunt ? Tuus

videlicet falutaris confulatus, perniciofus meus.

VII. Adeone pudorem cum pudicitia perdidifti, ut hoc in eo

templo dicere aufus lis, in quo ego fenatum illum, qui quon-

dam florens orbi terrarum praefidebat , confulebam ; tu homi-

nes perditiflimos cum gladiis collocavifti ? At etiam aufus es

(quid autem eft , quod tu non audeas ?) clivum Capitolinum

dicere , me confule,plenum fervorum armatorum fuiffe. Ut

illa, credo, nefaria fenatus-confulta fierent, vim afFerebam fe-

natui. O miferum, five illa tibi nota non funt, nihil enim boni

nofti ; five funt, qui apud tales viros tam impudenter loquarel

Quis enim eques Romanus, quis, praeter te, adolefcens no-

bilis, quis ullius ordinis, qui fe civem meminifTet, cum fena-

tus in hoc templo effet , in clivo Capitolino non fuit ? quis

nomen non dedit ? Quanquam nec fcribae fufHcere, nec tabulae

nomina illorum capere, potuerunt. Etenim, cum homines nefa-

rii de patriae parricidio confiterentur, confciorum indiciis, fua

manu, voce pene literarum coacti, fe urbem inflammare, cives

trucidare , vaftare Italiam , delere rempublicam , confenfilfe ^



296 IN M. ANTONIUM

quis efTet, qui ad falutem communem defendendam non ex«=

citaretur ? praefertim cum fenatus populufque Romanus habe-

ret ducem,

qualis fi qui nunc effet , tibi idem, quod illis ac-

cidit, contigiffet. Ad fepulturam corpus vitrici fui negat a me

datum. Hoc vero ne P. quidem Clodius dixit unquam: quem,

quia jure ei fui inimicus , doleo a te jam omnibus vitiis effe

fuperatum. Qui autem tibi venit in mentem, redigere in memo-

riam noftram, te domi P. Lentuli effe educatum ? an verebare,

ne non putaremus natura te potuifle tam improbum evadere

nifi acceffifTet etiam difciplina ?

VIII. Tam autem eras excors, ut tota in oratione tua tecum

ipfe pugnares ; ut non modo non cohaerentia inter fe diceres ,

fed maxime disjuncta, atque contraria ? ut non tanta mecum,

quanta tecum , tibi effet contentio ? Vitricum tuum in tanto

fuiiTe fcelere, fatebare; poena affectum querebare. Ita, quod

proprie meum eft, laudafli;quod totum fenatus efl, reprehen-

difli. Nam comprehenfio fontium, mea; animadverfio, fenatus

fuit. Homo difertus non intelligit, eum, quem contra dicit,

laudari a fe ; eos, apud quos dicit, vituperari.

Jam iliud cujus eft , non dico audaciae,

(cupit enim fe au-

dacem dici) fed, quod minime vult, ftultitiae, qua vincit om-

nes ; clivi Capitolini mentionem facere, cum inter fubfellia

noftra verfentur armati ? cum in hac cella Concordiae, O Dii

immortales! in qua, me confule, falutares fententiae diclae funt,

quibus ad hanc diem viximus , cum gladiis homines collocati

flent ? Accufa fenatum : accufa equeftrem ordinem,qui tum

cum fenatu copulatus fuit : accufa omnes ordines , omnes ci-

ves , dum confiteare, hunc ordinem, hoc ipfo tempore , ab

Ithyreis circumfederi. Haec tu non propter audaciam dicis

tam impudenter , fed qui tantam rerum repugnantiam non

videas : nihil profecto fapis. Quid eft enim dementius, quam,

cum ipfe reipublicae perniciofa arma ceperis, objicere alteri

ialutaria ?

At etiam quodam loco facetus effe voluifli. Quam id , Dii



P H I L I P P I C A IL 297

boni ! te non decebat ? In quo eft tua culpa nonnulla : ali-

quid enim falis ab uxore mima trahere potuifti. Cedant arma

togce. Quid ? tum nonne cefferunt ? At poftea tuis armis ceffit

toga. Quaeramus igitur, utrum melius fuerit -, libertati populi

Romani fceleratorum arma, an libertatem noftram armis tuis,

cedere. Nec vero tibi de verfibus refpondebo : tantum dicam

breviter, neque illos, neque ullas te omnino literas, noffe : me

nec reipublicae nec amicis unquam defuiffe, et tamen omni ge-

nere monumentorum meorum perfecifTe operis fubfecivis , ut

meae vigiliae, meaeque literae, et juventuti utilitatis, et nomini

Romano laudis, aliquid afferrent. Sed haec non hujus temporis;

ad majora veniamus.

IX. P. Clodium meo confilio interfeclum effe dixifti. Quid-

nam homines putarent , fi tum occifus effet , cum tu illum in

foro, infpeclante populo Romano, gladio ftricto infecutus es ;

negotiumque tranfegiffes , nifi ille fe in fcalas tabernae librariae

conjeciffet, hifque oppilatis impetum tuum compreftiffet? Quod

quidem ego faviffe me tibi, fateor -

y fuafiffe, ne tu quidem dicis.

At Miloni ne favere quidem potui : prius enim rem tranfegit,

quam eum quifquam faclurum id fufpicaretur. At ego fuafi.

Scilicet is animus erat Milonis, ut prodeffe reipublicae fine fua-

fore non poffet. At lastatus fum. Quid ergo ? in tanta laetitia

cunctae civitatis me unum triftem effe oportebat ?

Quanquam de morte P. Clodii fuit quaeftio non fatis pru-

denter illa quidem conftituta. Quid enim attinebat nova lege

quaeri de eo, qui hominem occidiffet, cum effet legibus quaef-

tio conftituta ? Quaefitum eft tamen. Quod ergo, cum res age-

batur, nemo in me dixit ; id tot annis poft tu es inventus, qui

diceres ? Quod vero dicere aufus es, idque multis verbis, opera

mea Pompeium a Caefaris amicitia efle disjunctum, ob eam-

que caufam mea culpa civile bellum effe natum ; in eo non tu

quidem tota re, fed, quod maximum eft, temporibus, errafti.

X. Ego, M. Bibulo, praeftantiffimo cive, confule, nihil prae-

termifi, quantum facere enitique potui ,quin Pompeium a

Tom. VI. P p



298 IN M. ANTONIUM

Caefaris conjunctione avocarem. In quo Caefar fuit felicior : ipfe

enim Pompeium a mea familiaritate disjunxit. Poftea vero

quam fe totum Pompeius Caefari tradidit, quid ego illum ab eo

diftrahere conarer ? Stulti erat fperare ; fuadere impudentis.

Duo tamen tempora inciderunt,quibus aliquid contra C32-

farem Pompeio fuaferim : ea velim reprehendas , fi potes.

Unum , ne quinquennii imperium Caefari prorogaretur : alte-

rum, ne pateretur ferri, ut abfentis ejus ratio haberetur. Quo-

rum fi utrumvis perfuafirTem; in has miferias nunquam incidif-

femus. Atque idem cum jam omnes opes, et fuas, et populi

Romani, Pompeius ad Caefarem detulitfet, feroque eadem fen-

tire ccepiffet, quae ego ante multo praevideram, inferrique pa-

triae bellum nefarium viderem, pacis, concordiae, compofitio-

nis , audtor effe non deftiti : meaque illa vox efl nota multis

TJtinam, Pompei, cum C. Ctefare focietatem aut nunquam coifes,

aut nunquam diremiffes !fuit alterum gravitatis, alterum prudentia

tuce. Haec mea, M. Antoni, femper et de Pompeio, et de re-

publica, confilia fuerunt. Quae fi valuiffent, refpublica ftaret

tu tuis flagitiis, egeflate, infamia, concidiffes.

XI. Sed haec vetera : illud vero recens, Csefarem meo confilio

interfeclum. Jam vereor, Patres confcripti, ne, quod turpiffi-

mum eft,praevaricatorem mihi appofuiffe videar

,qui me non

folum meis laudibus ornaret , fed etiam oneraret alienis. Quis

enim meum in iftius gloriofiffimi facti confcientia nomen au-

divit ? cujus autem,qui in eo numero fuiffet , nomen eft oc-

cultatum ? Occultatum dico ? cujus non ftatim djvulgatum ?

Citius dixerim jaclaffe fe aliquos, ut fuiffe in ea focietate vide-

rentur, qui focii non fuiffent, quam ut quifquam celare vellet.

Quam verifimile porro eft , in tot hominibus,partim ob-

fcuris, partim adolefcentibus, neminem occultantibus, meum

homen latere potuiffe ? Etenim, fi auctores ad liberandam pa-

triam defiderarentur illis auctoribus, Brutos ego impellerem,

quorum uterque L. Bruti imaginem quotidie videret , alter

etiam Ahalae ? Hi igitur, his majoribus orti, ab alienis potius



PHILIPPICA II. 299

confilium peterent, quam a fuis ? et foris potius, quam domo?

Quid ? C. Caffius, in ea familia natus, quac non modo domi-

natum, fed ne potentiam quidem, cujufquam ferre potuit, meaudtorem, credo, defideravit : qui etiam fine his clariffimis vi-

ris hanc rem in Cilicia ad oitium fluminis Cydni confeciifet,

fi ille ad eam ripam, quam conftituerat, non ad contrariam,

naves appuliffet. Cn. Domitium non patris interitus, clariffimi

viri, non avunculi mors, non fpoliatio dignitatis, ad recupe-

randam libertatem, fed mea auctoritas, excitavit. An C. Tre-

bonio ego perfuafi, cui ne fuadere quidem aufus effem ? Quo

etiam majorem ei refpublica gratiam debet, qui libertatem po-

puli Romani unius amicitise praepofuit; depulforque dominatus,

quam particeps, effe maluit. An L.Tullius Cimber me efl auc-

torem fecutus ? quem ego magis feciffe illam rem fum admi-

ratus ,quam facturum putavi : admiratus fum autem ob eam

caufam, quod, immemor beneficiorum, memor patriae fuiffet.

Quid duos Servilios, Cafcas dicam, an Ahalas ? et hos auc-

toritate mea cenfes excitatos potius, quam caritate reipublicae ?

Longum efl perfequi caeteros : idque reipublicae praeclarum

fuiffe tam multos, ipfis gloriofum.

XII. At, quemadmodum me coarguerit homo acutus, recor-

damini. Caefare interfecto, inquit, ftatim cruentum alte extol-

lens M. Brutus pugionem, Ciceronem nominatim exclamavit,

atque ei recuperatam libertatem efl gratulatus. Cur mihi potif-

fimum ? Quod fciebam ? Vide, ne illa caufa fuerit appellandi

me, quod, cum rem geffifTet confimilem rebus iis, quas ipfe

gefferam, me potiffimum teflatus eft, fe aemulum mearum lau-

dum extitiffe. Tu autem omnium ftultiffime non intelligis, fi

id,quod me arguis , voluifle interfici Caefarem , crimen fit

etiam, laetatum effe morte Caefaris, crimen qKq ? Quid enim

interefl inter fuaforem facti , et probatorem ? aut quid refert

utrum voluerim fieri, an gaudeam factum ? Ecquis eft igitur,

te excepto, et iis qui illum regnare gaudebant, qui illud aut

fieri noluerit , aut factum improbarit ? Omnes ergo m culpa.

P p 2



3oo IN M. ANTONIUM

Etenim omnes boni,quantum in ipfis fuit , Caefarem occide-

runt : aliis confilium, aliis animus, aliis occafio defuit ; vo-

luntas nemini.

Sed ftuporem hominis, vel dicam pecudis, attendite. Sic

enim dixit, M. Brutus , quem ego honoris caufa nomino, cruen-

tu?7i pugionem tenens, Ciceronem exc/amavit ; ex quo intelligi de-

bet9eum confciumfuifje'. Ergo ego fceleratus appellor a te, quem

tu fufpicatum aliquid fufpicaris ; ille, qui ftillantem prae fe

pugionem tulit, is a te honoris caufa nominatur ? Efto : fit in

verbis tuis hic ftupor. Quanto in rebus fententiifque major ?

Conftitue hoc, conful, aliquando , Brutorum, C. CafTii, Cn.Domitii, C. Trebonii, reliquorum, quam velis effe caufam.

Edormi crapulam, inquam, et exhala. An faces admovendae

funt, quae te excitent, tantae caufae indormientem ? Nunquamne

intelligis, ftatuendum tibi efle, utrum illi, qui iflam rem gef^

ferunt, homicidae fint, an vindices libertatis ?

XIII. Attende enim paulifper, cogitationemque fobrii ho-

minis punctum temporis fufcipe. Etenim ego, qui fum illo-

rum, ut ipfe fateor, familiaris, ut a te arguor, focius ; nego

quidquam effe medium : confiteor eos , nifi liberatores populi

Romani confervatorefque reipublicae fint , plus quam ficarios,

plus quam homicidas, plus etiam quam parricidas effe : fiqui-

dem efl atrocius patriae parentem, quam fuum, occidere. Tu,

homo fapienS , et confiderate,quid dicis ? fi parricidae ; cur

honoris caufa a te funt et in hoc ordine, et apud populum Ro-

manum, femper appellati ? cur M. Brutus, te referente, legibus

effc folutus , fi ab urbe plus quam decem dies abfuifTet ? cur

ludi Apollinares incredibili

M.Bruti honore celebrati ?

curprovincia? CafTio et Bruto datae ? cur quoeftores additi ? cur le-

gatorum numerus auctus ? Atque haec acla per te : non igitur

homicidas. Sequitur, ut liberatores tuo judicio fint ; quando-

quidem tertium nihil potefl effe.

Quid efl ? num conturbo te ? Non enim fortaffe fatis, quae

diftin&ius dicuntur, intelligis. Sed tamen haec eft fumma




conclufionis mex : Quoniam fcelere a te liberati funt, ab eo~

dem te ampliffimis praemiis digniffimos judicatos. Itaque jam

retexo orationem meam: fcribam ad illos, ut, f\ qui forte, quod

a te mihi objectum efl, quaerent, fitne verum j ne cui negent.

Etenim vereor, ne aut, celatum me ab ipfis, illis non honef-

tum; aut, invitatum refugifTe, mihi fit turpimmum. Quae enim

-res unquam , pro fancte Jupiter I non modo in hac urbe , fed

in omnibus terris, eft gefta major ? quae gloriofior ? quae com-

mendatior erit hominum memoriae fempiternae ? In hujus me

confilii focietatem, tanquam in equum Trojanum, cum prin-

cipibus includis ? non recufo.

Ago etiam gratias, quoquo animo facis : tanta enim res eft,

ut invidiam iftam,quam tu in me vis concitare , cum laude

non comparem. Quid enim beatius illis, quos tu expulfos a te

praedicas, et relegatos ? qui locus erl aut tam defertus, aut tam

inhumanus, qui illos, quo acceflerint , non affari atque appe-

tere videatur ? qui homines tam agreftes, qui fe, cum eos ad-

fpexerint, non maximum cepiffe vitas fructum putent ? quae vero

tam immemor pofleritas, quas tam ingratas litera; reperientur,

quae eorum gloriam non immortalitatis memoria profequantur ?

Tu vero adfcribe me talem in numerum.

XIV. Sed unam rem vereor, ne non probes. Si enim fuiffem,

jion folum regem, fed regnum etiam, de republica fuftulirTem

et, fi meus ftylus ille fuiffet, ut dicitur, mihi crede, non fo-

lum unum actum, fed totam fabulam, confeciflem. Quanquam,

ii interfici Caefarem voluiffe crimen eft, vide, quasfo, Antoni,

quid tibi futurum fit, quem et Narbone hoc confilium cum

C. Trebonio cepiffe notifiimum eft -, et ob ejus confilii focie-

tatem , cum interficeretur Caefar, tum te a Trebonio vidimus

fevocari. Ego autem (vide quam tecum agam non inimice)

quod bene cogitafti aliquando, laudo; quod non indicafti, gra-

tias ago ;quod non fecifti, ignofco : virum res illa qua?rebat.

Quod fi te in judicium quis adducat, ufurpetque illud Caf-

fianum, Cui bonofuerit 5 vide, quaefo, ne hasreas. Quanquam



302 IN M. ANTONIUM

illud quidem fuit , ut tu dicebas , omnibus bono,qui fervire

nolebant ; tibi tamen praecipue, qui non modo non fervis, fed

etiam regnas : qui maximo te aere alieno ad cedem Opis libe-

rafti : qui per eafdem tabulas innumerabilem pecuniam difli-

pavifti : ad quem e domo Caefaris tam multa delata funt : cujus

domus quaeftuofifTima eft falforum commentariorum et chiro-

graphorum officina; agrorum, oppidorum, immunitatum, vec-

tigalium, flagitiofiffimae nundinae. Etenim quse res egeftati et

aeri alieno tuo, praeter mortem Caefaris, fubvenire potuiffet ?

Nefcio quid conturbatus effe videris. Nunquid fubtimes,

ne ad te hoc crimen pertinere videatur ? Libero te metu: ne-

mo credet unquam : non eft tuum de republica bene mereri

habet illius pulcherrimi facli clariffimos viros refpublica auclo-

res : ego te tantum gaudere dico -, feciffe non arguo. Refponds

maximis criminibus : nunc etiam reliquis refpondendum eft.

XV. Caftra mihi Pompeii, atque illud omne tempus, obje-

cifti. Quo quidem tempore fi, ut dixi, meum confilium auctori-

tafque valuiffet ; tu hodie egeres, nos liberi effemus, refpublica

non tot duces et exercitus amififfet. Fateor enim, me, cum ea,

quae acciderunt,providerem futura, tanta in moeftitia fuiffe

,

quanta caeteri optimi cives, fi idem providiffent, fuiffent. Do-

lebam, dolebam, Patres confcripti, rempublicam, veftris quon-

dam meifque confiliis confervatam , brevi tempore effe peritu-

ram. Neque vero eram tam indoctus , ignarufque rerum , ut

frangerer animo propter vitae cupiditatem; quae me manens

conficeret angoribus, dimiffa moleftiis omnibus liberaffet. Illos

ego praeftantiflimos viros, lumina reipublicae, vivere volebam,

tot confulares, tot praetorios, tot honeftiftimos fenatores, om-nem praeterea florem nobilitatis ac juventutis, tum optimorum

civium exercitus : qui li viverent, quamvis iniqua conditione

pacis, (mihi enim omnis pax cum civibus bello civili utilior

videbatur) rempublicam hodie teneremus. Quae fententia fi

valuiffet , ac non ii maxime mihi,quorum ego vitas confule-

bam, fpe victoriae elati, obftitiffent ; ut alia omittam, tu certe



P H I L I P P I C A II. 3°3

nunquam in hoc ordine, vel potius nunquam in hac urbe,

manfiffes.

At vero Cn. Pompeii voluntatem a me abalienabat oratio

mea. An ille quemquam plus dilexit ? cum ullo aut fermones,

aut confilia, contulit faepius ? quod quidem erat magnum, de

fumma re diftentientes , in eadem confuetudine amicitias per-

manere. Sed et ego, quid ille, et contra ille, quid ego fenti-

rem et fpeclarem, videbat. Ego incolumitati civium primum, ut

poftea dignitati poffemus; ille prasfenti dignitati potius confule-

bat. Quod autem habebat uterque quod fequeretur, idcirco to-

lerabilior erat noftra diffenfio. Quid vero ille confularis vir, ac

pene divinus, de me fenferit, fciunt qui eum de Pharfalica fuga

Paphum profecuti funt. Nunquam ab eo mentio de me, nifi

honorifica, nifi plena amiciffimi defiderii, cum me vidiffe plus

fateretur, fe fperaviffe meliora. Et ejus viri nomine me infec-

tari audes, cujus me amicum, te fectorem, effe fateare ?

XVI. Sed omittatur bellum illud , in quo tu nimium felix

fuifti. Ne jocis quidem refpondebo, quibus me in caftris ufum

effe dixifti. Erant quidem illa caftra plena curas : veruntamen

homines, quamvis in turbidis rebus fint, tamen, fi modo ho-mines funt , interdum animis relaxantur. Quod autem idem

mceftitiam meam reprehendit, idem jocum; magno argumento

eft, me in utroque fuiffe moderatum.

Hereditates mihi negafti venire. Utinam hoc tuum verum cri-

men effet ! plures amici mei et neceffarii viverent. Sed qui iftuc

tibi venit in mentem ? ego enim amplius H-S. ducenties accep-

tum hereditatibus retuli. Quanquam in hoc genere fateor feli-

ciorem effe te. Me nemo, nifi amicus, fecit heredem, ut cum

illo commodo, fi quod erat, animi quidam dolor jungeretur; te

is, quem tu vidifti nunquam, L. Rubrius Cafiinas, fecit here-

dem. Et quidem vide, quam te amarit is,qui, albus aterve

fueris, ignorans, fratris filium prasteriit : Q^Fufii, honeftifftmi

equitis Romani, fuique amiciflimi, quem palam heredem fem-

per factitarat, ne nomen quidem perfcripfit j te, quem nunquam.



3o4 INM. ANTONIUM

viderat , ac nunquam falutaverat , fecit heredem. Velim mihi

dicas , nifi moleftum eft , L. Turfelius qua facie fuerit, qua

flatura, quo municipio, qua tribu. Nihil fcio, inquies> nifi

quae praedia habuerit. Igitur fratrem exheredans, te faciebat

heredem. In multas praeterea pecunias alienimmorum homi-

num , ejectis veris heredibus , tanquam heres effet , invafit.

Quanquam hoc maxime admiratus fum , mentionem te here-

ditatum aufum eife facere , cum ipfe hereditatem patris non

adiftes.

XVII. HdEC ut colligeres , homo amentiffime , tot dies in

aliena villa declamafti ? Quanquam tu quidem, ut tui familia-

riffimi dictitant , vini exhalandi , non ingenii acuendi , caufa

declamas. Et vero adhibes joci caufa magiftrum, fuffragio tuo,

et compotorum tuorum, rhetorem : cui conceffifti , ut in te,

quae vellet, diceret. Salfum omnino hominem ! fed materia

facilis eft in te, et in tuos, dicla dicere. Vide autem, inter te

et avum tuum quid interfit. Ille fenfim dicebat,quod caufae

prodeffet ; tu curfim dicis aliena.

At quanta merces rhetori data eft ? Audite, audite, Patres

confcripti, et cognofcite reipublicae vulnera. Duo millia juge-

rum campi Leontini Sex. Clodio rhetori affignafH , et quidem

immunia, ut pro tanta mercede nihil fapere difceres. Numetiam hoc, homo audaciffime, ex Caefaris commentariis ? Sed

dicam alio loco et de Leontino agro, et de Campano : quos

ifte agros, ereptos reipublicae, turpiffimis poffefforibus inqui-

navit. Jam enim, quoniam criminibus ejus fatis refpondi, de

ipfo emendatore et corredtore noftro quasdam dicenda funt. Nec

enim omnia effundam, ut, fi faepius decertandum fit, ut erit,

femper novus veniam : quam facultatem mihi multitudo iflius

vitiorum peccatorumque largitur. Vifne igitur te infpiciamus

a puero ? Sic opinor : a principio ordiamur.

XVIII. Tenefne memoria, praetextatum te decoxiffe? Patris,

inquies, ifta culpa eft. Concedo : etenim eft pietatis plena de-

fenfio. Illud tamen audaciae tuae, quod fedifti in quatuordecim




ordinibus , cum effet lege Rofcia decoctoribus certus locus

conftitutus, quamvis quis fortunas vitio, non fuo, decoxiffet.

Sumpfifti virilem togam, quam ftatim muliebrem togam red-

didifli. Primo vulgare fcortum : certa flagitii merces , nec ea

parva : fed cito Curio intervenit,qui te a meretricio quaeftu

abduxit ; et, tanquam flolam dediffet, in matrimonio flabili et

certo locavit.

Nemo unquam puer, emptus libidinis caufa, tam fuit in

domini poteftate, quam tu in Curionis. Quoties te pater ejus

domo fua ejecit ? quoties cuftodes pofuit, ne limen intrares ?

cum tamen tu, nocle focia, hortante libidine, cogente mer-

cede, per tegulas demitterere : quae flagitia domus illa diutius

ferre non potuit. Scifne me de rebus mihi notiffimis dicere ?

Recordare tempus illud , cum pater Curio mcerens jacebat in

leclo : rllius, fe ad pedes meos profternens, lacrymans te mihi

commendabat ; orabat , ut te contra fuum patrem , fi fefter-

tium fexagies peteret, defenderem : tantum enim fe pro te in-

terceffiffe. Ipfe autem amore ardens confirmabat, quod defide-

rium tui difcidii ferre non poffet, fe in exilium effe iturum.

Quo ego tempore tanta mala rlorentiffimae familiae fedavi

vel potius fuftuli. Patri perfuafi, ut aes alienum filii diffolveret;

redimeret adolefcentem , fumma fpe et animi et ingenii prae-

ditum , rei familiaris facultatibus ; eumque tua non modo fa-

miliaritate , fed etiam congreffione, patrio jure et poteftate

prohiberet. Haec tu cum per me acla meminiffes ; nifi illis

quos videmus,

gladiis connderes , malediclis me provocare

aufus effes ?

XIX. Sed jam ftupra et rlagitia omittam: funt quasdam, qua?

honefle non poffum dicere : tu autem eo liberior, quod ea in

te admififti, quae a verecundo inimico audire non poffes. Sed

reliquum vitae curfum videte : quem quidem celeriter perflrin-

gam : ad haec enim,quae in civili bello , in maximis reipub-

licae miferiis fecit, et ea, quae quotidie facit, feftinat animus.

Quae peto ut, quanquam multo notiora vobis quam mihi funt,

Tom. VI, Qlq



3o6 IN M. ANTONIUM

tamen, ut facitis, attente audiatis. Debet enim talibus in re~

bus excitare animos non cognitio folum rerum , fed etiam re-

cordatio. Tametfi incidamus oportet media , ne nimis fero ad

extrema veniamus.

Intimus erat in tribunatu Clodio ; qui fua erga me benefi-

cia commemorat: ejus omnium incendiorum fax. Cujus etiam

domi quiddam jam tum molitus eft : quid dicam, ipfe optime

intelligit. Inde itum Alexandriam contra fenatus auctoritatem,

contra religionem. Sed habebat ducem Gabinium,quicum

quidvis rectiflime facere poflet. Qui tum inde reditus , aut

qualis?

Prius in ultimam Galliam ex iEgypto, quam domum.Quae autem erat domus ? fuam enim quifque domum tum ob-

tinebat , neque erat ufquam tua. Domum dico ? quid erat in

terris, ubi in tuo pedem poneres, praeter unum Mifenum, quod

cum fociis tanquam Sifaponem tenebas ?

XX. Venifti e Gallia ad quaefturam petendam. Aude dicere,

te prius ad parentem tuam veniffe, quam ad me. Acceperam

enim jam ante Caefaris literas , ut mihi fatisfieri paterer a te :

itaque ne loqui quidem fum te paffus de gratia. Poftea cufto-

ditus fum a te, tu a me obfervatus in petitione quaefturae. Quoquidem tempore P. Clodium , approbante populo Romano

,

in foro es conatus occidere : cumque eam rem tua fponte co-

narere, non impulfu meo ; tamen ita praedicabas, te non exif-

timare , nifi illum interfecifles , unquam mihi pro tuis in me

injuriis fatis efle fadlurum. In quo demiror , cur Milonem

impulfu meo rem illam egifle dicas , cum te ultro mihi idem

illud deferentem nunquam fim adhortatus. Quanquam , fi in

eo perfeverares , ad tuam gloriam rem illam referri

malebamquam ad meam gratiam.

Quaeftor es faclus. Deinde continuo fine fenatus-confulto,

fine forte, fine lege, ad Caefarem cucurrifti : id enim unum in

terris, egeftatis, aeris alieni, nequitiae, perditis vitae rationibus

perfugium efle ducebas. Ibi te cum et illius largitionibus , et

tuis rapinis , expleviflfes , (fi hoc efl explere , quod ftatim




effundas) advolafti egens ad tribunatum , ut in eo magiftratu

fi poffes, viri tui fimilis effes.

XXI. Accipite nunc, quaefo, non ea, quae ipfe in fe atque in

domefticum dedecus impure atque intemperanter , fed quae in

nos fortunafque noftras, id eft in univerfam rempublicam, im-

pie ac nefarie fecerit. Ab hujus enim fcelere omnium malorum

principium natum reperietis. Nam cum, L. Lentulo, C. Mar-

cello, confulibus, Kalendis Januar. labentem et prope caden-

tem rempublicam fulcire cuperetis, ipfique C. Caefari, fi fana

mente effet, confulere velletis; tum ifte venditum atque eman-

cipatum tribunatum confiliis veftris oppofuit, cervicefque fuas

ei fubjecit fecuri,qua multi minoribus in peccatis occide-

runt. In te autem , M. Antoni , id decrevit fenatus , et qui-

-dem incolumis, nondum tot luminibus extinclis, quod in hof-

tem togatum decerni eft folitum more majorum. Et tu apud

Patres confcriptos contra me dicere aufus es , cum ab hoc or-

dine ego confervator effem , tu hoftis , reipublicae judicatus ?

Commemoratio iilius tui fceleris intermiffa eft , non memoria

deleta. Dum genus hominum , dum populi Romani nomen

extabit , (quod quidem erit , fi per te licuerit , fempiternum)

tua illa peftifera interceflio nominabitur.

Quid cupide a fenatu, quid temere fiebat, cum tu, unus,

adolefcens, univerfum ordinem decernere de falute reipublicae

prohibuifti ?• neque id femel , fed faepius ? neque tu tecum de

fenatus auctoritate agi paffus es ? Quid autem agebatur, nifi ne

delere et evertere rempublicam funditus velles , cum te neque

principes civitatis rogando, neque majores natu monendo, ne-

que frequens fenatus agendo , de vendita atque addicta fenten-

tia movere potuit ? Tum illud, multis rebus ante tentatis

neceflario tibi vulnus inflictum, quod paucis ante te, quorum

incolumis fuit nemo. Tum contra te dedit arma hic ordo con-

fulibus , reliquifque imperiis et poteftatibus : quae non effit-

giffes, nifi te ad arma Caefaris contuliffes.

XXII. Tu, tu, inquam, M. Antoni, princeps C. Caefari,

0_q 2



308 IN M. ANTONIUM

omnia perturbare cupienti , caufam belli contra patriam infe-

rendi dedifti. Quid enim aliud ille dicebat ? quam caufam de-

mentiffimi fui confilii et facti afferebat , nifi quod interceffio

neglecta, jus tribunitium fublatum, circumfcriptus a fenatu

effet Antonius ? Omitto quam haec falfa, quam levia : praefer-

tim cum omnino nulla caufa jufta cuiquam effe poffit contra

patriam arma capiendi. Sed nihil de Caefare : tibi certe confi-

tendum eft , caufam perniciofiffimi belli in perfona tua confti-

tilfe. O miferum te, fi intelligis ! miferiorem, fi non intelligis,

hoc literis mandari, hoc memoriae prodi, hujus rei ne pofteri-

tatem quidem omnium feculorum unquam immemorem fore

confules ex Italia excuffos , cumque his Cn. Pompeium , qui

imperii populi Romani decus ac lumen fuit; omnes confulares,

qui per valetudinem exfequi cladem illam fugamque potuiffent

praetores, praetorios, tribunos plebis, magnam partem fenatus,

omnem fobolem juventutis , unoque verbo rempublicam ex-

pulfam, atque exterminatam fuis fedibus !

Ut igitur in feminibus eft caufa arborum et ftirpium , fic

hujus luctuofiffimi belli femen tu fuifti. Doletis tres exercitus

populi Romani interfectos : interfecit Antonius. Defideratis

clariffimos cives : eos quoque eripuit vobis Antonius. Auctori-

tas hujus ordinis afflicta eft : afflixit Antonius. Omnia denique,

quae poftea vidimus, (quid autem mali non vidimus ?) fi recte

ratiocinabimur, uni accepta referemus Antonio. Ut Helena

Trojanis, fic ifte huic reipublicae, caufa belli, caufa peftis at-

que exitii fuit. Reliquae partes tribunatus principio fimiles :

omnia perfecit, quae fenatus , falva republica ne fieri poffent,

perfecerat. Cujus tamen fcelus in fcelere cognofcite.XXIII. Reftituebat multos calamitofos : in his patrui nulla

mentio. Si feverus ; cur non in omnes ? ii mifericors j cur non

in fuos ? Sed omitto caeteros. Licinium Denticulam , de alea

condemnatum, colluforem fuum, reftituit : quafi vero ludere

cum condemnato non liceret : fed ut, quod ille in alea per-

diderat, beneficio legis diffolveret. Quam attulifti rationem



P H I L I P P I C A II. 3°9

populo Romano, cur eum reftitui oporteret ? Abfentem credo

in reos relatum, rem indicta caufa judicatam : nullum fuiffe de

alea lege judicium : vi oppreffum, et armis : poftremo, quod

de patruo tuo dicebatur,pecunia judicium effe corruptum.

Nihil horum. At vir bonus , et republica dignus. Nihil id

quidem ad rem : ego tamen,quoniam condemnatum effe pro

nihilo vis, fi ita effet, ignofcerem. Hominem omnium nequif-

flmum, qui non dubitaret vel in foro alea ludere, lege, quae efl

de alea, condemnatum, qui in integrum reftituit, is non aper-

tiffime ftudium fuum ipfe profitetur ?

In eodem vero tribunatu , cum Caefar , in Hifpaniam profi-

cifcens, huic conculcandam Italiam tradidiffet -, quae fuit ejus

peragratio itinerum ? luftratio municipiorum ? Scio me in re-

bus celebratiffimis fermone omnium verfari, eaque, quae dico,

dicturufque fum, notiora omnibus effe, qui in Italia tum fuere,

quam mihi, qui non fui. Notabo tamen fingulas res : etfi nullo

modo poterit oratio mea fatisfacere veftrae fcientiae. Etenim

quod unquam in terris tantum flagitium extitiffe auditum eft ?

tantam turpitudinem ? tantum dedecus ?

XXIV. Vehebatur in effedo tribunus plebis: lictores laureati

antecedebant : inter quos , aperta lectica , mima portabatur j

quam ex oppidis municipales, homines honefti, obviam necef-

fario prodeuntes, non noto illo et mimico nomine, fed Volum-

niam, confalutabant. Sequebatur rheda cum lenonibus, comi-

tes nequiffimi : rejecta mater amicam impuri filii , tanquam

nurum, fequebat-ur. O miferae mulieris fcecunditatem cala-

mitofam ! Horum flagitiorum ifte veftigiis omnia municipia

prasfecl:uras, colonias, totam denique Italiam, impreflit.

Reliquorum faclorum ejus , Patres confcripti , difficilis eft

fane reprehenfio, et lubrica. Verfatus in bello eft : faturavit fe

fanguine diffimillimorum fui civium : fuit felix, fi poteft ulla

effe in fcelere felicitas. Sed ,quoniam veteranis cautum effe

volumus,quanquam diffimilis eft militum caufa, et tua; illi

fecuti funt, tu quasfifti, ducem ; tamen, ne apud illos me in



3io IN M. ANTONIUM

invidiam voces, nihil de belli genere dicam, Vidor e Theffa-

lia Brundufium cum legionibus revertifti: ibi me non occidifti.

Magnum beneficium : potuiffe enim fateor. Quanquam nemoerat eorum , qui tunc tecum fuerunt

,qui mihi non cenferet

parci oportere. Tanta enim eft caritas patrise , ut veftris etiam

legionibus fanctus effem ,quod eam a me fervatam effe memj-

niffent. Sed fac id te dediffe mihi, quod non ademifti ; meque

a te habere vitam,quia a te non fit erepta :

: licuitne mihi per

tuas contumelias hoc beneficium fic tueri , ut tuebar;

praefer-

tim cum te haec auditurum videres ?

XXV. VenifK Brundufium , in finum quidem et in com-

plexum tuae mimulae. Quid eft ? num mentior ? quam miferum

eft id negare non poffe ,quod fit turpiflimum confiteri ! Si te

municipiorum non pudebat ; ne veterani quidem exercitus ?

Quis enim miles fuit, qui Brundufii illam non viderit ? quis,

qui nefcierit veniffe eam tibi tot dierum viam gratulatum ?

quis, qui non indoluerit, tam fero fe, quam nequam hominem

fecutus effet, cognofcere ?

Italiae rurfus percurfatio, eadem comite mima: in oppida mi-

litum crudelis et mifera deductio : in urbe auri, argenti, maxi-

meque vini, fceda direptio. Acceffit, ut, Caefare ignaro, cum

ille effet Alexandriae , beneficio amicorum ejus magifler equi-

tum conftitueretur. Tum exiftimavit fe fv.o jure cum Hippia

vivere , et equos vectigales Sergio mimo tradere. Tum fibi

non hanc,quam nunc male tuetur , fed M. Pifonis domum

ubi habitaret, legerat. Quid ego iftius decreta, quid rapinas,

quid hereditatum poffeftiones datas,quid ereptas

,proferam ?

Cogebat egeftas : quo fe verteret non habebat. Nondum ei

tanta a L. Rubrio, non a L. Turfelio, hereditas venerat : non-

dum in Cn. Pompeii locum, multorumque aliorum,qui ab-

erant , repentinus heres fuccefferat : erat ei vivendum latro-

num ritu, ut tantum haberet, quantum rapere potuiffet.

Sed haec,quae robuftioris improbitatis funt , omittamus :

ioquamur potius de nequiffimo genere levitatis. Tu iftis



P H I L I P P I C A II.3 J i

faucibus, iftis lateribus, ifta gladiatoria totius corporis firmitate,.

tantum vini in Hippiae nuptiis exhauferas, ut tibi neceffe effet

in populi Romani confpeclu vomere poftridie. O rem non

modo vifu foedam, fed etiam auditu ! Si inter coenam, in ipfis

tuis immanibus iilis poculis, hoc tibi accidifTet, quis non turpe

duceret ? In ccetu vero populi Romani, negotium publicum

gerens, magifter equitum, cui ructare turpe effet, is vomens,

fruftis efculentis, vinum redolentibus, gremium fuum, et to-

tum tribunal, implevit. Sed hoc ipfe fatetur effe in fuis fordi-

bus : veniamus ad fplendida.

XXVI. Caefar Alexandria fe recepit, felix, ut fibi quidemvidebatur y

mea autem fententia, fi quis reipublicae fit infelix,

felix efle non poteft. Hafta pofita pro asde Jovis Statoris, bona

Cn. Pompeii (Miferum me ! confumptis enim lacrymis, tamen

infixus animo haeret dolor) bona, inquam, Cn. Pompeii Magni,

voci acerbiflimae fubjecta praeconis. Una in illa re fervitutis

oblita civitas ingemuityfervientibufque animis, cum omnia

metu tenerentur, gemitus tamen populi Romani liber fuit. Ex-

pedtantibus omnibus, quifnam effet tam impius, tam demens,

tam Diis hominibufque hoftis, qui ad illud fcelus fectionis

auderet accedere, inventus eft nemo, praeter Antonium -

yprae-

fertim cum tot effent circum haftam illam, qui alia omnia

auderent. Unus inventus eft, qui id auderet, quod omnium

fugiffet et reformidaffet audacia.

Tantus igitur te ftupor oppreffit, vel, ut verius dicam, tan-

tus furor, ut primum, cum fector fis ifto loco natus, deinde

cum Pompeii fector, non te exfecrandum populo Romano,

non deteftabilem, non omnes tibi Deos, omnes homines, et

effe inimicos et futuros fcias ? At quam infolenter ftatim hel-

luo invafit in ejus viri fortunasy cujus virtute terribilior erat

populus Romanus exteris gentibus, juftitia carior ?

XXVII. In ejus igitur copias cum fe fubito ingurgitaviffet,

exfultabat gaudio,perfona de mimo , modo egens , repente

dives. Sed, ut eft apud poetam nefcio quem, Male partay mak



312 IN M. ANTONIUM

dilabuntur. Incredibile, ac fimile portenti eft, quonam modo

illa tam multa, quam paucis, non dico menfibus, fed diebus,effuderit. Maximus vini numerus fuit , permagnum optimi

pondus argenti, pretiofa veftis multa, et lauta fupellex, et mag-

nifica multis locis, non illa quidem luxuriofi hominis, fed ta-

men abundantis : horum paucis diebus nihil erat.

Quae Charybdis tam vorax ? Charybdin dico ? quae fi fuit,

fuit animal unum: Oceanus/medius fidius, vix videtur tot res,

tam diffipatas, tam diftantibus in locis pofitas, tam cito ab-

forbere potuifle. Nihil erat ciaufum, nihil obfignatum, nihil

fcriptum. Apothecae totse nequiflimis hominibus condonaban-

tur : alia mimi rapiebant, alia mimae : domus erat aleatoribus

referta, plena ebriorum : totos dies potabatur, atque id locis

pluribus : fuggerebantur etiam faepe (non enim femper ipfe

felix) damna aleatoria : conchyliatis Cn. Pompeii periftroma-

tis, fervorum in cellis, lectos ftratos videres. Quamobrem de-

finite mirari, haec tam celeriter efle confumpta. Non modo

unius patrimonium, quamvis amplum, ut illud fuit, fed urbes

et regna, celeriter tanta nequitia devorare potuiflet.

At ejufdem aedes etiam, et hortos. O audaciam immanem !

tu ingredi illam domum aufus es ? tu illud fancliflimum limen

intrare ? tu illarum aedium Diis penatibus os importuniflimum

oftendere ? Quam domum aliquandiu nemo adfpicere poterat,

nemo line lacrymis praeterire -, hac te in domo tamdiu dever-

fari non pudet ? in qua, quamvis nihil fapias, tamen nihil tibi

poteft efle jucundum.

XXVIII. An tu, illa in veftibulo roftra, fpolia, cum adfpex-

ifti, domum tuam te introire putas ? Fieri non poteft. Quamvis

enim fine mente, fine fenfu fis, ut es ; tamen et te, et tua, et

tuos, nofti. Nec vero te unquam, neque vigilantem, neque in

fomnis, credo mente pofle confiftere. Necefle eft, quamvis fis,

ut es, violentus et furens, cum tibi objecla fit fpecies fingularis

viri, perterritum te de fomno excitari, furere etiam faepe vigi-

lantem. Me quidem miferet parietum ipforum, atque teclorum.



P H I L I P P I C A II.3

J3

Quid enim unquam domus illa viderat, nifi pudicum, nifi ex

optimo more, et fanctiffima difciplina ? Fuit enim ille vir,

Patres confcripti, ficut fcitis, cum foris clarus, tum domi ad-

mirandus; neque rebus externis magis laudandus, quam infli-

tutis domefticis. Hujus in fedibus pro cubiculis ftabula, pro

tricliniis popinae funt. Etfi jam negat. Nolite, nolite quaerere

frugi factus eft : mimam illam fuam fuas res fibi habere juf-

fit ex duodecim tabulis ; claves ademit, exegit. Quam porro

fpectatus civis, quam probatus ; cujus ex omni vita nihil efl

honeftius, quam quod cum mima fecit divortium ?

At quam crebro ufurpat, et conful, et Antonius ? Hoc eft

dicere, et conful, et impudiciffimus ; et conful , et homo ne-

quiffimus. Quid enim eft aliud Antonius ? Nam, fi dignitas

hgnificaretur in nomine -, dixiffet, credo, aliquando avus tuus,

et confu/, et Antonius. Nunquam dixit. Dixiffet etiam collega

meus, patruus tuus. Nili tu folus es Antonius. Sed omitto ea

peccata, quae non funt earum partium propria, quibus tu rem-

publicam vexavifli : ad ipfas tuas partes redeo, id eft, ad civile

bellum -, quod natum, conflatum, fufceptum opera tua efl.

XXIX. Cui bello cum propter timiditatem tuam, tum prop-

ter libidines, defuifli. Guftaras civilem fanguinem, vel potius

exforbueras : fueras in acie Pharfalica antefignanus : L. Domi-

tium, nobiliffimum et elariffimum virum, occideras : multof-

que praeterea, qui e prcelio effugerant, quos Caefar, ut nonnul-

los, fortaffe fervaffet, crudelifiime perfecutus trucidaras. Quibus

rebus tantis, talibus geflis, quid fuit caufae, cur in Africam

Caefarem non fequerere, cum praefertim belli pars tanta refta-

ret ? Itaque quem locum apud ipfum Caefarem pofl ejus ex

Africa reditum obtinuifK ? quo numero fuifli ? Cujus tu impe-

ratoris quseftor fueras, dictatoris magifler equitum, belli prin-

ceps, crudelitatis audlor, praedae focius, teflamento, ut ipfe

dicebas, filius; appellatus es de pecunia, quam pro domo, pro

hortis, pro feclione, debebas.

Primo refpondifti plane ferociter : et , ne omnia videar

Tom. VI. R r



3i4 IN M. ANTONIUM

contra te, propemodum acqua et jufta dicebas. A me C. Caefar

pecuniam ? cur potius, quam ego ab illo ? An ille fine me vi-

cit ? at ne potuit quidem. Ego ad illum belli civilis caufam

attuli : ego leges perniciofas rogavi : ego arma contra confu-

les imperatoreique populi Romani, contra fenatum populum-

que Romanum, contra Deos patrios, arafque et focos, contra

patriam, tuli. Num fibi foli vicit ? Quorum facinus eft commu-

ne, cur non fit eorum pracda cummunis ? Jus poftulabas : fed

quid ad rem ? plus iile poterat.

Itaque, excuffis tuis vocibus, et ad te et ad praedes tuos mi-

lites mifit :

cum, repente a te praeclara illa tabula prolata, quirifus hominum de te erat ? tantam effe tabulam, tam varias,

tam multas poffefliones, ex quibus, praeter partem Mifeni, nihil

erat, quod is, qui auctionaretur, polfet fuum dicere. Auctio-

nis vero miferabilis adfpectus : veftis Pompeii non multa, ea-

que maculofa : ejufdem quaedam argentea vafa collifa : fordi-

data mancipia : ut doleremus quidquam effe ex illis reliquiis,

quod videre poffemus.

Hanc tamen auctionem heredes L. Rubrii decreto Casfaris

prohibuerunt. Hasrebat nebulo : quo fe verteret non habebat.

Quin his ipfis temporibus domi Caefaris percuifor, ab ifto mif-

fus, deprehenfus dicebatur effe cum fica : de quo Caefar in fe-

natu, aperte in te invehens, queftus eft. Proficifcitur in Hif-

paniam Caefar , paucis tibi ad folvendum,propter inopiam

tuam, prorogatis diebus. Ne tum quidem fequeris. Tam bo-

nus gladiator, rudem tam cito accepifti ?

XXX. Hunc igitur quifquam, qui in fuis partibus, id eft, in

fuis fortunis, tam timidus fuerit, pertimefcat ? Profectus eft

tandem aliquando in Hifpaniam ; fed tuto, ut ait, pervenire

non potuit. Quonam modo igitur Dolabella pervenit ? Aut non

fufcipienda fuit ifta caufa, Antoni; aut, cum fufcepiffes, defen-

denda ufque ad extremum. Ter depugnavit Caefar cum civibus,

in Theffalia , Africa , Hifpania. Omnibus affuit his pugnis

Dolabella : in Hifpanienfi etiam vulnus accepit. Si de meo



PHILIPPICA II. 315

judicio quaeris ; nollem : fed tamen confilium a primo repre-

hendendum, laudanda conftantia. Tu vero quid es ? Cn. Pom-

peii liberi primum patriam repetebant. Efto : fuerit haec par-

tium caufa communis. Repetebant praeterea Deos patrios, aras,

focos, larem fuum familiarem ; in quas tu invaferas. Haec cum

repeterent armis ii, quorum erant legibus : etfi in rebus ini-

quiffimis quid potefl effe aequi ? tamen erat aequiffimum, contra

Cn. Pompeii liberos Cn. Pompeii pugnare fedtorem.

An tu Narbone menfas hofpitum convomeres , Dolabella

pro te in Hifpania dimicaret ? Qui vero Narbone reditus ? et

tamen quaerebat, cur ego ex ipfo curfu tam fubito revertif-

fem. Expofui nuper, Patres confcripti, caufam reditus mei

volui, fi poffem, etiam ante Kalendas Januar. prodeffe rei-

publicae. Nam, quod quaerebas, quomodo rediffem : primum

luce, non tenebris ; deinde cum calceis et toga, nullis nec

Gallicis, nec lacerna. At etiam adfpicis me, et quidem, ut

videris, iratus. Nas tu jam mecum in gratiam redeas, fi fcias,

quam me pudeat nequitiae tuae, cujus te ipfum non pudet. Ex

omnibus omnium fiagitiis nullum turpius vidi, nullum audivi.

Qui magifler equitum fuiffe tibi viderere, in proximum an-

num confulatum peteres, vel potius rogares, per municipia

coloniafque Galliae, a qua nos tum, cum confulatus peteba-

tur, non rogabatur, petere confulatum folebamus, cum Gal-

licis et lacerna cucurrifH.

XXXI. At videte levitatem hominis. Cum hora diei decima

fere ad Saxa rubra veniffet, delituit in quadam cauponula, atque

ibi fe occultans,perpotavit ad vefperam : inde cifio celeriter

ad urbem advectus, domum venit capite involuto. Janitor,

Quis tu ? A Marco tabellarius. Confeflim ad eam, cujus caufa

venerat, deducitur ; eique epiftolam tradit. Quam cum illa le-

geret flens, (erat enim amatorie fcripta : caput autem litera-

rum, fibi cum illa mima pofthac nihil futurum ; omnem fe

amorem abjeciffe illinc, atque in hanc transfudiffe) cum mu-

lier fleret uberius, homo mifericors ferre non potuit : caput

R r 2



3i6 IN M. ANTONIUM

aperuit ; in collum invafit. O hominem nequam ! quid enim

aliud dicam ? magis proprie nihil poffum dicere. Ergo, ut te

catamitum , nec opinato cum oftendiffes, praeter fpem mulier

adfpiceret; idcirco urbem terrore noclurno, Italiam multorum

dierum metu, pcrturbafti ? Et domi q.uidem caufam amoris ha-

buit ; foris etiam turpiorem, ne L. Plancus praedes tuos ven-

deret. Productus autem in concionem a tribuno plebis, cum

refpondiffes, te rei tuae caufa veniffe, populum etiam dicacem

in te reddidifti.

XXXII. Sed nimis multa de migis : ad majora veniamus.

Casfari ex Hifpania redeunti obviam longiffime proceffifti

celeriter ifti, redifti, ut cognofceret te, fi minus fortem, atta-

men ftrenuum. Factus es ei rurfus nefcio quomodo familiaris.

Habebat hoc omnino Caefar : quem plane perditum aere alieno,

egentemque, fi eundem nequam hominem audacemque cogno-

verat, hunc in familiaritatem libentiffime recipiebat. His igitur

rebus praeclare commendatus, juffus es renuntiari conful, et

quidem cum ipfo. Nihil queror de Dolabella, qui tum eft im-

pulfus, indu<5tus, elufus. Qua in re, quanta fuerit uterque vef-

trum perfidia in Dolabellam, quis ignorat ? Ille induxit, ut

peteret: promiffum et receptum intervertit, ad feque tranftulit:

tu ejus perfidiae voluntatem tuam adfcripfifti. Veniunt Kalendae

Januarias : cogimur in fenatum : inveclus eft copiofius multo

in iftum et paratius Dolabella, quam nunc ego. Hic autem

iratus quas dixit, Dii boni !

Primum, cum Caefar oftendiffet, fe, prius quam proficifcere-

tur, Dolabellam confulem effe juffurum : quem negant regem,

qui et faceret femper ejufmcli aliquid, et diceret : fed cumCaefar ita dixiffet ; tum hic bonus augur eo fe facerdotio prae-

ditum effe dixit, ut comitia aufpiciis vel impedire vel vitiare

poffet, idque fe faclurum effe affeveravit. In quo primum in-

credibilem ftupiditatem hominis cognofcite. Quid enim? iftud,

quod te facerdotii jure facere poffe dixifti, fi augur non effes, et

conful effes, minus facere potuiffes ? Vide, ne etiam faciliusj



P H I L I P P I C A II. 3*7

nos enim nuntiationem folum habemus ; confules et reliqui

magiftratus etiam fpecTionem. Efto, hoc imperite : (nec enim

eft ab homine nunquam fobrio poftulanda prudentia) fed vi-

dete impudentiam. Multis ante menfibus in fenatu dixit, fe

Dolabellae comitia aut prohibiturum aufpiciis, aut id facturum

efTe, quod fecit. Quifquamne divinare potefl, quid vitii in

aufpiciis futurum fit, nifi qui de caelo fervare conftituit ? quod

neque licet comitiis per leges : et, fi quis fervavit ; non habi-

tis comitiis, fed prius quam habeantur, debet nuntiare. Ve-

rum implicata infcitia impudentia eft, li nec fcit quod augu-

rem, nec facit quod pudentem, decet. Atque ex illo die recor-

damini ejus ufque ad idus Martias confulatum. Quis unquam

apparitor tam humilis, tam abjecTus ? nihil ipfe poterat : omnia

rogabat : caput in adverfam lecTicam inferens, beneiicia, quae

venderet, a collega petebat.

XXXIII. Ecce Dolabella^ comitiorum dies, fortitio praero-

gativae : quiefcit. Renuntiatur : tacet. Prima claffis vocatur :

renuntiatur : deinde, ut aflolet, fufTragatum fecunda claffis vo-

catur : quae omnia citius funt facTa, quam dixi. ConfecTo ne-

gotio bonus augur, (Laelium diceres) Alio die, inquit. Oimpudentiam fingularem ! quid videras ? quid fenferas ? quid

audieras ? nec enim te de caelo fervafTe dixifti, neque hodie

dicis. Id igitur obvenit vitium, quod tu jam Kalendis Januariis

futurum effe provideras, et tanto ante praedixeras. Ergo, her-

cule, magna, ut fpero, tua potius quam reipublicae calami-

tate, ementitus es aufpicia: obftrinxifti religione populum Ro-

manum : augur auguri, conful confuli, obnuntiavifti. Nolo

plura, ne acTa Dolabellae videar convellere -, quae necefTe eft

aliquando ad noftrum collegium deferantur.

Sed arrogantiam hominis infolentiamque cognofcite. Quam-

diu tu voles, vitiofus conful Dolabella : rurfus, cum voles,

falvis aufpiciis creatus. Si nihil efT:, cum augur iis verbis nun-

tiat, quibus tu nuntiafti; confitere te, cum, alio die, dixeris,

.fobrium non fuiffe. Sin eft aliqua vis in iftis verbis}

ea quae



3 i8IN M. ANTONIUM

fit, augur a collega requiro. Sed, ne forte ex multis rebus

geftis M. Antonii rem unam pulcherrimam tranfiliat oratio,

ad Lupercalia veniamus.

XXXIV. Non diffimulat, Patres confcripti : apparet effe

commotum : fudat, pallet : quidlibet, modo ne naufeet, faciat,

quod in porticu Minutia fecit. Quae poteft effe turpitudinis

tantas defenfio ? Cupio audire j ut videam , ubi rhetoris tanta

merces, ubi campus Leontinus, appareat. Sedebat in Roftris

collega tuus, amidtus toga purpurea, in fella aurea, coronatus :

adfcendis ; accedis ad fellam -, (ita eras Lupercus, ut te confu-

lem effe meminiffe deberes) diadema oftendis. Gemitus toto

foro. Unde diadema ? non enim abjecflum fuftuleras, fed attu-

leras domo meditatum et cogitatum fcelus. Tu diadema impo-

nebas cum plangore populi j ille cum plaufu rejiciebat. Tu

ergo unus, fcelerate, inventus es, qui, cum auctor regni effes,

eum, quem collegam regni habebas, dominum habere velles ;

et idem tentares, quid populus Romanus ferre et pati poffet.

At etiam mifericordiam captabas : fupplex te ad pedes ab-

jiciebas : quid petens ? ut fervires ? .Tibi uni peteres, qui ita a

puero vixeras, ut omnia paterere, ut facile fervires : a nobrs

populoque Romano mandatum id certe non habebas. O prse-

claram illam eloquentiam tuam , cum es nudus concionatus

!

Quid hoc turpius ? quid foedius ? quid fuppliciis omnibus dig-

nius ? num expectas, dum te ilimulis fodiam ? hsec te, fi ullam

partem habes fenfus, lacerat, ha?c cruentat oratio. Vereor,

ne imminuam virorum fummorum gloriam : dicam tamen do-

lore commotus. Quid indignius, quam vivere eum, qui impo-

fuerit diadema,

cumomnes fateantur jure interfectum effe,

qui abjecerit ?

At etiam adfcribi juffit in faflis, ad Lupercalia, C. C^sari,

didlatori perpetuo , M. Antonium , conjulem , populi jujfu regnum

detulijje, Ccejarem uti fioluiffe. Jam jam minime miror, te otium

perturbare -, non modo urbem odiffe, fed etiam lucem ; cum

perditiffimis latronibus non folum de die, fed etiam in diem,



P H I L I P P I C A II. 3*9

vivere. Ubi enim tu in pace confiftes ? qui locus tibi in legi-

bus et judiciis effe potefl, quae tu, quantum in te fuit, domi-

natu regio fuftulifli ? Ideone L. Tarquinius exactus ; Sp. Caf-

fius, Melius, M. Manlius, necati, ut multis poft faeculis, a

M. Antonio, quod fas non eft, rex Romae conftitueretur ? Sed

ad aufpicia redeamus.

XXXV. De quibus rebus idibus Martiis fuit in fenatu Casfar

acturus, quaero, tum tu quid egiffes ? Audiebam quidem te

paratum veniffe, quod me de ementitis aufpiciis, quibus tamen

parere neceffe erat, putares effe dicturum. Suftulit illum diem

fortuna populi Romani. Num etiam tuum de aufpiciis judi-

cium interitus Caefaris fuftulit ? Sed incidi in id tempus, quod

iis rebus, in quas ingreffa erat oratio, praevertendum eft. Quae

tua fuga, quas formido, illo die ? quae propter confcientiam

fcelerum defperatio vitae -, cum ex illa fuga, beneficio eorum,

qui te, fi fanus effes, falvum effe voluerunt, clam te domum

recepifti ?

O mea fruflra femper veriifima auguria rerum futurarum !

Dicebam illis in Capitolio liberatoribus noftris, cum me ad te

ire vellent, ut ad defendendam rempublicam te adhortarer „

quoad metueres, omnia te promiffurum ; fimul ac timere de-

fiiffes, fimilem te futurum tui. Itaque cum caeteri confulares

irent, redirent, in fententia manfi : neque te illo die, neque

poftero, vidi : neque ullam focietatem optimis civibus cum

importunifiimo hofte fcedere ullo confirmari poffe credidi. Pofl

diem tertium veni in aedem Telluris, et quidem invitus, cum

omnes aditus armati obfiderent. Qui tibi ille dies, M. Antoni,

fuit ? Quanquam mihi fubito inimicus extitifti ; tamen me tui

miferet, quod tibi invideris.

XXXVI. Qui tu vir, Dii immortales ! et quantus fuiffes, fi

illius diei mentem fervare potuiffes ! Pacem haberemus, quae

erat facta per obfidem puerum nobilem, M. Antonii filium3

M. Bambalionis nepotem. Quanquam te bonum timor facie-

bat, non diuturnus magifter ofricii ; improbum fecit ea, quae3



320 IN M. ANTONIUM

dum timor abeft, a te non difcedit, audacia. Etfi tum, cum

optimum te putabant,

mequidem diffentiente, funeri tyranni,

fi illud funus fuit, fceleratiflime praefuifti : tua illa pulchra

laudatio, tua miferatio, tua cohortatio.

Tu, tu, inquam, illas faces incendifti, et eas, quibus femuf-

tulatus ille eft, et eas, quibus incenfa L. Bellieni domus de-

flagravit : tu illos impetus perditorum hominum, et, ex maxi-

ma parte, fervorum, quos nos vi manuque repulimus, in nof-

tras domos immififti. Idem tamen, quafi fuligine abfterfa,

reliquis diebus in Capitolio praeclara fenatus-confulta fecifti,

ne qua poft idus Martias immunitatis tabula, neve cujufquam

beneficii, figeretur. MeminifK ipfe de exulibus; fcis, de immu-

nitate quid dixeris. Optimum vero, quod dictaturse nomen in

perpetuum de republica fuftulifti. Quo quidem facto tantum te

cepiffe odium regni videbatur, ut ejus omnem, propter proxi-

mum dictatorem, tolleres metum.

Conftituta refpublica videbatur aliis, mihi vero nullo mo-

do, qui omnia, te gubernante, naufragia metuebam. Num me

igitur fefellit ? aut num diutius fui potuit effe diffimilis ? In-

fpectantibus vobis, toto Capitolio tabulae figebantur ; neque fo-

lum fingulis veniebant immunitates, fed etiam populis univer-

fis : civitas non jam fingillatim, fed provinciis totis, dabatur.

Itaque, fi haec manent, quae ftante republica manere non pof-

funt; provincias univerfas, Patres confcripti, perdidiftis, neque

vedtigalia folum, fed etiam imperium populi Romani, hujus

domefticis nundinis deminutum eft.

XXXVII. Ubi efl fepties millies feflertium, quod in tabulis,

quae funt ad Opis, patebat ? funeftae illius quidem pecuniae, fed

tamen quae nos, fi iis, quorum erat, non redderentur, a tributis

poffet vindicare. Tu autem quadringenties H-S. quod idibus

Martiis debuifti, quonam modo ante Kalendas Aprilis debere

defiifti? Sunt ea quidem innumerabilia, quae a diverfis emeban-

tur, non infciente te : fed unum egregium de rege Dejotaro,

populo Romano amiciflimo, decretum in Capitolio fixum :




quo propofito, nemo erat, qui in ipfo dolore rifum poffet con-

tinere. Quis enim cuiquam inimicior, quam Dejotaro Caefar ?

aeque atque huic ordini, ut equeftri, ut Maflilieniibus, ut om-

nibus, quibus rempublicam populi Romani caram effe fentie-

bat. Igitur, a quo vivo nec praefens nec abfens rex Dejota-

rus quidquam aequi boni impetravit, apud mortuum faclus eft

gratiofus. Compellarat hofpitem praefens, computarat, pecu-

niam imperarat, in ejus tetrarchia unum ex Graecis comitibus

fuis collocarat ; Armeniam abflulerat a fenatu datam. Haec

vivus eripuit, reddidit mortuus.

At quibus verbis ? modo aequum fibi videri, modo non ini-

quum. Mira verborum complexio ! At ille nunquam (femper

enim abfenti affui Dejotaro) quicquam fibi, quod nos pro illo

poftularemus, aequum dixit videri. Syngrapha H-S. centies per

legatos, viros bonos, fed timidos et imperitos, fine noftra, fine

reliquorum hofpitum regis fententia, facla in gynaeceo : quo in

loco plurimae res veniere, et veneunt. Qua ex fyngrapha quid

fis adturus, meditere cenfeo. Rex enim ipfe fua fponte, nullis

commentariis Caefaris, fimul atque audivit ejus interitum, fuo

Marte res fuas recuperavit : fciebat homo fapiens, jus femper

hoc fuiffe, ut, quae tyranni eripuiffent, ea, tyrannis interfe<ftis,

ii, quibus erepta effent, recuperarent. Nemo igitur jurecon-

fultus, ne ifte quidem, qui tibi uni eft jureconfultus, per quem

haec agis, ex ifta fyngrapha deberi dicit pro iis rebus, quae erant

ante fyngrapham recuperatae. Non enim a te emit -, fed prius,

quam tu fuum fibi venderes, ipfe poffedit. Ille vir fuit : nos

quidem contemnendi, qui auctorem odimus, acta defendimus.

XXXVIII. Quid ego de commentariis infinitis, quid de in-

numerabilibus chirographis, loquar ? quorum etiam imitatores

funt, qui ea, tanquam gladiatorum libellos, palam venditent.

Itaque tanti acervi nummorum apud iftum conftruuntur, ut

jam appendantur, non numerentur, pecuniae. At quam caeca

avaritia efl ! Nuper fixa tabula efl, qua civitates locupletif-

fimae Cretenfium vectigalibus liberantur; ftatuiturque, ne poft

Tom. VI. S f



322 IN M. ANTONIUM

M. Brutum proconfulem fit Creta provincia. Tu mentis es

compos ? tu non conftringendus? an Caefaris decreto Creta poil

M. Bruti deceflum potuit liberari, cum Creta nihil ad Brutum,

Caefare vivo, pertineret ? At hujus venditione decreti (ne nihil

aclum putetis) provinciam Cretam perdidiftis. Omnino nemo

ullius rei fuit emptor, cui defuerit hic venditor.

Et de exulibus legem, quam fixifti, Caefar tulit ? Nullius

infeelor calamitatem : tantum queror, primum, eorum reditus

inqoinatos,quorum caufam diffimilem Caefar judicaverit

deinde, nefcio cur reliquis idem non tribuas : neque enim plus

quam tres, aut quatuor, reliqui funt. Qui fimili in calamitate

iint, cur tua mifericordia fimili non fruuntur ? cur eos habes

in loco patrui ? de quo ferre, cum de reliquis ferres, noluifti

quem etiam ad cenfuram petendam impulifti, eamque petitio-

nem comparafti, quae et rifus hominum, et querelas, moveret.

Cur autem ea comitia non habuifti ? An quia tribunus plebis

finiftrum fulmen nuntiabat ? Cum tua quid intereft, nulla auf-

picia funt; cum tuorum, tum fis religiofus. Quid? eundem in

feptemviratu nonne deftituifti ? Intervenit enim. Quid metuifti?

credo, ne falvo capite negare non pofles. Omnibus eum con-

tumeliis onerafti, quem patris loco, ft ulla pietas in te eflet,

colere debebas. Filiam ejus, fororem tuam, ejecifti, alia con-

ditione quaefita, et ante perfpecta. Non eft fatis : probri infimu-

lafti pudiciftimam fceminam. Quid eft, quod addi poflit ? Con-

tentus eo non fuifti : frequentiflimo fenatu Kalendis Januar.

fedente patruo, hanc tibi efle cum Dolabella caufam odii di-

cere aufus es, quod ab eo forori et uxori tuae ftuprum oblatum

effe comperifles. Quis interpretari poteft, impudentiorne, qui

in fenatu; an improbior, qui in Dolabellam; an impurior, qui

patruo audiente ; an crudelior, qui in illam miferam tam

fpurce, tam impie, dixeris ?

XXXIX. Sed ad chirographa redeamus. Quse tua fuit cogni-

tio ? Acta enim Caefaris pacis caufa confirmata funt a fenatu ;

quae quidem Caefar egiflet, non ea, quae Csfarem egifle dixilfet




Antonius. Unde ifta erumpunt ? quo auclore proferuntur ? Si

funt falfa, cur probantur ? fi vera, cur veneunt ? At fic placue-

rat, ut ex Kalendis Juniis de Caefaris actis cum confilio cog-

nofceretis. Quod fuit confilium ? quem unquam advocafti ?

quas Kalendas Junias expedtafti ? an eas, ad quas te, peragratis

veteranorum coloniis, ftipatum armis retulifti ? O praclaram

illam percurfationem tuam menfe Aprili, atque Maio, tum,

cum etiam Capuam coloniam deducere conatus es ! Quemad-

modum illinc abieris, vel potius pene non abieris, fcimus.

Cui tu urbi minitaris. Utinam conere, ut aliquando illud Pene

tollatur

At quam nobilitata eft tua illa peregrinatio ? quid prandio-

rum apparatus, quid furiofam vinolentiam tuam, proferam ?

Tua ifta detrimenta funt : illa noftra. Agrum Campanum

qui cum de vectigalibus eximebatur, ut militibus daretur, ta-

men infligi magnum reipublicae vulnus putabamus y hunc tu

compranforibus tuis, et colluforibus, dividebas. Mimos dico et

mimas, Patres confcripti, in agro Campano collocatos. Quid

jam querar de agro Leontino ? quandoquidem hae quondam ara-

tiones, Campana et Leontina, in populi Romani patrimonio

grandi fcenore et frudtuofse ferebantur. Medico tria millia

jugerum, quafi te fanaffet , rhetori duo, quafi difertum facere

potuiffet. Sed ad iter Italiamque redeamus.

XL. Deduxifti coloniam Cafilinum, quo Caefar ante deduxe-

rat. Confuluifti me per literas de Capua tu quidem : fed idem

de Cafilino refpondiifem : poflefne, ubi colonia effet, eo colo-

niam novam jure deducere ? Negavi, in eam coloniam, quae

effet aufpicato deducta,

dumeffet incolumis, coloniam

novamjure deduci : colonos novos adfcribi poffe refcripfi. Tu autem

infolentia elatus, omni aufpiciorum jure turbato, Cafilinum

coloniam deduxifti, quo erat paucis annis ante deducta, ut

vexillum tolleres, et aratrum circumduceres ; cujus quidem

vomere portam Capuae pene perftrinxifti, ut florentis coloniae

territorium minueretur.

S f 2



324 IN M. ANTONIUM

Ab hac religionum perturbatione advolas in M. Varronis,

fanttifiimi atque integerrimi viri, fundum Camnatem. Quo

jure ? quo ore ? Eodem, inquies, quo in heredum L. Rubrii,

quo in heredum L.Turfelii praedia, quo in reliquas innumera-

biles poffemones. Et, fi ab hafta; valeat hafta, valeant tabulae,

modo Caefaris, non tuae ; quibus debuifti, non quibus tu te

liberavifti. Varronis quidem CafTinatem fundum quis veniiffe

dicit ? quis haftam iftius venditionis vidit ? quis vocem praeco-

nis audivit ? Mififfe te dicis Alexandriam, qui emeret a Cae-

fare. Ipfum enim expeclare magnum fuit. Quis vero audivit

unquam, (nullius autem falus curae pluribus fuit) de fortunis

Varronis rem ullam effe detractam ? Quod fi etiam fcripfit ad

te Caefar, ut redderes; quid fatis potefl dici de tanta impu-

dentia ? Remove gladios parumper illos, quos videmus -

y jam

intelliges, aliam caufam effe haftae Caefaris, aliam confidentiae

et temeritatis tuae. Non enim te dominus modo illis fedibus,

fed quivis amicus, vicinus, hofpes, procurator, arcebit.

XLI. At quam multos dies in ea villa turpiflime eft perbac-

chatus ? Ab hofa tertia bibebatur, ludebatur, vomebatur. Otecta ipfa mifera, quam difpari domino ! quanquam quomodo ifte

dominus ? fed tamen quam a difpari tenebantur ! Studiorum

cnim fuorum M.Varro voluit effe illud, non libidinum, diver-

forium. Quae in illa villa ante dicebantur ? quae cogitabantur ?

quae literis mandabantur ? jura populi Romani, monumenta

majorum, omnis fapientiae ratio, omnifque doctrina. At vero,

te inquilino, (non enim domino) perfonabant omnia vocibus

ebrioruirij natabant pavimenta vino; madebant parietes ; inge-

nui pueri cum meritoriis, fcorta inter matres familias, verfaban-

tur. Caffino falutatum veniebant, Aquino, Interamna : admif-

fus eft nemo. Jure id quidem. In homine enim turpiffimo ob-

folefiebant dignitatis infignia.

Cum inde Romam proficifcens ad Aquinum accederet,

obviam ei procemt (ut efl frequens municipium) magna fane

multitudo : at ifte operta leclica latus eil per oppidum, ut




mortuus. Stulte Aquinates : fed tamen in via habitabant. Quid

Anagnini ? qui cum effent devii, defcenderant, ut iftum, tan-

quam fi effet conful, falutarent. Incredibile dictu ; tamen inter

omnes conflabat, neminem elfe refalutatum : praefertim cum

duos fecum Anagninos haberet, Muftelam et Laconem; quo-

rum alter gladiorum eft princeps, alter poculorum. Quid ego

illas iftius minas eontumeliafque commemorem, quibus in-

veclius eft in Sidicinos, vexavit Puteolanos, quod C. CaiTium,

quod Brutos, patronos adoptaffent ? magno quidem judicio,

ftudio, benevolentia, caritate : non ut te, ut Bafilum, vi et

armis, et alios veftri fimiles, quos clientes nemo habere velit,

non modo effe illorum cliens.

XLIL Interea, dum tu abes, qui dies ille collegae tui fuit

cum illud, quod tu venerari folebas, buflum in foro evertit ?

qua re tibi nuntiata, ut conftabat inter eos, qui una fuerunt,

concidifli. Quid evenerit poflea, nefcio. Metum credo valuiffe,

et arma. Collegam quidem de caelo detraxiffi: effeciflique, non

. tu quidem etiam nunc, ut fit fimilis tui, fed certe, ut diffi-

milis effet fui. Qui vero inde reditus Romam ? quas perturba-

tio totius urbis ? Memineramus Cinnam nimis potentem; Syl-

lam poflea dominantem -, modo regnantem Caefarem videramus.

Erant fortaffe gladii, fed abfconditi, nec ita multi. Ifla vero

quae et quanta barbaria efl ? agmine quadrato cum gladiis fe-

quuntur milites : fcutorum lecticas portari videmus. Atque his

quidem jam inveteratis, Patres confcripti, confuetudine ob-

duruimus. Kalendis Juniis cum in fenatum, ut erat conflitu-

tum, venire vellemus, metu perterriti repente diffugimus.

At ifle, qui fenatu non egeret, neque defideravit quem-

quam, et potius difceffu noflro laetatus eft, ftatimque illa mi-

rabilia facinora effecit. Qui chirographa Caefaris defendiffet

lucri fui caufa; is leges Caefaris, eafque praeclaras, ut rempubli-

cam concutere poffet, evertit. Numerum annorum provinciis

prorogavit : idemque, cum aclorum Caefaris defenfor effe de-

beret, et in publicis et in privatis rebus adta Caefaris refcidiL



326 IN M. ANTONIUM

In publicis, nihil eft lege gravius ; in privatis, nrmifTimum

cft teftamentum. Leges alias fme promulgatione fuftulit ; alias,

ut tolleret, promulgavit. Teftamentum irritum fecit ; quod

etiam infimis civibus femper obtentum eft. Signa, tabulas,

quas populo Caefar una cum hortis legavit, eas hic partim in

hortos Pompeii deportavit, partim in villam Scipionis.

XLIII. Et tu in Caefaris memoria diligens ? tu illum amas

mortuum ? Quem is majorem honorem confecutus erat, quam

ut haberet pulvinar, fimulacrum, faftigium, rlaminem ? Efl

ergo flamen, ut Jovi ,ut Marti, ut Quirino, fic Divo Julio M.

Antonius? Quid igitur ceffas? cur non inaugurare? fume diem:vide, qui te inauguret : collegas fumus : nemo negabit. O de-

teftabilem hominem, five quod tyranni facerdos es, five quod

mortui ! Quaero deinceps, num, hodiernus dies qui fit, igno-

res. Nefcis heri quartum in Circo diem ludorum Romano-

rum fuiffe ? te ipfum autem ad populum tuliffe, ut quintus prae-

terea dies Caefari tribueretur ? Cur non fumus praetextati ? cur

honorem Caefari tua lege datum deferi patimur ? an fupplica-

tiones addendo diem contaminari pafTus es ;pulvinaria noiuifli ?

Aut undique religionem tolle, aut ufquequaque conferva.

Quseres, placeatne mihi pulvinar effe, fafligium, flaminem.

Mihi vero nihil iftorum placet. Sed tu, qui acta Casfaris de-

fendis, quid potes dicere, cur alia defendas, alia non cures ?

nifi forte vis fateri, te omnia quaeflu tuo, non illius dignitate,

metiri. Quid ad haec tandem ? expecto enim eloquentiam tuam.

Difertirlimum cognovi avum tuum ; at te etiam apertiorem in

dicendo. Ille nunquam nudus eft concionatus : tuum hominis

fimplicis pecl:us vidimus. Refpondebifne ad haec ? aut omninohifcere audebis ? Ecquid reperies ex tam longa oratione mea,

cui te refpondere poffe confidas ? Sed praeterita omittamus.

XLIV. Hunc unum diem, hunc unum, inquam, hodiernum

diem, hoc punclum temporis, quo loquor, defende, fi potes.

Cur armatorum corona fenatus feptus efl ? cur me tui fatellites

cum gladiis audiunt ? cur valvae Concordise non patent ? cur

•it

'?--

}'

1 'BrJRY




homines omnium gentium maxime barbaros , Ityreos , cum

fagittis deducis in forum ? Praeiidii fui caufa fe facere dicit.

Nonne igitur millies perire eft melius, quam in fua civitate

fine armatorum praefidio non poife vivere ? Sed nullum eft

ifluc, mihi crede, praefidium : caritate et benevolentia civium

feptum oportet effe, non armis.

Eripiet, extorquebit, tibi ifta populus Romanus : utinam fal-

vis nobis ! fed quoquo modo nobifcum egeris, dum iftis con-

filiis uteris, non potes, mihi crede, effe diuturnus. Etenim

ifta tua minime avara conjux, quam ego fine contumelia def-

cribo, nimium debet diu populo Romano tertiam penfionem.

Habet populus Romanus, ad quos gubernacula reipublicae de-

ferat : qui ubicunque terrarum funt, ibi eft omne reipublicas

praefidium, vel potius ipfa refpublica, quae fe adhuc tantum-

modo ulta eft, nondum recuperavit. Habet quidem certe ref-

publica adolefcentes nobiliffimos, paratos defenfores. Quam

volent, illi cedant, otio confulentes ; tamen a republica revo-

cabuntur. Et nomen pacis dulce efl, et ipfa res falutaris. Sed

inter pacem, et fervitutem, plurimum interefl. Pax efl tran-

quilla libertas ; fervitus malorum omnium poflremum, nonmodo bello, fed morte etiam, repellendum.

Quod fi fe ipfos illi noftri liberatores e confpeclu noflro

abflulerunt ; at exemplum facli reliquerunt. Illi, quod nemo

fecerat, fecerunt. Tarquinium Brutus bello efl perfecutus •> qui

tum rex fuit, cum effe Romae regem liceret. Sp. Caffius, Sp.

Melius, M. Manlius, propter fufpicionem regni appetendi funt

necati. Hi primi cum gladiis, non in regnum appetentem,

fed in regnantem, impetum fecerunt. Quod cum ipfum fac~tum

per fe praeclarum efl, atque divinum, tum expofitum ad imi-

tandum : praefertim cum illi eam gloriam confecuti fint, quas

vix caelo capi poffe videatur. Etfi enim fatis in ipfa confcien-

tia pulcherrimi facli frudus erat -, tamen mortali immortalita»

tem non arbitror contemnendam.

XLV. Recordare igitur illum, M. Antoni, diem, quo



3 23 IN M. ANTONIUM

dictattiram fuftulifli : pone ante oculos laetitiam fenatus, po-

pulique Romani : confer cum nundinatione tua, tuorumque;

tum intelliges, quantum inter laudem et lucrum interfit. Sed

nimirum, ut quidam, morbo aliquo et fenfus ftupore, fuavita-

tem cibi non fentiunt ; fic libidinofi, avari, facinoroii, verae

laudis guftatum non habent. Sed, ii te laus allicere ad recte

faciendum non poteft, ne metus quidem a faediiTimis fadtis

poteft avocare ? Judicia non metuis. Si propter innocentiam,

laudo : fi propter yim, non intelligis, ei, qui ifto modo judicia

non timeat, quid timendum fit ?

Quod fi non metuis viros fortes, egregiofque cives, quod

a corpore tuo prohibentur armis ; tui te, mihi crede, diutius

non ferent. Quae eft autem vita, dies et noctes timere a fuis ?

niii vero aut majoribus habes beneficiis obligatos, quam ille

quofdam habuit ex iis, a quibus eft interfectus ; aut tu es ulla

re cum eo comparandus. Fuit in illo ingenium, ratio, memo-

ria , literae , cura , cogitatio , diligentia : res bello geiferat

quamvis reipublicae calamitofas, attamen magnas : multos an-

nos regnare meditatus, magno labore, multis periculis, quod

cogitarat, effecerat : muneribus, monumentis, congiariis, epu-

lis, multitudinem imperitam lenierat : fuos prasmiis, adverfa-

rios clementiae fpecie, devinxerat. Quid multa ? attulerat jam

liberae civitati, partim metu, partim patientia, confuetudinem

ferviendi.

XLVI. Cum illo ego te dominandi cupiditate conferre pof-

fum ; caeteris vero rebus nullo modo comparandus es. Sed ex

plurimis malis, quae ab illo reipublicae funt inufta, hoc tamen

boni eft, quod didicit jam populus Romanus quantum cuique

crederet, quibus fe committeret, a quibus caveret. Ha?c non

cogitas ? nec intelligis fatis efte viris fortibus didiciife, quam

fit re pulchrum, beneficio gratum, fama gloriofum, tyrannum

occidere ? An, cum illum homines non tulerint, te ferent ?

Certatim pofthac, mihi crede, ad hoc opus curretur, nec oc-

cafionis tarditas expecl:abitur.




Refpice, quaefo, aliquando rempublicam, M. Antoni : qui-

bus ortus fis, non quibufcum vivas, confidera : mecum, ut

voles; cum republica redi in gratiam. Sed de te tu ipfe videris;

ego de me ipfo profitebor. Defendi rempublicam adolefcens,

non deferam fenex : contempfi Catilina? gladios, non pertimef-

cam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, fi repraefen-

tari morte mea libertas civitatis poteft -

y ut aliquando dolor

populi Romani pariat, quod jamdiu parturit. Etenim, li abhinc

annos prope viginti hoc ipfo in templo negavi poffe mortem

immaturam effe confulari ; quanto verius nunc negabo feni ?

Mihi vero, Patres confcripti, jam etiam optanda mors eft, per-

functo rebus iis, quas adeptus fum, quafque geffi. Duo modo

hsc opto : unum, ut moriens populum Romanum liberum

relinquam j hoc mihi majus a Diis immortalibus dari nihil

poteft. : alterum, ut ita cuique eveniat, ut de republica quifque

mereatur.

Tom. VI. I I



t 33° ]

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A III.

L O E R I U S omnino, Patres confcrlpti, quam tempus rei-

kJ/ publicae pofiulabat, aliquando tamen, convocati fumus :

quod flagitabam equidem quotidie; quippe cum bellum nefa-

rium contra aras et focos, contra vitam fortunafque noftras, ab

homine profligato ac perdito non comparari, fed geri, jam vi-

derem. Expectantur Kalendae Januarii, quas non expectat An-

tonius, qui in provinciam D. Bruti, fummi et fingularis viri,

cum exercitu impetum facere conatur ; ex qua fe inftrudtum,

et paratum, ad urbem venturum effe minitatur.

Quas eft igitur expectatio ? aut quas vel minimi dilatio tem-

poris ? Quanquam enim adfunt Kalendae Januarii, tamen breve

tempus longum eft imparatis. Dies enim aifert, et hora potius,

nifi provifum eft, magnas faspe clades : certus autem dies non,

ut facrificii, fic confilii expectari folet. Quod fi aut Kalendae

Januarii fuilfent eo die, quo primum ex urbe fugit Antonius ;

aut has non effent expeclatae ; bellum jam nullum haberemus :

auctoritate enim fenatus, confenfuque populi Romani, facile

hominis amentis fregirTemus audaciam. Quod confido equi-

dem confules defignatos, fimul ac magiftratum inierint, effe

facluros : funt enim optimo animo, fummo confilio, fingulari

concordia. Mea autem feftinatio non vidlorias folum avida eft,

fed etiam celeritatis. Quo enim ufque tantum bellum, tam



PHILIPPICA III. 33i

crudele, tam nefarium, privatis confiliis propulfabitur? cur non

quamprimum publica accedit aucloritas ?

II. C. Caefar adolefcens, pene potius puer, incredibili ac

divina quadam mente atque virtute, tum, cum maxime furor

arderet Antonii, cumque ejus a Brundufio crudelis et peftifer

reditus timeretur, nec poflulantibus, nec cogitantibus, ne op-

tantibus quidem nobis, quia fieri poffe non videbatur, firmif-

fimum exercitum ex inviclo genere veteranorum militum com-

paravit, patrimoniumque fuum effudit. Quanquam non fum

ufus eo verbo, quo debui : non enim effudit, fed in falute rei-

publicas collocavit. Cui quanquam gratia referri tanta non po-teft, quanta debetur •, habenda tamen tanta efl, quantam maxi-

mam animi noftri capere poffunt. Quis enim efl tam ignarus

rerum, tam nihil de republica cogitans, qui hoc non intelli-

gat; fi M. Antonius a Brundufio cum iis copiis, quas fe habitu-

rum putabat, Romam, ut minabatur, venire potuiffet, nullum

genus eum crudelitatis prateriturum fuiffe ? quippe qui in

hofpitis te&is Brundufii fortifiimos viros, cives optimos, jugu-

lari jufferit : quorum, ante pedes ejus, morientium fanguine os

uxoris refperfum effe conftabat. Hac ille crudelitate imbutus,

cum multo bonis omnibus veniret iratior, quam illis fuerat,

quos trucidarat ; cui tandem noftxum, aut cui omnino bono,

peperciffet ?

Qua pefte privato confilio rempublicam (nec enim fieri

potuit aliter) Caifar liberavit. Qui nifi in hac republica natus

effet , rempublicam fcelere Antonii nullam haberemus. Sic

enim perfpicio, fic judico, nifi unus adolefcens illius furentis

impetus crudeliffimofque conatus cohibuiffet , rempublicam

funditus interituram fuiffe. Cui quidem hodierno die, Patres

confcripti, (nunc enim primum ita convenimus, ut illius be-

neficio poffemus,quas fentiremus , libere dicere) tribuenda

eft audloritas, ut rempublicam non modo a fe fufceptam, fed

etiam a nobis commendatam, poffit defendere.

III. Nec vero de legione Martia (quoniam longo intervallo

T t 2



332 IN M. ANTONIUM

loqui nobis de republica licet) fileri poteft. Quis enim unus

fortior, quis amicior unquam reipublicae fuit, quam legio Mar-

tia univerfa ? quae cum hoftem populi Romani M. Antonium

judicailet, comes effe ejus amentiae noluit : reliquit confulem

quod profecto non feciffet, fi eum confulem judicaffet, quem

nihil aliud agere, nihil moliri, nifi caedem civium atque inte-

ritum civitatis, videret. Atque ea legio confedit Albae. Quam

potuit urbem eligere aut opportuniorem ad res gerendas, aut

fideliorem, aut fortiorum virorum, aiit amiciorum populo Ro-

mano civium ?

Hujufce legionis virtutem imitata quarta legio, duce L.

Egnatuleio quaeftore, cive optimo et fortimmo, C. Caefaris

auctoritatem atque exercitum perfecuta eft. Faciendum eft

igitur nobis, Patres confcripti, ut ea, quae fua fponte clariffi-

mus adolefcens atqUe omnium praeftantifiimus geflit, et gerit,

haeo aucloritate noftra comprobentur ; veteranorumque, fortif-

fimorum virorum, tum legionis Martiae quartaeque, mirabilis

confenfus ad rempublicam recuperandam laude et teflimonio

noftro confirmetur ; eorumque commoda, honores, praemia,

cum confules defignati magiftratum inierint, curae nobis fore,

hodierno die fpondeamus.

IV. Atque ea quidem, quae dixi de Caefare, deque ejus exer-

citu, jamdiu nota funt nobis. Virtute enim admirabili Casfaris,

conftantiaque militum veteranorum, legionumque earum op-

timo judicio, quae aucloritatem noftram, libertatem populi Ro-

mani, virtutem C. Caefaris fecutae funt, a cervicibus noftris efl

depulfus Antonius. Sed, ut dixi, haec fuperiora : hoc vero re-

cens edictum D. Bruti, quod paulo ante propofitum eft, certe

iilentio non poteft praeteriri. Pollicetur enim, fe provinciam

Galliam retenturum in fenatus populique Romani poteftate.

O civem natum reipublicae, memorem fui nominis, imitato-

remque majorum ! Neque enim, Tarquinio expulfo, majoribus

noftris tam fuit optata libertas, quam eft, repulfo Antonio,

xetinenda nobis.



P H I L I P P I C A III. 333

1111 regibus parere jam a condita urbe didicerant : nos poft

reges exa&os fervitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius,

quem majores noftri non tulerunt, non crudelis, non impius,

•fed fuperbus, habitus effc et didtus. Quod nos vitium in priva-

tis frpe tulimus, id majores noftri ne in rege quidem ferre

potuerunt. L. Brutus regem fuperbum non tulit: Decimus fce-

leratum atque impium regnare patietur? Quid Tarquinius tale,

qualia innumerabilia et fecit, et facit, Antonius ? Senatum etiam

reges habebant : nec tamen, ut Antonio fenatum habenti, in

confilio regis verfabantur barbari armati. Servabant aufpicia re-

ges, quae hic conful, augurque, neglexit ; neque folum legibus

contra aufpicia ferendis , fed etiam collega una ferente, eo,

quem ipfe ementitis aufpiciis vitiofum fecerat.

Quis autem rex unquam fuit tam infignite impudens, ut ha-

•beret omnia commoda, beneficia, jura regni venalia ? Quam

hic immunitatem, quam civitatem, quod praemium, non vel

fingulis hominibus, vel civitatibus, vel univerfis provinciis,

vendidit ? Nihil humile de Tarquinio, nihil fordidum, accepi-

mus. At vero hujus domi inter quafilla pendebatur aurum,

numerabatur pecunia : una in domo omnes, quorum intererat,

totum imperium populi Romani nundinabantur. Supplicia

vero in cives Romanos nulla Tarquinii accepimus. At hic et

Sueffse jugulavit eos, quos in cuflodiam dederat ; et Brundufii

trecentos fcrtimmos viros, civefque optimos, trucidavit^

Poflremo Tarquinius pro populo Romano bellum gerebat

tum, cum efl expulfus : Antonius contra populum Romanum

exercitum adducebat tum, cum, a legionibus relicl:us, nomen

Caefaris exercitumque pertimuit, negle&ifque facrificiis follem-

nibus, ante lucem vota ea, quae nunquam folveret, nuncupa-

vit ; et hoc tempore in provinciam populi Romani conatur

invadere. Majus igitur a Decimo Bruto beneficium populus

Romanus et habet, et expectat, quam majores noftri accepe-

runt a L. Bruto, principe hujus maxime confervandi generis

^t nominis.



334 IN M. ANTONIUM

V. Cum autem omnis fervitus eft mifera ; tum vero intole-

rabile eft fervire impuro, impudico, effceminato, nunquam, ne

in metu quidem, fobrio. Hunc igitur qui Gallia prohibet, pri-

vato praefertim confilio, judicat, veriffimeque judicat, non effe

confulem. Faciendum eft igitur nobis, Patres confcripti, ut

D. Bruti privatum confilium aucloritate publica comprobemus.

Nec vero M. Antonium confulem poft Lupercalia putare de-

buiftis. Quo enim ille die, populo Romano infpectante, nu-

dus, unctus, ebrius eft concionatus, et id egit, ut collegae

diadema imponeret -, eo die fe non modo confulatu, fed etiam

libertate, abdicavit : effet enim ipfi certe ftatim ferviendum, fi

Caefar ab eo regni infigne accipere voluiffet. Hunc igitur ego

confulem, hunc civem Romanum, hunc liberum, hunc deni-

que hominem, putem ; qui fcedo illo et flagitiofo die, et quid

pati, Caefare vivo, poffet, et quid, eo mortuo, confequi ipfe

cuperet, oftendit ?

Nec vero de virtute, conftantia, et gravitate provinciae Gal-

liae taceri poteft : eft enim ille flos Italiae, illud firmamentum

imperii populi Romani, illud ornamentum dignitatis. Tantus

autem eft confenfus municipiorum coloniarumque provinciae

Galliae, ut omnes ad auctoritatem hujus ordinis, majeftatemque

populi Romani, defendendam confpiraffe videantur. Quam-

obrem, Tribuni plebis, quanquam vos nihil aliud, nifi de prae-

fidio, ut fenatum tuto confules Kalendis Januariis habere pof-

fent, retuliftis ; tamen mihi videmini magno confilio, atque op-

tima mente, poteftatem nobis de tota republica feciffe dicendi.

Cum enim tuto fenatum haberi fme praefidio non poffe judi-

caviftis ; illud tum ftatuiftis etiam, intra muros Antonii fcelus

audaciamque verfari.

VI. Quamobrem omnia mea fententia complectar, vobis, ut

intelligo, non invitis, ut et praeftantimmis ducibus a nobis de-

tur auctoritas, et fortiflimis militibus fpes oftendatur praemio-

rum j et judicetur non verbo, fed re, non modo non conful,

fed etiam hoftis, Antonius. Nam, fi ille conful, fuftuarium



P H I L I P P I C A III.335

meruerunt legiones, quce confulem reliquerunt ; fceleratus Cae-

far, Brutus nefarius, qui contra confulem privato confilio exer-

citus comparaverunt. Sin autem militibus exquirendi funt ho-

nores novi, propter eorum divinum atque immortale meritum;

ducibus autem ne referri quidem poteft gratia : quis eft, qui

eum hoftem non exiftimet, quem qui armis perfequuntur, con-

fervatores reipublicae judicantur ?

At quam contumeliofus in edictis ? quam barbarus ? quam

rudis ? Primum in Caefarem ut maledicta congeflit, deprompta

ex recordatione impudicitiae, et ftuprorum fuorum ? Quis enim

hoc adolefcente caftior ? quis modeftior ? quod in juventute

habemus illuftrius exemplum veteris fanctitatis ? quis autem

illo maledico impurior ? Ignobilitatem objicit C. Caefaris filio,

cujus etiam natura pater, ii vita fuppeditaflet, conful factus

eflet. Aricina mater. Trallianam aut Ephefiam putes dicere.

Videte, quam defpiciamur omnes, qui fumus e municipiis, id

eft, omnes plane. Quotus enim quifque non eft ? quod autem

municipium non contemnit is, qui Aricinum tantopere defpi-

cit, vetuftate antiquiflimum, jure foederatum, propinquitate

pene finitimum, fplendore municipum honeftiflimum ?

Hinc Voconiae, hinc Scatiniae leges : hinc multae fellae cu-

rules, et patrum memoria, et noftra : hinc equites Romani,

lautiflimi et plurimi. Sed fl Aricinam uxorem non probas, cur

probas Tufculanam ? Quanquam hujus fanctiflimae foeminae at-

que optimae pater M. Attius Balbus, in primis honeftus, prae-

torius fuit : tuae conjugis, bonae foeminae, locupletis quidem

certe, Bambalio quidam pater, homo nullo numero. Nihil

illo contemptius, qui propter haefitantiam linguae, ftuporemque

cordis, cognomen ex contumelia traxerit. At avus nobilis.

Tuditanus nempe ille, ille qui cum palla et coturnis nummos

populo de Roftris fpargere folebat. Vellem hanc contemptio-

nem pecuniae fuis reliquiflet : haberetis nobilitatem generis

gloriofam. Qui autem evenit, ut tibi Aricina natus ignobilis

videatur, cum tu eodem materno genere foleas gloriari ? Qua?



336 IN M. ANTONIUM

porro amentia cft, eum dicere aliquid de uxorum ignobilitare,

cujus pater Numitoriam Fregellanam, proditoris filiam, ha-

buerit uxorem ; ipfe ex libertini filia fufceperit liberos ? Sed

hoc clariffimi viri viderint, L. Philippus, qui habet Arici-

nam uxorem, C. Marcellus, qui Aricinae filiam : quos certe

fcio dignitatis optimarum fceminarum non pcenitere.

VII. Idem etiam Q^Ciceronem, fratris mei iilium, compel-

lat edidlo ; nec fentit amens, commendationem effe compella-

tionem fuam. Quid enim accidere huic adolefcenti potuit op-

tatius, quam cognofci ab hominibus, Caefaris confiliorum effe

focium, Antonii furoris inimicum ? At etiam gladiator aufus

eft fcribere, hunc de patris et patrui parricidio cogitaffe. O ad-

mirabilem impudentiam, audaciam, temeritatem ! in eum ado-

lefcentem haec fcribere audere, quem ego et frater meus, prop-

ter ejus fuaviffimos atque optimos mores, praeftantiffimumque

ingenium, certatim amamus, omnibufque horis, oculis, auri-

bus, complexu tenemus? Nam me iifdem edictis, nefcit, laedat,

an laudet. Cum idem fupplicium minatur optimis civibus,

quod ego de fceleratiffimis et peffimis fumpferim , laudare

videtur,

quafi imitari velit : cum autem illam pulcherrimi

fadti memoriam refricat ; tum a fui fimilibus invidiam aliquam

in me commoveri putat.

Sed ipfe quid fecit ? Cum tot edicta propofuiffet, edixit, ut

adeffet fenatus frequens a. d. viii. Kalendas Decembres

eo die ipfe non affuit. At quomodo edixit ? haec funt, opi-

nor, verba in extremo. Si quis non affuerit, hunc omnes exif-

timare poterunt et i?iteritus mei, et perditiffimorum confiliorum> auc-

toremfuijfe. Quae funt perdita confilia ? an ea, quae pertinent

ad libertatem populi Romani recuperandam ? quorum confilio-

rum Caefari me auctorem, et hortatorem, et effe et fuiffe fateor.

Quanquam ille non eguit confilio cujufquam : fed tamen cur-

rentem, ut dicitur, incitavi. Nam interitus quidem tui quis

bonus non efTet auclor, cum in eo falus et vita optimi cujuf-

que, et libertas populi Romani, dignitafque, confifteret ?




VIII. Sed, cum tam atroci edidlo nos concitaviffet, cur ipfe

non affuit ? num putatis aliqua re trifti, ac fevera ? Vino atque

epulis retentus eft : fi epulae potius, quam popinae, nominandac

funt. Diem edicli obire neglexit : in ante diem quartum Kal.

Decembris diftulit. AdefTe in Capitolio juffit : quod in tem-

plum ipfe, nefcio qua, per Gallorum cuniculum adfcendit.

Convenerunt corrogati, et quidem ampli quidam homines, fed

immemores dignitatis fuae : is enim erat dies, ea fama, is, qui

fenatum vocarat, ut turpe fenatori effet, nibil timere. Ad eos

tamen ipfos, qui convenerant, ne verbum quidem aufus eft

facere deCaefare,

cum deeo confKtuifTet ad

fenatumreferre.

Scriptam attulerat confularis quidam fententiam. Quid eft aliud,

de eo referre non audere, qui contra fe confulem exercitum

duceret, nifi feipfum hoftem judicare ? NecefTe enim erat al-

terutrum effe hoftem ; nec poterat aliter de adverfariis ducibus

judicari. Si igitur C. Csefar hoftis ; cur conful nihil refert ad

fenatum ? fin ille a fenatu notandus non fuit; quid poteft

dicere, quin, cum de illo tacuerit, fe hoftem effe confeffus

fit ? Quem in edicfbis Spartacum appellat, hunc in fenatu ne

improbum quidem dicere audet.

IX. At in rebus triftiflimis quantos excitat rifus ? Senten-

tiolas edicti cujufdam memoriae mandavi, quas videtur ille pera-

cutas putare : ego autem, qui intelligeret, quid dicere vellet,

adhuc neminem inveni. Nulla contumelia e/it quam facit dig-

nus. Primum quid eft, dignus ? nam etiam malo digni multi,

ficut ipfe. An quam facit is, qui cum dignitate eft ? quae au-

tem poteft effe major ? Quid eft ôvvo t facere contumeliam?

quis fic loquitur ?

Deinde:

Nectimor,

quem denuntiatinimicus.

Quid ergo ? ab amico timor denuntiari folet ? Horum fimilia

deinceps. Nonne fatius eft mutum effe, quam, quod nemo

intelligat, dicere ? En, cur magifter ejus, ex oratore arator

factus, poflideat in agro publico populi Romani campi Leon-

tini duo millia jugerum immunia, ut hominem ftultum magis

etiam infatuet mercede publica. Sed haec leviora fortaffe.

Tom. VI. V v



338 IN M. ANTONIUM

Illud quaero, cur tam fubito manfuetus in fenatu fuerit, cum

in edi&is tam fuiffet ferus. Quid autem attinuerit, L. Caffio,

tribuno plebis fortiffimo et conftantiffimo civi, mortem de-

nuntiare, fi in fenatum venirTet -, D. Carfulenum, bene de re-

publica fentientem. e fenatu vi et minis mortis expellere ; Tib.

Canutium, a quo erat honeftiffimis contentionibus et fsepe et

jure vexatus, non templo folum, verum etiam aditu prohibere

Capitolii ? Cui fenatus-confulto ne intercederent, verebatur ?

De fupplicatione, credo, M. Lepidi, clariffimi viri. Atque id

erat periculum, de cujus honore extraordinario quotidie ali-

quid cogitabamus, ne ejus ufitatus honos impediretur. Ac, nefine caufa videretur edixiffe, ut fenatus adeffet, cum de repub-

lica relaturus fuiffet, allato nuntio de legione quarta, mente

concidit ; et fugere feflinans, S. C. de fupplicatione per dif-

ceffionem fecit, cum id faclum effet antea nunquam.

X. Quae vero profecliio poftea ? quod iter paludati ? quae vi-

tatio oculorum, lucis, urbis, fori ? quam mifera fuga ? quam

foeda ? quam turpis ? Praeclara tamen fenatus-confulta illo ipfo

die, vefpertina ; provinciarum religiofa fortitio : divina vero

opportunitas, ut, quae cuique apta effet, ea cuique obveniret.

Praeclare igitur facitis, Tribuni plebis, qui de praefidio confu-

lum fenatufque referatis ; meritoque veftro maximas vobis gra-

tias omnes et agere et habere debemus. Qui enim carere metu

et periculo poffumus in tanta hominum cupiditate et audacia ?

Ille autem, homo amictus, et perditus, quae de fe expeclat judi-

cia graviora, quam amicorum fuorum ? Familiariffimus ejus,

mihi homo conjunclus, L. Lentulus, et P. Nafo, omni ca-

rens cupiditate, nullam fe habere provinciam, nullam Antonii

fortitionem fuiffe, judicaverunt. Quod idem fecit L. Philip-

pus, vir patre, avo, majoribus fuis, digniffimus. In eadem Cen-

tentia fuit homo fumma integritate atque innocentia M'. Tur-

ranius. Idem fecit Sp. Oppius. Ipfi etiam, qui, amicitiam

M. Antonii veriti, plus ei tribuerunt, quam fortaffe vellent,



P H I L I P P I C A III.339

M. Pifo, meus necefTarius, et vir et civis egregius, parique

innocentia M. Vehilius, fenatus auctoritati fe obtemperaturos

effe dixerunt.

Quid ego de L. Cinna loquar ? cujus fpedtata multis mag-

nifque rebus fingularis integritas minus admirabilem fecit

hujus honeftiflimi fadti gloriam;qui omnino provinciam neg-

lexit : quam item magno animo et conftanti C. Ceftius repu-

diavit. Qui funt igitur reliqui, quos fors divina delectet ? L.

Antonius, et M. Antonius. O felicem utrumque ! nihil enim

maluerunt. C. Antonius Macedoniam. Hunc-quoque felicem !

hanc enim femper habebat in ore provinciam. C. Calvifius

Africam. Nihil felicius : modo enim ex Africa decefferat, et,

quafi divinans fe rediturum, duos legatos Uticae reliquerat.

Deinde M. Iccius Siciliam, Q^Cafiius Hifpaniam. Non habeo,

quid fufpicer : duarum credo provinciarum fortes minus divi-

nas fuiffe.

XI. O C. Cffifar, (adolefcentem appello) quam tu falutem

reipublicas attulifti ? quam improvifam ? quam repentinam ?

Qui enim haec fugiens fecerit, quid faceret infequens ? Etenim

in concione dixerat, fe cuftodem fore urbis ; ufque ad Ka-

lendas Maias ad urbem exercitum habiturum. O praeclarum

cuftodem ovium, ut aiunt, lupum ! Cuftofne urbis, an direp-

tor et vexator, effet Antonius ? Et quidem fe introiturum in

urbem dixit, exiturumque, cum vellet. Quid illud ? nonne,

audiente populo, fedens pro asde Caftoris dixit, niii qui vicif-

fet, vidturum neminem ?

Hodierno die primum, Patres confcripti, longo intervallo

in pofTeflionem libertatis pedem ponimus: cujus quidem ego,

quoad potui, non modo defenfor, fed etiam confervator, fui.

Cum autem id facere non poffem, quievi : nec abjedle, nec fine

aliqua dignitate, cafum illum temporum et dolorem tuli. Hanc

vero teterrimam belluam quis ferre poffet, aut quomodo? Quid

eft in Antonio, praeter libidinem, crudeiitatem, petulantiam,

V v 2

'



34° IN M. ANTONIUM

audaciam ? Ex his totus conglutinatus eft : nihil apparet in.eo

ingenuum, nihil moderatum, nihil pudens, nihil pudicum.

Quapropter, quoniam res in id difcrimen adducta eft, utrum

ille pcenas reipublicae luat, an nos ferviamus ; aliquando, per

Deos immortales ! Patres confcripti, patrium animum virtu-

temque capiamus, ut aut libertatem propriam Romani et ge-

neris et nominis recuperemus, aut mortem fervituti antepo-

namus. Multa, quae in libera civitate ferenda non efTent, tu-

limus, et perpefli fumus : alii fpe recuperandae libertatis, alii

vivendi nimia cupiditate. Sed, fi illa tulimus, quae nos necef-

litas ferre coegit, quae vis quaedam pene fatalis ; quae tamenipfa non tulimus : etiamne hujus impuri latronis feremus te-

terrimum crudeliflimumque dominatum ?

XII. Quid hic faciet, fi potuerit, iratus, qui, cum fuccenfere

nemini poffet, omnibus bonis fuerit inimicus ? quid hic vidtor

non audebit, qui, nullam adeptus victoriam, tanta fcelera pofl:

Caefaris interitum fecerit ? refertam ejus domum exhauferit ?

hortos compilarit ? ad fe ex his omnia ornamenta tranftulerit ?

caedis et incendiorum caufam quaefierit ex funere ? duobus aut

tribus fenatus-confultis bene et e republica faetis , reliquas

res ad lucrum praedamque revocaverit ? vendiderit immunita-

tes ? civitates liberaverit ? provincias univerfas ex imperii po-

puli Romani jure fuftulerit ? exules reduxerit ? falfas leges, C.

Caefaris nomine, et falfa decreta in aes incidenda et in Capi-

tolio figenda curaverit, earumque rerum omnium domefticum

mercatum inftituerit ? populo Romano leges impofuerit ? ar-

mis et praendiis populum et magiftratus foro excluferit ? fena-

tum ftiparit armatis? armatos in cella Concordiae, cum fenatumhaberet, incluferit? ad legiones Brundufium cucurrerit? ex his

optime fentientes centuriones jugulaverit ? cum exercitu Ro-

mam fit ad interitum noflrum, et ad difperditionem urbis, ve-

nire conatus ? Atque is, ab hoc impetu abftractus confilio et

copiis Caefaris, confenfu veteranorum, virtute legionum, ne



P H I L I P P I C A III. 34i

fortuna quidem fradtus minuit audaciam ; nec ruere demens,

nec furere, definit. In Galliam mutilatum ducit exercitum :

cum una legione, et ea vacillante, L. fratrem expectat -, quo

neminem reperire poteft fui fimiliorem. Ille autem ex mirmil-

lone dux, ex gladiatore imperator, quas fecit ftrages, ubicun-

que pofuit veftigia ? Caedit greges armentorum, reliquique pe-

coris, quodcunque nactus eft : epulantur milites : ipfe autem

fe, ut fratrem imitetur, obruit vino : vaftantur agri : diripiun-

tur viilas : matres-familias, virgines, pueri ingenui abripiuntur,

militibus traduntur. Haec eadem, quacunque exercitum duxit,

fecit M. Antonius.XIII. His vos teterrimis fratribus portas aperietis ? hos un-

quam in urbem recipietis ? non, tempore oblato, ducibus pa-

ratis, animis militum incitatis, populo Romano confpirante,

Italia tota ad libertatem recuperandam excitata, Deorum im-

mortalium beneficio utemini ? Nullum erit tempus, hoc amif-

fo: a tergo, a fronte, a lateribus tenebitur, fi in Galliam vene-

rit. Nec ille armis folum, fed etiam noftris decretis, urgendus

eft. Magna vis eft, magnum nomen, unum et idem fentientis

fenatus. Videtis refertum forum, populumque Romanum ad

fpem recuperandae libertatis erectum ? qui longo intervallo

cum frequentes hic videt nos, tum fperat etiam liberos con-

veniffe.

Hunc ego diem expectans, M. Antonii fcelerata arma vi-

tavi, tum, cum ille in me abfentem invehens, non intellige-

bat ad quod tempus me et meas vires refervarem. Si enim

illi, tum caedis initium a me quserenti, refpondere voluiffem ;

nunc reipublica? confulere non pofTem. Hanc vero nadtus fa-

cultatem, nullum tempus, Patres confcripti, dimittam, ne-

que diurnum, neque nocturnum, quin de libertate populi Ro-

mani, de dignitate veftra, quod cogitandum fit, cogitem: quod

agendum, atque faciendum, id non modo ncn recufem, fed ap-

petam etiam, atque depofcam. Hoc feci femper, dum licuit i



342 IN M. ANTONIUM

intermifi, quoad non licuit. Jam non folum licet, fed etiam

neceffe eft : nifi fervire malimus, quam, ne ferviamus, armis

animifque decernere. Dii immortales nobis hasc praefidia de-

derunt ; urbi Casfarem, Brutum Galliae. Si enim ille urbem

opprimere potuiffet ftatim ; fi Galliam tenere paulo poft : op-

timo cuique pereundum, reliquis effet ferviendum.

XIV. Hanc igitur occafionem oblatam tenete, per Deos im-

mortales, Patres confcripti, et amplifTimi orbis terrae confilii

principes vos effe aliquando recordamini. Signum date populo

Romano, confilium veftrum non deeffe reipublicae, quoniam

ille virtutem fuam non defuturam effe profitetur. Nihil eft,

quod moneam vos : nemo eft tam ftultus, qui non intelligat, fi

indormierimus huic tempori, non modo crudelem fuperbam-

que dominationem nobis, fed ignominiofam etiam et nagitio-

fam, ferendam effe. Noftis infolentiam Antonii, noftis amicos,

noftis totam domum. Libidinofis, petulantibus, impuris, im-

pudicis, aleatoribus, ebriis fervire, ea eft fumma miferia, fum-

mo dedecore conjuncta. Quod fi jam (quod Dii omen aver-

tant!) fatum extremum reipublicae venit; quod gladiatores no-

biles faciunt, ut honefte decumbant, faciamus nos, principes

orbis terrarum, gentiumque omnium, ut cum dignitate potius

cadamus, quam cum ignominia ferviamus. Nihil eft detefta-

bilius dedecore, nihil fcedius fervitute. Ad decus et libertatem

nati fumus : aut hasc teneamus, aut cum dignitate moriamur.

Nimium diu teximus, quid fentiremus : nunc jam apertum

eft: omnes jam patefecerunt, in utramque partem quid fentiant,

quid velint. Sunt impii cives, pro caritate reipubl. nimium

multi ; pro multitudine bene fentientium, admodum pauci

quorum opprimendorum Dii immortales incredibilem reipub-

licae poteftatem et fortunam dederunt. Ad ea enim praefidia,

quae habemus, jam accedunt confules fumma prudentia, virtute,

concordia, multos menfes de populi Romani libertate commen-

tati, atque meditati. His au&oribus et ducibus, Diis juvanti-

bus, nobis vigilantibus et multum in pofterum providentibus,




populo Romano confentiente, erimus profecto liberi brevi

tempore. Jucundiorem autem faciet libertatem fervitutis re-

cordatio.

XV. Quas ob res, quod tribuni plebis verba fecerunt, ut

fenatus Kalendis Januariis tuto haberi, fententiaeqlie de fumma

republica libere dici poffint ; de ea re ita cenfeo, '* Ut C. Panfa,

" A. Hirtius, confules delignati, dent operam, ut fenatus Ka-

" lendis Januariis tuto haberi poffit : quodque edictum D.

** Bruti, imperatoris, confulis delignati, optime de republica

" meriti, propofitum fit, fenatum exiftimare, D. Brutum, im-

"peratorem, confulem defignatum, optime de republica mereri,

** cum fenatus auctoritatem, populique Romani libertatem im-

" periumque, defendat. Quodque Galliam provinciam citerio-

" rem, optimorum et fortiffimorum virorum, amiciffimorum

" populo Romano civium, exercitumque in fenatus poteftate

" retineat , id eum exercitumque ejus, municipia, colonias

tf provincias Gallias, recte atque ordine, exque republica, fecilfe,

" et facere. Senatum ad fummam rempublicam pertinere arbi-

** trari, a D. Bruto et ab L. Planco, imperatoribus, confuli-

'* bus delignatis, itemque a cseteris, qui provincias obtinent,

** obtineri ex lege Julia ,quoad ex fenatus-confulto cuique

* l eorum fucceffiam fit ; eofque dare operam, ut eae provincise

<c exercitufque in fenatus populique Romani poteftate, prasfi-

l< dioque reipublicae fint. Cumque opera, virtute, confilio C.

4(Caefaris, fummoque confenfu militum veteranorum, qui ejus

* l auctoritatem fecuti reipublicae praefidio funt, et fuerunt, et a

*' graviffimis periculis populus Romanus defenfus fit, et hoc

*' tempore defendatur :

cumque legio MartiaAlbae confliterit,

** in municipio fideliffimo et fortiffimo , fefeque ad fenatus

*' auctoritatem, populique Romani libertatem, contulerit: quod

" pari confilio eademque virtute legio quarta ufa, L. Egna-

" tuleio duce, cive egregio, fenatus auftoritatem, populique

*' Romani libertatem, defendat, ac defenderit : fenatui magnas



344 IN M. ANTONIUM, &c.

tt

tl

curae efle, ac fore, ut pro tantis eorum in rempublicam me-

ritis honores eis habeantur, gratiaeque referantur. Senatui

" placere, uti C. Panfa, A. Hirtius, confules defignati, cum" magiftratum iniffent, li eis videretur, primo quoque tempore

'* de his rebus ad hunc ordinem referrent, ita uti e republica

" fideque fua videretur."



[ 345 }

I N

M. ANTONIUMA D QJJ I R I T E S

P H I L I P P I C A IV.

I.TRE QJJ E N T I A veftrum incredibilis, Quirites

JL concioque tanta, quantam meminiffe non videor, et

alacritatem mihi fummam defendendae reipublicae affert, et

fpem recuperandae. Quanquam animus quidem mihi nunquam

defuit, tempora defuerunt : quae fimul ac primum aliquid lucis

oftendere vifa funt, princeps veftrae libertatis defendendae fui.

Quod fi ante facere conatus effem, nunc facere non poffem.

Hodierno enim die, Quirites, ne mediocrem rem actam arbi-

tremini, fundamenta jadta funt reliquarum aclionum : nam eft

hoflis a fenatu nondum verbo appellatus, fed re jam judicatus,

Antonius.

Nunc vero multo fum ereclior, quod vos quoque illum hof-

tem erTe tanto confenfu, tantoque clamore, approbaviflis. Ne-

que enim, Quirites, fieri poteft, ut non aut ii fint impii, qui

contra confulem exercitus comparaverunt; aut ille hoftis, con-

tra quem jure arma fumpta funt. Hanc igitur dubitationem,

quanquam nulla erat, tamen, ne qua poffet effe, fenatus ho-

dierno die fuftulit. C. Caefar, qui rempublicam libertatemque

veftram fuo ftudio, confilio, patrimonio denique, tutatus eft, et

tutatur ; maximis fenatus laudibus ornatus eft.

Tom. VI. X x



346 IN M. ANTONIUM

Laudo, laudo vos, Quirites, cum gratiffimis animis profe-

quimini nomen clariffimi adolefcentis, vel pueri potius : funt

enim facta ejus immortalitatis; nomen, aetatis. Multa memini,

multa audivi, multa legi : nihil ex omnium feculorum memo-

ria tale cognovi. Qui, cum fervitute premeremur, et in dies

malum crefceret, praefidii nihil haberemus, capitalem et pef-

tiferum a Brundufio M. Antonii reditum timeremus ; hoc in-

fperatum omnibus confilium, incognitum certe, ceperit, ut

exercitum inviclum ex paternis militibus conduceret, Anto-

niique furorem, crudeliffimis confiliis incitatum, a pernicie

reipublicae averteret.

II. Quis eft enim, qui hoc non intelligat, nifi Caefar exerci-

tum paraviffet, non line exitio noftro futurum Antonii reditum

fuiffe? Ita enim fe recipiebat ardens odio veftri, cruentus fangui-

ne civium Romanorum, quos Sueffae, quos Brundufii occiderat,

ut nihil nifi de reipublicae pernicie cogitaret. Quod autem erat

praefidium falutis libertatifque veftrae, n* C. Caefaris, fortiffimo-

rum fui patris militum, exercitus non fuiffet ? Cujus de lau-

dibus et honoribus, qui ei pro divinis et immortalibus meritis

divini immortalefque debentur, mihi fenatus affenfus paulo

ante decrevit, ut primo quoque tempore referretur. Quo de-

creto quis non perfpicit Antonium hoftem effe judicatum ?

Quem enim appellare poffumus eum, contra quem qui exer-

citus ducunt , iis fenatus arbitratur fingulares exquirendos

honores ?

Quid legio Martia ? quae mihi videtur divinitus ab eo Deo

traxiffe nomen, a quo populum Romanum generatum accepi-

mus.Non

ipfa fuis decretis prius, quam fenatus, hoftem judi-

cavit Antonium ? Nam, ille fi non hofKs ;qui confulem relique-

runt, hoftes neceffe eft judicemus. Praeclara et luculenta recla-

matione veftra faclum pulcherrimum Martialium comprobaftis,

qui fe ad fenatus auctoritatem, ad libertatem veftram, ad uni-

verfam rempublicam, contulerunt -, hoftem illum, et latronem,

et parricidam patriae, reliquerunt. Nec folum id animofe et



P H I L I P P I C A IV. 347

fortiter, fed confiderate etiam fapienterque, fecerunt : Albae

conftiterunt, in urbe opportuna, munita, propinqua, fortiffimo-

rum virorum, fideliffimorum civium, atque optimorum. Hujus

Martiae legionis legio quarta imitata virtutem, duce L. Egna-

tuleio, quem fenatus merito paulo ante laudavit, C. Caefaris

exercitum perfecuta eft.

III. Quae expectas, M. Antoni, judicia graviora? Caefar fer-

tur in caelum, qui contra te exercitum comparavit : laudantur

exquiiitiflimis verbis legiones, quae te reliquerunt, quae a te

arceffitae funt;

quae effent, fi te confulem quam hoftem raa-

luiffes , tuae. Quarum legionum fortiffimum veriffimumquejudicium confirmat fenatus, comprobat univerfus populus Ro-

manus : nifi forte vos, Quirites, confulem, non hoftem, ju-

dicatis Antonium. Sic arbitrabar, Quirites, vos judicare, ut

oftenditis. Quid ? municipia, colonias, praefecturas, num aliter

judicare cenfetis ? Omnes mortales una mente confentiunt,

omnia arma eorum, qui haec falva velint, contra illam peftem

effe capienda. Quid ? D. Bruti judicium, Quirites, quod ex

hodierno ejus ediclo perfpicere potuiftis , num cui tandem

contemnendum videtur ? Recte et vere negatis, Quirites. Eft

enim quafi Deorum immortalium beneficio et munere datum

reipublicae Brutorum genus et nomen, ad libertatem populi

Romani vel conftituendam, vel recipiendam. Quid igitur D.

Brutus de M. Antonio judicavit ? exclufit provincia : exercitu

obftitit : Galliam totam hortatur ad bellum, ipfam fua fponte

fuoque judicio excitatam. Si conful Antonius ; Brutus hoftis.

Si confervator reipublicae Brutus ; hoftis Antonius. Num igi-

tur, utrum horum fit, dubitare poffumus ?

IV. Atqui, ut vos una mente unaque voce dubitare vos

negatis ; fic modo decrevit fenatus, D. Brutum optime de re-

publica mereri, cum fenatus au&oritatem, populique Romani

libertatem imperiumque, defenderit. A quo defenderit ? nempe

ab hofte : quae eft enim alia laudanda defenfio ? Deinceps lau-

datur provincia Gallia, meritoque ornatur verbis ampliffimis a

X X 2



348 IN M. ANTONIUM

fenatu, quod refiftat Antonio. Quem fi confulem illa provincia

putarct, neque eum reciperet ; magno fcelere fe adftringeret :

omnes enim in confulis jure et imperio debent eife provinciae.

Negat hoc D. Brutus imperator, conful defignatus, natus rei-

publicae civis; negat Gallia, negat cuncta Italia, negat fenatus,

negatis vos. Quis igitur illum confulem nifi latrones putant ?

quanquam ne ii quidem ipfi, quod loquuntur, id fentiunt ; nec

a judicio omnium mortalium, quamvis impii nefariique fint,

ficut funt, diffentire poffunt. Sed fpes rapiendi atque praedandi

obcaecat animos eorum : quos non bonorum donatio, non agro-

rum amgnatio, non illa infinita hafta, fatiavit: qui fibi urbem,qui bona et fortunas civium, ad praedam propofuerunt : qui,

dum iit quod rapiant, quod auferant, nihil fibi defuturum arbi-

trantur : quibus M. Antonius (O Dii immortales, avertite et

deteftamini, quaefo, hoc omen!) urbem fe divifurum effe pro-

mifit. Ita vero, Quirites, ut precamini, eveniat, hujufque amen-

tiae pcena in ipfum familiamque ejus recidat ! Quod ita futurum

effe confido : jam enim non folum homines, fed etiam Deos im-

mortales, ad rempublicam confervandam arbitror confenfiffe.

Sive enim prodigiis atque portentis Dii immortales nobis fu-

tura praedicunt ; ita funt aperte denuntiata, ut et illi pcena, et

libertas nobis, appropinquet : five tantus confenfus omnium

fine impulfu Deorum effe non potuit; quid eft, quod de volun-

tate caeleftium dubitare poffimus ? Reliquum eft, Quirites, ut

vos in ifta fententia, quam prae vobis fertis, perfeveretis.

V. Faciam igitur, ut imperatores inftructa acie folent, quan-

quam paratiffimos milites ad praeliandum videant, ut eos ta-

men adhortentur ; fic ego vos ardentes et erectos ad libertatemrecuperandam cohortabor. Non eft, non eft vobis, Quirites,

cum eo hofte certamen, quocum aliqua pacis conditio effe pof-

fit. Neque enim ille fervitutem veflram, ut antea, fed jam ira-

tus fanguinem, concupifcit: nullus ei ludus videtur effe jucun-

dior, quam cruor, quam caedes, quam ante oculos trucidatio

civium. Non eft vobis, Quirites, res cum fcelerato homine,



P H I L I P P I C A IV. 349

atque nefario, fed cum immani tetraque bellua: quae, quoniam

in foveam incidit, obruatur. Si enim illinc emerferit , nullius

fupplicii crudelitas erit recufanda. Sed tenetur , premitur

urgetur, nunc iis copiis, quas habemus ; mox iis, quas paucis

diebus novi confules comparabunt. Incumbite in caufam, Qui-

rites, ut facitis. Nunquam vefler confenfus major in ulla caufa

fuit : nunquam tam vehementer cum fenatu confociati fuiftis.

Nec mirum : agitur enim non qua conditione victuri, fed vic-

turine fimus, an cum fupplicio ignominiaque perituri.

Quanquam mortem quidem omnibus natura propofuit; cru-

delitatem mortis et dedecus virtus propulfare folet; quas pro-

pria eft Romani generis et feminis. Hanc retinete, quaefo,

Quirites, quam vobis tanquam hereditatem majores veftri re-

liquerunt. Quanquam omnia alia incerta funt, caduca, mobi-

lia: virtus eft una altiffimis defixa radicibus -

y quas nunquam ulla

vi labefactari poteft, nunquam demoveri loco. Hac majores

veftri primum univerfam Italiam devicerunt : deinde Carthagi-

nem exciderunt, Numantiam everterunt, potentiffimos reges,

bellicofiffimas gentes, in ditionem hujus imperii redegerunt.

VI. Ac majoribus quidem veftris, Quirites, cum eo hofte res

erat, qui haberet rempubiicam, curiam, asrarium, confenfum

et concordiam civium, rationem aliquam, fi res ita tuliffet,

pacis et fcederis : hic vefler hoftis veftram rempublicam oppug-

nat, ipfe habet nullam : fenatum, id eft, orbis terras confilium,

delere geftit, ipfe confilium publicum nullum habet : asrarium

veftrum exhaufit, fuum non habet. Nam concordiam civium

qui habere poteft, nullam cum habeat civitatem ? Pacis vero-

quae poteft effe cum eo ratio, in quo eft incredibilis crudelitas,

iides nulla ?

Eft igitur, Quirites, populo Romano, victori omnium gen-

tium, omne certamen cum excurfore, cum latrone, cum Spar-

taco. Nam, quod fe fimilem effe Catilinae gloriari folet; fcelere

par eft illi, induftria inferior. Ille, cum exercitum nullum ha-

buiffet, repente conflavit : hic eum exercitum, quem accepit,



35° 1N M. ANTONIUM, 6cc.

amifit. Ut igitur Catilinam diligentia mea, fenatus auctori-

tate, veftro ftudio et virtute, fregiftis ; fic Antonii nefarium

latrocinium veftra cum fenatu concordia tanta, quanta nun-

quam fuit, felicitate et virtute exercituum ducumque veftro-

rum, brevi tempore opprefTum audietis. Equidem, quantum

cura, labore, vigiliis, auctoritate, confilio, eniti atque efficere

potero, nihil praetermittam, quod ad libertatem veftram perti-

nere arbitrabor. Neque enim id pro veftris in me ampliflimis

beneficiis fine fcelere facere polfum. Hodierno autem die pri-

mum, referente viro fortiffimo, vobifque amiciffimo, hoc M.

Servilio, collegifque ejus, ornatiffimis viris, optimis civibus,

longo intervallo, me auctore et principe, ad fpem libertatis

exarfimus.



[ 35' ]

I N

M. ANTONIUMPHILIPPICA V.

I. ]VT I H I L unquam longius his Kalendis Januariis mihi

1.^1 vifum eft, Patres confcripti : quod idem intelligebam

per hos dies unicuique veftrum videri. Qui enim bellum cum

republica gerunt, hunc diem non expedtabant: nos autem tum,

cum maxime confilio noftro fubvenire communi faluti oporte-

ret, in fenatum non vocabamur. Sed querelam prasteritorum

dierum fuftulit oratio confulum ; qui ita locuti funt, ut magis

exoptatae Kalendae Januariae, quam ferae, effe videantur. Atque,

ut oratio confulum animum meum erexit, fpemque attulit non

modo falutis confervandae, verum etiam dignitatis priftina? re-

cuperandae -, fic me perturbaffet ejus fententia, qui primus ro-

gatus eft, nifi veftrae virtuti conftantiaeque confiderem.

Hic enim vobis, Patres confcripti, dies illuxit, haec potef-

tas data eft, ut, quantum virtutis, quantum conftantiae, quan-

tum gravitatis in hujus ordinis confilio effet, populo Romano

declarare poffetis. Recordamini, qui dies nudiuftertiufdeci-

mus fuerit, quantus confenfus veftrum, quanta virtus, quanta

conftantia;quantam fitis a populo Romano laudem, quantam

gloriam, quantam gratiam, confecuti. Atque illo die, Patres

confcripti, ea conftituiftis, ut vobis nihil jam fit integrum,

nifi aut honefta pax, aut bellum neceffarium.. Pacem vult M.

Antonius ? arma ponat, roget, deprecetur. Neminem aequio-

rem me reperiet : cui, dum fe civibus impiis commendat,



352 IN M. ANTONIUM

inimicus efle, quam amicus, maluit. Nihil eft profecto, quod

dari poflit bellum gerenti : erit fortafle aliquid, quod concedi

poflit roganti.

II. Legatos vero ad eum mittere, de quo graviflimum et fe-

veriflimum judicium nudiuftertiufdecimus feceritis, non jam

levitatis eft, fed, ut quod fentio dicam, dementiae. Primum

duces eos laudaviftis, qui contra illum bellum privato confllio

fufcepiflent ; deinde milites veteranos,qui cum ab Antonio

in colonias eflent deducti, illius beneficio libertatem populi

Romani antepofuerunt. Quid legio Martia ? quid quarta ?

cur laudantur ? li enim confulemfuum

reliquerunt, vitupe-

randae funt : fi inimicum reipublicae, jure laudantur. Atqui,

cum confules nondum haberetis, decreviftis, ut et de praemiis

militum, et de honoribus imperatorum, primo quoque tempore

referretur. Placet eodem tempore praemia conftituere iis, qui

contra Antonium arma ceperunt, et legatos ad Antonium mit-

tere ? ut jam pudendum fit, honeftiora decreta efle legionum,

quam fenatus : fiquidem legiones decreverunt fenatum defen-

dere contra Antonium ; fenatus decernit legatos ad Antonium.

Utrum hoc eft confirmare militum animos, an debilitare virtu-

tem ? Hoc dies duodecim profecerunt, ut quem nemo, praeter

Cotylam, tum inventus fit qui defenderet, is habeat jam pa-

tronos etiam confulares ? Qui utinam omnes ante me fenten-

tiam rogarentur ! quanquam fufpicor, quid di&uri funt qui-

dam eorum, qui poft me rogabuntur. Facilius contra dice-

rem, fi quid videretur. Eft enim opinio, decreturum aliquem

M. Antonio illam ultimam Galliam, quam Plancus obtinet.

Quid eft aliud, omnia ad bellum civile hofti arma largiri? pri-

mum nervos belli, pecuniam infinitam, qua nunc eget; deinde

equitatum, quantum velit. Equitatum dico ? dubitabit, credo,

gentes barbaras fecum adducere. Hoc qui non videt, excors

eft : qui, cum videt, decernit, impius. Tu civem fceleratum

et perditum Gallorum et Germanorum exercitu, pecunia, pe-

ditatu, equitatu, copiis inftrues? Nullae iftae excufationes funt:



PHILIPPICA V.353

Meus amicus eft. Sit patriae prius. Meus cognatus. An poteft

cognatio ulla propior effe, quam patriae, in qua parentes etiam

continentur ? Mihi pecuniam attribuit. Cupio videre, qui id

audeat dicere. Quid autem agatur, cum aperuero ; facile erit

ftatuere, quam fententiam dicatis, aut quam fequamini.

III. Agitur, utrum M. Antonio facultas detur opprimendae

reipublicae, caedis faciendae bonorum, diripiendae urbis, agro-

rum fuis latronibus condonandi, populum Romanum fervitute

opprimendi ; an horum nihil facere ei liceat. Dubitate, quid

agatis. At non cadunt haec in Antonium. Hoc ne Cotyla

quidem dicere auderet. Quid enim in eum non cadit ? qui,

cujus acta fe defendere dicit, ejus eas leges pervertit, quas

maxime laudare poteramus. Ille paludes ficcare voluit : hic

omnem Italiam moderato homini , L. Antonio, dividendam

dedit. Quid ? hanc legem populus Romanus accepit ? quid ?

per aufpicia ferre potuit ? Sed augur verecundus fine collegis

de aufpiciis. Quanquam illa aufpicia non egent interpretatione

augurum : Jove enim tonante cum populo agi non effe fas,

quis ignorat ? Tribuni plebis tulerunt de provinciis contra acta

Caefaris : ille biennium, ifte fexcennium.

Numetiam hanc le-

gem populus Romanus accepit ? quid ? promulgata fuit ? quid ?

nonne ante lata, quam fcripta ? nonne ante factum vidimus,

quam futurum quifquam eft fufpicatus ?

Ubi lex Caecilia et Didia ? ubi promulgatio, trinundinum ?

ubi poenae recenti lege Junia et Licinia ? poffuntne hae leges

ratae elfe fine interitu legum reliquarum ? Eccui poteftas in fo-

rum infinuandi fuit ? quae porro illa tonitrua ? quae tempeftas ?

ut, fi aufpicia M. Antonium non moverent, fuftinere tamen

eum ac ferre potuiffe tantam vim tempeftatis, imbris, ac turbi-

num, mirum videretur. Quam legem igitur fe augur dicit tu-

liffe, non modo tonante Jove, fed prope caelefK clamore prohi-

bente, hanc dubitabit contra aufpicia latam confiteri ? Quid ?

quod cum eo collega tulit, quem ipfe fecit fua nuntiatione vi-

tiofum, nihilne ad aufpicia bonus augur pertinere arbitratus efl?

Tom. VI. Y y



354 IN M. ANTONIUM

IV. Sed aufpiciorum nos fortafle erimus interpretes, qui

fumus ejus collegae : num ergo etiam armorum interpretes

quaerimus ? Primum omnes fori aditus ita fepti funt, ut, etiam

fi nemo obftaret armatus, tamen, nifi feptis revulfis, introiri in

forum nullo modo pofTet. Sic vero erant difpofita praefidia, ut,

quomodo hoftium aditus urbe prohibentur, caftellis et operi-

bus, ab ingremone fori populum ita, tribunofque plebis, pro-

pulfari videres. Quibus de caufis eas leges, quas M. Antonius

tulifle dicitur, omnes cenfeo per vim et contra aufpicia latas,

iifque legibus populum non tencri. Si quam legem de acTis

Caefaris confirmandis, deve dicTatura in perpetuum tollenda,

deve coloniis in agros deducendis, tulifTe M. Antonius dici-

tur ; eafdem leges de integro , ut populum teneant , falvis

' aufpiciis ferri placet. Quamvis enim leges bonas vitiofe per

vimque tulerit ; tamen hae leges non funt habendae : omnifque

audacia gladiatoris amentis aucToritate noftra repudianda eft.

Illa vero dimpatio pecuniae publicae ferenda nullo modo

eft, per quam fepties millies falfis perfcriptionibus donationi-

bufque avertit : ut portenti fimile videatur, tantam pecuniam

populi Romani tam brevi tempore perire potuiffe. Quid ? illi

immanes quaeftus, ferendine, quos M. Antonii tota exhauiit

domus ! Decreta falfa vendebat : regna, civitates, immunitates,

in aes, accepta pecunia, jubebat incidi. Haec fe ex commen-

tariis Caefaris, quorum ipfe aucTor erat, agere dicebat. Calebant

in interiore aedium parte totius reipublicae nundinae : mulier,

libi felicior, quam viris, aucTionem provinciarum regnorum-

que faciebat : reflituebantur exules , quafi lege , fine lege :

quae nifi aucToritate fenatus refcinduhtur, quoniam ingrem in

fpem reipublicae recuperandae fumus, imago nulla liberae civi-

tatis relinquetur.

Neque folum commentariis commentitiis, chirographifque

venalibus, innumerabilis pecunia congefla in illam domum efl,

cum, qua? vendebat Antonius, ea fe ex acTis Caefaris agere

diceret 5 fed fenatus etiam confulta,pecunia accepta , falfa



P H I L I P P I C A V. 355

referebat : fyngraphae obfignabantur : fenatus-confulta, niin-

quam facta, tanquam facta ad aerarium referebantur. Hujus tur-

pitudinis teftes erant etiam exterae nationes. Fcedera interea

facla : regna data : populi provinciaeque liberatae : earumque

rerum falfae tabulae, gemente populo Romano, toto Capitolio

figebantur. Quibus rebus tanta pecunia una in domo coacer-

vata eft, ut, fi hoc genus m unum redigatur, non fit pecunia

populo Romano defutura.

V. Is legem etiam judiciariam tulit, homo caftus atque in-

tegerj judiciorum et juris auctor. In quo nos fefellit. Anteiig-

nanos, et manipulares, et Alaudas, judices fe conftituiffe di-

cebat. At ille legit aleatores, legit exules, legit Graecos. Oconfeffum judicum praeclarum ! O dignitatem confilii admiran-

dam ! avet animus apud coniilium illud pro reo dicere. Cy-

dam Cretenfem, portentum infulae, hominem audacimmum

et perditimmum ! fed fac ita non effe ; num Latine fcit ? num

eft ex judicum genere et forma ? num leges noftras morefve

novit ? num denique homines ? Eft enim Creta vobis notior,

quam Roma Cydae. Deleclus autem et notatio judicum etiam

in noftxis civibus haberi folet. Gortynium vero judicem quis

novit , aut quis noife potuit ? Nam Lyfiadem Athenienfem

plerique novimus : eff. enim Phasdri, philofophi nobilis, filius

homo prasterea feftivus, ut ei cum M\ Curio, confeffore eo-

dem et collufore, facillime pomt convenire.

Quaero igitur, fi Lyfiades citatus judex non refponderit,

excufeturque Areopagites effe , nec debere eodem tempore

Romae et Athenis res judicare ; accipietne excufationem is,

qui quaeftioni praeerit, Graeculi judicis, modo palliati, modo

togati ? An Athenienfium antiquiflimas leges negliget ? Qui

porro ille confeffus, Dii boni ? Cretenfis judex, ifque nequif-

fimus. Quem ad hunc reus alleget ? quomodo accedat ? dura

natio eft. At Athenienfes mifericordes. Puto ne Curium qui-

dem effe crudelem , qui quotidie periculum fortunae faciat.

Sunt item lecti judices, qui fortaffe cxcufabuntur: habent enim

Yya



356 IN M. ANTONIUM

legltimam excufationem, exilii caufa folum vertiffe, nec efle

poftea reftitutos. Hos ille demens judices legiffet; horum no-

mina ad aerarium detuliffet ; his magnam partem reipublicse

credidiffet, fi ullam fpeciem reipublicae cogitaviffet ?

VI. Atque ego de notis judicibus dixi. Quos minus noftis,

nolui nominare : faltatores, cithariftas, totum denique comif-

fationis Antoniana? chorum, in tertiam decuriam judicum fci-

tote effe conjectum. Haec caufa, cur lex tam egregia, tam-

que praeclara, maximo imbri, tempeftate, ventis, procellis,

turbinibus, inter fulmina et tonitrua ferretur, ut eos judices

haberemus, quos focios ad epulas hofpites habere nemo velit.

Scelerum magnitudo, confcientia maleficiorum, direptio ejus

pecuniae, cujus ratio in aede Opis confecta eft, hanc tertiam

decuriam excogitavit ; nec ante turpes judices quaefiti, quam

honeflis judicibus nocentium falus defperata efl\

Sed illud os, illam impuritatem coeni fecifTe, ut hos judi-

ces legere auderet ! quorum lectione duplex imprimeretur rei-

publicae dedecus : unum, quod tam turpes judices effent ; al-

terum, quod patefactum cognitumque effet, quam multos in

civitate turpes haberemus. Hanc ergo et reliquas ejufmodi le-

ges, etiam fi fine vi, falvis aufpiciis, effent rogatae, cenferem

tamen abrogandas : nunc vero cur abrogandas cenfeam, quas

judico non rogatas ?

An illa non gravillimis ignominiis monumentifque hujus

ordinis ad pofteritatis memoriam funt notanda, quod unus M.

Antonius in hac urbe poft conditam urbem palam fecum ha-

buit armatos ? quod neque reges fecerunt, neque ii, qui, re-

gibus exactis, regnum occupare voluerunt. Cinnam memini-,

vidi Syllam ; modo Caefarem : hi enim tres poft civitatem a

L. Bruto liberatam plus potuerunt, quam univerfa refpublica.

Non pofTum affirmare, nullis telis eos ftipatos fuiffe : hoc di-

co, nec multis, et occultis. At hanc peftem agmen armato-

rum fequebatur : Clamtius, Muflela, Tiro, gladios oftentan-

les, fui fimiles greges ducebant per forum : certum agminis




locum tenebant barbari fagittarii. Cum autem erat ventum ad

a>dem Concordias, gradus complebantur, lecticae collocaban-

tur : non quo ille fcuta occulta efTe vellet, fed ne familiares, fi

fcuta ipfi ferrent, laborarent.

VII. Illud vero teterrimum non modo auditu, fed etiam

adfpectu, in cella Concordias collocari armatos, latrones, fica-

rios : de templo carcerem fieri : opertis valvis Concordiae

cum inter fubfellia fenatus verfarentur latrones, patres con-

fcriptos fententias dicere. Huc etiam nifi venirem Kalend.

Septemb. fabros fe mifTurum, et domum meam difturbatu-

rum, effe dixit. Magna res, credo, agebatur. De fupplicatione

referebat. Veni poftridie : ipfe non venit. Locutus fum de

republica : minus equidem libere,quam mea confuetudo

;

liberius tamen, quam periculi minas poftulabant. At ille, ho-

mo vehemens et violentus, qui hanc confuetudinem libere

dicendi excluderet, (fecerat enim hoc idem maxima cum

laude L. Pifo xxx diebus ante me) inimicitias mihi denun-

tiavit : adeffe in fenatu juffit a. d. xiii. Kalendas Octobris.

Ipfe interea decem et feptem dies de me in Tiburtino Scipio-

nis declamitavit, fitim quasrens : hasc enim ei caufa effe de-

clamandi folet.

Cum is dies, quo me adeffe jufferat, veniffet, tum vera

agmine quadrato in asdem Concordias venit , atque in me ab-

fentem orationem ore impuriffimo evomuit. Quo die, fi per

amicos mihi cupienti in fenatum venire licuiffet, casdis ini-

tium feciffet a me : fic enim flatuerat. Cum autem femel

gladium fcelere imbuiffet, nulla res ei finem casdendi, nifi de-

fatigatio et fatietas, attuliffet. Etenim aderat L. frater, gladia-

tor Afiaticus, qui mirmillo Mylafis depugnarat : fanguinem

noftrum fitiebat, fuum in illa gladiatoria pugna multum pro-

fuderat. Hic pecunias noflras asftimabat : pofTeffiones notabat,

et urbanas, et ruflicas : hujus mendicitas, aviditate conjuncla,

in fortunas noftras imminebat: dividebat agros, quibus, et quos,

volebat: nullus aditus erat privato, nulla aequitatis deprecatio:



358 IN M. ANTONIUM

tantum quifque habebat pofTeffor, quantum reliquerat divifor

Antonius. Quae quanquam, fi leges irritas feceritis, rata effc

non poffunt ; tamen feparatim fuo nomine notanda cenfeo, ju-

dicandumque, nullos feptemviros fuifTe ; nihil placere ratum

effe, quod ab iis actum diceretur.

VIII. M. vero Antonium quis eft, qui civem poflit judicare

potius, quam teterrimum et crudelifiimum hoftem, qui pro aede

Caftoris fedens, audiente populo Romano, dixerit, nifi vic-

torem, vic~turum neminem ? Num putatis, Patres confcripti,

dixiffe eum minacius, quam fadturum fuifle ? Quid vero, quod

inconcione dicere aufus

eft,fe, cum magiftratu abiflet, ad

urbem futurum cum exercitu ? introiturum, quotiefcunque

vellet ? quid erat aliud, nifi denuntiare popuio Romano fervi-

tutem ? Quod autem ejus iter Brundufium, quae feftinatio,

quae fpes, nifi ut ad urbem, vel in urbem potius, exercitum

maximum adduceret ? Qui autem delectus centurionum ? quae

efrrenatio impotentis animi ? Cum ejus promiffis legiones for-

tifiimae reclamafTent, domum ad fe venire juffit centuriones,

quos bene de republica fentire cognoverat ; eofque ante pedes

fuos, uxorifque fuae, quam fecum gravis imperator ad exerci-

tum duxerat, jugulari coegit. Quo animo hunc futurum fuiffe

cenfetis in nos, quos oderat, cum in eos, quos nunquam vide-

rat, tam crudelis fuiffet ? et- quam avidum in pecuniis locuple-

tium, qui pauperum fanguinem concupiffet ? quorum ipforum

bona, quantacunque erant, ftatim comitibus fuis, compotori-

bufque, defcripfit.

Atque ille furens infefta jam patriae figna Brundufio infere-

bat: cum C. Caefar Deorum immortalium beneficio, divini ani-mi, ingenii, confilii magnitudine, quanquam fua fponte, exi-

miaque virtute, tamen approbatione audtoritatis meae, colonias

patris adiit ; veteranos milites convocavit ;paucis diebus exer-

citum fecit ; incitatos latronis impetus retardavit. Poftea vero

quam legio Martia ducem praeftantiffimum vidit, nihil egit aliud,

nifi, ut aliquando liberi effemus : quam eft imitata quarta legio.




IX. Quo ille nuntio audito, cum fenatum vocafTet, adhibuif-

fetque confularem, qui fua fententia C. Caefarem hoftem judi-

caret, repente concidit. Pofl autem, neque facrificiis follem-

nibus fa&is, neque votis nuncupatis, non profectus eft, fed

profugit, paludatus. At quo ? in provinciam firmifiimorum et

fortifiimorum civium ;qui illum, ne fi ita quidem venifiet, ut

nullum bellum inferret, ferre potuirTent, impotentem, iracun-

dum, contumeliofum, fuperbum, femper pofcentem, femper

rapientem, femper ebrium. At ille, cujus ne pacatam quidem

nequitiam quifquam ferre polTet , bellum intulit provinciae

Galliae j circumfedit Mutinam, firmifiimam et fplendidifiimam

populi Romani coloniam; oppugnat D. Brutum, imperatorem,

confulem defignatum, civem non fibi, fed nobis, et reipublica?,

natum.

Ergo Annibal hoftis, civis Antonius ? quid ille fecit hofti-

liter, quod hic non aut fecerit, aut faciat, moliatur, et cogi-

tet ? Totum iter Antonii quid habuit , nifi depopulationes,

vaftationes, caedes, rapinas ? quas non faciebat Annibal, quia

multa ad ufum refervabat. At hi, qui in horam viverent, non

modo de fortunis et de bonis civium, fed ne de utilitate qui-dem fua, cogitaverunt. Ad hunc (Dii boni!) legatos mitti pla-

cet ? norunt ifti homines formam reipublicae, jura belli, ex-

empla majorum ? cogitant, quid populi Romani majeftas, quid

fenatus feveritas, poftulet ? Legatos decernis : fi, ut depreceris,

contemnet j fi , ut imperes , non audiet : denique , quamvis

fevera legatis mandata dederimus, nomen ipfum legatorum,

hunc,quem videmus

,populi Romani reflinguet ardorem ;

municipôrum atque Italiae franget animos. Ut omittam hasc,

quae magna funt ; certe ifta legatio moram et tarditatem af-

feret bello. Quamvis dicant, quod quofdam audio dicturos ;

Legati proficifcantur, bellum nihilominus paretur ; tamen le-

gatorum nomen ipfum et animos molliet, et belli celeritatem

morabitur.

X. Minimis momentis, Patres confcripti, maximaB inclina-



360 IN M. ANTONIUM

tiones temporum fiunt, cum in omni cafu reipublicae, tum in

bello, et maxime civili;quod opinione plerumque, et fama,

gubernatur. Nemo quaeret, quibufcum mandatis legatos mife-

rimus : nomen ipfum legationis, ultro miffae, timoris effe fig-

num videbitur. Recedat a Mutina, delinat oppugnare Brutum,

decedat ex Gallia : non eft verbis rogandus, cogendus eft ar-

mis. Non enim ad Annibalem mittimus, ut a Sagunto rece-

dat, ad quem miferat olim fenatus P. Valerium Flaccum et

Q^Baebium Tampilum;

qui, fi Annibal non pareret, Cartha-

ginem ire juffi funt. Noftros legatos quo jubebimus ire, li non

paruerit Antonius ? Ad noftrum civem mittimus, ne impera-

torem, ne coloniam populi Romani oppugnet ? Itane vero ?

hoc per legatos rogandus eft ? Quid intereft, per Deos im-

mortales ! utrum hanc urbem oppugnet, an hujus urbis pro-

pugnaculum, coloniam populi Romani, praefidii caufa collo-

catam ? Belli Punici fecundi,quod contra majores noftros

Annibal geffit, caufa fuit Sagunti oppugnatio. Redte ad eum

legati miffi : mittebantur ad Pcenum, mittebantur pro Anniba-

lis hoftibus, noftris fociis. Quid fimile tandem ? nos ad civem

mittemus, ne imperatorem populi Romani, ne exercitum, ne

coloniam circumfedeat, ne oppugnet, ne agros depopuletur,

ne fit hoftis ? Age, fi paruerit, hoc cive uti aut volumus, aut

poffumus ?

XL Ante diem xin."Kalendas Januarii, decretis veftris eum

concidiftis : conftituiftis, ut haec ad vos Kalend. Jan. refer-

rentur, quae referri videtis, de honoribus et praemiis bene de

republica meritorum et merentium : quorum principem judi-

caviftis eum, qui fuit, C. Caefarem, qui M. Antonii impetus

nefarios ab urbe in Galliam avertit : deinde milites veteranos,

qui primi Csefarem fecuti funt -, tum illas casleftes divinafque

legiones, Martiam et quartam, quibus, cum confulem fuum

non modo reliquiffent, fed bello etiam perfequerentur, ho-

nores et praemia fpopondiftis : eodemque die D. Bruti, prae-

ilantiffimi civis , edicto allato atque propofito, fadum ejus




collaudaftis;quodque ille bellum privato confilio fufceperat,

id vos audloritate publica comprobaftis.

Quid igitur illo die aliud egiftis, nifi ut hoftem judica-

retis Antonium ? his veftris decretis, aut ille vos aequo animo

adfpicere poterit, aut vos illum fine fummo dolore videbitis ?

Exclufit illum a republica, diftraxit, fegregavit, non folum

fcelus ipftus, fed etiam, ut mihi videtur, fortuna quaedam rei-

publicae. Qui fi legatis paruerit, Romamque redierit ; num

quando perditis civibus vexillum, quo concurrant, defuturum

putatis ? Sed hoc minus vereor : funt alia, quae magis timeam,

et cogitem. Nunquam parebit ille legatis. Novi hominis infa-

niam, arrogantiam : novi perdita confilia amicorum, quibus ille

eft deditus.

Lucius quidem frater ejus, utpote qui peregre depugnarit,

familiam ducit. Sit per fe ipfe fanus, quod nunquam erit; per

hos efle ei tamen non licebit. Teretur interea tempus : belli

apparatus refrigefcent. Unde eft adhuc bellum, nifi ex retar-

datione, et mora ? Ut primum poft difceffum latronis, vel po-

tius defperatam fugam, libere fenatus haberi potuit -, femper

flagitavi, ut convocaremur. Quo die primum convocati fu-

mus, cum defignati confules non adeflent, jeci fententia mea,

maximo veftro confenfu, fundamenta reipublicae, ferius om-

nino, quam decuit ; nec enim ante potui -, fed tamen, fl ex eo

tempore dies nullus intermiflus eflet, bellum profedto nullum

haberemus. Omne malum nafcens facile opprimitur; invetera-

tum fit plerumque robuftius. Sed tum expe&abantur Kalendae

Januaria? : fortafle non redle.

XII. Verum praeterita omittamus. Etiamne hanc moram

afFeremus, dum proficifcantur legati ? dum revertantur ? Quo-

rum expecliatio dubitationem belli afferet : bello autem dubio,

quod poteft ftudium effe deleclus ? Quamobrem, Patres con-

fcripti, legatorum mentionem nullam cenfeo faciendam : rem

adminiftrandam arbitror fine ulla mora, et confeftim gerendam

tumultum decerni, juftitium edici, faga fumi dico oportere,

Tom. VI. Z z



362 IN M. ANTONIUM

delecTum haberi, fublatis vacationibus in urbe et in Italia,

praeter Galliam, tota. Quae fi erunt facla, opinio ipfa et fama

veftrae feveritatis obruet fcelerati gladiatoris amentiam : fentiet

fibi bellum cum republica effe fufceptum : experietur confen-

tientis fenatus nervos atque vires. Nam nunc quidem partium

contentioncm efTe diclitat. Quarum partium ? alteri victi funt,

alteri funt e mediis C. Caefaris partibus: nifi forte Caefaris par-

tes a Panfa et Hirtio confulibus, et a filio C. Ctefaris, oppug-

nari putamus. Hoc vero bellum non eft ex diilenfione partium,

fed ex nefaria fpe perditiffimorum civium, excitatum : quibus

bona fortunaeque noftrae notata? funt, et jam ad cujufque opi-nionem diftributae.

Legi epiftolam Antonii, quam ad quendam feptemvirum,

capitalem hominem, collegam fuum, mrferat. 9j>uid concupif-

cas, tu videris ; quod concupiverisy certe habebis. Hem, ad quem

legatos mittamus ; cui bellum moremur inferre;qui ne forti

quidem fortunas noftras deftinavit, fed libidini cujufque nos

ita addixit, ut ne fibi quidem quidquam integrum, quod non

alicui promiffum jam fit, reliquerit. Cum hoc, Patres con-

fcripti, bello, bello inquam, decertandum eft, idque confef-

tim : legatorum tarditas repudianda eft.

Quapropter, ne multa nobis quotidie decernenda fint ; con-

fulibus totam rempublicam commendandam cenfeo , hifque

permittendum, ut rempublicam defendant, provideantque, ne

quid refpublica detrimenti accipiat : cenfeoque, ut iis, qui in

exercitu Antonii funt, ne lit ea res fraudi, fi ante Kalendas

Febr. ab eo difceiTerint. Haec ft cenfueritis, Patres confcripti,

brevi tempore libertatem populi Romani , auctoritatemqueveftram, recuperabitis : fin autem lenius agetis, tamen eadem,

icci fortaffe ferius, decernetis. De republica quod retuliftis,

fatis decreviiTe videor.

XIII. Altera res eft de honoribus : de quibus deinceps in-

ielligo effe dicendum. Sed, qui ordo in fententiis rogandis fer-

vari folet, eundem tenebo in viris fortibus honorandis. A Bruto



P H I L I P P I C A V.3 6j

igitur, confule defignato, more majorum capiamus exordium :

cujus ut fuperiora omittam, quae funt maxima illa quidem, fed

adhuc hominum magis judiciis, quam publice, laudata; qui-

bufnam verbis ejus laudes hujus ipfius temporis confequi pof-

fumus? Neque enim ullam mercedem tanta virtus, praeter hanc

laudis gloriaeque, defiderat : qua etiam fi careat, tamen fit fe

ipfa contenta, atque in memoria gratorum civium, tanquam

in luce, polita laetetur. Laus igitur judicii teftimoniique veftri

tribuenda Bruto eft. Quamobrem his verbis,. Patres confcripti,

fenatus-confultum faciendum cenfeo :" Cum D. Brutus, im-

" perator, conful defignatus, provinciam Galliam in fenatus po-

*' pulique Romani poteftate teneat: cumque exercitum tantum,.

" tam brevi tempore, fummo ftudio municipiorum colonia-

*.' rumque provinciae Galliae, optime de republica meritae, me-

" rentifque, confcripferit, compararit : id eum recte, et ordine,

" exque republica, fecilfe : idque D. Bruti pr3eftantiffimum

*' meritum in rempublicam fenatui populoque Romano gratum

*' efle, et fore. Itaque fenatum populumque Romanum exifti-

" mare, D. Bruti, imperatoris, confulis defignati, opera, conw

" lilio, virtute, incredibilique ftudio et confenfu provinciae

*' Galliae, reipublicav: difficillimo tempore effe fubventum."

Huic tanto merito Bruti , Patres confcripti , tantoque in

rempublicam beneficio, quis eft tantus honos, qui non debea-

tur ? Nam, fi M. Antonio patuiflet Gallia, fi oppreffis muni-

cipiis, et coloniis imparatis, in illam ultimam Galliam pene-

trare potuiflet;quantus reipublicae terror impenderet ? Dubi-

taret, credo, homo amentiffimus, atque in omnibus confiliis

praeceps et devius, non folumcum

exercitu fuo, fed etiam

cum omni immanitate barbariae, bellum inferre nobis : ut ejus

furorem ne Alpium quidem muro cohibere poffemus. Hasc

igitur habenda gratia eft D. Bruto, qui illum, nondum inter-

pofita auctoritate veftra, fuo confilio atque judicio, non ut

confulem recepit, fed ut hoftem arcuit Gallia; feque obnderi,

quam hanc urbem, maluit. Habeat ergo hujus tanti facti

Z Z 2



364 IN M. ANTONIUM

tamque praeclari , decreto veftro teftimonium fempiternum

Galliaque, quae femper praefidet atque praTedit huic imperio,

libertatique communi, merito vereque laudetur, quod fe fuaf-

que vires non tradidit, fed oppofuit, Antonio.

XIV. Atque etiam M. Lepido pro ejus egregiis in rempub-

licam meritis decernendos honores quam ampliffimos cenfeo.

Semper ille populum Romanum liberum voluit, maximumque

fignum illo die dedit voluntatis et judicii fui, cum, Antonio

diadema Casfari imponente, fe avertit, gemituque et mceftitia

declaravit, quantum haberet odium fervitutis ; quam populum

Romanum liberum cuperet ; quam illa, quas tulerat, tempo-

rum magis neceffitate, quam judicio, tuliiTet. Quanta vero is

moderatione ufus fit in illo tempore civitatis, quod poft mor-

tem Casfaris confecutum eft, quis noftrum oblivifci poteft ?

Magna hasc : fed ad majora properat oratio.

Quid enim, O Dii immortales ! admirabilius omnibus gen-

tibus, quid optatius populo Romano, accidere potuit, quam,

cum bellum civile maximum effet, cujus belli exitum omnes

timeremus, fapientia ejus id potius extingui, quam armis et

ferro rem in difcrimen adducere ? Quod fi eadem ratio Csefa-

ris fuiffet, in illo tetro miferoque bello -, ut omittam patrem,

duos Cn. Pompeii, fummi et fingularis viri, filios incolumes

haberemus : quibus certe pietas fraudi effe non debuit. Uti-

nam omnes M. Lepidus fervare potuiftet ! faclurum fuiffe de-

elaravit in eo, quod potuit -

y cum Sextum Pompeium reftituit

civitati, maximum ornamentum reipublicse, clariflimum mo-

numentum clementias fua3. Gravis illa fortuna populi Romani,

grave fatum : Pompeio enim patre, quod imperii populi Ro-mani lumen fuit, extincto, interfeclus eft patris fimillimus

filius. Sed omnia mihi videntur Deorum immortalium judicio

expiata, Sex. Pompeio reipublicas confervato.

XV. Quam ob caufam juftam atque magnam, et quod peri-

culofiffimurn civile bellum, maximumque, humanitate et fa-

pientia fua M. Le|)idus ad pacem concordiamque convertit,




fenatus-confultum his verbis cenfeo perfcribendum :" Cum a

*' M. Lepido, imperatore, pontifice maximo, faepenumero ref-

f publica et bene et feliciter gefta fit, populufque Romanusf ' intellexerit, ei dominatum regium maxime difplicere : cum-

" que ejus opera, virtute, confilio, lingularique dementia et

!' manfuetudine, bellum acerbiffimum civile iit reftindtum;

f Sextufque Pompeius, Cnei filius, Magnus, hujus ordinis

" audtoritate ab armis difcefferit, et a M. Lepido, imperatore,

f pontince maximo, fumma fenatus populique Romani volun-

" tate civitati reftitutus fit : fenatum populumque Romanum,

'• pro maximis plurimifque in rempublicam M. Lepidi meritis,

*' magnam fpem in ejus virtute, aucloritate, felicitate, reponere

" otii, pacis, concordiae, libertatis : ejufque in rempublicam

f meritorum fenatum populumque Romanum memorem fore,

" eique ftatuam equeftrem inauratam in Roftris, aut quo alio

*' loco in foro vellet, ex hujus ordinis fententia ftatui placere."

Qui honos, Patres confcripti, mihi maximus videtur primum,

quiajuflus efl : non enim folum datur propter fpem tempo-

rum reliquorum , fed pro amplimmis meritis redditur : nec

vero cuiquam poflumus commemorare hunc honorem a fenatu

tributum judicio fenatus foluto, et libero.

XVI. Venio ad C. Caefarem, Patres confcripti, qui niii fuif-

fet, quis noftrum effe potuiffet ? Advolabat ad urbem a Brun-

dufio homo impotentimmus , ardens odio, animo hoftili in

omnes bonos, cum exercitu, Antonius. Quid hujus audacia^ et

fceleri poterat opponi ? nondum ullos duces habebamus, non

copias: nullum erat confilium publicum, nulla libertas: dandas

cervices erant crudelitati nefariae : fugam quaerebamus omnes,

quae ipfa exitum non habebat.

Quis tum nobis, quis populo Romano, obtulit hunc divi-

num adolefcentem Deus ? qui, cum omnia ad perniciem nof-

tram peftifero illi civi paterent, fubito praeter fpem omnium

exortus, prius confecit exercitum, quem furori M. Antonii

opponeret, quam quifquam hcc eum cogitare fufpicaretun



366 IN M. ANTONIUM

Magni honores habiti Cn. Pompeio, cum effet adolefcens ; et

quidem jure : fubvenit enim reipublicae : fed aetate multo ro-

buftior, et militum ducem quaerentium ftudio paratior, et in

alio genere belli. Non enim omnibus Syllae caufa grata : de-

clarat multitudo profcriptorum, tot municipiorum maximae ca-

lamitates. Caefar autem, annis multis minor, veteranos, cupien-

tes jam requiefcere, armavit ; eam complexus eft caufam, quae

efTet fenatui, quae populo, quae cuncl:ae Italiae, quae Diis omni-

bus, gratiflima. Et Pompeius ad L. Syllas maximum imperium,

victoremque exercitum, accefiit : Caefar fe ad neminem ad-

junxit; ipfe princeps exercitus faciendi et praelidii comparandi

fuit. Ille in adverfariorum partibus agrum Picenum habuit

inimicum : hic ex Antonii amicis, fed amicioribus libertati,

contra Antonium confecit exercitum. Illius opibus Sylla reg-

navit: hujus praefidio Antonii dominatus oppreffus eft. Demus

igitur imperium Caefari ; fine quo res militaris adminiftrari,

teneri exercitus, bellumgeri, non poteft. Sit pro praetore eo

jure, quo qui optimo : qui honos, quanquam eft magnus illi

aetati, tamen ad neceflitatem rerum gerendarum, non folum ad

dignitatem, valet. Itaque illa quaeramus, quae vix hodierno

die confequemur.

XVII. Sed faepe fpero fore hujus adolefcentis ornandi, ho-

norandique, et nobis et populo Romano poteftatem. Hoc au-

tem tempore ita cenfeo decernendum. "" Quod C. Caefar, Caii

" filius, pontifex, pro praetore, fummo reipublicae tempore mi-

" lites veteranos ad libertatem populi Romani cohortatus fit,

" eofque confcripferit : quodque legio Martia, quartaque, fum-

((

mo ftudio, optimoque in rempublicam confenfu, C. Caefare

" duce et auclore, rempublicam, libertatem populi Romani,

" defendant, defenderint : et quod C. Caefar, pro praetore,

" Galliae provinciae cum exercitu fubfidio profedlus fit; equites,

" fagittarios, elephantos, in fuam populique Romani potefta-

" tem redegerit, difRcillimoque reipublicae tempore faluti dig-

** nitatique populi Romani fubvenerit : ob eas caufas fenatui



({


Kt placere, C. Caefarem, Caii filium, pontificem, propraetorem,

" fenatorem effe, fententiamque loco praetorio dicere ; ejufque

rationem, quemcunque magiftratum petet, ita haberi, ut ha-

beri per leges liceret, fi anno fuperiore quaeftor fuiffet."

Quid efl enim, Patres confcripti, cur eum non quam pri-

mum ampliffimos honores capere cupiamus ? Legibus enim

annalibus cum grandiorem aetatem ad confulatum confKtue-

bant, adolefcentiae temeritatem verebantur. C. Caefar ineunte

aetate docuit, ab excellenti eximiaque virtute progreffum a?ta-

tis expectari non oportere. Itaque majores noflri, veteres illi,

admodum antiqui, leges annales non habebant : quas multis

poft annis attulit ambitio, ut gradus eifent petitionis inter

asquales. Ita faepe magna indoles virtutis prius, quam reipublicas

prodeffe potuiffet, extincSta eft. At vero apud antiquos Rulli,

Decii, Corvini, multique alii; recentiore autem memoria fupe-

rior Africanus, T. Flamininus, admodum adolefcentes confu-

les facli, tantas res gefferunt, ut populi Romani imperium

auxerint, nomen ornarint. Quid Macedo Alexander ? cum ab

ineunte astate res maximas gerere ccepiffet , nonne tertio et

tricefimo anno mortem obiit ? quae eft aetas noflris legibus de-

cem annis minor, quam confularis. Ex quo judicari potefl,

virtutis effe, quam aetatis, curfum celeriorem.

XVIII. Nam, quod ii, qui Caefari invident, fimulant fe ti-

mere; ne vereridum quide.m effc, ut tenere fe poflit, ut moderari,

ne honoribus noftris elatus intemperantius fuis opibus utatur.

Ea natura rerum efl, Patres eonfcripti, ut, qui fenfum verae

gloriae ceperit, quique fe ab fenatu, ab equitibus, populoque

Romano univerfo, fenferit civem carum haberi, falutaremque

reipublicas, nihil cum hac gloria comparandum putet. Utinam,

C. Caefari (patri dico) contigiffet adolefcenti, ut effet fenatui

atque optimo cuique cariffimus ! quod cum confequi neglexif-

fet ; omnem vim ingenii, quas fumma fuit in illo, in populari

Jevitate confumpfit. Itaque, cum refpectum ad fenatum et ad

i»onos non haberet, eam fibi viain ipfe patefecit ad opes fuas



368 IN M. ANTONIUM

amplificandas, quam virtus liberi populi ferre non poffet. Ejus

autem filii longe fane diverfa ratio : qui cum omnibus eft, tum

optimo cuique, cariffimus. In hoc fpes libertatis pofita eft : ab

hoc accepta jam falus : huic fummi honores et exquiruntur,

et parati funt. Cujus igitur fingularem prudentiam admiramur,

ejus ftultitiam timemus ? Quid enim ftultius, quam inutilem

potentiam, invidiofas opes, cupiditatem dominandi praecipi-

tem et lubricam, anteferre verae, gravi, folidae gloriae ? An hoc

vidit, puer ; fi aetate procefferit, non videbit ?

At eft quibufdam inimicus clarifTimis atque optimis civi-

bus. Nullus ifte timor effe debet: omnes Caefar inimicitias rei-

publicae condonavit : hanc fibi judicem conftituit, hanc mo-

deratricem omnium factorum. Ita enim ad rempublicam ac-

ceflit, ut eam confirmaret, non ut everteret. Omnes habeo

cognitos fenfus adolefcentis : nihil eft illi republica, nihil vef-

tra auctoritate, gravius, nihil bonorum virorum judicio opta-

tius, nihil vera gloria dulcius. Quamobrem ab eo non modo

nihil timere, fed majora et meliora expectare, debetis : neque

in eo, qui ad D. Brutum obfidione liberandum profectus fit,

timere, ne memoria maneat domeftici doloris, quae plus apud

eum poflit, quam falus civitatis.- Audebo etiam obligare fidem

meam, Patres confcripti, vobis, populoque Romano, reique

publicae; quod profecto, cum me nulla vis cogeret , facere

non auderem, pertimefceremque in re maxima periculofam

opinionem temeritatis : promitto , recipio , fpondeo , Patres

confcripti, C. Caefarem talem femper fore civem, qualis ho-

die fit, qualemque eum maxime effe velle et optare debemus.

Quae cum ita fint, de Caefare fatis hoc tempore dictum ha-

bebo.

XIX. Nec vero de L. Egnatuleio, fortifiimo et conftantifTi-

mo cive, amiciffimo reipublica?, filendum arbitror ; fed tri-

buendum teftimonium virtutis egregiae, quod is legionem quar-

tam ad Caefarem adduxerit, quae prasfidio confulibus, fenatui,

populoque Romano , reique publicas effet : ob eam caufam




placere, uti L. Egnatuleio triennium ante legitimum tempus

magiftratus petere, capere, gerere liceat. In quo, Patres con-

fcripti, non tantum commodum tribuitur L. Egnatuleio, quan-

tus honos : in tali enim re fatis eft nominari.

De exercitu autem C. Casfaris ita cenfeo decernendum :

" Senatui placere, militibus veteranis, qui Caefaris, pontifi-

" cis, auctoritatemque hujus ordinis defenderint, atque defen-

" dant, his liberifque eorum militias vacationem effe : utique

" C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, cognofcerent,

" qui ager his coloniis effet, quo milites veterani deducti elfent,

" qui contra legem Juliam poffideretur, ut is militibus vete-

" ranis divideretur : de agro Campano feparatim cognofce-

" rent, inirentque rationem de commodis militum veteranorum

" augendis : legionique Martia?, et legioni quartas, et iis mi-

" litibus, qui de legione fecunda, xxxv, ad C. Panfam, A.

" Hirtium , confules , veniffent , fuaque nomina dediffent\

" quod iis auctoritas fenatus, populique Romani libertas, ca-

" riffima lit, et fuerit, vacationem militiae ipfis liberifque eo-

f* rum effe placere, extra tumultum Gallicum, Italicumque :

" eafque legiones, bello confeclo, mifias fieri placere : quan-

" tamque pecuniam militibus earum legionum in fingulos C.

" Casfar, pontifex, proprastor, pollicitus fit, tantam dari pla-

" cere : utique C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove,

" rationem agri habeant, qui fine injuria privatorum dividi

" poffit ; ifque militibus legionis Martiae, et legionis quartae,

'* ita daretur, affignaretur, ut quibus militibus ampliffime dati,

" affignati effent."

Dixi ad ea omnia, Confules, de quibus retuliftis : qua^ fi

erunt fine mora matureque decreta, facilius apparabitis ea, quae

tempus et neceffitas flagitat. Celeritate autem opus eft : qua fi

effemus ufi, bellum, ut facpe dixi, nullum haberemus.

Tom. VI. A a a



[ 37° ]

I N

M. ANTONIUMA D QÛ I R I T E S

P H I L I P P I C A VI.

I. A U D I T A vobis effe arbitror, Quirites, quae fint ac~la

jljL in fenatu, quae fuerit cujufque fententia. Res enim,

ex Kalend. Jan. agitata, paulo ante confecta eft : minus qui-

dem Ola fevere, quam decuit, non tamen omnino dilfolute.

Mora eft allata bello, non caufa fublata. Quamobrem, quod

quaefivit a me P. Apuleius, homo et multis officiis mihi et

fumma familiaritate conjunclus, et vobis amicimmus ; ita ref-

pondebo, ut ea, quibus non interfuiftis, noffe poffitis.

Caufa fortiffimis optimifque confulibus Kalendis Januariis

de republica primum referendi fuit ex eo, quod xiii. Kalend.

Januar. fenatus me auctore decrevit. Eo die primum, Quiri-

tes, fundamenta jadta funt reipublicae : fuit enim longo inter-

vallo ita liber fenatus, ut vos aliquando liberi elfetis. Quo qui-

dem tempore, etiam li ille dies vitae finem mihi allaturus eifet,

iatis magnum ceperam frudlum, cum vos univerh* una mente

atque voce iterum a me confervatam effe rempublicam con-

clamaftis. Hoc veftro judicio tanto tamque praeclaro excita-

tus, ita Kalendis Januariis veni in fenatum, ut meminiftem,

quam perfonam impofitam a vobis fuftinerem. Itaque, bellum



P H I L I P P I C A VI. 371

nefarium illatum reipublicae cum viderem, nullam moram in-

terponendam infequendi M. Antonium putavi : hominemque

audaciffimum, qui, multis nefariis rebus ante commiilis, hoc

tempore imperatorem populi Romani oppugnaret, coloniam

veftram ndiffimam fortiffimamque obfideret, bello cenfui per-

fequendum : tumultum effe decerni, juftitium edici, faga fu-

mi, dixi placere ; quo omnes acrius graviufque incumberent

ad ulcifcendas reipublicas injurias, li omnia graviilimi belli in-

fignia fufcepta a fenatu viderent. Itaque ha?c fententia, Qui-

rites, fic per triduum valuit, ut, quanquam difceffio facta non

effet, tamen, praeter paucos, omnes mihi aifenfuri viderentur.

Hodierno autem die, nefcio qua eis objecta re, remiffior fe-

natus fuit : nam plures eam fententiam fecuti funt, ut, quan-

tum fenatus auctoritas vefterque confenfus apud Antonium va-

liturus eiTet, per legatos experiremur. '

II. Intelligo, Quirites, a vobis hanc fententiam repudiari

neque injuria. Ad quem enim legatos ? ad eumne, qui, pecunia

publica diffipata atque effufa, per vim et contra aufpicia im-

poiitis populo Romano legibus, fugata concione, obfeffo fe-

natu, ad opprimendam rempublieam Brundufio legiones ar-

ceiferit ? ab his reliclus, cum latronum manu in Galliam irru-

perit ? Brutum oppugnet ? Mutinam circumfedeat ? Quse vobis

poteft cum hoc gladiatore conditionis, aequitatis, legationis,

eife communitas ?

Quanquam, Quirites, non efl illa legatio, fed denuntiatio

belli, niii paruerit : ita enim eft decretum, ut ii legati ad An-

nibalem mitterentur. Mittuntur enim qui nuntient, ne oppug-

net confulem defignatum, ne Mutinam obfideat, ne provin-

ciam depopuletur, ne delectus habeat ; fit in fenatus populi-

que Romani poteftate. Facile vero huic denuntiationi pare-

bit, ut in patrum confcriptorum atque in veftra poteflate iit,

qui in fua nunquam fuerit. Quid enim ille unquam arbitrio

fuo fecit, femper eo tractus, quo libido rapuit, quo levitas,

quo furor, quo vinolentia ? Semper eum duo diffimilia genera

A a a 2



372 IN M. ANTONIUM

tenuerunt, lenonum et latronum : ita domefticis ftupris, fo-

renfibus parricidiis delectatur, ut mulieri citius avariffimae

paruerit, quam fenatui, populoque Romano.

III. Itaque, quod paulo ante feci in fenatu, faciam apud vos.

Teftificor, denuntio, ante praedico, nihil M. Antonium eo-

rum, quae funt legatis mandata, facturum : vaftaturum agros,

Mutinam obfeffurum, delectus, qua poffit, habiturum. Is eft

enim ille, qui femper fenatus judicium et auctoritatem, fem-

per voluntatem veftram poteftatemque, contempferit. An ille

id faciat, quod paulo ante decretum eft, ut exercitum citra

flumen Rubiconem, qui iinis eft Galliae, educeret, dum ne

propius urbem Romam cc. mill. admoveret ? huic denuntia-

tioni ille pareat ? ille fe fluvio Rubicone cc. mill. circum-

fcriptum effe patiatur ? Non is eft Antonius : nam, fi effet, non

commififfet, ut ei fenatus, tanquam Annibali initio belli Puni-

ci, denuntiaret, ne oppugnaret Saguntum. Quod vero ita avo-

catur a Mutina, ut ab urbe, tanquam peftifera flamma, arcea-

tur;quam habet ignominiam ? quod judicium fenatus ? Quid,

quod a fenatu dantur mandata legatis, ut D. Brutum militef-

que ejus adeant, iifque demonftrent, fumma in rempublicam

merita beneficiaque eorum grata effe fenatui populoque Ro-

mano, eifque eam rem magnas laudi magnoque honori fore ?

Paffurumne cenfetis Antonium, introire Mutinam legatos ? ex-

ire inde tuto ? Nunquam patietur, mihi credite : novi violen-

tiam, novi impudentiam, novi audaciam.

Nec vero de illo ficut de homine aliquo debemus, fed ut

de importuniffima bellua, cogitare. Quae cum ita fint, non

omnino diffolutum eft, quod decrevit fenatus. Habet atroci-

tatis aliquid legatio : utinam nihil haberet morae ! Nam, cum

plerifque in rebus gerendis tarditas et procraftinatio odiofa eft ->

tum hoc bellum indiget celeritatis. Succurrendum eft D. Bru-

to : omnes undique copiae colligendae : horam eximere nullam

in tali cive liberando fine fcelere non poffumus.

An ille non potuit , fi Antonium confulem , fi Galliam



P H I L I P P I C A VI. ni-r s*

73

Antonii provinciam judicalTet, legiones Antonio et provinciam

tradere ? domum redire ? triumphare ? primus in hoc ordine,

quoad magiftratum iniret , fententiam dicere ? quid negotii

fuit ? Sed, cum fe Brutum efle meminifTet, veftraeque liber-

tati natum, non otio fuo;quid egit aliud, nift ut pene cor-

pore fuo Gallia prohiberet Antonium ? Ad hunc utrum lega-

tos, an legiones, ire oportebat ? Sed praeterita omittamus. Pro-

perent legati, quod video efTe facturos : vos faga parate : eft

enim ita decretum, ut, fi ille aucloritati fenatus non paruif-

fet, ad faga iretur. Ibitur : non parebit : nos amiflbs tot dies

rei gerendae queremur.

IV. Non metuo, Quirites, ne, cum audierit Antonius, me

hoc in fenatu et in concione confirmafle, nunquam illum fu-

turum in fenatus poteftate, refellendi mei caufa, ut ego nihil

vidifle videar, vertat fe, fenatui pareat. Nunquam faciet : non

invidebit huic meae gloriae : malet, me fapientem a vobis, quam

fe modeftum, exiftimari. Quid ? ipfe fi velit, num etiam L. fra-

trem paffurum arbitramur? Nuper quidem dicitur ad Tibur, ut

opinor, cum ei labare M. Antonius videretur, mortem fratri

efle minitatus. Etiamne ab hoc mirmillone Aliatico fenatus

mandata, legatorum verba, audientur? nec enim fecerni a fra-

tre poterit, tanta praefertim aucloritate. Nam hic inter illos

Africanus eft: pluris habetur, quam L.Trebellius, pluris quam

T. Plancus, adolefcens nobilis. Plancum, qui omnibus fenten-

tiis maximo veftro plaufu condemnatus, nefcio quomodo fe con-

jecit in turbam, atque ita mceftus rediit, ut retractus, non re-

verfus, videretur ; lic contemnit, tanquam fi illi aqua et igni

interdictum fit : aliquando negat ei locum efle oportere in cu-

ria, qui incenderit curiam. Nam Trebellium valde jam dili-

git : oderat tum, cum ille tabulis novis adverfabatur : jam fert

in oculis, poftquam ipfum Trebellium vidit ftne tabulis novis

falvum efle non pofle. Audifle enim vos arbitror, Quirites,

quod etiam videre potuiftis, quotidie fponfores et creditores

L. Trebellii convenire. O fides (hoc enim puto Trebellium



374 IN M. ANTONIUM

fumpfifTe cognomen) quae poteft effe major fides, quam fraudare

creditores ? domo profugere ? propter aes alienum ire ad arma ?

Ubi plaufus ille in triumpho efl ? faepe ludis ? ubi aedilitas,

delata fummo fludio bonorum ? Quis eft, qui hunc non cafu

cxiftimet recte feciffe ? nequitia eft, fcelere * * *

V. Sed redeo ad amores deliciafque noftras, L. Antonium,

qui vos omnes in fidem fuam recepit. Negatis ? num quif-

piam eft veftrum, qui tribum non habeat ? certe nemo. Atqui

illum quinque et triginta tribus patronum adoptarunt. Rurfus

reclamatis ? Adfpicite a finiftra illam equeftrem ftatuam inau-

ratam: in qua quid infcriptum eft ? Quinque et triginta

tribus patrono. Populi Romani igitur eft patronus L.

Antonius ? malam quidem illi peftem ! clamori enim veftro

affentior. Non modo hic latro, quem clientem habere nemo

velit ; fed quis unquam tantis opibus, tantis rebus geftis fuit,

qui fe populi Romani, victoris dominique omnium gentium,

patronum dicere auderet ?

In foro L. Antonii ftatuam videmus ; ficut illam Q^Tre-

muli, qui Hernicos devicit, ante Caftoris. O impudentiam

incredibilem ! tantumne fibi fumpfit, quia Mylafis mirmillo

Thracem jugulavit, familiarem fuum ? quonam modo iftum

ferre poflemus, fi in hoc foro, fpectantibus vobis, depugnaf-

fet ? Sed haec una ftatua. Altera ab equitibus Romanis, equo

publico : qui item adfcribunt, Patrono. Quem unquam ifte

ordo patronum adoptavit ? fi quemquam, debuit me. Sed me

omitto. Quem cenforem ? quem imperatorem ? Agrum iis di-

vifit. O fordidos, qui acceperunt ; improbum, qui dederit

!

Statuerunt etiam tribuni militares, qui in exercitibus Caefa-

ris duobus fuerunt. Quis eft ifte ordo ? Multi fuerunt multis in

legionibus per tot annos : iis quoque divifit Semurium. Cam-

pus Martius reftabat, nifi prius cum fratre fugiffet. Sed haec

agrorum aftignatio paulo ante, Quirites, L. Caefaris, clariflimi

viri, et praeftantiftimi fenatoris, fententia diffoluta eft : huic

enim affenfi, feptemvirum ac~ta fuftulimus. Jacent beneficia



P H I L I P P I C A VI. 375

Nuculae : friget patronus Antonius. Nam poffefTores animo

aequiore difcedent : nullam impenfam fecerant, nondum in-

itruxerant, partim quia non coniidebant, partim quia non ha-

bebant. Sed illa ftatua palmaris, de qua, fi meliora tempora

effent, non poffem fine rifu dicere: L. Antonio, Jani medii

patrono. Itane ? Janus medius in L. Antonii clientela fit ?

quis unquam in illo Jano inventus efl, qui L. Antonio mille

nummum ferret expenfum ?

VI. Sed nimis multa de nugis : ad caufam bellumque redea-

mus : quanquam non alienum fuit perfonas quafdam a vobis re-

cognofciiut, quibufcum bellum gereretur, pomtis taciti cogi-

tare. Ego autem vos hortor, Quirites, ut, etiam fi melius aliud

fuit, tamen legatorum reditum expectetis animo aequo. Cele-

ritas detracta de caufa eft -, boni tamen aliquid acceffit ad cau-

fam. Cum enim legati renuntiarint, quod certe renuntiabunt,

non in veftra poteftate, non in fenatus, effe Antonium; quis

erit tam improbus civis, qui illum civem habendum putet ?

Nunc enim funt pauci illi quidem, fed tamen plures, quam

republica dignum eft, qui ita loquantur : Ne legatos quidem

expectabimus ? Iflam certe vocem, fimulationemque clemen-

tias, extorquebit iis res ipfa publica. Quo etiam, ut confitear

vobis, Quirites, minus hodierno die contendi, minus labo-

ravi, ut mihi fenatus affentiens tumultum decerneret, faga fumi

juberet : malui viginti diebus pofl fententiam meam laudari ab

omnibus, quam a paucis hodie vituperari.

Quapropter, Quirites, expectate legatorum reditum, et pau-

corum dierum molefliam devorate. Qui cum redierint, fi pa-

cem afFerent, cupidum mej fi bellum, providum judicatote.

An ego non provideam meis civibus ? non dies noctefque de

veftra libertate, de reipublicae falute, cogitem ? Quid enim

non debeo vobis, Quirites, quem vos, a fe ortum, homini-

bus nobiliffimis omnibus honoribus prastuliftis ? An ingratus

fum ? quis minus ? qui, partis honoribus, eofdem geffi in

foro labores., quos in petendis. Rudis in republica ? quis




exercitatior, qui viginti jam annos bellum geram cum impro-

bis civibus ?

VII. Quamobrem, Quirites, confilio, quantum potero, la-

bore, plus pene quam potero, excubabo vigilaboque pro vobis.

Etenim quis eft civis, praefertim hoc gradu, quo me vos efle

voluiftis, tam oblitus beneficii veftri, tam immemor patria?,

tam inimicus dignitatis fuae, quem non excitet, non inflammet,

tantus vefter ifte confenfus ? Multas magnafque habui conful

conciones, multis interfui: nullam unquam vidi tantam, quanta

nunc veftra efl. Unum fentitis omnes, unum ftudetis, M. An-

tonii conatum avertere a republica, furorem extinguere, op-primere audaciam. Idem volunt omnes ordines : eodem in-

cumbunt municipia, colonias, cuncta Italia. Itaque fenatum,

fua fponte bene firmum, firmiorem veftra audtoritate feciftis.

Venit tempus, Quirites, ferius omnino, quam dignum po-

pulo Romano fuit ; fed tamen ita maturum, ut differri jam

hora non poflit. Fuit aliquis fatalis cafus, ut ita dicam, quem

tulimus, quoquo modo ferendus fuit : nunc, fl quis erit, erit

voluntarius. Populum Romanum fervire fas non eft; quem Dii

immortales omnibus gentibus imperare voluerunt. Res in ex-

tremum eft addufta difcrimen : de libertate decernitur. Aut

vincatis oportet, Quirites, quod profecto et pietate veftra, et

tanta concordia, confequemini j aut quidvis potius, quam fer-

viatis. Alias nationes fervitutem pati poflunt, populi Romani

eft propria libertas.



[ 377 I

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VII.

I."

[) A RV I S de rebus, fed fortaffe necefTariis, confulimur,

X Patres confcripti. De Appia via et de moneta conful

de Lupercis tribunus plebis refert. Quarum rerum etfi facilis

explicatio videtur, tamen animus aberrat a fententia, fufpenfus

curis majoribus. Adducta eft enim, Patres confcripti, res in

maximum periculum, et in extremum pene difcrimen. Non

line caufa legatorum iftam miffionem femper timui, nunquam

probavi : quorum reditus quid fit allaturus, ignoro : expecta-

tio quidem quantum afferat languoris animis, quis non videt ?

Non enim fe tenent ii, qui fenatum dolent ad auctoritatis

priftina3 fpem revivifcere, conjunclum huic ordini populum

Romanum, confpirantem Italiam, paratos exercitus, expedi-

tos duces.

Jam nunc fingunt refponfa Antonii, eademque defendunt.

Alii, poftulare illum, ut omnes exercitus dimittantur. Scili-

cet legatos ad eum mifimus, non ut pareret et dicto audiens

effet huic ordini, fed ut conditiones ferret, leges imponeret,referare nos exteris gentibus Italiam juberet ; fe praefertim in-

columi, a quo majus periculum, quam ab ullis nationibus, ex-

timefcendum eft. Alii, remittere eum nobis Galliam citerio-

rem; illam ultimam poftulare. Praeclare: ex qua non legiones

folum, fed etiam nationes, ad urbem conetur adducere. Alii,

nihil eum jam niii modefte poftulare. Macedoniam fuam vocat

Tom. VI. B b b



378 IN M. ANTONIUM

omnino ; quoniam Caius frater eft inde revocatus. Sed quae

provincia eft, ex qua illa fax excitare non poffit incendium ?

Itaque iidem,

quafi providi cives , et fenatores diligentes

bellicum me ceciniffe dicunt -, fufcipiunt pacis patrocinium.

Nonne fic difputant ? Irritari Antonium non oportuit : ne-

quam eft homo ille, atque confidens : multi praeterea improbi

(quos quidem a fe primum numerare poffunt, qui haec lo-

quuntur) eos cavendos effe denuntiant. Utrum igitur in nefa-

riis civibus ulcifcendis, cum poflis, an pertimefcendis, dili-

gentior cautio eft ?

II. Atque haec illi loquuntur, qui quondam propter levita-

tem populares habebantur. Ex quo intelligi poteft, animo illos

abhorruiffe femper ab optimo civitatis ftatu, non voluntate

fuiffe populares. Qui-enim convenit, ut, qui in rebus impro-

bis populares fuerint, iidem in re una maxime populari, quod

fcadem falutaris populo Romano fit, improbos fe, quam popu-

•lares, effe malint ? Me quidem femper, ut fcitis, adverfatum

multitudinis temeritati, haec fecit prasclariffima caufa popu-

larem.

Et quidem dicuntur, vel potius fe ipfi dicunt, confulares :

quo nomine nemo dignus eft, nifi qui tanti honoris nomen po-

teft fuftinere. Faveas tu hofti ? ille literas ad te mittat de fua

fpe rerum fecundarum ? eas tu laetus proferas ? recites ? defcri-

bendas etiam des improbis civibus ? eorum augeas animos ?

bonorum fpem virtutemque debilites ? et te confularem, aut

fenatorem, aut denique civem, putes ? Accipiet in optimam

partem C. Panfa, fortiflimus conful, atque optimus : etenim

dicam animo amiciflimo: Hunc ipfum, mihi hominem familia-

riffimum, nifi talis conful effet, ut omnes vigilias, curas, cogita-

tiones, in reipublicae falute configeret, confulem non putarem.

Quanquam nos ab ineunte illius aetate ufus, confuetudo,

ftudiorum etiam honeftiffimorum focietas fimilitudoque, de-

vinxit ; ejufdemque cura incredibilis, in afperrimis belli ci-

vilis periculis perfpecla, docuit non modo falutis, fed etiam



P H I L I P P I C A VII. 379

dignitatis meae, fuiffe fautorem : tamen eundem, ut dixi, niil

talis conful effet, negare efte confulem auderem. Idem non mo-

do confulem efte dico, fed etiam memoria mea praeftantiftimum

atque optimum confulem : non quin pari virtute et voluntate

alii fuerint ; fed tantam caufam non habuerunt, in qua et vir-

tutem et voluntatem fuam declararent. Hujus magnitudini ani-

mi, gravitati, fapientiae, tempeftas eft oblata formidolofiilimi

temporis. Tum autem illuftratur confulatus, cum gubernat

rempublicam, fi non optabili, at neceflario, tempore : rnagis

autem neceifarium, P. C. nullum tempus unquam fuit.

III. Itaque ego ille, qui femper pacis auctor fui, cuique pax,praefertim civilis, quanquam omnibus bonis, tamen in primis

fuit optabilis : omne enim curriculum induftrias noftras in foro,

in curia, in amicorum periculis propulfandis, elaboratum eft :

hinc honores ampliffimos, hinc mediocres opes, hinc digni-

tatem, fi quam habemus, confecuti fumus. Ego itaque pacis,

ut ita dicam, alumnus, qui, quantufcunque fum (nihil enim

mihi arrogo) fine pace civili certe non fuiffem : periculofe

dico : quemadmodum accepturi, Patres confcripti, iitis, hor-

reo : fed pro mea perpetua cupiditate veftras dignitatis retinen-

dae, et augendae, quaefo oroque vos, Patres confcripti, ut primo,

etii erit vel acerbum auditu, vel incredibile a M. Cicerone effe

dictum, accipiatis iine ofFeniione, quod dixero ; neve id prius,

quam quale fit explicavero, repudietis. Ego ille (dicam fae-

pius) pacis femper laudator, femper audlor, pacem cum M.

Antonio eife nolo.

Magna fpe ingredior in reliquam orationem, Patres con-

fcripti, quoniam periculofiftimum locumfilentio

fumpraeter-»

vedtus. Cur igitur pacem nolo ? quia turpis eft, quia pericu*

lofa, quia effe non poteft. Quae tria dum explico, peto a vo-

bis, Patres confcripti, ut eadem benignitate, qua foletis, verba

mea audiatis.

Quid eft inconftantia , mobilitate , levitate , cum fingulis

hominibus, tum vero univerfo fenatui, turpius ? quid porro

B b b 2



380 IN M. ANTONIUM

inconftantius, quam, quem modo hoftem non verbo, fed re,

multis decretis, judicaveritis, cum hoc fubito pace velle con-

jungi ? Nifi vero, cum C. Caefari meritos illi quidem honores

et debitos, fed tamen fingulares et immortales, decreviftis,

unam ob caufam, quod contra M. Antonium exercitum com-

paraviffet, non hoftem Antonium judicaviftis : nec tum hoftis

eft a vobis judicatus Antonius, cum laudati aucloritate veftra

veterani milites, qui Cadarem fecuti efTent : nec tum hoftem

Antonium judicaviftis, cum fortifiimis legionibus, quod illum,

qui conful appellabatur, cum effet hoftis, reliquiffent, vaca-

tiones, pecunias, agros fpopondiftis.

IV. Quid ? cum Brutum, omine quodam illius generis et

nominis natum ad rempublicam liberandam, exercitumque ejus

pro libertate populi Romani bellum gerentem cum Antonio,

provinciamque fideliflimam atque optimam, Galliam, laudibus

ampliffimis affeciftis ; tum non hoftem judicaftis Antonium ?

Quid ? cum decreviftis, ut confules alter ambove ad bellum

proficifcerentur;quod erat bellum, fi hoftis Antonius non

erat ? Quid igitur profectus eft vir fortiftimus, meus collega et

familiaris, A. Hirtius conful ? at qua imbecillitate, qua ma-

cie ? fed animi vires corporis infirmitas non retardavit. iEquum,

credo, putavit, vitam, quam populi Romani votis retinuiffet,

pro libertate populi Romani in difcrimen adducere.

Quid ? cum delectus haberi tota Italia jufliftis, cum vaca-

tiones omnes fuftuliftis, tum ille hoftis non eft judicatus ? Ar-

morum officinas in urbe videtis : milites cum gladiis fequun-

tur confulem ;praefidio funt, fpecie confuli, re et veritate no-

bis : omnes fine ulla recufatione, fummo etiam cum ftudio,

nomina dant, parent auctoritati veftrae. Non eft judicatus hof-

tis Antonius ?

At legatos mifimus. Heu, me miferum! cur fenatum cogor,

quem laudavi femper , reprehendere ? Quid ? vos cenfetis

Patres confcripti, legatorum miftionem populo Romano vos

probavifte ? non intelligitis , non auditis , meam fententiam




fiagitari ? cui cum pridie frequentes effetis affenfi, poftridie ad

fpem eftis inanem pacis devoluti. Quam turpe porro eft, legio-

nes ad fenatum legatos mittere, fenatum ad Antonium ? Quan-

quam illa legatio non eft : denuntiatio eft, paratum illi exitium,

nifi paruerit huic ordini. Quid refert ? tamen opinio eft gra-

vior : miffos enim legatos omnes vident ; decreti veftri non

omnes verba noverunt.

V. Retinenda eft igitur vobis conftantia, gravitas, perfeve-

rantia. Repetenda eft vetus illa feveritas : fiquidem auctoritas

fenatus decus, honeftatem, laudem, dignitatemque defiderat :

quibus rebus hic ordo caruit nimiumdiu.

Sed erat tunc ex-cufatio oppreffis, mifera illa quidem, fed tamen jufta : nunc

nulla eft. Liberati tum regio dominatu videbamur : multo

poftea gravius urgebamur armis domefticis. Ea ipfa depulimus

nos quidem ; fed extorquenda funt. Quod fi non poffumus fa-

cere (dicam, quod dignum eft et fenatore, et Romano homine)

moriamur.

Quanta enim erit illa reipublic£e turpitudo, quantum dede-

cus, quanta labes, dicere in hoc ordine fententiam M. Anto-

nium confulari loco ? cujus ut omittam innumerabilia fcelera

urbani confulatus, in quo pecuniam publicam maximam diffi-

pavit, exules fine lege reftituit, vectigalia vendidit, provincias

de populi Romani imperio fuftulit, regna addixit pecunia,

leges civitati per vim impofuit, armis aut obfedit, aut exclulit,

fenatum : ut hapc, inquam, omittam : ne hoc quidem cogita-

tis, eum, qui Mutinam, coloniam populi Romani firmiffi-

mam , oppugnarit , imperatorem populi Romani , confulem

delignatum,obfederit, depopulatus agros fit, hunc in

eum.©rdinem recipi, a quo toties ob has ipfas caufas hoftis judica-

tus fit, quam foedum rlagitiofumque fit ?

Satis multa de turpitudine, Dicam deinceps, ut propofui,

de periculo : quod etfi minus eft fugiendum, quam turpitudo3

tamen offendit anixnos majoris partis hominum magis.

VI. Poteritis igitur exploratam habere pacem, cum in civitate



382 IN M. ANTONIUM

Antonium videbitis, vel potius Antonios ? nifi forte contemni-

tis Lucium. Ego ne Caium quidem. Sed, ut video, domina-

bitur Lucius. Eft enim patronus xxxv. tribuum, quarum fua

lege, qua cum C. Caefare magiftratus partitus eft, fuffragium

fuftulit ;patronus centuriarum equitum Romanorum, quas

item fine fuffragio effe voluit; patronus eorum, qui tribuni mi-

litares fuerunt; patronus Jani medii. O Dii ! quis hujus poten-

tiam poterit fuftinere ? praefertim cum eofdem in agros etiam

deduxerit. Quis unquam omnes tribus ? Quis equites Roma-.

nos ? Quis tribunos militares ? Gracchorum potentiam majo-

rem fuiffe arbitramini, quam hujus gladiatoris futura fit? quemgladiatorem non ita appellavi, ut interdum etiam M. Anto-

nius gladiator appellari folet, fed ut appellant ii, qui plane

et Latine loquuntur. Mirmillo in Afia depugnavit. Cum or-

naffet Threcidicis comitem et familiarem fuum, illum mife-

rum fugientem jugulavit : luculentam tamen ipfe plagam ac-

cepit, ut declarat cicatrix.

Qui familiarem jugularit, quid hic, occafione data, faciet

inimico ? et qui illud animi caufa fecerit, hunc praedse caufa

quid facturum putatis ? non rurfus improbos decuriabit ? non

follicitabit rurfus agrarios ? non quaeret urbe expulfos ? M. vero

Antonius non is erit, ad quem omni motu concurfus fiat civium

perditorum ? Ut nemo- fit alius, nifi ii, qui una funt, et ii,

qui hic ei nunc aperte favent ; parumne erunt multi ? praefertim

cum bonorum prasfidia cefferint, illi parati fint ad nutum fu-

turi ? Ego vero metuo, fi hoc tempore confilio lapfi erimus,

ne illi brevi tempore nimis multi nobis effe videantur. Nec

ego pacem nolo ; fed pacis nomine bellum involutum refor-

mido. Quare, fi pace frui volumus ; bellum gerendum eft : fi

bellum omittemus ; pace nunquam fruemur.

VII. Eft autem veftri confilii, Patres confcripti, in pofterum

quam longiflime providere. Idcirco in hac cuftodia, et tan-

quam in fpecula, collocati fumus, ut vacuum omni metu po-

pulum Romanum noftra vigilia et profpicientia redderemus.




Turpe eft fummo conlilio orbis terrae, praefertim in re tam per-

fpicua, confilium intelligi defuiffe. Eos confules habemus, eam

populi Romani alacritatem, eum confenfum Italiae, eos du-ces, eos exercitus, ut nullam calamitatem refpublica accipere

poffit fine culpa fenatus. Equidem non deero, monebo, pras-

dicam, denuntiabo, et teftabor femper Deos hominefque, quid

fentiam : nec folum iidem meam, quod fortaffe videatur fatis

effe, fed in principe civi non efl fatis, curam, confilium, vi-

gilantiamque, prasftabo.

Dixi de periculo : docebo, ne coagmentari quidem pofle

pacem : de tribus enim, quae propofui, hoc extremum eft.

VIII. Quae poteft effepax M. Antonio primum cum fenatu?

quo ore ille vos poterit, quibus vicifiim vos illum oculis, in-

tueri ? quis veftrum illum, quem ille veftrum, non oderit ? Age,

vos ille folum, et vos illum ? quid ? ii, qui Mutinam circum-

fedent, qui in Gallia deledtus habent, qui in noftras fortunas

imminent, amici unquam nobis erunt, aut nos illis ? An equi-

tes Romanos ample&etur ? occulta enim fuit eorum voluntas

iudiciumque de M. Antonio : qui frequentiffimi in gradibus

Concordiae fteterunt-,

qui vos ad libertatem recuperandam ex-citaverunt; arma, faga, bellum flagitaverunt ; me una cum

populo Romano in concionem vocaverunt. Hi Antonium di-

ligent ? cum his pacem fervabit Antonius ? Nam quid ego de

univerfo populo Romano dicam ? qui pleno ac referto foro bis

me una mente atque voce in concionem vocavit, declaravit-

que maximam libertatis recuperandae cupiditatem. Ita, quod

erat optabile antea, ut populum Romanum comitem habere-

mus, nunc habemus ducem. Quae eft igitur fpes, qui Muti-

nam circumfedent, imperatorem populi Romani exercitum-

que oppugnant, iis pacem cum populo Romano efTe poffe ?

An cum municipiis pax erit, quorum tanta ftudia cognofcun-

tur in decretis faciendis, militibus dandis, pecuniis pollicen-

dis, ut in fingulis oppidis curiam populi Romani non defi-

deretis ?



384 IN M. ANTONIUM

IX. Laudandi funt ex hujus ordinis fententia Firmani, qui

principes pecuniae pollicendae fuerunt : refpondendum honori-

fice eft Marrucinis, qui ignomiriia notandos cenfuerunt eos, fi

qui militiam fubterfugiffent. Haec jam tota Italia fiunt. Magna

pax Antonio cum his, his item cum illo. Quae poteft major

effe difcordia ? in difcordia autem pax civilis nullo pacto effe

poteft. Ut omittam multitudinem; L. Vifidio, equiti Romano,

homini in primis ornato atque honefto, civique femper egre-

gio, cujus ego excubias et cuftodias mei capitis cognovi in

confulatu meo ;qui vicinos fuos non cohortatus eft folum, ut

militesfierent, fed

etiamfacultatibus fuis

fublevavit: huic,in-

quam, tali viro, quem nos fenatus-confulto collaudare debe-

mus, poteritne efTe pacatus Antonius ? Quid ? C. Caefari, qui

illum urbe ? quid ? D. Bruto, qui Gallia prohibuit ?

Jam vero ipfe fe placabit et leniet provinciae Galliae, a qua

exclufus et repudiatus eft ? Omnia videbitis, Patres confcripti,

nifi profpicitis, plena odiorum, plena difcordiarum ; ex qui-

bus oriuntur bella civilia. Nolite igitur id velle quod fieri non

poteft : et cavete, per Deos immortales ! Patres confcripti, ne

fpe praefentis pacis perpetuam pacem amittatis.

Quorfum haec omnis fpectat oratio ? quid enim legati ege-

rint, nondum fcimus. At vero excitati, erecti, parati, armati

animis tamen effe debemus, ne blanda aut fupplici oratione,

aut aequitatis fimulatione, fallamur. Omnia fecerit oportet, quae

interdidla et denuntiata funt, prius quam aliquid poftulet : Bru-

tum exercitumque ejus oppugnare, urbes et agros provinciae

Galliae populari, deftiterit ; ad Brutum adeundi legatis potefta-

•tem fecerit; exercitumcitra

flumen Rubiconem eduxerit, necpropius urbem millia paffuum ducenta admoverit ; fuerit et in

fenatus et in populi Romani poteftate. Ha?c fi fecerit, erit

integra poteftas nobis deliberandi : fi fenatui non paruerit, non

•illi fenatus, fed ille populo Romano, bellum indixerit.

Sed vos moneo, Patres confcripti, libertas agitur populi

Romani, quae eft commendata vobis ; vita et fortuna? optimi



P H I L I P P I C A VIL 385

cujufque, quo cupiditatem infinitam cum immani crudelitatc

jampridem intendit Antonius3

audtoritas veftra, quam nullam

habebitis, nili nunc tenueritis. Tetram et peftiferam belluam

ne inclufam et conftridtam dimittatis, cavete. Te ipfum, Pan-

fa, moneo : quanquam non eges confilio, quo vales pluri-

mum ; tamen etiam fummi gubernatores in magnis tempef-

tatibus a vecloribus admoneri folent : hunc tantum tuum ap~

paratum, tamque praeclarum, ne ad nihilum recidere patiare.

Tempus habes tale, quale nemo habuit unquam : hac gravitate

fenatus, hoc ftudio equeflris ordinis, hoc ardore populi Ro-

mani, potes in perpetuum rempublicam metu et periculo li-

berare. Quibus de rebus refers, P. Servilio adfentior.

Tom. VL C c



[ 3«6 ]

1 N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VIII.

I. /^l O N F U S I U S hefterno die eft a<5ta res, C. Panfa,

V^ quam poftulabat inftitutum confulatus tui : parum

mihi vifus es eos, quibus cedere non foles, fuftinere. Nam,

cum fenatus ea virtus fuilfet, quae folet ; et cum re viderent

omnes effe bellum, quidamque id verbum removendum arbitra-

rentur; tua voluntas in difceffione fuit ad lenitatem propenfior.

Victa eft igitur propter verbi afperitatem, te auclore, noftra

fententia : vicit L. Caefaris, ampliffimi viri, qui, verbi atroci-

tate dempta, oratione fuit, quam fententia, lenior. Quanquam

is quidem, antequam fententiam diceret, propinquitatem ex-

cufavit. Idem fecerat, me confule, in fororis viro, quod hoc

tempore in fororis filio fecit ; ut et luctu fororis moveretur, et

faluti reipublicae provideret.

Atque ipfe tamen Caefar praecepit vobis quodammodo, Pa-

tres confcripti, ne fibi affentiremini, cum ita dixit, aliam fen-

tentiam fe dicturum fuiffe, eamque fe ac republica dignam,

nifi propinquitate impediretur.Ergo

ille avunculus :

numetiam vos avunculi, qui illi eftis affenfi ? At in quo fuit con-

troverfia ? Belli nomen ponendum in fententia quidam non

putabant: tumultum appellare malebant, ignari non modo re-

rum, fed etiam verborum. Poteft enim effe bellum fine tu-

multu ; tumultus effe fine bello non poteft.

Quid enim eft aliud tumultus , nifi perturbatio tanta , ut



P H I L I P P I C A VIII. 387

major timor oriatur ? unde etiam nomen duftum eft tumultus.

Itaque majores noftri tumultum Italicum, quod erat domefti-

cus; tumultum Gallicum, quod erat Italiae finitimus; praeterea

nullum nominabant. Gravius autem tumultum effe, quam bel-

lum, hinc intelligi licet, quod bello vacationes valent, tumultu

non valent. Ita fit, quemadmodum dixi, ut bellum fine tu-

multu pofiit, tumultus fine bello effe non poflit. Etenim, cum

inter bellum et pacem medium nihil fit ; necefTe eft, tumul-

tum, fi beili non fit, pacis efTe : quo quid abfurdius dici aut

exiftimari poteft ? Sed nimis multa de verbo : rem potius vi-

deamus, Patres confcripti, quam quidem intelligo verbo fieri

interdum deteriorem folere.

II. Nolumus hoc bellum videri. Quam igitur municipiis

et coloniis ad excludendum Antonium auctoritatem damus ?

quam, ut milites fiant fine vi, fine mulcta, ftudio et voluntate?

quam, ut pecunias in rempublicam polliceantur ? Si enim belli

nomen tolletur, municipiorum ftudia tollentur : confenfus po-

puli Romani, qui jam defcendit in caufam, fi nos languefci-

mus, debilitetur neceffe eft. Sed quid plura? D. Brutus oppug-

natur: non eft bellum. Mutina obfidetur: ne hoc quidem bel-

lum eft. Gallia vaftatur : quae poteft pax effe certior? Illud vero

quis poteft bellum effe dicere ? Confulem fortifiimum virum

cum exercitu mifimus ; qui, cum effet infirmus ex gravi diu-

turnoque morbo, nullam fibi putavit excufationem effe opor-

tere, cum ad reipublicae praefidium vocaretur. C. quidem Cas-

far non expectavit noflra decreta, praefertim cum illud effet

astatis : bellum contra Antonium fua fponte fufcepit. Decer-

nendi enim tempus nondum erat : belli autem gerendi tempus

fi praetermififfet ; videbat, republica oppreffa, nihil poffe decer-

ni. Ergo illi nunc, et eorum exercitus, in pace verfantur. Non

efi: hoflis is, cujus prasfidium Claterna dejecit Hirtius : non- efi:

hoftis, qui confuli armatus obliftit, qui defignatum confulem

oppugnat : nec illa hoftilia verba, nec bellica, quas paulo ante

ex collegae literis Panfa recitavit : Dejeci pr^/iduim : Clatcrna

C c c 2



338 IN M. ANTONIUM

potitus fum : fugati equites : pra/ium commijfum : occif aliquot.

Quae pax poteft effe major ? DelecTus tota Italia decreti, fub-

latis vacationibus : faga cras fumentur : conful fe cum praeii-

dio defcenfurum effe dixit.

Utrum hoc bellum non efl ? Etiam tantum bellum, quan-

tum nunquam fuit ? Caeteris enim bellis, maximeque civilibus,

contentionem reipublicae caufa faciebat. Sylla cum Sulpicio

de jure legum, quas per vim latas Sylla dicebat : Cinna cum

OcTavio de novorum civium fuffragiis : rurfus cum Mario et

Carbone Sylia, ne dominarentur indigni, et ut clariffimorum

hominum crudelifTimam puniretur necem. Horum omniumbellorum caufae ex reipublicae contentione natae funt. De

proximo bello civili non libet dicere : ignoro caufam , de-

teflor exitum.

III. Hoc bellum quintum civile geritur: atque omnia in nof-

tram aetatem inciderunt. Primum non modo non in diffenfione

et difcordia civium, fed in maxima confeniione, incredibili-

que concordia : omnes idem volunt, idem defendunt, idem

fentiunt. Cum omnes dico, eos excipio, quos nemo civitate

dignos putat. Quae eft igitur in medio belli caufa pofita ? nos

Deorum immortalium templa, nos muros, nos domicilia fe-

defque populi Romani, penates, aras, focos, fepulcra majo-

rum , nos leges, judicia, libertatem, conjuges, liberos, patriam,

defendimus : contra M. Antonius id molitur, id pugnat, ut haec

omnia perturbet, evertat, praedam reipublicae caufam belli pu-

tet, fortunas noftras partim diffipet, partim difpertiat parricidis.

In hac tam difpari ratione belli miferrimum illud eft, quod

ille latronibus fuis pollicetur

primumdomos : urbem enim fe

divifurum confirmat : deinde omnibus portis, quo velint, de-

ducTurum. Omnes Caphones, omnes Saxae, caeteraeque peftes,

quae fequuntur Antonium, aedes fibi optimas, hortos, Tufcu-

lana, Albana definiunt. Atque etiam homines agreftes, fi ho-

mines illi, ac non pecudes potius, inani fpe ad aquas ufque

•et Puteolos provehuntur. Ergo habet Antonius,quod fuis




polliceatur. Quid nos ? num quid tale habemus ? Dii meliora

id enim ipfum agimus, ne quis pofthac ejufmodi quidquam

poffit polliceri. Invitus dico, fed dicendum eft. Hafta Caefaris,

Patres confcripti, multis improbis et fpem affert, et audaciam.

Viderunt enim ex mendicis fieri repente divites : itaque haf-

tam femper videre cupiunt ii, qui noftris bonis imminent

quibus omnia pollicetur Antonius.

Quid nos ? noftris exercitibus quid pollicemur ? multo me-

liora, atque majora. Scelerum enim promimo et iis, qui ex-

pectant, perniciofa eft; et iis, qui promittunt. Nos noftris mi-

litibus libertatem, jura, leges, judicia, imperium orbis terrae,

dignitatem, pacem, otium pollicemur. Antonii igitur pro-

mifla cruenta, tetra, fcelerata, Diis hominibufque invifa, nec

diuturna, nec falutaria : noftra contra honefta, integra, glo-

riofa, plena laetitias, plena pietatis.

IV. Hic mihi etiam Q^Fufius, vir fortis ac ftrenuus, amicus

meus, pacis commoda commemorat. Quafi vero, fi laudanda

pax eflet, ego id asque commode facere non poflem. Semel

enim pacem defendi : non femper otio ftudui : quod cum om-

nibus bonis utile eft, tum prascipue mihi. Quem enim cur-

fum induftria mea tenere potuiffet, fine forenfibus caufis, fine

legibus, fine judiciis ? quas efle non poflunt, civili pace fub-

lata. Sed quaefo, Calene, quid ? tu fervitutem pacem vocas ?

Majores quidem noftri, non modo ut liberi eftent, fed etiam

ut imperarent, arma capiebant : at tu arma abjicienda cenfes,

nt ferviamus. Qux caufa juftior eft belli gerendi, quam fervi-

tutis depulfio ? in qua etiam fi non fit moleftus dominus ; ta-

men eft miferrimum, pofle, fi velit. Immo alias caufae juftae j

haec neceftaria eft. Nifi forte ad te hoc non putas pertinere,

quod te focium fore fperas dominationis Antonii. In quo bis

laberis : primum, quod tuas rationes communibus anteponis

deinde, quod quidquam ftabiie in regno, aut jucundum, putas.

Non, fi tibi antea profuit, femper proderit.

Quinetiam, memini, de illo homine queri folebas : quid tc



390 IN M. ANTONIUM

facturum de bellua putas ? Atqui ais eum te effe, qui femper

pacem optaris, femper omnes cives falvos volueris. Honefla

oratio ; fed ita, fi bonos et utiles reipublicae cives : fin eos,

qui natura cives funt, voluntate hoftes, falvos velis\ quid tan-

dem interfit inter te et illos ? Pater quidem tuus, quo utebar

fene adolefcens , homo feverus et prudens, primas omnium

civium P. Naficae, qui Tib. Gracchum interfecit, dare fole-

bat : ejus enim virtute, confilio, magnitudine animi, libera-

tam rempublicam arbitrabatur.

Quid ? nos a patribus num aliter accepimus ? Ergo is tibi

civis, fi temporibus illis fuiffes, non probaretur, quia non om-nes falvos effe voluiffet. ûod L. Opimius conful verba fecit de

republica, de ea re ita cenfuerunt, Uti Opimius consul rem-

publicam defenderet. Senatus haec verbis, Opimius ar-

mis. Num igitur eum, fi tum effes, temerarium civem aut cru-

delem putares ? aut Q^Metellum, cujus quatuor filii confula-

res? P. Lentulum, principem fenatus? complures alios fummos

viros, qui cum L. Opimio confule armati Gracchum in Aven-

tinum perfecuti funt ? quo in prcelio Lentulus grave vulnus

accepit ; interfectus eft Gracchus, et M. Fulvius confularis,

ejufque duo adolefcentuli rllii.

V. Illi igitur viri vituperandi: non enim cives omnes falvos

effe voluerunt. Ad propiora veniamus. C. Mario, L. Valerio,

confulibus, fenatus rempublicam defendendam dedit : L. Sa-

turninus, tribunus plebis, Glaucia, praetor, effc interfedtus.

Omnes illo die Scauri, Metelli, Claudii, Catuli, Scsevolae,

Craffi, arma fumpferunt. Num aut confules illos, aut clariffi-

mos viros, vituperandos putas ? Ego Catilinam perire volui.

Num tu, qui omnes falvos vis, Catilinam falvum effe voluifli ?

Hoc intereft, Calene, inter meam fententiam et tuam : ego

nolo quemquam civem committere, ut morte multandus fit -,

tu, etiam fi commiferit, confervandum putas. In corpore fi

quid ejufmodi eft, quod reliquo corpori noceat, uri fecarique

patimur ; ut membrum aliquod potius, quam totum corpu*,



P H I L I P P I C A VIII. 39i

intereat: fic in reipublicse corpore, ut totum falvum fit, quid-

quid eft peftiferum amputetur.

Dura vox. Multoilla

durior: Salvi fint

improbi, fcelerati,

impii ; deleantur innocentes, honefti, boni, tota refpublica.

Uno in homine, Q^Fufi, fateor te vidiffe plus, quam me.

Ego P. Clodium arbitrabar perniciofum civem, fceleratum,

libidinofum, impium, audacem, facinorofum j tu contra fanc-

tum, temperantem, innocentem, modeftum, retinendum ci-

vem, et optandum. In hoc uno te plurimum vidiffe, multum

me errafle, concedo. Nam, quod me tecum iracunde agere

dixifti folere, non eft ita : vehementer me agere fateor, iracunde

nego. Omnino irafci amicis non temere foleo, ne fi merentur

quidem : itaque fine verborum contumelia a te diffentire pof-

fum, fine animi fummo dolore non poffum. Parva eft enim mihi

tecum, aut parva de re, diffenfio ? ego huic videlicet faveo, tu

illi ? Immo vero ego D. Bruto faveo, tu M. Antonio : ego con-

fervari coloniam populi Romani cupio, tu expugnari ftudes.

VI. An hoc negare potes, qui omnes moras interponis, qui-

bus infirmetur Brutus, melior fiat Antonius ? Quoufque enim

dices,

pacemvelle te ? Res geritur : conductas vinea? funt :

pug-natur acerrime. Qui intercurrerent, mifknus tres principes ci-

vitatis. Hos contempfit, rejecit, repudiavit, Antonius : tu ta-

men permanes conftantiflimus defenfor Antonii. Et quidem,

quo melior fenator videatur, negat fe illi amicum effe debe-

re : cum fuo magno beneficio effet, veniffe eum contra fe.

Vide quanta caritas fit patrias : cum homini fit iratus, tamen

reipublicae caufa defendit Antonium. Ego te, cum in Mafii-

lienfes tam fis acerbus, Q^ Fufi , non animo aequo audio.

Quoufque enim Mafliliam oppugnabis ? ne triumphus quidem

finem facit belli ? per quem lata efl urbs ea, fine qua nun-

quam ex Tranfalpinis gentibus majores noftri triumpharunt.

Quo quidem tempore,populus Romanus ingemuit. Quan-

quam enim proprios dolores fuarum rerum omnes habebant ->

tamen hujus civitatis ndeliihmae miferias, nemo erat civis, qui



392 IN M. ANTONIUM

a fe alienas arbitfaretur. Csefar ipfe, qui illis fuerat iratiflimus,

tamen propter fingularem ejus civitatis gravitatem et fidem

quotidie aliquid iracundiae remittebat : te nulla fua calamitate

civitas fatiare tam fidelis poteft ? Rurfus me jam irafci fortaffe

dices. Ego autem fine iracundia dico, ut omnia, nec tamen

fine dolore : Neminem illi civitati inimicum effe arbitror, qui

amicus fit huic civitati. Excogitare, qux tua ratio fit, Calene,

non poffum. Antea deterrere te, ne popularis effes, non pote-

ramus -, exorare nunc, ut fis popularis, non poffumus.

Satis multa cum Fufio, ac fine odio omnia, nihil fine do-

lore. Credo autem, qui generi querelam moderate ferat, aequo

animo laturum amici.

VII. Venio ad reliquos confulares, quorum eft nemo, (jure

meo hoc dico) quin mecum habeat aliquam conjunctionem

gratiae, alii maximam, alii mediocrem, nemo nullam. Quam

hefternus dies nobis, confularibus dico, turpis illuxit ? Iterum

legatos ? Quid, fi ille faceret inducias ? Ante confulis oculofque

legatorum, tormentis Mutinam verberavit : opus oflendebat

munitionemque legatis : ne punctum quidem temporis, cum

legati adeffent, oppugnatio refpiravit. Ad hunc legatos ? cur ?

an ut eorum reditu vehementius pertimefcatis ?

Equidem cum antea legatos decerni non cenfuiffem ; hoc

me tamen confolabar, quod cum illi ab Antonio contempti et

rejecti revertiffent, dixiffentque fenatui, non modo illum e Gal-

lia non difcefliffe, uti cenfuiffemus, fed ne a Mutina quidem

receffiffe ; poteftatem fibi D. Bruti conveniendi non fuiffe :

fore, ut omnes inflammati odio, excitati dolore, armis, equis,

viris D. Bruto fubveniremus. Nos etiam languidiores facti fu-

mus, poflquam Antonii non folum audaciam et fcelus, fed

etiam infolentiam fuperbiamque, perfpeximus.

Utinam L. Caefar valeret, Servius Sulpicius viveret ! multo

melius haec caufa ageretur a tribus, quam nunc agitur ab uno.

Dolenter hoc dicam potius, quam contumeliofe. Deferti, de-

ferti, inquam, fumus, Patres confcripti, a principibus. Sed,




ut faepe jam dixi, omnes in tanto periculo, qui recte et forti-

ter fentient, erunt confulares. Animum nobis afferre legati de-

buerunt ; timorem attulerunt : quanquam mihi quidem nul-

lum : quamvis de illo, ad quem miffi funt, bene exiftiment

a quo etiam mandata acceperunt.

VIII. Pro Dii immortales ! ubi eft ille mos virtufque majo-

rum ? C. Popillius apud majores noftros, cum ad Antiochum

regem legatus miffus effet, et verbis fenatus denuntiaffet, ut ab

Alexandria difcederet, quam obfidebat ; cum tempus ille dif-

ferret, virgula ftantem circumfcripfit ; dixitque fe renuntiatu-

rum fenatui, nifi prius fibi refpondiffet, quid facturus effet,

quam ex illa circumfcriptione excederet. Praeclare : fenatus

enim faciem fecum attulerat, auctoritatem populi Romani, cui

qui non paret, non ab eo mandata accipienda funt, fed ipfe eft

totus repudiandus.

An ego ab eo mandata acciperem, qui fenatus mandata con-

temneret ? aut ei cum fenatu quidquam commune judicarem,

qui imperatorem populi Romani fenatu prohibente obfideret ?

At quae mandata ? qua arrogantia ? quo ftupore ? quo fpiritu ?

Cur autem ea legatis noftris dabat, cum ad nos Cotylam mit-

teret, ornamentum atque arcem amicorum fuorum, hominem

aedilitium ? n* vero tum fuit aedilis, cum eum juffu Antonii in

convivio fervi publici loris ceciderunt.

At quam modefta mandata ! ferrei fumus, Patres confcripti,

qui quidquam huic negemus. Utramque provinciam , inquit,

remitto : exercitum depono : privatus ejje non recujb. Haec funt

enim verba : redire ad fe videtur. Omnia ob/ivi/cor, in gratiam

redeo. Sed quid adjungit?^/? legionibus meis Jex, Ji equitibus, Ji

coborti pratorice, prcedam agrumque dederitis. His etiam praemia

poflulat, quibus ut ignofcatur ii poftulet, impudentiffimus ju-

dicetur ? Addit praeterea, ut quos ipje cum Dolabella dederit agros,

teneant ii, quibus dati Jint. Hic eft Campanus ager, et Leon-

tinus, qua3 duo majores noftri annonae perfugia ducebant.

IX. Cavet mimis, aleatoribus, lenonibus : Caphoni etiam et

Tom. VI. D d d



394 IN M. ANTONIUM

Saxae cavet; quos, centuriones pugnaces et lacertofos, inter

mimorum et mimarum greges collocavit. Poftulat praeterea, ut

chirographorum et commentariorumfua, collegcequefui, decreta ma-

neant. Quid laborat, ut habeat, quod quifque mercatus eft ;

fi, quod accepit, habeat qui vendidit ? Et ne tangantur rationes

ad Opis : id eft, ne fepties millies recuperetur. Ne fraudi fit

feptemviris, quod egijfent. Nucula hoc, credo, admonuit : vere-

batur fortafte, ne amitteret tantas clientelas.

Caveri etiam vult iis, qui fecum funt, quidquid contra leges

commiferint. Muftelae et Tironi profpicit : de fe nihil laborat.

Quid enim commifit unquam ? num aut pecuniam publicamattigit, aut hominem occidit, aut fecum habuit armatos ? Sed

quid eft, quod de iis laboret ? Poftulat enim, nefuajudiciaria

lex abrogetur : quo impetrato, quid eft quod metuat ? an, ne

fuorum aliquis a Cyda, Lyfiade, Curio, condemnetur ?

Neque tamen nos urget mandatis pluribus : remittit aliquan-

tum, et relaxat. Galliam, inquit, togatam remitto, comatam pof-

tulo : otiofus videlicet efTe mavult : cumfex legionibus, inquit,

iifquefuppletis ex D. Bruti exercitu, non modo ex delectu fuo :

tamdiuque ut obtineat, quamdiu M. Brutus, C. Caffius, confules,

prove confulibus, provincias obtinebunt. Hujus comitiis C. frater

ejus : eft enim annus, ut repulfam tulit. Ipfe autem ut quin-

quennium, inquit, obtineam. At iftud vetat lex Caefaris ; et tu

acta Casfaris defendis ?

X. Haec tu mandata, L. Pifo, et tu, L. Philippe, principes

civitatis, non dico animo ferre, verum auribus accipere, po-

tuiftis ? Sed, ut fufpicor, terror erat quidam : nec vos ut le-

gati apud illum fuiftis, nec ut confulares : nec vos veftram,

nec reipublicae, dignitatem tenere potuiftis : et tamen nefcio

quo pacto, fapientia quadam, credo, quod ego non poftem,

non nimis irati revertiftis. Vobis M. Antonius nihil tribuit,

clarimmis viris, legatis populi Romani : nos quid non le-

gato M. Antonii Cotylae conceflimus ? cui portas hujus urbis

patere jus non erat, huic hoc templum patuit : huic aditus in




fenatum fuit : hic hefterno die fententias noftras in codicillos,

et omnia verba, referebat : huic fe etiam fummis honoribus ufi

contra dignitatem fuam venditabant.

O Dii immortales ! quam magnum eft, perfonam in repub-

lica tueri principis ! quae non animis folum debet, fed etiam

oculis, fervire civium. Domum recipere legatum hoftium, in

cubiculum admittere, etiam feducere, hominis eft nihil de

dignitate, nimium de periculo, cogitantis. Quod autem efl pe-

riculum ? nam, fi maximum in difcrimen venietur, aut libertas

parata victori eft, aut mors propofita vidto : quorum alterum

optabile eft, alterum effugere nemo poteft. Turpis autem fuga

mortis omni eft morte pejor.

Nam illud quidem non adducor ut credam, effe quofdam,

qui invideant alicujus conftantiae, qui labori ; ejus perpetuam

in republica adjuvanda voluntatem et a fenatu et a populo

Romano probari, molefte ferant. Omnes id quidem facere de~

bebamus : eaque erat non modo apud majores noftros , fed

etiam nuper, fumma laus confularium, vigilare, adeffe animo,

femper aliquid pro republica aut cogitare, aut facere, aut di-

cere. Ego, Patres confcripti, Q^Scaevolam augurem memo-ria teneo, bello Marfico, cum effet fumma fenedtute et per-

dita valetudine, quotidie, fimul aique luceret, facere omnibus

conveniendi fui poteftatem : neque eum quifquam illo bello

vidit in lecto : fenexque et debilis, primus veniebat in curiam.

Hujus induftriam maxime quidem vellem ut imitarentur ii,

quos oportebat ; fecundo autem loco, ne alterius labori invi-

derent.

XI. Etenim, Patres confcripti, cum in fpem libertatis fexen-

nio poft fimus ingrefli, diutiufque fervitutem perpefli, quarn.

captivi frugi et diligentes folent ; quas vigilias, quas follicitu-

dines, quos labores, liberandi populi Romani caufa recufare

debemus ? Equidem, Patres confcripti, quanquam hoc honore

ufi togati folent efle, cum eft in fagis civitas ; ftatui tamen, a

vobis caeterifque civibus in tanta atrocitate temporis, tantaque

D d d 2




perturbatione reipublicae, non differre veftitu. Non enim ita

gerimus nos hoc bello confulares, ut aequo animo populus

Romanus vifurus fit noftri honoris infignia ; cum partim e

nobis ita timidi fint, ut omnem populi Romani beneficiorum

memoriam abjecerint; partim ita a republica averfi, ut fe hofti

favere prae fe ferant, legatos noftros ab Antonio defpectos effe

et irrifos facile patiantur, legatum Antonii fublevatum velint.

Hunc enim reditu ad Antonium prohiberi negabant oportere,

et in eodem excipiendo fententiam meam corrigebant : qui-

bus geram morem. Redeat ad imperatorem fuum Varius, fed

ea lege, ne unquam Romam revertatur. Caeteris autem, fi er-

rorem fuum depofuerint, et cum republica in gratiam redie-

rint, veniam et impunitatem dandam puto.

Quas ob res ita cenfeo :" Eorum, qui cum M. Antonio

" funt, qui ab armis difcefferint, et aut ad Panfam, aut ad

" Hirtium, confules, aut ad Decimum Brutum, imperatorem,

" confulem deiignatum, aut ad C. Caefarem, pro praetore, ante

*' idus Martias primas adierint, iis fraudi ne fit, quod cum M.

*' Antonio fuerint. Si quis eorum, qui cum M. Antonio funt,

" fecerit, quod honore praemiove dignum effe videatur -, uti C.

*' Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis videbitur,

" de ejus honore praemiove, primo quoque die ad fenatum re-

" ferant. Si quis poft hoc fenatus-confultum ad Antonium

" profectus effet, praeter L. Varium, fenatum exiftimaturum,

" eum contra rempublicam feciffe."



[ 397 3

I

N

M. ANTONIUMPHILIPPICA IX.

I.T7ELLEM, Dii immortales feciffent , Patres con-

V fcripti, ut vivo potius Serv. Sulpicio gratias ageremus,

quam mortuo honores quaereremus. Nec vero dubito, quin, fi

ille vir legationem renuntiare potuiffet, reditus ejus et nobis

gratus fuerit, et reipublicas falutaris futurus : non quo L. Phi-

lippo et-L. Pifoni aut ftudium, aut cura, defuerit in tanto

officio, tantoque munere ; fed, cum Serv. Sulpicius aetate illis

anteiret, fapientia omnibus, fubito ereptus e caufa, totam le-

gationem orbam et debilitatam reliquit.

Quod fi cuiquam juftus honos habitus eft in morte legato,

in nullo juftior, quam in Serv. Sulpicio, reperietur. Caeteri,

qui in legatione mortem obierunt, ad incertum vitae pericu-

lum fine ullo mortis metu profecti funt : Serv. Sulpicius cum

aliqua perveniendi ad M. Antonium fpe profectus eft, nulla

revertendi. Qui cum ita affectus effet, ut, li ad gravem vale-

tudinem labor viae acceffiffet, fibi ipfe diffideret ; non recufa-

vit, quo minus vel extremo fpiritu, fi quam opem reipublicae

ferre poffet, experiretur. Itaque non illum vis hiemis, non

nives, non longitudo itineris, non afperitas viarum, non mor-

bus ingravefcens, retardavit : cumque jam ad congreffum col-

loquiumque ejus perveniffet, ad quem erat miffus, in ipfa cura

et meditatione obeundi fui muneris exceffit e vita.



398 IN M. ANTONIUM

Ut igitur alia, fic hoc, C. Panfa, prasclare, quod nos ad

ornandum Serv. Sulpicium cohortatus es, et ipfe multa co-

piofe de illius laude dixifti. Quibus a te didtis, nihil praster

fententiam dicerem, nifi P. Servilio refpondcndum putarem,

qui hunc honorem ftatuas nemini tribuendum cenfuit, nifi ei,

qui ferro efTet in legatione interfectus. Ego autem, Patres

confcripti, fic interpretor fenfifTe majores noftros, ut caufam

mortis cenfuerint, non genus, effe quaerendum. Etenim cui

legatio ipfa morti fuiffet, ejus monumentum extare voluerunt,

ut in bellis periculofis obirent homines legationis munus au-

dacius. Non igitur exempla majorum quasrenda, fed confiliumeft eorum, a quo ipfa exempla nata funt, explicandum.

II. Lar Tolumnius, rex Veientium, quatuor legatos populi

Romani Fidenis interemit: quorum ftatuas ufque ad meam me-

moriam in Roftris fteterunt. Juftus honos : iis enim majores

noflri, qui ob rempublicam mortem obierant, pro brevi vita

diuturnam memoriam reddiderunt. Cn. Octavii, clari et mag-

ni viri, qui primus in eam familiam, quae poftea viris fortifli-

mis rloruit, attulit confulatum, ftatuam videmus in Roftris :

nemo tum novitati invidebat ; nemo virtutem non honorabat.

At ea fuit legatio Octavii, in qua periculi fufpicio non fubef-

fet. Nam, cum efTet miffus a fenatu ad animos regum perfpi-

ciendos, liberorumque populorum, maximeque, ut nepotem

Antiochi regis, ejus, qui cum majoribus noftris bellum geC-

ferat, claffes habere, elephantos alere, prohiberet ; Laodicea?

in gymnafio a quodam Leptine efl interfedtus. Reddita eft ei

tum a majoribus flatua pro vita ; quas multos per annos pro-

geniem ejus honeftaret, nunc ad tantas familias memoriam fola

reftaret. Atqui et huic, et Tullo Cluvio, et L. Rofcio, et

Sp. Antio, et C. Fulcinio, qui a Veientium rege caefi funt,

non fanguis, qui profufus eft in morte, fed ipfa mors ob rem-

publicam obita, honori fuit.

III. Itaque, Patres confcripti, fi Serv. Sulpicio cafus mortem

attuliftet, dolerem quidem tanto reipublicae vulnere ; mortem



P H I L I P P I C A IX. 399

vero ejus non monumentis, fed luctu publico, effe honoran-

dam putarem. Nunc autem quis dubitat, quin ei vitam abftu-

lerit ipfa legatio ? Secum enim ille mortem extulit : quam, (i

nobifcum refnanfiffet, fua cura, optimi filii, fidelifiimas conju-

gis diligentia, vitare potuiffet. At ille, cum videret, fi veftrae

aucloritati non paruiffet, diflimilem fe futurum fui ; fin paruif-

fet, munus fibi illud pro republica fufceptum vitae finem fore

maluit in maximo reipublicae difcrimine mori, quam minus,

quam potuiffet, videri reipublicae profuiffe. Multis illi in ur-

bibus, qua iter faciebat, reficiendi fe et curandi poteftas fuit

aderat hofpitum invitatio liberalis pro dignitate fummi viri, et

eorum hortatio, qui una erant mifli, ad requiefcendum, et vitae

fuae confulendum. At ille properans, feftinans, mandata nof-

tra conficere cupiens, in hac conftantia, morbo adverfante,

perfeveravit. Cujus cum adventu maxime perturbatus effet

Antonius, quod ea, quae fibi juffu veftro denuntiarentur, auclo-

ritate erant et fententia Serv. Sulpicii conftituta ; declaravit,

quam odiffet fenatum, cum auctorem fenatus extinctum laete

atque infolenter tulit. Non igitur magis Octavium Leptines,

nec Veientium rex eos , quos modo nominavi , quam Serv.

Sulpicium occidit Antonius. Is enim profecto mortem attulit,

qui caufa mortis fuit. Quocirca etiam ad pofteritatis memo-

riam pertinere arbitror, extare, quod fuerit de hoc bello ju-

dicium fenatus. Erit enim ftatua ipfa teftis, bellum tam grave

fuiffe, ut legati interitus honoris memoriam confecutus fit.

IV. Quod fi excufationem Serv. Sulpicii, Patres confcripti,

legationis obeundae recordari volueritis, nulla dubitatio relin-

quetur, quin honore mortui, quam vivo injuriam fecimus,

farciamus. Vos enim, Patres confcripti, (grave diclu eft, fed

dicendum tamen) vos, inquam, Serv. Sulpicium vita privaf-

tis. Quem cum videretis re magis morbum, quam oratione,

excufantem ; non vos quidem crudeles fuiftis, (quid enim mi-

nus in hunc ordinem convenit ?) fed, cum fperaretis nihil effe,



400 IN M. ANTONIUMvl

quod non illius auctoritate et fapientia effici poffet, vehcmen-

tius excufationi obftitiftis ; atque eum, qui femper veftrum

confenfum graviffimum judicavillet, de fententia dejeciftis.

Ut vero Panfae confulis acceflit cohortatio gravior, quam

aures Serv. Sulpicii ferre didiciffent ; tum vero denique filium

meque feduxit, atque ita locutus eft, ut auctoritatem veftram

vitae fuae fe diceret anteferre. Cujus nos virtutem admirati,

non auii fumus adverfari voluntati. Movebatur fingulari pieta-

te filius : non multum ejus perturbationi meus dolor concede-

bat : fed uterque noftrum cedere cogebatur magnitudini animi,

orationifque gravitati-,

cum quidem ille maxima laude et gra-tulatione omnium veftrum pollicitus eft, fe, quod velletis, efte

facturum, neque ejus fententiae periculum vitaturum, cujus

ipfe auclor fuiffet. Quem exequi mandata veftra properantem,

mane poftridie profecuti fumus : qui quidem difcedens mecum

ita locutus eft, ut ejus oratio omen fati videretur.

V. Reddite igitur, Patres confcripti, ei vitam, cui ademiftis

vita enim mortuorum in memoria vivorum eft pofita. Perfi-

cite, ut is, quem vos ad mortem infcii mififtis, immortalita-

tem habeat a vobis. Cui fi ftatuam in Roftris decreto veftro

ftatueritis, nulla ejus legationem pofteritatis obfcurabit obli-

vio. Nam reliqua Serv. Sulpicii vita multis erit praeclarifque

monumentis ad omnem memoriam commendata : femper il-

lius gravitatem, conftantiam, fidem, praeftantem in republica

tuenda curam atque prudentiam , omnium mortalium fama

celebrabit. Nec vero filebitur admirabilis quaedam, et incredi-

bilis, et pene divina ejus in legibus interpretandis, aequitate

explicanda, fcientia. Omnes, ex omni aetate, qui hac in ci-

vitate intelligentiam juris habuerunt, fi unum in locum con-

ferantur, cum Serv. Sulpicio non fint comparandi. Neque

enim ille magis juris confultus, quam juftitiai fuit : ita ea, quaa

proficifcebantur a legibus, et a jure civili, femper ad facili-

tatem aequitatemque referebat j neque inftituere litium adiones




malebat, quam controverfias tollere. Ergo hoc ftatuae monu-

mento non eget : habet alia majora. Haec enim ftatua mortis

honeftae teftis erit ; illa, memoria vitae gloriofae : ut hoc magis

monumentum grati fenatus, quam clari viri, futurum fit.

Multum etiam valuiffe ad patris honorem pietas filii vide-

bitur : qui quanquam afflictus luctu non adeft, tamen fic ani-

mati effe debetis, ut fi ille adeffet. Eft autem ita affedlus, ut

nemo unquam unici filii mortem magis doluerit, quam ille

mceret patris. Equidem etiam ad famam Serv. Sulpicii filii ar-

bitror pertinere, ut videatur honorem debitum patri praeftitif-

fe. Quanquam nullum monumentum clarius Serv. Sulpicius

relinquere potuit,quam effigiem morum fuorum, virtutis,

conftantiae, pietatis, ingenii, filium : cujus luctus aut hoc ho-

nore veft.ro, aut nullo folatio, levari poteft.

VI. Mihi autem recordanti Serv. Sulpicii multos in noftra

familiaritate fermones, gratior illi videtur, fi quis eft fenfus in

morte, aenea ftatua futura, et ea pedeftris, quam inaurata equef-

tris; qualis eft L. Syllae prima ftatua. Mirifice enim Serv. Sul-

picius majorum continentiam diligebat -, hujus feculi infolen-

tiam vituperabat. Ut igitur, fi ipfum confulam, quid velit, fic

pedeftrem ex aere ftatuam, tanquam ex ejus audtoritate et vo-

luntate, decerno : quae quidem magnum civium dolorem, et

defiderium, honore monumenti minuet, et leniet.

Atque hanc meam fententiam, Patres confcripti, P. Ser-

vilii fententia comprobari necefle eft -, qui fepulcrum publice

decernendum Serv. Sulpicio cenfuit , ftatuam non cenfuit.

Nam, fi mors legati fine caede atque ferro nullum honorem

defiderat ; cur decernit honorem fepulturae, qui maximus ha-

beri poteft mortuo ? Sin id tribuit Serv. Sulpicio, quod non

eft datum Cn. Oclavio ; cur, quod illi datum eft, huic dan-

dum effe non cenfet ? Majores quidem noftri ftatuas multis de-

creverunt j fepulcra paucis. Sed ftatuae intereunt tempeftate,

vi, vetuftate : fepulcrorum autem fanctitas in ipfo folo eft ;

Tom. VI. E e e



402 IN M. ANTONIUM

quod nulla vi moveri neque deleri potefl : atque ut csetera ex-

tinguuntur, fic fepulcra iiunt fancliora, vetuftate. Augeatur igi-

tur ifto etiam honore is vir, cui nullus honor tribui non de-

bitus poteft : grati fimus in ejus morte decoranda, cui nullam

jam aliam gratiam referre porTumus : notetur etiam M. Anto-

nii, nefarium bellum gerentis, fcelerata audacia. His enim ho-

noribus habitis Serv. Sulpicio, repudiatae rejectaeque legationis

ab Antonio manebit teftificatio fempiterna.

VII. Quas ob res ita cenfeo :" Cum Serv. Sulpicius, Q^F.

" Lemonia, Rufus, difficillimo reipublicae tempore, gravi peri-

" culofoque morbo affeclus, auctoritatem fenatus, falutemque" reipublicae, vitae fuae praepofuerit, contraque vim gravitatem-

" que morbi contenderit, ut in caftra Antonii, quo fenatus eum

" miferat. perveniret; ifque, cum jam prope caftra veniffet, vi

" morbi oppreffus, vitam amiferit in maximo reipublicae mu-

" nere ; ejufque mors confentanea vitas fuerit, fanctiffime ho-

" neftiffimeque aclae, in qua faspe magno ufui reipublicae Serv.

" Sulpicius et privatus et in magiilratibus fuerit : cum talis

" vir ob rempublicam in legatione mortem obierit ; fenatui

" placere, Serv. Sulpicio ftatuam pedeflrem seneam in Roftris

" ex hujus ordinis fententia ftatui, circumque eam flatuam lo-

" cum ludis, gladiatoribufque, liberos pofterofque ejus quoquo

" verfus pedes quinque habere, quod is ob rempublicam mor-

" tem obierit, eamque caufam in bafi infcribi : utique C. Panfa,

" A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis videatur, quaefto-

" ribus urbanis imperent, ut eam bafim ftatuamque faciendam,

" et in Roftris ftatuendam, locent ; quantique locaverint, tan-

"tam pecuniam redemptori folvendam

attribuendamquecu-

" rent. Cumque antea fenatus aucloritatem fuam in virorum

" fortium funeribus ornamentifque oftenderit ; placere, eum

" quam ampliffime fupremo die fuo efferri. .Et, cum Serv.

" Sulpicius, Q^F. Lemonia, Rufus, ita de republica meritus

" fit, ut his ornamentis decorari debeat -, fenatum cenfere,




" atque e republica exiftimare, aediles curules edictum, quodfe de funeribus habeant, Serv. Sulpicii, Q^F. Lemonia, Rufi,

" funeri remittere : utique locum fepulcro in campo Efquilino

" C. Panfa conful, feu quo in loco videbitur, pedes triginta

" quoquo verfus adfignet, quo Serv. Sulpicius inferatur : quod

" fepulcrum ipfius, liberorum, pofterorumque ejus effet ; uti

" quod optimo jure publice fepulcrum datum effet."

E e e 2



[ 404 ]

I N

M. ANTONIUMPHILIPPICA X.

I. A yf AXIMAS tibi, Panfa, gratias oranes et habere et

1.1 JL agere debemus : qui, cum hodierno die fenatum te

habiturum non arbitraremur ; ut M. Bruti, praeftantiffimi ci-

vis, literas accepifti, ne minimam quidem moram interpofuif-

ti, quin quam primum maximo gaudio et gratulatione fruere-

mur. Cum factum tuum gratum omnibus debet eife, tum vero

oratio, qua, recitatis literis, ufus es. Declarafti enim verum

efie id, quod ego femper fenfi, neminem alterius, qui £ux

confideret, virtuti invidere. Itaque mihi, qui plurimis officiis

fum cum Bruto et maxima familiaritate conjunttus, minus

multa de illo dicenda funt : quas enim mihi ipfe partes fump-

feram, eas praecepit oratio tua.

Sed mihi, Patres confcripti, neceffitatem attulit paulo plura

dicendi fententia ejus ,qui rogatus eft ante me : a quo ita

faepe diftentio, ut jam verear, ne, id quod minime fieri debet,

minuere amicitiam noftram videatur perpetua diflenfio. Quae

eft enimifta tua ratio,

Calene, quae mens, qui nunquam poftKalendas Jan. idem fenferis, quod is, qui te fententiam pri-

mum rogat? cur nunquam tam frequens fenatus fuit, ut unus

aliquis tuam fententiam fecutus fit ? cur femper tui diffimiles

defendis ? cur, cum te et vita et fortuna tua ad otium et ad

dignitatem invitet, ea probas, ea decernis, ea fentis, quae funt

inimica et otio communi, et dignitati tuae ?



P H I L I P P I C A X. 405

II. Nam, ut fuperiora omittam, hoc certe, quod mihi maxi-

mam admirationem movet, non tacebo. Quod eft tibi cum

Brutis bellum ? cur eos, quos omnes pene venerari debemus,

folus oppugnas ? alterum circumfederi non molefle fers, alte-

rum tua fententia fpolias iis copiis, quas ipfe fuo labore et pe-

riculo ad reipublicae, non ad fuum, praefidium, per fe, nullo

adjuvante, confecit ? Quis eft ifte tuus fenfus, quae cogitatio,

Brutos ut non probes, Antonios probes ? quos omnes carifli-

mos habent, tu oderis ? quos acerbiffime caeteri oderunt, tu

conftantiflime diligas ? Ampliffimae tibi fortunae funt, fummus

honoris gradus, filius, ut et audio, et fpero, natus ad laudem

cui cum reipublicae caufa faveo, tum etiam tua.

Quaero igitur, eum Brutine fimilem malis, an Antonii ? Ac

permitto, ut de tribus Antoniis eligas, quem velis. Dii me-

liora, inquies. Cur igitur non eis faves, quos laudas, quorum

fimilem filium tuum effe vis ? fimul enim reipublicae confules,

et propones illi exemph. ad imitandum. Hoc vero, Q^Fufi,

cupio fine offenfione noftrae amicitiae, fic tecum, ut a te dif-

fentiens fenator, queri. Ita enim dixifti, et quidem de fcripto;

nam te inopia verbi lapfum putarem, nifi tuam in dicendo

facultatem noffem : Literas Bruti recte et ordine fcriptas vi-

deri. Quid eft aliud librarium Bruti laudare, non Brutum ?

Ufum in republica, Calene, magnum jam habere et debes, et

potes : quando ita decerni vidifti ? aut quo fenatus-confulto

hujus generis (funt enim innumerabilia) bene fcriptas literas

decretum a fenatu ? Quod verbum tibi non excidit, ut faepe fit,

fortuito : fcriptum, meditatum, cogitatum attulifti.

III. Hanc tibi confuetudinem plerifque in rebus bonis ob-

tredtandi fi quis detraxerit ; quid tibi, quod fibi quifque velit,

non relinquetur ? Quamobrem collige te, placaque animum

iftum aliquando, et mitiga : audi viros bonos, quibus uteris

multis: loquere cum fapientiflimo homine, genero tuo, faepius,

quam ipfe tecum : tum denique ampliflimi honoris nomen ob-

tinebis. An vero hoc pro nihilo putas, (in quo equidem pro



4o6 IN M. ANTONIUM

amicitia tuam vicem dolere foleo) efTerri haec foras, et ad populi

Romani aures pervenire, ei, qui primus fententiam dixerit, ne-

minem afTenfum ? quod etiam hodie futurum arbitror. Legio-

nes abducis a Bruto : quas ? nempe eas, quas ille a C. Antonii

fcelere avertit , et ad rempublicam fua au&oritate traduxit.

Rurfus igitur vis nudatum illum atque folum a republica re-

legatum videri.

Vos autem, Patres confcripti, fi M. Brutum deferueritis, et

prodideritis, quem tandem civem unquam ornabitis ? cui fave-

bitis ? nili forte eos, qui diadema impofuerint, confervandos ;

eos, qui regni nomen fuftulerint, deferendos putatis. Ac dehac quidem divina atque immortali laude M. Bruti filebo :

quas, gratimma memoria omnium civium inclufa, nondum

publica audloritate teftata eft. Tantamne patientiam, Dii boni

tantam moderationem, tantam in injuria tranquillitatem et mo-

deftiam ! qui, cum praetor urbanus eflet, urbe caruit;jus non

dixit, cum omne jus populi Romani recuperafTet : cumque

concurfu quotidiano bonorum omnium, qui admirabilis ad eum

fieri folebat, praefidioque Italiae cunctae, feptus poftet efTe ; ab-

fens judicio bonorum defenfus efle maluit, quam praefens

manu : qui non Apollinares quidem ludos, pro fua populique

Romani dignitate apparatos, praefens fecit, ne quam viam pa-

tefaceret fceleratiflimorum hominum audaciae.

IV. Quanquam, qui unquam aut ludi aut dies laetiores fue-

runt, quam cum in fingulis verfibus populus Romanus maximo

clamore et plaufu Bruti memoriam profequebatur ? Corpus

aberat liberatoris, libertatis memoria aderat : in qua Bruti imago

cerni videbatur. At hunc his ipfis ludorum diebus videbam in

infula clariflimi adolefcentis, Luculli, propinqui fui, nihil nifi

de pace et concordia civium cogitantem. Eundem vidi poftea

Veliae, cedentem Italia, ne qua oriretur belli civilis caufa prop-

ter fe. O fpectaculum illud non modo hominibus, fed undis

ipiis et litoribus, luctuofum, cedere e patria fervatorem ejus,

manere in patria perditores ! Caffii claffis paucis poft diebus



P H I L I P P I C A X. 407

confequebatur : ut me puderet, Patres confcripti, in eam ur-

bem redire, ex qua illi abirent. Sed, quo confilio redierim,

initio audiftis, pofl eftis experti. Expectatum igitur tempus a

Bruto eft. Nam, quoad vos omnia pati vidit, ufus eft ipfe in-

credibili patientia : pofteaquam vos ad libertatem fenfit erec-

tos;

praefidia veftrae libertati paravit. At cui pefti quantaeque

reftitit ? Si enim C. Antonius, quod animo intenderat, perii-

cere potuiflet, (potuiflet autem, niii ejus fceleri virtus M. Bruti

obftitiffet) Macedoniam , Illyricum, Graeciam perdidifTemus.

EfTet vel receptaculum pulfo Antonio, vel agger oppugnandae

Italiae, Graecia : quae quidem nunc M. Bruti imperio, aucto-

ritate, copiis non inftructa folum, fed etiam ornata, tendit

dexteram Italiae, fuumque ei praefidium pollicetur. Quod qui

ab illo abducit exercitum, et refpeclum pulcherrimum, et prae-

fidium firmiffimum, adimit reipublicae. Equidem cupio, haec

quamprimum Antonium audire, ut intelligat, non D. Brutum,

quem vallo circumfedet, fed feipfum, obiideri.

V. Tria tenet oppida toto in orbe terrarum : habet inimi-

ciffimam Galliam : eos etiam, quibus confidebat, alieniffimos

Tranfpadanos : Italia omnis infefta eft : exterae nationes, a prima

ora Grasciae ufque ad iEgyptum, optimorum et fortiffimorum

civium imperiis et praefidiis tenentur. Erat ei fpes una in C.

Antonio: qui duorum fratrum aetatibus medius interjeclus, vi-

tiis cum utroque certabat : qui, tanquam extruderetur a fenatu

in Macedoniam , et non contra prohiberetur proficifci , ita

cucurrit.

Quae tempeftas, Dii immortales ! quae flamma, quae vaftitas,

quae peftis Graeciae fuiflet, nifi incredibilis ac divina virtus fu-

rentis hominis conatum atque audaciam compreffifTet ? Quae

celeritas illa Bruti ? quae cura ? quae virtus ? Etfi ne C. quidem

Antonii celeritas contemnenda eft : quem nifi in via caducas

hereditates retardaffent, volafle eum, non iter fecifte, dice-

res. Alios ad negotium publicum ire cum cupimus, vix fole-

mus extrudere : hunc retinentes excluiimus. At quid ei cum



4o8 IN M. ANTONIUM

Apollonia ? quid cum Dyrrachio? quid cum Illyrico? quid cum

P. Vatinii impcratoris exercitu ? Succedebat, ut ipfe dicebat,

Hortenfio. Certi iines Macedoniae, certa conditio, certus, fi

modo erat ullus, exercitus : cum Illyrico vero, et cum Va-

tinii legionibus, quid erat Antonio ? At ne Bruto quidem : id

enim fortafTe quifpiam improbus dixerit. Omnes legiones, om-

nes copiae, quae ubique funt, reipublicae funt. Neque hae le-

giones, quae M. Antonium reliquerunt, Antonii potius, quam

reipublicae, fuiife dicuntur. Omne enim exercitus et imperii

jus amittit is, qui eo imperio et exercitu rempublicam op-

pugnat.

VI. Quod fi ipfa refpublicajudicaret, aut fi omne jus decretis

ejus ftatueretur; Antonione, an Bruto, legiones populi Romani

adjudicaret ? Alter advolarat fubito ad direptionem peftemque

fociorum, ut, quacunque iret, omnia vaftaret, diriperet, au-

ferret -, exercitu populi Romani contra ipfum populum Ro-

manum uteretur : alter eam fibi legem ftatuerat, ut, quocun-

que veniftet, lux veniffe quaedam et fpes falutis videretur.

Denique alter ad evertendam rempublicam praefidia quaerebat

alter ad confervandam. Nec vero nos hoc magis videbamus,

quam ipfi milites ; a quibus tanta in judicando prudentia non

erat poftulanda.

Cum feptem cohortibus efTe Apollonia fcribit Antonium :

qui jam aut captus eft, (quod Dii dent !) aut certe, homo ve-

recundus, in Macedoniam non accedit, ne contra fenatus-con-

fultum feciffe videatur. Deleclus habitus in Macedonia eft fum-

mo Q^Hortenfii ftudio, et induftria: cujus animum egregium,

dignumque et ipfo et majoribus ejus, ex Bruti literis perfpice-

re potuiftis. Legio, quam L. Pifo ducebat, legatus Antonii,

Ciceroni fe filio meo tradidit. Equitatus, qui in Syriam duce-

batur bipertito, alter eum quaeftorem, a quo ducebatur, reli-

quit in ThefTalia, fefeque ad Brutum contulit; alterum in Ma-

cedonia Cn. Domitius, adolefcens fumma virtute, gravitate,

conftantia, ab legato Syriaco abduxit. P. autem Vatinius, qui



PHILIPPICA X. 409

ct antea jure laudatus a nobis, et hoc tempore merito laudan-

dus eft, aperuit Dyrrachii portas Bruto, et exercitum tradi-

dit. Tenet igitur populus Romanus Macedoniam, tenet Illy-

ricum, tuetur Graeciam : noftrae funt legiones, noftra levis

armatura, nofter equitatus, maximeque nofler eft Brutus, fem-

perque nofler, cum fua excellentiffima virtute reipublicae na-

tus, tum fato quodam paterni maternique generis et nominis.

VII. Ab hoc igitur viro quifquam bellum timet, qui, ante-

quam nos id coacti fufcepimus, in pace j.acere, quam in bello

vigere, maluit ? Quanquam ille quidem nunquam jacuit, nec

hoc cadere verbum in tantam virtutis praeft.antiam poteft. Erat

enim in defiderio civitatis, in ore, in fermone omnium : tan-

tum autem aberat a bello, ut, cum cupiditate libertatis Italia

arderet, defuerit civium ftudiis potius, quam eos in armorum

difcrimen adduceret. Itaque illi ipli, fi qui funt, qui tardita-

tem Bruti reprehendant, tamen iidem moderationem patien-

tiamque mirantur.

Sed jam video,quid loquantur : neque enim id occulte

faciunt. Timere fe dicunt, quomodo ferant veterani, exerci-

tum Brutum habere. Quafi vero quidquam interfit inter A.

HirtiL, C* Panfae, D. Bruti, C. Caefaris, et hunc exercitum M.

Bruti. Nam, fi quatuor exercitus ii, de quibus dixi, propterea

laudantur, quod pro populi Romani libertate arma ceperunt

quid efl , cur hic M. Bruti exercitus non in eadem caufa

ponatur ?

At enim veteranis fufpe&um eft nomen M. Bruti. Magifne,

quam Decimi ? Equidem non arbitror. Etfi eft enim Brutorum

commune faclum, et laudis focietas aequa -, D. tamen Bruto

iratiores ii, qui id faclum dolebant, quo minus ab illo rem

illam dicebant fieri decuiffe. Quid ergo nunc agunt tot exer-

citus, niii ut obfidione D. Brutus liberetur ? Qui autem hos

exercitus ducunt ? Hi, credo, qui C. Caefaris res actas everti,

qui caufam veteranorum prodi, volunt.

VIII. Si ipfe viveret C. Caefar , acrius , credo , acl:a fua

Tom. VI. F f f



410 IN M. ANTONIUM

defenderet, quam vir fortiffimus defendit Hirtius : aut amicior

caufae quifquam poteft inveniri, quam filius ? At horum alter,

nondum ex longinquitate graviffimi morbi recreatus, quidquid

habuit virium, id in eorum libertatem defendendam contulit,

quorum votis judicavit fe a morte revocatum : alter, virtutis ro-

bore iirmior, quam aetatis, cum iftis ipiis veteranis ad D. Bru-

tum liberandum profectus eft. Igitur illi certiffimi, iidemque

acerrimi, Caefaris actorum patroni pro D. Bruti falute bellum

gerunt : quos veterani fequuntur. De libertate enim populi

Romani, non de fuis commodis, armis decernendum vident.

Quid eft igitur, cur iis, qui D. Brutum omnibus opibus con-fervatum velint, M. Bruti fit fufpectus exercitus ?

An vero, fi quid effet, quod a M. Bruto timendum vide-

retur, Panfa id non videret ? aut, fi videret, non laboraret ?

Quis aut fapientior ad conjecturam rerum futurarum, aut ad

dopulfandum metum diligentior ? Atqui hujus animum erga

M. Brutum fludiumque vidiftis. Praecepit oratione fua, quid

decernere nos de Bruto, quid fentire, oporteret : tantumque

abfuit, ut periculofum reipublicae M. Bruti putaret exercitum,

ut in eo firmiffimum reipublicse praefidium et graviffimum po-

neret. Scilicet hoc Panfa aut non videt, (hebeti enim ingenio

eft) aut negligit. Quae enim Caefar egit, ea rata effe non curat:

de quibus confirmandis et fanciendis legem comitiis centuria-

tis ex auctoritate noftra laturus eft.

IX. Defmant igitur aut ii, qui non timent, fimulare fe ti-

mere, et profpicere reipublicae; aut ii, qui omnia verentur, ni-

mium effe timidi ; ne illorum fimulatio, horum obfit ignavia.

Quae (malum !) eft ifta ratio, femper optimis caufis veterano-

rum nomen opponere ? quorum etiam fi amplecterer virtutem,

ut facio, tamen, fi effent arrogantes, non poftem ferre faftidium.

An nos, conantes fervitutis vincula rumpere, impediet, ii quis

veteranos id nolle dixerit ? Non funt enim, credo, innume-

rabiles, qui pro commui libertate arma capiant : nemo eft

praeter veteranos milites vir, qui ad fervitutem propulfandam



PHILIPPICA X. 411

ingenuo dolore excitetur. Poteft igitur ftare refpublica, freta

veteranis, fine magno fublidio juventutis ? quos quidem vos

libertatis adjutores complecti debetisj fervitutis auctores fequi

non debetis.

Poftremo, (erumpat enim aliquando vera et me digna vox)

fi veteranorum nutu mentes hujus ordinis gubernantur, om-

niaque ad eorum voluntatem noftra dicta facTa referuntur; op-

tanda mors eft, quae civibus Romanis femper fuit fervitute po-

tior. Omnis eft mifera fervitus : fed fuerit quaedam necefTaria

ecquodnam principium putatis libertatis capefTenda? ? An, cum

illum necefTarium et fatalem pene cafum non tulerimus, huncferemus voluntarium ? Tota Italia defiderio libertatis exarfit

fervire diutius non poteft civitas : ferius populo Romano hunc

veftitum atque arma dedimus, quam ab eo flagitati fumus.

X. Magna nos quidem fpe, et prope explorata, libertatis

caufam fufcepimus. Sed, ut concedam incertos exitus efTe belli,

Martemque communem; tamen pro libertate vitae periculo de-

certandum eft. Non enim in fpiritu vita eft, fed ea nulla eft

omnino fervienti. Omnes nationes fervitutem ferre pofTunt,

noftra civitas non poteft : nec ullam aliam ob caufam, nifi quod

illae laborem doloremque fugiunt, quibus ut careant, omnia

perpeti poffunt ; nos ita a majoribus inftituti atque imbuti fu-

mus, ut omnia confilia atque facTa ad dignitatem et virtutem

referamus. Ita praeclara eft recuperatio libertatis, ut ne mors

quidem fit in repetenda libertate fugienda. Quod fi immorta-

litas confequeretur praefentis periculi fugam ; tamen eo magis

ea fugienda videretur, quo diuturnior fervitus efTet. Cum vero

dies et noctes omnia nos undique fata circumftent-,

non eft

viri, minimeque Romani, dubitare, eum fpiritum, quem na-

turas quis debeat, patriae reddere.

Concurritur undique ad commune incendium reftinguen-

dum : veteranique primi, Casfaris audloritatem fecuti, conatum

Antonii repulerunt : poft ejufdem furorem Martia legio fregit,

quarta afflixit. Sic a fuis legionibus condemnatus, irrupit in

Fff 2



412 IN M. ANTONIUM

Galliam,quam libi armis animifque infeftam inimicamque

cognovit. Hunc A. Hirtii, C. Caefaris, exercitus infecuti funt:

poft Panfae delectus urbem, totamque Italiam, erexit. Unus

omnium eft hoftis. Quanquam habet fecum L. fratrem, carif-

fimum populo Romano civem ; cujus defiderium civitas ferre

diutius non poteft. Quid illa tetrius bellua ? quid immanius ?

qui ob eam caufam natus videtur, ne omnium mortalium tur-

piffimus effet M. Antonius. Eft una Trebellius, qui jam cum

tabulis novis redit in gratiam : T. Plancus, caeteri pares; qui

id pugnant, id agunt, ut contra rempublicam reftituti effe vi-

deantur : follicitant homines imperitos Saxae et Caphones, ipfi

ruftici atque agreftes, qui hanc rempublicam nec viderunt un-

quam, nec videre conftitutam volunt : qui non Caefaris, fcd

Antonii, acta defendunt : quos avertit agri Campani infinita

poffeffio ; cujus eos non pudere demiror, cum videant, fe mi-

mos et mimas habere vicinos.

XI. Ad has peftes opprimendas, cur molefte feramus, quod

M. Bruti acceffit exercitus ? Immoderati, credo, hominis, et

turbulenti. Vide, ne nimium pene patientis. Etfi in illius viri

confiliis atque factis, nihil nec nimium, nec parum, fuit un-

quam. Omnis voluntas M. Bruti, Patres confcripti, omnis co-

gitatio, tota mens, auctoritatem fenatus, libertatem populi Ro-

mani, intuetur: haec habet propofita, haec tueri vult. Tentavit,

quid patientia proficere polfet : nihil cum proficeret ; vi contra

vim experiendum putavit. Cui quidem, Patres confcripti, vos

idem tribuere hoc tempore debetis, quod a. d. xiii. Kal. Jan.

D. Bruto et C. Caefari, me auctore, tribuiftis : quorum priva-

tum de republica confilium et factum auctoritate veftra eft com-

probatum, atque laudatum. Quod idem in M. Bruto facere de-

betis, a quo infperatum et repentinum reipublicae praefidium

legionum, equitatus, auxiliorum magnae et firmae copiae com-

paratae funt : adjungendufque eft Q^ Hortenfius, qui, cum

Macedoniam obtineret, adjutorem fe Bruto ad comparandum

exercitum fidiffimum et conftantiffimum praebuit. Nam de



PHILIPPICA X. 4i3

M. Apuleio feparatim cenfeo referendum : cui teftis eft per

literas Brutus , eum principem fuifte ad conatum exercitus

comparandi.

Quae cum ita lint;quod C. Panfa, conful, verba fecit de

literis, quae a Q^Caepione Bruto, proconfule, allatae, et in hoc

ordine recitatae funt, de ea re ita cenfeo : " Cum Q^Caepio-

" nis Bruti proconfulis opera, confilio, induftria, et virtute,

" difficillimo reipublicae tempore, provincia Macedonia, Illy-

" ricum , cundta Graecia, legiones, exercitus, equitatus , in

" confulum, fenatus, populique Romani poteftate fint j id Q^

" Caepionem Brutum proconfulem bene, et e republica, et

" pro fua majorumque fuorum dignitate, confuetudineque rei-

" publicae bene gerendae, feciffe; eamque rem fenatui populo-

" que Romano gratam effe, et fore. Utique Q^Caepio Brutus

" proconful provinciam Macedoniam , Ulyricum , totamque

" Graeciam, tueatur, defendat, cuftodiat, incolumemque con-

" fervet ; eique exercitui, quem ipfe conftituit, comparavit,

" praefit ; pecuniaque ad rem militarem, fi qua opus fit, quae

'' publica fit, et exigi poftit, utatur, exigat -, pecuniafque, a

" quibus videatur, ad rem militarem mutuas fumat ; frumen-

" tum imperet ; operamque det, ut cum fuis copiis quam

" proxime Italiam fit. Cumque ex literis Q^Caepionis Bruti

" proconfulis intellectum fit, Q^Hortenfii proconfulis opera et

" virtute vehementer rempublicam adjutam, omniaque ejus

" confilia cum confiliis Q^Caepionis Bruti proconfulis con-

(f juncta fuiffe, eamque rem magno ufui reipublicae fuiffe ; Q^" Hortenfium proconfulem recte, et ordine, exque republica,

*'

feciffe: fenatuique placere, Q^Hortenfium proconfulem, cum" quaeftoribus, prove quaeftoribus, et legatis fuis, provinciam-

" Macedoniam obtinere, quoad ei ex S. C. fucceffum fit."



[ 414 ]

1 N

M. ANTONIUMPHILI-PPICA XI.

I. A /TAGNO in dolore, Patres confcripti, vel moerore

JL Jl potius, quem ex crudeli et miferabili morte C. Tre-

bonii , optimi civis , moderatiffimique hominis , accepimus

inefl tamen aliquid, quod reipublicae profuturum putem. Per-

fpeximus enim, quanta in iis, qui contra patriam fcelerata

arma ceperunt, ineffet immanitas. Nam duo ha^c capita nata

funt poft homines natos teterrima et fpurcifhma, Dolabella et

Antonius : quorum alter effecit, quod optabat ; de altero pate-

factum eft, quid cogitaret. L. Cinna crudelis : C. Marius in

iracundia perfeverans : L. Sylla vehemens : neque ullius horum

in ulcifcendo acerbitas progreffa ultra mortem eft : quse tamen

pcena in cives nimis crudelis putabatur. Ecce tibi geminum in

fcelere par, inufitatum, inauditum, ferum, barbarum. Itaque,

quorum fummum quoddam inter ipfos odium bellumque me-

miniffcis, eofdem poftea fmgulari inter fe confenfu et amore

devinxit impuriffimae naturas et turpifTima? vitae fimilitudo.

Ergo id, quod fecit Dolabella in quo potuit, multis idem mi-

natur Antonius. Sed ille, cum procul effet a confulibus exer-

citibufque noftris, nec dum fenaturn cum populo Romano

confpiraffe fenliffet, fretus Antonii copiis, ea fcelera fufcepit,

qua? Roma?- jam fufcepta arbitrabatur a focio furoris fui. Quid

ergo hunc aliud moliri, quid optare cenfetis, aut quam omnino

caufam effe belli ? Omnes, qui li-bere de republica fenfimus,



P H I L I P P I C A XI. 4i5

qui dignas nobis fententias diximus, qui populum Romanum

liberum effe voluimus, flatuit ille quidem non inimicos, fed

hoftes ; majora tamen in nos , quam in hoftem , fupplicia

meditatur : mortem naturae pcenam putat effe, iracundiae tor-

menta, atque cruciatum. Qualis igitur hofUs habendus eft

is, a quo victore fi cruciatus abiit, mors in beneficii parte nu-

meretur ?

II. Quamobrem, Patres confcripti, quanquam hortatore non

egetis ; ipfi enim veflra fponte exarfiflis ad libertatis recupe-

randae cupiditatem ; tamen eo majore animo fludioque liberta-

tem defendite, quo majora propofita viclis fupplicia fervitu-

tis videtis. In Galliam invafit Antonius, in Afiam Dolabella

in alienam uterque provinciam. Alteri fe Brutus objecit, im-

petumque furentis, atque omnia divexare et diripere cupientis,

vitae fuas periculo colligavit, progreffu arcuit, a reditu refrena-

vit : oblideri fe paffus, ex utraque parte conftrinxit Antonium.

Alter in Afiam irrupit curfim, cui in Syriam patebat via certa,

neque longa. Quid opus fuit cum legione praemiffo Marfo nef-

cio quo Octavio, fcelerato latrone atque egente, qui populare-

tur agros, vexaret urbes, non ad fpem conflituendae rei fami-

liaris, quam tenere eum poffe negant qui norunt, (mihi enim

hic fenator ignotus eft) fed ad prasfentem paftum mendicitatis

fuae ? Confecutus eft Dolabella, nulla fufpicione belli : quis

enim id putaret ? Secutse collocutiones familiariflimas cum

Trebonio ; complexufque fummas benevolentias falfi indices

extiterunt in amore fimulato : dexteras, quae fidei tefles effe

folebant, perfidia funt.et fcelere violatae.: noclurnus introitus

Smyrnam, quafi in hoftium urbem, quas efl fideliffimorum an-

tiquiffimorumque fociorum : oppreffus Trebonius ; fi ut ab eo,

qui aperte hoflis ellet, incautus ; fi ut ab eo, qui civis etiam

tum.fpeciem haberet, mifer. Ex quo nimirum documentum

nos capere fortuna voluit, quid elTet viclis extimefcendum.

Confularem hominem, confulari imperio provinciam Afiam

obtinentem, Samiario exuli tradidit : interficere captum ftatim



416 IN M. ANTONIUM

noluit, ne nimis, credo, in victoria liberalis videretur. Cum

verborum contumeliis optimum virum incefto ore laceraffet,

tum verberibus ac tormentis quaeftionem habuit pecuniae pub-

licae, idque per biduum. Poft cervicibus fractis caput abfcidit,

idque adiixum geftari juffit in pilo : reliquum corpus tractum

atque laniatum abjecit in mare. Cum hoc hofte bellandum

eft ; a cujus teterrima crudelitate omnis barbaria fuperata eft.

Quid loquar de caede civium Romanorum ? de direptione fa-

norum ? quis eft, qui pro rerum atrocitate deplorare tantas

calamitates queat ? Et nunc tota Alia vagatur, volitat ut rex :

nos alio bello diftineri putat : quali vero non unum idemquebellum lit contra hoc jugum impiorum nefarium.

III. Imaginem M. Antonii crudelitatis in Dolabella cerni-

tis : ex hoc illa efficta eft : ab hoc Dolabellae fcelerum praecepta

funt tradita. Num leniorem, quam in Alia Dolabella fuit, in

Italia, fi liceat, fore putatis Antonium ? Mihi quidem et ille

perveniffe videtur, quoad progredi potuerit feri hominis amen-

tia ; neque Antonius ullius fupplicii adhibendi, fi poteftatem

habeat, ullam effe partem relicturus. Ponitc igitur ante oculos,

Patres confcripti, miferam illam quidem et flebilem fpeciem,

fed ad incitandos animos veftros neceffariam : nocturnum im-

petum in urbem Afiae clariffimam, irruptionem armatorum in

Trebonii domum, cum mifer ille prius latronum gladios vi-

deret, quam, quae res effet, audiffet : furentis introitum Dola-

bellse, vocem impuram atque os illud infame, vincula, ver-

bera, eculeum, tortorem, carnificemque Samiarium. Quae tu-

lifTe illum fortiter et patienter ferunt. Magna laus, meoque

judicio omnium maxima. Eft enim fapientis, quidquid hominiaccidere poffit, id praemeditari ferendum modice effe, fi eve-

nerit. Majoris omnino eft confilii, providere, ne quid tale ac-

cidat ; fed animi non minoris, fortiter ferre, fi evenerit. Ac

Dolabella quidem tam fuit immemor humanitatis, (quanquam

ejus nunquam particeps fuerit) ut fuam infatiabilem crudelita-

tem exercuerit non folum in vivo, fed etiam in mortuo ; atque



P H I L I P P I C A XI. 417

in ejus corpore lacerando atque vexando, cum animum fatiare

non poffet, oculos paverit fuos.

IV. O multo miferior Dolabella, quam ille, quem tu mifer-

rimum eife voluifK ! Dolores Trebonius pertulit magnos : mul-

ti, ex morbi gravitate, majores : quos tamen non miferos, fed

laboriofos, dicere folemus. Longus fuit dolor bidui ; at com-

pluribus, annorum faepe multorum : nec vero graviora funt

carnificum tormenta, quam interdum cruciamenta morborum.

Alia funt, alia, inquam, O perditiffimi homines et amentiffi-

mi, multo miferiora. Nam, quo major vis eft animi, quam

corporis, hoc funt graviora ea, quae concipiuntur animo, quam

illa, quae corpore. Miferior igitur, qui fufcipit in fe fcelus,

quam is, qui alterius facinus fubire cogitur. Cruciatus a Dola-

bella Trebonius : et quidem a Carthaginenfibus Regulus. Qua

re cum crudeliffimi Poeni judicati fint in hofte;quid in cive

Dolabella judicandus eft ? An vero hoc conferendum eft ? an

dubitandum, uter miferior ? ifne, cujus mortem fenatus po-

pulufque Romanus ulcifci cupit -, an is, qui cunclis fenatus

fententiis hoftis eft judicatus ? Nam caeteris quidem vitas par-

tibus, quis eft, qui poffit fine Trebonii maxima contumelia

conferre vitam Trebonii cum Dolabellse ? Alterius confilium,

ingenium, humanitatem, innocentiam, magnitudinem animi

in patria liberanda, quis ignorat ? Alteri a puero pro deliciis

crudelitas fuit : deinde ea libidinum turpitudo, ut in hoc fit

femper ipfe laetatus, quod ea faceret, quas fibi objici ne ab

inimico quidem poffent verecundo. Et hic, Dii immortales !

aliquando fuit meus. Occulta enim erant vitianon inquirenti:

neque nunc fortaffe alienus ab eo effem, nifi ille vobis, nifi

mcenibus patriae, nifi huic urbi, nifi Diis penatibus, nifi aris

et focis omnium noftrum, niii denique naturae et humanitati,

inventus effet inimicus. A quo admoniti, diligentius et vigi-

lantius caveamus Antonium.

V. Etenim Dolabella non ita multos fecum habuit notos ac

infignes latrones : at videtis , quos et quam multos habeat

Tom. VI. G g g



418 IN M. ANTONIUM

Antonius. Primum L. fratrem : quam facem, Dii immortales ?

quod facinus ? quod fcelus ? quem gurgitem ? quam voraginem r

quid eum non forbere animo, quid non haurire cogitatione, cu-

jus fanguinem non bibere, cenfetis ? in cujus pofiefTiones atque

fortunas non impudentiffimos oculos fpe et mente defigere \

Quid Cenforinum ? qui fe verbo pnetorem effe urbanum cupere

dicebat, re certe noluit. Quid Beftiam? qui confulatum in Bruti

locum fe petere profitetur. Atque hoc quidem deteftabile omen

avertat Jupiter ! Quam abfurdum autem, qui praetor fieri non.

potuerit, eum petere confulatum ? nifi forte damnationem pro

praetura putat. Alter Caefar, Vopifcus ille,

homo fummoinge-

nio, fumma potentia, qui ex aedilitate confulatum petit. Sol-

vatur legibus. Quanquam leges eum non tenent : propter exi-

miam, credo, dignitatem. At hic, me defendente, quinquies

abfolutus eft. Sexta palma urbana, etiam in gladiatore, diffici-

lis. Sed haeo judicum culpa, non mea eft. Ego defendi fide

optima : illi debuerunt clarifiimum et praeftantifTimum fenato-

rem in civitate retinere. Qui tamen nunc nihil aliud agere vi-

detur, nifi ut intelligamus, illos, quorum res judicatas irritas

fecimus, bene et e republica judicaviffe.

Neque hoc in hoc uno eff. : funt alii in eifdem caffris ho-

nefle condemnati, turpiter reftituti. Quod horum confilium,

qui omnibus bonis hoftes funt, nifi crudeliflimum, putatis fore?

Accedit Saxa nefcio quis, quem nobis Casfar ex ultima Celti-

beria tribunum plebis dedit, caffrorum antea metator, nunc,

ut fperat, urbis : a qua cum fit alienus, fuo capiti, falvis no-

bis, ominetur. Cum hoc veteranus Capho : quo neminem ve-

terani pejus oderunt. His, quafipraster dotem,

quamin ci-

vilibus malis acceperant, agrum Campanum efl largitus An-

tonius, ut haberent reliquorum nutriculas praediorum : quibus

utinam contenti effcnt ! ferremus : etfi tolerabile non erat

fed quidvis patiendum fuit, ut hoc teterrimum bellum non

haberemus.

VI. Quid ? illa caArorum M. Antonii lumina nonne ante



P H I L I P P I C A XL 419

oculos proponitis ? Primum duos collegas Antoniorum et Do-

labella?, Nuculam et Lentonem, Italiae divifores lege ea, quam

fenatus per vim latam judicavit : quorum alter commentatus

eft mimos, alter egit tragaediam. Quid dicam de Apulo Do-

mitio ? cujus bona modo profcripta vidi : tanta procuratorum

eft negligentia. At hic nuper fororis filio infudit venenum,

non dedit. Sed non poffunt non prodige vivere, qui noftra

bona fperant, cum efFundunt fua. Vidi etiam P. Decii auc-

tionem, clariflimi viri : qui, majorum exempla perfequens,

pro alieno fe aere devovit. Emptor tamen in ea auctione in-

ventus eft nemo. Hominem ridiculum, qui fe exire aere alieno

putet poffe, cum vendat aliena.

Nam quid ego de Trebellio dicam ? quem ultae videntur

furiae debitorum : vlndicem enim tabularum novarum novam

tabulam vidimus. Quid de T. Planco ? quem praeftantiffimus

civis, Aquila, Pollentia expulit, et quidem crure fradto : quod

utinam ante illi accidiffet, ne huc redire potuiffet ! Lumen et

decus illius exercitus pene praeterii, C. Annium Cimbrum

Lyfidici nlium, Lyfidicum ipfum Graeco verbo, quoniam om-

nia jura diffolvit : nifi forte jure Germanum Cimber occidit.

Cum hanc et hujus generis copiam tantam habeat Anto-

nius, quod fcelus omittet, cum Dolabella tantis fe obftrinxe-

rit parricidiis , nequaquam pari latronum manu et copia ?

Quapropter , ut invitus faepe diffenfi a Q^ Furio , ita furn

ejus fententiae libenter affenfus. Ex quo judicare debetis, me

non cum homine folere, fed cum caufa, dimdere. Itaque non

affentior folum, fed etiam gratias ago, Q^Fufio. Dixit enim

feveram, gravem , republica dignam fententiam : judicavit

hoftem Dolabellam : bona ejus cenfuit publice pofTidenda.

Quo cum addi nihil poffet, (quid enim atrocius potuit, quid

feverius, decernere ?) dixit tamen, fi quis eorum, qui poft fe

rogati effent, graviorem fententiam dixiffet ; in eam fe iturum.

Quam feveritatem quis poteft non laudare ?

VIL Nunc, quoniam hoftis eft judicatus Dolabella, bello eft



420 IN M. ANTONIUM

perfequendus. Neque enim quiefcit : habet legionem, habet

fugitivos, habet fceleratam impiorum manum : eft ipfe confi-

dens, impotens, gladiatorio generi mortis addidlus. Quamob-

rem, quoniam cum Dolabella hefterno die hofte decreto bellum

gerendum eft, imperator eft deligendus. Duae dicla? funt fen-

tentias; quarum neutram probo : alteram, quia femper, nifi

cum eft necelfe, periculofam arbitror > alteram, quia alienam

his temporibus exiftimo. Nam extraordinarium femper impe-

rium populare atque ventofum eft, minime noftrae gravitatis,

minime hujus ordinis. Bello Antiochi magno et gravi, cum

L. Scipioni, Publii filio, obveniffet Afia, parumque in eo pu-taretur efte animi, parum roboris, fenatufque ad collegam ejus,

C. Laelium, hujus Sapientis patrem, negotium deferret ; fur-

rexit P. Africanus, frater major L. Scipionis, et illam ignomi-

niam familiae deprecatus eft; dixitque et in fratre fuo fummam

virtutem effe, fummumque confilium, neque fe ei legatum, id

aetatis, iifque rebus geftis, defuturum. Quod cum ab eo effet

di&um , nihil eft de Scipionis provincia commutatum : nec

plus extraordinarium imperium ad id bellum quaefitum, quam

duobus antea maximis Punicis bellis, quae a confulibus, aut

a diclatoribus, gefta et confecta funt ; aut quam Pyrrhi

quam Philippi, quam poft Achaico bello , quam Punico

tertio, ad quod populus Romanus ita ipfe fibi delegit ido-

neum ducem , P. Scipionem , ut eum tamen bellum gerere

confulem vellet.

VIII. Cum Ariftonico bellum gerendum fuit, L. Valerio,

P. Licinio, confulibus. Rogatus eft populus, quem id bellum

gerere placeret : Craflus conful, et pontifex maximus, Flacco

collegae, fiamini Martiali, multam dixit, fi a facris difcefliflet.

Quam multam populus remifit : pontifici tamen flaminem pa-

rere juflit. Sed ne tum quidem populus Romanus ad priva-

tum detulit bellum. Quanquam erat Africanus, qui anno ante

de Numantinis triumphaverat : qui, cum longe omnes belli

gloria et virtute fuperaret, duas tamen tribus folas tulit, Ita



P H I L I P P I C A XI. 42I

populus Romanus confuli potius Craffo, quam privato Africano,

bellum gerendum dedit. De Cn. Pompeii imperiis, fummi viri,

atque omnium principis, tribuni plebis turbulenti tulerunt.

Nam Sertorianum bellum a fenatu privato datum eft, quia con-

fules recufabant ; cum L. Philippus pro confulibus eum fe

mittere dixit, non pro confule.

Quae igitur haec comitia ? aut quam ambitionem conftantif-

fimus et graviffimus civis, L. Caefar, in fenatum introduxit ?

Clariffimo viro, atque innocentiffimo, decrevit imperium; pri-

vato tamen. In quo maximum nobis onus impofuit. Affenfus

ero : ambitionem induxero in curiam. Negavero :

videbor fuf-fragio meo, tanquam comitiis, honorem homini amiciffimo

denegavifTe. Quod li comitia placet in fenatu habere; peta-

mus, ambiamus : tabella modo detur nobis, ficut populo data

eft. Cur committis, Caefar, ut aut praeftantiffimus vir, fi tibi

non fit afTenfum, repulfam tuliffe videatur ; aut unufquifque

noftxum praeteritus, fi, cum pari dignitate fimus, eodem ho-

nore digni non putemur ?

At enim (nam id exaudio) C. Caefari adolefcentulo impe-

rium extraordinarium mea fententia dedi. Ille enim mihi prae-

fidium extraordinarium dederat. Cum dico mihi, fenatui dico,

populoque Romano. A quo refpublica praefidium, ne cogita-

tum quidem, tantum haberet, ut fine eo falva effe non poffet;

huic extraordinarium imperium non darem ? Aut exercitus

adimendus, aut imperium dandum fuit. Quae efl enim ratio,

aut qui poteft fieri, ut fine imperio teneatur exercitus ? Non

igitur, quod ereptum non eft, id exifUmandum efl datum. Eri-

puiffetis C. Caefari, Patres confcripti, imperium, nifi dediffe-

tis. Milites veterani, qui, illius auctoritatem, imperium, no-

men fecuti, pro republica arma ceperant, volebant fibi ab

illo imperari : legio Martia, legio quarta, ita fe contulerat ad

au&oritatem fenatus, populique Romani dignitatem, ut depof-

cerent imperatorem et ducem C. Caefarem. Imperium Caefari

belli neceffitas , fafces fenatus , dedit. Otiofo vero et nihil



422 INM. ANTONIUM

agenti, privato, obfecro te, L. Caefar, (cum peritifnmo homine

mihi res eft) quando imperium fenatus dedit ?

IX. Sed de hoc quidem hactenus, ne refragari homini ami-

ciffimo, ac de me optime merito, videar. Etfi quis poteft refra-

gari non modo non petenti, verum etiam recufanti ? Illa vero,

Patres confcripti, aliena confulum dignitate, aliena temporum

gravitate fententia eft , ut confules , Dolabellae perfequendi

caufa, Aliam et Syriam fortiantur. Dicam, cur inutile reipub-

licae : fed prius, quam turpe confulibus fit, videte. Cum con-

ful defignatus obfideatur, in eoque liberando falus lit pofita

reipublicae :

cumque a populo Romano peftiferi cives parri-

cidaeque defciverint : cumque id bellum geramus, quo bello

de dignitate, de libertate, de vita, decernamus -, et, ii in po-

teftatem quis Antonii venerit, propofita fint tormenta, atque

cruciatus : cumque harum rerum omnium decertatio confuli-

bus optimis et fortiftimis commifTa et commendata fit -, Afiae

et Syriae mentio fiet, ut aut fufpicioni crimen, aut invidiae

materiam, dediffe videamur ?

At vero ita decernunt, ut liberato Bruto : id enim reftabat,

ut relicto , deferto,prodito. Ego vero mentionem omnino

provinciarum factam dico alieniftimo tempore. Quamvis enim

intentus animus tuus fit, C. Panfa, ficut eft, ad fortiftimum

virum et omnium clariffimum liberandum ; tamen rerum na-

tura cogit te neceffario referre animum aliquando ad Dolabel-

lam perfequendum, et partem aliquam in Afiam et Syriam

derivare curae et cogitationis tuae. Si autem fieri poffet, vel

plures te animos habere vellem, quos omnes ad Mutinam in-

tenderes. Quod quoniam neri non poteft, iftoc animo, quemhabes praeftantiffimum atque optimum, nihil te volumus, nifi

de Bruto, cogitare. Facis tu id quidem, et eo maxime incum-

bis : duas tamen res, magnas praefertim, non modo agere uno

tempore, fed ne cogitando quidem explicare, quifquam poteft.

Incitare et inflammare tuum iftud praeftantiffimum ftudium,

non ad aliam ulla ex parte curam transferre, debemus.




X. Adde iftuc fermones hominum, adde fufpiciones, adde

invidiam. Imitare me, quem tu femper laudafti; qui inftructam

ornatamque a fenatu provinciam depofui, ut incendium patria?,

omiffa omni cogitatione , reftinguerem. Nemo erit, praeter

unum me, (quicum profecto, fi quid intereffe putaffes tua, pro

fumma familiaritate noftra communicafles) qui credat, te in-

vito, provinciam tibi effe decretam. Hanc, quaefo, pro tua fin-

gulari fapientia reprime famam ; atque effice, ne id, quod

non curas , cupere videare. Quod quidem eo vehementius

tibi laborandum eft, quia in eandem cadere fufpicionem col-

lega, vir clariflimus, non poteft. Nihil horum fcit, nihil fuf-

picatur : bellum gerit : in acie ftat : de fanguine, et de fpiritu,

decertat : ante provinciam fibi decretam audiet, quam potue-

rit tempus ei rei datum fufpicari.

Vereor, ne exercitus quoque noftri, qui non deledlus ne-

ceflitate, fed voluntariis ftudiis, fe ad rempublicam contule-

runt, tardentur animis, fi quidquam aliud nobis, nifi de inf-

tanti bello, cogitatum putabunt. Quod fi provinciae confuli-

bus expetendae videntur, ficut faepe multis clariffimis viris ex-

petitae funt ; reddite prius nobis Brutum, lumen et decus ci-

vitatis; qui ita confervandus eft, ut id fignum, quod de caelo

delapfum Veftae cuftodiis continetur : quo falvo, falvi fumus

futuri. Tunc vel in caelum vos, fi fieri poterit, humeris nof-

tris tollemus : provincias certe digniffimas vobis deligemus.

Nunc, quod agitur, agamus. Agitur autem, liberine vivamus,

an mortem obeamus : quae certe fervituti anteponenda eft.

Quid fi etiam affert tarditatem ifta fententia, ad Dolabellam

perfequendum ? Quando enim veniet conful ? an id expec-

tamus, quo ne veftigium quidem Afiae civitatum atque urbium

relinquatur ? At mittent aliquem de fuo numero. Valde mihi

probari poteft, qui paulo ante clariffimo viro privato impe-

rium extra ordinem non dedi. At hominem dignum mittent.

Num P. Serviiio digniorem ? at eum quidem civitas non habet.

Quod ergo ipfe nemini putat dandum, ne a fenatu quidem, id



4 24 IN M. ANTONIUM

cgo unius judicio delatum comprobem ? Expedito nobis ho-

mine et parato, P. C. opus eft, et eo, qui imperium legitimum

habeat ; qui practerea auctoritatem, nomen, exercitum, per-

fpectum animum in republica liberanda.

XI. Quis igitur is eft ? aut M. Brutus, aut C. Caflius, aut

uterque. Decernerem plane, ficut multa, confulem alterum,

ambofve, ni Brutum colligaffemus in Graecia, et ejus auxilium

ad Italiam vergere, quam ad Afiam, maluirTemus : non ut ex

ea acie refpeclum haberemus, fed ut ipfa acies fubfidium habe-

ret etiam tranfmarinum. Prasterea, Patres confcripti, M. Bru-

tum retinet etiam nunc C. Antonius, qui tenet Apolloniam,

magnam urbem et gravem : tenet, opinor, Byllidem : tenet

Amantiam : inftat Epiro : urget Illyricum : habet aliquot co-

hortes, habet equitatum. Hinc fi Brutus erit traductus ad aliud

bellum, Grasciam certe amiferimus. Eft autem etiam de Brun-

dufio, atque illa ora Italiae, providendum. Quanquam miror

tamdiu morari Antonium : folet enim accipere ipfe manicas,

nec diutius obfidionis metum fuftinere. Quod fi confecerit

Brutus, et intellexerit plus fe reipublicae profuturum, fi Dola-

bellam perfequatur, quam fi in Graecia maneat ; aget ipfe per

fefe, ut adhuc quoque fecit -, neque in tot incendiis, quibus

confeftim fuccurrendum eft, expectabit fenatum. Nam et Bru-

tus et Caftius multis jam in rebus ipfe fibi fenatus fuit. Ne-

ceffe eft enim, in tanta converfione et perturbatione omnium re-

rum, temporibus potius parere, quam moribus. Nec enim nunc

primum aut Brutus aut Camus falutem libertatemque patriae

legem fanctiflimam et morem optimum judicavit. Itaque, fi ad

nos nihil referretur de Dolabella perfequendo, tamen ego pro

decreto putarem, cum eifent tales virtute, auctoritate, nobili-

tate fummi viri; quorum alterius jam notus nobis eft exerci-

tus, alterius auditus.

XII. Non igitur Brutus expectavit decreta noftra, cum ftudia

noffet. Neque enim eft in provinciam fuam Cretam profec-

tus i in Macedoniam alienam advolavit : omnia fua putavit,




quaa vos veftra efle velletis : legiones confcripfit novas, excepit

veteres : equitatum ad fe abduxit Dolabellae, atque eum, non-

dum tanto parricidio oblitum, hoftem fua fententia judicavit.

Nam, ni ita effet, quo jure equitatum a confule abduceret ?

Quid ? C. Caffius, pari magnitudine animi et confilii praedi-

tus, nonne eo ex Italia confilio profectus eft, ut prohiberet

Syria Dolabellam ? qua lege ? quo jure ? eo, quod Jupiter ipfe

fanxit, ut omnia, quae reipublicas falutaria effent, legitima et

jtifta haberentur. Eft enim lex nihil aliud, niii recta et a nu-

mine Deorum tracta ratio, imperans honefta, prohibens con-

traria. Huic igitur legi paruit Caffius, cum eft in Syriam pro-feclus : alienam provinciam, fi homines legibus ' fcriptis ute-

rentur; his vero oppreftis, fuam Iege naturse.

Sed, ut ea veftra quoque auctoritate firmetur, cenfeo: " Cum" P. Dolabella, quique ejus crudeliffimi et teterrimi facinoris

" miniftri, focii, adjutores fuerunt, hoftes populi Romani a

" fenatu judicati fint : cumque fenatus P. Dolabellam bello

" perfequendum cenfuerit, ut is, qui omnia Deorum homi-

" numque jura novo, inaudito, inexpiabili fcelere polluerit, ne-

" farioque patria? fe parricidio obftrinxerit, paenas Diis homi-

" nibufque meritas debitafque perfolvat : fenatui placere, C.

" Caffium proconfulem provinciam Syriam obtinere, uti qui

" eam optimo jure provinciam obtinuerit : eumque a Q^" Marcio Crifpo proconfule, L. Statio Murco proconfule, A.

" Allieno legato, exercitus accipere, eofque ei tradere : cum-

" que his copiis, et fi quas praeterea paraverit, bello P. Dola-

" bellam terra marique perfequi : ejus belli gerendi caufa, qui-

"bus ei videatur, naves, nautas, pecuniam, casteraque omnia,

" qu33 ad id bellum gerendum pertineant, ut imperandi in

" Syria, Alia, Bithynia, Ponto, jus poteftatemque habeat : ut-

" que, quamcunque in provinciam ejus belli gerendi caufa ad-

" venerit, ibi majus imperium C. Caffii proconfulis fit, quam

" ejus erit, qui eam provinciam tum obtinebit, cum C. Caffius

" proconful in eam provinciam venerit. Regem Dejotarum

Tom. VI. H h h



426 IN M. ANTONIUM

" patrem, et regem Dejotarum filium, fi, ut multis bellis

" faepenumero imperium populi Romani juverint, item C.

" Caffium proconfulem copiis fuis opibufque juviffent, fena-

" tui populoque Romano gratum effe facturos : itemque fi

'* caeteri reges, tetrarcha?, dynaflaeque feciffent, fenatum popu-

" lumque Romanum eorum officii non immemorem futurum:

" utique C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis

" videretur, republica recuperata, de provinciis confularibus,

" prsetoriis, ad hunc ordinem primo quoque tempore referant:

" interea provinciae ab iis, a quibus obtinentur, obtineantur,

" quoad cuique ex fenatus-confulto fucceffum fit."

XIII. Hoc fenatus-confulto ardentem inflammabitis, et ar-

matum armabitis Caffium. Nec enim animum ejus poteftis ig-

norare, nec copias. Animus is efl, quem videtis ; copiae, quas

audiftis, fortis et conftantis viri, qui ne vivo quidem Trebonio

Dolabellae latrocinium in Syriam penetrare fiviffet. Allienus,

familiaris et neceffarius meus, pofl interitum Trebonii pro-

fectus, ne dici quidem fe legatum Dolabellae volet. Eft Q^Caecilii Baffi, privati illius quidem, fed fortis et praeclari viri,

robuftus et viclor exercitus.

Dejotari regis, et patris et filii, et magnus, et noflro more

inflruclus, exercitus : fumma in filio fpes, fumma ingenii indo-

les, fumma virtus. Quid de patre dicam ? cujus benevolen-

tia in populum Romanum eft ipfius aequalis aetati : qui non

foium focius imperatorum noftrorum fuit in bellis , verum

etiam dux copiarum fuarum. Quae de illo viro Sylla, quae

Murena, quae Servilius, quae Lucullus, quam ornate, quam

honorifice, quam graviter, faepe in fenatu praedicaverunt ?

Quid de Cn. Pompeio loquar ? qui unum Dejotarum in toto

orbe terrarum ex animo amicum, vereque benevolum, unum

fideiem populo Romano judicavit. Fuimus imperatores ego

et M. Bibulus in propinquis finitimifque provinciis : ab eodem

rege adjuti fumus et equitatu, et pedeflribus copiis. Secutum

efl hoc acerbiffimum et calamitofiffimum civile bellum : in




quo quid faciendum Dejotaro ? Quid omnino rectius fuerit,

dicere non eft neceffe : praefertim, cum contra, ac Dejotarus

fenfit , vicloria belli judicarit. Quo in bello fi fuit error,

communis ei fuit cum fenatu : fin recta fententia, ne vicla

quidem caufa vituperanda eft. Ad has copias accedent alii

reges, etiam delectus accedent. Neque vero claffes deerunt

tanti Tyrii Caffium faciunt, tanti ejus in Syria nomen atque

Phcenice eft.

XIV. Paratum habet imperatorem, C. Caffium, Patres con-

fcripti, refpublica contra Dolabellam, nec paratum folum, fed

peritum, atque fortem. Magnas ille res geffit ante Bibuli

fummiviri adventum , cum Pacori nobiliffimos duces maximafque

copias fudit, Syriamque immani Parthorum impetu liberavit.

Maximam ejus et fmgularem laudem praetermitto. Cujus enim

praedicatio nondum omnibus grata eft, hanc memoriae potius,

quam vocis, teflimonio confervemus.

Animadverti, Patres confcripti, dici jam a quibufdam, exor-

nari etiam nimium a me Brutum, nimium Caffium ornari

Caffio vero fententia mea dominatum et principatum dari.

Quos ego orno ? nempe eos, qui ipfi funt ornamenta reipub-

licae. Quid ? D. Brutum nonne omnibus fententiis femper or-

navi ? num igitur reprehenditis ? an Antonios potius ornarem,

non modo fuarum familiarum, fed Romani nominis, probra

atque dedecora ? an Cenforinum ornem, in bello hoftem, in

pace fedrorem ? an caetera ex eodem latrocinio naufragia col-

ligam ? Ego vero iftos otii, concordiae, legum, judiciorum,

libertatis inimicos tantum abeft ut ornem, ut effici non poffit,

quin eos tam oderim,quam

rempublicam diligo.

Vide, inquit, ne veteranos offendas : hoc enim vel maxime

exaudio. Ego vero veteranos tueri debeo ; fed hos, quibus fa*

nitas eft, certe timere non debeo. Eos veteranos, qui pro re-

publica arma ceperunt, fecutique funt C. Caefarem auctoritate

beneficiorum paternorum, hodieque rempublicam defendunt

cum magno periculo, non tueri folum, fed etiam commodis

H h h 2




augere, debeo : qui autem quiefcunt, ut fexta et octava legio,

in magna gloria et laude ponendos puto. Comites vero An-

tonii, qui, poitquam beneiicia Caefaris comederunt, confulem

defignatum obfident, huic urbi ferro ignique minitantur, Saxaa

fe et Caphoni tradiderunt, ad facinus praedamque natis, num

quis eit, qui tuendos putet ? Ergo aut boni funt, quos etiam

ornare j aut quieti, quos confervare debemus ; aut impii, quo-

rum contra furorem, et bellum et jufta arma cepimus.

XV. Quorum igitur veteranorum animos ne orTendamus,

veremur ? Eorumne, qui D. Brutum obfidione cupiunt libe-

rare?

quibus cum Bruti falus cara fit, qui poffunt Cami nomenodiife ? An eorum, qui utrifque armis vacant ? non vereor, ne

acerbus civis quifquam iftorum fit, qui otio delectantur. Ter-

tio vero generi non militum veteranorum, fed importunimmo-

rum hoilium , cupio quam acerbihTmum dolorem inurere.

Quanquam , Patres confcripti,quoufque dicemus fententias

veteranorum arbitratu ? quod eorum tantum faiHdium eit, quae

tanta arrogantia, ut ad arbitrium illorum imperatores etiam

deligamus ? Ego autem (dicendum eir. enim, Patres confcripti,

quod fentio) non tam veteranos intuendos nobis arbitror

quam quid tirones milites, flos Italiae, quid novae legiones,

ad liberandam patriam paratiiiimae, quid cuncfta Italia de vef-

tra gravitate fentiat. Nihil enim femper floret : aetas fuccedit

aetati. Diu legiones Caefaris viguerunt ; nunc vigent Panfae,

vigent Hirtii, vigent Caefaris filii, vigent Planci : vincunt nu-

mero, vincunt aetatibus : nimirum etiam aucloritate vincunt.

Id enim bellum gerunt, quod ab omnibus gentibus comproba-

tur. Itaque his praemia promiifa funt: illis perfoluta. Fruantur

his illi, perfolvantur his, quas fpopondimus : id enim Deos

immortales fpero aequiflimum judicare.

Quae cum ita fint, eam, quam dixi, fententiam, vobis,

Patres confcripti, cenfeo comprobandam.



[ 4^9 ]

I

N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XII.

L 1/* T S I minime decere videtur, Patres confcripti, falli,

JLl/ decipi, errare eum, cui vos maximis faepe de rebus

aifentiamini ; confolor me tamen, quoniam vobifcum pariter,

et una cum fapientiffimo confule , erravi. Nam , cum duo

confulares fpem honeftae pacis nobis attuliffent ; quod erant

familiares M. Antonii, quod domeftici, noffe aliquod ejus

vulnus, quod nobis ignotum effet, videbantur. Apud alterum

uxor, liberi ; alter quotidie literas mittere, accipere, aperte

favere Antonio.

Hi fubito hortari ad pacem, quod jamdiu non feciffent,

non fine caufa videbantur. Acceffit conful hortator. At qui

conful ? fi prudentiam quasrimus, qui minime falli poffet ; fi

virtutem, qui nullam pacem probaret, nifi Antonio cedente,

atque victo -, fi magnitudinem animi, qui prasferret mortem

fervituti. Vos autem, Patres confcripti, non tam immemores

veftrorum graviffimorum decretorum videbamini, quam, fpe

allata deditionis, quam amici pacem appellarent, de impo-

nendis, non de accipiendis, legibus cogitare. Auxerat autem

meam quidem fpem, credo item veftram, quod domum An-

tonii affli&am mceftitia audiebam, lamentari uxorem. Hic etiam

fautores Antonii, quorum in vultu habitant oculi mei, triftio-

res videbam. Quod fi non ita eft, cur a Pifone et a Caleno

potiffimum, cur hoc tempore, cur tam improvifo, cur tam



430 IN M. ANTONIUM

repente, pacis eft facta mentio ? Negat Pifo fe fcire, negat au-

difie quidquam : negat Calenus rem ullam novam allatam effe.

Atque id nunc negant, pofteaquam nos pacificatoria legatione

implicatos putant. Quid ergo opus eft novo confilio, fi in re

nihil omnino novi eft ?

II. Decepti, decepti, inquam, fumus, Patres confcripti

Antonii eft acta caufa ab amicis ejus, non publica. Quod vide-

bam equidem, fed quafi per caliginem : prasftrinxerat aciem

animi D. Bruti falus. Quod fi in bello dari vicarii folerent ; li-

benter me, ut D. Brutus emitteretur, pro illo includi paterer.

Atque hac voce Q^Fufii capti fumus : Ne fi a Mutina qui-

dem recefierit, audiamus Antonium ? ne fi in fenatus quidem

poteftatem futurum fe dixerit ? Durum videbatur. Itaque fracti

fumus; cefiimus. Recedit igitur a Mutina? Nefcio. Paret fe-

natui ? Credo, inquit Calenus ; fed ita, ut teneat dignitatem.

Vatde hercule vobis laborandum eft, Patres confcripti, ut

veftram dignitatem amittatis, qux maxima eft -, Antonii, quas

neque eft ulla, neque efie poteft, retineatis : ut eam per vos

recuperet, quam per fe perdidit. Si jacens vobifcum aliquid

ageret, audirem fortafie : quanquam . . . fed hoc malo dicere :

audirem. Stanti refiftendum eft, aut concedenda una cum dig-

nitate libertas.

At non eft integrum : conftituta legatio eft. Quid autem

integrum non eft fapienti, quod reftitui poteft? Cujufvis homi-

nis eft errare -, nullius, nifi infipientis, in errore perfeverare.

Pofteriores enim cogitationes, ut aiunt, fapientiores folent effe.

.Difcufia eft illa caligo, quam paulo ante dixi : diluxit, patet,

videmus omnia, neque per nos folum, fed admonemur a nof-

tris. Attendiftis paulo ante, praeftantifiimi viri qua? efiet oratio.

Mceftam, inquit, domum offendi, conjugem, liberos : admi-

rabantur boni viri, accufabant amici, quod fpe pacis legatio-

nem fufcepiflem. Nec mirum, P. Servili : tuis enim vcrifil-

mis graviflimifque fententiis, omni eft non dico dignitate, Metiam fpe falutis, fpoliatus Antonius,



P H I L I P P I C A XII. 43*

Ad eum ire te legatum quis non miraretur ? De me expe-

rior : cujus idem confilium, quod tuum, fentio quam repre-»

hendatur. Nos reprehendimur foli ? quid ? vir fortiffimus Panfa

fine caufa tam accurate paulo ante locutus eft tamdiu ? quid

egit, nifi uti falfam proditionis a- fe fufpicionem depelleret ?

Unde autem eft ifta fufpicio ? Ex pacis patrocinio repentino,

quod fubito fufcepit, eodem captus errore, quo nos. Quod fi

eft erratum, Patres confcripti, fpe falfa atque fallaci ; redea-

mus in viam. Optimus eft portus poenitenti mutatio confilii.

III. Quid enim, per Deos immortales ! poteft reipublica?

prodeffe noftra legatio ? Prodeffe dico ? quid fi etiam obfutura

eft ? Obfutura ? quid fi jam obfuit ? An vos acerrimam illam et

fortimmam populi Romani libertatis recuperanda? cupiditatem

non imminutam ac debilitatam putatis, legatione pacis audita ?

Quid municipia cenfetis ? quid colonias ? quid cundlam Italiam ?

futuram eodem ftudio, quo contra commune incendium exar-

ferat ? an non putamus fore, ut eos pceniteat profeffos effe et

pras fe tulilfe odium in Antonium, qui pecunias polliciti funt,

qui arma, qui fe totos et animis et corporibus in falutem rei-

publicae contulerunt ? Quemadmodum veftrum hoc confilium

Capua probabit , quas temporibus his Roma altera eft ? illa

impios cives judicavit, ejecit, exclufit. Illi, illi, inquam, urbi

fortiffime conanti e manibus eft ereptus Antonius.

Quid ? legionum noftrarum nervos nonne his confiliis inci-

dimus ? quis eft enim, qui ad bellum inflammato animo fit fu-

turus, fpe pacis oblata ? Ipfa illa Martia, caeleftis et divina le-

gio, hoc nuntio languefcet, et mollietur, atque illud pulcher-

rimum nomen Martium amittet:

excidentgladii : fluent

armade manibus. Senatum enim fecuta, non arbitrabitur fe graviori

odio in Antonium effe debere, quam fenatum. Pudet hujus

legionis, pudet quartae, quae pari virtute noftram auctoritatem

probans, non ut confulem et imperatorem fuum, fed ut hof-

tem et oppugnatorem patria?, reliquit Antonium : pudet optimi

exercitus, qui conjunclus eft ex duobus : qui jam luftratus,



I

t

432 IN M. ANTONIUM

qui profectus ad Mutinam eft : qui fi pacis, id eft, timoris nof-

tri, nomen audiverit, ut non referat pedem, infiftet certe.

Quis enim , revocante et receptui canente fenatu,properet

dimicare ?

IV. Quid autem hoc injuftius, quam nos, infcientibus iis, qui

bellum gerunt, de pace decernere ? nec folum infcientibus,

fed etiam invitis ? An vos A. Hirtium, praeclarimmum confu-

lem, C. Caefarem, Deorum beneiicio natum ad haec tempora,

quorum epiftolas, fpem victoriae declarantes, in manu teneo,

pacem velle cenfetis ? Vincere illi expetunt;pacifque dulcif-

fimum et pulcherrimum nomen non pactione, fed victoria,

concupierunt. Quid ? Galliam quo tandem animo hanc rem

audituram putatis ? Illa enim hujus belli propulfandi, adminif-

trandi, fuftinendi, principatum tenet. Gallia, D. Bruti nutum

ipfum, ne dicam imperium, fecuta, armis, viris, pecunia, belli

principia firmavit : eadem crudelitati M. Antonii fuum totum

corpus objecit : exhauritur, vaftatur, uritur : omnes aequo ani-

mo belli patitur injurias, dummodo repellat periculum fervitu-

tis. Et, ut omittam reliquas partes Galliae, (nam funt omnes

pares) Patavini alios excluferunt, alios ejecerunt, milfos ab

Antonio : pecunia, militibus, et, quod maxime deerat, armis,

noftros duces adjuverunt. Fecerunt idem reliqui, qui quondam

in eadem caufa erant, et propter multorum annorum injurias

alienati a fenatu putabantur. Quos minime mirum eft, com-

municata cum his republica, fideles effe, qui etiam expertes

ejus fidem fuam femper praeftiterunt.

V. His igitur omnibus victoriam fperantibus pacis nomen

aiteremus, id eft, defperationem victoriae ? Quid, fi ne poteft

quidem ulla effe pax ? Quae enim eft conditio pacis, in qua ei,

cum quo pacem facias, nihil concedi poteft ? Multis rebus a

nobis ad pacem eft invitatus Antonius : bellum tamen maluit.

Mifli iegati, repugnante me : fed tamen mifli. Delata manda-

ta : non paruit. Denuntiatum eft, ne Brutum obfideret, a Mu-

tina difcederet: oppugnavit etiam vehementius. Et ad eum



P H I L I P P I C A XII. 433

legatos de pace mittemus, qui pacis nuntios repudiavit ? Vere-

cundioremne coram putamus in poftulando fore, quam fuerit

tum, cum mifit mandata ad fenatum ? Atqui tum ea petebat,

quae videbantur improba omnino, fed tamen aliquo modo polTe

concedi : nondum erat veftris tam graviflimis, tamque multis,

judiciis ignominiifque concifus : nunc ea petit, quae dare nullo

modo poffumus, nifi prius volumus nos bello victos confiteri.

Senatus-confulta falfa delata ab eo judicavimus : num ea vera

porTumus judicare ? Leges flatuimus per vim et contra aufpi-

cia latas, iifque nec populum nec plebem teneri : num eas

reftitui poffe cenfetis ? Seftertium fepties millies avertiffe An-

tonium pecunias publicae judicaviftis : num fraude poterit ca-

rere peculatus ? Immunitates ab eo civitatibus , facerdotia

regna, venierunt : num figentur rurfus eae tabulae, quas vos

decretis veftris refixiflis ?

VI. Quod fi ea, quae decrevimus, obruere, num etiam memo-

riam rerum delere, porTumus ? Quando enim oblivifcetur ulla

pofteritas, cujus fcelere in hac veftitus foeditate fuerimus ? Ut

centurionum legionis Martiae Brundufii profufus fanguis elua-

tur, num elui prasdicatio crudelitatis potefl ? Ut media prae-

teream ; qux vetuflas tollet operum circa Mutinam tetra mo-

numenta, fceleris indicia, latrociniique vefligia ?

Huic igitur importuno atque impuro parricidae quid habe-

mus, per Deos immortales ! quod remittamus ? An Galliam

ultimam, et exercitum ? Quid eft aliud, non pacem facere, fed

difFerre bellum ? nec folum prorogare bellum, fed concedere

etiam vi£toriam ? An ille non vicerit, quacunque conditione

in hanc urbem cum fuis venerit ? Armis nunc omnia tene-

mus ; auctoritate valemus plurimum ; abfunt tot perditi cives,

nefarium fecuti ducem : tamen eorum ora, fermones, qui in

urbe ex eo numero relicti funt, ferre non poflfumus. Quid

cenfetis, cum tot uno tempore irruperint ; nos arma pofueri-

mus ; illi non pofuerint ? nonne nos noftris confiliis victos in

perpetuum fore ? '

To m. VI. I i i



434 I N M. A N T O N I U M

Ponite ante oculos M. Antonium confularem : fperantem

confulatum Lucium adjungite : fupplete caeteros, neque noftri

ordinis folum honores et imperia meditantes : nolite ne Tiro-

nes quidem, Numifios, et Muftelas, Saxafve, contemnere. Cum

his facta pax, non erit pax, fed pactio fervitutis. L. Pifonis,

ampliffimi viri, praeclara vox a te non folum in hoc ordine,

Panfa, fed etiam in concione, jure laudata eft. ExcefTurum fe

ex Italia dixit, Deos penates et fedes patrias relicturum, fi

(quod Dii omen averterint) rempublicam oppremffet An-

tonius.

VII. Quaero igitur a te, Pifo, nonne oppreffam rempublicamputes, fi tot, tam impii, tam audaces, tam facinorofi, recepti

fint ? Quos nondum tantis parricidiis contaminatos vix fereba-

mus , hos , nunc omni fcelere coopertos , tolerabiles cenfes

civitati fore ? Aut ifto tuo, mihi crede, confilio erit utendum,

ut cedamus, abeamus, vitam inopem et vagam perfequamur •>

aut cervices latronibus dandae, atque in patria cadendum effc,

Ubi funt, C. Panfa, illae cohortationes pulcherrimae tuae, qui-

bus a te excitatus fenatus, inflammatus populus Romanus, non

folum audivit, fed etiam didicit, nihil efle homini Romano

foedius fervitute ? Idcircone faga fumpfimus, arma cepimus,

juventutem omnem ex tota Italia excuffimus, ut, exercitu flo-

rentimmo et maximo, legati ad pacem mitterentur ? Si poftu-

landam, quid timemus ? fi accipiendam, cur non rogamur ?

In hac ego legatione fim, aut ad id confilium admifcear, in

quo, ne fi diffenfero quidem a caeteris, fciturus populus Ro-

manus fit ? Ita fiet, ut, fi quid remiffum aut conceffum fit,

meo femper periculo peccet Antonius, cumei

peccandi potef-

tas a me conceffa videatur.

Quod fi habenda cum M. Antonii latrocinio pacis ratio

fuit, mea tamen perfona ad iftam pacem conciliandam mini-

me fuit deligenda. Ego nunquam legatos mittendos cenfui :

ego ante legatorum reditum aufus fum dicere, Pacem ipfam

fi afferrent, quoniam femper fub nomine pacis bellum lateret,



P H I L I P P I C A XII. 435

repudiandam. Ego princeps fagorum : ego femper illum hof-

tem appeliavi, cum alii adverfarium : femper hoc bellum, cum

alii tumultum. Nec haec in fenatu folum ; eadem ad populum

femper egi : nec folum in ipfum, fed in ejus focios facino-

rum, et miniftros, et praefentes, et eos qui una funt : in to-

tam denique M. Antonii domum fum femper invectus. Ita-

que, ut alacres et laeti, fpe pacis oblata, inter fe impii cives,

quafi viciffent, gratulabantur ; fic me iniquum ejurabant, de

me querebantur. Diffidebant etiam Servilio: meminerant, ejus

fententiis confixum Antonium. L. Caefarem, fortem quidem

illum et conftantem fenatorem, avunculum tamen : Calenum,

procuratorem : Pifonem, familiarem : te ipfum, Panfa, vehe-

mentiffimum et fortiffimum confulem, factum jam putant le-

niorem : non quo ita fit, aut effe poffit ; fed mentio a te facta

pacis fufpicionem multis attulit immutatae voluntatis. Inter has

perfonas me interject-um amici Antonii molefte ferunt : quibus

gerendus mos eft, quoniam femel liberales effe ccepimus.

VIII. Proflcifcantur legati optimis ominibus ; fed ii proficif-

cantur, in quibus non offendatur Antonius. Quod fi de Antonio

non laboratis, mihi certe, Patres confcripti, confulere debe-

tis. Parcite oculis faltem meis, et aliquam veniam jufto dolori

date. Quo enim adfpectu videre potero, (mitto hoftem pa-

triae; ex quo mihi odium in illum commune vobifcum eft) fed

quomodo adfpiciam mihi uni crudeliffimum hoftem, ut de-

clarant ejus de me acerbiffimae conciones ? Adeone me fer-

reum putatis, ut cum eo congredi, aut ilium adfpicere, pof-

fim ? qui nuper , cum in concione donaret eos,qui ei de

parricidis audaciffimi videbantur, mea bona donare fe dixit

Petiffio Urbinati, qui ex naufragio luculenti patrimonii ad hsec

Antoniana faxa projetftus eft.

An L. Antonium adfpicere potero ? cujus ego crudelitatem

effugere non potuiffem, nifi me mcenibus, et portis, et ftudio

municipii mei defendiffem. Atque idem hic mirmillo Afia-

ticus, latro Italiae, collega Lentonis et Nuculae, cum Aquilit

I i i 2



436 INM. ANTONIUM

primipili nummos aureos daret, de meis bonis fe dare dixit : fi

enim de fuis dixiffet, ne aquilam quidem ipfam credituram

putavit. Non ferent, inquam, oculi Saxam, Caphonem, non

duo praetores, non tribunum plebis, non duo defignatos tribu-

nos, non Beftiam, non Trebellium, non Plancum. Non pof-

fum animo aequo videre tot, tam importunos, tam fceleratos

hoftes ; nec id fit faftidio meo, fed caritate reipublicae.

Sed vincam animum, mihique imperabo : dolorem juftifli-

mum, fi non potero frangere, occultabo. Quid ? vitae cenfe-

tifne, Patres confcripti, habendam mihi aliquam effe ratio-

nem ? quae mihi quidem minime cara eft , praefertim cumDolabella fecerit, ut optanda mors effet, modo fine cruciatu

atque tormentis : vobis tamen et populo Romano vilis eife

fpiritus meus non debet. Is enim fum, nifi forte me fallo, qui

vigiliis, curis, fententiis, periculis etiam, quae plurima adii

propter acerbiffimum omnium in me odium impiorum, per-

fecerim, ut non obftarent reipublicae, ne quid arrogantius vi-

dear dicere. Quod cum ita fit, nihilne mihi de periculo meo

cogitandum putatis ?

IX. Hic cum effem in urbe ac domi, tamen multa faepe tentata

funt, ubi me non folum amicorum fidelitas, fed etiam univerfae

civitatis oculi cuftodiunt. Quid cenfetis, cum iter ingreffus

ero , longum praefertim ? nullafne infidias pertimefcendas ?

Tres viae funt ad Mutinam, quo feftinat animus, ut quam pri-

mum illud pignus libertatis populi Romani D. Brutum adfpi-

cere poflim: cujus in complexu libenter extremum vitae fpiri-

tum ediderim, cum omnes adtiones horum menfium, omnes

fententiae meae, pervenerint ad eum, qui mihi fuit propofitus,

exitum. Tres ergo, ut dixi, viae: a fupero mari, Flaminiaj ab

infero, Aurelia j media, Caftia.

Nunc, quaefo, attendite, num aberret a conjectura fufpicio

periculi mei. Etruriam difcriminat Caflia. Scimufne igitur,

Panfa, quibus in locis nunc fit Lentonis Caefennii feptemvira-

lis auctoritas ? Nobifeum nec animo certe eft, nec corpofe.



P H I L I P P I C A XII.437

Si autem aut domi eft, aut non longe a domo, certe in Etruria

eft, id eft, in via. Quis igitur mihi praeftat, Lentonem uno

capite effe contentum ? Dic mihi praeterea, Panfa, Ventidius

ubi fit, cui fui femper amicus, antequam ille reipublicae bonif-

que omnibus tam aperte eft factus inimicus. Poffum Cafiiam

vitare, tenere Flaminiam. Quid, li Anconam, ut dicitur, Ven-

tidius venerit ? poterone Ariminum tuto accedere ? Reftat Au-

relia. Hic quidem etiam praefidia habebo : poffefiiones enim

funt P. Clodii. Tota familia occurret: hofpitio invitabit; prop-

ter familiaritatem notiflimam.

X. Hifceego

meviis

committam,qui

Terminalibus nuperin fuburbium, ut eodem die reverterer, ire non fum aufus ?

Domefticis me parietibus vix tueor fine amicorum cuftodiis.

Itaque in urbe maneo. Si licebit, manebo. Haec mea fedes eft,

haec vigilia, haec cuftodia, hoc praefidium ftativum. Teneant

alii caftra, regna, res bellicas ; oderint hoftem : nos, ut dici-

mus, femperque fecimus, urbem et res urbanas vobifcum pa-

riter tuebimur. Neque vero recufo munus hoc : quanquam

populum Romanum video pro me recufare. Nemo me minus

timidus, nemo cautior. Res declarat. Vigefimus annus eft, cumomnes fcelerati me unum petunt. Itaque ipfi, ne dicam mihi,

reipublicae poenas dederunt : me falvum adhuc refpublica con-

fervavit fibi. Timide hoc dicam : fcio enim quidvis homini

accidere poffe : verumtamen femel circumfeffus lectis valentif-

fimorum hominum viribus cecidi fciens, ut honeftiftime pof-

fem exurgere.

Poffumne igitur fatis videri cautus, fatis providus, fi me huic

itineri tam infefto, tamque periculofo, commifero ? Gloriam in

morte debent ii, qui in republica verfantur, non culpae repre-

henfionem, et ftultitiae vituperationem, relinquere. Quis bonus

non luget mortem Trebonii ? quis non dolet interitum talis et

civis, et viri ? At funt qui dicant (dure illi quidem, fed tamen

dicunt) minus dolendum, quod ab homine impuro nefarioque

non caverit. Etenim, qui multorum cuftodem fe profiteatur,



438 IN M. ANTONIUM

eum fapientes fui primum capitis aiunt cuftodem effe opor-

tere. Cum feptus lis legibus et judiciorum metu, non funt

omnia timenda, neque ad omnes infidias praefidia quaerenda.

Quis enim audeat luci, quis in militari via, quis bene comi-

tatum, quis illuftrem aggredi ? Haec neque hoc tempore, ne-

que in me, valent. Non modo enim poenam non extimefcet,

qui mihi vim attulerit ; fed etiam gloriam fperabit a latronum

gregibus, et praemia.

XI. Haec ego in urbe praevideo : facilis eft circumfpectus,

unde exeam, quo progrediar, quid ad dexteram, quid ad finif-

tram fit. Num idem in Apennini tramitibus facere potero ? in

quibus, etiam li non erunt infidiae, quae facillime effe poterunt,

animus tamen erit follicitus, ut nihil poflit de officiis legatio-

nis attendere. Sed effugi infidias : perrupi Apenninum. Nempe

in Antonii congrefTum colloquiumque veniendum eft. Quinam

locus capietur ? Si extra caftra ; caeteri viderint : ego mortem

actutum futuram puto. Novi hominis furorem, novi effrena-

tam violentiam. Cujus acerbitas morum, immanitafque naturae,

ne vino quidem permifta temperari folet ; hic ira dementia-

que inflammatus, adhibito fratre Lucio, teterrima bellua, nun-

quam profecto a me facrilegas manus atque impias abftinebit.

Memini colloquia et cum acerrimis hoftibus, et cum gra-

vifiime diffentientibus civibus. Cn. Pompeius, Sexti filius,

conful, me praefente, cum effem tiro in ejus exercitu, cum

P. Vettio Scatone, duce Marforum, inter bina caftra collocu-

tus eff. Quo quidem memini Sex. Pompeium, fratrem confu-

lis, ad colloquium ipfum Roma venire, doctum virum atque

fapientem :

quem cum Scato falutaffet, Quem te appellem ?

inquit. At ille, Voluntate, hofpitemj neceffitate, hoftem. Erat

in illo colloquio aequitas : nullus timor, nulla fuberat fufpicio

mediocre etiam odium. Non enim ut eriperent nobis focii ci-

vitatem, fed ut in eam reciperentur, petebant. Sylla cum Sci-

pione inter Cales et Teanum, cum alter nobilitatis florem, al-

ter belli focios adhibuiffet, de auctoritate fenatus, de fuffragiis



PH.ILIPP.ICA XII. 439

populi, et de jure civitatis, leges inter fe, conditiones, con-

tulerunt. Non tenuit omnino colloquium illud fidem : a vi

tamen periculoque abfuit.

XII. Poffumufne igitur in Antonii latrocinio aeque effe tuti?

non poffumus : aut, fi caeteri polfunt, me poffe diffldo. Quod fi

non extra caftra congrediemur;

quae ad colloquium caftra fu-

mentur ? in noftra ille nunquam veniet : multo minus nos in

illius. Reliquum eft, ut et accipiantur, et remittantur, poftu-

lata per literas. Ergo erimus in caftris. Mea ad omnia poftu-

lata una. fententia : quam cum hic, vobis audientibus, dixcro,

iffe et rediffe me putatote : legationem confecero. Omnia ad

fenatum mea fententia rejiciam, quaecunque poftulabit Anto-

nius. Neque enim licet aliter, neque permiffum eft nobis ab

hoc ordine, ut, bellis confectis, decem legatis permitti folet

more majorum : neque ulla omnino a fenatu mandata acce-

pimus. Quae cum agam in confilio, nonnullis, ut arbitror, re-

pugnantibus ; nonne metuendum eft , ne imperita militum

multitudo per me pacem diftineri putet ?

Facite, hoc meum confilium legiones novas non impro-

bare :

nam Martiam, et quartam, nihil cogitetis praeter digni-

tatem et decus comprobaturas effe : certe fcio. Quid ? vetera-

nos non veremur ? nam timeri fe ne ipfi quidem volunt. Sed

quonam modo accipient feveritatem meam ? Multa enim falfa

de me audierunt : multa ad eos improbi detulerunt. Quorum

commoda, ut vos optimi teftes eftis, fernper ego fententia,

auctoritate, oratione firmavi : fed credunt improbis, credunt

turbulentis, credunt fuis. Sunt autem fortes illi quidem, fed,

propter memoriam rerum, quas gefferunt pro populi Romani

libertate et falute reipublicae, nimis feroces, et ad fuam vim

omnia noftra confilia revocantes. Horum ego cogitationem

non vereor : impetum pertimefco.

Haec quoque pericula tanta fi effugero, fatifne tutum redi-

tum putatis fore ? Cum enim et veftra auctoritate et meo me

more defendero, et meam fidem reipublicae conftantiamque



440 IN M. ANTONIUM, 6cc.

praeftitero ; tum erunt mihi non hi folum, qui me oderunt,

fed illi etiam, qui invident, extimefcendi. Cuftodiatur igitur

mea vita reipublicae, eaque, quoad vel dignitas v/el natura pa-

tietur, patriae refervetur : mors autem neceflitatem habeat fati,

aut, fi ante oppetenda eft, oppetatur cum gloria.

Hasc cum ita fint, etfi hanc legationem refpublica, ut le-

vimme dicam, non deliderat ; tamen, ii tuto licebit ire, pro-

ficifcar. Omnino, Patres confcripti, totum hujufce rei conli-

lium non periculo meo, fed utilitate reipublicae, metiar. De

qua mihi quoniam liberum eft fpatium, multum etiam atque

etiam confiderandum puto, idque potifiimum faciendum, quodmaxime intereffe reipublicas judicavero.



[44i ]

I N

M. A N T O N I U M

P H I L I P P I C A XIIL

I. APRINCIPIO hujus belli, Patres confcripti, quod

ii cum impiis civibus fceleratifque fufcepimus, timui,

ne conditio iniidiofa pacis libertatis recuperandae ftudia ref-

tingueret. Dulce enim etiam nomen eil pacis ; res vero ipfa

cum jucunda, tum falutaris. Nam nec privatos focos, nec

publicas leges videtur, nec libertatis jura, cara habere, quem

difcordiae, quem caedes civium, quem bellum civile dele&at

eumque ex numero hominum ejiciendum, ex finibus humanaenaturas exterminandum, puto. Itaque five Sylla, five Marius,

iive uterque , five Octavius , iive Cinna , five iterum Sylla

five alter Marius et Carbo, five quis alius civile bellum opta-

vit, eum deteftabilem civem reipublicae natum judico. Nam

quid ego de proximo dicam, cujus a6ta defendimus, cum ip-

fum jure caefum fateamur ? Nihil igitur hoc cive, nihil hoc

homine tetrius ; fi aut civis, aut homo, habendus eft, qui ci-

vile bellum concupifcit.

Sed hoc primum videndum eft , Patres confcripti , cum

omnibufne pax effe poffit, an lit aliquod bellum inexpiabile,

in quo paclio pacis lex fit fervitutis. Pacem cum Scipione

Sylla five faciebat, iive fimulabat ; non erat defperandum, fi

conveniifet, fore aliquem tolerabilem itatum civitatis. Cinna

ii concordiam cum Oclavio confirmare voluiilet, hominum in

Tom. VI. K k k



442 IN M. ANTONIUM

republica fanitas remanere potuiffet. Proximo bello fi aliquid

de fumma gravitate Pompeius, multum de cupiditate Caefar,

remififfet ; et pacem ftabilem, et aliquam rempublicam, nobis

habere licuiffet.

II. Hoc vero quid efl ? cum Antoniis pax poteft effe ? cum

Cenforino, Ventidio, Trebellio , Beftia , Nucula, Munatio,

Lentone, Saxa ? Exempli caufa, paucos nominavi : genus in-

finitum, immanitatemque, ipfi cernitis reliquorum. Addite illa

naufragia Caefaris amicorum, Barbas, Caffios, Barbatios, Pol-

liones : addite Antonii collufores et fodales , Eutrapelum

Melam, Caelium, Pontium, Crafficium, Tironem, Muftelam,Petiffium : comitatum relinquo, duces nomino. Huc acce-

dunt Alaudae, caeterique veterani, feminarium judicum tertiae

decuriae, qui fuis rebus exhauftis, beneficiis Caefaris devoratis,

fortunas noftras concupiverunt.

O fidam dexteram Antonii, qua ille plurimos cives truci-

davit ! O ratum religiofumque foedus, quod cum Antoniis fe-

cerimus ! hoc fi Marcus violare conabitur, Lucii eum fancti-

tas a fcelere revocabit. Illis locus ii in hac urbe fuerit, urbi

ipfi locus non erit. Ora vobis eorum ponite ante oculos, et

maxime Antoniorum : inceffum, adfpectum, vultum, fpiritum,

latera tegentes alios, fequentes alios, alios praegredientes ami-

cos. Quem vini anhelitum ? quas contumelias fore cenfetis,

minafque verborum ? nifi forte eos pax ipfa leniet, maximeque

cum in hunc ordinem venerint : falutabunt benigne, comiter

appellabunt, unumquemque noftrum.

III. Non recordamini, per Deos immortales ! quas in eos

fententias dixeritis ? AcHa Antonii refci-diftis : leges refixiftis :

per vim et contra aufpicia latas decreviftis : totius Italiae delec-

tus excitaftis : collegam et focium fcelerum omnium, hoftem

judicaviftis : cum hoc quae pax poteft effe ? Hoftis fi effet ex-

ternus, tamen id ipfum vix, talibus factis, poffet aliquo modo.

Maria , montes , regionum magnitudines intereflent ; odiffes

enm, quem non videres. Hi in oculis haerebunt, et, cum



P H I L I P P I C A XIII. 443

licebit, m faucibus : quibus enim feptis tam immanes belluas

continebimus ?

At incertus exitus belli eft. Eft omnino fortium virorum,

quales vos effe debetis, virtutem prasftare : tantum enim pof-

funt : fortunse culpam non extimefcere. Sed, quoniam ab hoc

ordine non fortitudo folum, verum etiam fapientia, poftula-

tur ;quanquam vix videntur hasc pofle fejungi, fejungamus

tamen. Fortitudo dimicare jubet, juftum odium incendit, ad

conrligendum impellit, vocat ad periculum. Quid fapientia ?

cautioribus utitur confiliis, in pofterum providet, eft omni

ratione protedlior. Quid igitur cenfet ? Parendum eft enim;

atque id optimum judicandum, quod fit fapientiffime con-

ftitutum. Si hoc prsecipit, ne quid vita exiftimem antiquius,

ne decernam capitis periculo, fugiam omne difcrimen; qua?-

ram ex ea, etiamne fi erit, cum id fecero, ferviendum ? Si

annuerit ; nx ego fapientiam iftam, quamvis fit erudita, non

audiam. Sin refponderit, Tu vero ita vitam corpufque fervato,

ita fortunas, ita rem familiarem, ut haec pofteriora libertate

ducas ; itaque his uti velis, fi libera republica poffis ; nec pro

his libertatem, fed pro libertate ha?c, projicias, tanquam pig-

nora injurias : tum fapientia? vocem audire videar, eique, uti

Deo, paream. Itaque fi, receptis illis, polfumus eife liberi,

vincamus odium, pacemque patiamur : lin otium incolumibus

his nullum elfe poteft ; laetemur decertandi oblatam effe for-

tunam. Aut enim, victis his, fruemur victrice republica •> aut

oppreffi, (quod omen avertat Jupiter !) fi non fpiritu, at vir-

tutis laude, vivemus.

IV. At enim nos M. Lepidus, imperator iterum, pontifex

maximus, optime proximo civili bello de republica meritus,

ad pacem adhortatur. Nullius apud me, Patres confcripti, auc-

toritas major eft, quam M. Lepidi, vel propter ipfius virtu-

tem, vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem multa

privata j magna ejus in me merita, mea quaedam officia in

illum. Maximum vero ejus benefkium numero, quod hoc

Kkk 2



444 IN M. ANTONIUM

animo in rempublicam eft, quae mihi vita mea femper fuit ca-

rior. Nam cum Magnum Pompeium, clariffimum adolefcen-

tem, prasftantiffimi viri filium, audloritate adduxit ad pacem,

remque publicam fine armis maximo civilis belli periculo li-

beravit -, tum me ejus beneficio plus quam pro virili parte ob-

ligatum puto. Itaque ei et honores decrevi, quos potui amplif-

fimos, in quibus vos mihi eftis affenfi -, nec unquam de illo et

fperare optime, et loqui, deftiti. Magnis et multis pignoribus

M. Lepidum refpublica illigatum tenet. Summa nobilitas eft

hominis, fummi honores, ampliffimum facerdotium, plurima

urbis ornamenta, ipfius, fratris, majorumque monumentaprobatiffima uxor, optatiffimi liberi, res familiaris cum ampla,

tum cafta a cruore civili. Nemo ab eo civis violatus, multi

beneficio et mifericordia liberati. Talis igitur vir et civis opi-

nione labi poteft, voluntate a republica diffidere nullo pacto

poteft.

Pacem vult M. Lepidus. Praeclare ; fi talem poteft effice-

re, qualem nuper effecit : qua pace Cn. Pompeii filium ref-

publica adfpiciet, fuoque finu complexuque recipiet -, neque

folum illum, fed cum illo feipfam, fibi reftitutam putabit. Haec

caufa fuit, cur decerneretis ftatuam in Roftris cum infcriptio-

ne pra3clara, cur abfenti triumphum. Quanquam enim magnas

res bellicas gefferat, et triumpho dignas ; non erat tamen ei

tribuendum, quod nec L. iEmilio, nec iEmiliano Scipioni,

nec fuperiori Africano, nec Mario, nec Pompeio, qui majora

bella gefferunt : fed, quod filentio civile bellum confecerat,

cum primum licuit, honores in eum maximos contuliftis.

V. Exiftimafne igitur, M. Lepide, qualem Pompeium ref-

publica habitura fit civem, tales futuros in republica Antonios?

In altero pudor, gravitas, moderatio, integritas : in illis (et

cum hos compello, praetereo animo ex grege latrocinii ne-

ininem) libidines, fcelera, ad omne facinus immanis audacia.

Deinde obfecro vos, Patres confcripti, quis hoc veftrum non

videt, quod Fortuna ipfa, quas dicitur casca, vidit? falvis enim



PHILIPPICA' XIII. 445

adtis Caefaris, quae concordiae caufa defendimus, Pompeio fua

domus patebit ; eamque non minoris, quam emit Antonius,

redimet : redimet, inquam, Cn. Pompeii domum filius. Orem acerbam ! Sed haec fatis diu multumque defleta funt. De-

creviftis tantam pecuniam Pompeio, quantam ex bonis patriis

in praedae diffipatione inimicus victor redegiffet.

Sed hanc mihi difpenfationem pro paterna neceffitudine et

conjunctione depofco. Redimet hortos, aedes, urbana quaedam,

quae pofiidet Antonius. Nam argentum, veftem, fupellecti-

lem, vinum, amittet aequo animo, quae ille helluo diffipavit.

Albanum, Firmanum, a Dolabella recuperabit : etiam ab An-

tonio Tufculanum : hique, qui nunc Mutinam oppugnant,

D. Brutum obfident, de Falerno Anferes depellentur. Sunt

alii plures fortaffe, fed mea memoria dilabuntur. Ego etiam

eos dico, qui hoftium numero non funt, Pompeianas poffeffio-

nes, quanti emerint, filio reddituros.

Satis inconfiderati fuit, ne dicam audacis, rem ullam ex

illis attingere : retinere vero quis poterit, clariffimo domino

reftituto ? An is non reddet, qui domini patrimonium circum-

plexus, quafi thefaurum draco, Pompeii fervus, libertus Cae-

faris, agri Lucani poffeffiones occupavit ? Atque illud fepties

millies, quod adolefcenti, Patres confcripti, fpopondiftis, ita

defcribite, ut videatur a vobis Cn. Pompeii filius in patrimo-

nio fuo collocatus. Hxc fenatus. Reliqua populus Romanus

in ea familia, quam vidit ampliffimam, perfequetur: in primis

paternum auguratus locum, in quem ego eum, ut, quod a pa-

tre accepi, filio reddam, mea nominatione cooptabo. Utrum

igitur augurem Jovis Optimi Maximi, cujus interpretes inter-

nuntiique conflituti fumus, utrum populus Romanus libentius

fanciet, Pompeium, an Antonium ? Mihi quidem numine Deo-

rum immortalium videtur hoc fortuna voluiffe, ut, actis Caefa-

ris firmis ac ratis, Cn. Pompeii filius poffet et dignitatem, et

fortunas patrias, recuperare.

VI. Ac ne illud quidem filentio, Patres confcripti, pra?-

tereundum puto, quod clariffimi viri legati, L. Paulus, Q^



446 IN M. ANTONIUM

Thermus, C. Fannius, quorum habetis cognitam voluntatem in

rempublicam, eamque perpetuam atque conftantem, nuntiant,

fe Pompeii conveniendi caufa divertiffe Maffiliam , eumque

cognoviife paratiffimo animo, ut cum fuis copiis iret ad Mu-

tinam, ni vereretur veteranorum animos orfendere. Eft vero

ejus patris filius, qui fapienter faciebat non minus multa, quam

fortiter. Itaque intelligitis et animum ei prasfto fuiffe, nec con-

filium defuiffe.

Atque etiam hoc M. Lepido providendum eft, ne quid arro-

gantius, quam ejus mores ferunt, facere videatur. Si enim nos

exercitu terret, non meminit, illum exercitum fenatus, popu^lique Romani, atque univerfas reipublicae effe, non fuum. At

uti poteft pro fuo. Quid tum ? omniane viris bonis, quae facere

poffunt, facienda funt ? etiamne, fi turpia, fi perniciofa erunt ?

ii facere omnino non licebit ? Quid autem turpius, aut foedius,

aut quod minus deceat, quam contra fenatum, contra cives,

contra patriam, exercitum ducere ? quid vero magis vituperan-

dum, quam id facere, quod non liceat ? Licet autem nemini

contra patriam ducere exercitum : fi quidem licere id dicimus,

quod legibus, quod more majorum, inftitutifque, conceditur.

Neque enim, quod quifque poteft, id ei licet ; nec, fi non

obftatur, propterea etiam permittitur. Tibi enim exercitum,

Lepide, tanquam majoribus tuis, patria pro fe dedit. Hoc tu

arcebis hoftem ; fines imperii propagabis ; fenatui populoque

Romano parebis, fi quam ad aliam rem te forte traduxerit.

VII. Haec fi cogitas, es, M. Lepide, pontifex maximus, M,

Lepidi, pontificis maximi, pronepos. Sin hominibus tantum

licere judicas, quantum pofiunt; vide, ne alienis exemplis iif-

que recentibus uti, quam et antiquis et domefticis, malle vi-

deare. Quod fi auctoritatem interponis fine armis, magis equi-

dem laudo : fed vide ne hoc ipfum non fit neceffe. Quanquam

enim eft tanta in te auctoritas, quanta debet in homine nobi-

liffimo; tamen fenatus fe ipfe non contemnit: nec vero fuit un-

quam gravior, conftantior, fortior. Incenfi omnes rapimur ad

libertatem recuperandam : non poteft, ullius aucloritate, tantus




fenatus populique Romani ardor extingui. Odimus : irati pug-

namus : extorqueri de manibus arma non poffunt : receptui

fignum, aut revocationem a bello, audire non poffumus : fpera-

mus optima: pati vel difficillima malumus, quam fervire. Cae-

far confecit invictum exercitum : duo fortiffimi confules ad-

funt cum copiis : L. Planci confulis defignati varia et magna

auxilia non defunt : de D. Bruti falute certatur. Unus furiofus

gladiator cum teterrimorum latronum manu contra patriam,

contra Deos penates, contra aras et focos, contra quatuor con-

fules, gerit bellum. Huic cedamus ? hujus conditiones audia-

mus ? cum hoc pacem fieri poffe credamus ?

VIIL At periculum eft, ne ab hoc opprimamur. Non metuo,

ne is, qui fuis ampliffimis fortunis, nifi bonis falvis, frui non

poteft, prodat falutem fuam. Bonos cives primum natura efficit,

adjuvat deinde fortuna. Omnibus enim bonis expedit, falvam

effe rempublicam : fed in iis, qui fortunati funt, magis id ap-

paret. Quis fortunatior Lepido, ut ante dixi ? quis eodem fa-

nior ? Vidit ejus mcefKtiam atque lacrymas populus Romanus

Lupercalibus : vidit, quam abjectus, quam confeclus effet, cum

Casfari diadema imponens Antonius, fervum fe illius, quamcollegam, effe malebat. Qui, fi reliquis flagitiis et fceleribus

ie abftinere potuiffet, tamen unum ob hoc factum dignum il-

lum omni pcena putarem. Nam, fi ipfe fervire poterat, nobis

dominum cur imponebat ? et, fi ejus pueritia pertulerat libi-

dines eorum, qui erant in eum tyranni, etiamne in noftros

iiberos dominum et tyrannum comparabat ? Itaque, illo in-

terfecto, qualem eum in nos effe voluit, talis ipfe in caeteros

extitit.

Qua enim in barbaria quifquam tam teter, tam crudelis

tyrannus, quam in hac urbe armis barbarorum ftipatus Anto-

nius ? Caefare dominante veniebamus in fenatum, fi non libe-

re, attamen tuto : hoc archipirata, (quid enim dicam tyran-

no ?) ha;c fubfellia ab Ithyreis occupabantur. Prorupit fubito

Brundufium, ut inde, agmine quadrato, ad urbem accederet

lautiffimum oppidum , nunc municipium , honefliffimorum



448 IN M. ANTONIUM

quondam colonorum , Sueffam , fortiffimorum militum fan-

guine implevit : Brundufii, in finu non modo avariffimae, fed

etiam crudeliffimae, uxoris, delectos Martiae legionis centurio-

nes trucidavit. Inde fe quo furore, quo ardore, ad urbem, id

eft, ad caedem optimi cujufque, rapiebat ? Quo tempore Dii

immortales ipfi praefidium improvifum, nec opinantibus nobis,

obtulerunt.

IX. Caefaris enim incredibilis ac divina virtus latronis impe-

tus crudeles ac furibundos retardavit : quem tum ille demens

laedere fe putabat edictis, ignorans, quaecunqae falfo is diceret

in fanctiffimum adolefcentem, ea vere recidere in memoriampueritiae fuae. Ingreffiis urbem eft, quo comitatu, vel potius

agmine ? cum dextra, finiftra, gemente populo Romano, mi-

naretur dominis, notaret domos, divifurum fe urbem palam

fuis polliceretur. Rediit ad milites ; ibi pefUfera illa Tibure

concio. Inde ad urbem curfus : fenatus in Capitolium : parata

de circumfcribendo adolefcente fententia confularis : cum re-

pente (nam Martiam legionem Albae confediffe fciebat) af-

fertur ei de quarta nuntius : quo perculfus, abjecit confilium

referendi ad fenatum de Caefare. EgrefTus efl non viis, fed

tramitibus, paludatus : eoque die ipfo innumerabilia fenatus-

confulta fecit : quae quidem omnia citius delata, quam fcrip-

ta funt.

Ex eo non iter, fed curfus et fuga, in Galliam. Caefarem fe-

qui arbitrabatur cum legione Martia, cum quarta, cum vete-

ranis ; quorum ille nomen prae metu ferre non poterat : eique

in Galliam penetranti D. fe Brutus objecit; qui fe totius belli

fluctibus circumiri, quam illum aut regredi aut progredi, ma-luit ; Mutinamque illi exultanti tanquam frenos furoris injecit.

Quam cum operibus munitionibufque fepfiffet, nec eum flo-

rentiffimae coloniae dignitas, neque confulis defignati majefcas,

a parricidio deterreret ; tum, me (teftor et vos, et populum

Romanum, et omnes Deos, qui huic urbi praefident) invito

et repugnante, legati miffi tres confulares ad latronem M. An-

tonium, gladiatorum ducem.




Quis tam barbarus unquam ? tam immanis ? tam ferus ? Non

audivit : non refpondit : neque eos folum praefentes, fed multo

magis nos, a quibus illi erant mim, fprevit, et pro nihilo pu-

tavit. Poftea, quod fcelus, quod facinus, parricida non edidit ?

circumfedit colonos veftros, exercitum populi Romani, im~

peratorem, confulem defignatum : agros divexat civium opti-

morura : hoftis teterrimus omnibus bonis cruces ac tormenta

minitatur.

X. Cum hoc, M. Lepide, pax effe quae poteft ? cujus ne

fupplicio quidem ullo fatiari videtur poffe populus Romanus.

Quod fi quis adhuc dubitare potuit, quin nulla focietas huic

ordini, populoque Romano, cum illa importunimma bellua

poffitefle; definat profedto dubitare, his cognitis literis, quas

mihi miffas ab Hirtio confule modo accepi. Eas dum recito,

dumque de fingulis fententiis breviter difputo, velim, Patres

confcripti, ut adhuc feciftis, me attente audiatis. Antonius

Hirtio et Cêsari. Neque fe imperatorem, neque Hirtium

confulem, nec proprastore Casfarem. Satis hoc quidem fcite.

Deponere alienum nomen ipfe maluit, quam illis fuum red-

dere. Cognita morte C. 'Trebomi, non plus gavifusfu?n, quam do/ui.

Videte quid fe gavifum, quid doluiife, dicat : facilius de pace

deliberabitis. Dediffe pcenasfceleratum cineri atque ojjibus clarif-

Jimi viri, et apparuife numen Deorum intrafinem anni vertentis,

aut jam Jbluto fupplicio parricidcc, aut impendente, lcetandum eji.

O Spartace ! quem enim te potius appellem ? cujus propter

nefaria fcelera tolerabilis fuifle videtur Catilina : lsctandum efTe

aufus es fcribere, Trebonium dediffe pcenas ? fceleratum Tre-

bonium ? quo fcelere, nifi quod te idibus Martiis a debita tibi

pefte feduxit ?

Age, hoc laetaris : videamus, quid molefte feras. Hojiemju-

dicatum hoc tempore Dolabellam, eo quod Jicarium occiderit ; et

videri cariorem populo Romano fiiium fcurra, quam C. Ccefare?n,

patrice parente?n, i?igemifcendum ejl. Quid ingemifcis hoftem Do-

labellam judicatum ? quid ? te non intelligis delectu tota

Tom. VI. L 1 1



450 IN M. ANTONIUM

Italia habito, confulibus mifiis, Caefare ornato, fagis denique

fumptis, hoflem juclicatum ? Quid eft autem, fcelerate, quod

gemas, hoftein Dolabellam judicatum a fenatu ? quem tu or-

dincm omnino effe nullum putas : fed eam tibi caufam belli

gercndi proponis, ut fenatum funditus deleas ; reliqui boni et

locupletes omnes fummum ordinem fubfequantur. At fcurrae

filium appellat. Quafi vero ignotus nobis fuerit fplendidus

eques Romanus Trebonii pater. Is autem humilitatem defpi-

cere audet cujufquam, qui ex Fadia fuftulerit liberos ?

XI. Acerbijjimum vero efl, te, A. Hirti, ornatum ejfe beneficiis

Cafaris, et taiem ab eo reliclum, qualem ipfe miraris. Equidemnegare non poffum, a Caefare Hirtium ornatum : fed illa or-

namenta in virtute et induftria pofita lucent. Tu vero, qui te

ab eodem Caefare ornatum negare non potes, quid effes, fi

tibi ille non tam multa tribuiffet ? ecquo te tua virtus pro-

vexiffet ? ecquo genus ? in luftris, popinis, alea, vino, tempus

aetatis omne confumpfiffes, ut faciebas, cum in gremiis mima-

rum mentum, mentemque, deponeres. Et te, O puer. Puerum

appellat, quem non modo virum, fed etiam fortiftimum vi-

rum, fenfit, et fentiet. Eft iftuc quidem nomen astatis, fed ab

eo minime ufurpandum, qui fuam amentiam puero huic prae-

bet ad gloriam.

§>ui omnia ejus nomini debes. Debet vero, folvitque prascla-

re. Si enim ille patrias parens eft, ut tu appellas, (ego, quid.

fentiam, videro) cur non hic parens verior, a quo certe vi-

tam habemus , e tuis facinorofiflimis manibus ereptam ? id

agere, utjure damnatus fit Dolabella? Turpem vero adtionem,

qua defenditur ampliffimi aucloritas ordinis contra crudeliflimi

gladiatoris amentiam ! et ut venefica hcec liberetur obfdione ? Ve-

neficam audes appellare eum virum, qui tuis veneficiis reme-

dia invenit ? quem ita obfides, nove Annibal, aut fi quis acu-

tior imperator fuit, ut te ipfe obfideas, neque te iftinc, fi cu-

pias, pofiis explicare. RecefTeris : undique omnes infequentur.

Manferis : haerebis. Nimirum recte veneficam appellas, a quo

tibi pra^fentem peftem vides comparatam. Ut quam potentiffimus




Jit CaJJius, atque Brutus P Putes Cenforinum dicere, aut Ven-

tidium, aut etiam ipfos Antonios. Cur autem nolint poten-

tes effe non modo optimos et nobiliiTimos viros, fed fecum

etiam in reipublicae defenfione conjunctos ? Nimirum eodem

modo hcec adfpicitis, ut priora. Quae tandem ? Cafira Pompeiife-

natum appellatis.

XII. An vero tua caftra potius fenatum appellaremus ? in

quibus tu es videlicet confularis, cujus totus confulatus efl ex

omni monumentorum memoria revulfus : duo praetores, fine

caufa dimfi fe aliquid habituros ; nos enim Caefaris beneficia

defendimus : praetorii, Philadelphus Annius, et innocens Gal-

]ius : aedilitii, Coricus laterum et vocis meas, Beftia et fidei

patronus ; fraudator creditorum Trebellius, et homo diruptus,

dirutufque, Q^Caelius, columenque amicorum Antonii, Cotyla

Varius ; quos Antonius deliciarum caufa loris in convivio caedi

jubebat a fervis publicis : Septemvirales , Lento, Nucula

tum delicias atque amores populi Romani L. Antonius : tri-

buni primum duo defignati, Tullus Hoftilius, qui fuo jure in

porta nomen infcripfit jqui, cum prodere imperatorem fuum

non poffet, reliquit : alter efl defignatus, Vifeius nefcio qui,

fortis, ut aiunt, latroj quem tamen temperantem fuifle ferunt

Pifauri balneatorem. Sequuntur alii, tribunitii, T. Plancus in

primis : qui, fi fenaturn dilexiffet, nunquam curiam incendif-

fet. Quo fcelere damnatus, in eam urbem rediit armis, e qua

excefferat legibus. Sed hoc ei commune cum plurimis diiTi-

millimis. Illud tamen verum, quod in hoc Planco proverbii

loco dici folet, perire eum non poffe, nifi ei crura fradta effent.

Fracla funt, et vivit. Hoc tamen, ut alia multa, Aquila? fer-

tur acceptum.

XIII. Efl etiam ibi Decius, ab illis, ut opinor, Muribus

Deciis. Itaque, Ca^faris munere, Deciorum quidem multo inter-

vallo per hunc praeclarum virum memoria renovata eft. Saxam

vero Decidium prasterire qui poffum, hominem deductum ex

ultimis gentibus, ut eum tribunum plebis videremus, quem

Lll 2



452 IN M. ANTONIUM

civem nunquam videramus? Eft quidem alter Saferna: fed om~

nes tamen tantam habent fimilitudinem inter fe, ut in eorum

praenominibus errem. Nec vero Exitius, Philadelphi frater,

quaeftor, praetermittendus eft, ne, fi de clariffimo adolefcente

filuero, invidiife videar Antonio. Eft etiam Afinius quidam,

fenator voluntarius, leclus ipfe a fe. Apertam curiam vidit poft

Caefaris mortem : mutavit calceos : Pater confcriptus repente

faclus eft. Non novi Sex. Albedium: fed tamen neminem tam

maledicum offendi, qui illum negaret dignum Antonii fenatu.

Arbitror me aliquos praeteriifTe : de iis tamen, qui occurre-

bant, tacere non potui. Hoc igitur fretus fenatu, Pompeia-num fenatum defpicit ; in quo decem fuimus confulares : qui

li omnes viverent, bellum omnino hoc non fuiffet : auctoritati

ceffiffet audacia. Sed, quantum prsefidii fuerit in caeteris, hinc

intelligi poteft, quod ego unus, reli&us e multis, contudi et

fregi, adjuvantibus vobis, exultantis praedonis audaciam.

XIV. Quod fi fortuna nobis modo non eripuiffet Serv. Sul-

picium, ejufque collegam ante Marcellum; quos cives ? quos

viros ? fi duos confules, amiciffimos patriae, fimul ex Italia

ejectos ; fi L. Afranium, fummum ducem ; fi P. Lentulum,

civem cum in caeteris rebus, tum in falute mea, fingularem ; fi

Bibulum, cujus efl in rempublicam merito femper laudata con-

ftantia; fi L. Domitium, praeflantiffimum civem , fi Appium

Claudium, pari nobilitate et voluntate praeditum ; fi P. Scipio-

nem, clariffimum virum, majorumque fuorum fimillimum, ref-

publica tenere potuiffet : certe his confularibus non effet Pom-

peianus defpiciendus fenatus. Utrum igitur aequius, utrum me-

lius reipublicae fuit, Cn. Pompeium, an fedtorem Cn. Pompeiivivere Antonium ? Qui vero praetorii ? quorum princeps M.

Cato, idemque omnium gentium virtute princeps. Quid reliquos

clariffimos viros commemorem ? noftis omnes. Magis vereor,

ne longum me in enumerando, quam ne ingratum in prater-

eundo, putetis. Qui aedilitii ? qui tribunitii ? qui quaeflorii ?

Quid multa ? talis fenatorum et dignitas et multitudo fuit, ut

magna excufatione opus iis fit, qui illa in caflra non venerunt.




XV. Nunc reliqua attendite. Vifiwn Ciceronem ducem habuijlis.

Eo libentius ducem audio, quod certe ille dicit invitus. Namde victo nihil laboro. Fatum enim meum eft, fine republica

nec vinci pofle, nec vincere. Macedoniam munitis exercitibus.

Et quidem fratri tuo, qui a vobis nihil degenerat, extorfimus.

Africam commi/i/tis Varo bis capto. Hic cum C. fratre putat fe

litigare. In Syriam Cafium mijiftis. Non igitur fentis, huic

caufae orbem terrae parere; te, extra munitiones tuas, veftigium

ubi imprimas non habere ? Cafcam tribunatum gerere paffi ejlis.

Quid ergo ? ut Marullum, ut Caefetium, a republica remove-

remus eum, per quem, ut neque idem hoc pofthac, neque

multa hujufmodi accidere poffent, confecuti fumus ? Vecligalia

yuliajia Lupercis ademi/lis. Lupercorum mentionem facere au-

det ? neque illius diei memoriam perhorrefcit, quo aufus eft,

obrutus vino, unguentis oblitus, nudus, gementem populum

Romanum ad fervitutem cohortari ? Veteranorum colojiiasy de-

ducJas lege etfenatus-confulto, fujlulifis. Nos fuftulimus, an con-

tra lege comitiis centuriatis lata fanximus ? vide, ne tu ve-

teranos, tamen eos, qui erant perditi, perdideris ; in eumque

locum deduxeris, ex quo ipfi jam fentiunt fe nunquam exitu-

ros. Mafjiliejifbus jure belli adempta reddituros vos pollicemmi.

Nihil difputo de jure belli : magis facilis difputatio eft, quam

neceffaria. Illud tamen animadvertite, Patres confcripti, quam

fit huic reipublicae natus hoftis Antonius, qui tantopere eam

civitatem oderit, quam fcit huic reipublicss femper fuiffe ami-

cifhmam. -

XVI. Nejninem PojjipeianuJJt, qui vivat, tejiere lege Hirtia digni-

tates ? Qui, quaefo, jam legis Hirtias mentionem facit ? cujus

non minus arbitror latorem ipfum, quam eos, de quibus lata

eft, poenitere ? Omnino, mea quidem fententia, legem illam

appellare fas non eft : et, ut fit lex, non debemus illam Hir-

tii legem putare. Apuleiajia pecunia Brutumfubornafis . Quid,

fi omnibus fuis copiis excellentem virum refpublica armaffet ?

quem tandem bonum poeniteret ? nec enim fine pecunia exer-

citum alere, nec fine exercitu fratrem tuum capere, potuiffet.



454 I N M. A N T O N I U M

Securi percuffos Pcetum et Menedemum , chitate donatos , ^f

hofpites Cajaris, laudafis. Non lauclamus,quod ne audivi-

mus quidem. Valde enim nobis in tanta perturbatione reipub-

licas de duobus nequifimis Graeculis cogitandum fuit. Theo-

pompum , nudum , expuifum a Trebonio , confugere Alexa?idriam

negkxiflis. Magnum crimen fenatus. De Theopompo, fummo

homine, negleximus : qui ubi terrarum fit, quid agat, vivat

denique, an mortuus fit, quis aut fcit, aut curat ? Serv. Galbam

eodem pugionefuccincJum in cafris videtis. Nihil tibi de Galba

refpondeo, fortiffimo et conftantiffimo cive : coram aderit :

prasfens tibi et ipfe, et ille, quem infimulas, pugio, refpon-

debit. Milites aut meos, aut veteranos, contraxijiis, tanquam ad

exitium eorum, qui Cafarem occiderant ; et eofdem nec-opi?iantes

ad quafiorisfui, aut imperatoris, aut commilitonumfuorum, peri-

cula impulijlis. Scilicet verba dedimus, decepimus : ignorabat

legio Martia, quarta ; ignorabant veterani, quid ageretur. Non

illi fenatus auctoritatem, non libertatem populi Romani, feque-

bantur : Casfaris mortem ulcifci volebant, quam omnes fata-

lem fuiffe arbitrabantur : te videlicet falvum, beatum, floren-

tem, effe cupiebant.

XVII. O mifer cum re, tum hoc ipfo, quod non fentis, quam

rrlifer fis ! Sed maximum crimen audite. Denique, quid non aut

probavi/lis, autfecijlis % quidfaciat, fi revivifcat . . . quis ? credo

enim, afferet aliquod fcelerati hominis exemplum. Cn. Pom-

peiusipfe? O nos turpes, fi quidem Cn. Pompeium imitaturi

fumus ! aut filius ejus, fi domi effe pofjit ? Poterit, mihi crede :

nam paucis diebus et in domum et in hortos paternos immi-

grabit. Pofiremo, negatis pacem poffefieri, nifi aut emifero Brutum,

autfrumentojuvero. Alii iftuc negant? ego vero, ne, fi ifla qui-

dem feceris, unquam tecum pacem huic civitati futuram puto.

Quid? hoc placetne veteranis ifiis, quibus adhuc omnia integrafunt?

Nihil vidi tam integrum, quam ut oppugnare imperatorem in-

cipiant, quem tanto fludio confenfuque orfenderint.

Quoniam vos affentationibus et venenatis muneribus venifiis.

Depravati an corrupti funt, quibus perfuafum eft, fcediffimum




hoflem juftiffimo bello perfequi ? At militibus inclufis opem Jer-

tis. Nihil ??ioror eos Ja/vos effe, et ire quo jubetis\ Ji tamen pa-

tiuntur perire eu?n, qui meruit. Quam benigne ! denique ufi li-

beralitate Antonii milites imperatorem reliquerunt, et fe ad

hoflem metu perterriti contulerunt : per quos fi non ftetiffet,

non Dolabella prius imperatori fuo , quam Antonius etiam

collegae, parentafTet.

Concordice fadiam ejje me?2tionem fcribitis in fenatu, et legatos

efje confulares quinque. Dijficile ejt credere, eos, qui me prcecipi-

te?n egerint, cequiffimas co?iditio??es ferentem, et ta?nen ex his a/i-

quid remittere cogitantem, putare aliquid ??wderate aut humane ejje

facluros. Vix etiam vertf??iile ef, qui judicaverint hofem Dola-

bellam ob retlifji??ium facinus, eofdem nobis parcere poj/e, idem

fentientibus . Parumne videtur omnium facinorum fibi cum

Dolabella focietatem initam confiteri ? nonne cernitis, ex uno

fonte omnia fcelera manare ? Ipfe denique fatetur, hoc quidem

fatis acute, non poffe eos, qui hoflem Dolabellam judicave-

rint ob reclimmum facinus, (ita enim videtur Antonio) fibi

parcere, idem fentienti.

XVIII. Quid huic facias, qui hasc literis memoriaeque man-

darit, ita fibi conveniffe cum Dolabella, ut ille Trebonium, et,

fi poffet, etiam Brutum, Camum, difcruciatos necaret, eadem-

que inhiberet fupplicia nobis? Confervandus civis cum tam pio

jufloque fcedere. Is etiam queritur conditiones fuas repudiatas,

sequas quidem et verecundas, ut baberet Galliam ultimam, ap-

timmam ad bellum renovandum inftruendumque provinciamj

ut Alaudas in tertia decuria judicarent, id eft, ut perfugium

fcelerum effet cum turpimmis reipublic32 fordibus ; ut acla fua

rata effent, cujus nullum remanet confulatus veftigium. Cave-

bat etiam L. Antonio, qui fuerat aequimmus agri privati et

publici decempedator, Nucula et Lentone collega.

Quamobrem vos potius animadvertite, utrum fit e/egantius, et

partibus uti/ius, ^Jrebonii mortem perfqui, an Cafaris : et utrwn

fit cequius, concurrere nos, quo faci/ius revivifcat Pompeianorum

caufa, toties jugu/ata -, an confentire, ne ludibrio fimus ini?nicis.



456 IN M. ANTONIUM

Si elTet jugulata, nunquam exurgeret : quod tibi tuifque con-

tingat ! Utrum, inquit, elegantius. Atqui hoc bello de elegan-

tia quaeritur. Et partibus utilius. Partes, furiofe, dicuntur in

foro, in curia. Bellum contra patriam nefarium fufcepifti : op-

pugnas Mutinam : circumfedcs confulem defignatum : bellum

contra te duo confules gerunt, cumque his pro praetore Cae-

far : cuncla contra te Italia armata eft. Iftas tu partes potius,

quam a populo Romano defectionem, vocas ? Potius 'Trebonii

mortem, quam Ccefaris, perfequamur ? Trebonii fatis perfecuti fu-

mus, hofte judicato Dolabella : Caefaris mors facillime defen-

ditur oblivione et filentio. Sed videte, quid moliatur. Cummortem Casfaris ulcifcendam putat ; mortem proponit non iis

folum, qui illam rem geflerunt, fed iis etiam, qui non molefte

tulerunt.

XIX. Quibus utrinoflrum ceciderint lucrofuturum efl. Quodfpec-

taculum adhuc ipfa fortuna vitavit, ne videret unius corporis duas

acies, la?iifa Cicerone, dimicantes ; qui ufque eo felix efl, ut iif-

dem ornamentis deceperit vos, quibus deceptum Ccefarem gloriatus

efi. Pergit in mea maledicta, quafi vero ei pulcherrime priora

procefTerint : quem ego inuftum verimmis maledictorum notis

tradam hominum memorias fempiternae. Ego lanifla ? et qui-

dem non infipiens : deteriores enim jugulari cupio, meliores

vincere. Utri ceciderint, fcribit lucro nobis futurum. O pras-

clarum lucrum ! quo, te viclore, (quod Dii omen avertant !)

beata mors eorum futura fit, qui e vita exceiferint fine tor-

mentis.

A me deceptos ait eifdem omamentis Hirtium et Caefarem.

Quod, quaefo, adhuc a me effc tributum Hirtio ornamentum ?

nam Caefari plura et majora debentur. Deceptum autem patrem

a me Caefarem dicere audes ? Tu, tu, inquam, illum occidifti

Lupercalibus : cujus, homo ingratiffime, rlaminium cur reli-

quifti ? Sed jam videte magni et clari viri admirabilem gravi-

tatem atque conftantiam.

Mihi quidem conjlat, nec meam contume/iam, nec meorum, ferre

nec deferere partesy quas Pompeius odivit, nec veteranosfedibusfuis



P H I L I P P I C A XIII. 45>/

moveri pati, nccfmgnlos ad cruciatum trahi, necfallerefidcm, quam

dedi Dolabellcv. Omitto alia : fdem Dolabellce, fanctiflimi viri,

deferere homo pius non poteft. Quam fidem ? an optimi cu-

jufque caodis ; urbis et Italiae partitionis ; fuis dandarum diri-

piendarumque provinciarum ? Nam quid erat aliud, quod inter

Antonium et Dolabellam, impuriflimos parricidas, fcedere ac

fide fanciretur ?

Nec Lepidifocietatem violare, piiffimi hominis. Tibi cum Le~

pido focietas, aut cum ullo, non dicam bono cive, iicut iile

eft, fed homine fano ? Id agis, ut Lepidum aut impium, aut

infanum, exiftimari velis. Nihil agis. Quanquam afrirmare de

altero difficile eft, de Lepido praefertim, quem ego metuam

nunquam, bene fperabo, dum licebit. Revocare te a furore

Lepidus voluit, non adjutor efle dementiae. Tu porro ne pios

quidem, fed piiflimos, quaeris : et, quod verbum omnino nul-

lum in lingua Latina eft, id, propter tuam divinam pietatem,

novum inducis.

Nec Plancum prodere, participem confliorum. Plancum par-

ticipem ? cujus memorabilis ac divina virtus lucem afFert

reipublicae. Nifi forte eum fubfidio tibi venire arbitraris

cum fortiflimis legionibus, magno equitatu, peditatuque Gal-

lorum : quique , nifi ante ejus adventum reipublicae pcenas

dederis, ille hujus belli feret principatum. Quanquam enim

prima praefldia utiliora reipublicas funt, tamen extrema funt

gratiora.

XX. Sed jam fe colligit, et ad extremum incipit philofophari.

Si me reclisfenfbus euntem Dii immortales, utfpero, adjuvcri?it

vivamlibenter. Sin

autemaliud

mefatum manet ; pracipio gaudiafuppliciorum vefrorum. Namque, fi vicJi Pompeiani tam infolen-

tesfunt -, vidlores quales futurifint t vos potius experiemini. Prae-

cipias licet gaudia : non enim tibi cum Pompeianis, fed cum

univerfa republica, bellum eft. Omnes te Dii, homines, fummi,

medii, iniimi ; cives, peregrini ; viri, mulieres ; liberi, fervi,

oderunt. Senfimus hoc nuper falfo nuntio ; vero propediem

Tom. VI. M m m



453 IN M. ANTONIUM

fentiemus. Quoe fi tecum Ipfe recolis; aequiore animo, et ma-

jore confolatione, moriere.

Deniqnefumma judicii meiJpecJat huc, ut meorum injuriasferre

pofjim , Ji aut oblivifci velint ipfi fecijfe , aut ulcifci parati Jint

nna nobifcum Cafaris morte?n. Hac Antonii fententia cognita,

dubitaturofne A. Hirtium , C. Panfam , confules,

putatis

quin ad Antonium tranfeant ? Brutum obfideant ? Mutinam

expugnare cupiant ? Quid de Panfa et Hirtio loquar ? Casfar,

fingulari pietate adolefcens, poteritne fe tenere, quin D. Bruti

fanguine pcenas patrias perfequatur ? Itaque fecerunt, uti his

literis lectis ad munitiones propius accederent. Quo major

adolefcens Caefar, majoreque Deorum immortalium beneficio

reipublicae natus eft, qui nulla fpecie paterni nominis, nec

pietate, abductus unquam eft. Intelligit, maximam pietatem

confervatione patriae contineri.

,Quod fi partium certamen effet, quarum omnino nomen

extinctum eft, Antoniufne potius et Ventidius partes Caefaris

defenderent, quam primum Ca?far, adolefcens fumma pietate

et memoria parentis fui ? Deinde Panfa et Hirtius, qui quafi

cornua duo tenuerunt Caefaris, tum, cum illas vere partes vo-

cabantur ? Ha? vero quae funt partes, cum alteris fenatus auc-

toritas, populi Romani libertas, reipublicas falus, propofita fit;

alteris caedes bonorum, urbis Italiaeque partitio ? Veniamus ali-

quando ad claufulam.

XXI. Legatos venire non credo. Bene me novit. Bellum quo ve-

niat. Propoiito prsefertim exemplo Dolabellae. Sancliore erunt,

credo, jure legati, quam duo confules, contra quos arma fert

quam Csefar, cujus patris flamen efl; quam conful defignatus,

quem oppugnat; quam Mutina, quam obfidet

;quam patria,

cui ignem ferrumque minitatur. Cum venerint, qua pofu/ent,

cognofcam. Quin tu abis in malam peftem, malumque crucia-

tum ? Ad te quifquam veniat, nifi Ventidii fimilis ? Oriens in-

cendium qui reflinguerent, fummos viros mifimus -, repudiafti

nunc in tantam flammam tamque inveteratam mittamus, cum




locum tibi reliquum non modo ad pacem, fed ne ad deditio-

nem quidem, feceris ?

Hanc ego epiftolam , Patres confcripti , non quo illum

dignum putarem, recitavi, fed ut confeffionibus ipfius omnia

patefacta ejus parricidia videretis. Cum hoc pacem M. Le~

pidus, vir ornatiflimus omnibus et virtutis et fortunae bonis,

fi hasc videret denique, aut vellet, aut fieri poffe arbitraretur ?

Prius undis jlamma, ut ait poeta nefcio quis , prius denique

omnia, quam aut cum Antoniis refpublica, aut cum republica

Antonii, redeant in gratiam. Monftra quaedam funt ifta, et

portenta, etprodigia reipublicae.

Moveri fedibus fuis huicurbi melius eft, atque in alias, ii fieri poflit, terras demigrare,

unde Antoniorum nec facta nec nomen audiat, quam illos,

Csefaris virtute eje&os, Bruti retentos, intra haec mcenia vi-

dere. Optatiflimum eft vincere : fecundum eft, nullum cafum

pro dignitate et libertate patria? non ferendum putare. Quod

reliquum eft, non eft tertium, fed poftremum omnium, maxi-

mam turpitudinem fufcipere vitas cupiditate.

Quae cum ita fint, de mandatis literifque M. Lepidi, viri cla-»

riftimi, Servilio affentior : et hoc amplius cenfeo, ** Magnum*' Pompeium, Cn. filium, pro patris majorumque fuorum ani-

" mo ftudioque in rempublicam, fuaque priftina virtute, in-

" duftria, voluntate, feciffe, quod fuam, eorumque, quos fecum

" haberet, operam fenatui populoque Romano pollicitus effeti

*' eamque rem fenatui populoque Romano gratam acceptam-

" que effe, eique honori dignitatique eam rem fore." Hoc vel

conjungi cum hoc fenatus-confulto licet; vel fejungi poteft,

feparatimque perfcribi, ut proprio fenatus-confulto Pompeiuscollaudatus effe videatur.

M m m 2



[ 46° ]

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XIV.

I. O I, ut ex literis, quae recitatae funt, Patres confcripti,

\J fceleratiflimorum hoftium exercitum caefum fufumque

cognovi, fic id, quod et omnes maxime optamus, et ex ea vic-

toria, quae parta eft, confecutum arbitramur, D. Brutum egref-

fum jam Mutina effe cognoviffem; propter cujus periculum

ad faga iffemus, propter ejufdem falutem redeundum ad prif-

tinum veftitum fine ulla dubitatione cenferem. Ante vero,

quam fit ea res, quam avidiffime civitas expectat, allata, lastitiae

ufus fatis eft maximae praeclariflimaeque pugnae : reditum ad

veflitum confectas victoriae refervate. Confectio autem hujus

belli eft D. Bruti falus.

Quae autem eft ifta fententia, ut in hodiernum diem vefti-

tus mutetur, deinde cras fagati prodeamus ? Nos vero, cum

femel ad eum, quem cupimus optamufque, veftitum redieri-

mus, id agamus, ut eum in perpetuum retineamus. Nam hoc

quidem cum turpe eft, tum ne Diis quidem immortalibus gra-

tum, ab eorum aris, ad quas togati adierimus, ad faga fumenda

difcedere.

Atque animadverto, Patres confcripti, quofdam huic favere

fententiae : quorum ea mens idque confilium eft, ut, cum vi-

deant, gloriofimmum illum D. Bruto futurum diem, quo die

propter ejus falutem redierimus ad veftitum, hunc ei frudlum

eripere cupiant, ne memoria? pofteritatique prodatur, propter



P H I L I P P I C A XIV. 461

unius civis periculum populum Romanum ad faga iiffe, prop-

ter ejufdem falutem rediffe ad togas. Tollite hanc j nullam tam

pravae fententias caufam reperietis. Vos vero, P. C. confervate

auctoritatem veftram, manete in fententia, tenete veftra me-

moria, quod faepe oftendiflis, hujus totius belli in unius viri

fortimmi et maximi vita pofitum elfe difcrimen.

II. Ad D. Brutum liberandum legati miffi, principes civitatis,

qui illi hofli ac parricidae denuntiarent, ut a Mutina difcederet

ejufdem D. Bruti confervandi gratia, conful fortitu ad bellum

profectus A. Hirtius ; cujus imbecillitatem valetudinis animi

virtus et fpes victorise confirmavit: Caefar, cum, exercitu per fe

comparato, a primis peftibus rempublicam liberaffet, ne quid

poflea fceleris oriretur, profectus efl ad eundem Brutum libe-

randum, vicitque dolorem aliquem domefticum patriae carita-

te. Quid C. Panfa egit aliud delectibus habendis, pecuniis com-

parandis, fenatus confultis faciendis graviffimis in Antonium,

nobis cohortandis, populo Romano ad caufam libertatis vo-

cando, nifi ut D. Brutus liberaretur ? a quo populus Romanus

frequens ita falutem D. Bruti una voce depopofcit, ut eam

non folum commodis fuis, fed etiam neceffitati victus, ante-

ferret. Quod fperare nos quidem debemus, Patres confcripti,

aut inibi effe, aut jam effe confectum : fed fpei fruclum rei

convenit et eventui refervari, ne aut Deorum immortalium

beneficium feftinatione praeripuiffe, aut vim fortunse flultitia

contempfiffe, videamur. Sed, quoniam fignificatio veftra fatis

declarat, quid hac de re fentiatis ; ad literas veniam, qua? funt

a confulibus et a propraetore miifae, fi pauca ante, quae ad ipfas

literas pertineant, dixero.

III. Imbuti fanguine gladii, Patres confcripti, legionum exer-

cituumque noftrorum, vel madefacti potius, duobus confulum,

tertio Caefaris prcelio. Si hoftium fuit ille fanguis, fumma mi-

litum pietas ; nefarium fcelus, fi civium. Quoufque igitur is,

qui omnes hofles fcelere fuperavit, nomine hoftis carebit ? nifi

mucrones etiam noftrorum militum tremere vultis, et dubitare,



462 INM. ANTONIUM

utrum in cive an in hofte figantur. Supplicationem decerni-

tis ; hoftem non appellatis. Gratae vero noftrae Diis immor-

talibus gratulationes erunt, gratae victimae, cum interfecta lit

civium multitudo. De improbis, inquit, et audacibus. Nam fic

eos appellat clariffimus vir : quae funt urbanarum maledicta

litium, non inuftae belli internecini notae. Teftamenta, credo,

fubjiciuntj aut ejiciunt vicinos; aut adolefcentulos circumfcri-

bunt : his enim vitiis affectos, et talibus, malos et audaces ap-

pellare confuetudo folet.

Bellum inexpiabile infert quatuor confulibus unus omnium

latronum teterrimus : gerit idem bellum cum fenatu, populo-que Romano : omnibus (quanquam ruit ipfe fuis cladibus)

peftem, vaftitatem, cruciatum, tormenta denuntiat : Dolabellae

ferum et immane facinus, quod nulla barbaria poffet agnofce-

re, id fuo confilio factum effe teftatur : quaeque effet facl:urus

in hac urbe, nili eum hinc ipfe Jupiter ab hoc templo at-

que moenibus repuliffet, declaravit in Parmeniium calamitate,

quos, optimos viros, honeftiffimofque homines, maxime cum

auctoritate hujus ordinis populique Romani dignitate conjunc-

tos, crudelifftmis exemplis interemit propudium illud et por-

tentum L. Antonius, iniigne odium omnium hominum, vel,

fi etiam Dii oderint quos oportet, omnium Deorum. Refugit

animus, Patres confcripti, eaque dicere reformidat, quae L.

Antonius in Parmenfium liberis et conjugibus effecerit. Quas

enim turpitudines Antonii libenter fubierunt, eafdem per vim

laetantur aliis fe intuliffe. Sed vis calamitofa eft, quam illis in-

tulerunt ; libido flagitiofa, qua Antoniorum oblita eft vita.

IV. Eft igitur quifquam, qui hoftes appellare non audeat,

quorum fcelere crudelitatem Carthaginenfium viclam effe fa-

teatur ? qua enim in urbe tam immanis Annibal capta, quam

in Parma furrepta Antonius? nifi forte hujus coloniae, et caete-

rarum, in quas eodem eft animo, non eft hoftis Antonius pu-

tandus. Si vero coloniarum et municipiorum fine ulla dubita-

tione hoftis eft, quid tandem hujus cenfetis urbis, quam ilie ad



PHILIPPICA XIV. 463

explendas egeftates latrocinii fui concupivit ? quam jam, peri-

tus metator et callidus, decempeda fua Saxa diviferat ? Recor-

damini, per Deos immortales ! Patres confcripti, quid hoc bi-

duo timuerirnus, a domefticis hoftibus rumoribus improbiffimis

diffipatis. Quis liberos, quis conjugem, adfpicere poterat fine

fletu ? quis domum ? quis tecta ? quis larem familiarem ? Aut

faediffimam mortem omnes, aut miferabilem fugam, cogitabant.

Haec a quibus timebantur, eos hoftes appellare dubitamus ?

Gravius li quis attulerit nomen, libenter aiTentiar : hoc vulgari

contentus vix fum, leviore non utar.

Itaque, cum fupplicationes juftiffimas ex iis literis, quas reci-

tatae funt, decernere debeamus, Serviliufque decreverit ; augebo

omnino numerum dierum, prasfertim cum non uni, fed com-

muniter tribus ducibus, fint decernendas. Sed hoc primum fa-

ciam, ut imperatores appellem eos, quorum virtute, confilio,

felicitate, maximis periculis fervitutis atque interitus liberati

fumus. Etenim cui viginti his annis fupplicatio decreta eft, ut

non imperator appellaretur, aut minimis rebus geftis, aut ple-

rumque nullis ? Quamobrem aut fupplicatio ab eo, qui ante

dixit, decernenda non fuit ; aut ufitatus honos pervulgatufque

tribuendus iis, quibus etiam novi et fingulares debentur.

V. At, fi quis Hifpanorum, aut Gallorum, aut Thracum,

mille aut duo millia occidiffet, non eum hac confuetudine, quae

increbuit, imperatorem appellaret fenatus? tot legionibus ca?fis,

tanta multitudine interfecta, hoftium dico -> ita, inquam, hof-

tium, quamvis hoc ifti hoftes domeftici nolintj clariffimis duci-

bus fupplicationum honorem tribuemus, imperatorum nomen

adimemus ? Quanto enim honore, laetitia, gratulatione, in hoctemplum ingredi debent illi ipfi hujus urbis liberatores, cum

hefterno die, propter eorum res geftas, me ovantem, et prope

triumphantem, populus Romanus in Capitolium domo tule-

rit, domum inde reduxerit ? Is enim demum eft, mea quidem

fententia, juftus triumphus ac verus, cum bene de republica

meritis teftimonium a confenfu civitatis datur. Nam, five in



464 IN M. ANTONIUM

communi gaudio populi Romani iini gratulabantur, magnum

judicium : five gratias agebant, eo majus : five utrumque, ni-

hil magnificentius excogitari poteft.

Tu igitur ipfe de te ? dixerit quifpiam. Et quidem invitus

fed injuriae dolor facit me, praeter confuetudinem, gloriofum.

Nonne fatis efl ab hominibus virtutis ignaris gratiam bene

merentibus non referri ? etiam in eos, qui omnes fuas curas in

reipublicae falute defigunt, crimen invidiaque quasretur ? Sci-

tis enim per hos dies creberrimum fuiffe fermonem, me pri-

die Vinalia, qui dies hodie eft, cum fafcibus defcenfurum. In

aliquem credo hoc gladiatorem, aut latronem, aut Catilinam,

effe confictum. ; non in eum, qui, ne quid tale in republica

fieri poffet, eifecerit. An ut ego, qui Catilinam haec molien-

tem fuftulerim, everterim, afflixerim, ipfe exifterem repente

Catilina ? Quibus aufpiciis iftos fafces augur acciperem ? qua-

tenus haberem ? cui traderem ? quemquamne fuiffe tam fcele-

ratum, qui hoc fingeret ? tam furiofum, qui crederet ? Unde

igitur ifta fufpicio, vel potius unde ifle fermo ?

VI. Cum, ut fcitis, hoc triduo, vel quatriduo, triftis a Mu-

tina fama manaret ; inflati laetitia atque infolentia, impii cives

unum fe in locum ad illam curiam, fuis potius quam rei-

publicae infelicem, congregabant. Ibi cum confilium inirent

de casde noftra, partirenturque inter fe, qui Capitolium, qui

Roftra, qui urbis portas, occuparent ; ad me concurfum futu-

rum civitatis putabant. Quod ut cum invidia mea fieret, et

cum vitae etiam periculo, famam iftam fafcium diffipaverunt ;

fafces ipfi ad me delaturi fuerunt. Quod cum effet quafi mea

voluntate factum, tum in me impetus condudlorum hominum,quafi in tyrannum, parabatur : ex quo caedes effet veflrum om-

nium confecuta. Quae res patefcit, Patres confcripti : fed fuo

tempore totius hujus fceleris fons aperietur.

Itaque P. Apuleius, tribunus plebis, meorum omnium con-

filiorum periculorumque jam inde a confulatu meo teftis, con-

fcius, adjutor, dolorem ferre non potuit: doloris mei concionem




habuit maximam,populo Romano unum atque idem fen-

tiente. In qua concione cum me, pro fumma noftra con-

junctione et familiaritate, liberare fufpicione fafcium vellet

una voce cuncta concio declaravit, nihil effe a me unquam

de republica nifi optime cogitatum. Poft hanc habitam con-

cionem , duabus tribufve horis , optatiffimi nuntii et literae

venerunt : ut idem dies non modo me iniquiffima invidia

liberarit, fed etiam celeberrima populi Romani gratulationc

auxerit.

Haec interpofui, Patres confcripti, non tam ut pro me di-

cerem, (male enim mecum ageretur, fi parum vobis effem finc

defenfione purgatus) quam ut quofdam nimis jejuno animo et

angufto monerem, id quod femper ipfe feciifem, uti excel-

lentium civium virtutem imitatione dignam, non invidia, pu-

tarent. Magnus eft in republica campus, ut fapienter dicere

Craflus folebat : multis apertus curfus ad laudem.

VII. Utinam quidem illi principes viverent, qui me poft

meum confulatum, cum iis ipfe cederem, principem non inviti

videbant ! Hoc vero tempore, in tanta inopia conftantium et

fortium confularium, quo me dolore affici creditis, cum alios

male fentire, alios nihil omnino curare videam, alios parum

conftanter in fufcepta caufa permanere, fententiamque fuam

non femper utilitate reipublica?, fed cum fpe, tum timore, mo-

derari ? Quod fi quis de contentione principatus laborat, quas

nulla eife debet -> flultiffime facit, fi vitiis cum virtute con-

tendit. Ut enim curfu curfus, fic in viris fortibus virtus vir-

tute, fuperatur. Tu, fi ego de republica optime fentiam ; ut me

vincas, ipfe peffime fenties ? aut, fi ad me bonorum concur-

fum fieri videbis, ad te improbos invitabis ? nollem, primum

reipublicae caufa ; deinde etiam dignitatis tuas. Sed, fi princi-

patus ageretur, quem nunquam expetivi, quid tandem mihi

efTet optatius ? Ego enim malis fententiis vinci non poffum,

bonis forfitan pofTum, et libenter.

Haec populum Romanum videre, animadvertere, judicare,

Tom, VI. N n n



466 IN M. ANTONIUM

quidam molefte ferunt. Poteratne fieri, ut non perinde homi-

nes de quoque, ut quifque mereretur, judicarent ? Ut enim de

univerfo fenatu populus Romanus veriflime judicat, nullis rei-

publicae temporibus hunc ordinem firmiorem atque fortiorem

fuifle ; fic de unoquoque noftrum, et maxime qui hoc loco

fententias dicimus , fcifcitantur omnes , avent audire, quid

quifque fenferit : ita de unoquoque, ut quemque meritum ar-

bitrantur, exiftimant. Memoria tenent, me ante diem xin.

Kal. Jan. principem revocandae libertatis fuiffe : me ex Kal.

Jan. ad hanc horam invigilaffe reipublicae : meam domum,

meafque aures, dies, noctes, omnium praeceptis monitifque pa-tuiffe: meis literis, meis nuntiis, meis cohortationibus, omnes,

qui ubique effent, ad patriae praefidium excitatos : meis fenten-

tiis a Kalendis Januariis nunquam legatos ad Antonium : fem-

per illum hoftem, femper hoc bellum : ut ego, qui omni tem-

pore verse pacis au&or fuiffem, huic effem nomini peftiferae

pacis inimicus. Idem Ventidium, cum alii tribunum plebis

voluiffent, non ego femper hoftem ? Has in fententias meas fi

confules defignati difceffionem facere voluiffent , omnibus iftis

latronibus, auctoritate ipfa fenatus, jam pridem de manibus

arma cecidiffent.

VIII. Sed, quod tum non licuit, Patres confcripti, id hoc

tempore non folum licet, verum etiam neceffe eft, eos, qui re

funt hoftes, verbis notari, fententiis noftris hoftes judicari.

Antea cum hoftem aut bellum nominaffem, femel et faepius

fententiam meam de numero fententiarum fuftulerunt. Quod

in hac caufa jam fieri non poteft. Ex literis enim C. Panfa?,

A. Hirtii, confulum, C. Casfaris,propraetoris,

de honore Diisimmortalibus habendo fententias diximus. Supplicationem mo-

do qui decrevit, idem imprudens hoftes judicavit : nunquam

enim in civili bello fupplicatio decreta eft. Decretam dico ?

ne vidtoris quidem literis poftulata eft.

Civile bellum conful Sylla geflit: legionibus in urbem adduc-

tis, quos voluit, expulit;quos potuit, occidit : fupplicationis




mentio nulla. Gravc bellum Octavianum infecutum eft : fup-

plicatio Cinna3 nulla victoris. Cinnae victoriam imperator

ultus eft Sylla : nulla fupplicatio decreta a fenatu. Ad teip-

fum, P. Servili, num milit ullas collega literas de illa cala-

mitofiffima pugna Pharfalias ? num te de fupplicatione voluit

referre ? profecto noluit. At mifit poftea de Alexandria, de

Pharnace. Pharfalicae vero pugnae ne triumphum quidem egit.

Eos enim cives pugna illa fufhulerat, quibus non modo vi-

vis, fed etiam victoribus, et incolumis et norens civitas elfe

poffet: quod idem contigerat fuperioribus bellis civilibus. Nam

mihi confuli fupplicatio,nullis

armis fumptis, non ob cae-

dem hoftium, fed ob confervationem civium, novo et inau-

dito genere, decreta eft. Quamobrem aut fupplicatio ob rem-

publicam pulcherrime geftam poftulantibus veftris imperato-

ribus deneganda eft, quod praeter Gabinium contigit nemini

aut, fupplicatione decernenda, hoftes eos, de quibus decerni-

tis, judicetis neceffe eft.

IX. Quod ergo ille re, id ego etiam verbo, cum imperatores

eos appello : hoc ipfo nomine et eos, qui jam devicti funt, et

eos, qui fuperfunt, hoftes judico, cum victores appello impera-

tores. Quomodo enim potius Panfam appellem ? etfi habet ho-

noris ampliffimi nomen. Quo Hirtium ? eft ille quidem con-

ful : fed alterum nomen beneficii eft pqpuli Romani ; alterum,

virtutis atque victoriae. Quid ? Caefarem, Deorum beneficio

reipublicae procreatum, dubitemne appellare imperatorem ? qui

primus Antonii immanem et fcedam crudelitatem non folum a

jugulis noftris, fed etiam amembris et vifceribus, avertit. Unius

autem diei quot et quantae virtutes, Dii immortales, fuerunt

Princeps enim omnium Panfa proelii faciendi, et cum An-

tonio confiigendi fuit, dignus imperator legione Martia, dig-

na legio imperatore. Cujus fi acerrimum impetum cohibere

Panfa potuifTet, uno prcelio confecta res efTet. Sed, cum liber-

tatis avida legio effrenatius in aciem hoftium irrupiffet, ipfe-

que in primis Panfa pugnaret ; duobus periculofis vulneribus

N n n 2



46S INM. ANTONIUM

acceptis, fublatus e proelio, reipublicae vitam refervavit. Ego

vero hunc non folum imperatorem, fed etiam clariffimum im-

peratorem, judico : qui cum aut morte, aut victoria, fe fatis-

facturum reipublicae fpopondiffet ; alterum fecit, alterius Dii

immortales omen avertant

X. Quid dicam de Hirtio ? qui, re audita, e caftris duas le-

giones eduxit incredibili ftudio atque virtute, quartam illam,

quae, relicto Antonio, fe olim cum Martia legione conjunxit,

et feptimam, quae conftituta ex veteranis docuit illo proelio,

militibus iis, qui Caefaris beneficia fervafTent, fenatus populi-

que Romani carum nomen efle. His viginti cohortibus, nullo

equitatu, Hirtius, ipfe aquilam quartae legionis cum inferret,

qua nullius pulchriorem fpeciem imperatoris accepimus, cum

tribus Antonii legionibus equitatuque conflixit, hoftefque ne-

farios, huic Jovi Maximo, caeterifque Deorum immortalium

tempiis, urbis tectis, libertati populi Romani, noftrae vitae

fanguinique imminentes, proftravit, fudit, occidit •> ut cum

admodum paucis , nocte tecl:us , metu perterritus ,princeps

latronum duxque fugerit. O folem ipfum beatiffimum, qui,

antequam fe abderet, flratis cadaveribus parricidarum, cum

paucis fugientem vidit Antonium 1

An vero quifquam dubitabit appellare Caefarem imperato-

rem ? /Etas ejus certe ab hac fententia neminem deterrebit,

quandoquidem virtute fuperavit aetatem. Ac mihi femper eo

majora beneficia C. Caefaris vifa funt, quo minus erant ab aetate

illa poftulanda: cui cum imperium, eodem tempore etiam fpem

nominis ejus, deferebamus; quod, cum efl fecutus auctoritatem

noftri decreti, rebus geftis fuis comprobavit. Hic ergo adolef-

cens maximi animi, ut veriflime fcribit Hirtius, caftra mul-

tarum legionum paucis cohortibus tutatus eft, fecundumque

prcelium fecit. Ita trium imperatorum virtute, confilio, felici-

tate, uno die locis pluribus refpublica eft confervata.

XI. Decerno igitur eorum trium nomine quinquaginta die-

rum fupplicationes, quas ut honorificentiflimis verbis confequi




potero, complectar ipfa fententia. Eft autem fidei pietatifque

noftrae, declarare fortiflimis militibus, quam memores fimus,

quamque grati. Quamobrem promifla. noftra, atque ea, quae

legionibus, bello confecto, tributuros nos fpopondimus, ho-

dierno fenatus-confulto renovanda cenfeo : aequum eft enim,

militum, talium praefertim, honorem conjungi.

Atque utinam, Patres confcripti, civibus omnibus folvere

nobis praemia liceret ! quanquam nos ea, quae promifimus, ftu-

diofe cumulata reddemus. Sed id quidem reftat, ut fpero, vic-

toribus, quibus fenatus fides praeftatur : quam quidem cum dif-

ficillimo reipublicae tempore fecuti funt, eos nunquam opor-

tebit confilii fui poenitere. Sed facile eft bene agere cum iis,

a quibus etiam tacentibus flagitari videmur. Illud admirabi-

lius, et majus, maximeque proprium fenatus fapientis eft, grata

eorum virtutem memoria profequi, qui pro patria vitam pro-

fuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem

venirent ! duo certe non praeteribo, quas maxime occurrunt

quorum alterum pertinet ad virorum fortiflimorum gloriam

fempiternam , alterum ad leniendum moerorem ct ludlum

proximorum.XII. Placet igitur mihi, Patres confcripti, legionis Martiae

militibus, et eis, qui una pugnantes occiderunt, monumen-

tum fieri quam ampliflimum. Magna atque incredibilia funt in

rempublicam hujus merita legionis. Haec fe prima latrocinio

abrupit Antonii : haec tenuit Albam : haec fe ad Caefarem

contulit : hanc imitata quarta legio parem virtutis gloriam

confecuta eft. Quarta viclrix defiderat neminem : ex Martia

nonnulli in ipfa vicloria conciderunt. O fortunata mors ! quae,

naturae debita, pro patria eft potiffimum reddita.

Vos vero patriae natos judico ; quorum etiam nomen a Marte

eft : ut idem Deus urbem hanc gentibus, vos huic urbi, ge-

nuiffe videatur. In fuga, fceda mors eft; in victoria, gloriofa.

Etenim Mars ipfe ex acie fortiflimum quemque pignerari fo-

let. Illi igitur impii, quos cecidiftis, etiam ad inferos pcenas



470 IN M. ANTONIUM

parricidii luent : vos vero, qui extremum fpiritum in vic-

tofia effudiftis, piorum eftis fedem et locum confecuti. Bre-

vis a natura nobis vita data eft-

y at memoria bene redditae vitse

fempiterna. Quae fi non effet longior, quam hsec vita; quis

eflet tam amens, qui maximis laboribus et periculis ad fum-

mam laudem gloriamque contenderet ?

Actum igitur praeclare vobifcum, fortiftimi dum vixiftis,

nunc vero etiam fanctiflimi milites, quod veftra virtus nec ob-

livione eorum, qui nunc funt, nec reticentia pofterorum, infe-

pulta efle poterit ; cum vobis immortale monumentum, fuis

pene manibus, fenatus populufque Romanus extruxerit. Multi

faspe exercitus Punicis, Gallicis, Italicis bellis, clari et magni

fuerunt ; nec tamen ullis tale genus honoris tributum eft. At-

que utinam majora poftemus, quandoquidem a vobis maxima

accepimus ! Vos ab urbe furentem Antonium avertiftis : vos

redire molientem repuliftis. Erit igitur extructa moles opere

magnifico, incifaeque literse, divinae virtutis teftes fempiternae

nunquam de vobis eorum, qui aut videbunt veftrum monu-

mentum, aut audient, gratiflimus fermo conticefcet. Ita pro

mortali conditione vitae immortalitatem eftis confecuti.

XIII. Sed quoniam, Patres confcripti, gloriae munus optimis

et fortiflimis civibus monumenti honore perfolvitur, confole-

mur eorum proximos, quibus optima eft haec quidem confola-

tio : parentibus, quod tanta reipublica? praefidia genuerunt

liberis, quod habebunt domeftica exempla virtutis: conjugibus,

quod iis viris carebunt, quos laudare, quam lugere, praeftabit

fratribus, quod in fe, ut corporum, fic virtutum fimilitudinem

effe confident. Atque utinam his omnibus abftergere fletum

fententiis noftris confultifque pofTemus j vel aliqua talis his

adhiberi publice poflet oratio, qua deponerent mcerorem atque

luctum, gauderentque potius, cum multa et varia impende-

rent hominibus genera mortis, id genus, quod eftet pulcher-

rimum, fuis obtigifte, eofque nec inhumatos efte, nec defer-

tos (quod tamen ipfum pro patria non miferandum putatur)



PHILIPPICA XIV. 47 i

nec difperfis buftis humili fepultura crematos, fed contectos

publicis operibus atque muneribus, eaque extrudlione, quae fit

ad memoriam seternitatis ara virtutis.

Quamobrem maximum quidem folatium erit propinquorum,

eodem monumento declarari et virtutem fuorum , et pieta-

tem, et fenatus fidem, et crudeliffimi memoriam belli : in

quo, nili tanta militum virtus extitiflet, parricidio M. Anto-

nii nomen populi Romani occidifTet. Atque etiam cenfeo,

Patres confcripti, quas praemia militibus promifimus nos, re-

publica recuperata, tributuros, ea vivis victoribufque cumula-

te, cum tempus venerit, perfolvenda : qui autem ex iis, qui-

bus illa promiffa funt, pro patria occiderunt, eorum parenti-

bus, liberis, conjugibus, fratribus, eadem tribuenda cenfeo.

XIV. Sed, ut aliquando fententia complectar, ita cenfeo

" Cum C. Panfa, conful, imperator, initium cum hoftibus

" confligendi fecerit;quo proelio legio Martia admirabili in-

" credibilique virtute libertatem populi Romani defenderit,

" quod idem legiones tironum fecerint ; ipfeque C. Panfa, con-

" ful, imperator, cum inter media hoftium tela verfaretur, vul-

" nera acceperit: cumque A. Hirtius, conful, imperator, proelio

" audito et cognito, fortiflimo praeftantiffimoque animo exer-

" citum caftris eduxerit, impetumque in M. Antonium exerci-

*'• tumque hoftium fecerit, ejufque copias occifione occiderit,

•' fuo exercitu ita incolumi, ut ne unum quidem militem de-

'• fideraverit : cumque C. Casfar, imperator, confilio diligen-

" tiaque fua caftra feliciter defenderit, copiafque hoftium, quas

•' ad caftra accefferant, profligarit, occiderit : ob eas res fena-

" tum exiftimare, et judicare, eorum trium imperatorum vir-

" tute, imperio, confilio, gravitate, conftantia, magnitudine

" animi, felicitate, populum Romanum foediffima crudeliffi-

" maque fervitute liberatum : cumque rempublicam, urbem,

'• templa Deorum immortalium, bona fortunafque omnium, li-

" berofque, confervarint dimicatione et periculo vitae fuae ; uti

" ob eas res, bene, fortiter, feliciterque geftas, C. Panfa, A.




' Hirtius, confules, imperatores, alter ambove, aut, fi aberunt,

' M. Cornutus, praetor urbanus, fupplicationes per dies quin-

' quaginta ad omnia pulvinaria conftituat. Cumque virtus le-

' gionum digna clariffimis imperatoribus extiterit, fenatum,

' quae fit antea pollicitus legionibus exercitibufque noftris, ea

' fummo ftudio, republica recuperata, perfoluturum : cumque

* legio Martia princeps cum hoftibus conflixerit, atque ita

' cum majore numero hoftium contenderit, ut plurimos cae-

' derent, caperent nonnullos : cumque fine ulla retractatione

' pro patria vitam profuderint : cumque fimili virtute reliqua-

' rum legionum milites pro falute et libertate populi Romani

' mortem oppetiverint ; fenatui placere, ut C. Panfa, A. Hir-

' tius, confules, imperatores, alter ambove, fi his videatur,

' iis, qui fanguinem pro vita, libertate, fortunifque populi Ro-

' mani, pro urbe, templifque Deorum immortalium, profudif-

' fent, monumentum quam ampliffimum locandum, faciendum

' curent : quaeftores urbis ad eam rem pecuniam dare, attri-

' buere, folvere jubeant, ut extet ad memoriam pofteritatis

' fempiternam, ad fcelus crudeliffimorum hoftium, militum-

'

que divinam virtutem: utque, quae praemia fenatus militibus

ante conftituit, ea folvantur eorum, qui hoc bello pro patria

occiderunt, parentibus, liberis, conjugibus, fratribus : eaque

fratribus tribuantur, quae militibus ipfis tribui oporteret, fi

illi vixiftent, qui morte vicerunt."



[ 473 ]

INDEX ORATIONUM,

QuARUM FRAGMENTA SUBJICIUN TUR ,

Pro M. Tullio.

Pro L. Vareno.

Cum LilybiEO decederet.

Pro P. Oppio.

Pro C. Manilio.

Pro M. Fundanio.

Pro C. Cornelio, I.

Pro C. Cornelio, II.

In competitores.

Pro Q^Gallio.

Pro L. Othone.

De Profcriptorum liberis.

Contra Q^Metelli concionem,

De Confulatu fuo.

In Clodium et Curionem.

De rege Ptolemaeo.

Pro P. Vatinio.

Pro M. ^milio Scauro.

Pro A. Gabinio.

Pro P. Quintio.Pro M. Fonteio.

De Lege Agraria.

In L. Pifonem.

Ex commentariis caufarum.

Tom. VI. O o o



[ 474 ]

ORATIONUMFRAGMENTA.

Pro M. Tullio.

Priscianus.] Hoc judicium fic expectatur, ut non unas rei

flatui, fed omnibus confHtui, putetur.

Quint. libro iv. capite 2.] Fundum habet in agro Tigurino

M. Tullius paternum.

Victorin. lib. 1. De Invent.] Dico, vim fadtam a P. Fabii

familia: adverfarii non negant. Damnum datum ejffe M.Tullio

concedis : vici unam rem. Vi, hominibus armatis ; non ne-

gas : vici alteram. Dolo malo ; fa&um negas : de hoc judi-

cium efl.

Marcian. Cap. /ibrov.] Damnum paffum effe M.Tullium,

convenit mihi cum adverfario :

hominibus armatis rem effe

geftam, non inficiantur : a familia P. Fabii commifTam, ne-

gare non audent. Jam dolo malo factum ambigitur.

Quint. lib. v. cap. 13.] Quis hoc ftatuit unquam, aut cui

concedi fine fummo omnium periculo poteft, ut eum jure

potuerit occidere, a quo metuiffe fe dicat, ne ipfe poflerius

occideretur ?



FRAGMENTA. 475

Rufinianus, in Apopbafi.~\ Si quis furem occiderit, inju-

ria occiderit. Quamobrem ? quia jus conftitutum nullum eft.

Quid fi fe telo defenderit ? haud injuria. Quid ita? quia con-

ftitutum eft.

Pro L. Vareno.

Severian.] Amici deficiunt, cognati deferunt.

Idem. In inimiciffima civitate urgent, inftant, infequun-

tur : ftudio, multitudine, pecunia, perjurio pugnant.

Prisc.] C. Ancharius Rufus fuit e municipio Fulginate.

Prisc.] In prasfectura Fulginate.

Quint. lib. v. cap. 13.] Cum iter per agros et loca foia

faceret cum Populeno , in familiam Ancharianam incidiffe

dixerunt : deinde Populenum occifum effe : illico Varenum

vinctum, adfervatum, dum hic oftenderet, quid de eo fieri

vellet.

Quint. lib. vii. cap. 1.] In legem de ficariis commifit L.

Varenus. Nam C. Varenum occidendo, et Cnasum vulnerando,

et Salarium item occidendo, cadit.

Quint. lib. vii. cap. 1.] Tum C. Varenus is, qui a fa-

milia Anchariana occifus eft. Hoc, quaefo, Judices, diligen-

ter attendite.

Prisc lib. iii. et Quint. /ib. viii. cap. 3.] L. ille Sep-

timius diceret. Etenim eft ad L. Crafti eloquentiam gravis, et

vehemens, et volubilis. Erucius hic nofter Antoniafter eft.

Prisc. lib. xii.] Ea caedes, fi potiffimum crimini datur,

detur ei, cuja interfuit ; non ei, cuja nihil interfuit.

Quint. lib. v. cap. 10.] Optio vobis datur, utrum veli-

tis, cafu illo itinere Varenum effe ufum, an hujus perfuafu et

inductu.

Prisc.] Deum fidem.

O o o 2



476 ORATIONUM

CuM Q^J^SSTOR LlLYBÔ DECEDERET.

Fronto.] Non detrectare militiam, fed defendere provin-

ciam, judicata eft.

\

P R O P. O P P I O.

Quint. lib. v. cap. io.] Utrum cum Cottam appetiffet,

an cum ipfe fcfe conaretur occidere, telum ei e manibus erep-

tum eft ?

Quint. ibid.~\ Quos educere invitos in provinciam non po-

tuit, eos invitos retinere qui potuit ?

Quint. lib. xi. cap. 1.] At enim verifimile non eft, tan-

tum fcelus M. Cottam eife commentum. Quid ? hoc veriii-

mile eft, tantum fcelus Oppium effe conatum ?

Fronto.] Queftufque mecum eft.

Marcel.] Etenim, multum poffe ad falutem alterius, ho-

nori multis jparum potuiffe ad exitium, probro nemini fuit.

Quint. lib. ix. cap. 2.] O amorem mirum ! O benevolen-

tiam fingularem !

Pro C. Manilio.

Non. Confiteor.] Hoc ego non folum confiteor, fed etiam

profiteor.



FRA. GMENTA. 477

P R O M. F U N D A N I O.

Prisc. lib. vii.] Non modo hoc a Villio Annale, fed vix

mehercule a Q^Mutone, factum probari poteft.

Prisc. lib. xvi.] Effetne id, quod Meno nuntiaffet.

Servius. ii. Georg.] Arcades fe profelenos effe afferunt.

Idem. ix. JEneid.] Commiffura.

Acro, in Poet.~\ Puncta.

Boet. De Dejin.] Defcripiiftine ejus neceffarium, noftrumcompetitorem ? iftum ipfum cujus nunc ftudio et gratia tota

accufatio ifta munita eft.

Pro C. Cornelio, I.

Prisc lib. vi.] Ut ab Jove Optimo Maximo, caeterifque

Diis Deabufque omnibus, opem et auxilium petamus.

Fronto.] Nihil fenatui detraxiffe Cornelium.

Prisc lib. xi.] Ex promulgatione trinundinum dies ad fe-

rendum poteftafque veniffet.

Quint. lib. v. cap. 13.] Codicem attigit.

Marc Capella.] Repugnat enim, ut divifores, quos ho-

noris fui miniftros effe voluerat, lege ambitus vellet afftigere.

Prisc. lib. viii.] Quae intermiffa complures annos.

Prisc ibid.] Num alicui gratificabantur aut homini, aut

ordini ?

Prisc lib. x.] Coeptum igitur per eos, qui agi volebant,

defitum eft per hunc, qui deceffit.

Prisc lib. viii.] Circuitis Roftris ejicerentur lapidibus

homines.

Prisc.] Qui eloquentia ca^teris antecellit,



478 ORATIONUMFronto.] Demi medius iidius de his tormentis aliquan-

tum malim.

Idem.] Ad miferrimum crudelifiimumque dominatum dedi

patiamini.

Idem.] Cur nunc redeant, fi tunc gratiae concefferint.

Idem.] Quid, quod ne cum iis quidem expertus es, quos

duces operarum fuiffe dixifti ?

Idem.] Ejufmodi mihi duos laqueos in caufa effe propofi-

tos, ut, fi me altero expediffem, tenerer altero.

Acro. in i. Serm.] Aperuit fores fcalarum.

Boeth. Defin.~\ Legite , ut legebatis ; hinc intelligetis

nulla tenuiflima fufpicione defcribi aut fignificari Cornelium.

Aquila.] Refertum tribunitiis legibus, exhauftum a qui-

bus fit, ipfi fciunt.

R E L I QJJ A EX A.SCONIO.

Versu a I. circiter.

Poftulatur apud me prsetorem primum de pecuniis repe-

tundis. Profpeclat videlicet Cominius, quid agatur. Videlicet

homines fceneos, in medium, ad tentandum periculum pro-

jectos.

Quid ? Metellus , fumma nobilitate ac virtute , cum bis

juraffet ; femel privatim a patre, iterum publice ; a lege co-

actus, deftitit accufatione. An vi, an veritate ? In quo fuf-

picionem omnem tollit C. Curionis virtus ac dignitas , et

Q^Metelli adolefcentia, ad fummam laudem omnibus rebus

ornata.

Legem, inquit, de libertinorum fuffragiis Cornelius cum

Manilio dedit. Quid efl hoc, dedit ? an tulit, an rogavit, an

hortatus eft ? Nam tuliffe ridiculum eft, quafi legem aliquam

aut ad fcribendum difficilem, aut ad excogitandum recondi-

tam. Quse lex paucis his annis non modo fcripta, fed etiam

lata effet.



F R A G M E N T A. 479

In quo cum multa reprehenfa fint, tum in primis celeritas

actionis.

Petivit tamen a me praetore maxima conteflatione, ut cau-

fam Manilii defenderem.

Versu a I. DCCCCI.

Dicit de eodem Manilii tribunatu.

Nam, cum is Tribunus plebis duas leges tulhTet in eo ma-

giftratu, unam perniciofam, alteram egregiam; quod fummam

rempublicam laefit, id ab ipfo tribuno abjectum eft.

Bonumeutem, quod fumma republica manet, id extra ordinem fuit.

Dicit de dijlurbato judicio Maniliano.

Aliis ille in illum furorem magnis hominibus auctoribus im-

pulfus eft, qui aliquod inftitui exemplum difturbandorum ju-

diciorum perniciofimmum, temporibus fuis accommodatifli-

mum, meis alieniflimum rationibus, cupierunt.

Versu circ cxi.

PofTum dicere, hominem fumma prudentia clarum C. Cot-

tam de fuis legibus abrogandis ipfum ad fenatum retuliffe.

S e o^J i T u R.

Poffum et ejufdem Cottas legem dejudiciis privatis, anno

poftquam lata fit, a fratre ejus abrogatam.

S T A T i M.

Legem Liciniam et Muciam de civibus regundis, quam

duo confules omnium, quos vidimus, fapientirlimi tuliffent,

video conftare inter omnes, non modo inutilem, fed perni-

ciofam, reipublicas fuiffe.



480 ORATIONUMQuatuor omnino genera funt, Judices, in quibus per fena-

tum, more majorum, ftatuatur aliquid de legibus. Unum eft

ejufmodi, placere legem abrogari : ut Q^Caecilio, M. Junio,

confulibus, quae leges rem militarem impedirent, ut abro-

garentur.

Alterum, quae lex lata effe dicatur, ea non videri populum

teneri: ut L. Marcio, Sex. Julio, confulibus, de legibus Liviis.

Tertium eft de legum abrogationibus. Quo de genere per-

faepe fenatus-confulta fiunt, ut nuper de ipfa lege Calpurnia,

quae derogaretur.

P. Africanus ille fuperior, ut dicitur, non folum a fapien-

tiflimis hominibus, qui tum erant, verum etiam a fe ipfo,

faepe accufatus eft, quod, cum conful effet cum Tib. Longo,

pafTus effet tum primum a populari confeffu fenatoria fubfellia

feparari.

ClRCA MEDIUM.

Quo loco numeraty cum lex feratur, quot loca intercefionis funt,

jubet dicere.

Eft utique jus vetandi, cum ea feratur, iquamdiu qui fuf-

fragii ferundi caufa conveniunt, huc et illuc transferuntur :

dum privati dicunt : dum tabellae diribentur : dum fitella de-

fertur : dum aequantur fortes : dum fortitio fit : et fi qua funt

hujus generis alia.

Paulo post.

Unum tamen, quod hoc ipfo Tribuno plebis faclum eft,

praetermittendum non videtur. Neque enim majus eft legere

codicem, cum intercedatur, quam fitellam ipfam cum ipfo in-

tercefTore deferre ; nec gravius, incipere ferre, quam perferre

nec vehementius, oftendere fe laturum invito collega, quam

ipfi collegae magiftratum derogare j nec criminofius, tribus ad



F R A G M E N T A. 48 t

legem accipiendam, quam ad collegam reddendum privatum,

intro vocare : quae vir fortis, hujus collega, Aulus Gabinius

in re optima fecit omnia ; neque, cum fahitem populo Ro-mano, atque omnibus gentibus finem diuturnae captivitatis,

turpitudinis, et fervitutis afferret, pafius eft, plus unius collegac

fui, quam univerfae civitatis, vocem valere et voluntatem.

At enim de corrigenda lege retulerunt.

Idem, nili hasc ipfa lex, quam C. Cornelius tulit, obiti-

tiflet, decreviflem id, quod palam jam ifti defenfores judicio-

rum pugnaverunt, fenatui non placere id judicium de Syllae

bonis fieri. Quam ego caufam longe aliter praetor in concionc

defendi, cum id dicerem, quod iidem judices poftea ftatue-

runt, judicium aequiore tempore fieri oportere.

S t A T I M.

Antea vero quam multarum rerum judicia fublata fint, et

quia fcitis, praetereo, et ne quem in judicium oratio mea re-

vocare videatur.

Paulo post.

Non Cn. Dolabella C. Volcatium, honeftiflimum virum,

communi et quotidiano jure privaflet.

Non denique homo illorum et vita et prudentia longe dif-

fimilis, fed tamen nimis in gratificando jure liber, L. Si-

fenna, bonorum Cn. Cornelii porTetTionem ex edicto fuo P.

Scipioni, adolefcenti fumma nobilitate, eximia virtute prae-

dito, dedifiet.

Quare, cum ambitum populus Romanus videret, et cum a

Tribunis plebis doceretur, nifi pcena acceflirTet in divifores,

extingui nullo modo pofle, legem hanc Cornelii flagitabat

illam, quae ex fenatus-confulto ferebatur, repudiabat.

Tom. VI. Ppp



482 ORATIONUM

Et eadem de re paulo post.

Ut fpectaculum illud duorum defignatorum confulum, ca-

lamitate, re, et tempore falubre ac necefTarium,genere et

exemplo miferum ac funeftum, videremus.

Quid ego nunc tibi argumentis refpondeam,

poffe fieri,

ut alius aliquis Cornelius fit ,qui habeat Philerotem ? res

vulgare nomen efle Philerotis, Cornelios vero ita multos, ut

jam etiam collegium conftitutum fit.

At enim extremi ac difricillimi temporis vocem illam, C.

Corneli, confulem mittere coegifti, qui rempublicam falvam

effe vellent, ut ad legem accipiendam adeffent.

Plebem ex Maniliana offenfione victam et domitam effe di-

cit ; ante veftros annos propter illius tribuni plebis temerita-

tem poffe adduci, ut omnino ne illius poteftate abalienemur.

Qui reftituerunt eam poteftatem, alterum nihil unum poffe

contra multos, alterum longe abeffe.

Tanta igitur in illis virtus fuit, ut anno xvi poft reges

exaclios,propter nimiam dominationem potentium , fecede-

rent, leges facratas ipfi fibi reftituerent, duos tribunos crea-

rent, montem illum trans Anienem, qui hodie mons facer no-

minatur, in quo armati confederant, asternae memoriae caufa

confecrarent. Itaque aufpicato poftero anno decem tribuni

plebis comitiis curiatis creati funt.

Tum interpofita fide per tres legatos, ampliftimos viros,

Romam armati reverterunt : in Aventino confederunt : inde

armati in Capitolium venerunt : decem tribunos plebis per

pontiiicem, quod magiftratus nullus erat, creaverunt.

Etiam hasc recentiora praetereo : ponam principium juftifTi-

mae libertatis, Caftiam ;qua lege fuffragiorum vis poteftafque

convaluit : alteram Cafliam\

quas populi judicia firmavit,

Dicit de nobilibus.

Qui non modo cum Sylla , verum etiam , illo mortuo „




femper hoc per fe, fummis opibus, retinendum putaverunt

inimiciffimi C. Cottas fuerunt, quod is conful paulum tribunis

plebis non poteftatis, fed dignitatis, addidit.

Quamdiu quidem hoc animo erga nos illa plebs erit, quo

fe oflendit, cum legem Aureliam, cum Rofciam, non modo

accepit, fed etiam efflagitavit.

Memoria teneo, cum primum fenatores cum equitibus Ro-

manis lege Plotia judicarent, hominem Diis ac nobilitati perin-

vifum, Cn. Pompeium, caufam lege Varia de majeftate dixiffe.

Pro C. Cornelio, II.

Aquil. et Fortunatianus lib. iii. Rbet.'] Pugnem aperte

contra nobiliilimorum hominum voluntates, fludia, confilia,

cogitationefque eorum aperiam ?

Cicero, Orator. cap. 67.] O callidos homines, O rem ex-

cogitatam, O ingenia metuenda! Teftes dare volumus. Quem,quaefo, noftrum fefellit, ita vos effe facturos ?

Cic. Orat. cap. 70. et Quint. lib. ix. cap. 4.] Nam nequc

me divitiae movent, quibus omnes Africanos et Laelios multi

venalitiarii mercatorefque fuperarunt ; neque vefHs, aut caela-

tum aurum et argentum, quo noftros veteres Marcellos, Maxi-

mofque, multi eunuchi e Syria Êgyptoque vicerunt. Neque

vero movent me ornamenta ifta villarum, quibus L. Paulum

et Mummium, qui rebus his urbem Italiamque omnem refer-

ferunt, ab aliquo video perfacile Deliaco aut Syro potuifle

fuperari.

Prisc lib. xviii.] Quis tam abundans copiis.

Fronto.] Da enim mihi poteflatem eos, qui tum afTue-

runt Cornelio, nominandi.

Idem.] Facite, ut facitis, qui ad caufam adeflis.

Ppp 2



484 ORATIONUMIdem.] Quid enim mihi certamen eft cum accufatore, aut

contentio ?

Idem.] Qui commodis populi Romani lingua duntaxat ac

voluntate confuluit.

Idem.] Expelleret a difpenfantibus.

Idem.] Sed ad urbem dierum tres fuerunt complurium.

Idem.] Quam diligentes libertatis vos oporteat eife.

Idem.] Si vos hujus fortunas paucorum odio adjudicaveritis.

Reliqjja ex Asconio.

Num in eo, qui fint hi teftes, haefitatis ? Ego vobis edam

duos. Reliqui funt de confularibus inimici tribunitiae potef-

tatis. Pauci praeterea affentatores eorum atque affeclae fubfe-

quuntur.

Sed, fi familiariter ex Q^ Catulo, fapientiflimo viro, atque

humaniffimo, velim quaerere, utrius tandem tibi tribunatus

minus probari poteft, C. Cornelii, an, non dicam P. Sulpi-

cii, non L. Saturnini, non C. Gracch-i, non Tiberii ; nemi-

nem, quem ifti feditiofum exiftimant, nominabo ; fed avun-culi tui, Q^Catule, clarirlimi patriaeque amantimmi viri, quid

mihi tandem refponfurum putatis ?

Post xx. Vers. a pr^cedenti.

Quid ? avunculus tuus, clariffimus vir, clarimmo patre, avo,

majoribus, credo, filentio, favente nobilitate, nullo intercef-

fore comparato, populo Romano dedit, et potentirTimorum

hominum collegiis eripuit, cooptandorum facerdotum po-

teftatem.

S e qû i t u r.

Quid ? idem Domitius M. Silanum, confularem hominem,

quemadmodum tribunus plebis vexavit.




Hsec eft controverfia ejufmodi, ut mihi tribunus plebis Cn.

Domitius, Catulo * M. Terpolius contemptiflimum nomen

ejectum eife ex iis, qui tribuni plebis fuerunt.

I N TOGA CANDIDA,

Cont.ra C. Antonium et L. Catilinam,

competitores.

Omnia ex Asconio.

Dico, Patres confcripti, no&e cujufdam hominis nobilis,

et valde in hoc largitionis quaeftu noti et cogniti, domum

Catilinam et Antonium cum fequeftribus fuis convenifle.

Quem enim aut amicum habere poteft is, qui tot cives

trucidavit ; aut clientem, qui in fua civitate cum peregrino

negavit fe judicio aequo certare pofle ?

Nec fe jam tum refpexit, cum graviflimis veftris decre-

tis abfens notatus eft.

In judiciis quanta vis eflet, didicit, cum eft abfolutus : fi

aut illud judicium, aut illa abfolutio nominanda eft.

Te tamen, Q^ Muci, tam male de republica exiftimare,

molefte fero, qui hefterno die me effe dignum confulatu ne-

gabas. Quid ? populus Romanus minus diligenter fcit fibi

conftituere defenforem, quam tu tibi ? qui, cum te furti L.Calenus argueret , me potiftimum fortunarum tuarum pa-

tronum efte voluifti. Et, cujus tu confilium in tua turpifiima

caufa delegifti, hunc honeftifiimarum rerum defenforem po-

pulus Romanus, auctore te, repudiare poteft ? Nifi forte hoc

dicturus es, quo tempore a L. Caleno furti delatus fis, te eo

tempore in me tibi parum auxilii QfCQ vidifie.



486 ORATIONUMPopulum vero, cum infpectante populo collum fecuit homi-

nis maxime popularis, quanti faceret, oftendit.

Me ,qua amentia indu&us eft , ut contemneret , confti-

tuere non poffum. Utrum sequo animo laturum putavit ? an

in fuo familiariffimo non viderat, me ne aliorum quidem in-

jurias mediocriter poffe ferre ?

Alter, pecore omni vendito , et faltibus prope addictis

paftores retinet, ex quibus ait fe, cum velit, fubito fugiti-

vorum bellum excitaturum.

Alter induxit eum, quem potuit, ut repente gladiatores

populo non debitos polliceretur, quos ipfe confularis candi-

datus perfpexit, et legit, et emit : praefente populo Romano

factum eft.

Quamobrem , augere etiam mercedes fi vultis, Q^ Mu-

cium perverti legem impedire, ut ccepit * fenten. cof. Sed

ego ea lege contentus fum, qua duos confules defignatos uno

tempore damnari vidimus.

Atque ut iftum omittam, in exercitu Syllano pradonem,

in introitu gladiatorem, in victoria quadrigarium.

Te vero, Catilina, confulatum fperare, aut cogitare, non

prodigium atque portentum eft ? A quibus enim petis ? a

principibus civitatis ? qui tibi, cum L. Volcatius conful in

confilio fuiffet, ne petendi quidem poteftatem effe voluerunt ?

A fenatoribus ? qui te audloritate fua, fpoliatum ornamen-

tis omnibus, vinctum pene Africanis oratoribus tradiderunt ?

Ab equeftri ordine ? quem trucidafti ?

A plebe ? cui fpectaculum ejufmodi tua crudelitas prasbuit,

ut nemo fine luclu afpicere, fine gemitu recordari, poflet ?

Quod caput , etiam tum plenum animae et fpiritus , ad

Syllam, ufque ab Janiculo ad aedem Apollinis, manibus ipfe

fuis detulit.

Quid ? tu potes in defenfione tua dicere ,quod illi ne

dixerunt ? quae tibi dicere non licebit. Et paido pojl : Denique

illi negare potuerunt, et negaverunt ; tu tibi ne inficiandi




quidem impudentiae locum reliquifti. Quare praeclara dicentur

judicia tuliffe , fi qui inficiantem Lufcium condemnarunt

Catilinam abfolverint confitentem.

Is ergo negat ignarum effe, cum etiam illi imperitos fe

homines efTe, et, fi quem etiam interfeciffent, imperatori ac

didtatori paruiffe, dicerent. Ac negare quoque pofle : Catili-

nam vero inficiari non pofie.

Hanc tu habes dignitatem, qua fretus me contemnis, ac

defpicis ? an eam, quam reliqua vita es confecutus ; cum ita

vixifti, ut non effet locus tam fanctus, quo non adventus tuus,

ctiam cum culpa nulla fubeffet, crimen afferret ?

Cum deprehendebare in adulteriis , cum deprehendebas

adulteros ipfe, cum ex eodem ftupro tibi et uxorem, et fi-

liam, invenifti.

Stupris fe omnibus ac flagitiis contaminavit ; caede nefaria

cruentavit; diripuit focios ; leges, quaeftiones, judicia violavit.

Quid ego, ut violaveris provinciam, praedicem, cunc~to po-

pulo Romano clamante, ac refiftente ? Nam, ut te illic gef-

feris, non audeo dicere, quoniam abfolutus es. Mentitos effe

equites Romanos, falfas fuiffe tabellas honeftiflimaecivitatis

exiftimo, mentitum Q^Metellum Pium, mentitam Africam.

Vidiffe puto nefcio quid illos judices, qui te innocentem ju-

dicarunt. O mifer ! qui non fentias, illo judicio te non abfo-

lutum, verum ad aliquod feverius judicium, ac majtis fuppli-

cium, refervatum.

Praetereo illum nefarium conatum tuum, et pene acerbum

et luctuofum populo Romano diem, cum, Cn. Pifone focio,

neque alio nemine, casdem optimatum facere voluifK.

An oblitus es, te ex me, cum praeturam peteremus, petiffe,

ut tibi primum locum concederem ? quod cum fsspius ageres,

et impudentius a me contenderes , meminifti me tibi ref-

pondere, impudenter te facere, qui id a me peteres, quod

avunculus nunquam impetraffet ? Nefcis me praetorem pri-

mum effe facl;um, te conceflione competitorum, et collatione



488 ORATIONUMcenturiarum, et meo maxime beneficio, e poftremo in tertium

locum efle fublectum ?

Dicit de malis civibus.

Qui, pofteaquam illo, ut conati erant, Hifpanienfi pugiun-

culo nervos incidere civium Romanorum non potuerunt, duas

uno tempore conantur in remp. ficas diftringere.

Hunc vos fcitote Licinium gladiatorem jam immilifTe cu-

pidum Catilinae, judices, Quintumque Curium , hominem

quaeftorium.

P R O Q^ G A L L I O.

Aquil. et Quint. lib. viii. cap. 3.] Ut clamor, ut con-

vicium mulierum, ut fymphoniae cantus. Videbar mihi videre

alios intrantes, alios autem exeuntes, partim ex vino vacillan-

tes, partim hefterna potatione ofcitantes. Verfabatur inter hos

Gallius, unguentis oblitus, redimitus coronis. Humus erat

immunda, lutulenta vino, coronis languidulis, et fpinis co-

operta pifcium.

B. Hier. Vit. C/eric.] Loquor enim quae fum ipfe nuper

expertus unus. Quidam poeta nominatus, homo perliteratus,

cujus funt illa colloquia poetarum ac philofophorum, cum

facit Euripidem et Menandrum inter fe, et in alio loco So-

cratem atque Epicurum difterentes, quorum aetates non annis,

fed feculis, fcimus efle disjunctas, quantos is plaufus et cla-

mores movet ? Multos enim condifcipulos habet in theatro,

qui limul literas non didicerunt.

Quint. lib. 11. cap. u/t.] An ifta, fi vera eftent, fic a te

dicerentur ?

Cic. Bruto.] Tu iftuc, M. Calidi, nifi fingeres, fic ageres ?

praefertim cum ifta eloquentia alienorum hominum pericula

defendere acerrime foleas 5 tuum negligeres ? Ubi dolor, ubi



FRAGMENTA. 489

ardor animi, qui etiam ex infantium ingeniis elicere voces

et querelas folet ? Nulla perturbatio animi, nulla corporis,

frons non percuifa, non femur -, pedis, quod minimum eft,

nulla fupplofio. Itaque tantum abfuit, ut inflammares noftros

animos ; fomnum ifto loco vix tenebamus.

Non. Logi.] Ego certo fcio, omnes logos, qui ludis dicli

funt, animadvertifle.

Caris.] Poematorum.

De L. Othone,

Fronto.] Hic fi fe iftius viae dediffet.

*m

De p r o s c r i p t o ru m liberis.

Quint. lib. xi. cap. 1.] Quid enim crudelius, quam ho-mines honeftis parentibus ac majoribus natos a republica fub-

moveri ? Sed ita legibus Sylla? continetur ftatus civitatis, ut,

his folutis, ftare ipfa non poflit.

Contra concionem Q^Metelli.

Fortun.] Sic enim, ut opinor, infequar fugientem, quo-

niam congredi non licet cum refiftente.

Prisc lib. ix.] Permulfa atque recreata eft.

Prisc lib. xvi 11.] NiH eorum exitio, non requieturam.

Gell. lib. xviii. cap. 7.] Adfcendi in concionem : con-

curfus eft populi faclus.

Tom. VI. Q^q q



490 0RATIONUMQuint. lib. ix. cap. 3.] Qui judicabantur, eos vocari, cuf-

todiri, ad fenatum adduci juffi ; in fenatu funt pofiti.

De consulatu suo.

Nonius, Cenfus.] Quorum luxuries fortunata cenfa peperit.

In Clodium et Curionem.

Non.] Tu vero feftivus , tu elegans , tu folus urbanus

quem decet muliebris ornatus, quem inceffus pfaltrias, quf

laevare vultum, mollire vocem, potes.

Non. Longus. Speculum.] Sed, credo, poftquam tibi fpecu-

lum allatum eft, longe te a pulchris abeffe fenfifti.

Non.] Ac vide, an facile tu fieri potueris, cum is factus

non fit, cui tu conceffifti.

Non. Calantica.'] Tunc cum vincirentur pedes fafciis, cumcalanticam capiti accommodares, cum flrophio accurate prae-

cingerere.

Quint. Ub. viii. cap. 6.] Integritas tua te purgavit, mihi

crede, pudor eripuit, vita anteacta fervavit.

Quint. lib. ix. cap. 2.] Quibus ifte, qui omnia facrificia

noffet, facile a fe Deos placari poffe arbitrabatur.

Quint.] Quo ex judicio, velut ex incendio, nudus effugit.

Cicero ad Attic.~\ Erras, Clodi : nontejudices urbi, fed

carceri, refervarunt : neque te retinere in civitate, fed exilio

privare , voluerunt. Quamobrem , Patres confcripti , erigite

animos, retinete veftram dignitatem : manet illa in republica

bonorum confenfio : dolor acceffit bonis viris, virtus non efl

imminuta : nihil efl damni fadlum novi : quod erat, inventum

eft. In unius hominis perditi judicio plures fimiles reperti funt.



FRAGMENTA. 491

De rege Ptolemô.

Aqu. et Fortun.] Difficilis ratio belli gerendi ; at plena

fidei, plena pietatis.

ProP. Vatinio.

Cic. Ep. lib. 1.] Facio quiddam, quod in Eunucho pa«

rafitus fuadet militi

Ubi riGniinabit Phcedriam, tu Pamphilam

Continuo. Si quando illa dicet, Phccdriam

Commeffatum intromittamus : tu, Pamphilam

Cantatum provocemus. Si laudabit hcec

Illiusformam, tu hujus contra. Denique

Parpro pari

referto, quodeam mordeat.

Sic peto a vobis, Judices, ut, quoniam quidam nobiles

homines , et de me optime meriti , nimis amant inimicum

meum, meque infpettante, faspe eum in fenatu modo fevere

feducunt, modo familiariter atque hilare amplexantur; quo-

niamque illi habent. fuum Publium , detis mihi ipfi alium

Publium, in quo poffim eorum animos, mediocriter laceffitus,

leviter repungere.

P R O M. JE M I L I O S C A U R O.

Fortun. Augujl. in Rhet.] Maxime fuit optandum M.

Scauro, Judices, ut, nullo fufcepto cujufquam odio, fine of-

fenfione ac moleftia . . .

Qqq 2



492 ORATIONUMFronto.] Nihil Sardos Appio gratius effe facturos, quam

fi de Scauri fama detraxerint.

Prisc. lib. vi.] Cum dare nollet Aris, clam ex Sardinia eft

fugere coactus.

Prisc lib. vi.] Aris uxorem pellicatus dolore concitatam.

Prisc lib. vii.] Arinis uxorem.

Isid. lib. xix. cap. 3.] Quem purpura regalis non com-

movit, eum Sardorum maftruca tentavit ?

Severian.] Et quoniam congefta eft accufatio magis acer-

vo quodam criminum, quam diftinctione aliqua generum, et

varietate.

Idem.] Boftarem igitur quendam dixit Norenfem, fugien-

tem e Sardinia Scauri adventum.

Idem.] Prius illum fepultum, quam huic ccenam effe fub-

latam.

Porph. Sat. 11. lib. 11.] Libertus patronum non occidit,

fed duobus digitulis gulam oblifit.

Fronto.] Copiis inops, gente fallax.

Marcell.] Vos quoque de familia nobili cum au&oritate

orbis terrarum fentire debetis.

Quint.] Ego porro, qui Albanas habeo columnas, cli-

tellis eas apportavi.

Quint. lib. v. cap. 13.] Domus tibi deerat ? at habebas.

Pecunia fuperabat ? at egebas. Incurrifti amens in columnas,

in alienos infanus infanifti. Depreffam, caecam, jacentem do-

mum pluris, quam te, quam fortunas tuas, asftimafti.

Serv. i. Georgic. ] Redimunt fe ea parte corporis, propter

quam maxime expetuntur.Idem.] Ab ipfa ftiva mecum homines loquebantur.

Fronto.] Retineret id, quod prascipue femper ftuduit.

Carisius.] Univerfe.

Fronto.] Adii caufas oratorum,

Idem.] De te recordor.




Idem.] Hoc nomine audito, quod per omnes gentes perva-

gatum eft.

Idem.] In illa bona invadere nullo modo potuhTet.

Reliqjja ex Asconio.

Circa Vers. a primo xl.

Cum enumeraretjudicia, qua pater Scaurus expertus ejl.

Subit etiam populi judicium, inquirente Cn. Domitio tri-

buno plebis.

I B I D E M.

Reus eft factus a Q^Servilio Caepione lege Servilia, cum

judicia penes equeftrem ordinem eflent, et P. Rutilio damnata

nemo tam innocens videretur, ut non timeret illa^

I B I D E M.

Ab eodem etiam lege Varia cuftos ille reipublica? prodi-

tionis eft in crimen vocatus j vexatus a Q^Vario tribuno ple-

bis eft non multo ante,

Ibidem.

Non enim tantum admiratus fum ego illum virum, ficut

omnes, fed etiam prascipue dilexi. Primus enim me, flagran-

temftudio laudis, in

fpemimpulit, pofTe virtutem fine praeft-

dio fortuna?, quo contendiftet, labore et conftantia pervenire.

Si , mehercule, Judices , pro L. Tubulo dicerem, quem

unum ex omni memoria fceleratiftimum et audaciflimum fuifle

accepimus, tamen non timerem, venenum hofpiti aut con-

vivas fi diceretur ccenanti ab illo datum, cui neque heres, ne-

que iratus fuiflet.



494 ORATIONUM

ClRCA TERTIAM PARTEM, AP R I

MO.

Sic, inquam, fe, Judices, res habet, neque hoc a me no-

vum difputatur, fed quaefitum ab aliis eft. Illa audivimus, hoc

vero meminimus, ac pene vidimus, ejufdem flirpis et nomi-

nis P. Craflum, ne in manus incideret inimicorum, fe ipfum

interemifle.

S T A T I M.

Ac neque illius Crafii fadlum fuperioris, iifdem honoribus

ufus , qui fortiflimus in bellis fuiffet , M. Aquilius potuit

imitari.

Paulo post.

Quid vero ? Alterum CrafTum , temporibus eifdem , num

aut clariflimi viri Julii, aut fummo ingenio praeditus M. An-

tonius potuit imitari ?

ClRCA MEDIUM.

Neque vero haec ipfa quotidiana res Appium Claudium,

illa humanitate et fapientia praeditum, per fe ipfa moviflet, nifi

hunc Claudii fratris fui competitorem fore putaflet : qui flve

patricius, flve plebeius eflet, (nondum enim certum conflitu-

tum erat) cum illo flbi contentionem fore putabat.

POST DUAS PARTES ORATIONIS.

Dicit de Scauro, quem defendit, ,

Nam cum ex multis unus ei reftaret Dolabella paternus

jnimicus, qui cum Q^Caepione, propinquo fuo, contra Scau-




rum, patrem fuum, obfignaverat ftateras, eas fibi inimicitias

non fufceptas, fed relatas, &c.

POST TRES PARTES.

Praefertim cum propinquitas et celebritas loci fufpicionem

delidise tollat, aut cupiditatis.

S E QJJ I T U R.

Hasc cum tu effugere non potuiffes, contendes tamen et

poftulabis, ut M. ^milius cum fua dignitate omni, cum patris

memoria, cum avi gloria, fordidiffimae, leviffimae, vaniffimae

genti, ac, prope dicam, pellitis teftibus, condonetur ?

Vers. a novissimo c l x.

Undique mihi fuppeditat,

quod pro M. Scauro dicam

quocunque non modo mens, verum etiam oculi inciderint.

Curia illa de graviffimo principatu patris fortiffimoque tefta-

tur. L. ipfe Metellus , avus hujus , fanctiffimos Deos illo

conftituiffie in templo videtur, in veftro confpecliu, Judices,

ut falutem a^vobis nepotis fui deprecarentur.

Pro A. Gabinio.

Hier. Apol. adverfus Rufinum.] Ego cum omnes amicitias

tuendas femper putavi fumma religione et fide, tum eas maxi-

me, quae effent ex inimicitiis revocatae in gratiam : propterea

quod integris amicitiis officium prastermifTum imprudentiae,

vel, ut gravius interpretemur, negligentiae , excufatione de-

fenditur : pofl reditum in gratiam fi quid eft commiffum, id



496 ORATIONUMnon negle&um, fed violatum, putatur ; nec imprudentiae, fed

perfidia?, affignari folet.

P R O P. QjJ I N T I O.

Ulpian.] Turpis occultatio fui.

Pro M. Fonteio.

Marcel. lib. xv.] Galli pofthac dilutius potabunt, quod

illi venenum effe arbitrabuntur.

Quint. lib. vi. cap. 4.] Mater tua, dum vixit, ludum

poftquam mortua eft, magiftros habuit.

Aquila.] Frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus

ampliflimas copise e Gallia, equites numero plurimi e Gallia.

De Lege Agraria, Kal. Jan.

Gell. lib. xiii. cap. 24.] Prasdam, manubias, fectionem,

caftra denique Cn. Pompeii , fedente imperatore , X-viri

vendent.

Gell. ibid.] Ex prasda, ex manubiis, ex auro coronario.

Aqu.] Veniet igitur fub praecone tota Propontis , atque

Hellefpontus : addicetur communis ora Lyciorum, atque Cili-

cum : Myfia, et Phrygia, item conditioni legique parebunt.

Caris.] Imberba juventute.



FRAGMENTA. 497

In L. Pisonem.

Quint. lib. ix. cap. 4. Diom. lib. 11.] Proh Dii immor-

tales ! qui hic illuxit dies ?

Servius.] QuaE te belluam ex utero, non hominem, fudit.

Quint. lib. viii. cap. 3.] Cum tibi tota cognatio in far-

raco advehatur.

Idem, ibid."] Caput opponis, cum eo conifcans.

Diomed. lib. 1.] Proxime Pompeium fedebam.

R E L I QJJ A E X A S C O N I O.

ClRCA VERS. A PRIMO.

Quod minimum fpecimen in te ingenii ? Ingenii autem t

immo ingenui hominis, ac liberi ;qui colore ipfo patriam af-

pernaris, oratione genus, moribus nomen ?

ClRCA V E R S. A PRIMO L X X X.

Hoc non ad contemnendam Placentiam pertinet, unde fe is

ortum gloriari folet : neque enim haec mea natura fert ; nec

municipii, prasfertim de me optime meriti, dignitas patitur.

paulo post, De avo Pifonis paterno.

Hic cum ad Padum Placentiae forte confediffet, paucis pofl

annis in eam civitatem (nam tum erat civitas) afcendit. Prius

enim Gallus, dein Gallicanus, extremo Semiplacentinus ha-

beri cceptus eft.

Tom. VI. R r r



498 O R A T I O N U M, &c.

ClRCA VERS. A PRIMO.

Lautiorem pater tuus focerum, quam C. Pifo * in illo luctu

non ei nliam meam collocavi, quem ego, poteftas cum om-

nium fuiifet, unum potiilimum delegilfem.

Infuber quidam fuit, id eft, mercator, et praeco. Is, cum

Romam cum iilia veniifet, adolefcentem nobilem Caefonium,

hominis fortimmi iilium, aufus eft appellare. Filiam collocavit.

Ex CoMMENTARIIS, Rb. XIII.

Diomed.] Re vendita, iterum empta.



M. T U L L I I

C I C E R O N I S

P R O

PUBLIO SEXTIO

O R A T I O XXXII.

Edit. Olivet. MSS. CHSTî 4*

p. i.

2 imperii C r. (i. e. RcmaniJ imperii

3 forti H S xfortes

4 fuam in %}/ in

8 omittatis ^ cmittamus

14 alacres C alacris

15 voluntarios T d.

17 funt C H S T xfint

1 non 4/ a'.

— fuos -vf/ <^

2 viros

# «w;4 hos C hoe

8 putabam C T putavi 4- putavi, et

12 aQ. C T -\> ab

»3 P.za-.

17 deeflet 4 deejjem

18 ameCHST</.— hoc extremo C %, 41 exercit H /*

exercitio T /'« exercitatione

•— loco C T £, i|/ 12 ?«« locum H /e<r#>»

19 querelce C H T x , 4/ querelam

— eloquentiae C H T #, \ eloquentiam

22 pio ^, pro

23 Neque enim C T -\> nunquam H S %neque

24 ullius C T \ ullus H illius

26 ulla ^ d.

— me ji/.

30 Sextii HSefiii

33 confufa £ f<a«/a

34 a me, quod H cuod adme

4 ad -4- de

5 ac 4* «W

3

1.

6

10

12

•3

»4

»5

16

l 7

20

21

22

23

24

25

27

28

29

3°

3 2

34

excitata: fint H S x exortafunt

optimis C 4' oportunis

faftus %, -v|/ /latutus

et 4" etiam

his CT</.

graviflims C H S ^, -4- gravijfimts

ut utrique 4> uterque

et carus C 4' «' *' <*«*«*

caritatem H caritatis

ut 4- <tf

pcteftis HSj; pofftis

hac vel 4- />#c illis

filiam Ci/. Ti]/ Summifiliam

hoc 4' />«r

extitit H # txtat

et C T </.

profeftus fludtibus reipublicae

4/ </.

eft H % </.

poflet C ^c/fa

terris 4^ ^»

oportebat H oporteat

illo H S #, 4' Me

complexuque C amplexuque

at C aitamtn

quoad vixit -\> quo adjunxit

militari C T tmlitum

in eox,

'<K*°

abftinentia H et abfiinentia

fefe CremH S T fe

C. C T 4/ </•

quam multa C H T quanta

R r r 2



V A R l JE LECTIONES.p.

4 ante % d.

nihil voluiffe T d.

8

9

H

16

•7

20

2!

22

23

24

26

27

28

28

29

1

in C H x , -vj/ </.

civitatis C H %, \ focietatis

neque C nunquam

neque H nec

tollere H d.

atque % aut

fumma cuftodia S %fummo Studio

vere x d.

effe C </.

vobis -vj/ nobis

attentari C S x temptari H teniari

1]/ »/ tentati (al tentari)

fufpicabamur C fufpicabamus S x> -v{/

confpiciebamus

et inde S % d.

M. Aulanum S C. Menttlanum T me-

ctdanum x C. MetiuJanum

militum T milicite

Antonii H Antronii

Capua C T Caput

ejecit x projecit

hominem curavit T d.

Pifauri \ Pafauri

illa H illa alia

ex S %, 4/ <«/«

qui adoptavit T d.

confervatam %fer<vatam

Sextio % Stjiio

et hoc H S p£, 4/ y#o quidem

iidem homines Cf.dem hominis HSj;homines

nomine H S j; ncmme

nomine Sextii C benefidumque

periculumque H S T % periculum

puerilis H S T %, -]' virilis

fignificare x affignare

nofiris ^ <vefiris

corroborarit C T corrcboraret x cor~

rcborari et

efFeaura CHf/ effeclura

Decretum C H S T % Decreta

Decurionum % Decuricnem

publici C T pudici

commendationis H % commodationis

iifdem C T d.

cum x cui

Sextius % Sefiius

liberafiet; x libera<vit

urbem xtraxifier.t CT d.

eum x> -^ P- Sefiium

curn habebat C T d.

hic literis CT d.

advolavit— fumma celeritate T d.

p. j.

5 6 Atque defendiffent ; Sextius

C d.

— ut x, -4/ »*

7 audite H S %, •$, claudite

10 adventu H S x , 4- d.

1 tum -vj/ <-#/«

H cive, rempublicam H civi Romano

X ci<vi R.

'5 fenatum populumque -^fenatuspopu-

lufque

18 fuo H x <*•

— fumma C 4/ eadem

-9 Hic x Hoc

20 admoverit C amo<verit

— homini—— metuenti CT d. -^ho-

minis

21 bellique cafum %, 4- belliccfum

22 metuenti H %, 4> intuenti

— ea C H S T £, ^W-23 Si extitiflet CTi.2 5 neque C T 4/ nifi— ei P. CP.HTj reip. S x r. p.

— Sextius H S T % , ^ Seflius

26 impellendum C T d. %, •$> accufan-

dum, impellendum

27 efTet Catilina C H S T x *-

quaqnam Catilina •>]/ neq q Catilma

28 atque e C et

— atque ajftatem cepifiet C T d*

29 calles x Ca&~

30ac miferrima

CTd.

3' concidifiet S %, 4/ cecidiffet

32 P. C d.

33 quarfiuram S xpraturam

6 1 cujus x quamzis

3fixa

\J/ fixam— illius \ Hlam

4 refpedtantes H refpirantes

7abforbet CH^; abferi/at

contento 4^ contempto

8 veniamus S % <veniam

— De quo nihil aliud C T Qui

fibunatus . quoniam nihil aliud

— aQiX^

—Hortenfio H Hcrtexfio

efi

9 r.on H S 4^ d.

videretur H S \ non videretur

10 eflet H S %, 4/ d.

— et H S x> 4 d.

1 prsefcriberet H S % prafailere $refcribere

»3 fuftinuit C T continuit

»4 at x aut



VARI^ LECTIONES.

6

1.

15 Tudices CT</,— dolentius HS^ dolentcr

—in

Cd.

— oratione H % raliohe

17 fceleris C T x , 4 felere

— furore T d.

— vocis T et furcre <vocis

18 agam C H S y, 4 ut quam T quam

— hujus x , 4 buic

» 9 noftra 4 vejira

22 offerunt S y offendunt

— infolenter et C H S T y d.

— infeclantur S y infequuntur

23 mea x d.

24 Sed falutis inimici Q T d.

26 reipublicas % r. p.

27 reficienda falute H S £ refciendo fa-

luti

29 in reipublicae H S 4- tanquam in rep.

jua ces quatn in x in r. p. tanquam

in r. p. fudices

— motu H x , \J/ metu

30 tanquam HS</.— arcus H 4' arclius

32 plebem x ferrutn

34 Hunc vir clariflimus C w'r tlarifft-

wus bunc tribunum H Hunc triba-

num vir clarifjlmus T genere. Pom-

feius bunc tribulum mihi vir uiique

clariffimus

— mihique H S %, ^ mibi

—— rnihique

—— Pompeius C mihi

T d.

— repugnantibus y repugnationibus

1 execratione ^, 4" exercitatione

2 effe H S x <*•

3 nefarius H S x fceleratiJJimus (fed in

Hfup. Hn. "nefarius"J

4 k X d

— eft C H S x d.

— cautorem H, x , 4 cauticrem

— alieni T d.

5 Hanc tribunus plebis CT/,6 vindlam y, -4 •viclam

— alligatam H alligata 4 obagatam

7 facratarum %, 4 facrarum

8 exoratus 4 exbortatus

9 mihi £ </.

— iratus H juratus % miratus

— ignarus \ gnarus

1 ejufmodi C T ejus

12 fraternis H x , 4" fratris

— fororiis H S T y,\fororis

53 infamis CHS Tî | infani

7

I.

»5

16

'7

21

22

23

24

'3

26

27

28

29

30

2

4

5

8

9

10

1

12

quxdam illa reipublieae C T in illa

rep. 4 quadam illa republica

fatalis

T facilistnbunus H tribunatum

nancilceretur T nancifcerentur

ut H STV/.

veftrae H T # »<y?r*r

ornatos H x natos

arbitrabamur H S T arbitramury,

arbitrantur

inufta x , 4 in ifia

intueamini C H S x , -^ intuemini

occurrent T occurrerent

oculis H S x oculis -veflris

unguentis HS^; unguenti

confcios H confcius

ftuprorum Hfurtorum yfurorum

vetereu vexatores H S veterum <vexa-

toru?n y, >4 leterum <vexationum

puteali C y, 4 putea/is H puteolis

fceneratorum C Tfuneratoribus

atque perfugerat CT^,ne Scyllaeo y, 4 nefculcio

adhaerefceret x accrefceret

perfugerat S 4 infugeret

Contemnebat T contemnebant

minitabatur — arbitrabatur C T d.

ab iis fe x abiffe

te C T d.

barbatis 4^ barbaris

intueri C te mtueri

afpere noftra hac T afper ac noflra

ita H illo

Capua quod tum QT d.

in qua H qu& x , 4 qua

ipfe H S x> 4- ipfa

orr.andae S y, 4formandaduumviratum y, 4 duum<virum

Seplafiam H S y, 4^ Seepiusjam

fublaturus yjublaurus -^Jublautus

fuperciiio yjupero illo

hominibus C Tjam hominibus

videbatur C <videret (forfan pro " <vi»

deretur") T <videretur

ut illo videretur QT d.

refpublica, tanquam Atlante ccelum

H aumenlius ille S X , -^ aumantius

illt

videretur H S x tanquam <videretur

denique HS^(/.fermo y fermone

Eft H x d.

tamen C T 4 tandem

quem x quts



VARIiE LECTIONES.p-

3

1.

13 labi C T x labei

14 franget H T ^frangeret

—habebit •% habebat

\babebis

15 fequatur \ fequetur

— bonis HS^,i|/ £<jhz

16 homines C T omnes

— gratulabantur H S x congratulaban-

tur T gratulabuntur

17 amicum H S % et amicum

1 etiam C et

20 traclare 4^ attreclare

25 temulentus % temulentis

— lucem 4/ /««

26 in omnes partes CTi/.

27 enim C d.

•— opinioni C H S T £, -vj/ opinione

28 feinper CT</,

29 utile Quia CT</,— eft H 40?

31 bene HS^, \ fenex

32 triftem C T r«>« trifem

33 videbant 4^ videbatur

34 familix H S xfamilia

— frugalitas C T nobititas

2 autem HS/— hoc CT</,

4 nequam C w^«<?

— effeCT enim

5 et levem \ d.

6 vultu %}/ vultus

7 nec C »<?^«<?

IO qui H quia

14 qui dicuntur H £, \J/ <f«s.f «ox-i/

1 5 cujus x> 4" qmvis

— cujus non oportere C T aiebat

«— devdrabat %, 4/ devorat

19 nihil 4/ aiebat nihil

— praeftabilius C prafiabilius illius Hprafiabilius illis

zo autem % hoe

22 fubeunda CT^ adeunda

26 in C S T d.

— asdium x.^-

— viveret H S ageret %, -^ ageret ; ve

diu <vi<veret

27 fumabat C fundabat 4/ firmabat

— fermonis •vfermonibus

z 8 indicia -\ judicia

— redoleret C ti S T ^, ij/ redclerent

-— nugis C magis H magis effe S ««g-iV

30 imbecillo H ^ imhecilli

31 dederis -vj/ dederitis

— fin C/

p- 1.

9 32 etCH^ w/

33 ita ^ ^.

10 1 potuiflent C potuiffet

2 armati # armati tamen

— contrucidaverunt C T trucidarunt HS ^, 4* trucidaverunt

^-" Foedus auxilium arbitrabantur

C T d.

3palam H d.

5et conftritftam H S ^, | </.

6 autem H S %, 4- <?«'«

7 enim H S % d.

10 confulum H S % confules -\> confula-

ribus

1 excitati H S xfunt excitali

Italia H S 4, Ita illa

u cum illi foli eflent C T Hi duo foli

fnerunt

»5 furiofum ^, \ fiagitiofum

16 non modo referrent : hi T d.

II

— non fubvenirent % fubvenerunt

— eam 4^ eliam

— nimium H S ^, 4- nirnis

I 8 tum C cum

20 etiam C ne etiam

21 inlequebantur C infequebatur

22 Hic orabat C T Hic fubito fe-

natus et univerfus ordo fiens confula-

tus mei caufa cincinnatum confulem

orabat

27 repraefentabat H % reprafeniabant

— memoriam #, 4^ me

29 Qua tum C T 2>uanta H % quan-

tum

30 clarifiimorum civium C H %, -tyam-

plijfimorum ciuium T d.

32 cum C S 4- tnm

33 Cuir. veniflet ad Senatum C H S #,

4/ d.

34 vefte mutata HS^ vefiem ?r.utafiis

— vos, inquam H S <vofque

1 lenonis C 4* latronis % leonis

2 cum cenfuit C T d.

— repudiatis H S %,, -^ repudiati cfiis

— incredibili x incredibilis

3 conftantia S #, 4> d.

I I Qu;e veitis fada CT</.

12 caufa x d.

13 deprecarentur H dcprecati Je x> 4/

depracari fe

14 Hac H 4> ac

17 qui —— niti debuit CT</,

19

21

confulibus # confule

Exanimattts 4- Examinaius



VARIÊ LECTIONES.P . l. _ P .

ii 22 fi paucis ante annis C T animis ante 13

paucis -^ annis ante paucis

— conventum £ conventu

23 advocat H S 4- et ad-vocat— habet H S x et kabet

24 nunquam H d.

— Errare libertatemque perver-

tere (p. 12. /. 25) C T d.

26 quo % qui

27 ccnfule H x confulem

— in clivo Capitolino fuifTent HS ^,

4- in capitolium ducifeciffent

28 conjuratos H %, 4- comparaiis

29 ulcifcendix> 4 ulcifcendis

— fe. Si H x> 4 "ift

30 dignus 4* dignum

— ipia Confulis 4- d.

31L.

Lamiam H %,-\>

ilLmjam32 cum patre HS^ compare cum palre

4/ ve/ cum patre compare ejus

33 tum H S x> 4 tum cum

34 relegavit H S x /<?£« relegwvit 4- /^religavit

12 1 millia pafTuum ducenta : quod H S

X, -4 M. P. A. qucd

10 cafum H #, 4 eaufam

— reique publica: H 4> remque p.

1 aut HS j;, 4- tf/y«*

13 focii Latini ferre H S xfocietati in-

ferre

— id H S \ ft id 14

14 exire HS^, J/ ire

— confulibus H x> 4* confule

18 conful H x eonful quo: -]/ confulum

quos

— penatibus x penetrclibus

— expellet x expeileret

19 deliget x> 4* videltcet

20 putaflet H putafis x pufajii

22 unquam H %, 4^ nunquam

23 equitum Romanorum H equites Ro-

manos S equite* nos r. x ! ?uites R,

24 edi&is H x> $ diclis

25 pervertere H S x cvertere

27 veftrum HS^ nojirum

28 quid C qujd

— longa Ti S x alta

— ac C H S 4" aut

— alte K S x ionge

29 qui C qua

30 pertineant y/pertiuent

~— au'c::i hoc HS^ enim

33 quantum —— efle reipublicse T d.

34 ignofcite C H ignofcitote

3 fui tribunatus x d-

10 confilium C concilium

12 conful fenatum C 5. C.

—ipfius H x tyfum

14 Pifo %d.— Gabinium 4^ Gabinum

I5

optimi C eptumi

1 etiamne C etne

— audeas ne x eiudet non

— homines C d.

18 meam fuam ^fuam in eam

— ne C H 4> weve T nene

— fuum C T d.

1 vefle CHSTj; wefle mutata

21 prohiberet 4^ prcbibere

23 Quid non licebit C T d.

24 Pifo, nemone H 41 Pifone nemo xPifone

25 nullo H S nullos

26 tute tibi legafli H d.

— hominis H 4> homines

— proditoris H 4^ proditores

— lugebunt H x> 4> lugebant

30 fenatui Hfenatu

— iidem C lidemque x> 4 Idemque

32 ex C H j; f S </,

— evellendos C avellendos

— non C H S 4> </.

— paclo — dixerat C T 4> d.

34 patriae H </.

1 tum H p/ r«#z

— ccntraque H quam qua ccntra

— dixerat H x dtxerant

2 fua H x d-

— comprobaverunt confulibus in-

fpeclantibus C T decreverunt aut

4 legi H \ (ege

5 faflis x> 4-feftis

6 Funa H F^yfa

— valeret 4> valerent

7 deletam ? IifJem 4" deletam hifce

8 deleftus C deliclus

— habebatur C T baberetur

9 nomine confcriberentur T ut

judicaluri hominesfcnberentur

10 confcriberentur C T confcnberent xcircumfcrtbcrouur

I I direptionem p£ direclionem

— Iifdcm :ci.cbat C T d.

— templum H x> 4 templ,

12 comportabantur H ^ portabanfur

15 omneni ;i S ^, ^ d.

1 duos ^;duo

18 muitos 4^ «»»//«



V A R I JE LECTIONES.p-

»4

»5

s6

I. p. 1.

21 haberet \ haberent 16 6

22 citaretur H x fcifcitaretur—

24 relegarentur C ^> religarentur—

25et voce

C T<voce

727 videremus 4' "videamtts 8

33 neque vero C »«• —— mea H S T x d. 10

34 nunquam x unquam 1 *

— ullo C d. 13

— fuit H S x fecerit—

— Nam fufceperunt (p.\ 5. I. zz) 15

CTd. 16

1 tam bona HSî}/ &w^ 1

3 expedita HS^,^ expedita effet 19

— defpicatiflimi H defpicacifjimi —4 contemptiflimorum confulum H S 20

contempti confulis x Contempfi eonf. 2 1

v]/ Contempfi Confulum —5

pertimui H 4 pertinuit S % per~ —timuit —

— nimium x a\J/ ad 22

7 C- HS X M. 27

8 probabant xprobant —10 quandam x d.

—1 fpectarat x> -vj/ fumpferat —\z noluerat x voluerat 28

14 autem ei H S x , 4 ?»/» ^r ?9

15 inimicum HS^,^ initium 31

18 abftinenterque, verfato H8^^ ifli

ne tergiwrfato—

20 et x eo 4> ^-

22 proprie H S %, ^ <?• 1 7 3

23 omnium C T d. —— voluntatis % voluptatum 5

2q gentium C T \ gentium omnium

26 pertinerent x perlineret 7

— ea deberent CT d. —28 autero HS^ enim —29 operis C operariis 9— diripiendam % rapiendam 10

3 1 quos egeftas C d. —33 tribuno H tribuni \z

— conftruclos 4 d. —— addixerat H S T % adduxerat —34 qui — animi perfequebatur C T d. 14

— fe H S z , 4 d. —

— ignominiam x , ij/ ignorantiam I 5

1 fenatus et x* 4 fenatum 16

2 dolorem perfequebatur H S 17

X,^d. 19

3 locupletium C H S # locu^letum T 21

locuplete —4 aduitero ^ adulterio —5 cum latrone C T lairone 4 f#»J <w- •—

nefico latroue

id C T 4, d.

fuit H ^, \ d.

et quod flagitabant CT d.

fuperaftem

HS

x fuperajfentrepulfam CHSTj;,^ depulfam

aut mcereret C T d.

moverunt \ nocuerunt

furia T d.

et C d.

quocum neceftitudines T d.

praedicabatur C pradicebatur

meo x d.

concionibus x criminibus

efle C d.

ex quibus dicebat C T d.

tum H $ x , ^, d.

prasefle S x , 4, praeffcnt

parare H #,

4pararent S parerent

pofle H S x d.

idque 4 /^ yWnec legitimam H ne legitimam

in Cd.

conjefta H S x , 4 >«*<" %V<r7a

Ivle vero ncn -vj/ ^.

non C H S T % non movii

etiam C H S T x , ^ d.

aliam caufam C T 4 alias caujas

Mi fratrem prxfecerat ffi. 17.

15; HS</.

autem, aliquo tum H S % e»im mali

qui cum

Sed H S Et

et H d.

fufceptaj caufae H S j caufa fuaJujcepta

certi x , 4 «>'*

ad eam S x , y ^.

ccmpoflti HSî \ pofiti

alii # a/rVi

ipfi H X)1)/ z»utH^ Tot

molirentur ^molireiur

Ipfe H S x , 4 -C. */>/*

autem S d.

erat ij/ d.

inque 4 /» ya^prasfecerat x perfecerat

Ha?c T Hic

poflet H S ^/o^f

per x d.

falfo H S x falfos

fed H S 4 et

formidolofe xf°rtnido/ofos

taaicn CTi,



VARIiE LECTIONES.p-

»7

18

3

4

I.

22 conciones T d.

23 intenta tamen C T d.

-— exiftimari

%exiftimare

25 ac fuperatam C T d.

26 novo C uno

— infperatacommutatione HSjj mihi

fperatam commutationem

32 Quid C %uod

33 reliquiarum CT reliqui ^reliqua-

rum

— reftaret % rejiat

— denique -vj/ deinque

1 ultores •vj/ auclores

— quidem C T £«/</

2 effe\J/ «$r/

amentiflimo yâmicijjlmo

cum decertaffem C H S T </«w-

tajfem

5 ejus % /r/a/

— dimicarem C H T dimicajjem (Jed in

HJup. lin.)

6 Ego impofuiffem CT d.

— fi mihi uni H X> ^ <z"?'"

7 infanabilis #, ^Janabilis

—- reipublicae H illis S illa

— quam illi impofuiflem H -vj/ quam ei

impofuijfet S qua ei impojuijfet %qua eijam pojuijfet

tamen C tum

Erat poffemus C T d.

ut -vj/ illa. ut

contentione C contione

12 viris CT d.

— Senatum H S % Senatumque

— confules, credo, vocaffent § %d.— vocaffent

\J/ veniffent

1 totum S % /»«

— delerant S % dejecerant

14 veftitu C S T #, -vj/ 'veftitum H <v(£

titui

— quidem T d.

— defendi C H S T x . + defendiffent

— rempublicam S # r. p. T ^. 4- reip.

— fiffent CHST^vJ,^.— a tribuno diflidiflent T d.

15 meum S d.

— diflidiffent H dijcidijfent (fup. lin.)

— eandem horam T tandem hora $ tan~

dem hcram

16 fuorum pramiorum S xfuipramii

1 enim C T d.

1 repugnaffes C repugnares

— pugnans C T pugna

20 teftor H S x obtejior

Tom. VI.

8

9

11

p. 1.

18 20

21

22

24

25

26

27

33

1

2

5

7

*9

20

9

1

»3

»4

16

17

18

23

24

26

28

29

30

3i

34

5

12

vos C d.

meorum H S eorum

csedemque -^Jedemque

fugiffe xfugijfet

hoc CT</.

ex H % , $ de

minitarentur % minarentur

dedidiffent CHST Z dediffent

jeciflem fyjecijfent

ipfe C d.

unus # d.

cum — unum depofcerent CT d.

vetere x ve™

alii inviderent —— arbitrarentur

X d-

depugnarem T depugnaret

liberorumque ^ liberoram quam

impendebat, unus pro omnibus C d.

T inftar et

Vifti venturam fuiffe C T d.

at\J/ ac

fupereffet \ Juperojjit

non HS^ nonne

rem H S remp.

tum C tandem

mortemne x mortem non

mihi CT d.

aut ego x An vero

ob C T ante

verfabantur T verfabatur

non C num

non concinebantur T d.

tum C d.

fata C d.

concinebantur C H canebantur S

concanebantur x cum canebantur

erat T erit

meorum C H S x eorum

vitae C H S T #, \J/vitam

effe C ejfet

contentionem % contionem

tum\J/

ra;»

eCd.fentire ac vigere T cenfere ac jungere

alterum —— fenfu # d.

etiam C T vel

optandum H S obtinendum

meliore S T meliorem

Erecthei C Arithei %erethei

Porfenx C Porjennte

veniffet T venijfent

annos C annis

prxditus H d.

exhaufifle # exhaufffet

Sff



VARIiE LECTIONES.

21

p. 1.

20 1 e cives HSi/.

16 fi vi CfiveT d.

— fed reipublicse T d.

— etiam R Cji-ve etiam

— extindlus C extintlum

me a H *» eo

populoque Romano H populi R. xp.

m

r.

omnium x hominum

non C nunc 4' nunc non

cum C d.

minima C numina

casdem C et cadem

bis C H x v°bis

Neque In quo quidem (p. 21.

/.14) CTi/.

effe £ </.

fideliflima H S fidififma

labefactari \ labejaclarier

infimorum H \ infirmcrum

omnes portus \ omnis portus

inultus H inviclus %, 4> invitus

reipublicje vivebam H remp. jwva-

bamx> i]/ r. p, juvabam

*—

fenatus fententia -\ fenatu fmaexteris H ceteris %, 4- et ccsteris

vitam H x> A' muliiam

reftituto 4- refiituo

exemplum fidei publicas T d.

exemplum reipublicae defendendas

CHS^.immortale T mortale

retinetur C T tenetur

intelligit C T intelligat

ruturam \ d.

Nam eflet erepta CT</.quemquam H % quam

civium x d.

periculorum %, 4" periculo

omnem £, 4 omnes

declaranai % dechrauda

ne C non

qua H S x d.

et C ex

rccordatione J/ recordationis

Primum — efle revocatum C T d.

qui H x, 4/ quis

fint in civitate H S x> 4/ incitati

erit X' 4" eritis

— bis H x> 4" d.

3 3 Jain H X d-

22 5 equefter 4/ <?f

6 relegentur 4/ religaren ur

7 confulto # confulti

18

»9

21

23

24

2S

26

27

33

5

7

8

ii

12

13

*4

»5

16

17

18

21

23

25

27

28

29

3 1

32

p. 1.

22 7 vidifletis H % videtis

II anno HSî,— confulum 4/ confiilium

»3 e C H S T % , 4, /.

15 hominis H S^,^ hominum

minifque C T tnjuriifique

16 cefliflem caritatem T d.

»7 meum illum % d.

18 tam horribilem C ita horribilem

l 9 urbis C urbes

forum %d.

23

Pro C Preb

2; Civis £ Cujus

— Civis veite mutata CT d.

27 autem S #, 4^ *»*'«*

28 vi H S «^, 4/ d.

33 difcrimen et eorum C T cafium tt

fiuam

— interefle 4- interfuifife

34 perculfo C pericuUfe T percuffo

23 l fpirante C ty fipirantem— republica C rempublicam

3fpem,promifla C T \ Jape repromijfa

xfipe promij/a

4 omnium H communi ffiup. lin.)

5gener, et Pifo gener H Pifio gener

S Z d.

— rejiciebatur C S reiciebatur

10 perfpicietis 4* perfipitientes

1 &x e*

12 deiiderarit H declararit T declarat xdejiderari

— Legum exturbari (p. 27 14^

C T d.

— earum H x eorum

*3 quidem H S %,, 4/ d.

15 cenforia notio H S % cenfori an-

notatio

16 collegia HSj; collega

*7 fenatus confultum H xfeab H x> 41 d.

'9 femiflibus H S %Jemis

20 fi %d.

22 etH zejfet

— lege H x kgem

27 labem H %, 4/ laudem

3 1 Brogitaro 4/ Broitaro

33 violandi 4/ 'volandi

34 redufti % relicli

24 5erat a fenatu H parata fienatus zPa '

ratafienatu

6 iifdemque H S his denique

7 hHxfied10 eifdem %, 4/ ejufidem



VARIiE LECTIONES.p-

24

25

26

27

1.

1 1 prjeconi ^ pradoni

14 rebus x </.

18 edidit p^ reddidit

— an \J/ «/

22 Cum HSj; 2>uocum

26 Ponto H ^/rc *<?

27 pulfus H %, \ pulfum

28 copiis fuis -vj/ corpus fuum

3 1 regium ^ regtium

2 regnum x /vgm

6 autrlS^^.

7 ^xd.8 ac H S aut

10 prodito H S xperdito

15 fkva xfua— lucet 4 luclet

17 illi H x ///0

18 nec illi committendum H S ^, |</.

24 profici H perficete x proficere

29 alias H S x> 4- alteras

30 jurarit H S £ rogari \ rogatas

31 iftis £, 4' teftis

— cumx,

J>

32 cive rempublicam H tiiii Romano

S x Mfi r '

— effet -4 effe

34 cujus H ^, •>]/ c#/

1 fenfitx.

e&t

6 ego ^ ergo

11 ob H S % d.

12 jam H S x> 4' ^*

1 haereret % &«7vf16 allata % ablata

20 boni H konum

— provenire H S % pervenire

23 quo H S x 1ua

25 pofTet H S %, ty pofiit

27 pofTet H S x>^ P°JT

— cui H S x qu0— eifdem HS^« eifdem

29 dolorem H S # d. ij/ majorem

ille ^, -4/ ////

30 tot H S x d.

31 confu 1 um £ confilium

32 reges ^ ^.

— Ecquas H-\> htzc qu<s

33 unquam H x> 4' nunquam

34 vellet H S ^, ij/ <vellent

— qusererentur H S ^, 4» quterere

2 defenderunt £ defenderent

3 CefTeram ;>/ Ceffaram

4 quae H j/ jwa

— commoveri H #, -4 f« moveri

5 vis fuberat ;£jfttf fufctperat

p. I.

27 8 profcriptio %, ^ profcripti

— facratis H S xfaris

10 neque H S %, \J/neve

14 exturbari S xP€rturbari

15

vero H # cum T j?g«

— fueruntH xfuerant16 quae fperata ? HSi.— cogitata H # rcgitata

17 qui atque defcripta ? C T. d.

18 curat ;o potuit % rrf/7'0 </<?/««-'/

ig aut quaj H S #, 4- querque

21 quae ftatueretur? C T d.

zz autem H S^,^ hic

-rexCHST^rw erat

24 liabebat x haberet

25 ab C T a

29 Hic H x Hac30 ir.vitifiimis x iwiclijjimii

— ac fortifTimi CT d.

32 fopitam C T folitam

34 acerrimos % afperrimos

28 2 etiam C »0« T d.

4 comprefiis %]/ ccmprejjit

6 confiliis £ cum filiis

— fervaffet C T defendijfct

7 reliquis queftus eft C T d.

8 reliquis % d.

10 Jun. C Juniis H ^«w/V T _7*#.

11 Ninnio C Numio H /V/Vz/o (in marg.

" mimio") S Mimmio T Munio xMummio

— cujus HSâ//*

1 Interceffit —— confules retulifTent

CT d.

1 Res 4" Rem

1 4 jam H S %, 4 </.

— erigere 4^ eligere.

16 fnbierat ^, 4"./^ ^tf'

1 8 DecefTerat S -4 difcejferat

— ex H S x> 4^ ab

20 obviam IT £ ^•z;/«

22 fuse % mea

24 primum HS^ \ primo

26 cum 4^ '»«*

-— manibus T in manibus

—et H S x d.

— et diutius fuftinere C T d.

28 privatim H S x privati

30 initur H initum -^ initus

33 promulgarunt•xpromulgarent

— Ex fidem convertiflent C T d.

29 2 libertatem non eandem % non

3 novem HS^ ttlo

4 Êliorum H aliorum x a^!S

Sff 2



VARI£ LECTIONES.p. l.

29 5 quo x quod ^ 9U0S

g princeps C T princept etiam

— f ua H x d>

12 Qui confici malebat CT(/,— amplifiimi % amplijfimam

16 interim C iterum

— Judices HS^, \ judex T d.

1 equidem caufa fufcepit QT d.

19 nobis x d.

20 iratior % ratio \ ro

22 caufa H d.

•— pertinere T pertinet

— tt.Cd.TJed

23 putavit x ptitare

— perficiendi % perficiendum

24 Abiit H Abit

— refpirafie C T refpirare

25 re \ rep.

— fpe 4- Jpei

26 ominibus C T %omnibus

27 paludati C puludati

— ipfis H zfe ipfi

28 neque nos — perdidifiemus C T d.

31 tribuni plebis C T alii

— qui ;j, 4' quod

— fe de x> \fa-pe

— me C d.

•— promuigaturos C prcmulgatcres

32 confirrrtarant CHT confirmarunt %confirmant

— emitur % emittitur

33 is C T d.

34 quoniam x 1u°d

— fatum %, \faclum— ut T ne

— illa x tlle

— vepreculisCHS^ vepretulis

30 I nitednla T \ in cedula

— conaretur C conarentur

•— arrodere # abrodere

_ Alter de tabula fuftulit CT d.

2 Gavi Oleli horreo H S gauioleliorea

(cum afierifo in marg.J % gaviola

liorea

granisp^, \ gravis

Atilios H S atque illos

relatis x reliBis

vos dico C T d.

qui permiffurnm C T d.

diflentione -\ diffejfione

fe patribus confcriptis H S xfcept

reipublics H et reipublica:

Cotta -\ Cott<z

dixit CTj; edixit

3

3

7

10

1

12

p. 1.

30 13 republica C reip.

15 non ^ netno

16 quidem H # quenquam

1 7 quaflatse H S quafita

— perturbatorumque temporum C HTX, -\> perturbato undique tempore

18 perturbatione CT permutationc

19 declinafle x inclinafje

— reliquae C reliqua

20 praefentes xPrafeni"21 quodam x ouondam

24 de x a

25 fcripferat CHT^, \ fcripftffet

26 fl Cfine

— poflet C poffem

z-j lege CT d.

— abeflem C obeffem

29 Hunc C O (Forfan pro " honc,"

ut in <veteri de Duillio infcriptione)

T Homo

— diceret \ deberet

— Sed C T d.

30 approbata adjungeretur C Tfentetttiam Cotta laudawt et appro-

bavit

32 defungerer x dejringier

-— ut H et 1)/ aut

— ad— adjungeretur H S ad Senatum

non adfe referrijuffit

31 1 dixiflet aucloritas impediretur

C H S T xfiM uâ varietate dix-

iffent ij/ dixifjent

1 tandem CHSTi.12 v 1 1 1 . C T nonus

1 3 aliquanto T aliquantulum

1 4 Sextius C H S Sefiius

16 illi x itiorum

17 pafto C H S x/peclato

1 8 fervis T fcvis

19 Fabricium C Fabritium

21 Venientem faciunt C H S TZ> i|/ d.

23 deftridis C H difiriBis

24 fortiflimum oculis CHSj;/.T •]/ oculis

26 in " moriendi caufa C H S TX. *.

28 refervaflet x> $ refervajfet pulfus ta-

men e rofiris in comitio

29 Subiit veniflet C H S T d.

31 pulfus C H S T puljus tamen

32 tum H S T % d.

34 Tiberim C Tyberim

-— compleri C repleri %, d.

32 1 referciri C H x refartiri



VARIiE LECTIONES.p-

3 2

33

34

21

24

30

31

32

33

341

3

5

6

7

9

»3

16

>7l 9

20

25

27

28

31

2

48

1

12

e foro - arbitrarentur C H S TX d.

Atqui faginantur ? C H S T

X <*•

jam CHST^ etiam

certe C H S T x d.

Vifta jure lsefiffet C H S T

X d-

tu ficaiiis C H S T % tu fup-

pcnas cum fccariit

immittas C H S % in forum im-

mittas T inforum emittas

dejicias C H S T % tjicias

vi et C T <vi?n et armis cgeris % armis

gej/eris '

poflet defendere T d.

Atqui ne ex eo quidem C H ^

Ex eo autem S Ex e T x d.

tuto C fu/e

foro %foro luo

rempublicam C H S T # ut a fuis

munitus remp.

cum verba T d.

interfationem CHST^ interfedio-

nem

fubito 41 fubita

exclamat C S T £, \ exc/amabat

et 4" et etiam

plurimis S T xpluribus

vix,

vita

AtHST^,^«

quae C quimaledicito % makdiclo 4* tnaie-

dicite

Sabinio C H S T x d.

tam tempori C T tanio tempore S tam

tempore

tempori # tempore

exclamarit C H S T exclamaret

refipiilet H refipuiffet T recepifit

Clodia C H S T X Ckdiana

eftHS^.repctituii H erepiuri

dubitandum C H S y^judicandum

At C x ,4, Ah

nequam

HS

T x>-vj/ d.

quaeri C H S T x> 4* quarunt

reftinguendam x reftituendam

mulionicam CS^ multoniam H mu-

lioniam T multajam 4 multo mea

penulam C 4* plenulam T pcnula

corbe -\> ccr<ve

Numerium S z Numerum T Nume»

nium

p. 1.

34 »3 hoc 4 ^^— fcitis C fatis

'4 fit C H S T z efi

15 nifi C H S T x ni

16 non illi C H T ^, ^ nonnulli

— mercenarii C H mercennarii

»7 invidiam H invidia

quos 4^ quod

18 grato C gracco

— minuiflent C meminiffent H lenifint Tmuni<vijfent

*9 tunc C H /« tu S # /«ot

22 ftatua xftatuam

2?

videtis H a'.

animo in rempublicam C H in reip*

animo

26 caufam % d.

27 de republica C T reip. % r. p.caufam reipublica; CH</.

28 fenatus T %fenatori$

caufam reipublicae T d.

29 cumque x caufam

obnuntiarat x obnuntiaffet

30 aC ab

peftibus C teflilus

32 quifquam CH^ quifnam

35 2 cires % ci<vis

4 ferio C foro

— eCet6 in liberas ——— reduceret C S T x

d. H reflitueret

9 opprefla H obfeffa

10 et x et fibi

1 nondum mentio nulla CH STX.

d.

21 Forum CHST^ cumforum

22 conftratum CHST^ effet conjira-

tum

30 virtute T 'virtute praditum

3« praeter C prator

36 1 et 4^ aut

2 necefTe 4" n*c

— audacium H \ audaciam

3 fceleri C H S T fceleribus

6 effe 4 eji

7et fentire C

HS

TJentire

10 impertiam C H impartiam T impar^

tiar x ltl patriam

1 poflim C S x P°ffum

13 Adiit —— pertimefceret f/. 37.19)

CHST^.37 2I Quomodo T Quo

igitur CHST^.22 qui H auia



VARIiE LECTIONES.p. I. P-

1.

37 23 depellit C depulit 39 20

25 vitae H S T %;ure

26 movetur CHS^ monetur —27 jugulum % jugum 23

29 rerum C eorum 2S

32 tantumque \ tanlum 28

34 ii.C H S T hi 30

38 2 feritate Tferoatate —3

tranfduxerunt H S T #, 4/ tranjiule- 34-

runt 40 5— adCHS x </. 6

5nominatse funt C H S T jj, 4^ »«»/-

nwverunt

7

7 fepferunt S T Jcripjerunt 11

9 tam -4/ tamen 12

— quam jus atque vis 4- quam<vis et »7

J«s 19

10 nolimus C H S # nolumus T »0/«/-

/«z« 20

— volumus C nolumus —1 valeat CHST*/.'3 et ^ d. 22

lS 23

»7

18

»9

20

23

24

39 J 4

16

17

18

»9

neceiTario 4- necejfarios

eft C </. 24

omnes C omnis 26

at C S ^ «/ 28

defendendse HS^ defenfonis 29

comparando. C H S T ^, ^ compa- —rato. Nnm quid ageret vir ad dig- —nitatem et gloriam natus. Agebat 30

autloritate ; agebat confilio ;('Jg. 3 3— conf. T d ) agebat perfummutn 41 1

ordinem ; agebat confdio (%, 4> ex- 2

emplo) bonorum acfortium civium : •—

quid remp (H rep. S ^ r. p.)

quid Je dignum effet, (S effe) quid 15

(H s z , 4 f«w; ^ #/' /#' fTy«/V ^ ty/>. quid dignum efjet) quid 20

Jptrare, quid majoribus fui< reddere 24

deberet diligentifjime cogilabat. 25

quemnam C H S %, >]/ quem jam —deferviat C ^, 4 eferviat 28

cum fciat de vi Milonem (p.

3Q..13J C H S T%, 4 30

eum H T <««

re. publicam C ^ rc^, 31

fuiife T 'veniffe

quonam ij/ quoniam 42 2

monumenta C H S #, 4/ munimenta5

qui iuorum C H S T %, 4- d. —oppugnavit H S # expugnavit —ftipatus -\i jiipatis 6

armatus £ «r/tf/j 4 armatis J

indicibus C Hjudicibus

redundat C H T redundant S r«&ir-

das ;/, 1]/ redundans

qui effudit C S %, •$, d.

ejus H S T z , 4 ^.

aufpiciaque C H S x , -p aufpicia

tu % rf

1

.

quaeris #, -vj/ qu&ritis

prseclaram C H S T ei praclaram

oratio ^ caufa

populares £ effe popuhres

probarent ^, -vj/ proharentur

quis C T quifque H S quifqui*

DeCHSTJ.negotia C T w*gor/7

ut dixi CHST^,^.qui et C H S T <?/ qui -J/ / ?«/

guberr.anda republica C gubernacula

reip.

ipfique vj/ ipfi quoque

cives numerantur T £ nominantur -vj/

rrro muriiantur

gubernatoribus C gubernantibus

id ij/ /r<?

quod £ y«0

omnibus CHST X i/.

optimates C optumates

non C H S 4 d.

otium C H odium 4' ctium al. odium

abhor.eat •*]/ abborreret

aCSrf.

haec C hic

auftoritas % auSoritates

Harum T d.

magni animi % magnanimi

Etenim dignitatis C H S TX ^ d-

aut arduam H S T atque \ atque ar-

dnam

contra C d.

etiam C et

voluerunt T volunt

fi atque CHST^,^.a Varium C H S T 4- d. % a

C. Graccho

nulla invidia C H S T ulla in-

<vidia

florentem— unus noluifTet C H S T

dimoveri -vj/ demcveri

aura C caufa

unquam T nunquam

curfu CHST^ curfu <vita

dimovere T remo<vere

imitamini 4^ imittmini



VARI£ LECTIONES.

42

44

45

1.

9

10

43 28

31

33

34

2

4

5

10

11

12

»4

16

17

18

21

24

27

28

1

2

4

7

»3

23

26

27

28

30

34

46 1

Vi

hasc divina C d.

Eft maxime commovebatur (p,

43. 26; C H S Tx

d.

fidem 4- /Vrfi?»*

confeffu C S 4" confenju

aCSTi.gladiatore T gladiatorie

fceleratifiimo C H SJceleratiJJimo con-

tiones T JceleratiJJimo compericione %Jcehratijftmce contiones •>]/ fceleratijji-

mo conciones

nemo illum poterat C H S T4/ d.

Erant, erant C H S T >]/ mz^ enim

conful x d.

populi Romani \ populus Ro.

omnes conftitit C H S T # d.

meae %Jua?

concioni C H S T ^ 1» concionilus

X contionibus

fic majorem C H S T x d.

quos T quoi quorum

ingrata C T x , \ ingratafjt

Cedo % Credo

ad verum T \ d. (cumjpatio)

modo -vj/ modo non

rempublicam C rejp.

eum C # cum

Leges reperiantur C H S TX> 41 d.

inCHST^^.fe, cum >)/ d.

iniffe 4> f»« 1?/? y«/ «0« proftebatur

civitatis T d.

omnes aetates H d.

aderit C aderis

atque optimo confule x ,4- d.

Eft potuiffet CH Z,| d.

deinde —

4/ </.

Itaque meos fuaviatus C H S

bona C d.

helluabare z belluare i|/ helluah re

gregales £ gregalis

videre % videres

te inimicior nefcio C H T y,4/ d.

atque C at in

Illuc' judicetf>. 47. 4J C H

S T ^, ij/ </.

ifte x d.

animorum T amicorum

P-

47

Anagnoftce C H S Z>

48

49

5°

I.

conjedtus C H S T 4" tdntUhus x itt-

tuitus

7 Comitioium neceffe eft C S

/C> 4" d.

20 Ex — loquar (p. 48. 2$) C H S TH<ec, prater omijja, ponuntur pojl

" qui putentur" ^48. 33^21 ecquis commiferit Xy 4/ ^»

23 ludius C S x ludus

— fpecTator C \ expettator

24 acroama x , -^ acroma

— embolia -vj/ eubolia

25 ccetum # r^/a

26 ullosx, 'H°s

27 vivus C S x, -v|/ #««•»

— Semel mente, veniflet C x,

^ </.

6 fe T </.

7 infando S T 4> nejando

8 voces aedilitatem C #, \ d.

1 3 Nam ipfe attor C #, -^ d.

28 delibem C T debilem %}/ debihtem

29 illi CHSTj;,^ r/&

30 P. Sextii L' H \ populi R. et S x p.

r. et T po. Ro. et

33 eft C H S T %, 4//«//

— populares omnes C %popularis omnis

v]/ populares putemus

— eos T </.

34 Id expreffero C -^ d.

2 fuit H/«7

— recenti

4 et optirnatium C H S T x d.

6 mifto CHSTj; mejlo

— aperte C tf parte (cum ajlerijco) H a

preetore % « /r.

9 etiam C H S T ^, ^ quis

— exprimebat T exprimebant

— Quid ingenio prseditum C H S

19 populi fabula C H S d.

20 O patcr putarat x d.

2 1 ille C S illa

22 fenatu C Jeuatum

23 cum \ d.

— fletu ruinis C d. H S T x Jle/u

\> confliciu

24 patriam T tum patria?

25 cum >— inflammari C H S £, -J/ d.

27 Pro civitatis (p 50. 17J C HS

18 ftabiliverat HS^, -4- Jiabiliveram.

~ Millies C #, 4> «/'/«

maximo C H S T % d.



VARIiE LECTIONES;

p-

5°

!.

18

«9

26

28

29

30

33

51 27

28

33

52 1

'4

»5

53 2I

23

24

25

3 1

33

34

54 »

4

55 2 7

28

29

3°

3»

5&

34

7

8

911

revocatum C H S jj, | re-vocatus Trenovatum

Parumne maxime dele&atur

CHS^.confefium CHSTj; confenfum

venit, et C H S T #, -\> egit is

Venit S veni

ad columnam H S 4/ a columna

Meniam C # aneam H S mena %Menia

Ubi — decorari (p.$\. 24J C H S

*/:captivis %{/ captivis pnrere

per labefaclare potuiflet C H S

X» $ d-

idcirco\J/ idcirca

Cujus decernendnm putavit

CHSj;,^.teftimonium -Brundufini ("/.53.

23; C d.

Nam meorum (p. 53. 20^ HST X </.

quemadmodum Brundufini HS T £, -vj/ ^.

nonis\J/

/?0f/j

Sextilibus T Sedilibus 4- Sefiilibus

adventus C H S T ^, I reditus

fuifiet -vj/ tneifuiffent

et Tf/idem C H S T jj, I ?w«w /</«» #filiae C H S T -vj/ meafilia

quam 1 periculoque defenderat

CHST %,^.agere C H S T #, -vj/ agerent

videbantur C H S T %, ij/ </.

multitudine etCHST^,^.iter domum CHSTî)» d.

ejufmodi C % hujufmodi

illud T illum

quod negligatur (p. 55. 26)

C H S ^, ^ i/.

VOS "vj/ */•

adhiberetis T exhiberetis

reipublicae C pcpulo Romano

adhibetur % adhiberetur

medentur-vj/ mederentur

exfecant •vj/ exfecrant

tam C H S T x ^-

fapientibus, et C H S T pj, \ et fa-

pientibus

natura C H S T \ a natura

&CS z d.

regum C H %, -vj/ regiam

proponerent C H S T praponerent

p. 1.

56 »3

»5

18

'9

20

21

22

23

24

26

29

30

31

32

57

58

10

'4

»5

29

3i

33

8

911

12

»9

induftrise ac virtuti C H S T %, \induflria ac virtute

auctoritate uti C p/ <verti aucloritate

H S 4/ aucloritate <veteri

augere C H S ^, ^ augeri

Hacc -vj/ Hoc

virili C <viri

cujufcunque -v]/ cujufque

fint ;£, -^funt

autem STJ.munia C T # munera \ injuria,

ii C H S hi T «///

Huic T </.

hominum C omnium

ut ante dixi CHST^</.multas S multa T »»«/;/

injurias S invidia

experiendos % exprimendos

cum dignitate % dignitUe

ducuntur C H ducantur S T %, >J/<//-

r#«/#r

illecebris 4- illecebrum

ne S T X' 4' ***"

fortes perfrui C H S %, •<]> la-

borum patientesfrui

Sudandum 4/ Suadendum

communibus % omnibus

virorum C H S # </.

cascarunt C certarunt

fortes C Hfortis

leves —— putaverunt T </.

leves C levis

nofcri homines C H S ^, ij/ </.

cives C civis

atque S d.

Ac — tempeftate populari C H S TjC,

-vj/ *7 y? yaoi [ H yazV] fcr#/w a#f

iniqui judicis quadam procella per-

<vertit, aut aliqua repentina <vis ac

tempefias pertulit [H S %, \ percu-

lit\ populares [H S T popularis~\

dependerunt C S ^, -vj/ deprehende-

runt

disjuncTos C dijunilos

feceran t %fecerunt

ejicerenturC ejecerunt

unus C d.

fi iHam defenderunt C H S T*/•

gloria -v]/ gloria videntur

rempublicam CS% rem

oppugnantem H oppetentem

inique H iniquo

cum CHS^ nobfcum



VARIiE LECTIONES.p. 1.

58 19 totimperatoribusnoftrisperCHST

X> 4' *"•

— et C H S T d.

— et de gloria % d.

27 etCHS^,^.28 quae C H S x ,

4/ quodT d.

30 magnorumque C S T magnorum

59 2 confecutos T confecuturos

6 afpeftus 1}/ afpeclu

IO veftne T nojira

l6 CuiJ£

f«*H

21 hic luftus CHSjji/ /«#«/

22 quia % £«*'

26 illo die C S # die

27 AtCHSÂ29 raptata S T \ rapta

p. 1.

59 29 conjux CT^ conjunx

3 2 Diis i}/ <& £/*

60 ?poflim ^;, ^J/ pojfum

8 necCHST x,^«1 meo

>J/ «Wo12 unquam H nunquam

— eae C H S ha

16 Lentulo confule C H S #, tyLtntu-

lus conjul T Lentulus

17 JudicesCH ST^</.18 judicio omnium $ Judices

19 improborum T improborum menttt

— vos —— rempublicam T d.

20 rempublicam C H reip. potejiis S #»

\> r. p. potejiis

I N

V A T I N I U MO R A T I O XXXIII.

Edit. Olivet. MSS. C H S T x 1 ^

6i

62

1.

1 Vatini, qui T Vatinii

— quidpc

quod

— poftularet H pofiulajfet T pojiulat

5 aut C H S T % d.

7 intemperantior C -\> intemperatior

10 cum Q -\> d.

1 tamen dimittere H d.

13 hunc ij/ /W«;

14 interrogem ^ /* interrogarem

1 me ad id C mea ad id H S T 4* «ftv»

16 impuliflet C T impul/et1 frangerem T confrangertm

19 Sextio C 5r/?/o (Jicjemper) % Sexto

20 in T ^.

21 hefterno T \ externo

2 indicafti Sjudicajii

— qui C H %, 4/ <^.

5 denique conciones # Deindt ratic-

nes

Tom. VI.

p. 1.

62 6 quas — pofiet % d.

7 hujus CHST X(1|/k8 fubornatos %Juborantes

9 implicatam CST implicitam

cum —— dediflex.

d-

domi C domui

prsevaricatorem H S T -\> pravarii

catorem ejfe

ei C H S T 4/ tt

accidat C S 4^ acctdat

cum —I

— diceret % d.nutricula 4^ nutricida (al. ntttricula)

ut vituperari T d. (cum ajie-

rijco) x d.

— ***CHS| nulla lacuna ttota

— meum C S 4- eum H illum

2$ defenfio CHj defendi

—• nunquam C H S 4/ nonnunquam

T tt

10

11

12

«5

16»7

20



VARIjE lectiones.p-

62

63

64

1.

23 C. T G«j//«

24 defenderem H defenderim

— contra

\circa

25 Êliam C H Helyam S 4- Heliam

— num Fufiam polluerit T d.

— neglexerit C H illexerit S illegtrit %{/

illeferit

26 num confuli vim # #w confuli mibi

— num attulerit H d.

— templum $- </•

27 religiones ij/ legiones

28 compilarit 4/ compiiavit

28 Tua funt H </.

29 Codicem . paruiffe £ </.

34 os C%J/

ôj H £;7

2 putaris S putares

3 hoc C H S hac

5 fumma # */.

•—• tum ij/ r««j

7 ea H -vj/ </.

•— pudenter -Z/ prudenter

I o et fuit £ </.

— quod 4' ^sf/^

II qui idem # quidem

— lffitiffimus # letijfemum

12 luclum " voluifti # </.

— refpondeo C H S 4> rejpondebo

14 per * </.

— diripere H diriperet

i8aCHST^.19 fervaram Cfervatam

20 me C H S T x <*>

2 1 increpas # increparis

23 luttu —— reipublicae ^ </.

26 arbitretur C S T ^, ^/ arbitrarettr

33 fit faftum mea 4- eftfaclum in ea

2 verae £ </.

4 ad X> 4- *5 omnes hoc cives C omnis hac civis %

hoc cives

7 tu me H d.

8 reipublicae CHS ^ retyublica no~

mine

— fic •- reipublicae T d.

9 diritate C \ duritate

10 civitati CHS^ civitatis

1 1 nomine T Nomen al. nomine

13 ipfeH ST x i/fo

1 4 non eft T d.

— boni T Sed boni

»6 fpeftentur -^fpeclantur

18 civitatis %, 4/ civitatis, quanto

30 ne me cum C \ tecum HST/< c*«*

% me cum

p. 1.

64 21 et*//.

24 viris H et viris

27 haec Hp^

hoc

28 a C tf^x

31 tenebricofiffimum H

-«J/ ttnebrofum jg

tenebrofejjimum

33 habeat y jajej

34 prasmium CHST^ primum— tua T 4, </.

6S 1 Quasfturam cogitare % d.

— Quajfturam - magno clamore Td. (cum afterifco)

2 hic C d.

3 te Hd.

4 P. clamore p/ d.

7 a me confule S ad me cos.

9

In T et in

cum H d.

10 portitorem H S partitorm % apporti-

torem

11 naves % navis

— fcrutarere xfcrutarerit

12 negotia S negotio

— iniquiflimis H neque

— irretires % irrideres

»4 allatas % alligatas

»5 Poft tribunus plebis T %, d.

(cum ajierijco)

»7 illud H S 4/ illuc

18 venerifne - Maftanefofi H d*

21 Maftanefofi C Majianepjofe

2S Quaero —— univerfe % d.

— abs te C H S T 4/ d.

26 univerfe CHST+i.— quod T quid

27 Ac % , 4, At

29 de te ipfo rogabo H </»

— te %ea

30 omniaque C omnia

3* in te 4* me— conjicientur C conicitntur $ commt-

tientur

— per tuum \ partium

32 hxrebunt T % adharebunt

33 Et 1 fervatum (p. 66. \z) T% d*

66 5 manes C H manis

6 omnis H <\t omnibus

7 fenatui H d.

8 ejus C hujus H 4^ tuis

— collegii H collegis \ colltgih

9 futuram C Sfutura



VARIÊ LECTIONES.p-

66

I.

10

—12

13

16

»9

21

22

28

3*

6?

342

7

9

10

12

»4

16

»9

20

26

27

28

29

30

3»

32

fervarifne C H Sfervarene

num C H S »a«r

quod eo C qtiid eo H quo

unus C imus

afperfa C S afptra

vera x «w«contentionis C contemptionis

viro H uno

Ex his tres 4^ </•

sedilitiam prsetextam togam C H S

T 4/ tedilicia pratexta in togam

partim T d.

habuerunt ^ habuerant

his C S T te. is

multas -vj/ multa

tu H S T d.

difrumperis C H S T diruperis

novem tui # tuum nomen

rebus C H S T x , 4/ d.

infimus % infimis

num coelo # d.

fcias H ^- fcires

cum convocare ? x ^'

teCHST^^.tribuno H tribunus T tri.

eflet C effes (fup. lin.) T ejfes

republica \ ro. po.

lex 4/ n\*

iElia C Helya

et H</.

poft, fedentibus C H S prafiden-tibus

duobus non C H S T non duobus

ecquando C H S Hec quando

et concilium convocare C H S T d.

ex C H S T ex omnibus

JEWzm. C Helyatn

concilium C H confilium

advocaret H S T %, •$ convocaret

te Cd.

efle H d.

cogitarifne # cogitas te

augur C augere S augurem % auxilia

fieri xferri

in ut

CS pro Metello ? cum ut

H 4< pro <*. Metello. cum x $L Me-

ttllo cum

gemitumque C gemitum

et x ut

ex honore H honore

labefaftam C labefac7ata H S labe-

fatlatam

rempublicam C rep.

P-

68

69

10

1

»3

H

»5

16

21

22

23

25

26

27

28

3*

3 Z

33

36

7

8

910

1

12

»5

16

'7

18

nos C H S T %, 4/ »w effemus

illi # r/fo

fed fore putafti T d. (cum afie-

rifco) %d.putafti H d.

deleri H deleris

inflixifles C infixiffe \ infixiffei

tu C H S ij/ tua

augur C H S 4> auguria

reip. -vj/ ro.po.

teCHS|</.Bibulum C Bubulum x Brutum

bene C d.

ne tuis diflentientem H d.

qui%J/ y»/«/

progredientem C progrediendetn

in republica C S ra^.

vi H x, i af

incitata C incitatu x incitato y '""-

taretur

turpiflimo 4/ pejfimo

et ad necem C necemque

ut £ */

veterum -vj/ veteres

Idemque — non poflet T % d. (cum

afierifco)

nomine C aJ/ nomen

Bibulum C Bubulum

tegeretur H regeretur

Bibulum C Bubulum

confuli C H S confulis

qui x. f«*iEIiam C Helyatn x Heiiam.

Saturnini T Saturnii

etiam CHîJ/rfarma putaris T d.

qui —— voluifti x &*

confulem C confulis T conf.

objeceris C -vj/ adjeceris

in H S ex

modo HST(/«mendacitate •vj' mendicitate

divitiis C H S T 4/ ex divitiis

nos -vj/ «*

jam H </.

L. Vettium C H S 4"'« Veclium

civi —— concionem T ^.

necem afterre C H S efiferre -vj/ 0/'-

ferre

voluifle C H S 4/ w/»^5/

concionem C S 4> contentionem

in H</.

collocaris C T \ collocans

T tt 2



VARIiE LECTIONES.p. h

69 20

70

22

24

27

28

29

3»

32

34

2

5

6

8

9

10

»3

16

17— defcendifTetque nominare X d.

»9

20

22

24

25

27

ecquofnam C S £/V quoftiam H y/<c/^

nam

Inculcarifne C H S T 4' incuharifne

etiam % Inculcaris etiam

itemque H ipfum

— repudiatis # d.

4> indicium uni T

Promulgarifne

et talibus H d.

indicium C H S

uni

voluntate \ <voluntates

fregerifne H S T \ fregeris % deinde

fifecueris

7'

producere CHST^ ducere

Vettium C T -veto ut H 4> <vero ut

ut C H S 4 d.

L. \ Lelius

Vettius C H 4- Veaius

a te C H S 4 ante

fe C H S Tfefe

tuHd.cupiebas H <vo!ueras

L. •]/ Lelittm

fpeftaras $ expedaras

C. C H S T 4 d.

perpetuum H d

tuenda \ tuendam

cum filio, principe juventutis C d.

H S Tjuventutis

republica S r. p, T N. p.

conjundiore S T conjundore

etiam H etiam caufa T quiajam

quam C T T cum

prasftringebat C rejlringebat H re-

flinguebat

Vatinii % Valini

in ' timebas % d.

autem CHST^.aliquanto H S T 4 aliquando

Vettii C x Veclii (Jicfemper)

indicio y^judicio (Jicjemper)

Qui - effet % d.

ei C H S 4/ et

ad % quo

interitum 4* mcritum

qui obtinebat % d.

quem civem, quem virum ? C d.

qui 1 exterminarat x d-

exterminarat, C extcrminarat, quem

ei<vem, quem <virum P

ego 4/ erg°

putaris C H S T 4* putas

qui H quis J2lumina % limina

p. 1.

70 28

29

3°

3 2

34

9

10

12

'3

»4

»5

16

18

22

24

25

28

29

31

3 Z

33

34

3

46

8

911

12

»3

illi C H S T d.

indicii C H S T 4 judicii

ejufque \ ejufdem

Et tulifTe x d-

te de C H S T cede

fine \ ficut

dum C S T cum

Cn. Lentulum H S ^. T C. Lentw

lum

fumptis—— noluifTe % d.

commodiorem CST^ commodiore

conditionem C S T 4 contentionem

rejeftionis C H S T 4" releclionis

nihilque H nibil

illis C H S %, 4 illiusfamiliarifjimis

T illisfamiliariffitnis

jam HTd.tuum fcelus CHST X , \fcekseft % cum

quod % d,

AcCSJtAc ' dicis

x,d.

confolatur C H S folatur

collocatas C H S 4 collocatam T col-

locatum

Et C S T 4, d.

pecunias C H S T pecuniam

partes C partbis 4 partim

illo ipfo C H S in illo ipfo T in illo

acerrima CHST^ acerrime

fumus H S ftmus \ fumus ac

cum tu ei C H S T 4, et

efle H d.

dicis CHST^ dices

mei H S noftri

pulla xpuella

quo more H d.

Dices—— accumberent % d.

fuerint C H Sfuerunt

ccenarit C ccenaris H d. S cena<vit

eft4#omitto C S opiteco S apiteco T cpi~

tbeco

diem 4> die

vifendo H Sfecundo

quis C S T qui 4^ yuidunquam T nunquatn

quis C qui

unquam C H S T d.

albatns % allatus

tu in C tuque H cutnqui in

tu intulifti % d*

tuis H 4^ ejus

tum T tamen



VARIiE LECTIONES.p-

72

73

74

1.

1 coquos C coevos H S r^/aj T % d.

18 Fauiti ^fuijli

— Faufti convivium ? % d.

1

expleras

C HS

Texpiares

2 amentia CHT^ injania

— tuCS^ tum T /rftf^*

22 nifi £ »0«

24 parum \patrum

26 Quaero mentio eft. (P. 73. /.

26; </.

— admififti \ amijijli

29 edixeritne \ Et dixeritne

-CCHST^.-exC</.— adefles CHS^ *^/30 fecerifne Wfecijpfne

3 ante C T antea H d.

— nunquam eft T unquamfuerat

1 tamen CT^ tantum

5 putes H d.

•— nullum C nullius

7 loco video efle CHS^ effefervanda

njel

8 num quis C nuvquis

9 appellarit C H S T \ appellaret

11 vi H S T inde

— deturbarit H T turbarit

1 eas S T eafque

— difturbando C H S T deturbando

14 accufatores C H S T 4' accujatortm

15 ereptos ? Judices £ ereclos vides,

— quzeftionum C S^ quaftionem

16 in luce C lucem H S T luce

1 morem C\J/

zwor*

1 8 fcelerum C S T 1]/ rerum H reorum

19 C. Memmii mentio eft C HSTA

28 refpondeas H S exponas

29 fperarafne C H fpeclans ne •% fpec-

tarifne

—• ut C S </.

30 tollerentur # tolleretur

— hoc 4' £*«•

31 quod C H S T #, 4' qua— ex x d.

32 confilium publicum % d.

2 poflet C H S T x poffit

4 fibi qui T d.

5 haec a C H S T x aut

6 gubernatione CHST ^ guberna-

tionem

8 confulto £ confultu

9 poft C H S pofi tt

10 es x e*

P-

74

75

I.

1

12

»3

»4»5

16

»7

18

28

29

30

3»

32

33

3

46

8

911

12

»3

>4

16

18

20

21

22

23

24

*5

28

29

3°

etiam C d.

etiam C et

docere C decere

fine vi tnlerim, falvis aufpiciis tule-

riraCHST/Êlia C x Helya

latae fint paream £ lateftnt parcas

Cum— Sergiam perdidifle CH S TZ d.

AcT^/ac defpicis H d.

tibi H d.

Ut H quod

hominibufque H hominibus

incredibili # credibili

C.CHST X,^.omnia % d.

ecquid C S x et $u'd

ecquifnam CS^f/ quifnam

C. CHST^,^.cum \ tum

eflet \ efe

Alfium C H S Alfium % â»praeteritum xPri - torem

ipfum % z»fecifle \ Jeciffet

te C ^.

affines S te affines

tribules T tribuni

execretur C S execret

de H d.

viderunt C H S T %, \ viderint

refpuunt ST^ refpiciunt

tribules execrantur C H S T x> \ d.

ftruir.ae C H S T #, \ J/Roma?

rufticanorum C H S T #, \ d.

in C H T £, ^ d.

gratius C T % gravius

facere xfacere altquid

audiamus S T %, 4' audiam

copiofe T copiofa

rogata C H S\J/

interrogata

meam £ tuam

in C H S T x> 4* m'nu*

pauca C H S Tx->

4* d.

in te C H S \J/ <vita

in hoc judicio CHSTj;,^^.verbis ^, \ d.

ab eadem — ad populum C H S TX d.

et perditorum C H S T x> \ d.

id dixifti C H S T x, \ d.

autem H d.



VARIiE LECTIONES.

75

76

I.

32 T. H d.

— nonnullam \ nonnulla

34 veruntamen %, •vj/ verum etiam

z id quaero C H S T ^, ^ </.

7 qui S quomodo

8 Extremum effe grata C H S T

p. 1.

70 14 coarguo C H S arguo

— orationis C H S T % rationis

— quas confuli nolis C H S T

zo a me C H S mea— tributum H diminutum

21 dixerifne debuiffe CHT^rf.

P R O

MARCO CILIOO R A T I O XXXIV.

p-

77

78

Edit. Olivet.

1.

1 quis >]/ quid

— nunc # ^.

z noftrae pg veftra

3 hujufce C £«/«j

7 confceleratifque H S %fce!eratifque

8 magiftratibus # magiftratibufque

9 non ;j» </.

13 ejus % /»1 4 autem H hoe S au/^m /Swr \ hac

— Atratini T Aftrafti in

1 5 muliebrem C mulierem

1 6 nos % vos

1 7 otio % </.

— liceat S % licet

— effe T effe convenit

19 fic xficut

2 accufare C accufari

5 AcHT^,^<8 dignitatis H d.

9 pater %/a'.

— fplendidus —— parumx,

<£

I o tradlatus % tratlus

I I etiam CHT et $, d.

— tacitus T %et tacitus

1 autem % hoc

1 3 aeque HTî.— hi % £/c

MSS. CHSTîj

p. 1.

78 16 fummam hodieque -^perfummamque

hodie

17 quibus H # y««-— potuerit T potuerat

1 autem C S d.

20 dixiftis x. dixifti

21 Quid C quod

22 audietis p^ audieris

— lacrymae ^ lacrymaque

26 praefenti % </.

— Puteolani C T Pratoriani H;<;pra

\

tori S pratorem \ Pratoria

— majores # d.

27 quam # d'.

— abfenti CHST^,^.— Caelio T Marcello

-etCHSjj^rf.28 in T d.

— ampliflimum 4' amplifjimum hominem

— cooptarunt C captarunt

30 lectiffimos viros % leclifpmo 'viro

— et equites H %, 4' equites

31 ornatiflima H honeftifftma x ordina-

tijfima

32 jeciffe % vidiffe

33 funt Hftnt

— nituntur C 4" nitantur H «r7£*r



VARI^ LECTIONES.

79

80

I. p. I.

1 parenti C parente 81 1

— tali x ^—

3 profluxi zfluxi —4 meus T metus 4— ratio H caufa 9— dimanavit C dominavit T adunavit 11

7 accufatorum C accujator »3

8 feret x fert 16

9 etenim C d. T *»/»* »7

1 3 notet £ »cf<?/ 22

— malediclio C malediclo 23

1 5 jactatur TjaEtantur 24

17 Atratino x Atratitio —— decebat % dicebat 25

23 levius HS jj /?»/«j 26

— quod T </. 3*

24 parentemque H #, -^ parentem 3 2

— beneficium 4> beneficio

25 tamen H #, J/ tantum 82 1

26 te # </. 3

-effeCT^. 5— exiftimes # exifliment—

— ut S «/ <?/ 6

28 tibix,

ubi 8

29 atque etiam dignitati C T d. H S 9

X, •vj'«/f«* rt«OW ifii dignitati 10

30 quam velit Hx-> $ d. 1

— petulanter, etiam T petulantem et—

— tiU x,^d. »4

3 1 non C tamen 16

33 te x « 18

—videbamus

CT^'videamus »9

2 quoad # yao^ —-iftiHST^,^*/. 20

3 etiam H x> b d. 21

5 dicam #, ^ ^.—

— vos H %d. —— exiftimatis HS^,^ exijiitnajlis

—13 fi C d. 22

— unquam C nunquam 25

14 ftuduerunt-fy flatuerunt

—•— tum C H T %, 4' tamen 27

— exiftimetur x exifliment 28

19 tum Hx, tunc —

21 illi # ille

25 verfatus #, 4» vtrfatur 29

26 ergo C *ftf —27 olim

x,d. —

29 tunicati S x tunica 30— uteremur T vertemur 3»

31 qui ^ ?«/•» 32

33 defenderat C T deftnderit HSôi. 33

fenderet —34 qui T f«/0 34

imperia H £ </. S T -vj> initia

atque inviolata H inviolataquc

pudicitia xprudentia

jam C d.

efle x dvitia xfludia

pugnantibus T ^ repugnantilut

meliorum #, -^ mtlior

in C £ </. T propter

labore # laboris

etCHST x,^</.regere C S */-£«•* H AgrtY

atque T d.

cum remiflis # tt remijfis

audaciter #, 4' audatler

delendi x tenendi

confceleratus C S \fceleratut T con-

fequutus concitatusenim H x et boc

cujufque \ unicuique

eg° z *rg*

oculis x oeculta

Cujus 4 Cujus et

ficuti C S T \ flcut et

reformidet -vj/ reformidetur

conjurationis H x conjurationum

Pofuiftis x Pejuiflis et -vj/ Pojuifli

tamen H x tantum

enim H S x ttenim

atque H T aut in

focius xjbciit,

fuiflet H S extitiffet

accufatione C accufationem

commendare C omnem dare

Quod 4 Qui

et de —— ambitus x d.

et de H idem

iftis C H 4 //?/«/

ac 4 tf#/

ejus C T 4 ;»/»/ S «w'« ejut

altero C alterum

iterum HTJ.crimine T 4- crimen

arcefleret C S arcejjiret H x>^ arcif-

fiffet T accerfiret

tamen x tantum

ejufmodi H ejus modo

cupiditatis C H S T ^, ^J/cupidus

quam 4> y/Wobjedlum ^ objeclus

flagitata: xfla.

JJfare

conficit L H o ^ confecit x cenfeci

nunquam x unquam

habitationis H x habitationibus



V A R I JE LECTIONES.p-

83

34

1. P-

2 habitet H S habitat 84

3 autem H £<«r # <J.

illi j^ illis

4 ei T #«.f ^ et

— accommodaviftis H S aceommodatis

5 femigrarit C femigraiiit % fe mi~

graret

— jam H S %, 4 d.

6 et C H S T x , 4, d.

— reipoblicae T Ro. po.

7 effet T x* \> jam ejjit

— quidem moleftam T % molefia

— tamen % tantum

9 poflet C T pojjit

— modo C d.

10 cumx,

d.

12 magno $/ magnam

14 de % d.

— regis H x d.

15 ne C S 4- d. 85

Pelio-\J//W»

16 contexere # conterere

— carmen % crimen

— hera # eram

17 faucia ^fevitiam

20 five malorum H maCtrum

22 illa H%d.T illar

— exH % d.

— oratione # orationem

24 kH x d.

28 per fe : cur 4" perfeauor

—potius CT</. | /0/?

30 quo ifte C -^ quoto x quo

— fi x </.

— ipfe H % d.

3 1 ut C H S T x , 4 /^

3 3gratia C gloria

34

"

vobis H iw1 tamen H % tantum

2 di&umx.

duclum

— fore Hfere %foro

_ effe H T 4.

4 hoc T £<?/

audebunt C 4 audeant T ardeant

— his nj/ ;V

Sne

H xnec

T «^^6 experiri ^ expediri

8 debebitis CH S^ debetis

11 ut H «//

»3 folent H % d.

»4 tamen H d. % non

judices 4 judicium

— fl £> tyfine

*S vobis quoque vos H S x Vos ouoque

I.

16 effe Hd.I 7 confulendi ^ conjulenti

1 8 varietas C H S T ^, 4 varietatet

20 aliquid H aliquod— arbitrentur C arbitrarentur H x *r'

bitrantur

24 et hujus C T hujus

— et religioni H x religioni

— periculofiffimas x religiofa-t

26 providiffejyprovide fe

— Equidem H S Et quidem

— abducam C obducam 4 adducam

28 collocari ^ nullo modo

— fingi C effingi

30 omni luce clarioribus H x <*•

— caufax. caufam

3 pugnabit x pugnabunt

33 effeCH S x d.

34 deHS^ etde

1 efiet 4/ ejfe

— de Dione T dedicione x Dione

2 is C 4- id

3 Et enim C H S x > + efienim T {/*

autem

—« reus ^ r«— qui H x au°d

— hujus C H aut S T autem x «***

— diftus T deus

— etCd. X efi

4 Afcitius C 4' Afitius x Afciut

— is C T d. H S /«

— Quod H T £«/</5 eftHj^.— hujufmodi CHTj; ejufmodi

7 Afcitio C H •<]/ Jfitio

8 oberit 4 operi

II At^yf—

- praevaricatione C procuratione

— Afcitius H Afitiut

12 mihi C mijeri

— ifta £, y *'//«

1 optimam % opimam

— arbitratur T arbitrabatur % arbitra-

retur

— cujufmodi autem # C»/2/j »Wo enim

1 4effe

CS

x., 4 5/w £^£1 et do&iflimi, rediflimis # et reclif-

fimi

16 Caiufque doluerunt C 4" Caiut

H S T Caiujque x Gaiufque

1 qui cum C qui omm cum H % omni

S T czwtf/ cum

— doftrina? ftudio C H S T # ^/ <fc-



VARIiE LECTIONES.P . i.

85 18 tenebantur T % tenebatur

19 Lucceium C T ij/ Luceium

—ei H enim 4> d.

20 Quid x Qg'

21 ejus x ejufiiem

— de H d.

22 removeantor H x removentur

23 caufa nititur % conitetur

24. enim x d.

25 etfi Hfi27 verebar fy <verebatur

28 ad C T v|/ d.

— veftros fenfim T nojlros fenfum

— leniter CT^ leviter

— accideret C accenderet H S accederet

T aSlendoret\J/

aitenderet

— Dixit T dixi

30 et C H % ,4/ ut

3 1 fuavitate Cfuavitates

— humanitatis, qua % humanitatifque

— homines HS^ omnes

33 patruus £ patrius

34 parens H S fater % patet

— incontinentia % innocentia

86 3 et x d.

4 movebat fuifie meo x movent : in eo

C ventitafie # vetajfe

10 dixit H % «//>«/*

— plane %plana

1 Lupercorum # </.

— quorum % quo12 inftituta H S % conflituta

— fi HyW13 feHd.

16 hjec 4» hoc

17 eaHi/.

21 tametfi % etfi

22 videram £ njiderat

23 refpondebo CHSTj; refpondeo

24 fi licet H T xjaili&t

— nullum H S nonnulium

— convivjum C convitium (Jup. lin.) Tconvicium

27 guftafient H S x gujiarent

—hoc

z hujus28 attigifient

x, attigiJJet

3 1 concefiu x concejfo

34 folent H xfcSeurtt

— videbare ex C 41 videare ex H vide-

ris S videris ex

8y 1 ex^ d.

2 omne C commune

3 quod 4< ^«^

5 pofTunt coner ^ d/»;»i

6 expromere C H S T | exbrimere

Tom. VI.

p. 1.

87 8 res T r* £ «

— tamen ^ «9«

— et copiofe et C H S ^, %J/*/ T d.

— accufari poteft % accufare potes

1 accufator x accufatores

«3 vocatus T invocatus

«4 tuas ut oportet % me ut opinor

»S deprecari vacationem C H S %, 4^

de prevaricatione

— veniamque C H S #, 4* "veniam

16 perfugiis x profugus

17 elt H z d.

21 quin HSj; qui

— quae T qui

— nondum CHSTi.— proprie T prope

— conferuntur H S referuntur

24 fumptum x emptum

26 )urgi'\ZJ"rgia

28 eft enim fundamentum H x enim

29 ab irato accufatore H S x arbitratu

accufatoris

34 Necare C\J/

negare

— eandem H eadem 4" eidem

88 1 voluit C noluit

2 rurfus H S T rurfum

3 eft x d.

6 Domiti cum z Domiiium

7 rem x re

7 quae fi fe C \ quafijfe-

— commodafie CT^ commodajfe fe HX commendajfe

8 fi C T 4/ d.

9 facimus 4" Jacinus

10 remota H d.

1 relinquentur C relinquetur H S rekn-

quantur Z relinquatur

1 2 nos C d.

'3 facerem z facerent

14 vehementius x d.

16 nec HT^17 coget H S cogit

21 tamen z tum

— quaeram z $ue

22 leniter Tleviter

23 Si C H S T x , ^fm— modo C tneo

25 illa C S T 4/ ex illa

26 qui H qua— ne ifta mihi T ut mihi Z ne is tamen

27 Exiftat x eX>fta

29 extiterit C 4" exftitit

3' aut x outem

huic HT z i.

32 commodares z commendaret

V v v



V A R I JE LECTIONES.

88

89

1.

3 2

33

34

10

1

»3

18

*5

16

1

'9

20

21

venenum %<venenum non

non •»]/ «ftw

non patruum CT4» nutn palruumH </.

non C T num

proavum W. y^d.

audieras H -videras

Non C Numclarifllmi x charijjlmi

prope 2 </.

cui C H S x, 4, d.

tam C ^.

quidem 4> quadam

aemulam -4 <e»iulum

admonebat 4" ammonebatur

non C -J/ »«/«

plebis 4^ plebi

et ij/ -Wa nobis cum C H x nobifcum

Ideone -^ Ideo me

turpiflimorum \ fadijjimorum

adduxi 41 deduxi

tu H % d-

ut H S x ut et

ne T ut

fe #, 4êt H «/

videro T \ fideo

ita T </.

ut C T 4/ </.

p. 1.

90 6

—- vel x d

22

23

24

25

28

29

difceptatoribus H difceptationibus

confidam T confundam

vero C T 4/ wo^

loquor\J/

loquar

qua? infimulas C H S T ^, | /arguis C H S T %, 4^ argumenta

cogitas ; rationem x cogita rationes

tantae C $ d.

aclas, S j£, 41 «<#<*

jacTant C jaclas

9 l

idemque x idemque

90 2

iidemque S Tnibil

te x d-

aut 4^ «'aut d-oceas T d. x atit diluas

oportet

et C H S d.

fumam § xfumm(imaliquem H % d.

minimum x nimirum

fratrem Sfratrem tuum

credo, timiditatem C 4" temeritatem

H % timiditatem

10

12

18

19

20

2223

27

29

31

32

34

1

2

3

47

8

1

12

'3

H

»4

16

»9

putato xPuto

adolefcentulum H adolefcentem

perpulerunt HS pepulerunt T pepe-

lerunt

faepius C fape

iifdem x iis

illum T et illum

devincTum x deviclum

patriam feveritatemqae C T patri-

amque feveritatem

fumam %fummamCaecilianumne x Celianumne

aliquem HSû» aliquem

nunc meum C H 41 nunc enim meum

T d.

cumulatur C tumulatur % emu/atur

quae H S j^, 4^ Egone? qu<e

nequidquam jg nequaquam

velim T d.

talis HS//flj; ifte

Dede T rejponde x Dii Deaque

te C T \ d,

disjice C H S T d. x addifce -\> difce

per me licebit. Si egebis T plicebit

fe egebit

dolebit % dolebunt

fat eft x a '

meae C T $/ me

inducTum x deduclum

decelTifTe H S %, 4/ defciviffe

figni C \ fi igilur T fe qui

maledica C maledicla

miraris 4- d.

iniquorum C inimicorum

eft C S T 4/ eft rejponderet

veftem T <veftemne

refarcietur T Jarcietur

Cselii Cfilia H S T % , \ filH

jam HSj; enim

aliqua H x d.

quae x aui

pervulgaret H S x PervuâjSetdecretum HS^ difcretum

vidua H Sjud.

libere x Hbera

adulterum p^, 4> adulterium

hunc T d.

et voluptatibus C atque in vcluptatt

tu H % d.

defenderes C ^ defendes

qui T quis

hac x d-

in animi H x animi

et cum H§ x et konore tt



VARIiE LECTIONES.

9»

92

93

I.

22

23

25

26

27

arbitror # arbitror cum illo

eos H % d.

haec H S ^, -vj/ o\

Chartae ^; certe

obfoleverunt % obfoluerunt ^ abfolve-

runt

feftam \ feptam

vita: re H # w/a

P-

93

1.

»7

18

»9

20

28 homines 4- «/. 21

29 tamen £ /#>« —30 Alia H Aliqua 22

32 omnia x d. —2 iter 4- inter z

5

3 nobis x d. 27

6 prolapfione % pro lafiont 28

7 et H d. 3°

8 jam H % </. 32— caperetur j£ caperet 331 2 plerique xplerunque 34

13 putabunt H putaverunt Sputarunt T 94 1

putabant x putaverim —\6 non p£ 7;««

18 in £ o7

. 3

20 alienam x aliena —^ trucidetur ^; trucidet 7

21 famam xfanum -^ al.fantim 1

23 vi terreat T interreat 12

— careat # caruerit »3

25 inanes T </.

27 qujE £ ?**

— perfpexerat T profpexerat 17

29 Ac multix,

At multa —31 deferviflent CT Z defer<viffent H S »9

deftrbuiffent

— virtutes # 'virtutis21

34 ne minimum x nemini 224 nominarentur T nominantur

23

24quae H S x bac

5 poftea x praterea

— obtefta H S oblecla

— excufatione % virtute2 S

7 in W-— enim jam % d. 268 quoniam CHST^ quondam

— quaedam T d. %, >}/ quadam 279 libere p/ d.

— reperietur C reperitur 30— nulli HS^ nullus

1 1 gutturis CTiJ' gurgitis _— minuit H % imminuit

3'

33

34

1 2 etiam C d.

—• autem ^/ e»//»

I3

quae C quo

1 7 haec C \ boc

loquor -vj/ eloquor

veilra £ waAtque ^ At

in eo H meum

elucere % ducere

alitur £ tf///*r

videbatis C H S -vj/ videbatur

etiam H */

tamen p^ tantum

fed inerat T fer-vierat

forte H # o".

ratio H S ora//?

enim H % d.

nonnunquam x nunquam

non C H S T %, -vj/ quo

ullam H S x d.

Obterendae C S\J/

Qmittenda

deleftationis x dileclionis

eft H S etiam

quae res % quare

homines dicendi HS ^ labor

conficiendi bomines afludio

Me Tfeconfularem -^ confiliarem

ipfo C T ^ ipfe

huc H S p^, •>]/ bujus

ea %d.

integumenta, non quaerat H S x te-

gumenta requirat \ tegumenta qua*

rat

hujusx,

ejUs

feculi H S a<vi % d.

non x &•

quando % q non

definiam x non dijfiniam

relinquam x relinquamus

patefecerit C -vj/ patefaceret

fefe Hfevita % vitia

collocarit C T -vj/ collocaret

inftituerit C T -vj/ inflitueret HSjjdecreverit

faciet H xfaciat

kkCfegeret H S % gerat

folum H S xf°l°

fed etiam procax C H ST^4 pro-

caxque

quis C qui

adulter H \ d.

Clodia C 4/ C/odia T Clodio

abs H a

meos\J/

modes

V v v 2



V A R l JE LECTIONES.p. l.

95 i x\e x wc

2 accufatores % accufatorh

— ejus mulier fit T d.

3fe

H * a\

4 difilmilis xjimilis

— inftitutoque meretricio C 4 tnerelri-

cirque injiituto

5 habuifTe S habucre % babere

6 perflagitiofum CH S T % flagitio-

Jum

7 objiciant C objiciunt

8 eam %ea—

- eft, cur pg es

9 viam ^ <veniam

II et cateris magnam ad fe defenden-

dumCHSTpc defendendi

I 2 dabit H S dedit

l

3e vadis

CHS^ evadensi 5 enim % */?/;» /><£<•

17 criminantur % criminatur

1 Lucceii C S T Lucei

19 quos H S x q-iod

— Dio H Dion

— Lucceium S T Luceium % Lucium

20 infidiandis S % inîdiantis

21 domi £ domitii

24 ad H S % ob

— fumeret C Jumerat

25 dixit $ dixerit

— devinxit C dejunxit

26 aufa % aufus

28 cum

HSjj/29 legati C S T fcilicet legati \ S. le-

gati

— Lucceii C Luculli T LucuIIum % **•'

L««/ i]/ Lucullii

32 illa T </.

33 hoc T ^r— Balbus x Balba

34 fe TV. ^yW— quserere T qu/erendum

96 5 eft aufus x eft rurfum -\> es aufus

6 Quid crimini T d.

—• huic H S x ifti

9 non H % nunquam

10 remp^

^1 credendam C H S T % credendum

— illa H illam

1 3 Lucceii S T Luceii

—— fuerit %fuerat

1 5 peragi are x peragere

18 reperietur H S reperietis % reperiretur

19 oratoris % orationis

— mihi H % d.

X exircitationetr.

p. 1.

96 20 meum H % d.

— exercitationem Hmeam

21 cum % tum22 proferri ^ proferre

24 Lucceium S Luceium T Lucium

25 in famam\J/ infamiam

27 humanitate C humilitate

29 haec ipfa H ^. ^ ^r30 in alienum h iminem H # a//V»0 ho»

mim S /'// alieno homine

31 cum ^ tf'.

— comperiffet % eonpetiffet

34 leviter H S x &*it&

97 I prsetermitferet C poflimeret (cumaf-

terifco) H S ^, | pofimitteret

3 cur C d.

4teftimonii

C teftimonia Ttejiimonio

Lucei

5 verba cognofcite T */.

— Recita teftimonium Lucceii CT</.— Testimonium Lucceii C H S T

X d-

7 mittere xfummittere

9 ipfo H illo

-etH</.— re C %, 1]/ r«1 2 profertur HSi/.— inimica C T inimici

13 ex libidinofa Q % d.

— autem H d.

15 devir.cTa C dejuncla

21 evolvere C H S T vo!<vere %, >}/ nji-

dere

22 venenum T d.

25 hic H S hac

28 caufam C rem {fed pundis fubnota-

tur)

30 fuifTe x d>

32 quo x d'

— confcio H conflio x </•

— cui falutem T Jalutem

3 3 Servifne % Servujne

34 cui H S cuijam

— tribuitis H S tribuiftis

981 omnes % omnis

4 uti, fed C H S T x ut*ffi* ^ «*

ejfent

5quis hoc CHT^ quis

6 ejufmodi H ejus

7 foras H d.

— fit % non Jit

8 luftra C x Hluftria 4- illuftra

— Iuxuries-4' iuxurie



VARIiE LECTIONES.

P . I. P . i.

y8 8 omnia C S 4 fcmnia 100 2

— inaudita 4 *"» audacia3

10 <Jui S T qua 4— verfentur T verfantur

5— in T d.

l 1 ad quos redundet C d. 6

— aliquantum H S aliquanlulum 7

1 2 luxuria H S £, 4 luxurie 8

1 3 tam C xjam T d. 920 efle 4- ^/ 1

2 1 Pro C T Prcb 1

22 aut connivetis H conniveiis —— praefentis 4 prafentiLus 17

23 pcenas p^, -\> panam 18

24 vel T <W#z 19

25 abftraheretur HS^; extraheretur %\

— gremioque C T #, 4 e gremioque zz34 et H S f/ «y/V/ 23

99 2 rempublicam 4 refp. 24

3 cum C tum 25

— tum C cum 26

5 confularis C H S x> 4 conjulati 29

6 conful HT^,| conjuhm 30

7 dixerit HS^ <//;?//—

9 eliciat C eiciat —10 illam C H S T 4/ aliam

— perhorrefcet T perhorrefctret 32

11 etenim C H S #, 4* Sed enim T Si 101 1

enim —1 2 fletu -^ fclu

16 pudenti

Tprudenti —

17 Xenias C S T -vj/ Scnias Hpc

^«a/ 2

18 iis C £/> HS^ eidem 3

— pyxidem ^/ pyfftdim 4

19 quid ^ quod —— illud ferri Cferri H S x> 4 illudftri 5

T _/5Vr/ 6

20 fervi non H x d. S »«z 7

— venerint C <venerunt H »0» 'venirent x 9

venirent I o

21 manebat H manebant 11

— confuetudo Cselii xfamiiii.ritai —— tantaque H tanta 1 2

23 jam C 4jatnjam 13

25 horum T </. —27 ut C T x ,

4- ^. —28 pollicerentur T ptllicerent 14

— ut H d. —29 maniftfto H S x «/ manifefto 1

5

30 Xenias C H S T y, 4 Senias

31 ut C HST X , 4^. 16

— ;raderet T traderent

100 1 Jatebra H S T % latebra 17

2 poffit H S T x pojfent 4 pojfet 1 8

Nam C Non

intimum C timum

reciperentnr C reciperetur

permutatione C permufiatione T per-

mifticatione

erat T erit

quinam C H 4 quidnam

dicerentur C dicerent

talis C T tali

profilierunt xPerfi uerUnt

Licinius C Licinium

veniflet H S x wtiiret

tum C T 4 d.

Licinium H x Licinium hunc

^tradendum % trahendam

hominum C H S T % omnium

folertiam 4 et fo/ertiamipfo X jPfam

Verum C S T Vtlut H d. % Vt

poetria? C H T 4 poetria

&X d>

enim H S hic T d. % hac

traderet H traheret

quam fi non C quafi HS^ quamfi

retraxiflet H S 4 extraxifjet x tradi-

d>£et

teneretur 4 traderelur

reperio CT| invenio

Fuerant CTfuerunt (et Hfup. lin.)

X, ^fuerunt

hoc S

xenim

fuerant C H S Tfuerunt

manifefto T manifefie

Potueruntne H x Pctuerunt

meliori C T 4 meliori magis

cum CHST^.evafiflent C d.

hominum C H S T x otnnium

reprehenderent H % comprehenderent

id fe H S x, 4 ipfi

fuerant T fuerunt

non j- oftenderunt T d.

oftenderunt C H S 4 ofienderent

expediret traderet T d.

traderet Hx

daret

Mimi H Mimmi T Nummi

jaui C 4 etiam

invenitur C T inveniretur

fcabilla HS X, ^ JcabeUa TJcabella

non

aula:um tollitur H S x ttulaa tol-

luntur

hsefitantem ij/ exitantem

mulieraria H S ^, 4 muliebria



VARI£ LECTIONES.

IOI

102

103

1.

»9

21

25

26

27

3°

341

2

4

5

78

10

1

»3

»4

16

21

22

24

25

26

27

28

29

3°

3»

3

710

11

»4

»5

18

confeflione C H S T x confejfiontm

ne H y d.

tradudta H % deduda

ego teftes 4' eg° vidi tejiis

deleftationis $> deleclionis

inT</.

locatos H S £ collocatos

quam C T 4' quem

aut £ autem

fe H S 3 </.

fori Cforis

triclinii C triclivii

et H y alia

fi me C T 4 me H. % d.

vigeant £ augtant

venuftate H S y vtnujie

deferviant HS^ ftwiant

At funt C Affunt

aliquid invenimus T aliqui in-vtnit-

mus

videatur C dicatur

rem tute C T tu rtm tt 4- tu rtm

quar tu

ad eos non ab aliis HSa^ aliis non

ad tos

aliis x ilks

allatam H illatam

ipfa H ipfo

compertam % comparatam

Nihil res eft T d.

et C S 4 tt pervulgata tt

quid H quod

vel potius, quid nolim T d.

certe T d. y ctrtt quidem

faftum C T 4, d.

non verecundo C y vertcundo

Sin autem eft ficlum H S #, -4 StJ

hocf non eflfadum

non S Jtd

modeftum % moltjium

inficetum C H S infacttum

De capietis (p. 106. 19J C Ta. CfedinT fcribitur C5'cj

enim #, i}' </•

C. Eferni HS^.i}' Ctrfeni

O y OJiultitiam

vetuftate y vttujiattm

perierunt 4- interitrunt

Afrania HS^ Afraria 4 Afraria

refricaretur HSxi^ rtferreiur

p. I.

103 18 Eferni H S #, 4- Ceferni

'9 lege %}/ /?»§•£

22 judicium H S #, 4 /<?f injucticium

28 induftriam # indujiria

32 proconfuli contubernalis H proconjule

contubernah 4 proconjuli contubtr-

nali

33 provincia H S y, 4 <&««

104 2 Difceflit ^ Dijcepfit

4 cives p£ </.

8 abiit H S y, 4- habuit

9 praeclari in rempublicam H S \ pra-

clara iu rep. % praclara ejl in rep.

10 maleficii 4 maleferi

12 valeret H aleret -\> aliene

20 ejiciunt H S # ejiciuntur

24 ut x aut

— propulfet y pertutijfel 4' protuliffet

26 moieretur H morerentur -\> mereretur

27 me K x d.

— mehercule S v. me hercule

33 debent H x debeant

105 3fiquidem 4 d»

4 efFervifle HS^.I efferbuijje

6 ferocitas S x> \> ftrocitatis

— pertinacia H S 4 ^-

8 deferverinr H S x, 4 dtferit

— jam ifta dies H S ^, 41 resjam dies

17 in judicium H S ^, -\> d.

— in republica H in reip.

— civis H curis S civis effe

18 patitur H S #, \ dat

l 9unquam H S x> 4' quidtm

20 vel #, 4/ d.

21 vosy, d.

23 vos H S ^ d.

26 fine fede v d.

29 atque H S aut

— urbis H S x> 4" or^'/

3* muliebri HS^, ^ mulitris

106 1 conftituitote ^ conjiitutote

2 miferi 4 minijiri

3cafum H S p^, 4 caJui

4 vos H nos

8 jam x, 4- ^-

1 3 Jam %» ^ '•

»4 aluifle H S x> 41 a

kJecffi

*5 perculifle \ ptrtuliffe

18 ac H S £, 4 *



D E

PROVINCIIS CONSULARIBUS

O R A T I O XXXV.

Edit. Olivet.

p. I.

»°7 3

S

6

9

»3

'4

'9

21

2 3

108 I

»3

7

J 920

25

27

28

33

109

3

910

12

14

20'

25

26

fint C fiit

dubitabit C dubitavit

me x d>

conveniat fentire % d*

Iaudaretis C laudaretnr

etiam C et

hoc C hec T </.

univerfam rempublicam C univerfa

rep.

ac H S x d-

fua 4^ ne/ua

tradiderunt % tradiderint

explendas 1]/ expiendas

nec H »0«

illos C ijio H S T x> 4, illo

il'um C H S x>•vj' ^*

tamen C taw

mecum jg d.

effe CH«/.duxiftis %, 41 dixifiis

condemnarint # condemnarit

mitto T obmido

tanta Ctantas

venio S veniam

antea C ante

munita x mutata

militaris x militaribus

Threciis CHS ^ Traiciis T 7Vreniiis

argenti H S T x> 4/ argenteam

hoc H %, -vj/ ^rimperatoris S T x> 4 is imperator

expc-titum C H S T x> -^ expetitus

Atque H At

quisx,

d.

ac C a

vobis C T nobis

cohortes % cohortis

hiberna ij/ hibernia

his praepofuit C iis propofuit

odiuni x d-

quod H notam: quod

exhaufti H S x> 4- exhaufiis

bellifque T belkrum

cverm

MSS. C H S T % 1 4,

p. 1.

109 26 impetus p^ impeditus

27 armatum H T </.

28 asgre H S are T 0«

30 fanftiffime C Janclijfma

3 1 Csfonine ^ Cefenine 4 Cafonina

32 beneficiis x beneficii

33 fic Cy&1 10 2 in quo x ut

4 quam C H S T x> 4, cum5 everteras S #, 4, cverteris

'

teres

— tum H S 4 tu

8 aut x d.

9 bonis C H S T x> 4> bonos

10 nunc C H S dico nur.c T x> 4> dico

— in S d.

11 ipfum C H S i|/ ipfum relinquo

— provincia difputo S pro<vinciis difpu-

tabo x, -vj/ provincia difputabo

1 audiftis x audifii

— fi C ,//f

l 3 veftris C nofiris

15contumacia

C H S x> "4 contumelia— Lateant # Latent

20 pofterior C deterior H S pefiilentior

— an infelicior S -vel deterior T an in-

ferior

22 diutius C d.

23 provinciam ^w/»n'/!— Ariobarzanes C Aribarzanes

24 casdem H cÂ— Threcem CHSj 7r««« T 7r*i

cem x Thracem

27 Syria H S T x Sjriam

— a&um H S x> 4 ^que aclum T »//;

nequc aclum

— pa&iones C paftione

30 hortaretur C H S T x> 4* hortttur

3 clamaret C H S ^, vj- clamet

34 Syris C 5>>r//V

iii 3 quo £ y«/

9 infcitia C S Tjufiitia

10 Gabinii x d

1 parfimonia C pareimonia



V A R I M LECTIONES.p. 1. p. 1.

lil 19 patiemur H S patiemini 113 27

— An x > $ d. —— qui H quis 3^

21 quem x> 4- d. 3223 diutius H d. —26 nequam C H T x neque 114 1

— fimularit C H SJimulavit S

27 fe z d- 6

28 C. S T ^d.

29 exiftimaretur x extimaretur 10

3 1 deripiendos CHS| diripiendos 1

— duplices C H S T %, •$> publicas —34 revocabatis x rcvocabitis «3

112 1 veftrum H omnium 15

2 eflet C H S T x d. 18

6 Quam pcenam C H S T x> 4> Qua 21

poena —

—tum T tamen 22

7 at X ut 23

8 aliquis C H S x> $ aliquid 27

— at S ac 28

10 rem C H S %{/ remp. 29

— Hoc C Hos

12 flagitiis Sfagititfque 32

14 rem C S 4> remp.

1 7 aut C S ut 33

1 8 exoftra C S ex bojlra H \ exhojiraT iiS

i

exojlhcrcra x exthra 6

19 fiparium %y? parium »4

20 perferuntur ^, ^ proferuntur 16

28 propraetore T #, -\r pratore 18

2

9

ac

%.4> ^- 20

113 2 quoniam Q quod 23

— inufla x injujia 26

— putet £ putetur —3 dummodo % «0« modo —5 hac tamen C hanc tamen hac H &w 27

tamen hac 28

7 Atqui C x> \ At qui H S At 29

— qui CHSi/, —8 ambo C H S T ^, 4« ambos 116 1

— alteram CHS^/ alteram —9 etCHST x </.

1 1 finat C Hfnatur 2

— tum non poteft T d. 3

12 poterit -\* potuit —— Itaque x Ltaque qui 9

14 et x d -—

15 habeant 4' habebant —17 fuccedetur x> ^fucceditur H1 8 referetur x refertur 16

20 interjecTo H interjecla 20

— aerumna H crimina

zd inimiciorem H STif inimicitiorem 21

enim C H S T x> \ d-

cefierim x cejferam

quod dico ^ d.

nonCHST + i.ne x> V mnauxilio x auxilia

plenior C planior (fupra lin.)

inimici ? omnes Metelli. C omnet

inimici Coetelli ?

nondum C nundum (bis)

non ; um C r.undum

afteclum C ejfeaum (fup. lin.)

perfequitur, qui C perfequetur, quce

ego C H S hoc

reprehendat C H reprehtndet

M. Cd.

qui bis >]/ quibus

memorise C S

T x> 4memoria et

eft x non eji

tuus x cujus

nonne C H S x> 4^ non

eum CHST^j cum

reconciliavit H conciliavit

utinam viveret T ut etiam L.

Lentulus vel Lucultus ille dejineret

viveret x> 4 d{fineretet ij/ qu<e et

rediit x redit

rempublicam C S x rtp.

Quod 4, guid

iis x >'/

familiares C familiaritates

Quod C %uid

Num C S Non

eft igitur C S ergo H ejl ergo

dubium C d.

agitque C d.

plus C d.

otio x °tH

profpexerint T pr^fpexerunt

honore x honortm

ut nemini uno T et nomini ullo 4^ ut

omnir.o nemini uno

igitur C ergo

Reduxit S reducit

et H S d.

voluptates x> 4 'voluntatemque

mutaftis -^ mutuajiis

efle C d.

pertinerent C ptrtineret

non erat x d' 4 non

fupplicatio H S T ^, 4^ eji fuppli~

catio

cujus C H S %, 4 et cujut T ex cujus



VARI^: LECTIONES.

110 29 utilitati C utilitate

31 conceffus C conceffa

117 10 At x Ut

1 1 omnes # omnis

I 3 moveat x mo-vtnt

I 5 affedla C x itft&a— reipubline T rtp.

— tradantur CHST| tradat

16 eum C H S T x ,4" enim

19 quid incultius— immanius C H S T

22 miffus S T £, 4- w^«/ 9?26 eum \ tnim

27 honorem H homintm

28 gratiam C gloriam

31 etiam C */

3 3 nos C H vos

3 4 hoc S hoc tempore

118 1 ab omni HTj;,{-/.2 Jamdiu T Nam diu

3 « % d.

9 noftrum C <veflrum

I I quas i|/ quave

1 2 ita fuba&a pacata, ut T ita pa-

cata aut

19 influentes % infiuentis

21 Pontinius S %, fy Pontinus

25 metu C d.

27 populum Romanum H remp.

— duxit x tixi*

28 noftram C vejlram

30 contrivit T anttruit

32 nobis x 'voiis

34 Semitam x , 4/ Semifa

119 1 casterae C cattras

4 qui non C H â/a

1 2 nam S x d-

— ille T d.

14 jam C HS^.— confidant C concidant

»5 montium H % munitum

1 6 aeftas ij/ *?/«/

20 accifae C T #, -fy abfcifa S /*/?//£g

21 revirefcent H S^, | rcvhidtfctnt

23 Etenim C H S T x> + ^24 nollet ^ W/f/— patriam £, 4 patria

28 laurea C H S T ^ /*//<*

— geftiret % gejiartt

30 vos H x nos

32 reipublicae H S rtfp.

120 5 quorum S ^«5

7 fcifcere CHST^, ^fcire

10 a -^ ad

Tom. VI.

P-

120

121

122

123

I.

1 1 id fenator C H Sftnattr

I 5 Qui T qu<s

19 effet, provincia decreta. Sortietur Ctt decreta provinciafortittur

21 fis Qftt

— Proficifcetur C H S T %, J, Profi-

cifcitur

— quo ? quo H S T X t 4' qucqut

23 habebit # habtbat

— Martiis 4 Martii

24 Attamen C H S \ Ac tamtn T £*

tamen

25 funt H //«/ f>/. lin.)

— tum CH S T x , ^ d.

z6 multari C H S multlari T militari

— deminutione \ diminutione

27 in T d.

30 prope C d.

— fingulares C H S \ fingutaris

— quod T et

3 1 gratis%, £rat '

-finCHST x,^.34 ea C eam

l effc popularis C compopularis

9 Monemur C Movemur

II invitis C multis

15 a^«16 pertimefcendum ^ ptrtimefccndam 4

Jiudium pertimtfcendum

17 ac C a«/ T aty«<

19 aut H S T X* \ ac

21 eiCT^fit llSxfc22 fufpicandum C H fupplicandum

26 hoc C hac T ego hac

29 exiftimatione x extimatione

34 rempublicam -^ rep.

1 conjuncti C conjuncla

2 maneremus C maneret

7 omnia C jam11 populares x popularis

19 civem H T #, >|/ civittm

22 beneficiis C H S T /« beneficiis

23 hasc CHSx,{k26 quod H ^W £/W ^ punclo fulnota-

t-urj

30 iHa H S ;7/a ///«

34 debuit $/ dfâ:

1 fortaffe CHST x i.

5 iidem C H S T /</<f/w

7 inCHSTj;</.1 4 poffem C T poffum H S />«$?«'

16 quod magni C H hoc magis T fihoc

magni

24 nolui % volui

Xxx



Y A R l JE LECTIONES.p. I.

123 2; velint H vo/unt

— mihi CHST^.29 conjuncTionem Cajfaris HSconjura-

tionem Catilinee % ecnjurationem

Cfffari

— defugi C diffugi

32 falvis fed x d.

33 fumma audToritate C H S T d.

124 1 indiftum T interaiclum

— omnino H S x d.

5 de caslo dici C H S T % d.

1 1 confervata %, -^ confervata

— latae \ laudata

14 fervari C H S obfer<vari

15 judicium % d.

16 illud morum C illud merum STîllum morem

p. I.

124 16 magifterium C H S T magifiratum

19 fuifle H d.

— in ^, 4^ aut in

22 res H S T x d"

23 comprobabant C comprobabantur Hcomprobanlur x comprobant

25 Ego CHST^ cum ego

26 confulere H -v|/ confulerem

27 in aliud x d-

29 fed C H S Tx.

e*

31 C. T d.

— Caefaris C C&fari

— quidam C T quidem

125 4 veftra x mea

P R O

L. CORNELIO BALBO

O R A T I O XXXVI.

Edit. Olivet. MSS. H S T x 1 4

126

1.

4

5

et cum x M ium

conjuncTis x conjunclus

aucToritatis % aucloritates

6 quantam x quantas

7 paris HST^ parens

g orationis 4- rationis

1 1 referenda gratia H x °d ferendam

gratiam T adferendum gratiam

— at praedicanda et habenda H S 4»

ad pradicandam et habendam Tad pr&dieandum et habendam

1opinione x opinhnum

15 veftrorum H nofrcrum

— declarari H declarare

— videbatur H S i>idebantur

1 de exemplis T exemplis

18 illuftriore H S T x de illupiere

— aucToritate % auilere

19 bellH bello

p. 1.

126 19 modeftius -\> moleftius

21 literis S x l'tterati

— docTrinae S doclrinifque

22 eum H S %, 4< ei

23 omnes x omnis

— comprehendiflet x comprehendijfent

127 1 tradTare STj; traclaret

— Craflb x Catulo

3 efle x (JF't

4 potuit x , ^/ d.

7 extremus % exercitatus

— oratiori, quae non x°ration,,>aut nm

10 exj; in

1 7 reo H S T x re'

19 fecifle % defeciffe

24 in H S •>]/ d.

25 non irrepfifle in cenfum x,incenfum

28 in exercitu T exereitu

30 nunquam # unquam



VARIiE LECTIONES.p. l.

ity 30

3»

32128 6

12

*3

«4

*5

16

18

22

2 326

28

29

3°

3«

33

34129 3

46

8

»4

J5

18

«9

20

2122

25

26

27

28

*9

profecTum H pojfejfum S pojfum

illis praeliis p^ &///V

Durienfi HST Z,^ £«>*«/?

tempus x d-

Sic famam, fic H 5/ tamenfan.e fi S

6V tamenfama fi \ Sicfaime

obfiuionis HS^ obfejjionis T obfejjio-

nibus

prslii x periculi

cum ^ tum

ullum T illud

eum x cum

Hujufcemodi T x Hujujce

crimen H S tamen

putanda x -vitanda

fiT/.

ejufmodi ST% tjui

quid dicitur S d.fi xfi id

ego X erg°

nunc H S d.

cun&er x confiet \ coiter

dubitari % debitcri

conftet H x conjlitit T confituit

fateamur xjatemur

enim H S -\ d.

adeffet x abejfet

tribui H S T x. 4' et tribui

bellorum x bellorum antiquorum

quam x qute

cum H S T x iutn

duces 1]/ dicts

fuerint #, -\tfuerunt

homini STî/.Des H S T % decet .

noftriE £ veftrtt

exterae HST^ <?//«•<#

Judices HSTÂid H S x d.

ei H S T z id

vero x d'

populo Romano HT reip,

hGv.J£

£<fff

Lucii riiius x L. Fabius

ille, ille H S T itte

qnix q

uld

hoc j^ htec

quin W.T x 7"*

et fe H S T \ fid

dubitaffe HST X,^ dubitajjtt

effet x#judicium T tamen judicium

omnia HST^ quorum

p. !.

129 30

3 1

130 1

3

8

1

12

»3

»4

16

«7

18

19

21

23

24

25

29

30

3

1

32

33

34131 1

2

3

410

1

12

«4

l 5

16

«7

diligentia, perpendemus H S T di-

ligentia ejl pertendemus x diligen-

tia ejl protentemus

quidam x quidam Xenocrattsnoluerint x noluerttnt

videri -^ <videre

conftriftam x conjcriptam

in x ut

dubitabimus IIST^ dubitamus

reges H S T x d.

litoraque H S litora

hujuscum % linia : tum

tum animi H S cttm animi

Hunc ij/ Nunc

audebit >\> videbit

geftu H S gefium

infcientem H S >\> nejcientem x negli-

gentemfeciffe x **

in x d.

verfere % -verjare

gefferat H gejferit

Id H S T x d.

quifquam H quijquam nejcire

ignoraffe H S -\> d.

homines x res hominejque

quod nullo H S x> >\> nullo

nullo x d-

praediti, quod xfraditiqutejus xfuamejus H S vj' d. Tfuamexterarum

Het terrarum

xac terra-

rum

forte H S x> \forte ea

nijque x d>

requiefceret H quiefceret

res H T xt 4 regiones

temporis HST^ temporum

vitio dicam H S T x /•

de hujus x nunc t*1 h°c

inquam H in

hujus H et noflri (in marg.) T hac

quem decoraffet T # </.

fingularibus honoribus HS^ injin*

gularibus q.

vos H S T 4" ttos

is x d.

gloria x gloriam

niterentur H interijfent S ij/ interejfent

dubitationi H S T x> 4 dubitationis

pra:fens x d>

atque perfpecta x /•

Ia;detur H S legetur

igitur x Ctt.

X x x 2



VARIjE lectiones.p. I.

131 17 reliqua HST^,^ relinquam

18 animis % animus

21 caufam etH S^ caufam

24 ambobus>J/

ab omnibus

28 ad jus x *<?«/

29 deprecandae £ deprecatiene

32 videtur S <videretur

30 debet ^, ^ deberet

132 2 videtur ^ <videret

6 violatura virtutem # p/o/a/ virtutem

•\> violatur a virtute

9 atque de veftra humanitate H T d.

12 puniendam % perimendam

13 videretis 4/ videritis

14 malitis ^ <velitis

17 vijemus H S Tjf, ^ <videamus

— finftum, uti H S T #, \ fancli, ut

18 figillatim H S 4/ d.

20 tabulae # r««/^

21 quemquam £ quantumcunque

— populus xpopu/o

25 fcederibus H S farderis

— omnium # omni

26 expertes xfinis expertes

— fcederatos T defcederatos

29 in ea, x mea

30 juffiffet x vixiffet

— populus Romanus H S T £, \ pra-

tor

33 refediffet x remanfffet

— tum H cum

34 noftro ;£ <&><?/?ro

133 2 uterentur H S T uteremur

3 Tulit civitati anteferret S TX' "^ d.

9 fcederis Hjuris

10 civitati H d.

— haec ^ hujus

\ 4 non j£ ne

15 tum ——- videatur % d.

1 noluerunt % voluerunt

1 populo % populoque

20 propofitis % prapofitis

28 juverit Wjwvaret

29 pugnarit H S pugnaret

30 dimicationi H S dimicationem

32 Etenim H S #, ^ £/? «//s

— populum Romanum H xP'-pu^° Ro-

mano

— ellHSTx-/.

134 3pateant hoftibus ftipendiarios

T d.

— faepe S %, -\ d.

4 cseteris T % ca-terifque

P-

»34

»35

13

1.

5 videmus x <vidimus

5 perfugiffent % profugiffeni

8 jus et S vis et T %jus

— infima -\> infirma

10 videbamus H ij/ <videmus

12 ftatuis xftatls

1 3 armis p^ */.

— ditionem S deditionem

14 permiferit % promiferit

19 auxiliis H S T # auxilis uti

— uti nobis non p^, \|/ ^.

24 externa HST^, ty patcrna

25 Atqui £ ^tyw— intereft T d.

— fcederati H Sfaederatis

— conftituant H S •»}/ confiituerint

28 rata x rara

29 quain xlu°d

31 fmt S T/««;

33 fe*/1 cum T quoniam %, -^ quam

— imperitiffime xapertijfime

— populis H S T x> 11/ P»puli

2 eft. & "^ d-

— populorum H x et populorum

5 omne H S % caufa

— nofter x «'

8 poteft # </.

10 ut—— Romano x d.

1 4 noftro H S ^, -vj/ »o/?<?r

1ciris

x.Cujus

— dicarit 4" dicari

16 Q^ Maximo Tarracone S <£

17 Tarracone H Tarracina % Terracena?

eque 4" Tarracone eque

j 8 Smyrnae S d. (cumfpatio)

19 ante x d.

20 vertiffent x tvtrtijfent

21 fine xfint

25 reveniffet S ij/ revertijfet

29 civi Romano H -\> civem Remanam

30 rejeflione x ratione

34 via H una

> 2 nobifcum maxime #, >J/ </.

4 continere \ contineri

— Atqui H T Atque

— caeterae % certe

— noftros T nofiros omnes

6 nos x nDn

7 cujufvis H x cujus 41

{/'**

1 2 cives x eivii

18 difputationis H difputatienum

21 regione H S regno



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.

136 24 ut ne quem H S d. x ntque \ nt 138 25

qUem 26

25 poffia.us H S non pofftmus 3'

— inde •>]/ d. 33

31 retinendi x remittendi 139 1

137 3 et ex êx —— Lanuvini x Latini

6 Civitatem x civitatt 3

8 confecuti x "fftcuti 5

9 Infubrium Barbarorum x Heu- —leiicomm 9

1 1 eorum H S d. 10

1 2 a nobis x <A 1

13 ibi H alibi (fup. Un.) T ubi x ubi 12

non —-— ubi non eft exceptum H S T x d.

—15 lex S lige H

— id x w »5— Gellia H S Agellia 16

16 definite H S diffinita x diffinite 17

— poteftatem S eji —19 jura H vita —21 fua H S tua 23

— repulerunt x retulerunt 24

23 Lentulo H M Lentuio 29

— confulibus lata x conflata 3°

— qua T quo 31

— exceptum HS</. 3*

26 et confecratione S d. 140 2

27 caput x capste 3

— facit H ^ffecer t Sfuerit —

28 fcedere ejufmodi ?

H Sfoadere? cu- 4jufmodi ? 5

30 de x '* —32 neque poenam latam Spaenamgratatn —

T poenam gratam vel ratam x *e- 8

que panam ratam effe dico 9

34 illis verbis H S x , 4* tllius verbis 10

138 1 populus R.x.

Populo R. 1

8 noftrae x veftra—

10 fubito in Hifpania Cn. etP. Scipio- 13

nes x i* Hifpaniam cum tt C. Sci- 17

pionis 18

1 2 icifle H Sjecift T xf"'J" 20

— cumx,lam 21

I 3 veftra T % noftra

—— vetuftate x venuftate 31

14 et publici juris periti H d. 3 Z

16 de fceaere x defendere -—

— ellHS etiam 3420 noftram H d. 141 1

21 au&oritate publica % auda —22 abeft x habet 2

24 fe nufquam H Sfenatufqut

plurimis HST^ pluribut

enim HST</.recipi # re.ipere

Quid id H S Quod x Quod id

comiter H S comites T romiter

confervanto H S confervant T tcnfer-

<vavitx, confervetur

hoc H S bujus

Deinde H S Demumjubetur x v'debitur

communiter T d. x comittr

infolitum x infolutum

monftrat S T monftrant

benigne x d*

etHST z</.

communiter T Comi

communiter x comiter

Romanus HS/poteft x P cfftt

caveretur x cavtatur

majeftas x ci<vitas

aHT^.quae x quem

repetentibus x repentibus

habere x haberet

cautumx.tantum

efle x effet

qua; x quod

defendo H S defendendo

acHT^ acftudio Sftudio et

ab H his ab S iis ab

nomenque H mentemque (fup. lin.)

quos T x qui

nobis H S 4" noftris

inferrentur x inferrent

arce T arte x ntarte

fe H Sftc

ut H aut

ipfe T x d.

ac H S vel T et

et H S ut

pecuniaque H S pecunia

fecerant Hftctrunt

fit H S \ ftnt xftve

fit H Sftnt

fit SftntGaditanos x Gaditano

excitabo x, -vj/ excito

quos H x d.

periculi miftos x periculoftfftmos

inaudita H \jam audita x manddta

ut T d.

fenatufconfulta H S T X, $> fenatus

tonvitia



VARIiE LECTIONES.p. ]. p. 1.

«4 1 3populus —— fundus x </. 142 25

— fundus Tfundum —4 fitH// 27

— cum fcita H </. —5 fua # d. —6 jus T ejus 29

7 honore H honorem 30

judicaret Tjudicavit

8 quam cum x qui ium 3 1

IO teftes T tefte 32

i i juris x viri

— quis Tx. 1

ui

12 quin #, 4 ^tfi H3 3

J3

interceptum # interfeclum -^feptum —— perpetuo rl S T ^, { perpetuum 4

'5 fuos H T »»x —16 commendandi ^ commorandi 5

21 permiflu H S x-> 4* pcrmiffa 7

24 et %d. 12

25 confequuntur HS^ confequantur 4 »5

conjequatur »9

— civitatis H T #, 4 adfunt civitates 21

27 ut ex S T 4 «r 22

nobilifiimo civi H T x nobilijjimum

civem

27

28 defenforem T defenforum 28

29 arbitrentur H S arbitrarentur 29

3° eorum H T korum

33 illam x 'â 3°

nobis x d.

et x **

31

142 2 dubitatum T dubitandum —5 J

am X d-

6 praediatono %pr*editarios

7 confultores H S cum confuhorcs 144 1

8 nonnunquam T nunquam3— Furium T Furinum —

1— Cafcellium H S Cafellum T CatuU

lum

— praediatores T -vj/ pradicatores 4

9 nos x ôs5

M. x a M-A-

10 quod x luam 10

12 belli H Sjure belli 12

— juris x.viris »3

16 conftantiorem x et conftantiorem

»7 religione #, 4> religicnis igitur —igitur H d. x a M. A. —

18 fumma %, 4 d. »4

»9 Camertinum H S Camtentinum 16

20 condemnari T coademnari aptt <vel 20

aque x condemnari apte 22

22 Exiftat x Extimetur

23 poteft xtotcr a —

ignarum H S aqui ignarnm

fe T d.

Jegiflet H T ^ <j^/ ^ adffet

quanta T x qnanta bella

et confecit H S confecit T fecit

nullo H S nonnullo 4 nor.ullo

a republica H S republua x c*c rep.

a x ac

quemque 4 qucmquam

lguvinatium ncque Camertium H S

•v^ Ignatium neque Camevtum T Ig-

natrium nec Cameranum

num quis x iniquii

eflet H S eft

eft vocatus x vocaretur

L. Matrinius H S T. Macrinut

donaflet 4" donafet et

Spoletinus H S Spoletinum

negabat x> 4* negabant

per x d-

deleclum x dileftu

C.xd.afpeftus x affeilus

aucloritas immortalis x '"de mi>r-

talis

pater H S 4 magni pater

qui vivit Ravennae H S 4 ?• 'vibium

Ravennatem

Ravennae x Ra<vennate

quid ? cohortes novem Gadi-

tanos T x d.

quid ? Heraclienfium legionem Hquid Heracleftna lex ? at S \ quid

Eraclefna lex. at

quoniam <Je H 4* quod cum

Fabium Saguntinum ? quid HS^Fabius agunt ? nunquid x âbius

Saguntinus f quid

adeft H x a&eft

Aletrinenfem H S 4 Avtrnienfem TApenienfem x A<venienfem

quod L. x L.

vero x en'mGaditanum H S 4 Gaditanos x Ga-

ditano

Hafdrubalem x Adftruballi

illo HS</.

fabros H xfabtus (fup. lin.J

tum x tunc

enim H S T x> 4* d.

imperatorum H S T ^ imperato-

riam

feriet T feriret xfitrtt



VARI£ LECTIONES.P . i.

»44 2 3

24

25

29

31

32

H5

33

341

2

8

11

12

»3

»4

»5

16

«7

18

«9

23

24

26

27

28

146 4

6

12

»3

»5

17

18

20

21

22

cujatis fiet H S T^,^ civitatis

fi et

cives H S T %, 4> civesfortijfimos

adfciverunt T confci-verunt

judicum %judicium

prae fe H S T %, $ fape

Papia x Papinia

repetentibus x> 4/ repentibus

judicaturi xjudicari

civitatem S T x> 4- civitate

funt liberati H S T #, •+- d.

populus 4- populos

iftum 4^ {^/ r«z«

Coflinius H S ^ Cofminius T Cofmi-

nus x Eos Mimus

TibursH S T x Tiiur

damnato x damnatioT. H S T x d-

civis Maflbne T^.Coponios 4^ Ccponius

damnato H S #, 4^ damnatos

Maflbne H Majfo

fa&usjg, \fadus nofis ?

manu %fne manu

licebit %, 4* hcebat

poterunt H poterant

eis H d.

licebit HT^ Uceat

accufatori x accufatur

in Hx,

d.

Licinia

xlacinia

genus H #, 4^ ** gentts

nifix,

nec

calamitate % calamitates

nimis # minis

judicum xjudiciorum

rata # r#ra

nominata £ nomina

illam H /'//«

tamen % tum

voluerunt %. noluerunt

mente T incute vel mente

precaretur T precarentur

fere xferre

Calliphana S 4> Calliphiana T Ca»

lipphina % Caliphena

fundos faclos y^fundusfaclas

arbitrabimur H S arbitrabamur

multo x multa

non H d.

incenderet x intendet

mcerentium H y,, 4> inharentium

permanarent % permearent

p. 1.

146 23

27

28

3»

32

147 1

148

910

»4

16

18

19

20

21

22

23

26

28

29

3»

32

33

3

4

5

10

11

12

fuae HTî $fua S fumma

videbatis % videbamus

correpta x< 4^ corrupta

libid nis H libidini

Craflum—— non tenebat H S TX» 4^ </•

faepe ad alienos homines H S TX' "b d.

faepe T fidfiepe

quod H quo

in tribum x v* tribuni

Cruftuminam H Clujiuminam % Clw

Jliminam

Theophanis H Theophani ST^,4Theophanii

vellicant HTj;,^ idcirco veLicant

maledico dente H S^, \j/ maledi-

cente T maxime dente

amicis H S # amici

non potentiffimi T d.

conceflit H S #, 4^ 'Câc partis % aut patris

ut T ut eciam fe % ut etiam in

illa S d

communium $/ d.

non modo non H S \ non modo

veftris T d. •% noftris

noftrifque H S T 4" 'vejirifaue

Cornelius H S d.

omnes x* 4* omnis

me> s x d'

munus H S minuset K d.

ab hoc x ad hac

et multi H S multi

inimicis % immicus

impari H S T p^, 4 imperito

avocabat x advocabct

nobis S T^, 4 vobis

familiaritatibus xjam>âri^ttscum x ,um

perdodtum 4^ perduclum

avocarem H avocarent

videtur H S 41 d.

fentias xfenti£S

id H S ^d.unquam T d.

proficit H S profecit

aliquid £ d.

proficit H S projecit

Voluimus H S ^, ^ Vo)umus

Dolorem x d>

alii, nos H S #, -^ in alienoi



VARIiE LECTIONES.p. i<

148 12 luttumx.

luclus

15 novo H T ^, -vj/ novem

23fententiam

H \infententiam

— aliquod H 4/ in aliquod

— curfum HT^^.25 quos H 4' quo

27 afleclatoribufque H #, -y afpeilatori-

bufque

30 fi £ </.

J49 4 fabrum ^ Fabium

5probavit % comprobavit

— eft H 4^ $/'«*

— obfervantiamque H S obfer<vantiam

6 hic 4' ^*'*

7 commodorum % incommodorum

8 obfuerint *|/ </.

P-

149

I.

9 bonum #, 4^ homini

10 in iis ;£ #£ &*1

regione H S T #, \ regiones

— orbem H cr^//

12 definiunt % dijfnivit

1 perferri H S T ^, | ^rr/19 Pompeius H S T #, 4- Pompeius pa-

ter

20 pater HS</.— L. Craffus H S D. Craffus T % M.

Craffus ij/ Drufus Craffus

21 fi populus H S five populus T p. ^22 judicarunt H Sjudicarint

24 errare ^ carere

30 perfaspe 4/ /ff/«

I N

L. CALPURNIUM PISONEM

O R A T I O XXXVII.

Edit. Olivet. MSS. CHSTîp-

lS

l

152

1.

1 vides C H S zfentis

3 nos C S vos % d.

4 putridi H S putidi

6 impulit C impulis

7 fefellit T hos fefellit hic infraudem

— induxit C S indulxit % indulftt

8 lutulenta CST^ luculenta

— noveramus C H S novimus T nora-

mtis

10 periculum CHS^ parvulum

14 gloriab:tur H S T % gioriabatur

\ 7 novo C H S T % d.

-tuHSTwi»18 nunquam

x.nunc

21 te vivum CHS^ trivium T te ui-

num

2 perfpedae C H S T x perfeSa

4 parto S parco

6acCHS^^/— eaCf/?

1 o quin ii C S iit H # hit

P-

152

»53

1.

10 ii —— conful T d,

— te C H Sx,

quin te

15 uterque .C utrifque (cum punclo fub

;J HS^ utrique

21 Rabirio C H S x Rabirii

24 fortes %fratres

27 multa T multaque

3 incendium x incenfum

7 his C hic

— propter % pro

8 republica T populo Ro.1 dicere C S dicerem

13 jurarem H vitarem %juraret

20 mecum H »0« mecum

26 fuit C H S xfi*

27 Metellum CHS X Lufcellum T Lu-

cellum

— Q^ Marcium C H S T % C. Ma-

rium

zq illum C H S Xjillos



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. I.

153 32 magiftros CHST^ magnos 156 13

34. Kalendas Januarias C H S Kalendis »4

Januariis 18

154 1 Compitaliorum T Capitoliorum 21

— incidiffet x incidiffent 23

5 Ergo CHSjjfy 24

6 te, a P. Clodio, fatali C H S tribuno

afacili x tr. afacili —

7 iElia et Fufia T Helya tt Suffia 2S— everfa C H S T verja 33

9 funt x d. 157 3

1 2 modeftias x molejlia 9— cenforia C H S x d. 10

— tu C S tum —i 3 confulem CHS^ confule 11

— tum C S T cum H x eum 16

22 judicium CS^ indicium —

— notionemque CHST ^ rationtm- 17

que 18

23 quas T ^»/i/« >9— eft xeffe 25

30 folitus Cfolitis xfolutus

— dele&us C dileclus _32 turpe CHST^ turpe ejfe 27— proditor C perditor —33 conftituebantur x conjlituebalur 3»

155 3 fenatu xfenatus 32

7 primam C S prima 3413 fi tua C H S #>*14 conjunxifies, a C H S T x conjunx- 158 1

erisfed a 2

16 praefidium j^ prafdio 3

1 7 9ui % ?»» —18 nequitiam, % malitiam 6

1 9 agnofcet # cognofcet 921 adCHSj;« 10

22 e ^ *«/» —24 popinam H %pompam 17

— te H x. tu J 9— diceres C S diceret

25 vinolentis C vinulentis x violentis _28 nidore x d. __

— tu C H S x tamen 20

29 eruftando H eruptando

32 fentircs x/e"tires eis 21

— gravis C gravius— Calatinus C x Catilinus S Catalinus —33 Caefoninus T Cafonius x Cenfonius 30

156 4 concione C concionem 3*

5 enim x d. 32

6 et H S etiam 159 1

2— fuerat confulis j animadverfio C S xfuerat. bona confulis animadverjioTfuerat bona confulii animad<ver/b

3

Tom. VI.

Voluit H S W*«iille CHSj; illi

illi # ilie

illi H «Zfc

infita x inferta

geminum C S geminium

confiliis C H S x confilii

meT </.

Pompeium x Pompeio omnium

indicium C H S T xjudicium

ac furori CHST^</.nofter x nojlri

illud H T illum

fenatus x d-

ne x non

rediret C S^ redire

fecit C H S T z facit

afficeret % afficere

relinquis CHST% non relinquis

minando T nominando

populi Romani S p. r. T d.

occafum T occifum

reipublicae C H S x d.

quasrebat x quarebatur

fuo T d.

adftipulatore x adJlipulatortm

putidaj x putrida?

opis T operis

expetebam CHS^ expeSIabam

confulem—— quem x d.

pofflm xPrJfum

etTi.fuo x d-

confulis, et H S confulto % confuh*

hcx.At

cum x tecum cum

buftuario C H S T bujlario

igitur C HS x d.

barbaro H barbato (fup. lin.)

Epicureo C H S Epicuro

laternario C H S T lanternario

quos T quos quidem

neque fupercilium C H S T x fu~percilium

cymbala ac crotala CHS^ crotalia

T crotalici

in H S x d>

ipfa H d.

ex x et

impunitate x ifnportunitate

dierum x dicam

intemperantiflimas C H S T imtem-

peratijfimas

perpotationes T x potationes

Yyy



V A K l M LECTIONES.p. 1.

1 59 5

ii

»4»5

16

18

20

24

25

26

27

28

29

3 2

34160 1

3

7

8

10

16

»9

21

23

24

25

26

28

29

161

3 2

331

2

12

«7

21

25

p. 1.

cantu ^ <««/»/ 161 25

Lapitharum C Lipbitarum 26

Tu^

7«»» —tu C H S %tum 28

li&oribus C litoribus 32

confulatum H S # confulatus 3 3

quae declarari putas C d. 34confulem C confu/ S cos. \6z I

tuendo confulendo C H S T —. X *' 5

illa x Hlam 7templum CHSTj; templa —et H d. 9aditu C S T adito —reliquiis C reliquis 1

atque H utque T d. 12

Romani % d. 14

relegarentur C S religarentur 17

judicarat C S %judicant Hjudicavit 19

certe C H S % certo 20

igitur confules T d. 21

nominabuntur T nominabantur 25

infolentia x infolentiam 26

Seplafia # Selapfia

Jubellio C H S Vibullio T Belio 27

cerufTataeque C H S T pulfataque % 31

pulfatiaque

redundat C H % redundant 163

mei £ z«*0

meminerat x meminerant

donarant T donarunt

fe habere CHS^y? haberem

fortunas C H fortunatos S fortunatus

defenderunt T defenderant

abfentem C T abfente

referente % referentem

revellente H evellente

tu H S T x tum

Ecquod C H S T Et quod 164M%4nmeam C H S T meam domum

ardentes C ardenti

duxit C H S T x dixit

tibi paruit C S difperavit H difpara-

<vit T difparuit % defpera-vit

curiam T curia

At ne tum % Anne tu

Csfonine CHST % Cafo

experrefta C H S T & experta

celeriter C celeri<ate

peftem morari % <vel ordinum pes

populi Romani C H S reip. % r. p.

tamen T tum

iceras C H S T %jeceras

2

6

8

1

1 2

»7

20

21

22

29

4

6

7

91

12

J3

»7

'9

23

noluifti C H S voluiJK

tibi H ejus

fi exercitum#

exercitum

te x d.

non relationem T d.

tum C H S tu x tute

in C T d.

auftoritatem C H S T # aucloritatt

fervarat C Hfer<varet

adluros x aucluros

obftri&ix. aflrifli

lege C leges

Quae tempus (\<]6.2i) T d.

inufta xjuftae C enim

nullo x nulla

putabitis C H S putabatis

vos x nos

putabitis C H S xPutat at's

qui x qtis

inftituta CHS^ infituta tion mores

ominibus x omnibus

profequebantur C H S perfequeban-

tur

fcediflimum H fetidifpmum

admurmuratione x aa> murmuratio*

nem

Qui fi C H S x quafi

Cum CHS^ tum

quod # quos

privatim x pfivatum

optandam # optandum

duco H dico

male precarentur H d.

quaevis C H S x ejus

illud H illum

tranquilliflimo C tranquiltimo

Infuber C H S Infuper

celeberrimae CHS^ civitatis cele-

berrima

conciones H S concionis

principe # d.

putaretur C poneretur

perfcripta x prafcripta

praeterque x praterquam

tribunos H tribunus

plebis C H S x d.

quem x iUee

ullam C ulla

multitudinem C H S x nec mu/titu-

dinem

fplendidiorem H S fplendorem

idx.vel

hara H ara



VARI2E LECTIONES.

164

165

1.

27

28

29

3 1

32

33

1

3

6

8

1

12

*3

»4»7

18

»9

20

21

22

24

26

31

34

166

167

5

10

»3

«7

18

20

21

27

33

348

16

18

2 S

32

34

quos x y;Wquos £ quod

plane liberi # d.

ThefTalia x Theffalta?

addifta CHS^; addita

dederat C dedidcrat

tua C tuo

gefiifti confulari^ d.

non captas # nondum

ut cum ficario C H S cumfcario

fpoliatam £ defpoliatam

conferam H d.

cum H non

barbarorum C bdrbareorum

Macedonicis H S # Macedonibus

gladiorum C H S ^gladiatorum

confulari CHS^ conjularis

rediit C H S x redit

tum CHS^/«Mifi C S x mihi

unquam % inquam

mea C S xJam mea ^ non me*

tu C H S x tua

defpexifies % defperaffes

abdiderint C H S x,abdideruxt

condemnarint H condemnarunt

nullo x UU°

aut x haud

pudentiorem H % prudentiorem

Macedonias C Macedonorum

interitus C in te (cum ajlerifco et

fpatiojabdomini C d. (cumfpatio trium ver-

bortim) % d.

et dignitate % d.

tune C H S tunc

fint C H S xfuntea2 C H hte

foediflimae xfcedijfimas

fuffixos H Sfixos

eft C H S x effe

viri C H S % d.

poflunt C poffent

ne x «t

amiflio C amijfitudo

Minturnenfium C Mintunenjium

naufragum x naufragium

Thyeftea C H S 'Thhjlca

quadam C H S x quardam

inCHS x rf.

duo CHS^ duos

M. H et

geflerint x geffrunt

crederet C credercnt

p. 1.

l68 2 teterrimis H x deterrimis

II non C H S x d.

«5 homines x d.

16 quemque C H S x queque

18 deturbat % perturbat

24 ullo C uno

28 furere C H S xfurere nifi

30 major C micior

Si C H S Quam fi x qu&fi

32 pertineret % pertmet

1 69 3 partim CS^ partem

— prsda; C S x pradam

— libiuines CHSv libidinis

6 extruendum x extrudendum

_ cum jam egeret C H S d.

7 et H x.d-

>3 edoxit x. duxit

»5 Alexandrino C S % Alexandro

24 veteres C vetere

25 Julia x Julia

28 et z a

29 fibi CS^ fibi cum H fbi et (fup.

lin.)

35 Gabinii C S Gabini

praecidit C S ^prafcidit

170 4 colonia C H S celoniee

6 concurfum CHSv occurfum

19 patres confcripti C populus R. S

p. c.

24 li&oribus C littoribus

quis C H qui

— tum C H S x tu

3 1 O CSO<33 braccata; C S brachata

171 1 enim CHS^ enim tum

9 otiofum x occ'fufn

»4 fagula xfmgula

»7 nullius x nullus

— negotiatoris H negotiationis

18 unquamx.nunquam

2C dixiflem introiflet x d>

— fponfione C S refponjione

ni Efquilina C H menia Exquilina S

ni mania exquilina

— introiflet C H S introiffe

21 debuerim xêbueram

22 quifpiam S quijquam

23 Macedonicis v Macedonibus

24 proconfulibus C S % confulibus

— qui^rf.

29 addicebas C S x abdicabas

31 provinciae x provinctee viderentur

32 vidi, qui et % ^'ê quam

Yyy 2



VARIiE LECTIONES.p. l. p. I.

171 34 D. Sllanus C Decimut Sillanus HD<». 175 20

ciui Syllanus S Decimus Syllanus 2 1

*7 2 3 praatexat # pratereat

6 jufti HS x i. —8 aucupari C aucupart 23

9 confe&ari C H S ^feSari 24— animi CHS^ animus

1 modo non C x m°d° 2S

18 juventute Cjwventutem 176 3

J 73 1 homullus # bomullus mutare

2 praclara C H S parate x parata $

3 genero fuo H d. 6

4 ifta C </.

7 reflinguas # rejiringas 7

9 eruditus C eruditum —12 deleftent CH^ deleclant 21

13 divinus ^; ^. 23

20 et^</. 2524 corporis C H S % d. 26

25 Flamininus CHS^ F/aminius 27

31 conduxerat % concluferat 29

32 Nummus H */. (cum jpatio) —174 3 retulit £ retulerit 30

6 *i%-m\ CHS</ doilum te tbece —— quin lutum x d. —— jam C H S d. —7 adfcendentem H adolefcentem 31

— fraftum ^faclum 177 3

1 fpiculis C Yifpiculi 5

13 ubi ^;//&' —

— ibi % tibi 6

1 8 qui H S quin 1

20 prudentior CHS^ doftior —— Cotta C S Cotfa 1

23 laureac CHS^ coronar laurea —— cum x cur 17

27 fis £^. 22

— Themifta CHS X Tbemifiea 25

28 verberari CHSj; verberare

— noluifti C 'voluifi —30 non x tu0 2 %

33 gratiam C gramen 31

34 auxilium £ */. 34

175 1 fenatoriam C H S x d- —— ut C S x d. 178 4

4 perditorem CHS^ proditortm 76 et ornatiflimus % d. —7 relegatas C S religatus 1

8 cupit x caput —1 tam C H S ^ </.

—1 2 apparatiffimi C H S % paratifftmi 1

13 fed ne %fene 14

14 ullo x nullo 15

19 audebit CH^ audebis 17

gratia C II S ««/2*

P. Clodio C patribus confcriptis S %/. c.

amoribus CHS^ majoribus

enim CHS jj^/,

abdominis C H S abdomini x 06 dc-

mini

improbus % improbos

fubrancida C fubranda (cum afle-

rifco)

a C et

Bibitur ufque C S # bibiturus qua

H habiturus qua

eo, dum C H S % eodem

miniftretur CHS^ minijirentur

metiri x rnentiri

acriter T autem

expifcatus C % explicatus

omnes % d.

adhinniit CST^ adbibuit

dicerentur T dicetur

ifte C ijia

quomodo C H S % d.

aiunt H att

pilam xpalam

tabulas C H S T % tabcllas

decernere T difcerr.tre

perpolitus # d.

RCfemodo x n°n modo

ut affentatorem % et affentatortm

omnes £ omnis hominis

omnia adulteria # d.

quis C H S T qui

poffit T d.

more x m»ri

qui x d.

intemperantiffimse C S T inttmpera'

tijjima

cum C H S T x *•

ulla T d.

illos x Mo

ut C T x ut non HSs/ nunc

fecerit C H S xfecit

Tuae dicis C Tu dicas T Tu dicis

dixi hanc x dicas

qua CHSj; quam

conceffurum T confenfurum

Quaere T Quaro

familiari x d.

te Q d.

Concedat T Accedat

haererem % haberem

eCHST^,




i 78 1 8 indicafti C H S T %judicafii 181 5

19 minime % d. 6

20 intelligi CHST^ intelligis —25 uno CHS^ unum 8

27 perniciemne non C pertiiciem nonne % 10

pemiaem nec —28 amiciflimi CHS^ amicijjzmum 12

31 quid CHSTj; qmdem »5

— tudeCHTA 18

33 confligere S confugere »9

34 quos defpicerem j non attingere C 20

HST^.179 1 iratusT*/. 21

— enim x d.

2 tan en eft omnium x d.

4 amori CHS^; amore 23

— conjun&ione x cognitione 24

8 periculorum % periculo

9 licentia CHS^ luentiam —1 veftras —— effecerunt S d. 26

13 aditu % e^'tu 27

24 Ecquid C Et quid 28

26 furebat Hferebat 3°

28 efle C H x efi 3 1

29 fervare C S %f/vare -—

31 defuturum CST^ non defuturum 3Z

32 inimiciorem H T inimicitiorem 34180 1 eo C eos —

5 cariflimus C carifjimum 182 1

6 neCHST % ^. —11 ei C H S x d.T ego —15 confuli C confulis —1 8 eum x cum 421 Jam inimicum T d.

— fed T fed eciam5

72 modo T d.

23 quod id quod T d. 9— amicus C H S x d. 1

24 amicior H T amicitior —25 etiamfi H etfi

— inter fe C H S z <*• 15

26 cominus x quo minus —— decertarint C T decertant x decer- 16

ta-vit *7

27 Atqui C H S T Atque »9

28 tum C x tu 21

30 pofita % d. 23

34 fefeque tantas res T d. 24— inexpiabilemque C S inexpiabikm 26

*d. 27

181 1 tamen CS^ tantum 29

2 efle C d.

— imperio H imperiutn 32

3 vallum % •valiium

perfecit £ profecit

montes C T mentes

exar.iflent CT^ exbaurijfent

expetat CT^ cxpeclat

fata C Tfucla

tu C H S x cum tu T cum

aT d.

illijc

/7/*

debebat £ debeat

verfatur C H S # iierfctur

non nolint C H ^ /m>h W»V S omnino

nolit

infirmo C H T cpimo, tam infimo S

oppimo, tam infimo x opimo quam

infimo

extitifles % extitijfct

inveftigatas C invefiigatum (fup. lin.)

X invefiigajfeefle H x caufa S d. (cumfpatio)

ingreflus C H S xgreJfus

Notata CHST^ No/anda

cum L" H tum

addixcras x adduxcras

timentem dubitantem •& d.

multumque C H S et multum

quem C que

hofpitis C bofpitiis

quem x d-

eduxeras C H S T x '* eduxeras

hominis T borninum

incideret T oiininis cideret

Tum CHST^CwRabocentum T Rabaccnium

Beflica; C Bijfiae

Couo C Hpolliceretur C polliceret

Cotto C H S Coccbo T Coddo

defecTionex, d>fenfione

Sentium pra?torem C % Sextio pr. HS T Sixtio pratore

noftra x ^-

perturbarunt C perturbafii

abduxerunt C S T % adduxerunt

abripuerunt C S T arripuerunt

Urii CHST X VtlSuri

affligerentur x "fficerentur

necati x negati

laceffiti x laeeJfi*

tuae L H $Ju<e

quse T qua ex

centies T d.

oftogies T odogefies

Apolloniata» C H S x Apollinata TyJpollimates

S Cod./o



VARIiE LECTIONES.p-

182

»83

1.

32

33

1

10

»3

21

*5

26

27

29

dediflent # dedidiffent

Fufidium x Fufidium

praefettoque H prrefeclo

evertifti x emerfifli

extortun H d.

P-

184

185

1.

30

3

4

6

frumenti C d. (cttm fpatio trium aut 7

quatuor verborum) x d. 8

eg° X eri°notum C H S T x notum ejl

91

recordere CST^ recordare H re- 12

cordari »5

armorum C S marmorum

ecquid C S et qiiid

faclam ^failum

Pontum C Pontu x Ponto

l 7

18

abjecTio C H S T objeclio

fed fuccederetur ^ d.

23

25

33

34

184 1

3

4

5

7

9

»3

»4

16

»7

20

22

2325

26

28

29

praepofitus -^propofitus

abs H a

quod H jwVquod T tum

deceflionis C H S decenfionis x diffen-

tionis x defcenfionis

poft C H S % d.

Thafum C H S Tbarfum T z Tar-

fum

Autobulo C H S x Antobulo T An-

tohole

Timocle C S Thimocle x Chymode

quod CHSTj;i.Euchadiae T Euchada

Exegifti x egiftqui cum concurfum T quid cum con-

curfu

Beraeam C H S Beream T Beronam

profugifti HST^ perfugifii

coronarium C H S x coronarum

decerni ac % te

ut in Achaeorum CHa/ in Achorum

S x Utinachorum T Utinavorum

talentis S talenta

tantum x tantum et

mitto C H S x.d-

liceat CHS y.pofjit

disjundla

CHS\

xdisjunSa

efi

O H Set

Arfinoen C H S x Arfinoan T Arfi-

neam

Stratum C H S Thracum T Tbeac-

186

cum

Naupadtum CHS^ Neopaflum

Ambracise CHS^ Amlracbia

primo C pramio

Agrinarum C H S T Aggrinarum

27

28

29

3°

3 2

33

342

5

910

1

12

»3

»4

15

16

17

18

20

22

23

24

32

relinquere ^ derelinqutre

exitum C S x exitium

fptftaret L. H expeclaret

- caque HST^wpraepofterus # pr<epofleris

caefarum x cafaris

funeftaC HS^/indicia C H T xjudicia S ejudicia

quosp£

yaa

juratuspc

*>#/«/

Brundifiumque C H T x Brundu-

fiilmque

arbitrabantur CHST^ arbitran-

tur

metu C x ntotu

in ipfum C H S x ipfum

nonCHST^ non enim

excellunt C H S T x excellent

et turbam C H S e turha

flagitiorum S d.

mihi T nihil

inauditam C inaudita

nihil eft C H S x »'Ml

Admonebit H Admonebat

videtur x d»

Ecquid l S T f/ qw'd

ecquid C S T et quid

fimus C S fimul (Jup. lin-J T fumus

Xfimul

voluerit; nec, quifquis x d.

conjicietur C S T x conjicientur

judicabunt xj^dieabunturnolim CHS^ wlim

videtur % videbitur

quod foti x d.

civi C x cui T civihus

haec civitas C H S T x hic cujus

judicum C H S x indicium

eCHST^maximis x maximus

liberarat C S liberavit

in iis C S % iis H his

permanfit C H S x remanfit

provinciae C li S x d.

ftuprum CHSj; adfiuprum (fed tn

H"id»

s. I.)

adftriclos T afcriptos

expecTem dum x expetlendum

diribeantur CHST diripianiur

aditu CHST^ auditu

Ambracia C H S T x Ambracbia

Parthini C H S x Partbtnum T Par-

tbenii

Bullienfcs T Bulienfes



VARIJE LECTIONES.

p- l

187 8 ex trinis seftivis C % d. (cumfpatio)

13 videriCHS^; vidcris

16 fi C H S Tx

d.

1 commentatum T commendatum

— quis te damnatior C H S x d.

21 eventis x cuentibus

29 cui x cujut

P-

187

188

1.

31 in x d.

1 ego C H S x d.

3 judicii C H S xjudicium

— contemptum x contentum

10 indignitate x dignitate

1 2 viderem. C H S viderem. finis.

P R O

T. ANNIO MILONEO R A T I O XXXVIII.

Edit. Olivet. MSS. CHSTâ i,3 j

P . 1. P .

189 2 cum ss cum conful x 3 cum contra 190

3 Milo H a, x, l, 3 '•

4 me C meque

5 hsec C >&0f

6 fori xfori, qui quoque

7 requirunt C minime vident S defiderant

Tx </.

8 confefTus », r confenfus

10 etfiT x3 /— collocata H T *, r, % 1 , 3 collaia

1 oratori % oratori terroris

13 quidem C T », r </.

— poffimus * pojfumus

14 putarem j- putare

— cederem * ^.

16 fapientiflimi C et fapientifftmi

— et * 3 d.

— juftiflimi C H T illuflriffimi x 3 d.

22 nobis C njobis

— praefidium H pr<rjidium effe

I 90 3 intuentes x 1 confiuentes

— ex cernitis C T n, $- d. H S

cernitis x I, 3 </. £/£</ «//'<? zw«««

/»/£r.^

4 pars * /ar/*

— hujus exitum judicii C * hic neque

non videtis r bujus judicii videtit

% I bujut exitumjudkii njidetis 19 1

1.

5 cum C tamen H T x 3 /•#»»

6 fortunis ^ ^fortunis fuis

— putat H putattt

— decertari x 3 certari

9pavit C T

^ 3

paravit

— incitati H conciiati % 3 excitati

10 prseirent H S pradicarent

12 illud * </.

— pro x ! /""^

13 neglexit a neglexerit

16 vobis * nobis

1 deleftis C difertis x 3 diletlis

— eft * d\

—- ubi r «r

1 fzepe *, x 3 ^-

20 VOS ^ I </.

— nos x l d

21 lugeamus » lugemus

22 civibus C iunbui (fup. lin.)

— veftram C H T *,r,x ,lper veftram

23 recreemur r r^crtemus

24 nobis C £ 1 i/o//.f

— duobus -v]/ ducibus

25 lpe rfepe

27 Lquideni C H T pj I £/ ?«/V«8

29 Miiom » </.

«— quod C yttw H S x l 4^ f'M*

1 rebufquc C H S r, % 3 4* »/^w




19! 2

3

4

5

6

710

1

12

»3

14

»7

18

«9

22

23

24

25

26

29

3 2

34192 2

4

5

7

8

910

»3

»4

16

18

omnibus x 1 */.

abutemur C T arbitremur r utemur

nifi r »£/'

videritis CTi|/ videretis

deprecaturi ^precaturi

hoc » //.

multa H */.

condonetis » condemnetis

poltulaturi^; 3

pojlulari

ut £ «/ y«/a

populi Rom. ^ m^.

nobis C vobis

ut # 1 d.

ab inimicorum audaciam C^ inimi-

corum audaciam

ut r, x. » ^-

orationem C H T *, ^ 3 rationem

propria C primavidentur ^ 3 <videantur

etCHSTr, Z 3J</.fjepe T //.

fiepe C H x. 3 ^-

concione T concionem

effe x 3 ^-

effe CT*,f,x3 </.

difputant H r objiciunt

effe HT</.eft C//.

acCTr ««/

exiftimatis ^ 3 exijiimetis

C. C C». £ 3 </,

Ahala C Hala

ille CHi.e fictis

x. » ^ <$#**

etiam C H S T *, «-, # 3 </.

prodiderunt C tradiderunt

divina % divina

diurnum C diuturntim

autem \ aut

defenderit C-J/

defenderet H defendat

voluerunt *, % 3 noluertint

aliquando % 3 ahquem

tOo x,\ d.

jure C in Romani

eft C H Tx. 3 <*•

cum C animi

Marii C Marius

ejus £ 3 //.

vir x 3 </.

afferri r, î | inferri

nex # 3 /<?#

Judices T # 3 </.

verum C H S *, r, x, »> 3 4" verum

etiam T zw»« ^£

192

l 9l

1.

18

»9

20

21

23

24

27

28

3°

3»

33

342

3

S

6

9

10

11

12

»3

16

»7

18

»9

20

20

24

25

26

27

28

29

30

194 1

haufimus C bauximus % 3 auximus

ad quam <? a qua

fi in vim C d. T fi nutum

fiHrfSTf, x3<*"•

omnis ^1,3 omnibus

ei C *»/OT

luenda # 3 levanda

jufta ^jujie

repetenda C repetendajit

caufa C /mfui defendendi T defendi

maneat%, 3 manet

id memineritis C admemineritis

quod C //.

dicitur C diilum

inCHSTs, x 1.3^«/.etiam * </.

eft C//.

ad H S z » 4" aut ad

hujUS £ 3 boc

fentiret C fentirent

decernere C ne decernere h, r, % 3 »*

decerneie

quam aucloritas r </.

piopter CT« aut propter

magna propter C d.

remp. ^ re. p.

caufis * d.

propter HSî propter hos

officiofos r ojenfos

nos C res

erant

% 3aut

tantum H^ I tantum dolorem

fenatui mors C mors publica H mors

enim x » f*«

fenatui v, 1 </.

erepta C erecla

effe C </.

unquam r </.

civitate s d.

illa T * 3 d.

optanda T optandam

eft a etiam non

T. Gracchus x » ^ f/^ <*</ oram

fcribitur)

oppreffa funt

HS

Tts,

rtson v

3</.

eT^republica C H S T *,«- republica op-

preffa funt

vulnerarunt % folutrunt

ipfe x d.

nunc C /w

ut *, r ^.



VARIÊ LECTIONES.p. i.

194 1

3

4

8

9

1

12

»3

«4

*S

16

18

»9

20

23

2426

27

28

29

30

32

33

34

»95 2

3

710

11

To

veteribus C S tutntibus a, r intuen-

tibus

enim C ejfe

omniumx,

1 ctnnia tnt

Sic s-yf

empta C H S T n, % 1» 3 /»*•//« r

adtpta

fuitCHST^ 1, 3 ^/quxreretur r quarerct

eft*//.

pofle H »0« /o^V

cum s *•///» »0«

jufliffet C vixijjet

judicando C vindicando

literam # licentiam

Pompeius -\, Pcmpeium

gravius r gra<vis

vos C »0/

oporteret ^; 1 oporteat

interitus C interius

Jam x,l Nam

illud C idem

putarit *, r,x,

' $ puttt

tempori C /g/? (in marg. " «/. /f«* -

pon""J

M. H ST* 1, 3 </.

tribunus plebis ^ 3 </,

eftC^,

cum # 3 /a/»

illata r, # 3 /*//«/«

tum T /«/»*«

efle % 1 </.

ne C t d.

expeftatam C SJpeclatam T * </. # 3

expetendam

ulla r ///«

necantur » <vttent

Interfit C »? interjit

fummorum HJummorum <virorum

etCHTî, 3^.

teneatur C tentatur

fl quis C »,«-,£ 3 qui

qnod £ 3quam

flt x 3 </.

perinde H T a, r proinde

Appius ille C ///<? Oppius T a, ^ 3

Appius

Cascus C Sacus

qua » y////?

P. Clodius C H S T «r, r, x 3 ^-

excitat C exifiat

cruentata r> % 1 cruenta

filebatur s- Jolebant

ulurpatur C ujurpatum

M. VI.

p. 1.

»95 !3

»5

18

>9

20

21

23

24

25

26

28

196 4

5

6

10

11

12

«4

*5

16

17

18

20

21

22

23

24

*S26

28

illa H S £ 3 zV/a/w

collocarat «*, x 3 eollocavit

Num quze C Nunquam

num quse C nunquam

eft x 3 </.

Atqui, fi res C ./%«<? /i?r/« « Jtqw.

Jeres

ullum H ^ I illud

erat C *«//» trat

collocatus C collocato

ipfo T * d.

ei 8 et

viro autem H iwo

ha:cx, 3 ^*/*"

occidiflet % I, 3 occidijfent

non fuit % 1 d.

perinde C H T », r proinde

confilia C conjilium

vindicentur ^ 1, ^judicentur

Judices » fudex

Clodii C Clodii cade

defiderant r dejenderant

prof fto v, ?-, % 1, 3 d.

cenferet C conjerret

alta H Sx,

i> 3 «//<*

vidit C &/</?/

etiam C */

timuit ne videretur infirmior « /«/r-

rior

ipfe C ///<?

delegit x, x 3'%"'

vero ^ //.

nonnulli * »«///

legendis # eligendis

id * /// »0»

etiamfi ^ 3^"

continetur C contineretur

confuetudines C conjuetudinis

poflunt C potuit

Sed bonis a d.

nos T d.

bonis CHSTr.xi.3l natlth

legere H % 1 •J/*%«•*

Domiti C S T ZW//7nifi x »//* ut

fidem. Tulit, ut a fidemtuam: ut

<vero

principum C principium

levitati a lenitati

potiflimum C T pottntijfinmm

dederas C dederes

quam C quem (in marg.)

infanias C S a, *-, % 1, 3 infidiat

Judices C d.

Zzz




196 29

3°

3 2

33

»97 1

2

5

7

10

12

»3

»5

»7

18

»9

20

25

28

29

3°

34

198 2

3

10

1 2

»4

17

fi neque C /?«* ^«a

fafti Qfafia

vellemus -^ <velimus

difceptationem x difceptatisnes

judices C punfta habet fub " ices" et

e fuper i

et ifti C T *, « f)K H ^ */?/x

fecerit * <^.

perfpicere * perficere

trafta CHSTî, 3^ traclata

fpettaret C fpeclarimt

et C d. % 1 ut

effugere vellet H effugeret

vellet r, x, 1 , 3 d'. -vj/ <volebat

ad r, ij/ tf^y*"

non H S ^ 1 \ non ut mo<veretur «, r

»0« «r

ai evertendam C advertendam

inancam C macram H r, % I £#/*«

mancam

ejus * </.

ut di&itabat a dtdabat % l-fy

ut dic-

tabat

Collinam C Collwviem H S a, r, ^coloniam

deletfu H S T -4/ </«/*?«» *, r «V-

lellum

confcribebat CHST *, r, % 1 -vj>

fcribebat

in dies ^ fides

Servos T Suos <ve! Ser<vos

agreftes C agreftos

vitam H 4/ <vitam eripi

Favonio a Marco Farcni»

ex eo x 3 d-

qua fpe s quafape

fueret p^ 1 frueretur

(neque enim * neminem

erat s- //.

Miloni efTe x Milonem

prodendum r ,4' prodeundum

Lanuvii C Lanuvi

Roma r, % 3 Rcmam

fubito ;£ I </.

pridie C predie

eft H *rar

quoad C S r quo a

fenatus C \ fenatu

calceos C calceas

eftCHTr, % 1,

cum % 3 ouo

quidem % 3 quid

nullis Gracis H nulliGracis

vulgi s, j-x.

l> 3 4" vulgus

quo ab

3 £«/</

p. 1.

198 18 impedimento C H T # 1, 3 \ et

impedimento

25 recurrere -i/ recurrerunt

—~ 3. r d.

27 ejus x 1 »'

— ex quibus—— in dominum % 3 d.

28 dominum H S T *, r, jj 1 ^ domi-

num erant

— pnefenti CHSTx,r, x i,3| fra-

fentes

29 etCHT x i,3^,30 Milonemque C H S r, % 1, 3 $ Mi-

lonem

— etiam CHST x i,3^«32 derivandi r deviandi % 1 declinandi

— fadlum x diclum

— imperante % 3 impetrante

33 neque fciente C T » d. 4- nefciente

199 4 natus C /o/7«j

5potuerit

j^ 3 poterit

— rcmpublicam C rep.

6 fervare # ^fervarit

9 a vita C H T <v, r, ty de 'vita

IO facinus afatlum

1 2 veftris £ 3 nofiris

1 Quod T ^W14 neque tum * »« tamen

15 a C </.

— vobis r nobis

16 ita * </.

18 in k, r,^ i, 3 i|« antea in

19 id eft » /</«»

— faftum H S \fatlum effe % 3 d.

21 quaereretur «£ 1 quaratur

2; tum C /««/««

— folvamur -\/ fa!<vamur

26 quidem C equidem

27 docere H to (fupra lin.J

—— magnam ei caufam » </.

— ei C enim

28 propofitam * propofitas

30 perfonis a pars

33 etiam a </.

— ut H \ d.

34 at conniventibus C aut concurrenti-

bus T d.

200 1 rempublicam C H T x, r, % 1 4' </•

— eludere C cludere

3 fi poflent, reprimere cuperent C HS T a, ~,

x, 3 4" ficupermt repri-

mere poffent

4 vellent C <vellet

-— vix 8 flff»

5 jam r, % 1 d.




200 10 et C H T *, r, x 3 4" d.

1 1 nobis omnibus, atque inufturus C d.

12 librarium C liberaiium x libellarium

r liberalium

1 eripuifle x 1 d.

— eCA14 inde H vide/icet « idem

15 tribunatus x 1 d.

17 omnia C HS Tj; 1, 3 *, f, ^ J,

18 movet f, x 3 OT0#^— quippe

j£ 3quidem

19 inimiciftimum ^; inimicijjimus

20 punitus es H puniffes

— erat C non erat

21 meae H tua

22 domo H ij/ * aWo— tu » /«w

— jecifti C S T r, x ii 3 ^ £/>«/?' Htxtulifii

23 lignis *, r, # 3 //«£«7/

— femiuftulatum r,/* mufculatum

24 canibus » cajibus

— Quam iem C T ^«« r*

25 etfi C /— neceffario x 3 necejfarie

— fecifti C effectfti

26 exprompfifti ^ 3 exprejjifii

— certe r ^.

28 metu H S T ts, r, % 1, 3 4' m°t*

29 et folutam fore S folitam ejjfe x, r, x.

T » 3 \filitamfore

30 auderet r> 4" <*«*&»•*

— conftringere * contingere

— efte *, x. 1 </.

31 fuffragio fuo Qfuffragiofo

32 liberare * gubernare

— AtH % 1 4n (fup. lin.)

— nunc CHSTr.îjw»3 3 remoto C H S T s, r,

;>(; 3 4* d>

— eft C efe

34 tueatur x 1 tueretur

201 1 glona r cloda

—- frangendis furoribus r, x 3 frange-

baturfrangendis tsfungebaturfran-

gentibus

2 adepti C adempti

3 metueretis C x 3 metueritis

7 Milonijc

1 </.

9 haec C s hoc

•— hascx.

d.

10 in r d.

— nulla x ' **«//*

12 ac materiam H 0/5-«* materiam

14 deinde 4/ deindefui

15 fuum r </.

p. I.

201 18 et, in C in T *r

— homine % 1 nomine

— etiam r etiam fuum

— juftum Sx. I \jufiumfuijfe

19 illum » */.

2 1 ergo r <£0

22 judiciumne timui C T r, % 3 d. H4- intenta<vit S »»7<3 altulit intent'

tavit

— non S num

23 non arma, non S num arma num

24 ei C H ST *, r, % 1, 3 4 </.

26 mihi, Judices T /« ;W«

— in C x 3 etiam

— nec T aut

27 etiam C H S x *» 3 4* ''

— etCr</.

29 pro me H d.

— nolui -\ volui

30 hunc ipfu n % 1 d.

31 interfici -\> interfeci

32 Vibienus C Bibienus a Rubienus r

Vibienfis x 3jubrenis \ "Jubienus

33 cum hoc -\/ cum ad boc

— mulcatus C S r, 4- muldatus H % l 4*

<vulneratus

34 quando ^ 3 rfa^fc;

— illa C //.

202 I huic C T a huic ergo

-— huic ego x l d.

2 Pompeio eft x * d.

3 Appiam S Appiam viam

— nece ts nec

4 haec, haec C H S T x, r> AS 3 4«

bac

5 fcin'

s % 3 >'"6 Milonis r M//<?«/

9 occafiones * aH.ones

1 1 cive CHST^3 civi

— et viro fortiflimo C T d. r fortiffimo

P. Fefio

1 2 Sextio C Rofcio

— Q.CHSTjj Ul^d.I 3

crudeliflima H S crudeliffima vi

1 cjede C H S T ts, r> x 3 ^*

— Potuitnc domo CH/,15cum H quo cum

1 6 lata;£ 3 data

— totius ^ 1 totus

— eam x 3 eandem

1 8 vindicaret H T j/ 3 vendicaret

19 Atqui C ^/y«? T ^<r y«/

— id temporis C H S T r, 1]/ tempus

Z z z 2



V ARl M LECTIONES.

202

33

34

20^ I

4

7

8

910

1.

19 id*2

d -

2 1 veftra; » nofira

23 auclor C aclor

24 mei C ««/?>-/

— fententiam <r fcientia

25 fecutus x 3 conjecutus

— qui s, % 3 ?«/*/

26 populum Romanum C populus R.

— cohortatus fcft >]/ cohortabatur

-eftCK.r^.27 fecit HS z i /><:#'

— cunctae Italiae x 3 atateytalia

28 concurrerent % 3 concurrent

30 qui tum Cy? H ^ 1 fyJi tum n,r qttem

cum

— de C d.

ad vim C d.

cum H et

Cn. Pompeium $- Cn. Pcmpeio

eft * </. x 1 ^partim fortiflime % $ d.

fuit ? r /»//,

ille x, -^ d.

tenebras », r, 5; 3 ^ tenebris

Miloni % I Milonis

comitiis T comitii

cum ille * f#/« ille intentavijfet gla-

dios

vi in fepta irrui/Tet Cr,% 3 ^ «//<*

ruijfet H ^ 1 /« yi//a irrupijjet Taccepta ruijfet

vi <",% 1,3^-deftringendos C H # 1 4- diftringen-

dos

vultu^; 3 £'«//«/

et ^ 1 d.

vota » </.

faceretis, ut C Jeceretis, uti x \ Jece-

ritis

hunc voluit a, 4/ uti noluit

impune alieno Chonoris C hominis

timida -\> timenda

levem \ d.

tenerum -\> tenax

aut f, x 3 d -

in C T v, r, x 3 J-

campi 5- </.

fperatum CJeperatum x ijeparatum 4/

expeclatnm

illa C alia

augufti r, x ' 4' angujla

centuriarum C centoriarum

in hoc T k, % 3 </,

11

12

'3

»4

16

18

»9

23

24

2 5

27

28

3°

/« alieno

3«

p. 1.

203 32 quin T x 37*''

ille C H S T * 1 4, </.

33 quid x 3 </.

— audaciae »

34 illecebram C illecebrem

— utro 4/ utroque

204 1 haec r, % 3 Acc

— nunc C «0«

2 certe r </•

4 leges x l Deos

5Petilli C Petuli H 4/ A>////

6 Cato C Catko

7 quos % 3yao

8 Favonio r Fannio

10 aperire, quid cogitaret C T apparare

H d. 4/ apperere

— cogitaret *, r, £ 3 \ faceret

1 vos fecerit C T quid faceret S

X I d-

12 fefellit CTj; l fefellit videtis

13 Lanuvini C 4^ Lanuvii

— ftata Qjirata Sfatuta

»4 necefle 4^ necejfarie

15 antevertit x ' ante venit

16 dixi % 1 4> dixifuit infanijfima

— ipfius x 3 ipfi

17 eft H ts, f, x 1 , 3 ^-

— ille # 3 </. 4^ ///0

18 approperaret ^ 3 apparet

20 manendi H T r, ^ 3 ^.

— caufa 4> ^«««

22 ut * 3 d.

— via C % 3 w'«a

23 ne X 3 ^.

24 idem ^ 3quidem

— Clodio £ 1 Clodium

25 neminem r minime

26 Patinam x 3 Pantinam

27 Lanuvii C Lanuvi x * Lanwvium

effe y ^f/

28 permulti # 1 multi

29 omnes C d.

Lanuvini. Milo de C Lanuvi <vivi

nullo x 3 lanuvii

30 Quasfierit » quarite

—largiar u largiatur

31 ut C T x, r, 4- atque

— corruperit C corrumperit s coxruperim

•\r corrupit

3 2Caflinius C Auximus H S x 3 Cauji-

nius T CaufmUs

— cognomento C H S T *, r, # 1 4>

cognomine

— Schola C H S T *; 3^yWa



VARIJE LECTIONES.p. i.

204 32

33

34

205 1

2

8

9

10

1

12

»3

«4

16

*7

18

'9

20

21

23

24

2 5

26

27

28

Interamnis H S ^ 3 /r«« Arrius $

Steramnis -\> item Annius

familiariflimus CHSTÎ familia*

ris meus

idem x inde

P. CHTî,Interamnae C Interannia H Interamni

T Interamnax, I 4* /»/Vr «r/»<J r

S/£ra/»;/a

illo ^ 1 />/«

Cyrum C Arium

conftituifle C confiitiffe % 3 confiituit

f>

comes r </•

item * </.

fint CHS T *,<->«/

liberatur r liberatus

efleC H r, aj 1, 3 4#/qui C H K,rx 3 ^/

*'//?

obvius H # 1 obvius in via

cur £ 1 4/ r«r /w eum

quoque H S T $-, ^ 3 </.

Judicci <s d.

Milonis % 1 Miloni

videlicet%J/

»/

me C in

homines C S T hominis

defcribebant C defcribant

teftibus C tejiimoniis

Cyro audiflet CHTr^ Cjro au.

ditum S Ciro auditum

fuifle i}/ d.

videar r verear

perfequar x 3 fequar

quoniampg 1 y«/«

exiturus C extiturus

Cyri C C/ra

non id nuntiaflc C H s, r, £ I,3

^ </.

fed Milonem appropinquare C S TX * *>

Cyro C CVrro

Roma 4" Romom

aucem # 3 *«/

eum % 1 f»w»

decima C quarta

denicjue C H S T *, r> j; 1 >]/</.

faftum -vf/ faftum ejl

in C » //.

noftem r «o^conjiceret 1}/ convinceret

caufa CHSTr, x i,j^.Quod 4 £?«i

cur % 1 cum

p. J.

205 28

29

3°

31

33

34

206 1

2

4

5

6

7

8

91

l5

18

»9

20

21

22

23

24

2 5

30

properato 4 profecio

opus eflet C T ^ 3 «/«./ trat

erat C ^.

amitteret C r, -vj/ amittere

illi a ///*

fi C//.

noclu H T r, x 3 { »»/?*

fubfidendum », r, £ 3 4 fubftjlendum

Noftu occidiflet C S T *, r,

X. »> 3 </•

Noclu invidiofo H Mtf/v occidij/it

infdiofo

ei *, r, # 1, 3 <?»/«

efle Q a d.

etiam confitentem C confitentes (con-

fitenter fup. lin )

fuftinuiflet ^ 3 >\> fufiinuijfi

hoc ^ 3 </.

receptator H T *, *-, ^ 1 receptor

dum C H T k, 4 denique

multa % 1 invita

ab illo 4/ </•

bcCHTî^kcerte a, % 1 d.

devertit C T 4' divertil H divortit

eum C % 1, 3 cum

deverfurum C H *, % 3 4" diverfw

rum

ille C H T », aj 3 >J/ </.

refideret ; nec ^ 3 defideret. Nec

-Mrkmii: odium fuifle S % 3 M/7<7-

»/'j fuiffe : odhtm-

denuntiatam %1 denunciatam xsdenun^

tiatum 4/ renuntiatam

pradictam C H T *, # J pradica-

tant

auditum C uditum

notum C noftum

reditum C T s, # 3 raV/«/

huic C /?/'w

iter » //<?«

feilloCHST^ 1 il/ox,r,x3 <*•

Romax. 3 Rotnam

hunc CTsjjjj^,illum k, i|/ /7//

finxifle C H *, r /*# £//</ /* Hfinxiffe fup. lin.J

noctem S -vj/ nofte

expeftandan. C fpeftandam HS x i

expeftandum

timeret C timeat

acceflum C d.

Clodii : * Clodii res ajia efi, quo



V A R I /E LECTIONES.P . i.

zo6 30 fubftruttiones C T inftrucliones s- ob-

Jirucliones

31 mille C H T a, 4 milia

— verfabatur CT» verfabantur H$-,

X,I verfarentur

•— Edito adverfarii C S T adverfari Hadverfarii

32 Atque CT« Atqui S At qui

33 rem H caufam

— elegerat H T x, r, % 3 4^ d. S deli-

gebat

34 eft k, r, x l <*'

— expedlatus C expetendum x,r,x 1, 3

4^ expeclanduni

— ipfius £ 3 :7/«m

207 3pi&a C pi?iila

4 cum £ 3 rar

7 promptum H S 4 idoneum r aclius

— rheda impeditus C d.

8 videte r vide

9 cur ? vefperi T x Z quid vefperi 4fur 'vefperi ?

10 tarde C tandem (tardem fup. lin )— qui C quos

— Devertit H » Divertit % I de-venit

11 Alfienfi C Alcienfi a Aliefi x 3 «//>-

nam

12 effe. Villam CH# o//7/«

— perfpiceret » profpiicret

— millies x, % 3 4- /»*'.«

— fuerat C Juerit

13 mo--ae C H S T more

— tergiverfationis T per diverfationes %3 tergiverfatoris

14 ncluit H x I W«V15 Age H -vj/ ./^§7/*

— iter % item

16 tum pg I tunc

1 non X 3 <*•

1 8 ibat # 1 /7«»/

— cum xi d.

— properabat » probabat

19 tum %]/ r#;w

21 lupas £ 3 pompas

— ducebat T », 5-, 4^ duceret

24 etiam C */ # 3 */.

— paratus in T 4^ d.

25 imparatos C imparatum

— in viros C </.

27 ut non ——— femper ille a d.

29 auderet r audiret

<— nunquam 4- u;qu/im

30 addi&am j/ 1 abditam

P-

207

208

209

31 projiciebat C H S T prowhebant v,

r, x. * > 3prcvehebat

32 Maru-mque r Martemque effe

3 1 abjecto £ 3 objeclo—— poti r /10//' ohfccenus

2 domini ^ 3 J/n»

3 fervi X 3</.

4 eos 4 */. 4/ 7^'"c'^

5 fcilicet x 3 ^-

— indicarent C T judicaretur HS # I 4indicaretur r vindicarent x ZJudl

"

carentur

— perferre C proferre

7 quid quaeris —— tortorem ss d.

8 quxris C quteritis

— occideritne ? r occiderit- % I occidentne

9 quceftio C </.

10 Quod igitur 4 S>uid igitur

— hic : quod C Hcc quid H S T », r,

X 1 , 3 4 ^f âo</

11 vis 4./**

— Manu * Manu an miferit

12 fi C>/— cur C 4^ cum

— amplis C amplius

13 hic Cfcis hoc

14 turbulenta % 3 turbulenti

1 5 tamen H 4 tttm

17 magnum H 4 dignum

19 quos » "jivos

— propter L per

21 nifi a d.

22 dedendi k tradendi

— fuiffent CHST», r, %i»3 ^fue-TUttt

24 ipfi x l <?•

— accidat a accidit

26 nunc x 1 </•

28 produxit H x l eos prcduxit

30 in dominos *, r, % 1, 3 4* ,w domi~

num

— de inceftu C », r, ^ 3 4 ^ inttritu

H incejii

31 propius C H T 4 qtiod p. opius % l

quid propius ss quid priufquam r, "4

quidpvius quantum— cum C quafium

32 violaris C <vio/a-us

33 quaeritur. * quaritis

1 videbatur C videbantur

— indignum C H S «, r, # 1, 3 >J//»-

dignum efje

k- dominis C dominum H S T r» ^ i>

3 4 domini



VARI^ LECTIONES.P . j.

209 2

7

10

1

16

»7

18

'9

21

22

26

28

3°

31

32

33

34

2103

4

5

6

8

10

fervis CHTr, %/ervo % 1 ^quaeritur ^ 3

quarebatur

Heus mentiare

C H T x 34^

Heus ubi refponfio ? ubi caufa (fed

H in marg. ab ead. m. babet "Heus

tu rufio verba caufa ca-vejis mentia-

re" et in T x efl'« Heus tu'

')

verbi ts, 9 ubi

cavefis mentiare S », r, % 3 d.

fperata x nullas fperatas

abrepti s, $-, -\> arrepti x 3 ««///

feparantur \ fperantur

conjiciuntur C ccniciur.tur

poteft x l ^ pDffet

tam H et tam x 3 totam

fuerit r, % 3 -^fuit x l fuerat

forum k foro

vultus-fy

vulnus

oratio x 3 racio

fe H % 1 ^.

etiam x 3 «7^*«

commifit C H S T », r, ^ 1 /.

neque fenatui T d.

etiam T et

verum C armis animttm

ejus C x, x 3 ei H p^ I o/w;?/

cui fenatus # 3 cuife, cuifenatus

arma * d.

cui *, r, il/ cu* nunquam X 3 d.

audienti H audenti

putent Hputent hi

x* pMent : ii qui

peccarint T x, x l peccarunt

probata x prolata

e&. % 1 d.

fafti C perfecli

illox. ' 7^'

necis \ cadis

Clodianae C quotidiarne

Milonis imperitorum T d.

opiniones x 3 opinione

etiam C H S u, y^ 1 , 3 \ d.

imperitorum r perditorum

Negabant S qui negabant

percito C «, r , £, \ perdito § x3parato

trucidaret 4> trucidaretur

eum # </.

quin -.]/ ya/

reipublicae C x 3 ^*- /<?/«//

attulhTet x 3 obtulijfet

auferret C antcferret

etiam # 3 *»//»

bellum r </.

fufpicantur x fufpicarentur

P-

210

21

1.

1 1 vere » wraI 3 quemvis HSTs quamvis

14confcientia

%1,

34- ccnjcientiam

— perculiflent C x, ? pertuhfjet

15 utjc

1 »0«

16 animo « </.

— nocens C nofccns

17 innocens C ignofcens

1 8 gladioram 4^ gladiorum his panorum

— frenorum x 3 framearum

— fparorum C H T ts, r, x l d.

— etiam C et

— multitudo H multitudine (fup. lin.)

19 indicabatur rjudicabatur% 1 arbitra-

baniur

21 Ocriculanam C Orticulanam H S 4'

Otriculauam

— devecla », 4" dejecla

22 clivo C <//z'oj^ 3 c/iveo

—— omnia C ornnium

— malleolorum CH8Ts,r,i|/ mal-

leortim x 3 maleorum

26 dicam C T x, r, x l dico

28 Quin x Qui

— fit blfuerit

— Licinius C Litiniits s Lucinius

— quis C H *, r, # I 4- ^«/</

29 circo Cfcirdo x Sireo r, x l Scyno x^firco

30 Cn. C H T x 3 </.

32 hortos

x3 or//

'

J

— Arcefibr 4/ -dcceffor

3 3 defert » r*/fr/

1 popae H /<?/£« Licinio 4/ Potnpeio

— ebrioforum x, r, % 1, 3 4' ^-

3probari C H S T *, r, x l

> 3 Î//**

tari

— Verum C H S T *, r, * 1, 3 -1/ ?<r-

/•#772 etiam

5 omnino omnia C H T x, \ omnia

S r> X l > 3 omnino

7 Nemo fenferat T d.

8 tamen audiebatur x 3 d.

— poteram x l poterat

— Pompeium 4^ Pompeii

9 civem C H T x, r, x 3 4^ "virum

— diligentiam C diligentia

10 fufcepta, nimiam >s,r, x x 4^ fufpecla

' nimia

— putabam # 3 reputabam

13 templo Cfenatu (vel templo Jup. lin.)

— civis et C cujus

— faciebat, niii, xfaciebat etiam eo

1 5 comperta 4^ comparata



V A R I JE LECTIONES.

211 I

16

17

18

20

22

25

26

27

3°

3 1

32

33

34

212 1

2

3

4

5

8

9

11

12

»4

16

»7

»7

Quod fi tamen C H », 4- C#r //*«/<?«

y? S T C«/« tamen, fi

metuitur r metiun/ur

etiam C et

non hoc jam Clodianum CT d. % 1

•vj' nonjam Clodianum

timemus C timeamus 4» timuit

eaC </.

tuas, tuas CHST *, r, % 1,3

molitum * militum

aliquid C d.

Capitolinas H 4' â Capitolinee % I

btec Capitoltna

cuftodit C cuftodiunt S tuetur

certe C ^r/«

indicantur H # I judicantur

pracftantiflimus C T prafantijjimum

dux C </.

his C £/'r % 1 7.

efle C etiam ejfie a, r, % 1 ejjet

Quod C Qui

probaftet C r,% 1 et probatus probajfet

unquam ^ nunquam

tua C/ua

ipfa C fiape H /7/a T x, r, % 1 , 3

^ //.

pefte H S r, j; • { parte et pejie

contendifle C T contendijfet

ad falutem ^ pro falute mea

fe x fed

adjutum in C ad vitium. In

fperafle ; te # 1 jeparnjfe te

inhaefiflet S T *, r, % 3 ^ itfedijjet

X l infdijfet^

fufpicio x Jufpiciatio

urbs C urbis

Milonis C Milont

nunqu2m % 1 unquam

haud C autem % 3 «»/

anteftaretur H T ttjiaret s cbttfia-

retur r attejiaretur % 3 4> attejla-

retur

commutabilifque T commutabilis

volubilifquep^

3 involubilijque

infidelitates % 1 tnfidelitatis

timiditates x tumiditates

Erit, erit C ^ 3 2?«7

illud £ 1 ///*

fed C/communium temporum xomniumtem-

porum

immutatis x, r, x 3 d.

quam 4^ quanquam

p. I.

Zl 2 I 3

23

24-

2 5

26

27

28

29

3»

33

213 1

2

iz

'3

>4

•5

16

17

*9

21

23

24

26

27

28

29

30

graviflimi C amicitiam gravijjimi \

e

grarijjimi

videret C videtur

quid C y///j

fatis Cficitis

exercitu *, r exercitum

duto ^ 1 datum

expettaturum C fipettaturum

vindicandis CTî -^judicandis

tolleret ? r tollcretur

fatis S ^ 1 </.

legem C /o«g*

eg° * 3 *a vobis C H S T », r, x i)

3 { ^-

liceret r litera

vero in iilo % 3 «//7«* /« illis

loco *, r,

£3 </.

illo C H S /« /7/o

cogere H S % 1 agere

vos eum T ////.«/

effe C d.

hefternam S T % 1 , 3 externam

illam * /7Z«

atque expers u d.

jamjg 3 d.

clamare » «///r*

liceret T liberet

Maelium C Mellium ^ I Mevium

jacturifque Cjacluris

familiaris £ 3jamiliarijque nimis

interfeclores % 1 interjtclorum res

noniinis fui r nominisfingularia

nefandum % I nefarium

fa diflimis \ Jantltfijime

comprehenderunt C comprehenderetur

rengiones % 1 ngatknes

eum x d.

dixit r dixijfet

qui 4^ J7«r///

regna 4* repugna

plurimis C H T s, r, % I, 3 //«/7-

/w

et C d.

compulit T expulit

unquam % 3 nunquam

recenfionij C retempfonis

cui C cum S r, x l 4> «"" //«W*

nulla # 3 «//«

pofleflionum 4^ profejftonum

calumnia r culumnium

injuftis vindiciis r, ^ i»ujiis vindifiis

X l judiciis

inferendis rferendis



VARIiE LECTIONES.p. i.

213 32 Q^ Varium C S T î{ Cn. Pom-

peium H * C. P. % 3 Cn. Pcm.

34 decempedis C deccmpedium

— villas % 1 </.

214 1 qui C ûod—- fpem n fpes

2 fplendidiffimo C fplendido

3 forti -^fortijpmo

— viro s, z 1, 3 </.

— Pacavio CHSTf Pacanio ^ Pa-

/tff/o

4 Prelio C H S *, r, % 1, 3 4 /V*//a

T Precio

— lintribus in eam ^ 3 lintrinibu' tneam

— materiam C materiem

5 arenam 4/ ar/ssa

— dominoque C H x, r % 1» 3 4' <&-

01/00

6 infpeclante a, % 3 -^fpeclante

7 qui C Ca/.?

— Furfanio ^ 1 Furfo.no 4" Farfanio

8 egoCHSTs, r, % 1,3^— Scantia C S Sancia H Santia x,r,% I

4 Sanflia

— Aponio C r Apono H Aparh T ^-/fl«o » Cypcno % 3 Aperono % I 0/>-

9 dicam H S T x, r, % 1, 3 dico

— utrique a uterque

—— mortem r morte % 3 </.

— minitatus C H 4' minatus % 3 »/«/-

10 poffeffione ceffifTet C r pofjejjiones cef-

Jifjen' 4 poffejjionum

— aufus eft H T # 3 £«/«;» ef/e % \ au-

fum efl

1 popofcerat C popofcerit % 3 pojjiderat

non

—- mortuum fe s, r, % 3 morluum ejje

12 ejuspj 1 Juam

— illaturum C illatum % 1 allaturum

— efiet r eiiam

14 fidiffima S # 1 fidelijfima

— dejecit ^ 3 ahjecit

15 ducere r </wr«

1 fed % 3 yr^/ «/««17 limine C £ 3 4 lumine

18 quidem ^ ^fiquidem

19 iequabiliter C H S T », r, # 3 4aqualiter % 1 aqualr.e

— in rempublicam % 3 /« republica

21 jam C /» a

— percalluerat r calluerat

— incredibilis r d,

Tom. VI.

P . 1.

214 22

23

24

2;

26

27

29

3°

32

33

341215

4

5

6

8

9

10

1

12

'3

»4

16

20

21

22

24

2S

impendebant r impediebant

ea C «

id *>*">% 3 4 </•

tetrarchas C tethrarcat

feceratis T % ^faceretis

Pecunias C H S T d. n, r, %» 1 3 4i>ejlras pecunias dico

a liberis C H S T r, y, 1 , 3 d,

hsc C H S T «, r, x 1, 3 ^.

funt C HS T r , % 1, 3 </.

tenentur? % 3 tenent

illum 4 </.

cruentum # 1 cluentnm

interfeci C -^ interfci

furores % 1 favores

ferro \ freno

veflris CHSTr, x i,3^.unum S », 4 «»«« ejfeflum efl

asquitas C aquttes

manerent Hî maneret

effet H S T £»//» % 1 ^ Etenim

vero

ferret 4" perferret

qui non laudet 1]/ </.

populum Romanum C pepuli R,

illa r ?//« w«judicare r> # 1 4" indicare

jam *, # 1 </.

clariffimas viclorias « vicloriaf cla-

riffhna

c.uarum % 1 quorum

Istitiam 4 d.

attulit -v]/ attulit nec tantam

tantam, » tantam mandare hoc

hoc # 1 hte

veftros, % 3 "jefiros ut

republica S rem publica

fingulis # ^fnguli

exiftimabitis C T r exiftimabatis

vivo C uno

nihil — Clodio vivo x, r, x l> 3 ^»

C »«/» S »0« T unde

eorum H horum x, r, y, I, 3 </.

ipfo H </.

contingere potuiffe x, r, x l> 3 wa/*

contingere poffe -^ nunquam contin-

gere poffe

arbitretur C % 3 arbiirahamini H «r-

bitraretur S •»}/ arbitrarcmini T *

arbitiemini r, % I arbitramini

homine, a homine, homine

potuiffent « potuijfetis % 1 4 potui/fet

haec % 1 £or

debebat C % 3 debeat

A a a a



V A R l JE LECTIONES.P . i.

215 27

28

2930

3«

52

33216 1

10

11

»3

14.

16

»7

18»9

20

21

22

23

24

26

ne % 3 ««

illo 4" ifio

eft

r</.

Fingite -^ figite

noftra? $-, x ' 'veftr*

cogitatione x ccnditionis

imaginem # 1 imagine

conditionis%J/

cogitationis

poflim x poffiet

afficeret C T effecerat H x, x *, 3 4

affecerat

fortuna S fapientia

quaj £ I y«*MB

nemo ^ 1 nemo pote/i

inquam C T uuquam

aut H aut ut S x 3 «/

aut Syfr

ferre a d-ferre

excitare C T d. S evocare \ advo-

care

utrum ab inferis C S T a, r,

X 1 » 3 d.

evocare C»,r,;t; 1 avocare T re-vocare

non feciflet ^ 3 numfuiffet

nolitis T d.

lata C y«<^ /«/a

quffiftio r quarfiione, quifi

ergo T /£7/ar

interfeftor 5- interfcftio

qui C T », r, v 3 4 non HS^l/eflet

H eftin H <//«« in

iifne C ^/j impetratm ne % 1 ^>/j .

aliis in urbibus C a/tis n.uribus

divinas\J/

divitias

inftitutas x 1-fy infiituas

immortalitatis C S T *, r, x »>

immortalita:em

ZX.Q XI ad

et C S x, x 3 et ad

confecrantur C corfeclantur

tanti C //?/»*«

populi 4 populi Romani

nullis x nulli

etiam C H T *, r, x 1, 3 </.

libente H S C *, x 1, 3 libenter

omnium T d.

fuiffet &, r, # 1 </,

nifl x ! ^-

ignofcatur r cognofcatur

etiam C </.

petenda C fatenda

vero £ 3 d.

grati C £r<j/rf

velletis * •vellemus

ne

3 4

P- I.

216 27

31

3 2

33

34

217 2

12

»3

H»5

16

17

18

»9

20

21

22

23

24

25

2627

28

29

29

32

34218 1

poterat x 3 Potefi

quam C d.

laetarentur ? # 1 latenturhoc 8 hoc hoc

omnes C d.

quoniam C qitem

ipfl T d.

tribuenda C H S T », X 1' i ^ cot!~

tribuenda

eflet C H T efijet ipfi

confulatu meo x 3 confulatum modo

arbitrarer % 3 arbitraretur

auderet # 3 audiret

timeret » auderet

vir C d.

Populi C Proprie

cives

xl

d'ne # 3 «ff

Opimius i]/ Opinius

tamen CHT»,f,^l^ tunv

in gravi % 3 ingra/e

fua niteretur C mitteretur ts uteretur

fortuna a d.

Nec C AWqui T d.

nullam », % 3 nullam Majefiatem

vim efle Qfortunam effe HS| ?7*>i

cerleftem T tnajeftatem effe

ducit C T putant H exifiimant S 4"

exiftimat

numenveC

minimeve

Tnumen ne

veftri » «oy?r/

fignorumque C T necfgnorum H */

fiinorum

viciffitudines ij/ necejfiiudines

noflrorum C S T k, r, £ 3 </•

et C a/

nobib C <vobis

prodiderunt % 3 tradiderunt

Eir, eft C H S T s, f, x 1, 3 4 £/

qu ddam C quidam x 3quidem

et £ 1 f«W

ineft C » tft

effeCHTr,%i,

3</.

noftram ^ 1 •vefiram

videre C #/ <videre

aut ubi # 1 aut Jane

poffimus x x p rff»mus

ea eft C eft

irritare r <veritate

Non 4' Non enini

ne % 1 , 3««•

imniortaliura— mehercule T </.



V A R I JE LECTIONES.P . I.

282 2

1

*3

«4

•5

16

17

18

l 9

21

22

24

24.

25

26

28

29

3'

3 2

33

34

219 1

cura, 4- curas res

ipfa:, quae C H S r ipfa cum qu<v Tipfaque a qme tum illam 4 cum ijiam

videntur x 3 <videntur. Eciam

retinuifTe C retinuijfet

enim jam C H S enim T autem «, r,

XI , 3 -J/ </.

luci C H T r, % 1 4 A«teftor CHTj.r,^! obtejior

obrutaj x d.

quas x d.

lucis C wctf

veftrx religiones C <vejir<e tum reli-

giones T nojira religicnes x, x I

<vejira lamen

edito « *<//V7o

Latiaris CHST»,ral'l' Latia-

lis x 3 laciahs

ille ^ //?*

lacus T locus •$> latus

aperuiftis CHSTs.r^J^ ape-

ruijii

veftro C i>/7 * d.

dicemus S d.cimus

eft r etiam

Sextii C H S T 3 SVx//

ornati x 1 adornati -\ honcrati

illud * */.

acceperit C % 3 acciperet x I accepit

teterrimam r deterrimam

poenam a </.

non C d.

ira x 1 ^-

fine r Ji

exequiis x l objequis

oblitus C oblutus

fupremi -^Jummi

quam H % 1 4'' cui

concedere x 1 cadere n, r, x 3 «</w*

ambureretur x 1 -\>combrueretur e:iam

abjeclus C H S T », r etiam abjec-

tus

teterrimo H x 1 deterrimo

parricidae C patricida

decoris C H S T k, $-, % I, 3 4 </.

vita », x. 3 t"'/* ^/a*

infultare x,x 3 mjultare pateretur

videret, et C d.

pecunia T pecuniam

kCd.palam H d.

aCHTr, % 1, 3 d.

vexarat C * <vexerat

refciderat CSî refcinderat

219

220

1.

3 conjugem C conjugcmqut

4 magiftratiium x 3 magifratuum or-

d num

5 vaftarat C <vafia<vit

— Etruriam x 1 etruriam itl multis adi-

bus

8 addicerent r, x 3 adicerent

9 cujufquam £ 1 cuiquam

— ille *, # 3 </.

10 putaret C T x putabat % 3putarat

— ejus £ 1 Juis

1 praeter x 1 prater illum Milonem ipjum

qui z 3

— illumx, 1 </•

— novo H S 4/ C«. Pompeii r Cn. reditu

X 1 C». Pcmpeium reditu

12 quafi « d.

— devinclum r, x 3 de<viclum

1 fuam H T «, r, x 1 y«a/w potentiam

— animos ts amicos % 3 mors

— etiam H S Tr, ^j 1, 3 î/..

1 5 Hic H //«/<

17 potuit £ 3poterat

19 id C ^.

— hoc x 1 </•

— aliquid profecerat T aliud perfece-

rat

20 coercendo x ' coharendo

22 effet # 1 fuijjet

— virum C <virtutem r, 4 'virtute

23 vexatum CHST », r, x *» 3 4*

necatum

— Opprefliffet CHST «,f)X i, 3

4" </.

25 noftros x 3 vejiros

27 efFoeminatus » effranatus

29 An C T *, r, x l 4* ^— ille 4/ //?*

— conful C H T », r confularis

30 et C </.

— ejus x 3 C/a* ÔT

— expeftare 4 Jpeftare voluijfent

32 potuiffent C potuijfe

32 mortuus x 1 tnortuo

— uno C «««.;

— incenderit C incenderet x l incendit

1 urbis x 4" 3 orbis

2 ab Ci/.

— Romano C H T ts, r, x ' » 3 </•

3 exfcindi », r excudi

4 effet » </.

5 cum T </.

— fit ultor Q. fit multorum (cum fpatit)

ryXlfa "?tro

A a a a 2



VARI£ LECTIONES.p-

220

221

I.

6 fitjc-

I tfl

— curiam C 8, # 3 <r«r«i

8 via » </.

9 qui C quin H S T *, ^, I 4» quando— putent potuiffe C H S T 8, r,# 1,3

potuijjet

10 reftiterit C refiituerit % 3 rejlfteret

•— eum C H S T 8, r, £ 1, 3 4 /#/»**

— ab inferis CST », r, % 1,34' « »w-tuis

— Frangetis \ frangentes

1 1 furtinetis -^JeJlinetis

— infepulti # 3 Jepulti

12 facibus C Jalcibus

— curiam # 1 iwm— cucurrerunt % 3 concurrerttnt

1 facibus C H S », r, % • fahilus

— ad Caftoris CHSTs,f, x i, 3^«r rajiris (Jtd H rs marg. habetl(ac ad Caftcris")

15 audiretur r audtret

— Cselius » Cici/ius x 3 Cedlius

16 et in republica C H S T ^.— republica 8, r,£ 1 republica 'virfor-

tijjimus

— et in fufcepta caufa firmiffimus T d.

17 bonorum % 1 bonorum utilitatiJenatus

18 fingulari a Jinguli

19 fide a <A

20 etiam », ^; 3 ^.

22 eam C H T 8, r» £ '» 3 4^ etiam

23 repugnante s- repugnare

24 noftro H r, % 1 »<?/#/«

27 atque CHTi.— adjuvandus % 1 admirandus

28 et in C 4^ ^- H r, Ai •> 3 f/

— hominumconditione 8,r, # 1 omnium

condit % 3 omnium concione

29 fupplices C Jimplices

31 ipfosCH ST x i,3 +#— fervare C fer<vari

32 noftrmn mifericordiam % 3 <vejlram

mijeriam

33 hoc 8 /><*r

2 interfum S adfum % 1 rf^/w

3 valeant T ^ 3 d4 mihique 8 nihilque

~— cariflima •>}/ clarijjima

5 tranquillap^ 3 tranquilla

f.r.

6 mei 8 </.

7 me r./£

— perfruantur ts, r, % 3perfruuntur

1 fallaces ! ^ 3 fallaces cogitatisnes

12 tribunus C tribmum

p. 1.

221 I5 abjecerant H af-jecerat

— unquam r,% 1 4- nunquam

l6 putarem ? 8 pugnarem

18 eft * 3 </.

19 illi, illi s-, x 3 *®

22 nihil C mihi

24 hsec C r, % 1 hoc

— hoc 8 /&<«•

26 fecit C T r, x ifecifjet H *, •,},/*-

<#28 veftris r noflris

— eam C cauffa H */z

29 quo # 3 ?«^

— vita noitra C H S 8, r, % 1, 3 W/tf/vJ

i///<7 T 'vejlra vita

— fuam C H S T 8, r, ^ 3 4^ ^-

3 1 ne C d. r wf

placarit 4" plaearet

32 conciliarit C T ccnfliarit H % l re-

conciiiarit

33 ftepe C d.

34 occurfationes C H concurjationes

222 1 quemcunque ^ quantumcunque

2 dicit % 3 <//#/'/

3prasconis ^ praconiis

— modo C ncn

4 defiderarit C H T », s-, # i, 3 deji-

derat 4^ defdtrarat

— unum C T 8 r lumen

5 arma H T 8, % *> 3 ^ 4^ d.

6 fi nt Cfunt

7 praeconis ^ praccniis

9 fe 4, /W10 periculis C pericuh

12 qui j/ 1 y^W— beneficio -4 beneficiis

— vicerint C \ victrit

»3 tamen t me

16 mortui C et mortui

17 viderentur 8, r, x *> 3 4" videantur

'9 unquam ^ 3 </.

obmutefcet ^ 3 obmutefcit

20 meis C H T 8, «-, £ 1 4^7«^

21 meae H </.

— fubjiciantur S T Jubiciantur

23 celebramur r celebremur % 1 ctlebrentur

24 opinor £ I opinio

2 5ultra quam C ^zW *i//*ra : qua S T

8, r altera : y«#

— funt, ea C H T r, %, 4- /unt s »»

AJ 3 '•

28 et jam n, r, # 1, 3 «mm»

3° Hsec C Hoc x 3 -M^

abfentibus ; ^ 3 abfentilm dixifli



VARIjE LECTIONES,p. I.

222 30

3»

32

223 I

10

13

»5

16

»7

18

*9

20

21

22

23

25

26

27

2829

3»

3*

inecum H •vj/ mecum milo

haec C £flr

Te quidem C 7Vy/« S T Te

quod C % 3 <"«^ H T r, p£ 1 4^ ?'^cum

e* C et v d.

ifta C H T x 1, 3 4,///*

faltem C </. S T /«/»<« w ^3 tav.en

illa t, % l 4" tamen ad

confolandum 4^ confulandum

his jg 1 ^

poffim ^ 3 poffum

accepero £ 3 accepto

fed % 3 y£</ ahquando

femper *, r, % 1 , 3 1]/ </.

inuretis r injicietis

etfi x l /ne % 3 ^ "^ w<fC

cepit H S r, # 1 , 3 ^ «/«vV

in C H *, % 1 , 3 4> ^.

potius », r, x 3 d%

h.

oc % 3^-

videro H r, % l video

T. C HST r, x l > 3 Of.sOâ/'«/^

ego ^w/abjeci C ^W/communionem H contionem % 1, 3

communicne

qua *, r, # 1, 3 ?*<*

diminutio C H S T «, f, j; 1, 3 jdimicatio

capitis futura C S T d.

jam x 1 d.

quod dicam C S T y«/'</ dicam H4^ ^.

quod CHSTf,j;l,3 j quid

quscunque r ?«<* cum

abnuo C ahicio

ejufdem C ejus

videatis C H S T r, % 3 -^jubeatis

an;rm S animi feptus

fincm C fratrem

Sit CHTk.cj;!, i\Seaqua natus CHT^ crnatus

Milonis r M;lonis ipfi injicietis

in terris ^ i'»/w

viri n «wz

appello C a publico (vel a populofuf,

Jin.J

p. 1.

223 3Z

33

214 I

3

225

10

12

13

»4

16

18

22

2 3

24

26

28

30

3»

32

33

2

6

periculo % % d.

infpeftantibus % 3 fpeclantibui

exterminabitur r </.

O rr.e T ts O me mein r in primam

te r d.

tibi, Q_% 3 tf«

abes C habes

Milonis T^3 Miloni

in qua x iniqua

gentibus ab iis T gentibus non

his

A quibus C H s, r, % 3 d.

ab C * d. H a quibus non potutffe ?

ab

ego H T a, s- x 1, 3 </.

quod £ 1 </.

tantum » ^.

jndicia C T a, r, % ^judicia

extinxi T extroxi

ut, infpeclante C ts, % 1 4^ nut fpec-

tante

expellerentur C HTr,i|/ expelleren-

• /«r £/' ^ 1 expellerentur ii

ipfe ^ 1 d.

per » ^///' ^rPatria C prima

utinam T % 3 ut

prastor. conful C proconful HT»,f,X. 3 4" / ro confule

fpedtaculum H % 1 tantum fpeclaculum

fortern C O fortemvirum r, % 3 </.

Minime, minime T £ 3 4^ Minime

Hiccine T Hic

Hujus vos animi a Hujufmodi vog.

cum

in H r, x l 4* *'/£ /'//

nullum C », r, £ l, 3 ////«7W

expulfum * expuljum civem

vobis 5- /z^;V

vocabunt % advocabunt

amiierit \ admiferit

fidem tt d.

in C d.

et fortiffimum C S T x, r, % 3 </.

legit H x i| aW?£/7 (et jte S >/.T //'»J legit. Et fic eji finis ifiiu)

Miloniance divince Orationis



P R O

C. RABIRIO POSTUMO

O R A T I O XXXIX.

Edit. Oiivet.

p. 1.

226 1

8

910

*3

«4

16

18

20

21

22

227 1

2

3

4

5

6

7

10

1

»3

17

20

2+

26

27

quis t|/ y«z'a

fuas fortunae, # tuas fortunas

optime C optume

ipfi C i£/i?

- hoc H d.

facimus C S T %/««'«»/

even tis % «<#//>

providifle H pravidiffe

fenfifle T </.

quia\J/ jwa

nihil ij/ nihil hoc amentius dicltur

graviflimo C H S T %, ij/ «' gravif-

fimo

repugno :^J/

repugnabo

hujus H S f/'«/

eas C £/'«/

jacentes, aut praccipitantes C H S

jacentis aut pracipitantis

generi vj/ genere et

floruerit Qfiaverit

funt C H T ^fint S X _/SW/

fermone \fermo

virtus%J/

<virtute

Paulum T Paulu'um

filius C H S Tx,, 4 fiUum

devotione % devotionem

parva C % par<vam

Fuit C S T Sufficit

cujus C riv/i

homines C S ^ /« w H vj/ in homines

eos

fuiflet x d-

viderat H <viderit

et natura C H S T ^ «' natura

fimilitudinem %fimilitudinepublicorum S T publicanorum

reCHST^,^.dixit Sibylla \ dia Sybulla

fenfit T pofquam Jenfit

Poftumus 4/ Pcfiumius

autem % aut

non C H S T <%, -^ d.

admonet H amodo id S T %> -\> amo-

<vet

MSS. C H S T x 1 ^

P . 1.

227 27 quod C H T quo

— putares C T putaret

28 fpe magna C H S T %, vj/ fpem mag-

nam

29 exequi C affequi

— rogabat C H S %, 4' rogarat

30 pollicebatur C po/Iicebantur

31 conftituiflet CHSvj defiituijfet

32 illo vj/ i/? i//o

3 3 ccepifle vj/ ccep-ffet

228 1 dicunt T <&£*«/

— exoptata T opta-a

z caufam-fy cavfa

3 ergo C S z ego

4 Omni C anni

— equidem % quidem

5 hoc £ omni

7 comitatumque % comitdluque

9 quo C H S T cum

•—• Roma % Romam

10 quo £, 4' ^»«1 ei C £/'«/

1 confuli C ««/«/ /»« H confulto S £,^confultum T efifolutum

— a fenatu C S T fenatum H %fenatus

1 feriri C jftri H S ^, j />rir« T/tr;v

16 creditor C H S creditoris T cretoris

— fit C H S T x , vj/ «<?«//

— non qui eft C H S T # </«i

21 egoC H S T x d.

— non T d.

26 damnata; % condemnata

— lites H leges

27 praedes x. pedes— ejus recipi C H S T #, •>]/ <$<;•

»if populisfer<vari

29 ad quos ea C ^«cj <?</<•«

31 feverius C H S \ ferius xfervis

32 judicata C H S T judicatur .% judi-

catus •»}/ indufta

— confuetudo C H S ij/ cum conjuetudo

3 j nova H T no<vafit S ^, -J/ novafint

* Sin C &«/ H S T d.



VARIiE LECTIONES.p. l.

229 1

2

4

5

7

8

1 1

12

>3

20

23

2+

26

30

33

230 4

8

910

»4

16

17

24

25

26

27

29

33

231 4

5

6

1

14

hunc CHS % halent (jed in H /w»o

lisfulnotatur)

rempublicam C T •vj/ rep. S r. p.

notiilima C S T x, -\> notijfmut

defendi H defendique

non C H S T ^, 4- d.

qui in C H S T quis x quitt

htib. s C H S T x limitibus

in H S T. %d.litibus T limitibus

verebantur T ferebantur

folebant -^foUbat

judicio C H S T injudicio x> -^ illo

judicio

A. Gabinii CHST^tf Gabinio $Gabinio

Quo tefte C H S %, ^ quod ifle Tquid ifle

Qua apoellatione CHSTj; quamafpellationem

veftras fapientias x veflri fapientis

confcientiam x> •&/ conjcientia

quilquam %, •*]/ quicquam

ponderet ^penderet

capite Q S x capiti

in Poftumum C impofmm ij/ Poflu-

mium

datum C H S %, -J/ dato

seftimarentur C T aflimarent H S

exlimaret x exifivtaret 41 aflima~

ret

qua non x 1ua d. 4^ quam non

implorabo x impiebo

jus x vi*

ordinum x> 4' ordinem

cum S tum

cenferent C S x> 4" 3U' cenferent

vos S d.

innocentium % innocentium

fciret C H S %, \ fcire

autem CHST^ effet

nova T nova lege

e x enim

loquor x toqua*

poifu x pojjit Jemper hoc

volebant C H S % volebatis

arbitrabantur C H S x ark'trabantur

ejfe

nelarium -vj/ nefarium effe

Attamen CHS« tamen

ita T ifla

major C H S T # majorum

nunquam x unquam

Tam H Euciem tamen S x Tamen

p. I.

231 14

16

»7

22

27

27

29

3°

3«

32

33

34

232 1

4

910

1

12

»4

»5

J 7

18

»9

20

21

22

quam C H S qua x quia

timere x tinere hos equites

Hoc H Hcs

ferretur C T referetur H S x> \ re-

ferretur

convolaietis C convoleretis -\> convo-.

laretur

hac x ac

defendent H x defenderit S defende-

rmt

fuerint HST^, -^fuerunt

inquit C inquis

me jam C H S x> 4> etiam

ex tantis H S exttrritis

defenderim C defeci. De te in (cum

aferijcofupra De) H T -vj/ defende-

rem S x defeci. Defem.

ftante fi me C H S -vj/ meflantem Tfantem

nunc C H S T x J'unc

reduceret profeclum x d-

impulfu 4^ impulfi

Archelai C H S x> 4> marchilei T marchilei

refertum C refercum

eft Cd.

vo.iferabare C non ferebare x voci-

ferabere

talentum C H S T\J/

talenta

videlicet x 'gitur

exoraret x txorajfet

feftertium C Jeftertia H 55 T 4, d.

et C H S Tjed

neCHST^.illud x d.

fecit certe H T certe

quajfivit fibi. Num Gabinii C S 4'

Jibi non Gabini H x J'k' non Ga-

brnii qurefiv t \ d.

feclatos xfeâtos negat Gabinii

Non enim ad C H S T d.

Romam x> 4^ Rcma

contenderat H S T contenderet

dicecetes C H S T x> 4- Diogenet

in H d.

etiam T d.

obiata C S allata H x> 4^ aâ ' a

coegit C coegis

ferre CHT| perferre % prrjerre

Quarum C H S qu& 4^ quare

poteftati x poteflati regi



VARI£ LECTIONES.pr i."

232 23

24

25

29

3

32

34

233 1

2

5

6

12

>5

16

18

»9

22

23

28

34

234 »

3

4

5

7

10

11

»3

fe C H S T 4> «*.

Quid C H S y«/

equitem Romanum C equitate R. H

equitatem Romanum S equitatem R.inquam % in qua

maxime H maximi

videam H viderim

iniquitate T iniquilatem

tyranni C H T x et tyrannide

in maximis accepimus C S

X d-

infidiifque 4/ infdiis tnediifque

et ex republica T /•** r*/«. </£ d.

gefTerat #, ^ digejjerat

ifto Êgypti C H S x hco JEgyptio

T //?a Pbalerio

venire x </.

libertatem x parendumhujus T d.

ftultitiam major jam fuperior T d.

major jam C H S %-, -fymali jam :

jam

ut C H S an % in

fe C H S T x, 4> d.

nonx,

d.

tam T jam

aequi -vj/ «ry«/

lperaffe y^Jeperafe

fufcepto atque contracto CHST^JuJ eptum a' que contraclum

il!a C H S T %, + </.

voles -vj/ i'o/i?/

aliqua x ahqua non

toties CST^ /c//«.p

ei £, ^ et

abjiciendae y olji:ienda

cum mitdla C H S ^, ^ meci appella.

T V.

videmus. Chlamydatum C H S w-*/«•/. Cblamydutum T -videri clami-

datum

folum cum C fo/ufum x.Jolum tum

Mytilenis p/ Mitilenus

crudelitatem vitavit ^; </.

fuccosx. Jocios

homini tum C H S % domini T \homini

afferet-fy afferret

ad Auletem, Judices, CHST^,âudies

dicecetes 4' diceetes

a rege C 4. retit H aritie T ^/Y//V #retia

res C H ,/,

p. 1.

234 '3

»4

'5

»7

18

20

23

25

26

27

28

29

30

3«

3 2

34

235 1

3

4

7

910

'3

M»7

20

21

26

27

habebat £ habeai

hicCHST x boc

veflitum C vejlimentum

illum C illudvis xjus

Feciffet % Fecijfe

impeditis CHST^,^ impudentu

putare C H S T #, \ punire

quam libere C H S x> ^ libgre Tliberos

Animadverte T Animadverte te

et dido C H S \ additlo T ac dttlo

X Addito

Prjeter T prator

ft querare C Hji pia S xfipit T 4>

illss minae C H /7/^ in me S ///<? /»

mefecundo lumine \ Jecundo

hic C S T x , 4> £*non C S ^ »«#*

folum C H S \ fedum

et effugere C S T 3 4/ «#«£»# Ht?/ Jugere

difcamus C H S pj, \ dicamur T </««

crimen C d.

dumCHSTj;,^.exCHST^.decumis x Decumus

hoc C d.

centefima C H S T x> $ centimatalentum decem millia % d.

seftimata x exijtimata

acs-effioiiem T decejfionem

aut deceffionem effe T d. x a*

tantum ^, 4' de Juo

foletne isCHST^, \ Joletis

dicere T d.

pecuniam C H %, 4" pecunia

redegit H x d.

qui in C H S 4^ </«/«

produdlis %produilus

defeni % conferri

fuerit C H S y,\ Juerat T fuerat

caujane 4» »*f

defendiffe T dejendiffem

caufam C caufa

me % </.

aucloritati x> 4> atieloritaie

fimulavi C H S T #, 4' fimulatt

ne C H S T 4, ntt



VARI;£ LECTIONES.p- I. p.

2'3S 27 perfidia C H pr<tfidia 237— facerem C -^facere

29 redudtus C reduclum

30 quoque C H S T % quem33 infpeSantibus \ fpeclantibus

34. Gabinii x Gabini

236 3 tum C H S x CUm

4 credetur? Credetur. C creditum?

non. H S T %, 4 creditur ? non.

5 tunc CHSj; tum

6 Quid H Qua

7 At, fi 4 Adhuc

8 tum cum T tui

9 vultis ? T multi

1 illincx,Hlum

1 1 illincx. iUi n«

12 mimorum C S T minorum H majo-

rum (fed <voce de/eta, ab eadem ma-

nu in marg. fcribitur " numorum :

rumorum: malorum^)— nata C ^ nota

16 infulfitatem C infultantem %infulfi-

tates

17 caufa C H ST ^ caufa

18 quis C H T quifi H quifi

— pejeraverit, ei C H S %> 4 dejerave-

rit et T erraverit et

22 poflit T pofjint

23 Lites C H S T z , 4 </.

24 fed C H S T d.

—- reum CHS^ rem

—faftis C H S T *, ^JaBi

28 quam ceperit is C H S T x> 4 qua

ad quem eorum

29 perveniffe C H S T 4" pervenij/e ad

aliquem

— planum % plane

30 folere CHST \ Johret

3 tam infolens C H S T x> 4 d.

— praspofterumve H S T ^, ^ prapof-

terum

32 Accufatur 4 Accufator

34 Ergo —— reddidit % d.

537 l cedo C H T accedo S ^, 4 accredo

2 illi C H ^, 4 ///« £0* S ///« T ///*

qua

3 eam pecuniam CHTw pecunia

— reddidit C H T fit

*»— an etiam nunc debet C at nunc de ea

H at an nunc de ea T an nunc de

ea

6 is C H S x fi— habere C H S # </.

Tom. VI.

238

239

I.

9 exiftimari % extimari

1 3 inquit C d.

«4. fuit H^/fcv

17 aliunde C H S T %, 4 aliquando— dufts C H S T % diB*

20 refertas %, 4 ^— patuit parva CHST^ fotuerit par-

va artata

— Cataplus C H S 4 plus T influt

23 nefcio ^ nefcia

— unam H T ^;, 4* una

26 omnes C H S T % omnibus

— incredibilis C H S ^ credibilis

— in hunc % «c« hunc 4 in humo

27 nos C H S »5«

29 neceflarii C %, 4 necejfariis

30 affli&is £ affliilus

— umbramfuftinet

#</.

1 vero C d.

3 et C d.

4 occupatione #, 4 oppugnatione

5 ut vel C ut H S T <vei % d.

6 efle C f/! H S %, <]/ «/**«

7 Multas C Afa//a

8 casterse % certe

9 et 4 et quafi pene popularis

1 urbis x °rbis

1 excipere : % excerpere

1 3cum H d.

1 5 excitata % ex tanta

17 concupiverit HST x> 4" eoncupi-

verat

19 annalium p^ annualium

23 fivit C S T finit xfi"*1

24 pendentem ^, 4 prudentem

30 tanta fortuna 4 '«»'« cpportuna lile-

ralitate

31 omnibus bonitatem # </.

33 non afpernari C H S T x> 4 etfper-

nari

1 labefadlandum T labefaclandam

4 feret Cferret

5 fperet C H S T %, 4 »«*

9 fatis fiat xfatisfaciat

10 Ecquis C H S T x £' £»/*

1 1 addici

£adduci

1 2 ha:c C H S % £er

— hem 4 en

— Curii C H S T z > 4 Curti

13 natura fororis filius C S d.

14 tune CHSj; cum 4 tum

15 ullam in libidinem x uâ 'n lihUinc

16 Poftume H d. x> 4 Pofiumi

18 ut 4 ut fervi <vel

Bbbb



VARI£ LECTIONES.p. 1.

239 22 eo 4, ego

24 debeat $ debet

25 ut C H S T x, 4/ </.

— potui, tibi CH ST^(/. \ prajliti

27 vidi C Hpc _/«</. (V. *. judices) T

><#•

28 nox C H ««r C rc*

P . 1.

239 32 redudlos •\> reduftus

33 qui adjumento C S %, 4* <tti id

magno adjumento fecij/et

34 fuiffe C S T/uiJfet

240 6 fibi ^yf

7 in C S1 4^ tit in

8 fortuna -^/oriuna

P R O

M. MARCELLOO R A T I O XL.

Edit. Olivet. MSS. C H S T «, <?, x 1 ^

p. 1. p. 1.

241 46

7

meo C /» meo 241 23

tam denique C tandemque (/ed /upra•

lin. a manu rec^ " tum deniqueu) 242 3

9 reique publicae a, 4- d. —folum illius C illum /olum 4

10 et vobis C H T vobis —1 confervatam ac reftitutam C re/au- 5

ratam 6

13 cum viderem C 11 d. —virum » d. 7

— qui C H qui cum T cum 8

— caufa C H T cau/a /ui/fet. S cau/a 9

ejfet—

»4 fuiffet CHT d.Sv,r, ^ /ui/fem 10

effe C/w/fe T /uijfet

15 fas a/atis 11

ducebam C T dicelam 12

— noftro C H S T k, r, 4/ vejiro »3

»7 quafi S et quafe *5

a me S d. »7

18 C. CTG. 20

_ interclufam a, r inclu/am 23

'9 omni C H k, 4- ^. 24

21 quidem » y«o<2 28

1 fcd CHSrf 30

p— ante CHT j /»»/* /» S pojl 32

22 oninibus x d. 33

, populoque Romano C H S T v, r,—

4/ r«'fue /. 34

commemoratis S r commemoratis e-_

tiam

audtoritatem x, 4- autlorem

hodierno x, 4> *"* /£ bodierno

cum C T /«;»

prsterea CHTi.tuo x meo

quanta x quanta eji

vero H S 4> vere T enim r ideo

ille C </. T »ventura * <ventum

ei C</.

contigit CHy, I contingit

eft », r, 4" ^-

aut innocentia C H S T atque inno*

centia

genere C H T in genere

nulla C H S nulli

tanta CHST tantaque

res tuas geftas r in gtflis rebus tuis

idque y , 4^ id quod

contentionum x contenlione

potuifle x d.

luftratae x, r, 4^ Hhtjirata

alia x, 4^ bis

ne r »«

(.ommeatus \s comitatus

fibi C </.

vindicat CHST*,f vendicat

ducit r dieit



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1«

243 2 hoc C#? 244 10

3nihil n, i|/ nihil enim eji

6 focietatem a, ^focietate 11

—ofFert 4" /J^r/ —

7 cedit 8, r, ^7 concedit 12

1 omni 4/ omnium —12 ea C </. »3

'3 habebant r babeant

enim C </. 15— tanta H /aw magna a, r, 4" //2«ta

copia —»4 ac viribus » </. 16

frangique Cfrangique tanta copia T —autfrangi tanta copia —

*"" Animum S <verum animum a, -^ Sed

animum

17

— iracundiam C <viam (fed fup. lin. a —manu rec. " <vel iracundiain") 18

»7 faciat H r, -fyfacit »9

18 eum * d. —20 celebrabuntur i|/ celebrantur 20

21 non », 5-,^J/w —

23 ejufmodi pg hujufmodi 21

— cum S âw —24 obftrepi clamore C objirepit clamor %

—obfirepere —

— videntur C d. 22

— fono C foni —26 praefertim H d. 23— efl * d. 24

27 natura -\> d. —

— infolens HTrt infolens 2 S

— aut C H % <*• 28

28 audimus a audivimus 30— aut H v, -vj/ */

29 geflis H T certh *, 4* veris 3»

— nunquam 4/ nufquam32

30 diligamus H %, ij/ quodammodo dili' 33gamus —

31 quidquid

pjy«o«' 245 1

3 2quibus C qui •

33 profequemur C perfequemur H d. —34- C. Ca?far CHTs.r.x^/, 2

244 1 quod T d. —4 Equidem a Etenim

3

C.

CHT*,r%, +M.

5pietate H d. S pietate ac <virtute —viderem 4' modo <videretn —

6 efFodit C H T *, r, %, 4/ effudit S

obfudit

4

— Quibus -vj/ Quibus eiiam 6

7fuam « ^.

8 jam # «"._ 7

9 vindicafli *, r vendicajii —

antepones C H ^ anteponis i{/ rt*/v-

ponas

propria C proprie

C. CTG.S^.magnoque C H T maximoque

comitatu x conatu

es et dux C H T 1]/ </«* «•

ut C H S T *, r, #, 4" »' »«//«

enim S autem a d.

aut CHTK.r.^jrfaliquando T «*.

confumat C confumet T «0« confumat

vero T # </.

animi C T d.

florefcet H-fy fiorefcit

utCHT/operibus S opibus

afFerat C affert T «^Jwomnes a d.

ante C H n antea

vero % ^. ij/ autem

utCHST»<quod C «/ y«o</

dicam a dico

non », r, ^J/</.

non perinde S pg«//'/#•

ego HS 2 (/.

viciffe » </.

ipfa CHT»,f^</.jure%«\

vicli » </.

es x d.enim H

\J/£*/>» /'///'

a C T ab ^ d.

fcelere r felere liberati

vobis jg nobis

mihi CH^rf «/£/'

reliquos C H T >}/ ^/ reliquos

fibi ipfis C H _/££/' /£/0; # </.

ipfo x, %, -vj/ confenfu

videtis 4> videretis

curiam %curia

ignoratione CTif ignoran/ia?

et C T d.

aut C </.

cupiditate 4/ crudeiitate

aut crudelitate 4'«'f«<?

cupiditate

civile CH T », r, 4/ «\

audiendum Hpc,

4' ^. S r audien-

dumque effe a, 4^ agendum effe

efflagitantium C H T r> x, 4" flagi-

tantium

illa r &«•

nec ulla H d.

Bbbb 2



VARI/E LECTIONES.p. I. p. 1.

HS 7 fura C </. 246 16

8 pacis C 4< pacisfunt 17

I 2 et C etiam —»4 et T</. '9

— re 4* repubVica 20

j6 erit T ^rtf/ 22

-— injuftus 5- /a/W —— ^ftimator C H extimatar S T «,ifi^ 23

exiftimaior 2 4-

— Csfaris C Cafari —18 fuerit r fuit 25— mirum C S «, -^ mirum videretur H

r mirum videtur T videtur

20 viftor H </. 26

m— auftores C amatores 28

23

ut H </. 29

24 Quoties

^Quatiens 31

— eum r enim 33— cum C /hot

25 certorum C H S T ceterorum % ctete- 34

rorum —— ferocitatem rferocitate 247 1

26 extimefcentem H pertimefcentem

pra lin.J % pertimefcere

(/«•MMH

KP- liberalitas % libertas 3— C. Caefar r, % d. 4

27 jam H T *, %, $ d. 5

29 tuam x, y enim 6

3» perculit », r pertulit —34 dicam CT*,f,^| ^/Ve 9

246 1 nimis » minis —— fuiffe C H S T x, r, 4 tjji 10

2 armatis r artnati

— Otiofis r otioji x occifis—

3quid CH^. 1

4 mihi n d. 12

6 excitaverunt C T incitaverunt —7 J

am *» z d-—

— etiam CHTs,^^. »3

— omnem C omnes 14

9 gaude -vj/ grande '5

— ifto H T d. x UIo 16

— tam C Hjam *7

10 tum », r, 4" f***

— quo C qua 18

11 eft C % d. —12 perfaepe ^ fpe —»3 congratulabere C H S T *,

gratulabere

z> 4* 19

— tecum x, i]/ d.

M fimul C H x, r d. 20

falvos # //. 21

— quoties x quotiens —— toties £ *e/;V/«

tua C H x d.

audebo H % audeo

eft x, f «/.

commodata x, r> 4 accommodata

defatigaii a, -fyfa/igari

improba H 4 itnprobata

et fpecie C H facie x d.

ulla x d.

laus S k tibi Jaus efl

plerique CHTr,^.fuitfe x tjf*

fenferunt C H T Jenjerint x, \ cen-

Juerunt

vero CHST 2l ^.tum £ cum

tamen x *n

nimis C H x, f, 4" magis

tametfi C temet fi S x, -t/Jed f et ta-

tnen Ji

eo C H eone

fuernnt C H Tfuerint

ullo a ///0

fumma CHT d. r mifericordiam

fummamQui C $uis Tr,^.vitam 4/ </.

retinuerunt f tenuerunt

fuperfuerunt C H 4 fuerunt

fint rfunt

et C H S T *, r, *, 4 </.

ellT</.

republica f rempublicam

nihil C </.

nec ^ ^.

falute ^ utilitate

etCHd.tua vita S /*/' -vita njiiam

omnium H omnia

de te C H S d.

valetudinis 4 vahtudifies

dcleoque 4^ doleo quod

mortalis C H d. \ mortali

eventus C H T motum r, %, $ mo-

tus

accedat CH^ accedit T attendat

quern T que

Si S x, r, x> 4" ttiam fi x d.

reipublicse f rempublicam

credamus C H T credimus r cotue-

damus

qui -4/ qua

quod C H T quo

necefle 4 necejfaris



V AKl JE LECTIONES.p- K p. 1.

247 2 1 perculfa l percujfa % belli' perculfa 249 1

22 proftrata h,\J/

prtjirata aique plura —njidere 2

—conftituenda

C HS

T» plura i>i-

3dere cotifituenda

s— comprixnends a, 4 reprimenda

23 omnia S omniaque —— qua: C H quaque T qucque —— fluxerunt n, r, 4 dejiuxerunt % dif- 6

fuxerunt 7

24 feveris legibus ^ d.

25 tantoque CHT^ tanto 8

— armorum -^ amorum 926 quaffata r conquajfata 10

27 et ornamenta C H T omamenta 1

28 uterque C H ut —29 omnia n d. 12

—curanda C

HS T xfananda

»432 te x d. 16

— naturs C natura 17

— vixiffe x v*x* 18

3 3 addo C H T addatn 19

— at r 9 >V «•'?;« 20

248 1 contemnenda -vj/ contendenda 21

3 te idem C H S rf /« /</««

— dicere r dixifje —4 tum C *, >]/ tamen 22

— tibi C H tihi etiam

5 etiam T d. —— falutem Cja/ute 24

6 fint zfunt 2S

7 tantum >1/ tamen 27

— perfedione C proficTione 28

9 falute g fiJutarem 29

1 ! iis 4.A 3i

12 relinquemus ? -i, rcli-:quimus ?

1 4 certe CH^T-^. —— eft tum, cum C H tamen tutn —ig eft C H T *, z d- 33— multorum et C T d. —20 fuos H S T %y«w ow 34

23 eft C H d. 250 1

- tu C H S T te r (/. —24 cnm £ d.

25 folveris -vj/ exfolveris 2

26 Quid eft C H T Nec S %/</ —27 omnino C H eji oratio T ejl omnino

3

29 fit C H S T d.

— ifte CHT</. 6

31 femperque C H S T femper —32 ducenda C H S T u-, r, #, -4/ <#- 8

<"tW<i 10

33 Caefar *, r, ^, 4 <**• —249 1 tuebitur C H S T in/uebitur —

tuCH/«te C H T tete

pridem C pridie

laudet

C Hlaudem

incredibiles viclorias C H T incre-

dibilem vicloriam

monumenta C monimenta

munera H numertim T innumera

Sed C H Si

erit rfuerit

nomen tuum H tuum non

quidem %, i|/ d.

etiam a d.

alii C H aliis

efferrent r offcrrent

idque n, 4/ id quod

reilinxcris r, 4" reftrinxeris

etiam C

HS T </.

et rurfus C H rurfus

etiam fi tunc C H xfi tum

te x, r, 4 d.

unquam C H \ nunquam

diftia&sque T diftracla qnoque

et ftudiis C fed Jiudiis H d. T fed et

fudiis

fed C d.

diflidebamus H dijidebamus S dijjide~

bamur

autem •% enim

fibi x, \fapequid liceret T d.

ncc qui C H S T r, 4 «ff»*

etiam a d.

erepâ H recetta

ut etiam ille CT*,{ utjam ille Hillejam ut

cecidit C H occidit

qui C H T », r, 4 quam qui

Sed S Sed quia

fra&a Tfac/a

et C H », ^, 4 ^-

modo C H S T r d.

folum fapient.ac C H T fapientia

modo

te s </.

cum C H tum \ d.

vel C H S T 4 d.

es r ejl \ d.

pro CH | prout

me ipfe C »?<?/ ipjo H »«/7»

oppofitus C H oppojitiones

unde C H T % ut unde

orfa C H orta

in eodem terminetur T crtttur



VARIiE LECTIONES.p-

250

I.

1 o oratio *, r, 4' oratio mea

I 2 fentiunt C af/entiunt

1 3 Scd, quia Cts,

r, 4" Et quontam H TEt quia

— ftantibus C H T ajlantibus

— necefle 4> necejfarie

1 5et quod C T yfffla' S et quid

— volunt, et quod C H p^, \ volunt, et

quod fieri decet S » volunt ccrte et

quicquid fieri decet, et qnod T vo-

lunt, et quodfieri decet, quod

16 praecipue debere C H T %, >J/

feri id S fieri illud

18 folum », r, 4/ </.

p. 1.

250 18 omnium 5- d.

20 C. C H S », x M.

21praeter

cum C H pretea— cederem -\> crederem

23 dubitatum -^ aubitandum

25 fic tibi CHi.T tibi

— a te % ante

— confervato T fervato

26 tamen C tum

— innumerabilia C commemorabilia

27 unum C H d.

— non ij/ «o« «Wo— maximus CHTs magnus

p r o

Q^ L I G A R I O

P-

251

AD C. C^SAREM

O R A T I O XLI.

Edit. Olivet.

1.

3 praeftanti C T prafiantijfimo

4 at r et

•— quae C qua

— ei r d.

6 tu H x,d>

—• fcires r, ^ fcire

8 quod T quid r id quod

10 C. H d.

12 non C T nonplum

— liberationem r libcratione

14 eft r d.

15 ita C H S T %, ^ hoc ita r hac ita

1 6 Tubero C tu Tubero H S ^ d.

— qua C qua etiam

— dignum ^, i|/ dignijfimum

19 igitur H % *«/«

— adhuc % d.

MSS. C H S T <r, % 1 \|/

p. 1.

251 20 C. S confule T confule G.

Confidio

r confule

252 I Confidius r Confidius

2 poffet H xpotuifijet

«— quemquam T quem

3praefeciflet C prafuiffet

Itaque profeciflet r d.

— Q^ C tum ^Hd.

— cum C d.

5praefuit r prafecit

7 audito C adito

8 caeco r aquo

— primo C H patrio primum Tf,+primum

9 falutis S rfalutis catifia

poft etiam C T pofiea

— Qudii (ui T fiudii e fiui



VARIjE LECTION E*S.

p. 1.

252 10

1

»3

H

18

»9

20

25

26

27

29

3°

32

33

34

253 »

2

cum C T Tum

et H rt'.

implicari H S x implicare

Intcrim ij/ Iterum

Attius C x dtlicus

qui \j/ qui tum

non mediocri cupiditate C T cupi-

ditate non mediocriter

arripuit T manjus (fup. lin. a manu

rec.J

fi C Sed tamen r et fi

ad privatum H S x a privato

clamore CT| clamorem

vacat C T 4/ caret

nullum C S ij/ ullum

profectus H -\> profeclus efi

cum C d.

cum T d.

efflagitatus H et flagitatus

quo HTj; fUod

Africa x Africam

illincx, hinc

potius x d.

defiderii ac follicitudinis C defideriis

ac follicitudinibus

fratrum C fratris r d

difcidio C diffidio r dijfidio

fignum r, ij/ crimen

alienae T alienata

animadverte x animad<vertere

qua T quam

fide T fde (fedfup. lin. " ter" fcri-

bitur ab alia manu, ac ft "fde/iter"leî vellet)

defendam S defenfam

cum C eam H S r d. % quum

omni laude C omnium laudum H xcmmum laude

literis H d.

M. Cicero H S x> -vj/ Cum M. Cicero

r M. Cato

nec x ne

quid C d.

Vide C Videren*

quam S quam tum r quam rem

reformidem CSTr, \formidem

vide oboriatur S d.

dicenti oboriatur C dicendi aboria-

tur

— Quantum S Si

1 1 hoc populus C populus hac

13 coadtus C coartante

«— jjdicio H S \juucio meo

14 te H te fumpta

14 igitur hoc C hac

5

7

9

10

p. 1.

253 15 hoc C hac

17 qui, cum H qui me, cum

— imperio populi Romani C Populo R.

r toto orbe

1 efle meHefeT me19 nuntium perferente C r, -\> hunc nun-

tium profrente

20 fafces C fafce: laureatus H S T r» JC

vj/fafces laureatos

21 dare H S r, x> 4" r(ddere

23 Tubero C r, 4' me Tubero

24 Ligarii H J_'gario

— non S x d-

27 quod C quod ego

30 putet C H T xputat— fuifle H d.

— Ligarium H d.

31 nempe CT</ nempe

—et ipfe C d.

32 Ligario 4> ipfo Ligario

33 congreflus C egreffus

— deftriaus C H dijiridus

254 I qui C 4 quis

-— armorum r animirum

3 videtur r d.

4 revertar 4/ rvertar qui iifdem

5 autem -vj/ *»/;»

7 laus eft C efi et laudis

— ipforum CTW.— acuet H S T 4 acuit

9 defidero C dejiderio

10 cum C £ /wot

—doft.ina

C Tdoclrinis

— hoc H % d.

1 viderit r -videret

— quovis C non eji (Jed in marg. " al%

quo<vis")

1 2 quam C qui

14 aut r aut cui<vis pqrem

15 funt H x d>

— prodigii S prodigiis

— fimile eft quod C S T r, x> ^fMiHaqua

1 7 necetur r nocetur

— egit C arguit x txigit

18 funt HSf^,/.

—incitari -\> inatare

1 9 folet C H S r, x> -\> Jolent

— odium C edVo

20 agis ? C tff/f ^«fl« a/ occidatur ? T«£/'/ »//? iv/ occidatur,

\J/ "£'/ f«*J«a

«/ necetur

— Ut H S r </.

— Romse ne iit C /7^/?//



V A R I JE LECTIONES.p. !.

254 21

22

23

24

25

26

27

28

29

3°

3 1

3 2

33

255 1

2

3

4

5

6

8

9

10

11

12

13

T. Brocclio C Titubrato § 4, T.

Brocho

avunculo f avuttcu/o. Ne

fuo C d.

Num eft ? num T 4" Num ita eji.

unde (cumonfup.um)

num r, % non

quam % quam qtii

vis C d.

iftud Hpc

/7#

neT(/.

eum r </•

quidem d/c~tatorem H qui diclator

erat

jubebat C S <videbat

tamen r tantum % tanta

hoc r £<?<* etiam

crudelem C S crudelis

vindicata C <vindicanda S % retenta

vindicata r •vindicla

exiftimo C extimo

domum C deinde

denique Hî.ac H x d.

omnia C S T r d.

certo C H T certe

fpedtat C mortem expeclant r mortem

fpedat

Q. C d.

fit, non Q fit nunc % d.

contenti C attenti

eft %d.

ignoicatur C H T r, ^, ^ ignofcat

multoque eft durius. Quod C multo-

que eji durius multoque gra<vius quam

T mtiL eji dunus multo eji gra<vius

quod r tnulto aurius. Si quid nos

ttlAd.

proftrati IT %j}r.->.ti

hum.^nitati L H r, 4^ humanitatis

pugnabi-. H S ^, 4" cppugnabis

irrumpes C irrutnpens ty erumpes?

fupplicnm C Jupphcium ^> fupplki-

ter

prohibebis T prohibebitis

Si r. >]/ Sed

et feciri?us % iffecimus

derepente C H S T #, \ repente

irrupilTes #, 4 irrui/fes

clamore r, % clamore

cave igr.ofcas C 4" ca<ve ne credas cave

ne ignofcas H S r ca<ve credas cave

ignofcas

fratrum C Sfratrem

P-

255

1.

'4

16

»7

18

'9

21

22

23

24

25

27

28

2 9

3°

3 2

33

34

256 1

91

12

13

*5

16

»7

18

mifereatur C S % mifereat H «//*-

perfugium C r prrfugium

mifericordia; C mfericordes

C. H</.

lenitas r levitas

quantam C H r, #, 4- farf**

ifta C /'« //?«

Quam nmlti enim C quod multi S

7*?'« T x iuia multi r fuanti ej-

fent

cum— ignofci vellent T d.

qui C /g7/«r

etiam ii C x e* hi

ipfe C T d.

nolint r, ^;, \ nolunt

fi C 7êtfi

faluti H </.

civi calamitofo T civis calamitofi

eiTe H adeffe

coarguere %, 4" redarguere

noftrum mendacium T d.

ejusx.

d.

eadem C d.

aliud nolle C et aliud non S j- aliui

non %, 1]/ aliud ejt

Tu C r, 4* Tunc S Cutn % tunc

Ligarius x d.

Hascne H hac non S T r, 4" ûtetur r, 4/ »/*/w

abjiciet C abiciat

Ac C ^ £ftc (7^ /'« «/#/£. «/. Aar^

T yfr

primus T %}/ primum

quiiquam r quicqwxm

facinoris H T r, ^ fceleris

iliud vocas C id vocafi

appellant C T appeilabant

quipg

^#/'</

pertinac ;am C T et pertinaciafft

quaeratur C r quaritur

incidilTe C madiffe

mentes C merces

eiTe S </.

fuperata C al.frmata (in marg.J

Liceat ^/ L,icea/ ergo

quan 'iiam r nunquam

hoc vidore C ^c <vicloria r, # wf-

/tfr^j

occiderunt C occiderint % ceciderunt

Fuerint S r, tyfuerunt (terj

vero crimine r criminis



VARIiE LECTIONES.

2c6

!.

18 furoris H d.

parricidii CT parricidii immunesfint

257

ab al. m. libe.in T fup. lin.

ri")

Hd.

19 Quando r Quanquam quando

20 Caefar x i-

— nifi H quam

21 propulfare r propulfari

2 2 tUf(/.

23 pacem C -^ pace

24. cum C d.

25 Caefar HTr</.— tanta C tanta effe

26 a te ^ </.

27 efles C w29 initio C T in initio

— non hoftile H S r nec boftile % neque

hoftile

30 diflidium \ difcidium

3 falvam C H T rfaham effe

— a C aut

32 Principnm r Principium

33 tum dubia, quo C tawr quidem dubia

X tamen dubia

34 poflet C pofpt

1 certe ea x i-

— judicanda H d.

— etiam T d.

— adjuverunt C adjuverant r audie-

runt

2 probet r d.

3 occiderit r occiderat

5 utrum i}/ verum

— exiftimas C exiftimas tu

— Ligario C H S T r, x> ^ Liga-

rium

6 exire C non venire r wnire

— an vobis C 4' quam te H x an ws S

^â/w njos r d.

— in Africam non venire C ire S d.

7 cenfuiflet ^ cenfuerit

~- Si me confulis C d.

8 tamen C^.H^ tamen £K

— iden legaverat C delegaiiit r legavit

— ille r d. -\> illo

9 cum cum paruit T d.

— tum S ^ tunc r tamen 4> autem

1 1 veftro r noftro

14 Tuberonis x ûberoni

15 feCHTr>x,^._16 omnes Hr,^ hominis (cm?ies fup,

lin.)

— neceflitudines C T neeeffttates

17 L. r^Tom. VI.

p. 1.

257 17 militiae C T militiaqut

19 vinculum \ effe njinculum

— femper H r d.

-— Scio igitur

H4' His rebusfci»

20 manere r remanere

— quidam -0/ qui,— agebant T aiebat r aiebant

21 opponebant C habebant S opponebatur

T opponebat r praponebant

22 verborum -J/ virorum

— pondus Hpondera

24 iis 3 foi

26 eft ullum C 4* eft illui S r,x efi

"'

lum T illud

— voluiffe T x noluiffe

27 non minus C 4' '« «0* minus Ttamen nimis

— omnium C aratione omnium

28 arcem C S</.

— natam C notam

29 quam aliquem fe maluifle CTr iH yatfA» aliquem fe imperatprem efft

•voluiffe

— maluifle S noluiffe

— is H d. 4- £*v

30 aliquis QT -\> d.

3 habebat HSTr »0» habebat % illui

habebat

— fefeC H ST/<— habet 4* habeat

32 provinciam r provincia

33

Quid C T 4W3 4 Caafarem S % eum

— retenturi 41 tentaturi. (in marg. " re-

cepluri")

258 1 nobis tua C no<va tua nobis

2 Si C T Sedft

— refponderit r refpondit

3 miferat r miferit

— patrem fuum r d.

4 dubitabo HTr.^ <to&7»

— te S d.

—— id # idem

— eum C T ipfum

c ea C H heec

6 jam C T 4 tamen r tantumjam

7 tam C T tamen

— ut C H T d. S £, 4^ propter

10 erat H a'.

— inimicus # </.

12 quanquam, quid fadluri fueritis C d.

Xfu'ft"13 dubitem T dubito

C c c c



VARIjE LECTIONES.p- I. P-

258 14 provincia veftra C T provinciam

vefiram

— et prohibiti HSr^. T etiam pro-

biti

259

— ut perhibetis C T %, tj/ d.

16 Quomodo —— injuriae r rf."

— acceptae injuria? C H T accepta in~

juria

17 audloritatem % autloritati

1 8 provinciam % provincia

20 eftCHTr,^/ ^r21 eum r */.

22

23

24.

25

27

28

30

3 1

32

33

34

259 i

3

4

10

11

12

accufatis C H S T r, £, 4" accu-

fetis

queramini C querimitii T d. %, ij/

queramini efle

contra Casfarem 4' <""w Cafare

vel cum C «w?/ /« S cumvultis C H T r ttis S #, 4' velitis

Varo C Farrone

efletis r fuiffetis

autem H S r> %, 4^ tamen

confitebor C S T #, ^ confteor

culpam r d.

C. CHSTiprobarem ^, •vj' probarim

unquam C d.

conftantiam % conflantia dico

Quotus S%J/

quotiens

enim iftud C illud

partibus CHi.diflenfione r difcefjione

crudelitate C credulitate

rejeftus r> ^ ejeilus

eas ipfas % f«j //_/oi r ipfas partes

cujufdam animi C % cujufque r cujuf-

quam

poflet C x, -vj/ /0$?/

cjetera T 4' cunfta (fed fup. lin.

" catera" ab al. mantt)

honos C T honor H */.

ingenium ;quae nequaquam CT^

imperium ingeniumque nunquam

prohibitus T prohibetur

iratus C iratum

aliquam C T aliquamve ij/ ad ali-

quam regionem

eflet, videretur C efi, videatur 4>

erat

in Cn. T Cn. x , 4> ad Cn.

eam ipfam C T d.

rejeftus C S T % ejeclus

Quid %}/ £>uod

cum x,iUm

260

1.

12 nihil C nifi

16 omnes jj, 4> cmnes enim

— tenebamur CTr tenebantur

1 7 audlor % aclor

— tum CT^,i|/ tamen

18 videres, pacem 4^ viderem de pace

1 venifles S #, 4« veneras

— ubi C T «/

20 Quanquam —— quaero, utrum Cûanquam utrum T quanquam ut

nunc res fefe habet (fup. lin. ab al.

manu)

— fe Cfeje

— habet 4> habeat

21 quin C quin etiam

— illi r, x *ftiui

— ego y frg-o

22 Tubero CT d.

23 quaero r ^.

24. veftras C nofiras

— perfequamini r projequamini

27 Caefar CHST^,^.30 tuae S d.

3 2 honorum £ bonorum

33 Ignofcite > Ad parentem H d.

— erravit T d.

te 4^ te oro

Ligarii 4- Ligarii te

haec C 4- hoc

Legatus $/ Legarius

oppreflus T preffus \ oppreffo

— eo S %, 4" ô ;'^/o

— acerbus C H T r, %, 4^ acerbus fuit

— tum etiam C H S T r, ^, i(/ tametfi

6 tuus C //«rtf.r T <jVV#j

— Ad x ^P"d— agi lolet H r d,

— ego C T d.

— loquor r loquar

7 Erravi CHTr,x,4 Erravit

— feci C r, %, 4'/'"'

8 delifti r ^//^— ignofcas % ignofcatur

— Si r Sed

9 plurimi r plurimifuppliciter

1 2 pofita C propofeta -fy pofita huic

1gratiofiores C gloriofeores <vel gratio-

feores H S T gratiores

16 vultus S xpreces

— fpedlare CSTj; tefpeclare

17 te C d.

— quam T quantum

— illius C H S T r, 4/ illius caufa

— laboraret % elaborarei

1

2

3

4

5



VARIjE lectiones.p. 1. p. 1.

260 18 Itaque C d. T dtbtret (in marg. ab 261 17

al. m.) 18

— tribuis tu quidem C T r, z, 4^ tri- —buijii

—— beatiores T deteriores '9

1 9 efle r d. 21

20 illis C T ipjts 23— concedis C credas r, %, 4" concedas

— tamen r /*##* 2421 ab iifque r <j/5 f» % ab his tc 4 ab

his qui 25

23 petendo C petendo mihi

24 tu quidem C T r d.

25 tuis r </. 27— poflum -vj/ pojfum tibi 2926 fortiffimos C T tibifrtijjimos

— Sabinos ij/ Fabios

27 acCHTr,^. —— proponere r ponere 3028 optime T </. # optimos

— mceftitiam C <7. # modejiiam3 1

29 Hujus T. C *; hujus T. H T %'w32 Ligarii C */.

—33 tres H S r, £ </. —— Quodvis C quid <vis ? S jVtf>» quidvis 33

r quovis x Nam quodvis 4" Namjus —34 Dii H d. 34— illo H d. 262 1

261 1 exulante # exultante —2 te r d. 2

— germanitas 4> grwvitas 3

6 omnem ^ omnium —— Brocchorum C Brocorum S Brochorum 5

4/ Bochorum

— hunc £ </. 6

— Marcium C T Varum H S r Marcum —X Macrum 8

7 Caefetium C Caforium H Cafenium

S Cejenum T Cefarium x Ceftum 1

— Corfidium C Coniftium H S T r, 4 12

Cornifcium »4

— hofce ^ Aoj a/ —— Romanos r Romani —9 qui C H T «- </. «5

— fuerunt C H T r/«^5 —— maxime C T $-, x d' »7

10 his T x <*• 18

— minabantur H %, 4/ minabamur «9

1 1 ca?tera C cunela

12 fic H/f «/tf/H r a te fc 20

1 3perfpicere 4/ profpicert ~-

\i> fuerit x» \fuijfet

prope xPrcPn'aaequalitate H aquabilitate

qui x ?«//

fentiatrfentit

fuiffe % <Ê

abreptus C 4" arreptus

difceflerit C S T z , ^ difjenferit Hdijjiderit

negotiis intereflem C necejjariis. Ac

ht€C

intereflem r, % tnterejjent

tum T. C /m» H <•«/» T. Sf. T/«/» ^. ^ a. 4' tumfuerit

me s- </.

aliquid T «//W

illo quaeftoris C T quaftionis H 4»

qu&Jloris S # zV/a quajiorio

cogitantem ^ </.

quibufdam quaeftoribus C quaftioni*

bus

T. C tt %.

tum r </•

egit z legit

hsc C H T 4/ £0;

petit C tibi petit

Quam C quanquam

cum C tum

fibi C ft

his C £/<• r /g/fo

fuis CHT f) ^.condonaveris x condonabis

et clariflimo p^ d.

Marcello C H T r, 4/ Marcello re-

Jiituto

omni H d.

probatiflimis 4/ probatijjimo

populo Romano CHprf populo Re-

mano T $/ et rei p.

nulla 4" nullis

gratior r graticfior

dando s- danda

N'hil C •>]/ nihil enim

tua C </.

tua C 4^ d.

confervare H xfertvarearbitrer C S # arbitror

jam r </.

admonebo C 4- admonen

abfenti r habtnti

omnibus r </.

te %</.

C c c c



P R O

REGE DEJOTAROAD C. C^SAREM

O R A T I O XLII.

Edit. Olivet. MSS. CHST^î,3^

263

264

1.

1

2

3

4

5

6

initio C in initio

videtur CHx,^ videatur

tum C S x, r, 4' tamenmihi x 3 d.

tantum C T n, r, -v}/ tantum mihi

dico H d.

— regis C S n, y, 4> r^g/j Dejotari

— ipfum H d.

7 etfi C H S T *, ^fi9 eum C a, 4- quia

— antea % $ d.

10 folebam C T x, r, % 3 folebainus— Perpetuis ^ 3 Propertius

1 nunc S »«»r autem

I 2 Accedit C *, 4/ Et accedit

13 conturber C H T r, ^ perttirler

— Crudelis Caftor », r Crudeiem Cafio-rem

1 difcrimen r difcrimine

15 eiC^,/.1 tegere C s r^r*— debebat r debeat

—- ineuntis astatis C ineunti atati

17 etCHTff^Sf/^— duxerit C dixerit

*— avi S ac avi r ac in

18 et H d.

19 abduxerit C abduxit

— Fugitivi a. r Fugitivos

— accufantis a, r, •$> accufantes

1 os

% 3 4, bos— cum verba audiebam % 3 </.

— cum verba non tam ^ 3^— affliftam C d.

3 more n d.

4 ne C H S x, 4/ tiee

— quari C querere % 3 ^#*r/

5 dolor C ne dolor

— poffit CH^ pojjet

— exortus C H % 3 4/ f#«•/#/

p. 1

264 6 qui C », 4^ *'

— folutus C volutus

8 etiam xZ d— tamen % 3 tantum

1 arguare C 4/ argueris

12 fiHSf r#«

— confideres ^ 3 confidere

14 de te caeteros Q *, $ de ceteris

16 etiam « d.

18 nulla », 4^ tilla

— unquam C d. 4- nunquam

19 domefticos H */.

— extra C s, r, 4- /#^**

21 mea C T s, r </•

— fpeflat % 3 confpeclat.

22 graviffima C gravia fatis \ gratif-

fima26 diiceptante # ^fpeclante

— populi Romani concurfus C popultts

Romanus concuffus x,\ p. Rom.

hujus

27 enim C d.

— regi r re»

28 in populi r /» reipublica

30 teftarer C T contefiarer

— Sicx,

l F*t

— etCHTr^/.

3 regem Dejotarum CHTr rege De-

jotaro

. modo x d.

265 1 Quid 4- Qlfidico C T », £ 3 4> «#<'«'«»

neque », $-, 4> «^* exercitatione

rerum x 3 rerum aliquid

valere C valuere

fuiffe * </.

J- affeftum C v, # 1, 3 4< affliclum

9 meminerant C » /#w

— cum C T tum

10 amicum C H T *, r, 4* amicum

efife

32

1

3

5

7



V A K I JE LECTIONES.p. 1. p. 1.

265 10 cumque C H r quodque 266 14— apud ipfum te (J aperte ipfum —1 animo 8, 4 animo tuo

12 infideret H <r conjideret 4" injiderent 16

C. C H S T </.—

— Caefar 4 */.

13 et conftantiam 8, # 3 4 /w conjlan- 18

tiam —»4 Per C»£/ /fr J 9

16 et C r, \)/ neque n nec 20

»7 firmiorem 8, 4 firmior eji 21

20 viderunt % 1, 3 <viderant 22

21 Cum C T r« 23— exorari C T % 1, 3 4^ orari 24— tum C /« —— foles $- Joleas 26

22 refedifle C refidijfe

2 3 cui C /«;>

25amicum S <7ne>V/ 27

Cn. C H T s- d.

26 in 8 </. —— tamen ^1,3 tantum 28

27 tum 8, 4 i»/w

2S fi S </. 30— tamen C H r d. a, -^ modo

— aetatis T d. 3»

29 Itaque H <? Ita

30 amicitiae C H r, X, 3 inimicitia 33

3 1 animadvertifti # 3 admertijli —32 agnovifti £ 3 cogno<vijii 34— regem C 4 regem ejfe 267 1

33 progreffus C H S T a, <r,-]/ progrejfus

—efi 2

— communi £ 3 omnium 3

266 1 quique 8, % 1, 3 4 quique cum 4

2 duxiflet x •> ^judicajftt 5

3homo longinquus C longinquujque 8

5Cum C 8, 4 C»/« *»;'/« 9confentientis C */.

—— fumpta C H S T ts, <-, 4 fumpta —

ejfe—

6 confulibus, praetoribus C n et cum 10

conjulibus populi R. T r conjulibus 11

po. Ro. 12

— tribunis T tribunus % 1, 3 commu- 13

nis '48 populi Romani y reipublic<e 17

9 qua £ 1, 3 y«*;# *•/ —— videbat S ;/. 18

10 fibi efle C 8, r, 4> «//£/ ejfet S ejfe >9

12 nuntiabatur C H k «' nuntiabatur S 21

£/V nuntiabatur (Jorjan pro " £«;'c" —et " enim" Jup. Un. ab al. m.) 4 22

hic nuntiabatur 23

»3 effeCHT d.

nec ulli C ^Jed nulli H T nulli

vcri C H Sjj;

1 4/ veri nuntii T <vero

nuniii tsjed nulli r nulli veri

audiebat % 1, 3 audebat

certorum hominum C 8, r, -\> cetero-

rttm omnium H ceterorum hominum

quoad C S % 1 ^«0

ad eum C d.

aucloritati % 3 autloritate

inH % 1, 3 ad (Jup. lin.)

tum «, r tamen

enim aji<ve

attulerunt 8, 4 attulerint

nomen ejus C H T nunc illius

fuerit Cfuerint

Tanta S *, # 1, 3 4 Quanto (et Jic

Jup. lin.)

Tanto praeftitifti T d.

quanto S % 1, 3 /azz/o ftf/c H y«/,lin.)

omnibus C 8, <r in omnibus

admirantes numerabamus 4 adnumt-

rantes mirabamur

rex C d.

hoc C «, 4 zw hoc

adjuverat 8 adjunxerat

quocum % 3 1U0 tum

vel rogatus, ut C «/ <vel rogatus

arceflitus 8,.# I, 3 accerjitus

evocatus k, # 1, 3 4" 'vocatus

non ut ad H » «c» «/ <r et ut ad

periculi C periculum

Pharfalico C Farjulico

perfequi rjequi

errori % 1 errore

duxitj£ 3 ;//#;'/

tuis C H », 4* civibus

et probatiflimum C H T r </.

omnibus 8,4 ^-

delegifti C dehgajii

pecuniam mifit C 8 d.

auclionibus 8 auftcribus x ' auclionis

utereris C H 8, r, 4 uteremini

efle £ 1 , 3 «</>

C Cffifar C H S Ca/ar T C.

ampliflimo fed etiam C d.

judicas -^judices

profeclo H d.

fuerit H ^fuit

penatium -\> petatum

extinguere H d.

tantaeC T 8, r, % 1, 3 </.

non ^ 3 </.

animi x 1 , 3 «/.



VARIiE LECTIONES.p. 1." p. 1.

267 23 tyrannum C S T tyrannus 268 21

— inveniri *, 4> invehi —24 haec * /w —— fuit H d. 22

26 provincias i)/ Uberos populos

— omnium C ts, r d. —27 fe ^ 3 </. 23

— cum domo CTf/, —28 cariffimo C H S T v, r, x '» 3 * 24

clarifiimo

30 haec C » £or T </. —

.

31 Quis Q a,\ 2>uis e?iim —— te&ior C S *, $-, # 1 > 3 4" reclior

r«* zs

fic Hfup. lin.)

33 vit3e % 3 M 26

— puto C T putem —34

hominisr

</•

—268 1 modo », "4/ ^- —2 gravitas, virtus, fides T d. 28

— eft % 1, 3 yfr —3 nec C »« etiam 29

— cadere poffet C *, 41 eaderet

6 confingitis r confingetis ^ —7 At quam C 4^ ^ty»* * <?/ 3°— ne » »^c 3*

— fufpiciofe % 1 3 fufpicione

8 Luceium xLucerinum 4> Lucerium32

— domum C ad domum 33

9 quidam C quidem 269 1

10 ea T //. », 4/ ontnia 2

—munerare

Smunerari r,

% 34^ »*«**-

3r#r* 4

1 1 ducere a redueere 7— volebat H njolebant

— ibi C r </. —— enim % 1, 3 d. 8

12 qui CTr«/ —1 3 en caufa a in caufam 4^ f* ftf»/« 9

1 4 C. CHST^. 10

15 Phidippum S T *, 4> Pkilippum —\6 ifto C d. S s, x >> 3 4^ */^ 1

— efle C r extimwvi tffe S T * **•/,«- —Wiaf? tf^ 12

17 percuflus H S s, r> ^ perculfus »3

—indicem

C-^judicem r indigentem

—— fubornabit, finget C H s, r, % 3 * 16

fubornavit : fingit —18 videlicet C */ja^ % 3 </. >7

19 res r rê 18

— abhorrebat 4^ aberrabat

20 ait H r «£*< '9

— At id *, ^ 1, 3 d. —— primo H T primum

21 occultiusjc 3 occuhis 20

veJ

». X 3 4> '•

deinde etiam T *f

impunius 4^ impunitiseft faftum Crrt fatlum efi, faclum

T (^?/ faclum, faclum

Si S iW/ *, 4^ Namfein * 3 i-

odia # 3 oculos

arma C T periculum vel arma

fi », 4/ ./W

veneno a, 4> venenum

hofpitalis x, 4> hojpitalijjimun

homines S homines vero

celaviflet 4> celavij ent

Quod C H T 4/ j£*«/

occuhius # 3 occultus

efficere a,r, 4^

*$«'

potuit C x, r poiuiffet

de armis a, ^ /*</ </f armis

noluit C voluit

feftive C », rfefiine

contexitur 4^ ccntexit

femper C x, r, -^ fape

tum te », 4> te eum

re C H S «, 5-, 4" ff-*

perfe&a C H S s, r, ^ perfecla rt

dimifu x, J/ «0« dimifit

reditururn C rediturus

convivio £ 3 continuo

tum il!uc £ 1, 3 tunc illic

Attalus 4^ Attalis

cui 4> ?«*'

et animo C H T animo

tu £ 1 , 3 tunc

difcefiifti r diffedifii

Obfecro C H Objecro te T d.

repete % 1 repente

intuentium * intuentem

qua; *, 4^ y«'V

qui x, 4^ ^k/V

tumultus C p«//«t

moderate ^1,3 modefie

difciplina ? », ^ dijciplina aderat

lautum », s", 4/ lotum

noluerit C noluit

Luceium x Lucerinum 4^ Lucceium

cogitata », 4/ excogitata

Cum a 5/f cum

vomere C S T movere x, r> 4* mt> '

<veri

At T », 4^ dttm (tum fup. lin.J

tua C x r> 4^ rf /aa H j; 3 i. Tt&

cubiculum C ts, r, 4^ cubiculo



VARI^ LECTIONES.p» l.

269 zo malle dixifti 8, r, 4' maledixijli

— perdant % 1 perdunt

21 nequam et x '» 3 ^.

— fed C H S T x 3 /W //.*»«

22 in 8 </.

23 transferri C S T a, $-, 4" tranfire

— poffent #1,3 poffunt

25 tum » /a

26 confcium C x l confcius

— habebat CHSTs.r, haberet

29 indicare T judicare s,r,^ l ^ t/in»

dicare % 3 <vendicare

30 quod r ya/

— conjecit % 3 d>/V«7

3 i vinciret % 1, 3 vinceret

— habebat r baberet

— folutum C x. % 1, 3 -fyfolum

33 una -vj/ a»£w

34effet « «0«

^V/— alieno r alienus

— altera 8 alterum

270 1 eum n d.

3 inferre 8 inferret

— poffet 8, 4" potuijfet

4 hoftium ^ 1, 3 d.

5 Atque x 3 ^tyirf

7 AtC^f— Cselium x J » 3 Cacilium

— quod 8, -vj/ y»/'

8 noluerunt 8, 4* voluerunt

9 fit C H S T »««//

— mitteret H mijijfet (fup. lin.)

— quos mififfet

CHST8, r, 4' ?«*

«?/$? ^«/10 qui ditto C quod diila x l

> 3 1U0 *>

\ aut diila

— audientes £ 1, 3 obedientes r obaudien*

tes 8, -\t obfequentes

— tanta re H tantam rem

1 1 fuiffe C H T 8, r d.

1 2 Caelium ^ 1, 3 Cecilium

— vidlam -\> incer/am

— nefciebat » nefcibat

13 C<elium # 1, 3 Cecilium

14. is C T 8 /V r** ij/ his

— quia S S/ >s qui r d.

•— noffet C nofcet r d.

1 5 noffet C nofcet

— contemneret % I» 3 contenderet

— Addidit H *, ^ 1, 3 + âV//

1 6 optimos £ 1 optime ^ optimum

— nihil >s nihil opinium

17 AitC x 1, 3 ^/

18 ex Cd.—- fervum ^ 1, 3 </.

P-

270

1.

271

20 arbitrare 4^ arbitrer

21 Alieno r Ahenus

*• a. te x d.

— fuit # 1 , 3 </.

— Speravit 8, 4" '•

22 regionis C T », 4* regionum H r/g/'e-

/««/

24 ei x 1 , 3 ^-

— quem^ 1, 3 ?»-*

— praefeceras 4^ praferas

25 hofpitium 8 hoflium i|/ hofpitem

26 ad aciem C T audaciam r, x l » 3

aciem

27 fparfijc 1, iJparfit

— etiani H */

— Caelium C # 1, 3 Cecilium

28 tum r tamen

29 fefeque H /<j/£ quidem

exfpoliare

CH8, r,

% 1, 3 4^ /p°-liare

— maluerit x *> 3 "voluerit

3° eo C T >s, r d.

Niceam C Nipheam 8, 4- Nicena % I,

3 Neceam r i» cena

3 1 rumores H /«c/aj 8 </. ^ 3 »r«

33 te H S £//a*« /*

circumfideri C fuperfederi H T r/r-

cumfederi

34 qua etiam C 4* quam et H ts qua %1, 3 â#>«

— Latinum C^; i, 3 | Latinam

1 Pereant H # 1, 3 Intereant (fed in

marg. " intercidant")

— intercidant H S intereant

— fi H etiatnfi

2 tibi S/&— tamen ^ 1 , 3 //'^/

3 Qui C », 4^ Qui*

4 effet « d.

5 vel C r, 4" <£

lege », 4/>^6 conftitutos T conflitutum

7 Quid T ^/

deinde % 3 4^ denique

— Dejotarum C Dejotarus

8 faltaviffe x 3 falutavijft

10 aut r haud

11 funt H etiam

regiae C ra 1 + rege

12 frugalitas x 1 fragi/itas

»3 verbo fcio % 1, 3 uno focio

Frugi r/ra/

H. habet % 1 habent

15 magnanimum # 1 magni animi



V AR I JE LECTIONES.p. l.'

271 16

17

18

20

23

volet r ev?/**

et C H d.

effe CH</.

tum a cun&a Afia T d.

perfpefta C r conjpeila a profpeila

ad hoc vacabat T d.

P . L

272 12

•3

»4

— tamen C r «///7« —24 a beJlis j/ 1, 3 */. *S— hominibus CTr omnibus 16

25 rationefque r , -vj/ nathnefque » notio-

nefque x l > 3 ™ti°nes • rejque '7

26 tetrarchax. 3 tetrarches

— paterfamilias C T agricola r </. 4" —pater 18

— etH r(/.—

— diligentiffimus r d. —27 agricola C T paterfamihas —— pecuarius C peculiaris T pecttlarum

X ' » 3 peculiarius 4/ pecuniarius *9— Qui T b j£»/</ ^/ ^zW 21

28 nondum C T «0» r «0« /«>» «, \ non —tanta 22

29 et graviffime C et gra<vifjime et verif-

fime T d. MM

— ^zld. 23— exiftimatione T exercitatione

— eaque 4/ atque

3° faltavit 4' qua contra te falvabitur —3

1 Imitari potius C T Imitare

— avi C potius avi 24— tui S % 1 , 3 d. 2 S— difciplinamque % I, 3 difciplinaf-

—que 27— debebas C T r d. —

32 fugitivi rfugitivos —33 fi -^Ji wa/zr —

— habuiffes Cfcivi/Jes T fnxifjes rfu-

ifs X »> 3 + habuiffet 28

— eum C </.—

34 unde •»]/ #«/7« 29— tamen #1,3 tanlum 3°

272 1 minime #1,3 nomine 1

2 ineunte j£ 1 abeunte 31

— ut armis H armisfuis

3 ut S */ 32

cundta C <//## /a 33

5 haerere i|/ babere 34fenex 4/./^' —

— poffet 4- pcffent 273 1

6 Cilicia C a Sici/ia%J/ Cicilia 2

9 concurfhs C T r curfus 410 feCHTf*/.12 fui *, j- </. 5

poft Pharfalicum autem praellum Cr Pharjaluo autem pratio (et J;c Hin marg )

fuiffem C d. a fuiffe

deponendorum H ponendorum

adducere S revocare

etCT^.ipfius H*,r ,j/, -vj/ illius

domus CHST», r, x. I \ domus

Cajloris

etiam accufandi S 4/ habeat accufandi

etiam

calamitofus #1,3 calamitofus etiam

et ab eo C r, -vj/ «^ eodem

iifdem C r d.

non H a, ij/ et non

apud te C S *, r, -vj/ « peregrinis H<7 peregrinis apud te

accufetur C T accufatur

debebant ts, r, -^ debeant

enim a d.

abjeflam C T r dejeclam x 3 objec-

tam

evocavit H % 1, 3 vocavit ts, ij/ r*-

vocavit

ante S T % 3 4' «»/*«

qui C H T x. 3 4- °uis

quam *, r d.

gener # 1 |««« % 3 generis

repudiaritis HS^ 1,3 repudiaretis

more j/ 3 morem 4> more gretits

arceffere x, 1 , 3 accerfere

Eftos ^g-o

concedatur C concedantur n concedo

acerbitatis C T s, r, ^ actrbitas Hquanquam acerbitas

Adeone C fldfco

etiam C H S T », r, % * > 3 4* '•

violentur T violetis

fpe *, $/ fepe

adducere C H », r, ^ abducere

dominum r> 4> dcmum

uni C a«o r d.

indicere *, r, % 3 4^ inducere

fi z ifed

noftram j/ 3 nullam r 'veframfalutem # 1 familiam

id C *•//«</

contraque r fc«/ra y«c*/

Cn. r d. x • , 3 Cumnos pueri * </.

tribunus C £ 1 tribunum



VARIiE LECTIONES.p-

273

1. P . 1.

6 M. rj/ N. 273- 26

7 vocaflet 4 CJocaffet —

— Scaurique veniflet x 3 */• 27

— Scaurique fervus *, r» \Jervum Scau- -—ri, qui —

— ad eum C ejus 28

— domum a, %}/ domi

8 prehendi C H T «, r x 'i 3 ^ ap- 29prehendi S compreh-ndi

9 deduci C # 1 , 3 </«ri 31

10 coroparo % I, 3 comparem 4' compa- —rares —

— etfi C aryf 341 ille % 1 , 3 /k /7/o —'

— abduxifti # 3 adduxijli •—

12 adjutorem p/ 1, adjutore —14 ifte Cilie 274 1

— Nonne ——— venit % 1 </.

— produftus C H T perduclus 2

15 cum C T d. —— fuiftet S ejfet 3— refugit ad legatos C T r, % l fy re-

gis ad lcgatos (et in C fup. lin, a —man, rec. additur " refugit" 5— nonne etiam S non —

16 ad x. 3 ^/ ^

— venit % 3 <vetuit

— Serv. Sulpicio C Sergio profulpitio 7

H S T Ser. Sulpicto r pro fup- —plicio 8

17 clariffimo viro C T *, r d. —

— tum C H tunc

—19 impulfum », -^ depulfum 9— efle rfe ejfe 10

20 impudens C T *, r, 4 potens H /'»- —potens 1 2

— immoderata £ 1, 3 immemorata —21 Idcirco H », >]/ idcircone 13

— hujus CTri/. 14

22 immanitate C S r, # 1 4 inhuma-

nitate noftra ci<vitatis humanitatem 16

H T immanitate nojira cizitatis 1

humanitatem % 3 /» humawtate noj- 1

/r^ ci<vitatis —23 At quam C ^/ya^ S at quot

— Blefamius C Belfamis•]>

Blefannus—

24 nomine a nomen 19

— optimi hominis C H T x, r» 4' viri —eptimi 20

25 regem C H S T *, r, x 1, 3 4> «-

£#« inquit 21

•— te ij/ te Jiudiofe 22

— in invidia efle C H T *, r ir.vidia —S^ 1, 3 in<vidioft —

Tom. VI.

exiftimari C extimari

ftatua « Jiatuta

vehementer # 3 vehementes

non folere ? </.

Nonne —— colle&a r d.

fermunculis C Jer-viunculis H S fer-

<vunculis % 3 femunculis

Blefamius C Belfamis T x ' W«-/»«/ •v}/ Blefannus

multas HTfi/.affli&as * d.

domos C T </«»«/

inquam % 1, 3 inquies-fy

inqutt

es C d. x es Gnei

in 4- d.

ceciderit C r ceciderat

populi Romani C pcpuli H reip. S

% t» 3 ^modo HJolum

etiam C T r ^.

ducimus S <videmus ducem p/ I, 3 w-dimus ducem

Blefamio C Belfamio T Blefamo

tam H s </.

videat ^ 3 <viderat

invidimns C H S *, r in<videmus Tin<vidcremus 4 iwvidcrimus

afFert C affcret non

Iocus C H T *, r, ^ </.

clarior C clamor

autem #1,3 *?«//»

nec H d.

hominibus *, r omnibus

eft C « </.

fortafle # I, ^forte

ad r </.

extremam ^ 3 exirema

refervatum -^fervatum

Dejotaro H *, 4 Dejotaro regi r Z?*-

jotari regis % l, 3 Dejotare

fufpicere C H T «, r fufpicerit

amiferit 4 admiferit

multatum r mulctandum

arbitratur C ts, <r ejfe arbitratur Tarbitralatur

exiftimaret

%1, 3

exijlimares

m u 1 ta H pofiea

a fe, qui C S k , r, % 1 , 3 4" offequi

fumeres C Tfumere S % 1, ^fumeres

ab illo

cum C «, 4 °ui

Scipione C H T r, ij/ £. Scipiont

Tauro tenus r uretonus

eflet CT»,f,{5?D d dd



VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.

274 23 quae eft CT»,| quam 275 28

— noftra provincia C noflâm prvvin* 29

ciamfecerunt T

»noflram

pro<vin~

3°ciam -\> e nojiri pro<vinciam 32

25 modicis r modtci —27 multam a malclaturam 33— fuftinuerat C H rjuhierat », •vj/ fub-

jeceral —28 regium £ 1, 3 Hg»/ 34

29 Hoc % , 1, 3 O 276 1

— confervato C T refervat H fervato 2

30 fe fenatus r fenatu —3 1 erecto ^ 1 , 3 4- »"•?<*?<'

— fuccumbet 4- fuccumberet 3

32 ne C H k, f, 1]/ »(?r—

33 et peperiiTe T peperife % 1, $ repe-

riffe

4— ante C H T antta

275 l quae C ettam —— poffit C T *, r, 4, d. 5

2 de C H T d.

•— decreta H decora T », r, 4" poterunt —decreta

—— delere 5^ 1 delere % 3 habere —— enim C Hi]/ «*/«r <6/j T w f «?«/»* ;7j

3 poftquam C H T pofeaqttam 6

4 Cappadocia C T Capadocia 7

5 vero H */. 8

8 quid de magnitudine C H T de 9magnitudine 10

10 quidam etiam C H T quadam et x —quidam -vj/ quidem 1

1 1 etiamx. 3 d. —

1 2 tibi non H r </. T »0» —14 verum 4" "verumtamen -—

— omnem C S etiam 12

1 5 refert -rfuerat —16 animo 4" animo tuo —— fuit C T \fuerit »3

17 quarum r, 4- quarum ex parte —— Tarracone C Tarcone

>J/traftione —

1 8 Blefamio T Blefamo _— feCHT fl/^3/^ »4— erexerit a traxerit 1]/ erexit 15

19 follicitudine Cfolici/udine

20 memini £» % 3 4> meminfi

23 refpublica H /0/»// 22. 16

— conciliavit », •*}/ reconciliavit

24 utriufque r utrifque -—

25 neceffitudinem », -fyfollicitudinem l 7— ejus officia C H T », r, -vj/ e^Vw ff

26 effecerunt » feceruni""

27 multis H </.18

— femcl ^ ftmul_

vocari 4/ revocari

haerere 4 habere

accidere

^ 3accedere

tentare » <?.

dicendo H d. % 1 , 3 dicendi

commovere H convenire

poffim ij/ nonpofjim

nihil C »//? HTf nihil etiim

oratione % l rationt

contemplare s, \ compleclere

profeclo *, 4- prcfeclo id

negavifti C H T a,x. 3 4* denegafli

r denegavijii

Multa dedifti T r </.

clementiae monumenta C monimenta

clementia

incolumitates a,

%\,3 incolumita-

tis

quae T quod

gloriofa funt T gloriojum eji % 1, 3

gloriofa facit

commemorabuntur T commemorabi-

tur

Semper C H T », r, -vj/ Semper enim

X 1 , 3 Semper regtim

fnit r </.

regum C </. 4* regium

hi r <W

vero s, -ij/ <J.

tradituros * traditum 4- traditurum

vcro

x1, 3 ^

regii C H», 4- r<?^/j T r»?^«

Hieras C Jeras

Blefamius T Blefamus

Antigonus C Aitigenus

nobifque C nobifcum

diu C d.

noti \ non

Dorylaus C \ Dorilaus T Dolirius

cumx. 3 d'

Hiera C Iera

eft *, -vj/ </.

ad X » » 3 a

Exquire fufcipit T d.

Exquire C Eaque re H Enquare r ea

qu<e re

tuam C memoriam fuam H et miferi-

cordiam tuam

fcripferit r, 4^ firipfit

illis * illtus

—- memoriam C al. nuam (fup. lin.J

negat unquam % l, 3 negatum

fcCd.



VARIiE LECTIONES.p. i.

276 18 a te x 1. 3 </.

1 pedem 4' pede

20 e H a

21 feC H r ^.

—fuifle rfinjjit

22 eandemqne afliduitatem *, ^ tadem-

que ajjiauitate

— tibi CHTr^.

p. I.

276 24 cogitatum —— id tt i.

— fuum *</.

25 exiftimes C extimes

— hodierno T # 1 hodierna

27 efle » </.

28 optare illorum « d. ^ 1,

ij/ optare

3 illarum

I N

M.

ANTONIUMPHILIPPICA I.

Edit. Olivet. MSS. O <p, ^

p- 1.P-

I.

277 4 fperarem <p comperiem 278 28

10 renovavi <p revocavi 3311 quo

<pquod 279 2

— ufa p ^. 8

»3 cenfui O Jiatui 25

»4 Prseclara Antonii d. 26

— etiam O enim 28

16 principiis <p principes 30

20 11ih.il Caefaris O nibil tatnen in 33

G. Cajaris 280 2

22 reftituti <p reftituifti 5

23 Aflentiri <p AJfentiet 7

278 3 prasclara <p clarajunt 10

5 ne <p nos H10 oblata <p oborta J

5

16 uncus unicus tpjunclus

— impaclus <p in paueis «7

—in C Marii O M. C. Marii 18

18 quae O quod 22

! 9 urbe <p urbem —20 manaret O maneret 34

24 in <p d. 281 2

25 nefarios O nefarios cer<vos

3

illius <p d. 8

28 Kalendis Juniis O Kahndis Junii

edixerat O <p edixerant

in <p d.

incitabantur O concitabantur

iterque p uterque

plus <p d.

Addebant 4- Addebat

affingant p, i|/ affigant

Galliis <p Gallicis

quo O yafld'

ipfi Brutus O d.

efle <p d.

noftro <p vejiro

adjutus <p aditus

proficerem <p perfciem

fperabam id, neque praeftare O fpe-

rafvi, neque Jperare <p Juperabam

fatum <pfatlum

relinquerem <p relinquere

officio <p ejiicio

me O d.

de <p, -v}/ e

ei diceret <p, 4' edicert

iracunde <p iracundia

Qui O <pquod

Ddd d 2




P- l.

2Sl 12 religiones Ji quis 4

24 id amplijjimos

282 2 ampliffimoque <p, 4" ^- »4

3 confularis <p, \ cenfulari —4 Qusnam 4 Quodnam 16

6 fententiam O fententias 18

7 eft populo R. 23— modo <p, 1]/ d. —— metus <p, -4 metu —

12 efficere <p d.

16 quo O quo modo

18 arbitror <p arbitrio 2421 Csefaris 4 Ctffar 2 5

23 prolatis O latis <p, $ Qrolatis 27

26 fic O <p, 4 d. 1

— nihil O non hoc 28

27 An <p Ac 286 2

29 multo 4 d. 4

3 2 Opis <p-opus 5

183 1 togatus <p rogatus 6

2 fit cpejr

3 Quaere 4- Qua 7

4 conftitit O <p conjiflit 8

10 legibus O in legibus <p idem legibut 911 republica 4" reipub. 12

*5 tertia <p d. 15

18 iniquum <p inimicum 20

22 Pompeia <p Pompeiana 22

24 equiti # */. 21

32 index <p, -fyjudex 29

33 index O judex 3°

£84 1 eft <p d. 287 2

2 libentiffime \ liberalijfme 4— feveritate O Jecuritate —9

manere <p,-fy

venire5

10 At <p, 4- ad 6

11 vellet is <p, 4- velletis 8

*3 ejus <p d. 10

16 vim <p, 4- d. 12

18 vero <p <vero propter 16

J 9 id fertur \ infertur 17

21 reperietur \ reperitur —

25 igitur O d. 18

poterit ^ pottterit

quae jubent, ei O quojubente hii

refcinduntur viro

contineri <p continere

evertendas putamus <p, 4* <vertendas

putabimus

Quatrunt O Qu<zro autem

aut ego O ego

qui <p quam

quas religiones <p d.

ducimus <p docemus

ita geftum <p egeflum

videbitis

Ojubetitis

<p, 4jubetis

Cedo O 4 credo

Confules populum jure rogaverunt

O Conful et po. r. jure negave-

runt

populufque OPcpuIuS quod

fcivit ]/ fciunt

hasc 4' IJDC

augurum immitijfimus

Sin <p Si

eft <p d.

ipfis vifa 4^ ipfa ipfi

fi <p ftt

quiddam 4^ quidam

Dolabella <p Deobella

concupifte <p cepiffe

rempublicam -4 repub.

cum 4^ tutn

urbe —— liberau <p, -i/ d.

obtulerunt <p optarent -^ aptarunt

Quin <p cum

arbitrabantur 4" arbitrantur

gratulabantur <p gloriabantur

tibi O d.

tu karifjimus tuusflius par-vus

in Capitolio

23 fequebatur <p,-\/ confequebatur

2C maximum autem O maxime

26 a te, inquam O <p inquam

27 Cazfari 4" Cafare

28 decreto\J/

de c&tero

29 M. Manlium O Mallium <p, ^ Man-

lium

31 te, cum metuendorum

16 libertate reflce

p. 1.

288 27 quifquam efle omnino O qufquis

effe ]/ hi tribuni

289 2 parum magna <p, -\> parva

5 Accio tum plaudi O Aclii complacidi

\> Aclio

— fexagefimo O fexentefjimo <vel fexa-

gefmo

6 putabatis, non O <p mn putabitis

7 populus Romanus ]/ »o/?r«

23 fperant 1]/ parant

24 quoniam ea <p y«/ »0« «^25 conftantiaj <p, 4^ conjcientia

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A II.

Edit. Olivet. MSS. O <p,\J/

p-

290

l.

3

4

5

7

vero <penim

recordamini 4^ recordtmini

optarem \ optarent

minus 4" d.

16 de me <p, \ d.

290 21 fui <p, -fyfuis

— probari <p probart

291 1 .go <p , 4/ </.

2 dicam 4^ dicamus

3 rem 9 rempub.

5 *Pe \fpe<i*



VARIiE LECTIONES.p-

291

292

293

29+

1.

8 fed fuifle <p d.

9 te \ d.

— libertini 4' /ibertinum

10 Fadii -vj/ Fadi

15 O incredibilem audaciam <p d.

19 folvendo eras (p folum deeras

22 es <p ejjit

26 commemcras <p commemorat

30 in jufliflet <p d.

3 Quod O quid

2 autem O £or

3 nefario tp, 4/ « nefario

9 Nam <p, 4/ -^

1 Quod /cca

34 vi ete 4* videto

I Mufteilas O t}/ Muftela <p Mufiula

2 Tamifio tp tamenfcio

— Numifio <p numific

— hoc ipfo tempore O \ ifio tempori «/

32 omni cognofcitis

4 profiteretur <p, 4- profiteiur

6 fuit Curiontm

— id 4* uxor

15 primu:ri ^ primo

16 Lutatio O Z,»«c tp,^' •£•

17 vivet tp v/f/f

19 Glabrioni <p Glabioni \ Labrioni

21 cum <p tum

— vita 4^ d.

22 tum • vidit <p </.

27 mihi <p d.

28 fortunas Ofortunam

— rempublicam Putatote eum

1 5 referas O tumfierent

32 confciorum indiciis <p confodorum ju~

diciis

Italiam <p ut aliam

296 3 fi qui \ fiqmdem

jam O d.

verebare <p reare

tota in oratione tua <p tantum ratio

ut contraria <p d.

meum eft O in eum

totum 4^ totius

fenatus eft, Qfenatum

laudari <p laudare

vincit 4/ vicit

O Dii O dii

tantam -^ tanfarum

enim <p d.

reipublicie O qui R. P.-fy

rempubli-

cam

objicere O abjicere

quo.dam <p quidam

nonnulla <p, 4/ nulla

falis <pfalus

mima favi

fufpicaretur <p fufpicetur

vero <p non

Caefaris <p Cafare

Pompeium idtm tgo

34

3

6

8

1

12

16

•9

21

23

3°

3i

32

34

297 i

2

3

916

»7

18

20

29

1

2

6

7

8

910

298



VARIiE LECTIONES.

P . i.

298 1 1 eadem O ea

12 praevideram <p provideram

14 non <p, 4/ d.

— vox <p nox

I 5 aut \ haud

1 haec Pompeio 4- d.

18 valuiffent <p njoluifftnt

24 confcientia ^ focittate

26 occultatum Ciliciam

6 conftituerat $ conflittrat

8 recuperandam 4^ recipiendam

9 ego <p, -4/ </.

13 me O in omnibus me

1 duos tp WJ— Cafcas <p, \ Cafcam

I 8 cenfes ^ cenfetis

19 casteros gloriojius

24 gratulatus <p gloriatus

25 Quod <p, -vj/ y«/

26 me O ad me

— iis <p d.

27 me <p, 4/ d.

30 enim 9 </.

33 et iis O h <p, 4* d.

— gaudebant <p gaudtbas

34 ergo <p, 41 enim

300 6 tenens p ctrntns

7 confcium O /'» ccnjilio

9 vc\ <p d.

I I Cn. 9 M.

16 homicidae O homicidane \ homicidia

rei -vj/ homicidii rei

18 punttum tppunHo \ ad pur.clum

— Etenim O <p d.

19 ut a te O aut ut a te

21 fiquidem -vj/ fiquid

30 audlus <p, •v|/ addiclus

301 2 digniflimos judicatos O 4' dignifjimi

judicati funt <p dignijjimi judicandi

funt

10 focietatem <p Jocietate

l 1 includis\J/

includi

1 2 quoquo <p y«o

p. 1.

301 12 facis<pfacias

15 qui p ya/'/

1 9 tam ingratae (p tamen grata

24 ftylus \filius

25 confeciffem <p confecifji

26 fi <p d.

27 cum <p Cn.

28 Trebonio p tribuno

29 Trebonio vidimus 9 tribuno videmus

30 vide 9 <z//Vf9

302 1 fervire <p, 4/ infervire

7 immunitatum <p, 4- immunitatis

10 efTe <p, -vj/ mihi ejjt

1 Libero 4/ liberabo

13 illius pulcherrimi facli <p ijiudpul-

cherrimum fatlum

21 Dolebam, dolebam Q <p dolebam

24 Neque vero <p Nec nm

26 moleftiis <p molejlis

27 ego <p d.

— volebam <p Jolebam

32 fententia <pfententia mea

33 mihi 4/ </.

34 certe <p, 4/ d.

303 5 de fumma <p </.

6 diffentientes tp diffidentes

7 et <p d.

8 et ^, 1]/ */ /©/?*«

-— fpeftarem O putarem

— \iX O et

9 pofTemus O <p d.

— dignitati <p d.

12 detp d.

13 profecuti <p perjecuti

14 vidiffe <p vidijjet

22 idem jocum <p eundem locum

24 Hereditates O <p, \ Hereditatem

25 ducenties -4- ducentis

26 amplius <p </.

29 animi p d.

30 tu <p d.

— Caflinas <p CaJJina

31 amarit is <p amaritis

32 Fufii O 4" Furii (p Futii

34 te O <p, 4- </.

304 1 nunquam O d. <p, 4/ unquam

2 Turlelius Turjeatiw\J/

Tur<e/ius

10 amentiffime 4/ umantijfme

12 diftitant <p<i-.clant

1 declamas O <p, 4* declamitat

— jcx'' y /0«

15 âllum c£ Falfum

16 eft O tf

— tUv.'S 4 /»0




304 16 dicere dicerem 3°7 iS

— Vide autem O tp d.

17 interfit correptore

30 Vifne <p vis 28

33 defenfio <p defendo —305 I decoctoribus <p de conforibut 29

2 quis%J/

qui 32

3 muliebrem togam O <p, 4 muliebrem3 +

Jlolom 308 4

5 fed (pjic 712 demitterere O demijijii te \ dimit-

tere 8

— quse flagitia <p quoflagitia 9

14 illud # d.

16 commendabat $ commendat 12

17 defenderem p defenderet 15

— interceflifle O <p, 4* intercejjijfe dice- »9

bat 20

19 difcidii \^ dijjidii 21

21 vel OyW 23

— Patri O patrique 25

23 tua <p,-\> a tua 28

30 admififti ]/ d. 3'

33 feftinat <p </.

306 2 non cognitio <p incognitis3 2

8 itum O-vj/ iter 33

9 religionem <£, \J/religiones —

— Gabinium \j/ Gabinum 309 2

13 tua cpfua 5

14 Mifenum <p miferum 6

16 e Gallia (p in Galliam 7

1 7 tuam <p tuum —1 8 enim <p d. 8

19 cuftoditus O cultus 922 tua <p tuam H26 idem 4 /'</ 15

27 fim-fy fum 18

29 gratiam O gloriam 20

32 egeftatis <p egefati —33 ducebas O dicebas 21— illius <p ipfis 22

307 1 advolafti O 1]/ advolas <p an volas 23

3 Accipite <p Accipe 24

8 labentem O labantem —

10 emancipatum .

delere et evertere rempublicam Odeleri et everti P. R.

frequens <p r. equites, aut 4- r. eques,

aut

agendo O arcendo

addicla O edicla <p addita

rebu: <p, 4 d.

efFugifles 4 effugies

princeps 

mijerum fi hac intelligis

excuflbs <p, 4 expulfos

praetorios <p prateritos

femen <p d.

interfeftos <p d.

Auctoritas Antonius <p, 4 d.

quid vidimus 4 d.

huic 4 d.

in <p et

cognofcite <p cognofcere

feverus <p verus

Licinium Denticulam <p, 4 Licunum

Lenticulam

ludere O laudem

non <p d.

ille 4 d.

judicatam <p judieata

republica 4 reipublica

ego O <p et ego

vis <p ejl

eflet, ignofcerem <p ejp ccgnofcere

non <p d.

in <p d.

celebratiflimis <p fceleratifjmis

in <p d.

unquam 4 inquam

efledo O effeda 4 exbcdo

laureati <p laurenti

aperta <p peratlaneceflario 3

16

»7

23

24

28

29

3»

3+

4

5

6

312

11

»3

»4

'7

18

22

24

*s*7

29

33

342

8

911

»3

H»5

»7

•9

20

24

27

28

29

To

p I.

fic tueri O fit veri 312 30

tuae 3 4indoluerit d. 8

quo fe verteret 4^ quos everteret 10

Turfelio 4" Tur/etio »3

erat p ^r/V »5

nequiflimo 9, 4- iniquijjsmo

in ipfis tuis immanibus p /*/?/?/77 in —manibus 4> /« /«/7 immanibus 16

quis rfg*»/ 24ruclare 4- ruptare —vomens 4" vomet 32

Alexandria O <p, -fyAlexandriam 33

ut infelix , 4/ circa —fugiflet O refugijfet

reformidalTet 4/formidajfet 13

vei 0>/ »4populo Romano 4^ populum Roma- —

num »5

futuros <p duros »7

mimo p, 4^ minimo

parta <p parata «9

illa <p d. 20

unum <p, 4^ vivum 21

videtur d. 7

At O Adde 8

deverfari <p verfare 4" diverfari 9in veftibulo O <p, 4/ vefiibula

—putas caufam addidit

divortium <p adiutorium

aliud 4" alius

et conful, et Antonius O $, \ fe

confulem, et Antonium

dixit <p d.

tu <p, \fiCui bello cum O p, 4* Cur ei bello

tum

antefignanus 4^ antejignarius

prseterea <p, -^ d.

nonnullos <p nullos

dicebas <p, 4/ dicebat

debebas 4- debeas

videar 4" videat

mep d.

at <p, 4/ an

tuli 4- d.

efl. <pd.

fit <pft

excuflis 4^ exclufis

predes tuos milites O <p, \ tues

pedes

Mifeni, nihil <p miferum mibi

qui O d.

poflet O pojfetqtie

multa <p multajie

doleremus qnidquam f dokrem.Quic»

quam

tamen O d.

quo fe verteret <p quos everteret

Quin O tp, 4" quippe itt

quo 4" jua

in O d.

in O d.

repetebant cum vomeres

Narbone <p, -fyNarbona

et tamen O ejusjam

E e e e



V A K l JE LECTIONES.p. i.

315 16

»7

2 3

21

22

23

2 S

27

28

30

52

3i65

6

7

12

»3

»7

*9

20

21

22

28

3°

3»

23*7

318

7

8

10

1

14

16

24

25

2 7

3 2

331

6

Gallicis O <p, 4" Caligis

Na? <p Nec

Qui <p, 4 ûam qui

viderere <p, 4^ videre

rogares <p rogares, is qui

nos tum <p, $/ d.

Gallicis O <p, 4 Caligis

hominis O <p d.

diei %}/ die

vefperam -vj/ 'vefperum

cifio O s'. 4^ ^"«A^

advedlus O educlus

deducitur <£ adducitur

tradit O <p tradidit

poft hac<p ô/? £<3#.r

Et O 5/ dicerem et

habuit <p babuit turpem

prasdes <p pedesautem <p d.

concionem i^ concione

redifti O <p, 4 et redijli

fi <p Jed

es ei <p efi rei

es (p, -^ efi

elufus <p elifus

uterque <p, 41 utriufque

Dolabellam $ Dolabelles

ad feque <p atque

Kalendae Januariae 4 Kalendis Janu-

ariis

diceret (p adiceret

vel impedire <p d.

vitiare O mitiare

fe <p d.

fpedlionem <p, -\r infpeclionem

nifi <p ne

quis fervavit <p qui fer<vant

infcitia impudentia <p infcientia im-

prtidentiee

fi nec <p fines 4- nec

fcit <p cum

pudentem<p prudentem

inferens 4- inferens

Dolabellae <p Dolobella

fufFragatum O <p, 4 fuffragia, tum

vocatur

O<b d.

provideras O 4- pravideras

magna <p magno

obnuntiavifti O <p ?iuntiafti

falvis <p aliis

fi <pfd

tu 6 <p, 4^ d.

augur recipiebat

•5 efles 4" inventus effes

16 regni O d.

1 9 peteres <p petens

21 praeclaram <p propter claram

23 quid fcedius <p d.

27 Quid indignius, quam vivere eum ONonne indignus tu auris tum <p Nonne

indignius iu tueri eum qui impa-

fueris

30 juffit tpjujji

C O d.

3» populi O populi Rcmani

32 noluilTe O <voluiffe

— minime 4 mime

— otium <p toium

34 perditiffimis <p perditijfimus

319 2 judiciis O <p injudiciis

13

Tarquinius <p, 4 Tarquinius regno

pulfus

11 Num 4 tum

12 incidi in id sp incidit

13 praevertendum eft O tp, 4 pratereun-

dum non fit

H formido O tuaformido

22 caeteri <p cateris

2 3 fententia 4 Jententiam32 M. <p d.

33 diuturnus 4 diutumi

320 3 Ci illud funus fuit, fceleratiffime O<p, 4 illius fceleratijfmi

4 tua cohcrtatio <p cohortacio

5tu, inquam O $ d.

femuftulatus 4 femiufium latus

6 Bellieni 4 Belini

1 poft 4^ prius

»3 vero O <vere

»5 ut <p, 4 ut regni

1 6 diftatorem 4- diclatoris

22 jam diminutum

27 feftertium O d.

28 ad 4 ad rfdem

— funeftas (pfunefia

— pecuniae (p pecunia

29 quae nos <p d.

redderentur <p, 4 redderetur

32 Sunt a&a defendimus O <p d,

321 5 Igitur 4 I* igitur



VARIiE LECTIONES.p. 1. p. I.

321 5 rex Dejotarus -vj/ d. 323 29 adfcribi OJcribt' <p refcribi

7 gratiofus -^ grattm 32 tolleres, et aratrum circumducercs

8 imperarat \ impetrarat O <p, \ videres

— unum 4^ d. 324 2 Caffinatem 4^ Cajfmatam

14 H S ij/ fextertii 4 Turfelii O Turfelli 4, Turjetii

15 noftra \> Jua 5 valeat hafta O <p,\ d.

20 recuperavit 4/ recipera<vit 7 liberavifti }/ edimus 13 redderes O redderet

28 ego i]/ ^ 18 eft perbacchatus<p perluccatus 4* es

32 At quam <p Jtque perbaccatus

33 locupletiffima; <p locupletijjime 20 ipfa <p illa

34 ftatuiturque compos <p d. 23 qua; cogitabantur O <p d.

2,12 1 Creta ^/ creata 27 natabant <p notabant

2 an <p, 4^ in 29 Caflino <p CaJJilinum 4- CaJJilino

9 diflimilem O fimilem 30 obfolefiebant O <p, 4/ objolehant

12 fint O <p, \ fuerint 32 ad 0</.

— non d. — defcenderant 0^,4^ dejcenderunt

18 cum tuorum, tum fis O tuos cum Jis 3 tamen O et Jimul tum

<p, 4^ funt tuorum cumfis 6 gladiorum <p, -\> gladiatorum

19 feptemviratu 4> VI <viratu — ego \> ergo

— Quid <p quem 8 Sidicinos O Fidicinos

20 falvo 4- Jalvos 9 quod Brutos O quid <vel Brutos <vel

— pofles O potes 10 ut Bafilum O 4" et Bafillum

22 tuam 

patre 19 Qui 4- 2>uid32 ad Chirographa Jed tamen

3 Juniis d. 23 fequuntur Jcutati

12 nobilitata eft no- — portari publicis aclis

20 Campana et Leontina O <p, \> Cam- 3 pjomulgavit <p promulgatas promttl'

pani et Leontini ga<vit

21 fcenore et frucluofae O facerent et 6 viilam <p <villa-fy

villas

frucluofi <pfacere et fru£luoJ<e 7 mcmoria O memoriam

— tria millia O / 1 1 inaugurare Cafaris

E e e e 2



VARIÊ LECTIONES.p. I.

P-326 ig ea <p, $, d. 328

25 enim <p, 4- d.

— tuam d.30 pofle 4, d.

3 2 hoc •vj/ *<•

327 1 Ityreos O Tirios

II nimium ua 'volant

18 res v#a<$.

21 fed morte etiam O Ji etiam morte

23 at <p ad

2 ; tum O •vj/ /a/w»

— liceret O licebat

—Sp. Caflius

<p/*/P. C«^f«/

— Sp. tp F. P.

29 prasclarum <p elarum

30 praefertim <p fic prafertim 329

32 mortali cp d.

34. igitur <p d.

— Antoni <p Antonii

328 2 nundinatione O nucratione <p munera-

tione 4/ nummulatione

4 quidam <p quodam

6 guftatum O <p, 1}/ gufium

1.

y ne <p nec

8 avocare O revocare

1 Quae 0, \J/^«/V

—eft O d.

— vita 0, 4- multas

— timere <p. »]/ rimeri

14 vero aut majoribus <p d.

— quam tanquam

1 aut%J/

haud

16 eoc^ /'//0

1 litterae, curae 9 litterata i|/ littera'

tura

18 multos ^, 4/ «c« «7#//w

19 meditatus O </.

32 An <p Et

1 M. Antoni Defendi rempubli-

. cam O d.

5pertimefcam pofiulavit

8 inftruftum 4> ext/uclum

10 minimi 0, 4> minima

11 tamen Januarii </.

12 imparatis 4* in paratis

16 aut decuit

1 2 tanta ^ d.

16 putabat ^, -\> putaverat

19 juflerit O , 41 »; *k



V AR l JE LECTIONES.p. J. p. 1.

331 31 poftemas O pojfimus 335 24

332 I unus <p, 4 unquam 25

2 legio <p lege 27

9 fortiorum ipfortiorem 4fortium 29

— amiciorom <p, 4 amicorum —12 Egnatuleio O Egnatio\ Egnatuko

— Q. O d. 30

13 perfecutaty profecuta —

— Facicndum O Faciundus 336 2

16 veteranorumquefortiflimorum O ve~ 5

teranorumfortifjimorumqut 7

18 laude O <p, 4 laudetur 8

28 D. poteflatem 17

31 memorem <p memoris

333 1 af ^//. 19

2 Atque O -^/

3 non impius <p, -^ impius 20

5 ne p «c« 21

6 Decimus O Decimus Brutus 2 3

7 tale <p </.

9 tamen <p tum 24

10 armati <p armato 2 S

1 quaj <p qui—

1 ferente, eo <p, ^ referente"™

1 rex p </.—

16 quam 4 y«^« £« 3°

19 quafilla pendebatur <p, 4 cives iUius 32

appendebaiur 337 3

21 populi Roinani 4 reipub. 4

23 quos civefque O d. 5

27 adducebat 4 educebat

30 in 4 w 13

3 Decimo O d.

32 acceperunt -vl/ acceperint 14

3privaco 4 private

17 et O !/ d. !9

1 meruerunt 4 meruere 22

3 comparaverunt O para<verunt 24

7 judicantur tpjudicentur 2 5

9 Bt 4 ^- —13 maledico <p malediilo 28

14 natura O <p, 4" naturalis 29

1 5 fiphefiam p, 4 Ephefinam 3'

17 Quotos -vj/ JViw«/ 3 2

18 contemnit is <p contemnis 33

19 vetuftate p i*/i« 338 4

20 municipum <p municipium 5

23 et plurimi <p, 4 plurimi honeflif

fimi 8

— CUf O flW »4

probas 4 </•

Attius 4^ ^««/Bambalio 4 Bambilio

traxeiit O traxit

At avus <p avus hujus 4 ARavus hu-

.Jus

ille, ille <p, 4- ille

COturnis <p cortinis

amentia <p amentie 4 amentia

certe O certo

Q. <pd.

commendationem <p communem

accidere <p, 4 accedere

hzc 4" hoc

me iiidem ediclis O meis de mei diclis

<Pin iifdem diflis

fceleratiflimis et peflimis O crudelif

f.mis <p, 4 fceleratiffimis

pulcherrimi <p,4 pulcherrimam

fui <p, 4 fuis

propofuiflet, edixit <p, %J/Pofuijet tt

dixit

a. d. O4 ad

eo <p d.

aftuit Ofuit

edixit <p dixit

opinor 4 ut opinor

Cafari -4 cJfnris

incitavi <p incitavit

eft : fi O <p, 4 Meaiti <p , -4 et

quod in templum O d.<p quo in tem-

pore

de eo O -^ feipfum hofemjudicare, nifi

de eo

nifi feipfum hoftem judicare O d, Qnififeipfum hofem indicare

alterutrum O <p, 4 alterum

quin, cum de uid efi

oratore 4 aratore

fa&us Ofadus <p, -^fadusftduo millia 4* duorum

Carfulenum 4^ Carfulenum

Tib. Canutiura O Tivorinum Camu*tiurn

fenatus-confulto ^ftnatui confullo

et fugere O <p, 4 tffugtrt




P- I.

338 14 S. C. d. 34° 33— difceflionem \ dijfentionem 341 2

16 iter <p inter 5

I 8 illo ,<p, -^ in illo 6

21 de tp d. 34» 9

24 poflumus 9, tJ/ pnjfemus —30 eadem O iwr eadem 1 2

3 1 M.' Turranius O ip M. Anturanus $ 1-,

M. Anturavius 16

32 Sp. O 4/ P. <p Popilus 17

339 2 M. Vehilius O <p d. 18

—- obtemperaturos i|/ obtemperatos •9

4 loquar <p loquor 20

5 fecit tyfacit —7 quam tp y«m— Ceftius O Cefentius 4/ Cejfedius 21

8 deleclet O deleclat 22

— L. Antonius, et O ^ f. Antcnius —10 maluerunt <p metuerunt .25

11 Calvifius Eulufius 32

14 M. Iccius Siciliam, Q^Cafiius Hif- 342 2

paniam O <p Micus nifi illam qua 3

cafu Hijpania efl

17 O C. Csefar O Cefarem 5

20 fore O <p, -v]/ futurum 9

23 quidem 4^ y«o^ 12

24 illud (p, 4- ///»<i «3

25 dixit <p </.—

29 quoad 4* quod «4

— confervator O Jervalor »7

30 quievi 9, 4^ qtiifui 18

32 teterrimam O deterrimam 27

340 i audaciam O avaritiam 29

— totus vj/ /0/ 3°

2 ingenuum J/^. 32

— et O <p d. 343 4

9 perpefli fumus <p perpejfimus 6

1 1 qua2 vis \ 'vifque 8

14 faciet -^faciat 10

— iratus <p d. 1 1

1 7 exhauferit 4^ exauxerit H18 tranftulerit <p tranfulerat

20 bene et republica fa&is <p, ij/ e re- 18

publica benefaclis »9

21 immunitates <p, \ immunitate —22 liberaverit «rw« 23

29 cucurrerit conduxerit

31 fitp/^ 3 1

32 Atque is <p At qualis

ne <p, 4' nec

mutilatum fy multilatum

ex 4/ <?/

reliquique <p reliqui

matres-familias O matresfamilia

abripiuntur 4^ arripiuntur

teterrimis O detemmis

oblato <p aklato

hoc amiflb <p d.

tenebitur O <p, •$/ tenetur

Nec O <p, 4/ non

nomen O <p, -^ numen

Videtis <p, 4/ Videtifne

populumque Romanum -^ populique

Romani

ere&um d,

indormierimus 4^ dormierimus

huic tempori Jed pro

reipublica: ^ populi Remani

Ad 4/ âccedunt 4/ accendunt

populi Romani O reip.

ut 9 ?«

republica O 4- reip.

D. <p d.

fenatum 4" tumJenatum

mereri O promereri -\/ promerenti

amiciflimorum O <p amiajfimorum-

que

rempublicam 4^ reipublica

ab O d.

imperatoribus, confulibus defignatis,

itemque O atque

Julia, quoad O Tillia quod <p TulJia,

quoad

ex <p effe

exercitufque O <p, \ Gallitfque exer-

citus

ufa Ofecit ufa



VARIiE LECTIONES.

343 31 Egnatuleio —— fenatui O Egna-

tio leclo ci-vi et egregio.

344 I ut <p, 4- et ut

—in rempublicam <p d.

2 honores <p honore

3 cum magiitratum inifTent O magij-

tratus

p. 1.

344 4 iniflent <p, -^ inierint

— videretur O -videtur <p <videbitur

5 referrent <p, ^ referant

—e -\ de

6 videretur O <videretur coufulerent <p

cenfuerint

I N

M.

ANTONIUMAD QÛIRITES

P H I L I P P I C A IV.

Edit. Olivet,

p- 1, P- 1.

3451 veftrum

p<vejlra

346 '7— Quirites O recuperanda li-

bertatis 3 1

6 princeps d. 6

»5 comparaverunt <p comproba<verunt 10

»7 nulla <p in illa M20 maximis -i/ maximus '5

346 3nomen -vj/ non 18

4

ex omnium feculorum <p exterium Jin-

guiorum

"" ™

5dies fy diem 20

9 paternis O <p, -vj/ Hifpanis —1 1 reipubhcas y rempublicam 22

14 recipiebat-fy recipiat —

»5 Romanorum O 

fortifTimorum

Ofortiffimorumqueaccepimus O accipimus

Non <p, >]/ Nonne

Prseclara et luculenta O Praclare tt

jocoje

comprobaftis <p comprobatis

fe <p d

L. <p d.

Egnatuleio O Egnatio

perfecuta \ profecuta

arceflita;-fy

accerfita

arbitrabar ]/ di<vus

exclufit O excludit



V AR I JE LECTIONES.

348

1. P-1.

28 horum 4- d. 348 3»

29 vos ^/ d.32

30 Brutum optime \ Bruti bene 349 4

33 Deinceps O Dein 6

34 ornatur <p ordinatur

2 fe adftringeret 4- affrigent '3

3 in confulis p confules -^ fub eon- »4

fulis 16

5 negat fenatus J/veniat —

— hujufque O f«o^ £«/«; f, 4> fa* 34

hujus 35° 1

20 Sive 9, 4' 5/ 2

21 praedicunt O pradicant 4

24 poflimus O poffumus

29 cohortabor 4> adbortabor 6

— non eft vobis p <f. 4" nin ***** w- 9

bis 12

jaro dimo<veri

Hac qui

eft, illi 4/ efi : belli

habuiflet <p baberet

eum 4^ eum ipfum

Amifit. O Hic definit Codexfictpf

exercituum ducunique veftrorum 4^

exercitum durumque nojlrerum

cura tp cum

die <p d.

principe <p principis



I N

M.

ANTONIUMPHILIPPICA V.

Edit. Olivet. MSS. v, ^

p-

3S 1

35 2

353

1.

i

2

4

5

68

1

J 920

23

4

5

6

7

ii

*3

»4

»9

22

26

28

32

I

2

3

4

5

7

8

10

12

»5

16

hlS v, rj/ </.

idem t; </.

expe&abant : nos v, 4/ expettant: non

noftro v <veJiro

non vocabamur v, $> convocabamur

exoptatas v exoptent

Januariae 4/ 'Januarii

primus v primum

quantam gratiam v gratiam ty d.

jam 4" tam

cui v quanquam

et feveriflimum v, -\> d.

decimus v d.

feceritis \ fecifis

Primum 4* Primum eni?n

bellum -v|/ d.

fi laudantur 4/ d.

cum v d.

tempore v, 4/ die

decernit -\> decre<vit

Cotylam tum v Cotylamiam 4- Coty/am

videretur v <v:detur

eft aliud, omnia -vj/ hoc aliud' eji',quam

hofti v bojiilia

eft v d.

prius v primus

propior i|/ prior

qui id v qui 41 quid

audeat v audiet

aperuero -\> a puero

aut 4' d.

diripiendae v, ]> eripiendorum

populum Romanum v reip.

At v, -\> An

ne Cotyla v nec catulo

cujus \ cum Cafaris

eas v d. 4/ ejus

Quid v £>ui

ferre vferri

collegiis v colle

p. 1.

353 »7

18

20

21

22

23

24

25

27

28

29

30

3

1

2

3

46

7

io

12

»4

'5

18

19

21

354

Tom. VI.

26

27

28

33

Quanquam 4" »0* interpretatur quatf

quam

populo 4 populo Romano

biennium, ifte fexcennium v •$> bien-

niiifte

fexcennii

quid ? nonne v non

fcripta vfcripta eji

faclum vidimus -\>faclam videmus

futurum \futuramtrinundinum v, •§> trium nundinum

pcenae \ pcena

Junia v <vinia

infinuandi v, 4 introeundi

ut v, -vj/ aut

tamen v, 4/ d.

eum ac ferre potuifle v me non afferre

poffe -\> eum autferre non pojfe

igitur 4 d.

modo v d.

ergo v d.

funt v d.

introiri 4 d.

urbe v, 4 d.

operibus 4" aggeribus

tribunofque 4* tribunumque

iifque v, -\> fuifque

agros 4 agrum

tulifle v lucidijjime 4 lucidijjitne tulijje

ferri v, \ fetre

enim v ergo

non v d.

fepties 4 Jpeties

perfciiptionibus v profcriptionibus

avertit v, -\> tertit

M.vd.auiftor v auclo

Calebant v Callebant 4/ d.

viris v, 4 vir

fine lege v d.

refcinduntur 4/ refcindantur

a&is Cadaris agere v Cefare

Ffff



VARI/E LECTIONES.

355

1.

i

2

4

8

10

*3

»4

20

22

23

25

30

32

33

356 1

4

56

7

8

10

16

17

19

20

22

263»

3 2

33

3

7

8

12

14

18

19

357

2426

29

30

32

33

34

35 3 1

4

fyngraphae v Jin cirographa Jic

nunquam facla y, 4- d.

liberatae v, 4- libertate

populo Romano v, 4> Reipublica

Antefignanos 4> Antefignariot

confeflum v fenfum \ conjenjum

avet v ,->J/

pavet

illud v illos

Gortynium \ Cortinium

nobilis v notabilis

homo v quo nemo

Quaero $> ûxre

confeflus v confenfus

ifque nequiffimus v bifque niquijftmis

eft v d.

ne Curium v nec curia

faciat v, \facit

exilii v ex illa

fpeciem vfpem

ego v eo

nolui $> nolui, nolui

comiflationis \ commeffationis

judicum vjudicium

conjectum v colleflum

fulmina v minatia

cceni fecifle v ceni fugiffent -fyfeciffent

imprimeretur v, »)/ imprimeret

cognitumque v d.

quam i]/ quod

ejufmodi v, 4> hujufmodi

cur v, -vj/ d.

poft conditam urbem v d.

nullis v ullis

hoc 4^ h&c

At v d.

Claffitius 4- Caffms

ille v illa

de v, $ e

opertis v apertis

confcriptos nj/ confcripti

referebat v, -v}/ referebatur

periculi v, -\> pericula

a. d. 4> ad

dies de v, 4" dies. Ut digeflio potiut

quam declamatio "videretur. De

die v d.

a me v d.

Mylafis 4" Miliajls

in v d.

aviditate\J/

aiiiditati

imminebat v imminat

aequitatis -\> aquitas

quantum reliquerat v quijque erat

feptemviros 4 vi virot

p. I.

358 5efle v tffe quod elegiffent aut ij/ tfft

qued egifet aut

10 faclurum vfuturum

1 magiftratu v magijlratus

12 futurum v, \ venturum

«4 iter inter

»5 vel in urbem v,\J/

d.

21 fuifle 4- d.

23 et concupiflet v d.

28 C. V,>J/

d.

29 quanquam v quam -\> cum

3 1 adnt «w/>

359 4 non -4/ </.

fed^/^

6 ne t/y*

»3 reipublicss v p. r.

16 aut faciat, moliatur v faciui *•"«.

/;a/«r -vj/ a«/ nonfaciat amliatur

»7 habuit v babuerit

18 caedes 4/ d.

r 9 At t/, \p <i.

qui 4/ &— viverent 4" cvitvunt

20 de y */.

24 decernis v, -^ decernitis

— depreceris v deprecetur 4" depreeentuf

25

imperes v temperetis -\> imperitis

— audiet v audit

27 videmus v, $> vidimus

— populi Romani 4- d.

29 certe -\> d.

— afferet v affert

3° quod 4^ et

— audio ij/ audiam

3 2 celeritatem v Jceleritaiem

360 3 quibufcum mandatis v quibus cem-

mendatis

s a v d.

definat v dejina

10 jubebimus -\> videbimus

1 Ad mittimus v d.

12 ne coloniam v coloniamque

»3 eft v d.

18 Annibale v Hannibale

21 ne oppugnet v neque pugnet

361

22

24

29

3»

33

3

7

xo

aut v ut

XIII V XIIII

avertit v, 4" 'vertit

et v d.

D v d.

ut v, 4^ «/ ***

ipflus v, 4^ *//«tf

quas *, 4^ ob qua



VARIiE LECTIONES.pv

I.P- 1.

361 10 timeam et cogitem v, 4/ d.

14 depugnarit i|/ depugnavit

15 11 1 V, \ fi

1

6 Teretur v Feretur2 1 adeflent v ejfent

3 64 12

«9

23

283 1

23 potui; fed v potuijfem 3 6 5 9

30 afferet v affert \ afferret 366 2

31 Quamobrem v d. u/que ad p. 376. 4l. 9. Jed ne tninima ejl in MS. /*• »3

cuna »7

33 gerendam -^ gerendam cenfeo

34 edici d/ indici 22

362 1 vacationibus 4' vocationibus

2 tota 4/ /0/«;»

4 republica^' Rcmano populo

1 1 notatas 4> »«/a

15 Hem >}/ £»

367 3

24

27

28

17 deftinavit ij/ deftinuit 368 2

20 bello, bello 4' bello 10

23 commendandam -vj/ committendam lS

30 quod ^/ yaoai 22

363 7 atque in memoria ^ quanquam in 3 69 2

memoriam 3

8 laetetur ^ latentur 8

— Laus 4^ /<0f«.f 10

10 fenatus-confultum \ fenatus confulto »7

12 cumque 4^ quamque —25 coloniis 4/ colonis 22

27 in 4^ ^- Z S

3 3 Gallia 4/ Galliam 26

34 tanti 4^ /<2»/0

364 2 Galliaque-fy

Galliamque 28

quam 4> d.

ejus 4^ etjam

debuit 4^ debtt

imperii 4^ imperioexpiata \ tt pietate

pontifice maximo 4/ pontifeX maximut

enim 4/ etiam

declarat 4> dederat

libertati 4/ libertatis

fit 4> et

prsetore<l/ populo Romano

ornandi 4> bortandi

magiftratum 4> d.

petet d/ appetet

verendnm -^ <uereundum

equitibus 4> equitibus Romanit

carum 4> clarum

longe fane 4> longiffime

At 4^ An

republica 4^ reipublica carius

reique publica; 4> d'

magiftratus 4^ magna

quantus 4^ quantum

vacationem 4^ vocationent

his coloniis 4^ colonus

iis 4^ is

auctoritas 4^ d.

propraetor 4- propratore

ifque 4^ Hfque

daretur, aflignaretur 4> darent : af-

fignarent

fi erunt 4- d.

F tt t z



I N

M. ANTONIUMA D QÛ I R I T E S

P H I L I P P I C A VI.

Edit. Qlivet. MSS. u, ^

371

372

1.

6

910

12

»9

20

27

342

712

20

24

32

3

5

8

16

18

20

24

3+

374 2

3

373

decerni 4/ decrevi

Quirites 4 qu<&

ut i|/ ^-

nefcio qua eis •^ penefcio quam ea

populo Romano 4 reip.

arcefferit •4' accerfierit

Mittuntur 4 ^.

diflimilia -v}/ diffimillima

parricidiis 4 parricidis

deleclus 4 dilefla

propius -\> plus

fumma \ fua

violentiam 4" vinolentiam

eximere 4" exbibere

fententiam dicere 4 d.

non otio fuo 4* d.

legati 4 d.

malct 4 ««//rf

dicitur 4 dicatur

mirmillone 4 mirmillione

Plancus 4 Plancius

Plancum 4 */.

hoc 4 £/»r

ire 4' 'uenire

Ubi 4 ^-

ludis 4 ladi

P-

374

375

376

I.

5 fcelere -\> fcelus ejl

7 quifpiam 4 quifnam

17 patronum 4 tutorem

18 Tremuli 4^ Trebellii

19 Caftoris 4 Cajlros

20 quia Mylafis mirmillo 4 quiamilajjsi

mirmillionem

23 ab 4/ ^.

26 iis 4 **

28 exercitibus -4 exercitu

2 difcedent 4 defcendent

5 Jani Medii 4 Jano Medio

6 Itane 4^ Ita in eam

18 Nunc 4 1

-/Va»»

19 republica 4 refpublica

5 civis 4 <"#/'»*

7 dignitatis 4 dignitati

9 quanta 4 quantam

I o veftra 4 vejlrum

I I conatum 4* eonatus

15 Quirites v d.

— populo Romano fuit v re. p-fuijfei

1 7 hora v horam

1 quoquo modo v quomodo

20 gentibus v d.

24 populi Romani v.res



I N

M.

ANTONIUMP H I L I P P I C A VII.

p-

377

379

I.

2

3

»4

17

iS

378

23

z

3

4

5

7

910

11

12

13

20

22

23

24

a6

28

30

32

33

34

1

4

91 2

»3

»5

20

Edit. Olivet.

Appia v propria

tribunus 4 tribuni

refert 4' referunt

Antonii legatos v d.

leges imponeret v d.

referare v, 4 refervare

juberet -vj/ jubere

eum 4 tum

modefte 4 modejii

poflit 4 pojjet

iidem quafi providi cives, et v idem

quafi provenditus ejjet hi

pacis v partis

Nonne v 2>ui

hasc 4 boc

cum poflis v non pavefcendis <$t a\

cautio v, 4* caufa

levitatem 4 lenitatem

populares optimo v d.

civJtatis v populatatis

fe v, 4 idem

hofti ? ille literas ad te v hofiliter.

Fac tibi

rerum 4/ rerum fuarum

eorum v, -^forum

in v d.

mihi v d,

in v d.

falute v falutem

devinxit v conjunxit 4/ conjungat

cura incredibiiis v, 4 curam incredibi-

lem

perfpecta v, 4 perfpexi

docuit v d.

fuifle fautorern v, 4 d,

quin v, 4 qnia

at v ac

tamen v, 4 mihi tamen

noflrae v nojiro

hinc v d.

veftras t> nojlra

MSS. v, 4.

380

p. 1.

379 22

2428

I

2

3

5

6

10

12

»7

'9

20

22

2427

29

33

1

2

4

6

9

10

11

'3

'5

16

18

24

26

381

etfi v, \fiquam v d.

fum praetervectus vfim prateriturus

hoftem v ad hojlem

judicaveritis v, \ judicavifiis

pace v pacem

Nifi v, 4» â-{/?

comparaviflet t> paravijjet

judicaviftis 4 judicaveritis

vacationes v vocationes

omine quodam v hominem quendam

4 hominem quondam

confules 4 tonful

ambove v ambo

Quid 4' Q«o

A v d.

conful 4 d,

macie v acie

populi Romani 4 populus Romanus

cum v cum in

con fulem 4 tonfules

nomina dant v nominandi

populo Romano $ populum Romanumvos v d.

cui v, 4 qui

legiones ad v d.

illa 4 d.

non eft v d.

veftri v vejira

eft v d.

feveritas 4 d.

laudem v d.

rebus v, 4 d.

Libertati v Libertate

multo urgebamur v, 4 di.

fed v vix 4 vi

et v d.

enim 4 t/.

aut obfedit t>, 4 obfedit

Mutinam v munuam

firmiflimam--—— Romani v d.



VARIÊ LECTIONES.p- I.

381 29

382

3°3»

32

1

4

5

6

9io

»3

15

18

»9

21

22

28

31

3 2

33

34

3*3 1

»3

16

»7

recipi 4- recepi

juuicatus vjudicandus

fit v,-fy fit

vidctis

ut 4' quod

etfi t>, -^yf

videbitis v, -\> videatis

C.vd.

partitus v patruus

equitum Romanorum v d. -\> equitum

item ^/ idem

eorum, qui vfori, cui \ fori, qui

Jani vjam

O Dii v, ^ d.

deduxerit v deduxcrat

Gracchorum v Grecgrum

appellari folet v d.

ut -\> d.

Threcidicis v Crecidith 4> Tbraeciditis

jugularit v }•$/ jugularat

fecerit caufa v d.

urbe v, •$> d.

fiat v fit

fint ij/ funt

ego v d.

veftri confilii v veteris confilii 4" wf-

tris confiliis

et v, 4> d.

omni v, -\> d.

profpicientia v, -\> providentin

re 4/ fes

perfpicua 4> perfpicsas

inteliigi v, 4' intelligendi

prasdicam v, 4> pradicabo

quod-J/

âzV

videatur t/, 4/ videtur

illum 4- ///<?

noftras v vejlras

nobis v ce^/i

nos v ves

illis ^ iili

p. 1.

383 18 ampleftetur 4/ ampleSientur

20 VOS l/ zw— excitaverunt

4/ incitaverunt

21 bellum v d.

24 bis f His

2Sconcionem -\> roncione

26 Ita t/ , -vj/ Itaque

27 populum Romanum -\> populi Romani

— comitem habemus -vj/ ^.

3° oppugnant, iis t/,-<J/

cfpugnantes

— efle y_/<? babere 4/ babere

33 in t/ </.

— defideretis t/ defderet

3H 3cenfuerunt 4/ cenfuerant

{1 v, -\> d.

4 fiunt f y«/r

5

cum his t/ £-««? bifdem

\cum eifdem

i item t/, -^ d.

6 nullo 4/ *//<?

7 Vifidio 4/ Infdio

1 fuis v <^.

1 2 fenatus-confulto 4/ fenatus confulem

— collaudare debemus v, -\> collauda*.

remus

14 D. 4/ ^'£'0

21 Quorfum t/ ûorum— fpeclat v expeclabat

22 excitati v, 4/ citati

23 tamen v, -\sjam

2; aliquid v, 4/ aliud

28 nec v ne

29 et t/ d.

34 fortunae v, \fortuna

3^5 3 habebitis v, 4/ babetis

— tenueritis v, 4/ retinueritis

4 Panfa » pa/am

6 etiam 4/ ^/

7a veftoribus 4/ autlorikus

tantum t/ tamen

12 Quibus adfentior », 4> ^*



I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VIII.

Edit. Olivet. MSS. y, ^

p- 1. P- 1.

386 3 es v d. 388 16

4 et v ut 20

6 lenitatem v levitatem 22

7 verbi v, 4' d.

338 atrocitate v aucloritate —1 2 fecit fororis v ne in nepotem —16 fuiffe v d. 389 1

17 num ij/ zww 5

23 aliud i|/ ^.

387 2 domefticus -vj/ domejlicum 16

4 nullum t>,%J/

nullum iumultum 18

5 hinc v £;V 25

— bello t/, \ bello Gallico 28

— vacationes v vocationes

8 medium 4' d. 3i

1 1 quam quidem v quanquam 34

15 fiant vftnt 390 1

-— mulcla v, 4/ tumultu 3

16 rempublicam polliceantur-ty

repub. 5

polliceatur —17 tolletur v, -\> tollitur —— tollentur v, 4- tolluntur 6

19 Sed v Si 7— D. v, ij/ dum —20 ne f, 4/ nec 8

22 efle « »<?# ejfe 12

— Confulem v, 4" Quo —25 reipublicae 4^ rempublicam >3

— Q.êt H26 illud v, 4^ iUius 17

28 erat v venerat 4- noverat 18

34 eft y </. —388 3 cras fumentur y craffafumuntur 20— conful -\> confules 24

4 efie t/ </. 3«

5 Etiam v, 4- An etiam 347 faciebat

-fyfaciebant

10 et ut v ut \ et —1 1 puniretur necem v puniret pccnam 4*

ulcifceretur necem 39* 9

non in t», 4^ in

nos 4> ^»

penates v d.

illi t*y«/7/ illi

ac non t/, 4" d.

potius v, 4> /«//«/ quam

Dii v <fc/

Viderunt——mendicis v Sui enim ex

tne didicerunt

Q^Fufius 4- qua fufius

id a:que v, 4/ idem

at v d.

alia? caufa; juftaj ; baec t/, 4> alia cau-

fa jujla ac

laberis v, -^faUeris

memini v, 4/ d.

ais eum te effe v, \ es

oratio v, 4> ratio

interfit v, \ interefl

Pater v £>uia pater

quidem v dein

fene -\ fene auilore

Naficas v Nafca

dare v dicere

enim v, ij/ d.

Quod v £>uid

de v fenatus de

Opimius v Optimus

Opimius v Optimus

fenatus v, 4>fenatorem

Opimio v Op'imo

armati \ armari

coniularis 4- confulares

L. Saturninus v A L. Saturnio

civem%J/

d.

patimur v re noceat patimur-fy

quod

noceat patimnr

membrum aliquod v membrorum ali»

quid ]> membrorum aliquod

In hoc v d%



VARIjE LECTIONES.p. 1.

391 10

12

»5

l6

«7

«9

20

z5

27

28

29

3°

33

392 2

13

»7

20

21

22

24

25

28

29

3 2

393

331

3

7

8

10

12

»3

*5

21

22

23

24

28

3'

32

me t/ d.

quod t>, -vj/ */.

Omnino v ego omnino

aut v haud

huic 4^ buic <vel illi

confervari v, 4/ confervare

expugnari v, 4/ expugnare

Brutus v d.

dices v, 4/ dicis

vineae -^ linea?

eum v, 4^ reum

Ego -vj/ Ergo

Q^v d.

oppugnabis 4" expugnabis

facit -fyfecit

lata t/, \ fublata

enim u, vj/ */.

gravitatem—— civitas v d,

ad v nunc adquin v qui nunc 4/ y«; non

fi v, ij/ ^.

confulis 4/ confules

Ad hunc 4/ «dâf

eorum « meorum

decerni v decernilis

rejedli v, 4/ relicli

dixiflentque ^ dixiffemque

uti t- »/

viris v, ij/ viribus

fafti t> ^.

poftquam v pofiea quam

haec caufa ageretur 4" £<« f*«f <*£«-

retitur

agitur ab uno 4/ agantur ab omnibus

deferti inquam v d. -\< inquam

ut v etiam

nullum v, 4/ nullum unquam

Popillius ^/ Pompilius

ad w d.

denuntiaffet v, 4/ nuntiaffet

virgula ftantem v, \ <virgulas tandem

fe v, \ fe non ante

excederet v excefjtffet

populi Romani 4/ reip.

cui v ci<vis

totus 4/ potius

arcem 4^ artem

vero 4/ w*fervi publici loris vfervitores

ferrei v, -^fcrret? Hi

fex v d. \ et

equitibus v, -^ equitiius meis

ut v, \ d.

fint ^funt

p. |.

393 3 2

34

394 5

6

7

9

1

»7

18

20

21

22

2 3

395

242 5

27

30

3»

33

341

6

7

10

12

»4

»5

16

18

19

20

21

24

25

29

Leontinus v Leontinus ager

mimis 4/ minus

quod 4/ quid

tangantur 4> tangatur

ne v, 4/ »<? fefiercium

Nucula hoc t/ «»«r *'//« 4/ Nucula

leges commiferint 4> &£«w commifc-

runt

fecum v d.

togatam v totam 4/ d.

mavult v, 4/ malo

inquit v d.

M. v D.

prove confulibus 4/ prcut confules

ejus 4/ </•

ut u y»/a 4^ d.

Ipfe autem ut v aut

obtineam v obtineant

vetat v, 4/ /«# */

et Caefaris v d.

defendis v defendit

principes 4/ princeps

nec confulares v d.

poflem 4/ poffum

nimis irati revertiftis v miferati re-

•verfz efiis

quid 4/ $w

M. v d.

erat t>/»?7

lenatum 4/fenatu

cocicillos t/ codicello

fummis v fummus

ufi t> d. \ hi

animis v armis 4/ animus

etiam 4/ d.

Domum v Domo

etiam feducere v etiam reducere 4" et

reducere

parata v, 4/ parta

propofita v, 4/ expofita

eft v d.

labori v, •$/ labcribus

ejus v, 4/ qui ejus

adjuvanda v adjwvandum

mclefte v modefie

quidem v qui

debebamus v debeamus

vigilare v, 4/ <vigilare cogitare

aut cogitare v, 4/ d.

Patres confcripti 4/ d.

perdita v percita

et v d.

quidem -\> equidem

poft v, 4/ d.



VARI^S LECTIONES.p. I.

396 1 reipublicae 4 pop. Romani

— veftitu v <vejlitum

3 e v d.

4 timidi fint ut omnem v timidis in tu-

to eji ne bi

— beneficiorum v benefcio

5 averfi, ut v averfi ut hinc i|/ adverji

ut huic

7 Antonii v Antonium

8 Hunc 4 Huic

— reditu 4 reditum

p. 1.

396 8 prohiberi v prehihere

12 cum republica in v, 4 in reip.

14 cum funt v Cumanis

15 ad v ad C.

1 8 primas 4* d.

20 quod dignum v, 4/ quo binort

pramio ne quis dignus

21 videbitur v, 4 <videatur

23 fenatus-confultum v d.

24 eflet v, \fuerit

— exiftimaturum v exifimaturus

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A IX.

Edit. Olivet. MSS. v, ^

p- l. P- 1.

397 4 nobis v vobis 398 32

5 quo \^ quod 348 e caufa -^ </• 399 1

12 legatione v legione —16 via: «, -fy

d. 6

— ipfe v, 4 ipjt —»7 vel 4" w/ /« 7

39 8 1 C. v d. —2 omandum v honorandum 8

5 ei v, -vj/ </. 9

9 morti 4" mortis cauja 10

12 3. v d. I !

»3 Lar Tolumnius 4 Zara Tolomeus »3

»4 meam v, 4 nojlram »9

17 Cn. t/, 4 C. «*//» 20

20 tum 4 is//a 2424 ejus 4/ ^. 28

25 Laodicea? v Leodicia 4 Laodicite

26 & v d. 29

29 Atqui a, 4 ^/y«f 3»

— Cluvio 4- Clinio 400 ?

3° Veientium 4 Veintum 6

3» fed vje 7

Tom. VI.

obita v,\J/

halita

dolerem quidem 4 dolorem equidem

non v in

fed y, 4^ et

fui «/, ^ Juis

fin paruiffet f </.

munus fibi illud v minus Jihi illos

fore v, 4/ allaturum

reipublicae -\> populi Romani

illi 4/ ///*

qua v dum

hofpitum 4 hojpilium

noftra v vejira

Leptines v Leptinenjes

Veientium 4/ Veientum

enim v d.

honore mortui, quamy honore mortuo,

quam 4/ honorem mortuo, cui

farciamus vJanciamus 4* faciamus

re magis morbum v, \Je magis morho

vero denique A/ d.

meque v equitem

fua: v, 4/ d.

G ggg



VARI£ LECTIONES.

400

401

1. P- 1.

8 voluntati v, 4 ejus voluntati 401 24

I 2 veftrum v noftrum 2 5

20 decreto v d. —21 legationem pofteritatis 4* legationis

3°pofteritatem 33

— obfcurabit v, 4" inobfcurabit 402 9

24 pra^ftantera v, 4 praftantiam »3

25 tuenda v tuendam »7

28 explicanda 4 explicandi —29 juris v d. 22

30 fint \ funt 23

3 1 ita ea v, 4 itaqut 2 5

32 facilitatem ^facultatem •—

33 inftituere t>, 4' conftttuere

4 grati t», \ gratia 26

7 autem 4 enim 27

8 mortem v /«ortt 28

10 pertinere v, 4 attinere 29

II nullum monumentum clarius t> nullo 32

monumento 403 2

1 2 relinquere v lenire magis 3

— effigiem morum v ejfigie majorum * 4

effigiem majorum5

1 4 veftro y noftro-

17 et ea », 4 are 6

— quam v, $> magis quam 7

18 Mirifice v, 4 Magnifice

p. »</.

fententia v fententiam

comprobari v, 4 prcbari

illi «; £»K

vi u </

F. Lemonia v Flemonia

in 4 ad

ufui u «/»

Serv. rempublicam v d.

quoquo 4> quaque

is 4^ hic

videatur 4 'videbitur

quffiftoribus urbanis v urbi 4 qiusfto*

ribus urbis

Ut v d.

Roftris v hortis 4" ortis

redemptori v redemptores\

fuam v, -4 d.

F. Lemonia v Flemonia

F. Lemonia Flemonie 4 /"*• Lemonies-

remittere 1/, 4 mittere

videbitur t>, 4 'videtur

quoquo 4 quaque

adfignet v, 4 defignet

efiet f ^f/ -4/;/

eflet v, fy ejl

I N

M. ANTONIUMPHILIPPICA X.

Edit. Olivet. MSS. u, -^

404

l.

3praeftantiflimi eivis t> cujus

6 tuum 1/, iV d.

8 femper i> </.•

1 1 multa 4 «««//0

— enim v, 4* enim fententias

1 2 prsecepit v, 4 pracccupavit

1 ratio y, -4 era//o

1 idem v id

p. 1.

40418

primum-\> prius

19 fuit vfuerit

— ut v cum ne -4 quod

21 ad 4^ d.

405 1 mihi maximam admirationem v m»

maxima admiratione

2 eft 4 enim

4 circumfederi non molefte v circrtmft-

derint modefie



VAR1.E LECTIONES.p. 1.

P- 1.

405 5fuo t/ <£ 407 33

6 reiDublicas v, 4 remp. 408 3

8 Antonios probes «/ d. 4

9 caeteri v, 4 omnes

tu 4/ </. —12 cum v, $/ quanquam 5— tum v tu 7

»4 Dii meliora t/, 4 D. Brutus melior eji 9

*5 eis t/, -^ £/'/ »3— quos t/, ij/ £0/ «4

16 confules et propones illi 4 confulis et «5

proponis illis 17

iS Cupio v, $/ copio/tus —1 9 queri t/ quaro 4 yawo »9

22 Quid 4» âo^ ^«zV 23— aliud -vj/ aliud quam 25— non Brutum t/ 5ra?» 27

24 quo t/ quid ]/ quod 30

27 fortuito \fortuitu —28 bonis v, 4 bonos 3«

29 quid t/ qui ty quod

— quod fibi quifque v d. \ quifque

— velit t/, v]/ *;<?//'/ obtredare 32

3° relinquetur u relinquitur 33— collige\J/

corrige 34

3* iflum f, 4 */. 469 1

3 Z multis 1», 4 multum 4

33 quam ipfe t/ ipfe 4 quam tu ipfe 5

406 1 tuam vicem 4 tuajure 6

4 a C. t/, -v}/ «£ 8

9 unquam ornabitis -vj/ habebitis quem 9

orneiis »3

10 impofuerint 4- pofuerunt11 regni t», 4 r«g/'/ 16

— fuftulerint fyfufultrunt 17

12 M. t/, -4 d. 19

»5 injuria v jure 25

16 praetor v populo Romane 26

»7 dixit t/ </«*/'/ 27

21 non v,\J/ «^ —

2 S quam-fy qua 28

27 qua 4 quam 29

3» Velice 4 <venire —407 12 copiis 4 et copiis 30

»4 et refpeftum 4 d. —»7 circumfedet 4 circumfedeat 3»

— feipfum 4 feipfam22 C. f </. 32

23 vitiis cum utroque v d. 34

24 qui t> //.—

25 proficifci 4/ profcifcitur 410 1

— ita cucurrit 4 d.

28 ac 4 w'j «f 2

30 Etfi ne C. v Et ftnt illa -\> Etfi ne illa 4

cum cupimus, vix 4" coneupimut vi

certus, fi t/, 4 certifjimo

erat ullus t/ erat etiam illius 4 erat iU

lius

vero t/ «/.

Bruto v cum Bruti

Neque t/, 4* Nequc enim

Omne v Omnes <]/ Omnis

ejus ftatueretur "^ fuis Jiatueret

advolarat 4* advolaret

quacunque ^/ quocunque

eam 4 vero eam

ftatueiat v, \ Jiatueret

alter t» d.

efte v,ty ijfe

fenatus-confultum v fe \ Jenatum

Q. ^ d.

fe ty d.

ducebatur 4" ducebaniur

bipertito v, 4" bipartito

alter eum qusftorem t/ alterum 4* «/-

/^r *#/w

Macedonia 4 Macedoniam

gravitate t/, 41 ^-

qui et t/ ya/ ?/?

antea 4* decimo anno

tuetur v tenet

nofter 4> nojiri

nofter v d.

viro v, 4^ d.

fufcepimus \ Jujcipimus

cum v d.

Italia v Ji Italia

iidem 4 ejujdem

mirantur 4 mirentur

veterani v <ve/eranorum

ponatur 4 reponatur

Magis ne v, 4/ magis

Decimi v, $> D.

enim Brutorum t> arbitror

aequa 4 ^quius

iratiores ii 4 irati omnes

dolebant 4 doleam

dicebant v dicebat

agunt v agant

D.vd.

qui v quidC. 4 d.

Cajfar, acrius, credo v Ces

fua v d. 4Jua nt>n

quam v qui

amicior v amicius

quifquam v quicquam 4 «'•

defendcndam v, 4- d.

G g g g 2



V ARl JE LECTIONES.

410

4 11

1.

?

11

»4

»5

16

20

21

2S

26

27

28

293i

33

341

2

6

711

»5

»9

26

2728

29

3 1

32

34

p. I.

virtutis\J/

'uirtute 412 5

D.vd. 7opibus confervatum v copiis confer» 8

vandum 9laboraret v liberaret 1

aut 4* autem —ad conjecluram v de conjeclura '5

depulfandum v , -vj/ propulfandum *7

Atqui v Atque —firmiflimum \forliffimum 20

graviflimum v gratijftmum 24hoc -v]/ htec 26

Definant v Defgnant 29ii v d. 33et v_/£ 4"./^ 34obfit v, \ fit 413 1

Quae v Sluid -i/ Quod•

virtutem -v]/ virtutes 5An y, -4/ ^/

eft vd.7

vir u */. 8

itare v d.

vos 4 d.9

gubernantur v gubernahuntur 10

referuntur v reftrantur 1

illum ij/ //>_/«*« 12

Magna v Magnam —fpe vfpem 14

explorata v exploratam —Omnes v, 4 Qmnes enim

praefentis v penam 16

quo v quod 18non reddere v d. ^9

viri, minimeque 4 <z.'*/?rz nominifqut 20

Concurritur u Concurretur 4 Concur- 22

runt —reftinguendum 1]/ extinguendum 26

veteranique -v]/ veterani qui 29auftoritatem v auclori

fecuti—— quarta v d. 3°

afflixit v adfluxerunt

populo Romano -^ populi Romani

qui v qui /i

M.^d.casteri 4 cohereri

Saxae v, 4 Saxas

et Caphones v captant

demiror v, 4/ miror

cur 4" quid ejl cur •

feramus v feras

nihil -vj/ d.

vi y, 4> d.

idem v|/ «V«w

in v d.

adjutorem 4 auftorem

de M. v D.

Apuleio 1]/ Apulegio,

cenfeo t», 4 cenjebo

Bruto u Brutum %J/ i?r«//

in hoc ordine t», 4 ^*/f ordtni

et t; </.

provincia Macedonia 4> prouinciam

Macedoniam

cuncla Grscia ij/ cunclam Graciam

id Q^tf, 4' «fy»*

Brutum v, 4 2?r»//

pro v d.

majorumque v majoremque

Q^v d.

Brutus proconful v, 4* Bruti procon*

fulis

confervet -^fervet

pecuniaque v, •$/ pecuniamqueexigat v d.

videatur v <videtur

Italiam v in Italiam

ex v d.

fuifle v d.

quasftoribus, prove quseftoribus us $£>. Ceepione

ei v eis 4 ^£

fit v ft



I N

M.

ANTONIUMP H I L I P P I C A XI.

Edit. Olivet. MSS. y, \fU

p. 1. p. I.

414 1 dolore ^ dolorefum 416 13

4 Perfpeximus \ Profpeximus H9 in 4/ et —14 qucddam ij/ quondam >S

1 8 efTet v, -^ abejfet 18

23 Omnes u «/.

—415 1 populum Romanum liberum v remp. *9

liberam 20

2 voluimus v, 41 volumus 21

3 tamen v, -\> d. 24

4 tormenta ^ tormentum 2 5

6 parte -vj/ partem 26

10 animo ftudioque ^ fiudio 3»

1 2 Afiam u -(^/fa —

•

13 inu</. 34

15 arcuit y arguit 4*7 2

17 curfim, cui v eurfum ut 4^ curfm ut 7

18 pramifTo u pramifja

— Marfo nefcio quo v Marioque —20 urbes •vj/ urbem 1221 eum ij/ **"« «3

23 Confecutus v Cum fecutus 14— nulla -vj/ /# »«//« »5

25 indices v judices 16

26 dexterae y dextra ptrfidiafunt 18

29 fi ut v, ij/ yfra/ —30 fi ut V ficut »9

31 mifer */. 21

3 2 victis « /^r wV« 23

34 Samiario 4- Samario

416 1 noluit ij/ <&•«/»// 24

— Cum 4/ C«;« /» 27

4 Poft v Pofi a -vj/ Pofl autem 30

—fradlie v,

4-d.

31

5 adfixum v, 4/fixum

6 laniatum %]/ laceratum 33— hoc </. 418. 1

7 a 4' ^- —— eft « d. 3

1 1 diftineri t/, 4^ detineri S

12 impiorum « impium 7

M. v^.

effi&a 1/ confiila 4/ (^tf*

hoc v, 4^ boc illa

Num leniorem 4> Nunc leviorem

ullius y /* ullius

adhibendi, fi v adbihenda

efie 4^ efi

et d.

veftros v nofiros

quam \ quam quarens

verbera v verba

Samiarium v, 4- Samarium

evenerit v venerit

Ac 4/ At

Atque v, <]/ Al

paverit v, vj' pavit

annorum v honor-.bus annorum $ ho*

jninibus annorum

vero 4^ vere

quEi/ qua in

a v efi a

Qua v In qua

Pceni v p. c,

judicandus 4-judicandum

ulcifci cupit v, 4/ ulcifcitur

cunttis v, 4^ cuncli

fententiis v, -\ fcmentia

Dolabellae v, -vj/ Dolabella

Alteri a puero pro deliciis v «Iterius

pro dehclis

ea v d.

nic us v, 4/ meus amicus

noftrurn \ nofirorum

A quov d.

diligentius v diligentis

ac v at

L. Fratrem v Fratrem -<\> d»

facem v facere

cognat:one v cngitationem

fortunas vfortums

Beitiam 4/ Befiia



V ARI JE LECTIONES.p. i.

418 10

11

12

13

»9

26

27

3°

31

34'419 5

6

8

9

10

12

13

14

15

19

21

23

24

29

3°

420

3«

1

3

5

91

»3

16

18

19

21

22

27

30

32

34

421 10

11

»3

damnarionem pro prsetura v damna-

tus a <vobis p. gr.

Alter ille v d.

Solvatur A/ Ser<vatur

propter eximiam v, \j/ d.

illos v, 4 ilios judices

ut fperat, urbis v ut (<vi)fperat urbem

fit alienus v fit ahenijjimus

ominetur 4' dominetur

reliquorum 4" aliquoruin

efl" nt ! ferremus v ejfe pojfent. Ferrem

M.vd.vidi v, 4 <vidimus

ei\v d.

Vidi v, 4 Videte

majorum v, 4 majorum Juorum

perfequens 4 projequens

Emptor—— Hominem v emptori e

hominem

vendat 4 <venderet

ultae v, 4 multrt

vindicem 4 <vindices

T. v, -4 d

quem prasftantiflimus civis, Aquila,

Pollentia v, $/ qui prafiantijf.mos

ci-ves aquila potentia

quoniam 4" qui

hujus v ejus

pari v parati

Fufio u d.

ejus v d.

addi v d.

poffet 4 potuijfet

enim 4- et

dixit v dicit

quiefcit v , 4 qtiiejcet

mortis v morti

imperator eft v imperator

eft v d.

filio vjratri

deferret v dejert

fe ei v ejfe in

Scipionis 41 Scipioni

ad id 4" idem

confetta v , •$/ conjummata

quam Punico tertio v d.

Licinio v Scipione

populus -^ populus Romanus

ante duas v d.

tamen 4 tantum

folas v, 4 d»

Ita -4 Itaque

Aflenfus ero v, 4 djfenjero

videbor \ d.

denegavifie \ denegavero

p- !.

421 '4 tabella modo 4 tabula tnodo nova— data v datum

15 committis v, 4 ccmitus

16 afTenfum v, 4> ajfenfus

— aut 4 an

19 C. Cajfari adolefcentulo v Ces. adole-

Jcenti

27 eft datum v 4 ejfe datum

28 Patres confcripti 4 d.

31 legio Martia v d.

legio 4 tt

— contulerat 4 centulerant

32 ut 4 ut eum

34 belli v, 4 bellum

422 4 Etfi j/y?

9 confulibus t> */.

16 Afia: et Syrias v ajye et ajyrie

>7 fiet vfit

20 Ut M </.

28 ifioc v ifio

29 te v d.

"

33 inflammare v fiammare

34 debemus 4 debeamus

4 23

10 cadere v d.

*4 datum ->]/ di£ium

»7 quidquam aliud v quicquam a

20 funt v d.

21 de v, 4^ d.

23 Tunc t< Hanc 4 Hunc> vos v, 4^ ^-

24 vobis 4 nobis

25

Agitur v Agatur

27 ifta 4 Hla

28 veniet v <venit

29 quo ne v quo 4 »* ?««</

3i imperium 4 w*a imperium

424 5 aut v, 4^ ^-

— aut u nomen exercitut

7 ni 4 **

Grscia 4" Graciam

9 refpedlum 4 auxilium

12 opinor cohortes v d.

— Byllidem 4 Helidem

13 Illyricum 4 Oricum

21 neque 4 »<* qu°d

— quibus 4 d.

24 eft v d.

converfione et perturbatione omni

um v, 4* concurjatione perturba

tionum

30 fummi 4Jumm/g

notus nobis eft v nobis toius ejfet

3 2 Non v Num

33 profe&us v provtclus



V A R 1 M LECTIONES.p. I.

'425 1

3

13

»4

16

»9

20

22

23

24

28

33

34

4

9

10

1

»4

»5

426

16

18

22

23

24.

25

3°

efle velletis v efjent. Velitis

abduxit 4" adduxit

tanto v, 4' d.

fua fententia vJuam Jcnteniiam

fuam y, -4y»^

ea u </. 4' £*

fuerunt v fuerint

fcelere polluerit -\r genere polluerat

parricidio obftrinxerit \ patricictio

obftrinxerat

uti 4- utiqtte

Q^v d.

Statio Murco 4 Scauro

ei v ejus

omnia 4" d.

tum "4 d.

regem et v d.

fa&uros vfuturum

referant v, -^fcrant

obtineantur v quo obtineantur

quoad v ad

is eft y, 4" ipfe

audiftis v, 4" videtis

fortis et conftantis v fortes ct ccn~

Jlantes

in Syriam 4 d.

fiviflet v pajjifuiffent

Eft Q_ 4/ Eftque

inftruclus 4^ injiitutus

benevolentta v bentvolentiam

in populum Romanum y, -fypop. Rom.

eft v ejl expertus

verum -i/ fedorbe v d.

p. 1.

426 31 populo Romano \ pofuh' Romani

— ego v patres confcripti ego

427 4 fin v fi-\> In

— ne v, 4^ nec

8 Phcenice 4 Phcenicia

1 2 Pacori -4 Parthorum

— maximafque v maximas -^ magnas

17 dici quibufdam v, 4- d.

18 nimium v nimirum

— nimium v d.

23 fed Romani vfedpopu/o Romano

4^ Jed populi Rom.

24 Cenforinum 4 Cenoforium

26 iftos otii v ifta focii

30 vero v, 4> autem

3 eft v non ejl

— Eos v, 4 Eos vero

33 hodieque v ocii qui

428 1 fexta et o&ava v vn ut xvuii 4>

feptima et otlava

2 magna gloria et laudey magnam gfo'

riam et laudes

4 obfident 4* objederunt

— ferro ignique v Jerrum ignemque

7 impii -\ irnpii quoque

10 D . v d.

1 imperatores 4 itnperatorem

19 ego autem v d.

20 tam v, -4 jam

— intuendos 4 metuendot

27 comprobatur v, \ probatur

29 his illi %]/ illis

— Deos v eos Deos

I N

M. A N T N I U M

P HI

L I P PI

C A XII.

Edit. Olivet. MSS. vt ^

p-

429

1.

5

6

7

nobis v d.

aliquod 4^ aliquos

videbantur 4* videbatttr

11 qui 4 QUis

p-

429

1.

13 Antonio v d.

— ccdeni.et> cedente hofle

1 5 tam -i/jam

16 quarn, lpe allata 4 (umfpes allata ejl



VARIjE lectiones.p. I.

429 17

20

21

22

1

6

8

91 1

12

430

'43»

appellarent 1/ appellare -\ appellarem

Hic t/, ij/ Hinc

quorum v d.'

Zvd.audifle v, 4> audire

Decepti, decepti v Decepti

pnuftrinxerat 4- perjirinxerat

D. v d.

Ne fi v Nift

audiamus v, -^ audiemus

ne fi y, 4- /?//?

poteftatem 4 potcflaie

videbatur t/ videbitur

hercule 4' hercules

vobifcum aliquid i|/ id nobifcum

At & ^#/

fpe pacis v Jepe paucis

P. Servili v Servilii

Obfutura v d.

jam obfuit v -\> etiam nocuit

imminutam 4 immutatam

debilitatam v delibatam

pceniteat profeflbs v penitebat pro-

fetlas

veftrum 4> nojirum

Iili, illi v Illi

probans-fy

probatis

ut -\/ d..

non v d.

infiftet v etfifet

hoc v d.

Csefarem \J/ Cafaris

Quid%J/

ûi

omnes 4 omnis

injarias v, 4 injuriam

maxime deerat -^ maximutn eji

his republica vpublica \ bis reipublica*

efle v d.

omnibus v hominibus

ne ij/ non

a Mutina difcederet v d.

coram v eum

civitatibus 4 civilates

venierunt v venerunt

obruere v, 4 obruere volumus

enim -^ ejus

elui ip ejus

poteft 4- poterit

aliud v, 4» ^Z/W ^ft^»

prorogare v propagare

pofuerint 4" depofuerint

nos noftris 4- vos vejiris

434 2 Lucium 4 l"

4 Nutuifios -4 w» Mujios

13

16

J9

23

3»

3212

»7

20

22

32

432 2

5

8

12

»7

18

25

27

28

332

13

«4

16

»720

433

25

26

33

p. I.

434 4 Saxafve v Secofve 4 Sciofve

6 vox a teu zw <?/?/£

9 averterint u avertant 4> avcrteren:

1 a te t/ rf77/<?

16 perfequamur -^ profequamur

17 eft v </.

21 Idircone t/ Idcirco nec

22 excufllmus v, ^ exxivimtis

23 Si y, 4^ ^.

24. rogamur 4- rogamus

25 ego t/ ^0— fim v fimus

— admifcear v admifcearis

27 ut v aut

28 femper v d.

34 femper v, \ d.

435 'repudiandam \ rempuh. repudiandatx

8 fic querebantnr v d.

— ejurabant y ejerabant

'4 a te v, 4- einte

18 ii t/ </.

21 aliquam ij/ aliquando

23 fed t/, 4 ^-

25 Adeone me 4> ddeo menc

27 qui ei w d.

28 mea bona t/, 4" de weis bonis

29 Petiflio Urbinati v prafdio minati

43 6 'aureos t/, \ d.

2 ne -4 nec

3 Saxam vfaxum

4 duo v, 4 <&w

— tribunum 4 tribunos

— duo t/, 4^ <^W*

5poflum 4 pJfe™

9 R v, -\> d.

— potero J/ potuero .

'3 Romano 4- d.

»4 fum v eji

»5 etiam t> *//<?/# perfecit

adii t/ ^.

16, peifecerim v pertulerim

21 me t/, 4^ d.

27 horum menfium vhonorum

28 eum v, -\i eum exitum

29 exitum v exitus

34 Nobifcum v Vobifcum

437 5eft 4/ d.

6 tenere v d.

8 habebo 4^ habeo

11 ego me 4 egomet

— nuper 4 ir.fuper

»3 amicorum v amico

»4 maneo 4 d.

Si v, 4 Sijte



V ARI JE LECTIONES.

437

438

I.

16 ut v d.

19 video 4/ hoc <video

mm me V, 4^ d.

21 ipfi >]/ nie ipfum

22 reipublicse——adhuc v, 4> </.

— refpublica -vj/ ?"«»/.

23 Timide 4' Tum de

26 exurgere \ furgere

3 talis v d.

32 At fuut 4^ Affunt

4 luci v/a^

9 urbe v »r£m— circumfpettus v circum afpeclus

16 Si 4> Et/i

24 in ejus exercitu v d.

25 Vettio 4/ ^ftf/o

26 Quo 4^ ^«c^27 ipfum Roma 4* Romam

p. 1.

438 33 Cales 4^ Calas

439 1 leges v, 4, /c£«

4 Poflumufne 4^ Poffumus— tuli v, 4^ d.

5 non «yf/ »0» 4^ utjihic non

8 ut et 4^ «'

1 1 confecero 4- confero

12 poflulabit-fy

puflulavit

15 avj.

16 Quas cum 4* ûacunque

21 comprobaturas 4> probaturat

— Quid y ô^24 improbi detulerunt v improvide tule^

runt

29 falute 4> dignitate

440 1 oderunt 4- oderint

3 reipublicce 4^ refpublica4 fati- gloria v d.

I N

M. A N T O N I U M

P H I L I P P I C A XIII.

Edit. Olivet.

p. l.

441 1 A v, -^d.

4 etiam v, -^ d.

— res v re

7 civium v d.

1 civem v d.

13 cum v, 4/ f»« auclorem

1 8 inexpiabile v expiabile

20 five faciebat, five fimulabat v fi fa-ciebat -iffaciebat

442 3 remififiet v, -^ demifffet

5quid eft v quia 4- quod efi

— Antoniis v Antonio

6 Munatio v Minatio 4- Numano

8 reliquorum v helli. Qucrum numtro

12 Petiflium-fy

Petufum

— relinquo, duces nomino v reliûoi

omitto dmes

Tom. VI.

MSS. v, ^p. 1.

442 17 cum Antoniis fecerimus v confecimusi

4/ f#«* Antonio fecerimus

1 8 Marcus v M. Antonius 4> Antonius

— Lucii v JV<?/z 4* Non L.

20 Ora vobis eorum v, -\> Horo <vobis

— ponite v ponite, patres confcripti

2z tegentes alios 4- tegentes

— fequentes alios v d.

25 cum 4^ d,

29 delectus v, 4> deleclum

30 focium v d.

32 talibus factis v Jiabilibus paclis

3 3Maria v, 4* Sedji maria

443 3Eft v, 4- </.

4 vos 4* nos

— virtutem v, 4> 'virtute

7 vix 4> nen

Hhhh



VARIjE lectiones.p. 1.

443 »5

»9

22

23

25

28

29

33

444 «

3

4

9

10

11

^3

18

19

20

24

27

29

3 1

34

445 3

6

7

10

«3

»5

23

25

26

27

33

446 2

4

6

7

14

20

21

«2

fi */, \|/ </.

itaque v, -vj/ tf/^#*

libera republica 4/ Uberate reipub.

Itaque v Ita

pacemque patiamur \ paceque pona*

mur

vi&is his v , 1]/ illis interfetlis

nos v <vos

M. Lepidus v, 4/ d.

civili nj/ ci<vi

mea v, 4/ «r mea

rempublicam -tyrep.

pacem v urbem

maximo v maxime

illigatum tenet v obligatumtenety ob-

ligatum tenet

hominis, fummi honores v,-v|/

omnishonor

fratris v d.

civis v ci<vilis

Talis civis v <viri qui ex

Cn. -\> cum Cn.

adfpiciet \ afpicere

fuoque vfuofque

putabit v, 4> putavit

JEmillo v Melio

licuit ^ ut Hcuit

in republica v, \ d.

animo 4> illius

vidit -v]/ 'videt

redimet, inquam v inquamin 1]/ <vi

diflipatione inimicus 4> dijjipationem

inimicitiis

redigiflet v redediffet

difpenfationem 4/ difjipationem

vinum \ uni<verfam

helluo 4- helluo illa bellua

depellentur -vj/ depellantur

hoftium v in ojiium

defcribite v dejcribentur

perfequetur 4* projequetur

quem \ quo

cooptabo -\> coaptabo

praetereundum -\> pratermittendum

rempublicam 4> repub.

ni veretur v <vi<veretur moffendere v ojfenderet

filius v d.

ei v eis

etiamne 4* etiam

conceditur v concedatur

id v d.

perniittitar v permtitatur

p. 1.

446 25 parebis v parebit

— traduxerit v traduxeris

26 cogitas, es v,

$ cogitajfts

27 Sin v £>ui

30 Quod 4/ ûi

447 2 de f , 4^ d.

4 vel i/ «z/*//*

6 Planci 4/ Plancii

7defunt : de v definunt in

9 contra v et

12 ne ab hoc v ne -\> ut

»3 bonis v, 4/ »0^J7eodem v eorum

J9 vidit t/ i>/</z

20 imponens 4/ imponeret

22 fe w, 4* ^.

„ 2 9 ln t>, 4/ d.

448 9 tum 4> tamen

10 is «>, 4/ </•

11 recidere v recideret 4/ reciderent

lS

Rediit t>, 4/ Redit

16 fenatus vjenatui

17 confularis v conjulari

21 eoque die v eoque 4/ eodemque dit

22 delata v deleta 4/ lecla

24 fuga vfugam

28 regredi 4/ egredi

29 exultanti 4/ exulanti

449 4 parricida t> </. 4/ patricidia

5 circumfedit v circumdedit

1 quin nulla 4^ quin ulla

17 fe v d.

18 propraetore -\> pop. Rom.pratorent

— fcite vforte

21 quid 4/ quidfe

26 nefaria v, 4/ nefanda

27 es v ef

30 hoftem v, 4/ </•

3i Dolabellam v Dolabella

32 populo Romano v Romani equitis

34 judicatum v d.

450 1 Caefare 4-" Cafari

2 eft v d.

8 eques Romanus^/ quir.

9 Fadia v, 4/ eadem

H oinatum v natum

»5 ecquo 4/ et quo

16 ecquo 4> rt quo

— in luftris 4/ illuftris

18 mimarum mentum v minaretur mtn

tem

20 fenfit ^ fintit

21 puero v, 4/ d.

23 debes 4> <&^'



V A R I JE LECTIONES.p^ 1.

450 23 folvitque-tyfolvi

24 parens efl v parens 4- pater eft

27 agere v augere

28 ampliflimi -\> ampliffima

29 venefica hxc v -veneficus hac ^ njene-

fica hac

— veneficam v <veneficum

32 fuit \fuerit

— te -\> d.

34 veneficam v <veneficum

35 potentiflimus v potijfimus

45 X 2 nolint 4> nolim

3 optimos 4> d.

4 reipublicaj -v}/ rep>

8 eft y </.

9 revulfus v <vultus

12 Coricus 4" Coriciis

I 3 diruptus t/ dirutus

16 fervis v, -\>fuis

I 8 Tullus f, 4- Tullius

20 poflet v, \ potuiffet

— Vifeius\J/

ni fejus

22 Pifauri 4- £/f a#r/

"• T . v d. fy C.

24 rediit v redit

25 plurimis v pluribus

28 fertur vferunt

30 ab t/ </.

— Muribus 4/ majoribus

452 1 Saferna v Safarena 4/ Socerenas

8 Sex. Albedium t> exalbe dium

9 maledicum 4> maleficum

iy nobis s/ <vobis

18 ante -v}/^.

22 Bibulum a Ebulum

— rempublicam -vj/ r*/.

3~l clariflimos ij/ praclarijfimos

34 Quid multa ? talis t/ qui multi tales

'453 2 Eo 4- ^.

6 Varo 4^ iV«ro

7 huic caufse t> /» hac caufa

8 parere v d.

9 Cafcam v d.

1 1 eum y ra/w

15 nudus v </.

17 duclas -4/ deduRas

1 8 lege i/, ij' /*§«»

20 deduxeris v perduxeris

21 jure t/, -^jura

23 animadvertite 4> ad<uertite

28 qusefo 1/, 1}/ ^»^/?

29 non minus u nominis

—1 eos

%J/w«

34 enim v d.

Tom. VI.

P-

454

1.

1 Pcetum\J/

Petrum

2 ne v nec

16 ignorabant v, -vj/ nefciebant

— Non -vj/ Arw/w

1 non ij/ <z«

— fequebantur ^> fequantur

19 falvum v folitum

22 quid -v^ y#o</

23 quis t/, -vj/ quid

24 Cn. quidem \ d.

26 efle 1/ d,

27 domum -vj/ </<w»cr

28 emifero -\> remifero

29 ifta ij/ //«

35 eft, facdiflimum v fu fdijfimum tyfit

ftedijfimum

455 2 quo jubetis v quolibet \ quo lubet

3 liberalitate v libertate

4 reliquerunt v reliquerint

5 contulerunt v conlulerint

9 eos v d.

13 eofdem poffe v d.

15 initam v natam

17 judicaverint -\>judicaverunt

28 eflet -vj/ effent

3 1 decempedator 1/ dicem pedatorum

34 nos t; <vos

35 ne v d. ij/ »e«

456 2 Atqui -vj/ ///y«<?

6 pro prsetore 4> prator

8 a populo Romano defe&ionem \ po~

puli Romani defenfoncm

9 perfequamur $ perfequimur

1 3 qui v, -vj/ _/£ ya/

17 Cicerone ij/ C/Vot

19 e\-\> ea

21 et quidem non 1/ tf/a»i

22 jugulari t/, -\>jugulare

23 O v d.

24 quo t/, 4/ y«o /#<T0

28 qucefo v d.

29 plura t/, 4^ plurima

31 flaminium -vj/ fiaminia

34 ir.eam t», -vj/ meam quidem

457 I pati -vj/ patiar

3 an 1/ anmn4 caedis -vj/ r^</<?/

— partitionis -vj/ partitienes

— fuis 4' fententias

8 Nec 4/ ito

— violare 4" <violarem

9 ullo t/ ?7/o

12 altero 4" aliquo

1 3 furore vfures

Hhhh a



VARI^ LECTIONES."p. !.

457 14 ctementiae v dementia tua

21 magno equitatu v maximo peditatu-fy

magno peditatu, equitatu

24 funt -\>Jint

29 Namque fi 4* Natn

30 funt •vj' d.

458 4 poflim ^pojfutn

— aut t/ autem

— velint y w/z«— fint -\rfunt

8 cupiant ij/ d.

1 primum 4* d-

25 Bene——credo « </.

P-

458

459

1.

25 quo veniat \ quod <veniant

26 Sanftiore vj' Saniliores

27 quos arma fert v armafert

I reliquum t/, 4 reliclum

— ne v d.

3 confcripti 4 ccnfiridli

7 haec 4 £0«:

— vellet, aut fieri v nollet fieri. Aut non

8 undis flamma v, 4 undasjlammam

1 fuis v, 4 d.

1 2 in alias t/ ^.

1 9 viri clariflimi fy £>. C.

28 perfcribi 4 per fe libi

I N

M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XIV.

Edit. Olivst. MSS. v, -vf/

p.

460

l.

I Si, ut v Sicut

3 et ex v d.

5 efle v effefi

g ufus v, 4' rifus

10 refervate v rejervare

1 3 mutetur 4- mittetur

1 7 eorura 4 eorundem

20 videant t/ 'videatur

22 ad veftitum t/ </.

— hunc 4 ^«»<" tantum

23ne w */.

461 2 ejufdem \ ejus

9 ejufdem t; d.

— conful fortitu 4 confulis fortiti

1 1 per fe v, 4 </.

1 2 a v r«>»

16 gi-aviflimis v gravijfimus

17 populo Romano-J/

populum Romanum

18 Brutus liberaretur 4* Brutum liberaret

£ 2 depopofcit 4 depofcit

p. 1.

461 22 fed v, 4* 1'

27 confulibus \ confule

— propraetore 4 pratore

29 gladii t/ </.

30 madefa&i 4 malefacli

— duobus v, 4 duorum

34 et dubitare * dubitatis

462 I decernitis 4^ decrevifiis

2 vero noftre t/ <vefira -4 nofira

6 inuftae —-— notae t/ iniufia e<velli in-

ter nec uno te "4 injufia evelluntur

nec uno

7 aut ejiciunt v ut ejiciant

IO confulibus 4 conjulum

1 3 cruciatum 4 cruciatum etiam

14 barbaria 4 barbaries

— agnofcere 4 ignojcere

16 atque t/ d, fy atque his

1 8 maxime 4 tnaxima



VARIÊ LECTIONES.p. i.

462 20

22

23

25

29

32

463 1

2

4

6

7

11

12

»3*5

16

18

20

22

23

26

27

29

303*

32

464 1

3

5

78

9

10

12

13

»4

»5

16

18

21

22

To

interemit propudium v interemit pro-

ludium 4" interfecit. Praludium

fi vjic

oderint v oderunt

omnium Deorum v d.

reformidat \form\dat

fubierunt v, 4 cum dedecore fubierunt

fateatur •>{/ confat

Antonius v, 4 d.

explendas \ expiandas

fua \ fi njis

rumoribus v, 4 id eji qui inter mania

hoflesjunt, rumoribus

Aut v Ea ut 4 Jam aut

aut v at

cum v d.

debeamus v debemus

non communiter v d. 4 unaimperatores v d.

felicitate $ feliciter

non v d.

dixit 4" dijjit

At v An

non eum v illum

nolint 4 nolunt

fupplicationum honorem v fupplica-

tionem onorum 4 fupplicationis ho-

norum

imperatorum v imperatorium

templum v, 4* templo

ipfi hujus v ipfius

hefterno 4 externo

populus Romanus •vj/ pop, Romanum

domum inde reduxerit 4 d»

enim 4 d-

uni gratulabantur v gratulabatur

excogitari v cogitari

dolor facit v dolore ait 4 dolore ago

referri v referre

crimen quseretur v, 4 d-

fermonem Vinalia v Ne pofi Idus

quintiles 4 me per Idus Quintites

In aliquem v, 4 Aliquemne in pejus

crimen invidia quareretur

confictum v, 4 confultum

poflit 4 t°Jfet

exifterem v, 4 extiterim

Catilina v Catalinam

quemquamne v quanquam nec 4 quan-

quam ut opinor nec

unde v, 4 d.

fuis v, "4 viribus fuis

confilium 4 conflia

M. VI.

46;

p. 1.

464 24

25

27

28

3°

32

332

10

11

•3

23

24

27

3°

3»

32

33

2

3

4

6

8

10

1

'5

»7

18

24

3°

31

34

4

91

»3

466

467

H'5

16

18

»9

Noftra v, 4 hojlia.

cum 4 d.

fafces vfaces

in me 4 ^.

patefcit v, 4" patefecit

P. t/, 4 ^*

jam inde v tam idem tytam inde quam

noftra v,-\> d.

tam v d.

dicerem v, 4 dixerim

ageretur 4 agetur

quod 4 quod ego

femper utilitate 4 propter utilitatem

cum fpe, tum v cumjpeclo 4 conjpecl*

laborat 4 laboraret

fentiam v Jententiam

tuas 4 tua fieri

quid 4 qti

optatius 4 optabilis

malis——bonis v malim

poflum v , 4 pojjim

de quoque v quo ujque ty quoque

fenatu 4 Jenatu dtcam :

atque fortiorem v d. 4 autfortiorem

quid quifque v quid quis 4 au°d

quifque

XIII v XIIII

invigilafle 4 'vigilajfe

omnium 4 omnibus

patuifle 4 paruijfe

hoc v d.

alii tribunum v aliis tribunum 4 aliis

tribunis

voluiflent 4 "voluijfe

notari v non notari-fy notati

hoftes 4 hoflem

imprudens v imprudentes

Decretam v, 4 Decreta

fupplicationis v de Jupplicationibus

Servili 4 Servilii

num v, 4 d.

efle v d.

confervationem v fervationem

eft v d.

ob rempublicam 4 »b confervationen

reip.

geftam v aflam 4 d.

deneganda v p. c. deneganda 4 publict

deneganda

decernenda 4 decreta

eos hoftes v d.

Quod etiam $> $>uo enim

non.ine 4 non et

Uhhh 3



VARIJE LECTIONES*p. l.

467 21

22

29

34

911

»3

*5

16

26

27

468

469

470

28

3»

34

1

2

910

'3

22

28

33

341

2

3

8

911

12

»4

16

2 3

potius t> */.

eft 4 (/? f»/«

et « etiam

periculofis t/ perkulis

illo t/, •vj' ^w

His 4- /« his

qua J' ?««*

Maximo 4" Magno

populi Romani -vj/ p°p> Romano

imperium 0, 4" imperium dabamus

nominis v nomini

fecutus v, -v}/ confecutus

noftri v vefiri

virtute v, 1}/ /. c. njirtute

quas « caufas

confequi -vj/ ipfe confequi

potero v potuero

iimus v fnmus

cumulata<——quidem v d.

quam quidem cum v quanquam id 4quanquam cum

videmur v, 4- njidebimur

grata eorum v, -^ graiiarum

occiderunt v occiderint

conciderunt v ceciderunt

pignerari v pignerart

cecidiftis u cccidifiis

in -vj/ d.

piorum v cum piorum

a natura -vj/ autem

etiam v et \ d.veftra v nofira

nunc 4" d.

extruxerit v extruxit

Italicis bellis v bellis 4 halicis bellicis

maxima v maximam

Erit v Efi

quibus tj/ qui

470

471

472

I.

23 quidem v d.

26 quam v quos

28 omnibus v verbis

32 eflet 4 efi

1 fepultura 4/ fepultura

3 seternitatis v aternitas

4 erit v efi

5 virtutem v virtute

9 promifimus-fy profimus

1 eadeni 4" d.

14 ut 4/ ftft&m »/

— fententia vfententiam

21 et cognito 1/ >v cognita

26 feliciter vfelicia

27 profligarit y profiigari

30 animi, felicitate o infelicitate

34fortiter, feliciterque

vfortiterque1 confules 4" ««/*/

— fi » </.

2 uvbanus v d.

6 perfoluturum t», 4 refolutwum

8 ut v, 4 cum

9 caperent nonnullos v caderent. Non-

ulli

-— retraclatione 4 neceffitate

1 3 confules -4 conful

— fi his vfuis

1 5pro v d.

16 faciendum——-urbis v, 4 faciendum*

que urbem

17 attribuere 4 contribuere1 extet 4^ «tf«rf

— pofteritatis 4 d.

21 ea folvantur v etfolvatur

22 fratribus : eaque fratribus «, Jyfra-

tribufque

24 vixifient 4 vicijent

CORRIGENDA.314 8 communis 410 16 propulfandum 410 33 communi

Documents

Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6