MARKSizM ve HUKUK

Dr Onur KarahanoğullarıAnkara Uumlniversitesi

Siyasal Bilgiler Fakuumlıtesi

bullbullbull

OumlzetMarx geliştirdiği araştırma ve inceleme youmlntemini buumltuumlnsel biccedilimde sadece tuumlm diğer ilişki

biccedilimlerinin temeli olarak uumlretim ilişkilerinin ccediloumlzuumlmlenmesinde kullannuştır Bununla birliktehukuku ccediloumlzuumlmleme niyeti her zaman iccedilin Marxın tasarıları arasında yer alnuştır Marx ve Engelsinhukuka ilişkin değişik konular bağlamında yapbkları ccedilok oumlnemli saptamaları bulunmaktadırMarksizm ve hukuk dendiğinde yapılabilecek temel saptama duumlnyanın hukukccedilu bakış accedilısıylaaccedilıklanıp anlamlandırabileceğinin reddedilmesidir Ikinci temel tez ise hukukun kaynağının saltiradede aranmaması gerektiğidir Marx duumlnyanın accedilıklanmasında hukukun temel araccedil olarakkullanılmasının yanlışlığını saptadıktan sonra burada derirılcşmemiş ve hukuk uumlzerinde daha fazladurmadan ilerlemiştir Ccedilalışmanın ilk boumlluumlmuumlnde hukuk eğitiminin ve hukuk ccedilalışmalarınınMarxın entelektuumlel oluşumundaki yeri değerlendirilecektir Ikinci boumlluumlmde Marksizmin hukukkonusundaki temel tezi aktarıldıktan sonra hukukun kaynağına incelenme youmlntemine hukukuntarihselliğine hukukun geleceğine ve siyasal faaliyetteki işlevine ilişkin tezler ele alınacaktırCcedilalışma sadece Marx ve Engelsin yazılarıyla sınırlanmıştır

Marxism and LawAbstractMarx uses the total manner of his research and study method orıly in the analysis of the

relations of production as the basis of all the other relation types However the intention to analyselaw always finds a place among his projects Marx and Engels have very important determinationsabout law in the context of different subjects When we say Marxism and law the maindetermination is the rejection of the understanding and explanation of the world from the lawyerspoint of view Except this the second thesis of Marxism about law is that the source of law cannot befound in pure valition After determining the mistake of using law mainly in the explanation of theworld he does not deepen in this subject and he moves ahead in the first part of this study the placeof the law studies in the formatian of the intellectual development of Marx will be evaluated Af terdetermining main thesis of Marxism about law basic thesis on the source of law the method ofstudying law the histarical nature of law the future of lawand the role of law in political activitieswill be examined The scope of this study is limited with the works of Marx and Engels

62 bull Ankara Uumlniversitesi SBF Dergisi 57-2

Marksizm ve Hukuk

GiRişMarksizm toplumsal ilişkilerin bizzat bu ilişkilerin yarahcısı ve aktoumlruuml

olan insan tarafından kavranabileceğine ilişkin en kapsamlı iddiadır Gerccedilekliğikavrama ve bilme insan etkinliğinin yarahcılığını derinleştirmenin ve kendisi dedahil olmak uumlzere duumlnyayı olağandan daha hızlı- doumlnuumlştuumlrebilmesinintemelidir Bizzat Marx ve Engelsin yazılarıyla ortaya koydukları ve sonrasındada bu damar iccedilinde yer alan siyasal ve entelektuumlel etkinliklerle geliştirilenMarksizmin bilmeanlama youmlntemi Marx tarafından buumltuumlnsel biccedilimdesadece tuumlm diğer ilişki biccedilimlerinin temeli olarak uumlretim ilişkilerininccediloumlzuumlmlenmesinde kullanılmışbr Bununla birlikte siyaset din ve hukuk gibi ilkelden karşılaşılan kapsayıcı toplumsal ilişki biccedilimlerini ccediloumlzuumlmleme niyeti herzaman iccedilin Marxın tasarıları arasında yer almışhr Bir toplumsal ilişki biccedilimiolarak hukuk buumltuumlnsel bir ccedilalışmanın konusu yapılmamış olmakla birlikteMarx ve Engelsin hukuka ilişkin değişik konular bağlamında yaphkları ccedilokoumlnemli saptamaları bulunmaktadır Bunun oumltesinde hukuk Marxın duumlşuumlnselyapı ve donanımının oluşumunda kişisel tarihinde ccedilok oumlnemli bir yer işgaletmektedir

Hukukun Marx ve Engels tarafından buumltuumlnsel bir accedilıklamasınınyapılmamış olması nedeniyle klasiklere dayanan bir Marksist HukukFelsefesinden soumlz edilemeyeceği accedilıktır Ancak temel hukuk felsefesiakımlarının ayrım noktasının hukukun kaynağı (tanrısal irade geleneklerinsan aklı devletin iradesi vb) konusunda ortaya ccedilıktığı goumlzoumlnuumlne alındığındaMarx ve Engelsin bu noktaya ilişkin birccedilok saptamasının bulunduğugoumlruumllmektedir Marksist Hukuk Felsefesinden soumlz edilememesinin nedenihukukun kaynağına ilişkin soumlzkonusu saptamaların derinleştirilmemiş vesistemleştirilmemiş olmasından daha ccedilok Marxın genelolarak felsefeyigerccedilekleştirerek aşma arayışı iccedilinde olmasıdır Genelolarak felsefe ve oumlzelolarak da hukuk Marksizm iccedilin aşılması gereken yabancılaşma alanlarıdır

Marx ve Engelsin ccedilalışmalarından yola ccedilıkılarak bir hukuk felsefesininkurulamazlığının yanısıra Marx ve Engelsin hukuk genel teorisine yani

Onur Karahanayulları bull MarksizmveHukuk 63

hukukun temel kavram kural ilke ve kategorilerine ilişkin de buumltuumlnsel birccedilalışması bulunmamaktadır Uumlretim ilişkilerinin birincil hukuksal yansımalarıolan muumllkiyet ve soumlzleşme kurumları bu anlamda ayrıcalıklı konulardırHukukccedilulara salt hukuki kavramlar olarak goumlruumlnen muumllkiyet ve soumlzleşmeninuumlretim ilişkileriyle bağlanbsına ilişkin birccedilok saptama Marx ve Engelsinyazılarında bulunmaktadır

Marx ve Engelsin hukuk konusundaki incelemelerinin temel saiki hiccedilbirzaman derinlemesine bir hukuk incelemesi yapmak olmamışlır Marksizminhukukla temel derdi duumlnyaya hukuksal bakışın yanlışlığını saptamakbrHukuk bu amacın dışında başlı başına buumltuumlnsel bir incelemenin konusuyapılmamışbr

Oumlzetle Marx ve Engelsin ccedilalışmalarında bir hukuk felsefesi inşa etmeccedilabası olmadığı gibi hukukun sistemli ve buumltuumlnsel bir ccediloumlzuumlmlemesibulunmamaktadır Ayrıca kapitalizmi aşma suumlrecinde veya aşmış olan birtoplumsal yapıda nasıl bir hukuk oluşacağına veya oluşup oluşmayacağınailişkin de yeterli accedilıklık yoktur Hukuk soumlzkonusu olduğunda Marksizmin temeluğraşı hukuksal duumlnya anlayışının eleştirisidir

Aşağıda bu ccedilerccedilevede bir değerlendirme yapılacak ccedilalışmada sadeceMarx ve Engelsin yazıları esas alınacak anlatım kolaylığı sağlanması amacıylaMarksizm terimiyle de Marx ve Engelsin ccedilalışmaları anlatılacakbr

Bu basitleştirmenin araştırmayı sınırlandırma ve kolaylaştırma gibi pratikbir arayış olmasının yanısıra daha oumlnemlisi tarihselsiyasal bir nedeni debulunmaktadır Marksizmi siyasal faaliyetlerinin youmlntemi olarak kullanansiyasal oumlrguumltlenmenin gerccedilekleştirdiği 1917Devriminden sonra hukuk alanındayaşanan gelişmeler hukukun Marksizmle olan ilişkisinin yorumlanmasısorununun ne denli oumlnemli olduğunu goumlstermiştir

Devrim sonrasından başlayan ve 1936 Stalin Anayasası ile (veya StalininMart 1939 konuşması ile) sona eren doumlnemde hukuksal anlayışlar arasındaaslında devletin kaderi konusundaki tartışmayla doğrudan bağlantılı olanşiddetli bir siyasalhukuksal ccedilatışma yaşanmıştır Bu doumlnemde Sovyet hukukuygulaması ve kuramına oumlnemli temsildleri Stucka Kursky Krylenko Akulovve Pasukanis olan -daha sonradan revizyonist olarak succedillanan- metamuumlbadelesi okulu olarak adlandırılabilecek bir akım damgasını vurmuştur(Komuumlnist Akademideki goumlrevi Adalet Komiseri yardımcılığı ve yazdığı adlıkitabıyla bu okulun en etkili uumlyesi Pasukanis olmuştur) Bu akım Stalinin 1936Anayasası hazırlanırken saptadığı hukuksal istikrar ihtiyacı ccedilerccedilevesindegirişilen ve 1938 Haziranında tck bir Marksist-Leninist bilimsel hukuk ccedilizgisibelirleyen Sovyet Devlet ve Hukuk Biliminin Sorunları Konferansı ilesonuccedillanan hukuk savaşımında temsilcileriyle birlikte tasfiye edilmiştir Meta

muumlbadelesi okulunun temel tezine goumlre hukuk genel teorisi alamnda Marksistyazın ccedilok sımrlıdır ancak Marxın toplumsal ilişkilerin koumlkenini araştırmakiccedilin kullandığı muumlbadele ilişkilerini esas alma youmlntemi hukuksal ilişkileriaccedilıklamak iccedilin de kullanılabilir Daha oumlnemlisi bu anlayışa goumlre metamuumlbadelesinden koumlken alan hukuk sosyalist toplumda sosyalist hukukadoumlnuumlşmeyecektir Sosyalist topluma geccediliş suumlrecinde kapitalist muumlbadeleilişkilerinin ortadan kaldırılmasıyla bunun biccedilimi olan hukuk da yavaş yavaşsoumlnuumlmlenecek ve uumlretimldeğişimden koumlken alan ilişkileri duumlzenleyen kurallarmuumlhendislik tıp vb kuralları gibi salt teknik kurallara doumlnuumlşecektir(bkzPASUKANİS 1970) Komuumlnist Akademiye de hakim olan bu okulunanlayışına goumlre sosyalist hukuk veya işccedili sımfı hukuku yaratılmasımuumlmkuumln değildir Bu anlayış kendini burjuva hukukunun klasik ilkelerinebağlı kalmak zorunda hissetmemiş oumlrneğin succedilların yasallığı ilkesiniiccedilermeyen kıyas imkanım oumlngoumlren bir ceza kanunu tasarısı hazırlamıştırHukuksal biccedilimler burjuva hukukundan oumlduumlnccedil alınmıştır iccedilerik yani kapitalistuumlretim ilişkileri aşıldıkccedila devletle birlikte hukuk da soumlnuumlmlenecektir

Bu okulun ve temsilcilerinin sonunu hazırlayan temel ayrım noktasıdevletin ve hukukun soumlnuumlmlenmesi konusunda ortaya ccedilıkmaktadır EngelsinAnti-Ouhringte (1878) yer alan işccedili sınıfı devlet iktidannı ele geccedilirir ve ilk eldeuumlretim araccedillarını devlet muumllkiyetine doumlnuumlştuumlruumlr Insanların youmlnetiminin yerinişeylerin ve uumlretim suumlrecinin youmlnetimini alır Devlet ortadan kaldırılmaz devletsoumlnuumlmlenir (ENGELS 1995400) saptamasından yola ccedilıkan bu anlayış sosyalistdevletin ihtiyaccedillarına uygun bir hukuk yaratma ve bunun teorisini yapmayerine hukukun soumlnuumlmlenmesinin teorisini yapmaya ccedilalışmış işccedili sımfıhukukundan soumlz edilemeyeceği sosyalist devrimin amacımn devletin vehukukun ortadan kaldırılması olduğu goumlruumlşuumlnuuml savunmuştur 1930 yılındaStalinin devletin soumlnuumlmlenmesini hazırlamak iccedilin şimdiye kadar varolmuş ensert ve guumlccedilluuml devlet iktidarı tezi soumlzkonusu hukukccediluların arayışımn resmiarayışla artık oumlrtuumlşmediğini goumlstermiştir 1937 yılında Pravdada Pasukanisaleyhinde yayımlanan makaleler kesin tasfiyeyi başlatmıştır Buradaki temelsav Marksist yazımn bir Sovyet hukuk felsefesi yaratmak iccedilin yetersizolu duğu goumlruumlşuumlnuumln reddedilmesidir Buna goumlre işccedili sınıfı diktatoumlrluumlğuumlnedayanan devlet yeni bir devlettir ve bu devlettin yarattığı hukuk da yeni bir tiphukuktur Marx Engels Lenin ve Stalinin uumlruumlnleri bu yeni toplumun hukukduumlzenini accedilıklamak iccedilin yeterlidir Bundan sonra Pasukanisin yerini alanVyshinsky liderliğinde tek bir bilimsel sosyalist hukuk anlayışı benimsenmişPasukanis yargılanarak Sovyet Devletinin dayandığı hukuksal temelleribaltaladığı Sovyet huumlkuumlmetini devirmek amacıyla hukuksal teoriler geliştirdiğiiccedilin ihanetten mahkum olmuş ve idam edilmiştir Doumlnem Stalinin 1939 yılında18 Kongrede kapitalist devletlerle ccedilevrili bir uumllkede bu durum suumlrduumlğuuml

Onur Karahanayullan bull Marksizm veHukuk 65

suumlrece komuumlnist aşamaya geccedililse bile devletin varlığım guumlccedilluuml biccedilimdesuumlrduumlreceği tezini savunmasıyla kesin olarak kapanmışhr1

Oumlzetle Marksizmden duumlşuumlnsel koumlken alan bir siyasal devrim devletin vehukukun aşılması anlayışı ile devrimin yarattığı yeni yapıya uygun bir devlet vehukuk teorisi yaratma arayışı arasında bir bocalama yaşamış buradaincelenmesi muumlmkuumln olmayan nedenlerle ikinci tez hakim olmuştur İlk tezMarksist yazından kalkarak kapitalizm sonrası yapıya ilişkin yeni bir hukukteorisi inşa edilemeyeceğini zira bu yeni doumlnemde devletin ve hukukunsoumlnuumlmlenmesine doğru ilerleneceğini savunurken ikinci tez de Marksistyazından kalkarak soumlnuumlmlenme hedefi bulunmayan bir sosyalist hukuk teorisiinşa edilebileceğini savunmaktadır

Guumlnuumlmuumlz Tuumlrkiyesinde birccedilok sol muhalif akımın siyaset ccedilizgisinihukuk devletinin ve insan haklarımn savunusuna indirgemiş olması hukukunMarksist kavramşım guumlncel hale getirmektedir

Bunun oumltesinde hukukun Marksist youmlntemle incelenmesi henuumlz tatminedilmemiş bir ihtiyaccediltır Duumlnyamn buumltuumlnsel kavramşım hedefleyen biryoumlntemin hukuka bu kadar yabancı kabul edilmesi aşılması gereken biryanılgıdır

tık adım olarak aşağıda Marx ve Engelsin ccedilalışmalarında hukukkonusunun nasıl ele alındığına ilişkin bir tarama yapılacaktır Sadece Marx veEngels ile sınırlı kalınacak Leninin ccedilalışmalarına ve Sovyet DevriminePasukanise ve diğer teorisyenlere başvurulmayacaktır İkinci aşama olarakklasik metinlerin dışında Marksizm ve hukuk ilişkisini ele alan kitaplarındeğerlendirildiği bir yazı tasarlanmaktadır

i Marxın Kişisel Gelişiminde HukukMarksizmin hukuk anlayışımn ne olduğunu Marxın kişisel gelişiminde

hukukun yerini incelemeden araştırmak muumlmkuumln değildir Babası da hukukccediluolan Marx Uumlniversitede hukuk eğitimi almıştır Marxı Hegeli incelemeye vesorgulamaya youmlnelten de hukuk alanındaki arayışlarıdır Marx uumlniversiteyegirerken meslek olarak hukukccediluluğu tercih etmektedir Felsefe doktorasıylauumlniversite eğitimini tamamlayan ve Prusya Devletinin Uumlniversite tasfiyesinedeniyle akademik kariyer yapamayan Marxın gazetecilik yıllarındaki yazıkonuları da hukuksal siyasal konulardır

Sovyet Devrimi sonrası yaşanan bu hukuksal muumlcadeleyi revizyonist hukuk anlayışınakarşı muumlcadele bakış accedilısından ccedilok iyi oumlzetleyen bir yazı iccedilin bkz The Marxist-LeninistResearch Bureau Marxism and Law (The Struggle Over jurisprudence in the Soviet Union)http websitelineonenet -comleague intcrcomlaw html 822002

Her ne kadar hukuk alanındaki incelemeleri ccedilok hızlı biccedilimde geridebırakmış olsa da Marxın birccedilok yazısında kısa fakat oumlnemli hukuksaldeğerlendirmeler yer almaktadır

A Hukuk Oumlğrencisi Marx

Marx ın uumlniversite eğitiminin ilk yılının sonunda babasına yazdığı 10Kasım 1837 tarihli mektubu hukukccedilu geccedilmişini ve hukuka bakış accedilısınıgoumlstermesi accedilısından oumlnemli bir kaynaktır (MARX1837)2Yazdıklarında nedenhukukccedilu olmadığına ve hukuki yaklaşımı nasıl aştığına ilişkin ipuccedilları dabulunmaktadır Bu mektubu uzunca altınlar yapmayı ve okuyucuyu sıkmayı dagoumlze alarak biraz ayrıntılı incelemenin oumlnemli olduğunu duumlşuumlnuumlyorum

Marxın babası Heinrich Marx Yuumlksek Temyiz Mahkemesindekidavalarda goumlrevalan bir avukattır Marx babasının tercihi doğrultusundahukuk oumlğrenimi iccedilin 1835 yılında Bonna gitmiş 1836 yılında ise hukukoumlğrenimini tamamlamak uumlzere Berlin Uumlniversitesine geccedilmiştir (STMA i 40-41)

Berlinde geccedilirdiği bir yılın sonunda Marx babasından gelen mektuba dayanıt vermek amacıyla sanat ve bilimdeki entelektuumlel faaliyetlerinin ve oumlzelkonuların bir muhasebesini yapmak uumlzere inceleyeceğimiz mektubunuyazmıştır

Marks mektubuna hayatta doumlnuumlm noktalan vardır bir doumlnemin kapanıp yenibir youmlnelişin accedilılışını goumlsteren doumlnem noktaları vardır diye başlıyor Jennye olanaşkının hayatını değiştirdiğini Berline geldikten sonra ccedilevreyle bağlarınıkopardığını pek gezmediğini bilim ve sanatta yoğunlaşmaya ccedilalıştığınısoumlyluumlyor

Marxın ilk sorgulaması ve kopuşu edebiyat ccedilalışmalarındaki tarzınailişkin Ortaya koyduğu tuumlm sanatsal uğraş ve uumlruumlnlerinin gerccedilek duumlnyadankopuk olduğunu fark ediyor Bu konuda babasına şoumlyle yazıyor Marx ozamandaki ruh halime uygun olarak lirik şiir temel enazından en zevk aldığımuğraşımdı Fakat yaklaşımım tamamen idealist nitelikteydi Sanatım aşkım kadar uzakbir duumlnyaya doumlnuumlşmuumlştuuml Gerccedilek olan herşey puslu bir hal aldı ve puslu olan da kesinsınırlardan yoksundu Marx uumlruumlnlerinin (şiirlerini) gerccedileklikten gerccedilekduumlnyadan kopuk olduğunu fark ederek bir hayal kırıklığı yaşıyor

Aynı durum Marxın hukuk alanındaki ccedilabaları iccedilin de geccedilerlidir

2 Mektup Latince yazılmıştır IIkez 1897 yılında yayımlanan bu mektuba Marksizm vehukuk konusundaki tartışmalar bağlamında hiccedil değinilmemektedir Oumlrneğin Marksizm vehukuk konusundaki en kapsamlı ccedilalışmlardan biri olarak kabul edilen 5toyanovicinMarxisme et Droit adlı eserinde bu mektuba hiccedil değinilmemektedir Ayrıca (COLLINS1982)

Onur Karahanoğulları Marksizm ve Hukuk 67

Marx şiirin bir yan uğraş olduğunu asıl işinin hukuk oumlğrenimi goumlrmekolduğunu soumlylerek babasına yaphklarını anlatıyor Hukuk ccedilalışmalı ve hepsindenoumlte felsefeyle cebelleşmeliydim Bu ikisi sıkı biccedilimde ilişkiliydi Bir yandan HeinecciusThibaut ve diğer kaynakları bir okul ccedilocuğu gibi pek de eleştirel olmayan bir tarzdaokudum oumlte yandan da hukukun tuumlm alanlarını kapsayan bir hukuk felsefesihazırlamaya ccedilalıştım

Hukuk oumlğrencisi Marx hukukla duumlşuumlnsel bağlantısını olağan bir hukukoumlğrencisinden beklenebilecek şekilde hukuk dogmatiği alanından değil defelsefeden kurmakta hatta bir hukuk felsefesi kitabı hazırlamaya ccedilalışmaktadırMarx kitabının tuumlm hukuk alanlarını kapsadığını kitaba metafizik oumlnermelerlebir giriş yaphğını bu umutsuz esere kamu hukukunu bile aldığını ve kitabınyaklaşık uumlccedil yuumlz sayfayı bulduğunu belirtiyor Marxın bu ccedilalışması guumlnuumlmuumlzeulaşmamışhr

Marx sanatta olduğu gibi hukuktaki ccedilalışmalarının da eleştirisini yaparakfikri gelişiminde bir sıccedilrama gerccedilekleştirmiştir Şiirlerinde olduğu gibi yazdığıhukuk kitabında da idealizmin tipik oumlzelliği olan olması gereken ile olan arasındakikarşıtlığın oumlnemli bir kusur olarak ortaya ccedilıktığını bunun konunun yanlışboumlluumlmlenmesinin nedeni olduğunu soumlylerek ccedilalışmasını eleştirrnektedir Ilk olarakhukukun metafiziği olarak nitelediğim tuumlm gerccedilek hukuktan ve tuumlm gerccedilek hukukbiccedilimlerinden kopmuş temel ilkeler tanımlar ve fikirler aktarılmıştı Temel hatakonuyu yaşayan ve ccedilok youmlnluuml gelişen birşey olarak ele almak yerine bir matematikseldogmatizme duumlşmekti Konu yaşayan duumlşuumlnceler duumlnyasının bir buumltuumln olarak hukukdevlet doğa ve felsefede oumlrneklenen somut ifadesinde kendi gelişimi iccedilinde incelenmelikeyfi boumlluumlmlemeler yapılmamalı konunun rasyonel niteliği ccedilelişkilerle yoğrulmuş kendiiccedilinde buumltuumlnluumlğe ulaşmış birşey olarak geliştirilmelidir

Marx hukukun durağan bir teorisinin yapılmasına karşı ccedilıkmaktadırKitabında boumlyle bir işe girişmiş olmasına karşın daha sonra hukukun genelkavramları gibi bir kavramlaştırmanın teorik bir ccedilerccedileve olmayıp bir idealizmolduğu sonucuna varmaktadır Soyutlamaları soyutlanandan kopararakderinleştirmek kendi iccedilinde bir amaca doumlnuumlştuumlrmek araştırıcıyı ideleregoumltuumlrmektedir

Kendi kitabına ilişkin koumlkluuml eleştirilerini suumlrduumlren Marx bir diğer hataolarak da biccedilimsel hukuk ile maddi hukuk arasında ayrım yapmış olmasınıgoumlstermektedir Ona goumlre hatasının nedeni konu (madde) ile biccediliminbirbirinden ayrı olarak gelişebileceği ve gelişmesi gerektiği inancıdır

Marx soumlzkonusu kitabında hukuku tasnif ederken hukukun failini esasalmaktadır Akdi hukuk akdi olmayan hukuk Bu ccedilerccedilevede kamu hukuku oumlzelhukuk ayrımının kullanılabileceğini kabul edip bunun uumlzerinden bir planbenimsemektedir Mektubuna aktardığı planında oumlzel hukuk boumlluumlmuumlnuumlnayrıntısı bulunmakla birlikte kamu hukuku başlığı altında birşeybulunmamaktadır

68 bull Ankara Uumlniversitesi SBFDergisi 57-2

Marx oumlzel hukuka ilişkin ayrıntılı planını mektupta aktardıktan sonrakendisine neden reddettiğim şeylerle sayfaları doldurmak zorunda olayım kisorusunu sorduğunu oumlzel hukuka ilişkin boumlluumlmuumln sonunda herşeyin yanlışolduğunu goumlrduumlğuumlnuuml yazıyor Felsefe olmadan ilerlenemeyeceğini yeniden anladımyeniden felsefeye sarıldım ve metafizik ilkeler sistemi tasarladım ama bir kez dahabunun yanlış olduğunu anlamak zorunda kaldım Bu hayal kırıklığından sonratekrar edebiyatla uğraşmaya başladığını belirtiyor

Geceler boyu ccedilalışmaları nedeniyle iccediline kapandığını zenginleşemediğiniaksine doğayı sanatı ve duumlnyayı ihmal ehniş olduğunu yazıyor babasınaBedence de zayıflayan Marx doktorunun kıra gihnesi oumlnerisi uumlzerine buortamdan sıyrılıyor boumlylece kenti bir baştan başa ilk kez geccedilerek 5tralowa gittimBuradan guumlccedillenerek olgunlaşarak doumlneceğimi sanmıyordum Ama bir perde indi kutsaldeğerlerim paramparccedila oldu ve yeni tanrılar onların yerini aldı Kant ve Fichte ilekıyaslayıp beslediğim Idealizmden idealan gerccedilekliğin kendi iccedilinde arama noktasınageldim

Stralowda Hegel felsefesinden parccedilalar okuyan Marx bunlara ilişkinolarak mektubunda bana hitap etmeyen grotesk kaba ezgiler Benim amacımdalaverelerle uğraşmak değil artık gerccedilek değerler yaratmak istiyorumdeğerlendirmesini yapıyor Birbirinden tamamen ayrılmış olan sanat ve bilimibir oumllccediluumlde birleştirmeye ccedilalışan 24 sayfalık bir diyalog yazıyor Ancak ccedilok değerverdiği bu ccedilalışmasının da aslında onu duumlşmanın kolarına ccedilağıran bir denizleızıolduğunu fark ediyor

Bir suumlre kızgınlIkla ccedilalışamayan Marx daha sonra kendisini pozitif hukukokumalarına veriyor Burada da umduğunu bulamayan Marx tuumlm bu verimsizccedilalışmalannın ve Jennynin hastalığının getirdiği uumlzuumlntuuml nedeniyle hastaduumlştuumlğuumlnuuml ve bu ruh hali iccedilinde şiirlerini ve tuumlm diğer ccedilalışmalarını yaktığınıyazıyor babasına Marx bu hastalığı sırasında daha oumlnce parccedilalar okuduğuHegcli ve takipccedililerinin ccediloğunu oumlğrendiğini de belirhnektedir

Goumlruumllduumlğuuml gibi Marxın bilginin kaynağına nasıl araştırılıpsistemleştirilip aktarılabileceğine ilişkin temel kaygıları hukuk konusubağlamında ortaya ccedilıkmıştır Hukuk uumlzerindeki ccedilalışmaları idealizmdenkopuşunun ccedilıkış noktasını oluşturmuş ve bunun youmlnlendiricisi olmuştur

Mektubunun ilginccedil bir boumlluumlmuuml de Marxın eğitim yapacağı alanın hukukolması konusundaki kararlılığını goumlstermektedir Hayatının sonrakiaşamalarında hiccedilbir zaman hukukccediluluk yapmayacak ve hukuksal duumlnyakurgusundan da duumlşuumlnselolarak hızla ve suumlrekli uzaklaşacak olan bir insanınbabasına karşı idari bilimler eğitimine kıyasla hukuk eğitimini savunmasıilginccediltir Marx maliye alanında kariyer yapmak iccedilin idari bilim okumakistemediğini soumlyleyip hukuk okuyarak da maliyeci olunabileceğine hatta ilerdedoktora da yaparsa iyi olanaklar da bulunduğuna oumlrnekler vererek babasını

Onur Karahanogulları bull Marksizm ve Hukuk 69

inandırmaya ccedilalışmaktadır Bu konudaki soumlzuumlnuuml şoumlyle bitirmektedir Gerccedilektenhukuku tuumlm idari bilimlere tercih ederim

Marx 1836 yılında girdiği Berlin Uumlniversitesi Hukuk Fakuumlltesinden 1841Nisanında mezun olmuş Nisan lSte de 1839-41yıllarında ccedilalıştığı felsefe tarihi(oumlzellikle Antikite) ile ilgili bir konuda yazdığı (Demokrat us ve Epikuumlr DoğaFelsefelerinin Farkı başlıklı) doktora tezi Jena Uumlniversitesinde kabul edilmiştir

B Hukuksal Bakış Accedilısından Kopuş1 Gazetecilik YıllarıHukuk fakuumlltesinde okuyan Marx ilk yılında hukuka ilişkin ccedilalışmalara

youmlnelmiş olmakla birlikte daha sonra bu alanın verimli olmadığını goumlrerekilgisini felsefe ve felsefe tarihine kaydırmıştır Doktora tezi de hukukla ilgilideğildir Ancak Marxın uumlniversite sonrası yazarlık ve gazetecilik yapmasıonun siyasal faaliyetlere ve ele aldığı konular dolayısıyla da tekrar hukukayoumlnelmesi sonucunu doğurmuştur

Jena Uumlniversitesinde felsefe dalında doktora tezini veren Marx Temmuz1841de uumlniversitede felsefe alanında kariyer yapma duumlşuumlncesiyle Bonna gitmişancak 1840larda Prusya monarşisinin izlemekte olduğu politikalar liberalgoumlruumlşlerin uumlniversitelerde barınmasını olanaksız kıldığından akademik kariyeryapma imkanı bulamamıştır (STMA i 48)

Uumlniversitede ccedilalışma imkanı bulamayan Marx Prusya Kralı IVFriedrichWilheimin gerici-baskıcı youmlnetimine muhalefet etmek iccedilin liberal burjuvalartarafından yayımlanan ve Genccedil-Hegelcilerden entelektuumlel destek alan RheinischeZeitungda yazmaya başlar

Bu yeni suumlreccedilteki faaliyetleri suumlrekli biccedilimde Prusya devleti ile yuumlzyuumlzegelmesine yol accedilmış bu da Marxı devleti ve hukuku sorgulamaya youmlneltmiştir

tık yazısı 2 Mayıs 1842de yayımlanır 15 Ekimde Gazetenin yayınyoumlnetmeni olur Marxın bu doumlnemde siyasal goumlruumlşlerini iccedileren ilk makalesiPrusya Huumlkuumlmetinin 24 Aralık 1841de yayınladığı sansuumlr youmlnetmeliği uumlzerinedaha 1842nin ilk aylarında yazmış olduğu Son Prusya Sansuumlr YoumlnetmeliğineKarşı Duumlşuumlnceler başlıklı yazısıdır Eleştirisinde vurguladığı nokta devlet vebireyarasındaki ilişkilerin keyfiliği ve eşitsizliğidir (STMA I 51-52) PrusyaDevletinin sansuumlruumlne ilişkin yazılarına devam eder Devlet ve sınıfsallıkarasındaki bağlantı uumlzerine duumlşuumlnmesine yol accedilan bir diğer konu da yakacakyokluğu yuumlzuumlnden ormanlardan kuru dallar toplayan koumlyluumllerin bu ormanlaroumlzel muumllk olduğu iccedilin cezalandırılmalarını duumlzenleyen bir yasanın meclisgoumlruumlşmeleridir Marxın bu konudaki makaleleri devlet ile oumlzel muumllkiyetPrusya monarşisi ile toplumu oluşturan ccedileşitli sınıflar arasındaki ilişkileri ilk kez

70 bull Ankara Uumlniversitesi SBF Dergisi 572

dile getirmeleriyle dikkat ccedileker (STMA I 54) Gazete onun youmlnetimi altındademokratik ve devrimci bir ccedilizgi izlemiştir 1943de huumlkuumlmet gazeteyiyasaklama kararı alır Polis baskısı nedeniyle yayın imkansızlaşmıştır Ayrıcagazetenin 12 Şubat 1943te yapılan olağanuumlstuuml genel toplantısında malikaynakları sağlayan liberal işadamları gazeteyi kurtarmak iccedilin ccedilizgisininyumuşatılmasından medet umduklanm accedilıkccedila ortaya koyunca Marxgazetedeki goumlrevinden ve liberal siyaset ccedilevrelerinden geri doumlnmernek uumlzereayrılmıştır

Goumlruumllduumlğuuml gibi Marxın uumlniversite yıllarındaki duumlşuumlnsel ccedilalışmalarınınkalkış noktası hukuku anlama ccedilabasıdır ayrıca Marx uumlniversiteden hemensonra gazetecilikle başlayan siyasal faaliyetlerinde de sıklıkla Prusya devletininsiyasalhukuksal uygulamaları uumlzerine yazılar yazmıştır

Gerek babasına mektubunda aktardığı hukuka ilişkin inceleme plamgerek Hegelin Hukuk Felsefesinin Eleştirisindeki değerlendirmeleri hukukunanlaşılması ve doğru kavramlaştırılmış bir hukuki yaklaşım oluşturulmasınayoumlnelik verimli sonuccedillar uumlretememiştir

Marksizm ve hukuk dendiğinde yapılabilecek temel saptamaMarksizmin duumlnyamn hukukccedilu bakış accedilısıyla accedilıklamp anlamlandırabileceğinireddetmesidir Bunun dışında hukukun kaynağımn salt iradede aranmamasıgerektiği Marksizmin hukuk konusundaki ikinci temel tezidir Bu temelsaptamalar oumltesinde Marksizmin bir hukuk felsefesikuramı kurmadığı accedilıktır

2 Hukuk incelemelerinden Siyasal iktisat EleştirisineGazeteden ayrılması koumlşesine ccedilekilip felsefi ccedilalışmalarım yoğunlaştırması

iccedilin bir fırsat yaratmıştır Marx iccedilin İlk derinleştiği konu hukuktur ve vardığısonuccedillar hukukun oumltesine geccedilip hukukccedilunun dar bakış accedilısından kurtulmasımsağlamıştır

Gazeteden ayrıldıktan sonra kuramsal ccedilalışmalara doumlnen Marxgazeteciliği sırasında Prusya devletinin idarihukuki baskısıyla tamşmışolmasından olsa gerek Hegel eleştirisine devlet ve hukuk felsefesindenbaşlamıştır

Ancak Marxın Hegelin Hukuk Felsefesinin Eleştirisine Katkı (1843)ccedilalışması da yarım kalmıştır Bu noktadan sonra hukuk Marxın temel uğraşkonularından biri olmaktan ccedilıkmıştır Marxm kendi oumlzguumln duumlşuumlnce sisteminikurma yolunda hukuk durağından sonraki ikinci uğrağı burjuva siyasaliktisadımn eleştirisi olacaktır Hukukun doğru biccedilimde algılanması ve varılansonucun duumlnyanın anlaşılmasında kullamlması ccedilabasının doğası gereği yetersizsonuccedillar doğurması Marxın youmlnelim değiştirmesini gerektirmiştir

Onur Karahanoyulları bull Marksizm ve Hukuk 71

Marx Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkımn (1859) Oumlnsoumlzuumlndearaştırmalanmn ccedilıkış noktasının hukuk olduğunu accedilıkccedila ortaya koymaktadırBenim uzmanlaşmış ccedilalışmalarımın konusu felsefe ve tarih yanında ikincil bir bilgikolu saymış olmama karşın hukuktu Kafamda biriken kuşkuları gidermek iccedilin ilkgiriştiğim ccedilalışma Hegelci Hukuk Felsefesini eleştirici bir goumlzle yeniden goumlzdengeccedilirmek oldu (MARX 199322)Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkıyı Marxınhukuksal ccedilıkış noktasını kendisinin de accedilıkccedila ortaya koyduğunu saptamak iccedilinkısa bir alıntıyla geccediliyoruz Bu ccedilalışmada yer alan hukuk konusundaki temeltezler aşağıda incelenecektir

Marx siyasal iktisat konusundaki bu ccedilalışması ile hukukccediluluğunu vehukuki araştırmalanm tamamen terk etmiştir

Kapsamlı bir hukuk eleştirisi yapmak başlarda Marxın amaccedilları arasındayer almaktadır Ancak hukuk din ve siyasal iktisat guumlzergahında ilerleyenccedilalışmaları bir daha geri doumlnmesini imkansız (ve belki de kendisi iccedilin gereksiz)kılacak denli derinleşmiş ve projeleri arasında yer almakla birlikte hukukeleştirisini hiccedilbir zaman gerccedilekleştirememiştir Oumlluumlmuumlnden sonra HegelinHukuk Felsefesinin Eleştirisi (1843) adıyla yayımlanan ccedilalışması ise bir hukukeleştirisi değildir Eleştirinin Fransız Alman Yıllıklannda Marxın sağlığındayayımlanan Girişi bir din eleştirisidir ana metin ise oumlzguumln bir kurgudanyoksun Hegelden alıntılanan pasajIara ilişkin kısa değerlendirmelerden oluşantamamlanmamış notlardır

Marx 1843 tarihli Hegelin Hukuk Felsefesinin Eleştirisinden sonrakiccedilalışması olan 1844 Iktisadi ve Felsefi Elyazmalarının oumlnsoumlzuumlnde hukukkonusunda eleştirel bir ccedilalışma planından soumlz etmektedir Alman-FransızYıllıklarında Hegelin Hukuk Felsefesinin bir eleştirisi biccedilimi altında hukuk bilimi ilesiyasal bilimin eleştirisini haber vermiştim3 Elyazmasını baskı iccedilin hazırlarken4kurgusal felsefeden başka bir konusu olmayan eleştiriyi ccedileşitli konuların eleştirisinekarıştırmanın buumlsbuumltuumln yersiz olduğu ve bu karışımın accedilıklamayı engelleyipanlaşılmasını guumlccedilleştirdiği ortaya ccedilıktı Incelenecek konuların zenginlik ve ccedileşitliliğibunların tek bir yapıt iccedilinde toplanmasına ancak oumlzdeyişler biccedilimi altında izin verirdi vebu tuumlrluuml bir accedilıklama youmlntemi keyfe bağlı bir sistemleştirme goumlruumlnuumlşuumlne buumlruumlnuumlrduuml Bunedenle hukuk sağtoumlre siyaset vb eleştirisini ayrı ayrı broşuumlrler biccedilimi altındaardardına verecek ve tamamlamak iccedilin oumlzel bir ccedilalışmada buumltuumlnuumln zincirlenişini ccedileşitliboumlluumlmlerin birbirleri arasındaki ilişkiyi kurmaya ccedilalışacak ve bitirmek iccedilin de kurgusalfelsefenin bu gereccedil uumlzerinde ccedilalışma biccedilimini eleştireceğim5 (MARX 1976 91)

3 Marx burada Fransız-Alman Yıllıklarında yayınlanmış bulunan Hegelin HukukFelsefesinin Eleştirisine Katkı Giriş başlıklı makalesine anıştırmada bulunmaktadır

4 Marxın burada 1843 yazı iccedilinde yazdığı ama ancak 1927de yayınlanmış bulunan HegelinHukuk Felsefesinin Eleştirisine Katkıyı duumlşuumlnmesi olasıdır

5 Bu plan hiccedil bir zaman gerccedilekleşmedi ama Kutsal Aile ile Alman Ideolojisi Hegcl felsefesinineleştirisine birer katkı da sayılabilirler

Nitekim Marxın boumlylesi bir buumltuumlnsel yaklaşımla kurguladığı yarımkalmış bir ccedilalışması da bulunmaktadır Ekonomi Politiğin Eleştirisine Giriş (1857)ccedilalışmasında hukuka ilişkin tamamlanmamış bir boumlluumlm bulunmaktadırEkonomi Politiğin Eleştirisine Giriş (1857) Marxın sağlığında yayınlanmamıştamamlanmamış notlardır Hukuku buumltuumlnsel incelemede nereye koyduğunugoumlstermek iccedilin kitabın planını aktarmanın yararlı olacağını duumlşuumlnuumlyorumİnceleme doumlrt başlıktan oluşmaktadır İlk boumlluumlm genel olarak uumlretim ikinciboumlluumlm dağıtım muumlbadele ve tuumlketim arasındaki ilişki uumlccediluumlncuuml boumlluumlm ekonomipolitiğin youmlntemı ve sadece karalamalar biccediliminde kalmış olan doumlrduumlncuuml boumlluumlmise uumlretim araccedilları uumlretim ilişkileri Uumlretim ilişkileri ve toplumsal kurumlar Uumlretimilişkileri ve toplumsal kurumlarla ilişkileri iccedilinde devlet ve bilinccedil biccedilimleri Hukuk Ailebaşlığını taşımaktadır Bu son boumlluumlm sadece başlıktan ve kısa bir nottan ibaretolarak kalmıştır Marx siyasal iktisat incelemesinde hukuku da uumlretici guumlccediller veuumlretim ilişkileri bağlantısı iccedilinde incelerneyi planlamış gerccedilekleşmemiş buplandan geriye şu kısa not kalmışhr Marxın bu doumlrduumlncuuml başlıktaunutulmaması ve burada ele alınması gereken noktalar arasındaki altıncı notuşoumlyle Maddi uumlretimin gelişmesi ile oumlrneğin sanat uumlretiminin gelişmesi arasındaki eşitolmayan ilişki Asıl guumlccedilluumlk şudur uumlretim ilişkilerinin nasılolup da hukuki ilişkilerbiccedilimine buumlruumlnuumlnce eşit olmayan bir gelişme izlediklerini anlayabilmektir OumlrneğinRoma oumlzel hukuku ile (ceza ve kamu hukuku iccedilin bu daha az geccedilerlidir) modern uumlretimarasındaki ilişki (MARX1998482MARX 1993248)

Marx Hegeli eleştirerek hukuk ve siyasal bilim eleştirisi yapmayıamaccedillamışh Ancak yayınlamadan oumlnce ccedilalışmalarını inceleyince yapmış olduğueleştirisinin asıl konusunun kurgusal felsefe olduğunu goumlrmuumlş ve hukukuayrıca inceleme yi planlamışhr Marx bu planını hiccedilbir zaman gerccedilekleştirmemiş-tir Burada Marxın neden hukuk eleştirisine tekrar doumlnmediği sorusu aklagelmektedir Artan siyasal faaliyetleri nedeniyle zaman mı bulamamışhr yoksahukuk eleştirisini verimli bir alan olarak mı goumlrmemektedir Hukuk siyasetahlak din vblerinin koumlkenini bulduğunu bunların yalnızca bu temelinikoumlkenin ifadesi olduğunu soumlyleyen bir duumlşuumlnuumlruumln ccedilalışmalarını koumlkeneyoumlneltmesi doğaldır

II MarxEngelsin Hukuk Konusunda DeğerlendirmeleriA Temel tez Hukuksal Duumlnya GoumlruumlşuumlnuumlnEleştirisiMarksizmin hukukla temel derdi duumlnyaya hukuksal bakışın duumlnyanın

hukuksal algılanmasının eleştirisidir Marx bu youmlntemin yanlışlığını saptadıktansonra burada derinleşmemiş ve hukuk uumlzerinde daha fazla durmadanilerlemiştir

dır Ortaccedilağda duumlnya anlayışı temelde tanrı bilimciydi Avrupa duumlnyası birliğininpotası katoliklik olmuştu Sadece duumlşuumlnsel bir guumlccedil değildi bu herşeyden oumlnce feodalve hiyerarşik biccedilimde oumlrguumltlenmiş ve toprağın yaklaşık uumlccedilte birinin sahibi olmasısıfatıyla her uumllkede feodal oumlrguumltlenme iccedilinde ccedilok buumlyuumlk bir siyasal guumlcuuml elindebulunduran kilise gerccedilek bir bağ yaratıyordu Feodal toprak sahipliği ile kilise feodaloumlrguumltlenmesi dinselolmayan feodal devlet sistemini dinsel olarak kutsuyordu Ayrıcapapazlar sınıfı tek eğitilmiş sınıftı Kilisenin bu baskın konumu duumlşuumlnce yapısına datanrıbilimci doğmanın damgasını vuruyordu Her duumlşuumlncenin hareket noktasının vetemelinin kilise doğması olması gereği doğal birşeydi Hukuk doğabilimi felsefe herbilgiye uygulanan oumllccediluuml aynıydı iccedileriği kilisenin oumlğretimine uyuyor mu uymuyor mu(ENGELSKAUTSKY 1995250-1)

Ancak feodalizmin oumllccediluumllerine goumlre biccedililmiş katolik duumlnya anlayışıfeodalitenin bağrından doğan yeni sınıf burjuvazi ye onun uumlretim ve değişimkoşullarına yeterli gelmemeye başlamıştı Burjuvazinin kendisine dar gelen buccedilerccedileveden ccedilıkışı birden gerccedilekleşmemiştir Burjuvazi uzun suumlre tanrıbilimintutsağı olarak kalmıştır On uumlccediluumlncuuml yuumlzyıldan onyedinci yuumlzyıla kadar dini sloganlaraltında yuumlruumltuumllen buumltuumln reformlar ve savaşımlar teorik youmlnden eski tannbilimci duumlnyaanlayışını yeni ekonomik koşullara ve yeni sınıfın durumuna uygun hale getirmek iccedilinburjuvazinin ve kent halkının ve bunların muumlttefikleri olan isyancı koumlyluumllerinyinelenmiş girişimlerinden başka bir şey değildir Ancak tannbilimsel duumlnyaanlayışını yeni sınıfın ihtiyaccedillarına uydurma ccedilabası yuumlruumlmemiş dinsel sancakIngilterede son kez olarak 17 yuumlzyılda dalgalan(mış) ve henuumlz elli yıl sonraburjuvazinin klasik yeni kavramı hukuksal duumlnya anlayışı Fransada accedilıkccedila sahneye ccedilık(mıştır)

EngelsKautsky tanrıbilimci duumlnya anlayışının yerini alarak burjuvazinintemel siyasal aracı olan hukuksal duumlnya anlayışının oumlzelliklerini deincelemektedir Buna goumlre hukuksal duumlnya anlayışı tanrıbilimci anlayışınduumlnyasallaştınlmasıdır Dogmanın tanrısal hukukun yerini insan hukuku kiliseninyerini devlet al(mıştır) Bu basit bir yer değiştirme değildir İnsanların duumlnyayıtoplumsal ilişkileri algılayışlarında da bir değişme yaratmaktadır Kilise onlaraonayını veriyor diye eskiden kilise ve dogma tarafından yaratılmış gibi kabul edilenekonomik ve toplumsal ilişkiler şimdi hukuk uumlzerine kurulmuş ve devlet tarafındanyaratılmış olarak kabul edil(-mektedir)

Hukuk arhk burjuva toplumun kurucu oumlğesi olarak değerlendirilmekte-dir İktisadi ve toplumsal ilişkilerin tanrısal iradenin yaratısı olmadığıanlaşılmış ancak kuruculuk roluuml hukuka ve dolayısıyla devlete atfedilmiştirHukukun toplumsal ve iktisadi ilişkilerin kurucusu olarak algılanmasınınhukuksal bakış accedilısının yerleşmesinin temel nedeni oumlzguumlr meta muumlbadelesidirMetaların oumlzellikle avans ve kredi verilmesiyle kolaylaştırılan toplum oumllccedileğindeki vetam gelişme iccedilindeki değişimi karşılıklı soumlzleşmeye dayanan karmaşık ilişkilerdoğuruyor ve bu nedenle ancak topluluk tarafından yapılabilecek genel duumlzeyde kurallar

OnurKarahanoğulları Marksizm ve Hukuk 73

Marx hukuk ccedilalışmalarından kopuş yıllarının bir uumlruumlnuuml olan HegelinHukuk Felsefesinin Eleştirisine Girişte (1844) hukuku din ile birlikte insanınyabancılaşması olarak nitelemiştir Şu farkla ki din yabancılaşmanın kutsalgoumlruumlntuumlsuuml iken hukuk bu yabancılaşmanın yercil biccedilimlerindendir (MARX1997193)

Duumlnyanın accedilıklanmasında hukuk temel araccedil olarak kullanılamazOumlrneğin muumllkiyetin ne olduğunu anlayabilmek iccedilin hukuksal youmlnuumlnuumlincelemek yeterli değildir Marxın J-B Schweitzere Mektubundaki (1865)saptamasıyla Muumllkiyetin ne olduğu sorusuna muumllkiyet ilişkilerini irade ilişkilerininhukuki ifadesinde değil fakat gerccedilek biccediliminde yani uumlretim ilişkilerinde kavrayan bireleştirel siyasal iktisat ccediloumlzuumlmlemesiyle yanıt verilebilir (MARX1995176)

Marx duumlnyanın algılanışında hukukun ideolojik işlev goumlrduumlğuuml saptama-sının yanısıra son boumlluumlmde ele alacağımız gibi Gotha Programının Eleştirisinde(1875) bu bakış accedilısından kalkılarak tahlil yapılamayacağı ve siyasal programoluşturulamayacağıru da savunmaktadır

İlk boumlluumlmde yapbğımız Marxın kişisel gelişiminde hukukdeğerlendirmesi temel tezin oluşumu ve hassasiyetler konusunda genel biraccedilıklık getirmektedir Bunun dışında bu tezin en accedilık ve yalın ortaya konuşuMarxın oumlluumlmuumlnden sonra Engels ve Kautskynin birlikte kaleme aldıkları biryazıyla gerccedilekleştirilmiştir EngelsKautskynin 1887 yılında Neu Zeitdayayımlanan Hukukccedilular Sosyalizmi başlıklı yazısı Marksizmin hukukkonusundaki temel derdinin oumlzeti niteliğindedir Sosyalist muumlcadeledehukukun ve hukukccedilunun roluumlne ilişkin kısa değerlendirmeler de bulunanyazının temel tezi hukuksal duumlnya goumlruumlşuumlnuumln eleştirisidir

Makalenin sonunda ortaya konan accedilık yargı temel tezi vermektedirBurjuvazinin hukuk hayali işccedili sınıfının iccedilinde bulunduğu durumu buumltuumlnuumlyle ifadeetmeye yetmez Işccedili sınıfının kendisi şeylere ancak kendi gerccedileklikleri iccedilinde hukuksalrenklerle boyanmamış goumlzluumlklerle bakarsa bu durumu [proleterleşme durumunu -OK]tam olarak tanıyabilir Hukuksal renklerle boyanmamış bakış accedilısı ise tarihselmaddeciliktir Marx materyalist tarih anlayışıyla insanların buumltuumln hukuksal siyasalfelsefi dinsel vb duumlşuumlncelerinin son tahlilde onların ekonomik yaşam koşullarındanuumlruumlnleri uumlretim ve değişim tarzından geldiğini tanıtlayarak işccedili sınıfına bu iş iccedilinyardım et[miştir] (ENGELSKAUTSKY 1995253)

EngelsKautsky hukuksal duumlnya anlayışının burjuvazinin duumlnya anlayışıolduğunu ve işccedili sınıfının kendisine benzer bir anlayış geliştirmesiningerekmediğini savunmaktadır Hukuksal duumlnya anlayışı Ortaccedilağın tanrıbilimciduumlnya anlayışından ccedilıkıldıktan sonra burjuvazinin yeni ekonomik koşullara uygunduumlnya anlayışıdır

EngelsKautsky Ortaccedilağın tanrıbilimci duumlnya anlayışı ile burjuvazininhukuksal duumlnya anlayışının niteliklerini ve toplumsal temelini de accedilıklamakta-

Onur KarahanoguUarı bull MarksizmveHukuk 75

-devlet tarafından saptanan hukuksal normlar- gerektiriyor diye bu hukuksal normlannlaıynağının ekonomik olgular olmadığı onlann devlet tarafından resmi olarak ortayakonulduğu sanıl(ır) (ENGELSKAUTSKY 1995 252)

Serbest meta muumlbadelesinin yanısıra serbest rekabetin eşitlik ilkesinigerektirmesi ve burjuvazinin iktidar iccedilin siyasal savaşımının hukuksal taleplerolarak dile gelmesi hukuksal duumlnya anlayışının yerleşmesinin diğer nedenleriolarak ortaya konmaktadır

Hukuksal duumlnya anlayışı sadece burjuvazi tarafından benimsenmemiştirBurjuvazi daha iktidarını sağlamlaştırmadan negatif eşı işccedili sınıfınınmuumlcadelesiyle karşılaşmıştır İşccedili sınıfı da muumlcadelesinde hukukabaşvurmuştur Nasıl ki eskiden burjuvazi soyluluğa laırşı savaşımında geleneğeuygun olarak tannbilimci duumlnya anlayışını belli bir suumlre daha beraberinde suumlreklediysebaşlangıccedilta proleterya da hasmından hukuksallaıvramlan al(mış) ve oradan burjuvaziyelaırşı silahlar sağlamaya ccedilalış(mıştır)

EngelsKautsky işccedili sınıfının burjuvazinin hukuksal duumlnya anlayışına aitkavramları devralmasını geccedilici bir durum olarak değerlendirmektedir İşccedili sınıfıtarihsel maddecilik sayesinde hukuksal boyadan arınmış bir duumlnya anlayışıoluşturacakhr Ancak ele aldığımız yazıda bu anlayışın ne olacağına ilişkin biraccedilıklama bulunmamaktadır

İşccedili sınıfının burjuvaziden oumlduumlnccedil aldığı kavramlar burjvazinin kullandığışekliyle kullanılmamış farklı anlamlandırılmaya ccedilalışılmıştır İşccedili sınıfının ilksiyasaloluşumları ve bunların teorisyenleri saf hukuki kavramlar uumlzerindedurmuşlar ancak onların hukuksallıkları burjuvazininkiyle aynı olmamıştır Biryandan eşitlik istemi genişletilmiş hukuksal eşitliğin toplumsal eşitlikletamamlanması talep edilmiş oumlte yandan Adam Smithin goumlruumlşuumlne dayanılarakzenginliğin kaynağının emek olduğu ve bu nedenle emekccedili toprak sahibi vekapitalist arasındaki haksız paylaşımın değiştirilmesi gerektiği sonucunavarılmıştır (ENGELSKAUTSKY 1995 252) İşccedili sınıfı muumlcadelesinin ortayaccedilıkış aşamasına hukuksalsiyasal youmlnuumln damgasını vuran bu goumlruumlşuumlnkarşısında sorunun hukuk alanında laılınarak ccediloumlzuumllemeyeceğini savunan bu nedenlehukuksal-siyasal alanı bir yana atarak buranın verimsiz olduğunu savunan uumltopyacısosyalistler bulunmaktadır

EngelsKautsky hukuksal yaklaşımın temel bir kusuru bulunduğunusavunmaktadır Buna goumlre eşitlik emek uumlruumlnlerine sahip olma gibi isteklerhukuksalolarak dile getirilince ayrıntılı olarak hukuksal kalıplara doumlkuumllmeyeccedilalışılınca iccedilinden ccedilıkılmaz ccedilelişkiler iccedilinde laıybolmaktadır Sorunun oumlzuumlne yaniuumlretim tarzının değişmesine hiccedil ya da yeterince değinilmemekte konunan ve onunhukuksal ifadesinin dayandığı tarihsel arlaı plan hesaba laıtılmamakta ve sadece hukukduygusuna ccedilağnda bulunulmaktadır(ENGELSKAUTSKY 1995 252)

Engels ve Kautsky tarafından kaleme alınan bu makale siyasal kalemkavgası amacını taşımaktadır Sosyalizmi hukukileştirme bir haklar kataloğuolarak ifade etme girişimine bir yanıttır Prof Dr Anton Mengerin sosyalizmihukuk felsefesi accedilısından ele alıp bir iki kısa formuumlle insan haklarının 19 yuumlzyıliccedilin geccedilerli yeni basısından ibaret sosyalist temel haklara indirmeye ccedilalışmasıeleştirilmektedir6 Anton Menger sosyalizmin hukuken ele alınıp işlenmesinihukuk felsefesinin en oumlnemli oumldevi olarak goumlruumlyor ve sosyalizmi bir hukuksistemi olarak accedilıklamak istiyordu

Yukarıda uzun alıntılarla aktardığımız yazısıyla EngelsKautsky dinselve hukuksal duumlnya anlayışlarının feodalite ile kapitalizme ait olduğunu işccedilisınıfının duumlnyayı hukuk araolığıyla kavrayıp anlamlandırmayacağını ve bunedenle de yeni duumlnya anlayışının hukuk alanında inşa edilmeyeceğini accedilıkccedilaortaya koymuştur Bu saptama kapitalizm sonrası toplumsal yapıda yeni birhukuk ortaya ccedilıkıp ccedilıkmayacağı sorunundan farklı bir bağlama atıfyapmaktadır Yeni bir hukuk oluşacağı kabul edilse bile bundan yeni birhukuksal duumlnya anlayışı doğmayacaktır

Kanımca Engelsin Marxın oumlluumlmuumlnden sonraya tarihlenen bu yazısıylada oumlzet olarak ortaya konduğu gibi Marx ve Engelsin hukuk konusundakitemel tezi hukuksal duumlnya anlayışının eleştirisidir Aşağıda doğrudan veyadolaylı biccedilimde bu temel tez iccedilinde yer aldığını duumlşuumlnduumlğuumlmuumlz sonuccedillar yineMarx ve Engelsin ccedilalışmalarından yapılan alıntılarla aktarılmaya ccedilalışılacaktır

B Temel Tezden Tuumlreyen Sonuccedillar1 Hukukun Kaynağı ve ifade Etme SorunuMarx ve Engelsin yazılarında hukukun kaynağı konusundaki değerlen-

dirmeler de hukuksal duumlnya goumlruumlşuumlnuumln eleştirisi amacıyla yapılan değerlendir-meler bağlamında yer almaktadır

Marxın 1844 Felsefe Yazılarında hukuk tikel bir uumlretim biccedilimi olaraktanımlanmakta hukukun kaynağı da uumlretim alanına konmaktadır Hukukgenel uumlretim yasasına uyarak devinir ve gelişir 1844 Felsefe Yazılannda kideğerlendirmeyle hukuk genel uumlretim yasasına uyan tikel bir uumlretimbiccedilimidir Din aile devlet hukuk ahlak bilim sanat vb tikel uumlretim biccedilimlerindenbaşka bir şey değildirler ve genel uumlretim yasasına uyarlar (MARX 1986 191)

6 Bu haklar emeğin hasılasının tuumlmuuml uumlzerindeki hak varolma hakkı ve ccedilalışma hakkıdırHukukccedilular Sosyalizmi yazısının tuumlmuumlnuumln Tuumlrkccedile ccedilevirisi iccedilin (MARXENGELS1977170)

7 Mengerin sosyalizmi hukuk alanında kurma ccedilabasına ilişkin yukarıda aktardığımızeleştirilere ek olarak EngelsKautskynin şu saptaması da aktarılabilir Değil mi ki bu temelhaklar sosyal gelişmeyi beirlemiyor ve gerccedilekleştirmiyar tersine sosyal gelişme tarafındanbelirleniyor ve gerccedilekleştiriliyar o halde koca sosyalizmi temel haklara indirgemek iccedilin bu ccedilabaniye (MARXENGELS 1977177)

Onur Karahanoğulları MarksizmveHukuk 77

Marxın Hegelin Hukuk Felsefesinin Eleştirisindeki (1843)aile burjuva siviltoplum ve devlet arasındaki ilişkilere youmlnelik saptamaları devlet terimi hukukolarak okunarak hukuk konusuna da taşınabilir aile ve burjuva-sivil toplum devletin varoluş biccedilimlerini oluşturur devleti yapan aile ve burjuva sivil toplumun takendisidir Onlar etkin oumlğeyi oluşturur Buna karşılık Hegel de onlar gerccedilek Ideatarafından yapılır Onları birleştiren ve onlardan bir devlet yaratan onların kendi oumlzyaşamlarının evrimi değildir tersine onları Ideanın iccedilinden ccedilıkaran Ideanın yaşamsuumlrecidir [Aslında] doğal aile temeli ve yapay burjuva sivil toplum temeli olmadansiyasal devlet olamaz bunlar onun iccedilin bir conditio sine qua non durlar ama Hegel dekoşul kendi tersine koşullanana doumlnuumlşuumlr belirleyen oumlğe belirlenen oumlğe olarak koyulur (s17) Hegel devletten hareket ediyor ve insanı devletin bir oumlznelleşmesi olarakduumlşuumlnuumlyor Demokrasi insandan hareket ediyor ve devleti insanın nesnelleşmesi olarakduumlşuumlnuumlyor Insanın varoluş nedeni yasa değil ama yasanın varoluş nedeni insandır(MARX 199747)

Marx hukukun uumlretim biccediliminden kaynaklanan toplumsal ihtiyaccedillarıifade ettiği youmlnuumlndeki değerlendirmesini Meclisi ve vergi yasalarımeleştirdikleri iccedilin yargılandıkları Ren Boumllgesi Demokratlar Komitesi Davasında(1849) savunmasımn temeli yapmıştır Savcının savlarını hukuk tekniğiccedilerccedilevesinde de yamt1ayan Marx bunun yamsıra siyasal gelişmelerinderinlemesine bir ccediloumlzuumlmlemesini yapmakta vardığı sonuccedilları hukukunniteliğine ilişkin goumlruumlşleriyle birleştirerek yasaların geccedilerliliğini desorgulamaktadırB

Toplum hukuk uumlzerine kurulmaz bu bir hukuksal yapıntıdır Tersine hukuktopluma dayanmalı kişisel kaprislerinden farklı olarak toplumun belirli bir zamandaegemen olan maddi uumlretim biccediliminden doğan ortak ccedilıkarlarını ve gereksinimlerini ifadeetmelidir (MARX 1849) Marxın bu temel kuramsal yargısı o doumlnemdetoplumda saptadığı temel karşıtlığa feodal duumlzenin kalıntısı olan buumlyuumlk topraksahipleri ile modem sanayiye dayanan burjuvazi arasındaki karşıtlığa goumlndermeyapmaktadır Marx feodal duumlzenin kalıntısı buumlyuumlk toprak sahiplerinden oluşanBirleşik Boumllgesel Diyetin yeni toplumun gelişimini engelleyici ve sımrlayıcıyasalar koymasının meşruiyetini sorgulamaktadır

Marx savunmasında Kod Napolyonu (Fransız Medeni Kanununu) oumlrnekvermektedir Elimde tutmakta olduğum bu Kod Napalyon modern burjuvatoplumunu yaratmamıştır Tersine 18 yuumlzyılda doğan ve 19 yuumlzyılda gelişen burjuvatoplumu hukuksal ifadesini bu Kodda bulmaktadır yalnızca Bu toplumsal koşullarauygunluğu sona erer ermez bu Kod basit bir kağıt parccedilasına doumlnuumlşuumlr Yeni toplumsal

8 Savunma tekniğine ilişkin oumlnemli sonuccedillar ccedilıkarılabilecek bu savunmasında teknikhukuksal değerlendirmeleri ile siyasalkuramsal ccediloumlzuumlmlemeleri arasındaki kesin bir sınıryoktur Savunma bu accedilıdan ayrı boumlluumlmlere de ayrılmamaktadır I3uumltuumlnleşik bir metindirTeknik hukukccediluluk ile eleştirel hukukccediluluğun birlikteliğine ilişkin oumlnemli bir oumlrneksoumlzkonusudur

koşullara uymayan yasaların basit bir kağıt parccedilasına doumlnuumlşmesinin Marxın soumlzettiği kadar anlık bir kesintiyle gerccedilekleşmeyeceği accedilıktır Toplumsal koşullarauygunluğu sonra eren yasalar yeni yasalarla değiştirilinceye kadar bir suumlredaha devlet guumlcuumlnuumln desteğini almaya ve zor da olsa uygulanmaya devam ederMarxın anlatım biccediliminin yarattığı bir anda gerccedilekleşme zannını bir yanabıraktığımızda toplumsal gerccedileklik ile hukuksal gerccedileklik arasındaki uyumunbozulmasımn hukuk kurallarının yuumlruumlrluumlğuumlne etkisi olmasa da bir meşruluk veuygulanabilirlik sorunu doğuracağına dikkat ccedilekilınesi oumlnemlidir9

Belirli uumlretim biccedilimlerine oumlzguuml bulunan tarihsel haklılıklar ile bundankaynaklan toplumsal ilişkilerin ifadesi olan hukuk arasındaki uygunlukgeccedilicidir Eski yasalar yeni toplumsal gelişmenin temeli yapılamaz Bu yasalar eskitoplumsal koşullar tarafından yaratılmıştır ve bunlarla birlikte ortadan kalkmalıdırYaşamın değişen koşullarıyla değişmeye mecburdurlar Yeni toplumsal ihtiyaccedillar vetalepler karşısında eski yasaları savunmak esasen toplumun guumlncel yararı karşısındabir azınlığın guumlnuuml geccedilmiş oumlzel ccedilıkarlarına ikiyuumlzluuml biccedilimde arka ccedilıkmayla aynı şeydir(MARX 1849) Yeni uumlretim biccediliminden koumlken alan uumlretim ilişkilerinindoğurduğu yeni toplumsal ihtiyaccedillarla bunların ifadesi olması gereken hukukarasındaki uyumsuzluk eski sınıflar tarafından varolan hukuksal yapıya ısrarladayamlarak suumlrduumlruumllmeye ccedilalışılırsa birccedilok teknik hukuksal sorunun oumltesindekoumlkluuml siyasal krizler de doğuracaktır Yeni toplumsal ihtiyaccedillar ve taleplerkarşısında eski hukuksal temeli savunmak varolan ihtiyaccedillarla suumlrekli bir ccedilelişkiiccedilindedir ticaret ve sanayie engel olur siyasal devrimlerle ortaya ccedilıkan toplumsalkrizlere yol accedilar (MARX1849)

Hukukun uumlretim biccediliminden koumlken aldığı Ekonomi Politiğin EleştirisineGirişte de (1857) accedilık biccedilimde belirtilmiştir Her uumlretim biccedilimi kendine oumlzguumlhukuksal kurumlarını kendi youmlnetim tipini vb yaratır (MARX 1998 452 MARX1993225)

Marxın buradaki saptaması da yine doğrudan hukuka hukukunyoumlntemine kaynaklarına vblerine youmlnelik bir değerlendirme yapma amacındanccedilıkmamaktadır Marx bu saptamayı kapitalist uumlretim biccedilimini muumllkiyet vemuumllkiyeti guumlvenceye alan yapıları evrensel ve değişmez biccedilimiyle tammlayaraktarih dışına ccedilıkarma evrenselleştirip ebedileştirme ccedilabalarına karşıyapmaktadır

Marxın buradaki savım oumlzetlersek Her uumlretim belirli bir toplum tipininccedilerccedilevesiiccedilinde ve onun aracılığıyla birey tarafından doğanın muumllk edinilmesidir Buanlamda muumllkiyetin uumlretimin koşulu olduğunu soumlylemek eşsoumlzduumlr Ama

9 Engelse goumlre Marx tarihsel uumlretim biccedilimine uygun tarihsel meşrulukları tanımaktadırMarxın teorik ccedilalışmalarında her zaman yalnızca belirli bir toplumun ekonomik koşullarınıyansıtmakla kalan hukuk salt ikinci derecede arka planda goumlzoumlnuumlne alınır Buna karşılık oumlnplanda belirli doumlnemler iccedilin belirli durumlara ve belirli muumllk edinme biccedilimlerine oumlzguuml bulunan tarihse hiıkllıklar tarihsel meşruluklar goumlzoumlnuumlnde tutulur (MARXENGELS 1977 175)

bundan geccedilmiş muumllkiyet biccedilimlerini goumlzardı ederek oumlzel muumllkiyetin uumlretimintek koşulu olduğu sonucuna varmak kabaIıktır Aynı oumlzellik hukuk iccedilin degeccedilerlidir Her uumlretim biccedilimi kendine oumlzguuml hukuksal kurumlarını yaratır Bunedenle oumlrneğin Faustrecht (en guumlccedilluumlnuumln hukuku) da bir hukuktur ve bu hukukhukuk devletinde başka bir biccedilim altında varlığını suumlrduumlruumlr (MARX 1998 452MARX 1993 225)

Marx Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkının (1859) Oumlnsoumlzuumlndeuzmanlaşmış ccedilalışmalarımın konusunun felsefe ve tarih yanında ikincil bir bilgi kolusaymış olmasına karşın hukuk olduğunu ve kafasında biriken kuşkuları gidermekiccedilin de ilk olarak Hegelci Hukuk Felsefesini eleştirici bir goumlzle ele aldığınıbelirttikten sonra Hegelci hukuk felsefesinin eleştirisinde vardığı sonucuaktarmaktadır Değerlendirmesi bir Marksist hukuk yaklaşımından soumlzedilebilecekse bunun temelini oluşturabilecek niteliktedir Araştırmalarım devletbiccedilimleri kadar hukuki ilişkilerin de ne kendilerinden ne de iddia edildiği gibi insanzihninin genel evriminden anlaşılamayacağı tam tersine bu ilişkilerin koumlkenlerininHegelin Ouml sivil toplum adı altında topladığı maddi varlık koşullarında bulunduklarıve sivil toplumun anatomisinin de ekonomi politiğin iccedilinde aranması gerektiği sonucunaulaştı Marx ekonomi politik konusundaki incelemelerinde vardığı sonucu daşu şekilde ortaya koymaktadır Genel sonuccedil kısaca şoumlyle formuumlle edilebilirVarlıklarının toplumsal uumlretiminde insanlar aralarında zorunlu kendi iradelerine bağlıolmayan belirli ilişkiler kurarlar bu uumlretim ilişkileri onların maddi uumlretici guumlccedillerininbelirli bir gelişme derecesine tekabuumll eder Bu uumlretim ilişkilerinin tuumlmuuml toplumunuumlretim yapısını belirli toplumsal bilinccedil biccedilimlerine tekabuumll eden bir hukuki ve siyasaluumlsfyapının uumlzerinde yuumlkseldiği somut temeli oluşturur (MARX 1993 22)

Ma rx ın bu temel saptamalarına goumlre hukuk uumlretim ilişkilerine yaniinsanların varlıklarının temel uumlretiminde kurdukları zorunlu gayriiradiilişkilere goumlre uumlstyapıyı oluşturur Bu uumlstyapıya da belirli toplumsal bilinccedilbiccedilimleri tekabuumll eder Demek ki Marxa goumlre hukuk aynı zamanda bir bilinccedilbiccedilimidir Marx hukuksal bilinccedil biccedilimi ile maddi hayat arasındaki ilişkininyoumlnuumlnuuml de accedilıkccedila ortaya koymaktadır Insanların varlığını belirleyen şey bilinccedillerideğildir tam tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdır

Hukuksal uumlstyapı uumlretim ilişkileri uumlzerinde nasıl yuumlkselir İkisiarasında nasıl bir belirlenim ilişkisi vardır

Yine Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkının (1859) Oumlnsoumlzuumlnde Marxınuumlretici guumlccedillerin gelişimi ile uumlretim ilişkileri arasındaki ccedilelişkiyle ortaya ccedilıkantoplumsal devrim ccedilağına ilişkin değerlendirmelerinde bu soruya ilişkin ipuccedillarıbulunabilir Gelişmelerinin belli bir aşamasında toplumun maddi uumlretici guumlccedilleri ozamana kadar iccedilinde hareket ettikleri mevcut uumlretim ilişkilerine ya da bunların hukukiifadesinden başka birşey olmayan muumllkiyet ilişkilerine ters duumlşer Uumlretici guumlccedilleringelişmesinin biccedilimleri olan bu ilişkiler onların engelleri haline gelir (MARX 199323)

Bu saptamadaki temel yargıları şu biccedilimde sıralayabiliriz

1 Uumlretim ilişkileri uumlretici guumlccedillerin iccedilinde hareket ettikleri biccedilimlerdir

2 Hukuk bu ilişkilerin (biccedilimlerin) ifadesidir

3 Kanımca ifade ilişkisi tek yanlı bir yansıtma değildir Zira uumlretimilişkilerinin uumlretici guumlccedillerin gelişimine uyumu otomatik değildir Toplumsaldevrim ccedilağı nın başlaması da bu nedenledir Iktisadi temeldeki değişme tuumlmuumlstyapının eninde sonunda doumlnuumlşuumlmuumlne yol accedilar Ancak bu doumlnuumlşuumlm otomatik veeşanlı değildir Bu nedenle de hukuksal uumlstyapının uumlretim ilişkileriniyansıtmasından değil de ifade etmesinden soumlz etmek gerekir

4 Marxın saptamalarında şoumlyle bir ilişkilendirme goumlruumllmektedirToplumun maddi uumlretici guumlccedilleri bu uumlretici guumlccedillerin iccedilinde hareket ettikleri vebunlarla uyumlu olması gereken uumlretim ilişkileri ve bu ilişkilerin ifadesi olanhukuksal uumlstyapı (biccedilim)

Marxın devam eden değerlendirmelerinden hukukun ideolojik biccedilimolarak nitelendirildiğini de goumlruumlyoruz Iktisadi temeldeki değişme kocamanuumlstyapıyı buumlyuumlk ya da az bir hızla altuumlst eder Bu gibi altuumlst oluşarın incelenmesindedaima iktisadi uumlretim koşullarının maddi altuumlst oluşu ile -ki bilimsel bakımdan kesinolarak saptanabilir- hukuki siyasal dinsel artistik ya da felsefi biccedilimleri kısacainsanların bu ccedilatışmanın bilincine vardıkları ve onu sonuna kadar goumltuumlrduumlkleri ideolojikşekilleri ayırdetmek gerekir (MARX 1993 23)

Hukuk aynı zamanda insanların maddi uumlretim alamnda uumlretici guumlccedillerile uumlretim ilişkileri arasındaki ccedilabşmanın bilincine vardıkları ideolojik bilinccedilbiccedilimlerinden biridir Bu nedenle de boumlylesi altuumlst oluş doumlnemlerini değerlendir-mede kullanılamaz Hukukun ve benzeri ideolojik bilinccedil biccedilimlerinin duumlnyayıanlamadaki oumlzsel zaafını Marx şoumlyle accedilıklamaktadır Nasıl ki bir kimse hakkındakendisi iccedilin taşıdığı fikre dayanılarak bir huumlkuumlm verilemezse boumlylesi bir altuumlst oluşdoumlnemi hakkında da bu doumlnemin kendi kendini değerlendirmesi goumlzoumlnuumlnde tutularak birhuumlkme varılamaz tam tersine bu değerlendirmeleri maddi hayatın ccedilelişkileriyletoplumsal uumlretici guumlccediller ile uumlretim ilişkileri arasındaki ccedilatışmayla accedilıklamak gerekir(MARX 1993 23-24)

İnsanların ccedilatışmaların bilincine vardıkları ideolojik biccedilimlerden biri olanhukuktan yola ccedilıkarak maddi duumlnyayı accedilıklamak muumlmkuumln değildir Tersinehukuksal ifadeleri değerlendirmeleri maddi hayatın ccedilelişkileriyle uumlreticiguumlccedillerle uumlretim ilişkileri arasındaki ccedilatışma ile accedilıklamak gerekir Hukukugerccedilekten accedilıklayaBilip anlayabilmek iccedilin hukukccedilular tarafından hukuk oumltesiolarak nitelenen alana girmek bir zorunluluktur

Marx Proudhona youmlnelik eleştirilerini iccedileren J-B SchweitzereMektubunda da (1865) muumllkiyetin hukukla anlaşılamayacağıru soumlylerkenhukukun uumlretim ilişkilerinin ifadesi olduğu saptamasım yapmaktadır

Muumllkiyetin ne olduğu sorusuna muumllkiyet ilişkilerini irade ilişkilerinin hukukiifadesinde değil fakat gerccedilek biccediliminde yani uumlretim ilişkilerinde kavrayan bir eleştirelsiyasal iktisat ccediloumlzuumlmlemesiyle yanıt verilebilirlO Buna goumlre muumllkiyet ilişkilerinindaha genel ifadeyle iktisadi ilişkilerin bir de hukuki ifadesi bulunmaktadırHukuk kendi dışında yer alan bir gerccedilekliği ifade etmektedir

Yukarıda da belirttiğimiz gibi Marksizmin hukuk konusunu ele alışnedeni genel metodolojikepistemolojik kaygısıdır Duumlnyaya ilişkin bilgihukuksal bilgi değildir zira hukukun kendisi bir ifadedir bir dolayımdır Bunedenle hukuk tarafından ifade edilen fenomenlerin gerccedilek temellerininaraştırılması gerekir Marksistlerin bulduğu gerccedilek temel gerccedilek biccedilim uumlretimilişkileridir

Uumlretim ilişkilerinin hukuk alanında yeniden kurulmasına bir de hukukolarak ifade edilmesine neden gerek duyulur Engels Ludwig Feuerbach KlasikAlman Felsefesinin Sonununda (1886) hukuk ile iktisat bağlantısını kurarken busoruya dolaylı bir yamt vermektedir Devlet ve kamu hukuku iktisadi ilişkilerlebelirlendiği gibi gerccedilekte verili koşullarda normal sayılan bireyler arası ilişkileriyaptırıma bağlayan oumlzel hukuk da elbette iktisadi ilişkilerle belirlenirn

Engelsin saptamasıyla oumlzel hukuk bireyler arası normal iktisadi ilişkileriyaptırama bağlar (duumlzenler) Hukukun (oumlzel hukukun) işlevi normal iktisadikoşulların işleyişini yaptırıma bağlamak ve duumlzenlemek yani guumlvenceyealmaktır Hukukun bu toplumsal işlevi yerine getirebilmesi iccedilin tuumlm iktisadiilişkileri bir de hukuk diline ccedilevirmesi gerekir Yani hukukun terimleriyleifade etmesi gerekir Boumlylelikle duumlnyanın hukuksal kavramlarla hukukalamnda bir kez daha kurulduğu goumlruumlluumlr Engelsin anlatımıyla her oumlzeldurumda ekonomik olgular hukuksal yaptırımdan yararlanmak iccedilin hukuksal biccedilimkazanmak zorundadır (ENGELS 1992 52) Hukuk (bireylerarası) iktisadiilişkileri yaptırıma bağlama işlevini gerccedilekleştirmek iccedilin bu gerccedilekliği hukukunkavramları kategorileri ilkeleri ve kurallarıyla hukuksal bir gerccedileklik olarakyeniden kurar

Hukukun sadece bir yansı olmadığı sabit oturmuş binlerce profesyonelhukukccedilunun mahkemelerin polisin devletin faaliyetiyle oluşan bir gerccedilekliği-nin olduğu da accedilıktır

Hukuk bir gerccedilekliğin ifadesi bir başka alanda yeniden kurulmasıdır Buifade ilişkisinin nasıl işlediği araştırılmalıdır Gerccedilekliğin hukuk alamndakiifadesi ifade edilen gerccedileklikle bağlarım belirli oranda koparmış yeni bir

10 Marx saptamasına devam ediyor Proudhon tuumlm bu iktisadi ilişkileri hukuksal muumllkiyetkavramına entegre ettiğinden Brissotnun henuumlz 1789dan oumlnce vermiş olduğu yanıtın oumltesinegidememiştir muumllkiyet hırsızlıktır (MARX 1995 176-184)

11 Engels aynı yerde hukukun iktisadi ilişkiler tarafından belirlenmesi biccediliminin farklıolabileceğini AngIasakson ve Roma hukuk sistemlerini oumlrnek goumlstererek accedilıklamaktadır(ENGELS 1992 52)

gerccedilekliktir Yeni bir gerccedileklik haline gelmiş hukuk alanında hayat gerccedilekliktenkoumlken almış kavram kategori ilke ve kurallarla kendine oumlzguuml bir şekildedevinir İşleyiş anında hukuksal kavramlarınkuralların her seferinde yenidenifadesi oldukları gerccedileklikle sınanmaları gerekmez Bunun dışında iccedilccedilelişkilerinden arınması ve duumlzenli işleyişinin sağlanması iccedilin hukuk birccedilokvarsayımlarla pekiştirilmiştir Bu anlamda hukuk işleyişi sırasında gerccedilekliğebuumlyuumlk oranda kapılarını kapar Elbette hukuk bir gerccedilekliği uumlretimin biccediliminindamgasını vurduğu toplumsal ilişkileri duumlzenlemektedir ancak hukukunişleyişinde oumlnemli olan bu ilişkilerin hukuksal soyutlamalara uyup uymadığıbunların kendi alanı kapsamına girip girmediğidir Gerccedileklik hukuksalsoyutlamaların kapsamına girdiği oranda hukuksal gerccedilekliğin konusu olurHukuk ondan koumlken almasına karşın kavramlarıyla accedilıklayamadığı orandagerccedilekliği yok sayar onu hukukta bir etken olarak kabul etmez

Engels Conrad Schmidte Mektubunda (1890) hukukun ifade etmeişlevindeki goumlreli oumlzerkliği yani kendisini yaratan gerccedilekliğin yanısıra o temelebağımlı ve duyarlı olmayı suumlrduumlrse de ayrı bir hukuksal gerccedileklik yaratmasıhakkında oumlnemli değerlendirmeler yapmaktadır Profesyonel hukukccediluları yaratanişboumlluumlmuuml gerekli hale geldiğinde uumlretim ve ticarete genel bağlılığı olan ve aynı zamandabu alanlar uumlzerinde etkide bulunma yeteneğini suumlrduumlren yeni bir alan [hukuk] accedilılırModern devlette hukuk sadece genel ekonomik duruma uyup onun ifadesi olmaklakalamaz fakat aynı zamanda kendi iccedilinde tutarlı bir ifade olmak ve kendi iccedil ccedilelişkilerinedeniyle goumlzebatar derece tutarsız olmamak zorundadır Bunu gerccedilekleştirmek iccediliniktisadi koşullann yansıtılması git gide bozulur O kadar ki mevzuu hukukun bir sınıfınegemenliğini saf kesin ve tuumlm ağırlığıyla ifade etmesine (-ki bizzat bu durum adaletkavramına aykırıdır) nadiren rastlanır (ENGELS 1996 233) Engelsin accedilıkccedilaortaya koyduğu gibi Marksizmde hukukun ifade etme işlevi mekanik biraktarmayansıtma olarak anlaşılmamakta belirli oranda bağımsızlaşmışhukuksal gerccedilekliğin varlığı da kabul edilmektedir Hukuksal gerccedileklik de oumlzerkbiccedilimde devinmektedir Engels goumlre hukukun gelişim seyri buumlyuumlk oumllccediluumldeşoumlyledir iktisadi ilişkilerin hukuksal ilkelere doğrudan ccedilevrilmesinden doğan ccedilelişkilergiderilmeye ve uyumlu bir hukuk sistemi yaratılmaya ccedilalışılır ardından daha sonrakiiktisadi gelişmenin etkisi ve baskısıyla hukukun iccedil ccedilelişkiler yaratan suumlrekli ihlaliylekarşılaşılır Hukuk hem bir sistem olması nedeniyle iccedilccedilelişkilerini suumlrekligidermeye uğraşır hem de uumlretim ilişkilerindeki değişimi hukuk iccedilinde ifadeetmeye Bu hukukta suumlrekli gerilimler doğuran yapısal bir ccedilelişkidir

Engels Conrad Schmidte Mektubunda (1890) hukukun ve meslektenhukukccediluların durumunu iktisat bilimi ve meslekten iktisatccedilılarlakarşılaştırmaktadır Zuumlrih Post Gazetesinin editoumlrluumlğuuml goumlrevini uumlstlenen ConradSchmidte para ve spekuumllasyon piyasasının canlı olduğu bu kentte ekonomihakkında ccedilok şeyler oumlğrenebileceğini uygulamaya ilişkin bilgilere sahipolabileceğini soumlyluumlyor Ancak bir uyarıda da bulunuyor Engels [ktisadi siyasal

ve diğer yansımaları insan goumlzuumlndekiler gibidir goumlzdeki mercekten geccediltiklerindebaşaşağı olurlar Bu benzerlikteı sadece bunların tekrar ayakları uumlzerine koyacak olansinir sistemi eksiktir Engels bu mektubunda soumlz etmemekle birlikteHukukccedilular Sosyalizmi yazısıru incelerken goumlrduumlğuumlmuumlz gibi başaşağı duraniktisadi siyasal ve diğer yansımaları duumlzeltecek sinir sisteminin tarihselmaddedlik olduğunu savunmaktadır Hukuk da gerccedilekliği başaşağı yansıtandiğer yansımalardan biridir Engelsin burada yaptığı değerlendirme hemhukukun ifade olma niteliğinin gerccedilek etkisi hem de genelolarak ideolojiningerccedileklik uumlzerindeki etkisi konusunda ccedilok oumlnemlidir Iktisadi ilişkilerin hukukilkeleri olarak yansıması da zorunlu olarak başaşağıdır bu durum hukuk alanındafaaliyette bulunan kişiler farkında olmadan gerccedilekleşir bunlar sadece iktisadi yansımalarolsa da hukukccedilu apriori ilkelere goumlre iş yaptığını sanır herşey tepetaklaktır Kanımcafarkına varılmadığı suumlrece ideolojik kavrayış dediğimiz şeyi oluşturan bu tersineccedilevrilme iktisadi temel uumlzerinde etkide bulunur ve belirli sınırlar iccedilinde onudeğiştirebilir de (ENGELS 1890)

İdeolojik kavrayışını iktisadi temel uumlzerinde belirli sınırlar iccedilinde de olsaetkide bulunabileceği Engels tarafından kabul edilmektedir Bu etkinin youmlnuumlnuumlEngelsin iktisadi gelişme uumlzerinde devlet iktidarının etkisine ilişkindeğerlendirmelerinden ccedilıkarabiliriz devlet iktidarının iktisadi gelişmeyle tepkimesiuumlccedil biccedilimde olabilir iktisadi gelişme ie aynı youmlnde olur ve bu durumda gelişme dahahızlanır gelişme ccedilizgisine ters duumlşebilir uzun erimde devlet parccedilalanır veya iktisadigelişmeyi belirli gelişim yollarından ayırarak ona başka gelişim youmlnlerini zorla kabulettirir Bu son durum oumlncekierden birisiyle sonuccedillanır Ikinci ve uumlccediluumlncuuml durumlardasiyasal iktidarın iktisadi gelişmeye buumlyuumlk zarar verebileceği buumlyuumlk miktarlarda enerjikııybıyla ve maddi kayıpla sonuccedillanacağı da accedilıktır (ENGELS 1890)

Engels Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeninde (1884) evlenmesoumlzleşmesi ile iş soumlzleşmesine ilişkin değerlendirmeleri vesilesiyle bu noktayadikkat ccedilekmektedir [Evlilik soumlzleşmesi gibi] iş soumlzleşmesi de taraflar arasındaoumlzguumlrce yap~mış sayılır Ama bu oumlzguumlrluumlk taraflar arasındaki eşitliğinı yasa tarafındankağıt uumlzerinde kurulmasına dayanır Sınıfsal konumlar arasındaki farkın taraflardanbirine verdiği guumlccedil bu guumlccedilluuml tarafın diğeri uumlzerindeki baskısı -iki tarafın gerccedilek iktisadidurumu- buumltuumln bunlar yasayı hiccedil ilgilendirmez Gerccedilek yaşamın oynandığı hukukkulislerinin ardında olup bitenler ve bu oumlzguumlr onamanın ne biccedilimde sağlandığı yasayıda hukukccediluyu da hiccedil ilgilendirmez (ENGELS 199077)

Engelsin bu değerlendirmeleri de bizzat hukukun eleştirisi niteliğindedeğildir Yukarıda da belirttiğim gibi duumlnyanın hukukccedilu bakış accedilısıylakavranamayacağı accedilıklanmaya ccedilalışılmaktadır Ayrıca buna hukuki eşitlikarayışlarıyla yetinen siyasal akımların eleştirisi de eklenmektedir Ancak bizzathukuka youmlnelik bir eleştiri bulunmamaktadır

Engelsin adlandırmasıyla hukuk kulisleri hukukccediluların sevdikleriadlandırmayla hukuk oumltesi ile hukuk arasındaki hukukccediluların sorgulamaksı-

zın kabul ettikleri kopukluk yapısal bir zorunluktur Marx ve Engels tarafındanhukuksal duumlnya goumlruumlşuumlnuumln reddedilmesinin gerekccedilesi de bu zorunlukopukluluktur Hukukun bu niteliği gerccedilekliğin her zaman iccedilin eksik veccedilarpıtılmış bir ifadesine yol accedilacakm Kurallarla toplumsal ilişkileri duumlzenleyenbir sistemin zorunlu olarak soyutlamalara dayanması gerekir Nitekim commonlaw geleneği dışsal bir otorite tarafından (devletyasakoyucu) konmuş genelsoyut kurallara yani kanunlara daha sınırlı yer vermesine karşılık mahkemekararları da somut olayları aşan ve gelecekteki benzer durumlarauygulanmasına olanak sağlayan kuralsallığa sahiptir Hukuk kuralı birsoyutlamadır Gerccedilekliğin kurala uyup uymadığına bakılır Uygunluk yoksagerccedileklik ya kapsam dışı sayılır ya da istisnalarla yorumlarla kural yumuşaWırveya değiştirilir Hukukun gerccedilekliğe kapılarını tam olarak kapattığı dasoumlylenemez Engelsin verdiği oumlrnekte yaşamak iccedilin emekguumlcuumlnuuml satmaktanbaşka olanağı bulunmayan birinin iş akdi yaparken oumlzguumlr olduğunu duumlşuumlnmeksafdillik olur Ancak hukukun bu temel sınıfsal konuma duyarsız olmasınakarşın kendi tanımladığı irade serbestisinin soumlzleşmenin kurulması anındagerccedilekleşip gerccedilekleşmediğini araştıracak (hata hile ikrah hak ve işlem ehliyetigibi) araccedillar geliştirdiği de malfımdur

Gerccedileklik ile hukuksal gerccedileklik arasındaki ilişkinin hukukccedilulartarafından tam bir kopukluk olarak algılanmasının ve aslında hukukun ifadesiolduğu gerccedilekliğin hukuk oumltesi olarak nitdenmesinin oumlnemli nedenlerindenbiri de hukukun aynı zamanda işboumlluumlmuuml sonucunda oumlzerk bir iş haline gelmişolmasıdır Marx ve Engels Alman Ideolojisinde (1845) işboumlluumlmuumlnuumln gerccedilekliğianlamada yarattığı bozulmaya değinmektedir Işboumlluumlmuuml nedeniyle o işin oumlzerkliğeulaşması sonucunda herkes kendi işine gerccedilek goumlzuumlyle bakar Zanaatlan ile gerccedilekarasındaki bağ konusunda zorunlu olarak zaten mesleğin kendi doğasının gerektirdiğikadar hayaller kurarlar Hukukta siyasette vb bu ilişkiler -bilinccedilte kavranırlar bukişiler bu kavramların uumlstuumlne ccedilıkamadıklanndan bu ilişkiler konusunda sahip olduklankavramlar onlann kafalannda sabit kavramlardır soumlzgelimi yargıccedil yasaları uygular vebunun iccedilin de mevzuatı gerccedilek etkin devindirici olarak kabul eder (MARXENGELS1992 110)

Marx birbirleriyle oumlrtuumlşmeleri herzaman iccedilin muumlmkuumln olmayanhukuksal varoluş ilc gerccedilek varoluş (iexistence reele) arasında bir ayrımyapmaktadır Bu ayrımı 18 Brumairede (1851) Fransız 1848 Anayasasındakioumlzguumlrluumlklere bunların uygulanmasına ve bu Anayasanın niteliğine ilişkindeğerlendirmelerinde bulabiliriz Marxın değerlendirmesine goumlre 1848Anayasasının kurduğu haklar sistemi hem hakları savunanların hem dehakların kısıtlanmasını isteyenlerin isteklerini gerccedilekleştirebilecek niteliktedirAnayasanın her paragrafı kendi karşı-savını da iccedilermektedir Bir yandan temeloumlzguumlrluumlkler tanınmakta Fransız halkının mutlak hakkı ilan edilmekte oumlte yandanbunların ancak başkasının eşit hakları kamu guumlvenliği ve bu hakları duumlzenleyenyasalarla ccedilatışmadıklan suumlrece sınırsız olduklan belirtilmektedir Boumlylece anayasanın

buyruklarına uygun olarak bu mutlak oumlzguumlrluumlkleri kamu guumlvenliği yani burjuvazininguumlvenliği yararına burjuvazi dışındaki sınıflara yasaklamak veya polis tuzaklarındanbaşka birşey olmayan koşullara bağlamak muumlmkuumlnduumlr Bunun iccedilindir ki oumlzguumlrluumlksoumlzuumlne saygı goumlsterildiği ama onun gerccedilekleşmesi yasaklandığı suumlrece oumlzguumlrluumlğuumlngerccedilek varoluşu tamamen yok edilmiş olsa bile anayasal [yani hukuksal] varoluşudokunulmamış olarak kalmıştır (MARX 199031)

Marxın anayasa hukuku alanında da oumlnemli vurgulan bulunan budeğerlendirmesinden konumuz accedilısından oumlnemli bir yargıya varılabilir Marxhukukun ifadesi olduğu gerccedilek yaşam dışında da bir gerccedilekliği olduğunu kabuletmektedir Ancak hukuksal varoluş ile gerccedilek varoluş arasındaki ilişkisorunludur Bu sorun hukukccediluların geleneksel yakınma konularından biri olankanunların kuralların uygulanmıyor olması şikayetinden farklıdır Sorun uy-gulanmama sorunu değildir Bir uygulamama keyfiliğinden de kaynaklanmazİlk olarak hukukun doğası ve işlevi gereği toplumsallığı aynen aktarmayacağıjyansıtmayacağıjifade etmeyeceği accedilıktır ikincisi hukuk ccediloğu zaman bir kuralınbirden fazla anlamlandırılmasına olanak sağlayan bir iccedil yapıya sahiptir Marxınaktardığımız değerlendirmesinde de goumlruumllduumlğuuml gibi oumlrneğin anayasanın hak veoumlzguumlrluumlklere ilişkin hukuki duumlzeneği hem oumlzguumlrluumlkleri ortadan kaldıranlar hemde bu oumlzguumlrluumlkleri eksiksiz isteyen demokratlar tarafından kullanılabilmektedir Buoumlzellikten hukukun bir kandırmaca olduğu sonucuna varılamaz Daha doğru birdeğerlendirme hukukun her iki yan iccedilin de bir olanak olduğudur Hukuk kendiiccedil tutarlı bozulmadığı suumlrece değişik sonuccedillara olanak sağlayacak olasıyorumları buumlnyesinde barındırır

2 Inceleme YoumlntemiDaha oumlnce de vurguladığırnız gibi duumlnyayı accedilıklamanın aracı olarak

hukukun kullanılamayacağı Marksizmin hukuk konusundaki temel savıdır Busav ikili bir anlam taşır İlk olarak duumlnyayı algılama inceleme ve anlamayoumlntemi konusunda hukukun bu iş iccedilin elverişli olmadığını belirterek oumlnemliipucu vermektedir ikinci olarak hukukun nasıl incelenmesi gerektiğine ilişkintemel bir youmlntemsel ilke ortaya ccedilıkarmaktadır Hukukun kaynağına ilişkinolarak oumlnceki boumlluumlmde aktardığımız değerlendirmeler gerccedilekte hukukunincelenme youmlntemine ilişkin bilgiler de vermektedir

Hukuksal kurumların nasıl incelenmesi gerektiğine ilişkin Marksizminverdiği tipik oumlrnek muumllkiyettir Muumllkiyet kurumunun ne olduğunuanlayabilmemiz iccedilin hukuksal youmlnuumlnuuml incelemek yeterli değildir Marxın J-BSchweitzere Mektubundaki (1865) saptamasıyla muumllkiyetin ne olduğu sorusunamuumllkiyet ilişkilerini irade ilişkilerinin hukuki ifadesinde değil fakat gerccedilek biccedilimindeyani uumlretim ilişkilerinde kavrayan bir eleştirel siyasal iktisat ccediloumlzuumlmlemesiyle yanıtverilebilir (MARX 1995176)

Hukuktan kalkarak hukuk alanı dışında bir gerccedileklikten doğmuş veişlemekte olan bir kurumu accedilıklamak muumlmkuumln olmadığına goumlre hukuksalkurumlan sadece hukuk alanı iccedilinde kalarak accedilıklamak yani hukuku hukuklaaccedilıklamak da muumlmkuumln değildir Hukuksal kurumlara ve bir buumltuumln olarakhukuka youmlnelik her tuumlrluuml anlama ccedilabası zorunlu olarak hukuk oumltesine accedilılmakzorundadır

Hukukun uumlretim biccediliminden tam bir bağımsızlığı olmadığı gibi tam birbağımlılığı da soumlzkonusu değildir Bu nedenle yasakoyucunun serbest iradesiylekuralların hukuk oumlznelerinin serbest iradesiyle de hukuksal ilişkilerinkurulduğu kısmi bir doğrudur Bunun gibi hukuk oumlznelerinin hukukkurallarının ve bir buumltuumln olarak da hukuk sisteminin uumlretim biccediliminin biryansıması olduğu da kısmi bir doğrudur Bu nedenle hukuk incelemelerindekurucu iradeyi tek veya asıl veri kabul etmek yanlıştır Tersinden sadece uumlretimilişkilerine vurgu yapılması da hatalıdır En tehlikeli sonucu hukukun tamamenverimsiz anlamsız ve herhangi bir oumlzguumln varlığı olmayan bir goumllge alan olaraknitelenmesidir

Hukukun kaynağını devletin veya diğer hukuk oumlznelerinin iradesindearayan anlayışlar Alman Ideolojisinde (1845) MarxEngels tarafındaneleştirilmektedir Oumlzel hukukta varolan muumllkiyet ilişkileri genel iradenin sonucuolarak accedilıklanır Bu hukuksal bir yanılsamadır Hukukccediluların bu yanılsaması hemhukukccedilular iccedilin hem de tuumlm hukuk sistemi iccedilin bireylerin kendi aralannda oumlrneğinsoumlzleşmeyle doğan ilişkilerin saf bir olumsalık olarak goumlruumllmesini ve bu ccedileşittenilişkilerin isteğe bağlı iccedileriği tamamıyla soumlzleşmeyi yapanların keyfi kişisel iradelerinedayanan ilişkiler olarak kabul edilmesini de accedilıklar (MARXENGELS 1992 109)

MarxEngelse goumlre hukuk kaynağını sadece iradeden almaz saltiradeye indirgenemez Hukuk alanındaki ilişkiler ve işlemler hukuk oumlznelerininiradeleriyle kurulur ancak hukukun hukuk oumlzneleri dışındaki kurucukaynağını da araştırmak gerekir Bu durum oumlzel hukuk ilişkileri (soumlzleşmeilişkileri) iccedilin olduğu kadar kuralkoyucu iktidar iccedilin de geccedilerlidir Devletegemen bir sınıfın bireylerinin onun aracılığıyla kendi ortak ccedilıkarlarını uumlstuumln kıldıklanbir biccedilim iccedilinde bir ccedilağın buumltuumln sivil toplumunun oumlzetlendiği bir biccedilim olduğundanbunun sonucu olarak buumltuumln kamusal kuralar devlet aracılığından geccediler ve siyasal birbiccedilim alırlar Bu yuumlzden yasanın iradeye dayandığı hatta daha iyisi oumlzguumlr iradeyedayandığı kuruntusu somut temelinden kopmuştur (MARXENGELS 1992 107)

Marx ve Engelsın yazılarında hukukccedilu yaklaşımının eleştirisinin (yaniduumlnyanın hukuksal kavramlar aracılığıyla doğru biccedilimde algılanabileceğiyaklaşımının eleştirisinin) oumltesine geccedililip hukukun nasıl incelenmesi gerektiğineilişkin değerlendirmeler yapılmasına pek rast1anılmamaktadır Az sayıdakideğerlendirmelerden biri ise Engelsin Anti-Duumlhring (1878) ccedilalışmasındakihukuka ilişkin boumlluumlmlerdir Duumlhringin hukuk konusundaki kurgusunu

değerlendiren Engels bunu gerccedilek temelinden kopmuş bir imar olaraknitelemektedir Engelse goumlre Duumlhringin hukuku kurgulama youmlntemi yanlıştırDoğru youmlntem hukuku ccedilevreleyen insanların gerccedilek toplumsal ilişkilerinden yolaccedilıkmaktır Engels bu noktayı derinleştirerek eleştirisini suumlrduumlrmektedirDuumlhring gerccedilek toplumsal ilişkilerden yola ccedilıkmak yerine hukuku kurgularkenkavramdan (toplumun en yalın denilen oumlğelerinden ) hareket etmiştir Engelskavramdan yola ccedilıkarak hukuku accedilıklamaya ccedilalıştığında Duumlhringin hangiaraccedilları kullanabileceği ni de araştırmaktadır Buna goumlre ilk araccedil temel olarakalınan soyutlamalarda hiilii varlığını suumlrduumlrebilen zayıf gerccedileklik kalıntılandır İkinciaraccedil ise Duumlhringin kendi bilincinden ccedilıkararak kullandığı iccedileriktir Bilincinde iseiccedilinde yaşadığı toplumsal siyasal koşulann dışavurumu olan hukuksal sezgiler konuhakkında literatuumlrden oumlduumlnccedil alınmış fikirler ve nihayet kişisel fanteziler yer alırSomut tarihsel bağlam ve gerccedileklikten uzaklaşılmaya ccedilalışılsa da gerccedileklikboumlylelikle tuumlm tahlillere sızar Duumlhring tuumlm zamanlar ve herkes iccedilin geccedilerli birhukuksal oumlğreti geliştirmek istemiştir ancak gerek kavramlardakisoyutlamalardaki gerccedileklik kalıntılarının ve gerekse de sezgilerinin iccedilindeyaşadığı toplumsal siyasal koşulların dışavurumu olması Duumlhringin kapıdanatmak istediği tarihsel gerccedilekliğin bacadan girmesine neden olmaktadır Bununsonucu olarak da ortaya kendi zamanının tutucu ve devrimci akımlarının gerccedilektemelinden koptuğu iccedilin biccedilimsizleşmiş iccedilbuumlkey bir aynada olduğu gibi başaşağı duranbir goumlruumlntuumlsuumlnden başka birşey ccedilıkmamıştır (ENGELS 1995 163)

Hukukun gerccedilek toplumsal ilişkilerden yola ccedilıkmak yerine kavramlardanhareketle incelenmesi ve her doumlnem ve herkes iccedilin geccedilerli bir hukuk kavramınınortaya konmaya ccedilalışılması durumunda ancak gerccedilekliğin tepe taklak olmuş birgoumlruumlntuumlsuumlne yani hukuksal ideolojiye varılabilir

3 Hukukun Tarihselliği ve Geleceği

Hukuk tarihin belirli bir aşamasında doğmuştur Engels Ailenin OumlzelMuumllkiyetin ve Devletin Koumlkeninde (1884)hukuk olmayan bir kurallar duumlzenindensoumlz etmektedir Engelsin yabanıl halklarda bulunan grup halinde evlilikkurumuna ilişkin değerlendirmesinde boumlyle bir ayrıma rastlanmaktadır Kadınsoy zincirinin ve ondan ccedilıkan miras ilişkilerinin bu tekelci tanınışını Bachofen analıkhukuku terimiyle belirtiyor kısa olduğu iccedilin ben de bu deyimi kullanıyorum ama buuygun bir terim değildir ccediluumlnkuuml toplumun bu aşamasında soumlzcuumlğuumln hukuksalanlamında hukuk henuumlz soumlzkonusu edilemez (ENGELS 199047)

Engelse goumlre tarihin belli bir aşamasında soumlzcuumlğuumln hukuksal anlamındabir hukuk henuumlz doğmamıştır Engels soumlzcuumlğuumln hukuksal anlamında hukuk(droit au sens juridique du mot) nitelemesini accedilmamıştır Soumlzkonusu toplumsalgelişim aşamasındaki kadın soy zinciri bir toplumsal kuraldır Engels bukuralın hukuksalolmadığını zira bu doumlnemde henuumlz hukukun ortaya

BB bull Ankara Uumlniversitesi SBF Dergisi 57-2

ccedilıkmadığım belirtmektedir Ancak bu kuralın niteliğine ilişkin yeni birtammlama da getirmemekteı analık hukuku tammlamasım kullanmayısuumlrduumlreceğini belirtmektedir Buna goumlre hukukı toplumsal ilişkileri duumlzenleyenkuralların bir tuumlruuml olarak belirli bir tarihsel aşamadan sonra ortaya ccedilıkmıştır

Marx ve Engelsin 1846 tarihli ccedilalışmaları Alman Ideolojisinde (1845)hukukun koumlkenlerine ve kaynağına ilişkin değerlendirmeler bulunmaktadırDevletin ve hukukun muumllkiyet ile ilişkileri başlığı altında oumlzel hukuk ve oumlzelmuumllkiyet doğal topluluğun ccediloumlzuumllmesiyle doğmuş ve birlikte gelişmiştir saptaması yeralmaktadır (MARXENGELS 1992107)

Bu kısa saptamadan ccedilıkan ilk sonuca goumlre hukukı uumlretim araccedillarının belliellerde toplanmasıyla (sınıflı toplumla) doğar Sınıflı topluma geccedilişı hukuklutopluma geccediliş anlamına da gelir

İkinci olarak hukukı oumlzel muumllkiyet ile birlikte doğmuş ve birliktegelişmiş birlikte gelişmektedir Hukuk muumllkiyet biccedilimindeki değişikliklereduyarlı bir gelişim goumlsterecektir Bir muumllkiyet biccediliminin kendi iccedilindederinleşmesiı gelişmesi veya yeni bir biccedilime doumlnuumlşmesi hukukta da benzersonuccedillar doğuracaktır Nitekim Alman Ideolojisinde (1845) de bu oumlzelliksaptanmaktadır Sanayi ve ticaretteki gelişimin yeni muumlbadele biccedilimleri yarattığı herdurumda hukuk bunları duumlzenli olarak muumllkiyetin kazanılma tarzlarına yerleştirmekzorunda kal(ır) (MARXENGELS 1992109)

Bu sonuccedillar karşısında şu soru ortaya ccedilıkmaktadır Muumlbadelemuumllkiyetilişkilerine uygun biccedilimde gelişme oumlzelliği hukukun kendine oumlzguuml birtarihivarlığı olmasım engeller mi Alman Ideolojisinde (1845)uumlretim biccedilimi ilehukuk arasındaki ilişki kısaca anlatıldıktan sonra hukukun dinden daha fazla birkendine oumlzguuml tarihi olmadığı unutulmamalıdır12 saptaması yapllmaktadırP

MarxEngelse goumlre hukuk salt bir yansırna değildir Hukukun sınırh daolsa kendine oumlzguuml bir tarihi vardır Burada sınırlılıkla kastedilenı bir yetersizlikızayıflık veya eksiklik anlamında değil hukukun kaynağı ve işleviyle sıkıilişkisinden kaynaklanan bir sınırlılıktır

Hukukun kendine oumlzguuml tarihinin sınırlı olmasının vurgulanma nedeniyine duumlnyanın hukuksal bakış accedilısıyla kavranamayacağını belirtmektirNitekim bu kısa cuumlmle hukukun uumlretim biccedilimlerinin gelişiminde oynadığı roleve oumlzellikle modern sanayi ve ticaretin gelişimindeki etkisine ilişkin birparagraflık bir accedilıklamamn sonunda yer almaktadır

12 Nicht zu vergessen dass Recht ebensowenig eine eigene Geschichte hat wie die Religion(Unutmamak gerekir ki hukuk da tıpkı din gibi sınırlı bir kendine oumlzguuml tarihe sahiptir)lt must not be argOiten that law has just as little an independent history as religion Noublions pas que le droit na pas davantage que la religion une histoire qui lui soit propre

13 Alman Ideolojisinin (1845) tamamlanmamış [12J Toplumsal Bilinccedil Biccedilimleri başlıklıboumlluumlmuumlnde şoumlyle bir not yer almaktadır Siyasetin hukukun bilimin vb sanatın dinin vbTarihi yoktur

Yukarıda hukukun kaynağına ve uumlretim ilişkilerini ifade ehne işlevineilişkin olarak Marx ve Engelsten aktardığımız değerlendirmeler bu sorununyanıtına ilişkin veriler de iccedilermektedir

Hukukun geleceği Marksizmin devletin geleceğine ilişkin tezine bağlıdırEngels Anti-Duhringte (1878) devletin soumlnuumlmlenmesinden soumlz ehnektedir Işccedilisınıfı devlet iktidarını ele geccedilirir ve ilk elde uumlretim araccedillarını devlet muumllkiyetinedoumlnuumlştuumlruumlr Devletin gerccedilekten tuumlm toplumun temsilcisi olarak goumlruumlnduumlğuuml ilk eylemuumlretim araccedillarına toplum adına elkonması aynı zamanda onun devlete oumlzguuml soneylemidir de Devlet erkliliğinin toplumsal ilişkilere karışması bir alandan sonra birbaşkasında gereksiz duruma gelir ve sonra kendiliğinden uykuya dalar Insanlarınyoumlnetiminin yerini şeylerin ve uumlretim suumlrecinin youmlnetimini alır Devlet ortadankaldırılmaz devlet soumlnuumlmlenir (ENGELS 1995 400) Devletin nasılortadankalkacağı Marksizmin oumlnemli kuramsal ve siyasal tartışmalanndan birisidirBurada devlet iccedilin soumlylenebilecekler Engelsin nitelemesini kullanırsaksoumlzcuumlğuumln hukuksal anlamında hukuk iccedilin de geccedilerlidir

Engelsin Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeninde (1884) kullandığısoumlzcuumlğuumln hukuksal anlamında hukuk kavramını kullanarak denebilir ki devletinsoumlnuumlmlenmesiyle soumlzcuumlğuumln hukuksal anlamındaki hukuk da soumlnuumlmlenecektirBu saptamalardan ccedilıkarabileceğimiz tek ipucu eğer soumlzkonusu olacaksa yenikuralsal sistemin arkasında oumlrguumltluuml devlet guumlcuumlnuumln bulunmayacağıdırKurallann kimin tarafından yazılacağı kimin tarafından yaptırıma bağlanacağıhatta yaptırım kavramının hala geccedilerli olup olmayacağı kuralların kimintarafından uygulanıp uyuşmazlıkların kimin tarafından ccediloumlzuumlleceği gibikonular goumlrebildiğimiz kadarıyla Marx ve Engelsin yazılarında işlenmemiştir

c Siyasal Programda HukukMarx ve Engelsin hukuk konusundaki temel sorunu hukuksal duumlnya

anlayışının veya başka bir ifadeyle hukuksal ideolojinin eleştirisi olmuşturDuumlnyanın algılanışında hukukun ideolojik bir işlev goumlrduumlğuuml bu bakış accedilısındankalkılarak tahlil yapılamayacağı ve siyasi program oluşturulamayacağı oumlzellikleGotha Programının Eleştirisinde (1875)vurgulanmıştır

Alman İşccedili Partisi programında yer alan kolektif emeğin uumlruumlnlerin adilboumlluumlşuumlmuuml ilkesi ccedilerccedilevesinde duumlzenlenmesi gerektiğine ilişkin 3 maddesinieleştiren Marx adil boumlluumlşuumlm nedir diye sormakta ve adalet kavramıyla yanihukuksal duumlşuumlncelerle iktisadi ilişkilerin duumlzenlenemeyeceğini hukukun iktisadiilişkilerden doğduğunu vurgulamaktadır Buna goumlre varolan boumlluumlşuumlmuumlnburjuvazi tarafından adil olarak nitelenmesi muumlmkuumlnduumlr zira varolan uumlretimbiccediliminde tek adil boumlluumlşuumlm de budur

Adalet gibi hukuksal bir kavramla sosyalist bir partinin temeltoplumsal değişiklik talebini ifade ehneye ccedilalışması Marx tarafından sert

biccedilimde eleştirilmektedir Marx bu program huumlkmuumlyle Partiye bir doumlnem iccedilinanlamlı olan ama artık kullamşsız boş soumlzlere doumlnuumlşen dogmaları sokmazorlukla yerleştirilen gerccedilekccedili anlayışı hukuksal ideolojinin saccedilma soumlzleriylebozma girişiminde bulunulduğunu belirtmektedir (MARX18759 1)

Marxın varolan uumlretim boumlluumlşuumlm ilişkilerini varolan uumlretim biccedilimi iccedilintek adil boumlluumlşuumlm olarak tammlaması şaşırtıo goumlruumlnebilir Engelse goumlre Marxtarihsel uumlretim biccedilimine uygun tarihsel meşrulukları tammaktadır Marxınteorik ccedilalışmalarında her zaman yalnızca belirli bir toplumun ekonomik koşullarınıyansıtmakla kalan hukuk salt ikinci derecede arka planda goumlzoumlnuumlne alınır Bunakarşılık oumln planda belirli doumlnemler iccedilin belirli durumlara ve belirli muumllk edinmebiccedilimlerine oumlzguuml bulunan tarihsel haklılıklar tarihsel meşruluklar goumlzoumlnuumlndetutulur Emek uumlruumlnlerinin başkaları tarafından sahiplenilmesinin ve emeğinsoumlmuumlruumllmesinin geccedilici bir suumlre iccedilin tarihsel meşruluğunu da kabul etmiş olur Ne var kiMarx aynı zamanda bu tarihsel haklılığın guumlnuumlmuumlzde ortadan kalktığını kanıtlamaklakalmayıp soumlmuumlruumlnuumln şu veya bu biccedilimde suumlregelmesinin artık toplumsal gelişmeyidestekleyecek yerde bu gelişmeyi guumlnbeguumln daha fazla koumlsteklediğini ve gitgide dahafazla ccedilatışmalara suumlruumlklediğini de kanıtlar (MARXENGELS 1977175)

Hukuksal duumlnya anlayışımn yanlışlığı siyasal muumlcadelede hukukuntamamen bir kenara atılmasım da gerektirmemektedir Duumlnyanın hukuksalkavramlaştırılmasımn yanlışlığına ilişkin sert eleştirilere karşın Marksizmsiyasal muumlcadelede hukukun roluumlnuuml de tanımaktadır

Engels ve Kautsky yukarıda aktardığımız Hukukccedilular Sosyalizmi başlıklıyazılarında hukuksal duumlnya anlayışına ilişkin eleştirilerinden sonra hukukunsınıfsal siyasal muumlcadeledeki oumlnemini de vurgulamışlardır Bu soumlzlerimlesosyalistlerin belirli hukuki taleplerde bulunmaktan feragat edeceklerini ileri suumlrmekistemiyorum Aktif bir sosyalist parti buumltuumln siyasal partiler gibi bu tip hukuki taleplervarolmaksızın duumlşuumlnuumllemez Bir sınıfın ortak yararlarından ccedilıkan talepler ancak busınıfın siyasal iktidarı fethetmesi ve taleplerine yasalar kılığında genel bir yuumlruumlrluumlluumlksağlaması sayesinde gerccedilekleştirilebilirler Muumlcadele eden her sınıf programındataleplerini hukuki talepler kılığında formuumlle etmek zorundadır [Ancak] temel olarak [iiliilişkiler alınır Yoksa hiccedilbir sosyalist partinin aklına programıyla yepyeni bir hukukfelsefesi yaratmak gelmez (MARXENGELS 1977179)

SONUCcedilHukuk alam Marx tarafından terk edildiği zamandan beri henuumlz

Marksistlerin ilgisine mazhar olamamıştır Sovyet Devrimi sonrası Pasukanisinhukuk genel teorisi ccedilalışma girişiminin etkisi ise bastırılmasındaki şiddettenolsa gerek ccedilok kısa oumlmuumlrluuml olmuştur Hukuk duumlşuumlncesinin varolan kapitalisthukukun temel kavram ilke ve kategorilerinin yorum youmlntemlerİnİn genelolarak metodolojisinin Marksist bir eleştirisi henuumlz gerccedilekleştirilmemiştir

Marksistlerin oumlnuumlnde duran boumlylesi bir goumlrevin bir adım oumltesine geccedilerek yeniveya duumlzeltilmiş kavram ilke kategori ve metodoloji ile yeni bir hukuk inşaetmenin muumlmkuumln olup olamayacağı ayrı bir sorudur Ancak devrim sonrasıdurumlar iccedilin anlamlı olabilecek bu soru Pasukanis tarafından tartışılmış veolumsuz yamtlanmıştır

Marksizm hukukla ancak eleştiri ilişkisi kurabilir Marksizm ancakeleştirel bir işlev goumlrecektir Yeni bir hukuk yaratılamasa da yeni bir hukuksalinceleme metodolojisi geliştirmek muumlmkuumlnduumlr Ancak burjuva hukuksisteminin Marksist youmlntemle incelenmesinin eleştirel hukuk yaklaşımıgeliştirilmesinin oumlnuumlndeki en buumlyuumlk engel gerccedilekten zorlu olan bu uğraşıntatminkar somut uygulamalı sonuccedillar uumlretme ihtimalinin zayıf olmasıdırHukuk uygulayıcıları iccedilin bu ccedilok accedilıktır Bu nedenle Marksizmle hukuk alammbuluşturmak işi teorisyenlerin ayrıcalık alamnda kalma riskini taşımaktadırAyrıca Marksist yaklaşımı benimseyen az sayıdaki meslekten hukukccedilunun buyaklaşımından meslek alanlarına hiccedilbir ışık sızmaması da oumlnemli birtatminsizlik kaynağıdır (hukukccedilu Marksistin marksist hukukccedilu olamaması)Kammca bu iki youmlnluuml engeli aşacak eleştirisinin somut uygulamalı sonuccedillarıolmayan koumlkluuml eleştirisine rağmen yine de eleştirdiği kavramlarınuygulanmasına katlanmak ve aracılık etmek zorunda olan hukukccedilununduumlşuumlnsel tatminsizliğinin yaratacağı hayal kırıklığının oumlnuumlne geccedilecekenazından bunu tahammuumll edilebilir kılacak tek yol bizzat eleştirinin de oumlnemlibir devrimci pratik olduğunun unutulmamasıdır

KaynakccedilaENGELS Frledrich (1990) Ailenin Oumlzel Muumllkiyelin ve Devlelin Koumlkeni (Ankara SOLYayınları 9 Baskı)

(Ccedilev Kenan Somer)

ENGELS Frledrich (1886) Ludwig Feuerbach and the end of C1arissical German Philosophyhttpwwwmarxlstsorgmarxworks1886ludwig-feuerbachlndexhtm 872002

ENGELS Friedrich (1992) Ludwig Feuerbach Klasik Alman Felsefesinin Sonu (Ankara Sol Yayınları3Baskı) (Ccedilev Sevim Belli)

ENGELS Friedrich (1890) Lelter from Engels to Conrad Schmic1t httpwwwmarxistsorgarchivemarxletterengels9Q-I Q-27htm 872002

ENGELS Friedrich (1995) Anli-Duumlhring Bay Eugen Duumlhring Bilimi Altuumlst Ediyor (Ankara Sol Yayınları3Baskı) (Ccedilev Kenan Somer)

ENGELS FrledrichKAUTSKY Karl (1995) Hukukccedilular Sosyalizmi (1887) Din Ozerine (Ankara SOLYayınları 2Baskı (Ccedilev Kaya Guumlvenccedil)

MARXKarl (1837) Lelter from Karl to his Father in Trier httpwwwmarxistsorgarchivemarxwork1837-preletters37-11-IOhtm 872002

MARX Karl (1849) The Tria of the Rhenish DisLricL Commiltee of DemocratshttpwwwmarxistsorgarchivemarxworksI8490207htm 872002

MARX Karl (1851) Le 18 brumaire de I Bonaparte httpwwwmarxistsorgfrancaismarxworks185112km18650124htm 872002 i

MARX Karl (1865) LeUre il JB Schweitzer httpwwwmarxistsorgfrancaismarxworks186501

km18650124htm 872002

MARX Karl (1875) Gloses marginales au programme du Parti Ouvrier allernand httpwwwmarxistsorgfrancaisma rxworks 187505 18750500htm 872002

MARX Karl (1976) 1844 Elyazmaarı Ekonomi Polilik ve Felsefe (Ankara Sol Yayınları) (Ccedilev Kenan

Somer)

MARX Karl (1986) 1844 Felsefe Yazılan (Ankara V Yayınları) (Ccedilev Murat Belge)

MARX Karl (1990) Louis BonaparteJl 18 Brumairei (Ankara Sol Yayınları 2Baskl) (Ccedilev Sevim Belli)

MARX Karl (1993) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (Ankara Sol Yayınları) (Ccedilev Sevim Belli)

MARX Karl (1997) Hegein Hukuk Felsefesinin Eleştirisi (Ankara Sol Yayınları) (Ccedilev Kenan Somer)

MARX Karl (1998) Philosphie (Paris FolioGaJlimard)

MARX KarlENGELS Friedrich (1977) Devlet ve Hukuk Ozerine (Istanbul May Yayınları) (Ccedilevder Rona

Serozan)

MARX KarlENGELS Friedrich (1992) Alman Ideolojisi (Ankara Sol Yayınları 3Baskl (Ccedilev Sevim Belli)

MARX KarlENGELS Friedrich (1995) Seccedilme Yazışmalar i (1844-1869) (Ankara Sol Yayınları) (Ccedilev

Yurdakul Fincancı)

MARX KarlENGELS Friedrich (1996) Seccedilme Yazşmaar II (18701895) (Ankara Sol Yayınları) (Ccedilev

Yurdakul Fincancı)

PASUKANIS E (1970) La thfurie general du droit et le Marxisme (Paris EDI)

STMA I Sosyalizm ve Toplumsal Muumlcadeleler Ansiklopedisi (I) (Iletişim Yayınları

STOYANOVIC K (1965) Marxisme et Droit (Paris LGDJ)

The MarxistLeninlst Research Bureau Marxism and Law (The Struggle Over Jurisprudence in the SovietUnion) httpwebsitelineonenet-comleagueintercomlawhtml 822002

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

Marksizm ve Hukuk

GiRişMarksizm toplumsal ilişkilerin bizzat bu ilişkilerin yarahcısı ve aktoumlruuml

olan insan tarafından kavranabileceğine ilişkin en kapsamlı iddiadır Gerccedilekliğikavrama ve bilme insan etkinliğinin yarahcılığını derinleştirmenin ve kendisi dedahil olmak uumlzere duumlnyayı olağandan daha hızlı- doumlnuumlştuumlrebilmesinintemelidir Bizzat Marx ve Engelsin yazılarıyla ortaya koydukları ve sonrasındada bu damar iccedilinde yer alan siyasal ve entelektuumlel etkinliklerle geliştirilenMarksizmin bilmeanlama youmlntemi Marx tarafından buumltuumlnsel biccedilimdesadece tuumlm diğer ilişki biccedilimlerinin temeli olarak uumlretim ilişkilerininccediloumlzuumlmlenmesinde kullanılmışbr Bununla birlikte siyaset din ve hukuk gibi ilkelden karşılaşılan kapsayıcı toplumsal ilişki biccedilimlerini ccediloumlzuumlmleme niyeti herzaman iccedilin Marxın tasarıları arasında yer almışhr Bir toplumsal ilişki biccedilimiolarak hukuk buumltuumlnsel bir ccedilalışmanın konusu yapılmamış olmakla birlikteMarx ve Engelsin hukuka ilişkin değişik konular bağlamında yaphkları ccedilokoumlnemli saptamaları bulunmaktadır Bunun oumltesinde hukuk Marxın duumlşuumlnselyapı ve donanımının oluşumunda kişisel tarihinde ccedilok oumlnemli bir yer işgaletmektedir

Hukukun Marx ve Engels tarafından buumltuumlnsel bir accedilıklamasınınyapılmamış olması nedeniyle klasiklere dayanan bir Marksist HukukFelsefesinden soumlz edilemeyeceği accedilıktır Ancak temel hukuk felsefesiakımlarının ayrım noktasının hukukun kaynağı (tanrısal irade geleneklerinsan aklı devletin iradesi vb) konusunda ortaya ccedilıktığı goumlzoumlnuumlne alındığındaMarx ve Engelsin bu noktaya ilişkin birccedilok saptamasının bulunduğugoumlruumllmektedir Marksist Hukuk Felsefesinden soumlz edilememesinin nedenihukukun kaynağına ilişkin soumlzkonusu saptamaların derinleştirilmemiş vesistemleştirilmemiş olmasından daha ccedilok Marxın genelolarak felsefeyigerccedilekleştirerek aşma arayışı iccedilinde olmasıdır Genelolarak felsefe ve oumlzelolarak da hukuk Marksizm iccedilin aşılması gereken yabancılaşma alanlarıdır

Marx ve Engelsin ccedilalışmalarından yola ccedilıkılarak bir hukuk felsefesininkurulamazlığının yanısıra Marx ve Engelsin hukuk genel teorisine yani

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

km18650124htm 872002

Somer)

Serozan)

Yurdakul Fincancı)

00000001

00000002

00000003

00000004

00000005

00000006

00000007

00000008

00000009

00000010

00000011

00000012

00000013

00000014

00000015

00000016

00000017

00000018

00000019

00000020

00000021

00000022

00000023

00000024

00000025

00000026

00000027

00000028

00000029

00000030

00000031

00000032

Documents

MARKSizM ve HUKUK