Marmara Köşkü

MARMARA KK: ATATRK N MODERN FTLK EV METU JFA 2012/1 69

Bir insan, bir mimar ve bir teknik adam olarak grevimin, iyiden ve gzelden etkilenerek iyiyi ve gzeli yanstmak olduunu dnyordum. Bu, hayattan beklentimdi, bunu entelektel bir program veya bir misyon olarak izlemem gerektiine inanyordum. (Egli, 1969).

Marmara Kk, Erken Cumhuriyet Dnemi modernite projesinin kapsamn ve niteliini kendi leinde tanmlayan Gazi Orman iftlii Yerlekesinin balca yaplarndan birisidir. svireli Mimar Ernst Eglinin, 1930lu yllar boyunca devam eden iftliin planlanmas ve yaplamas konularndaki etkili konumunun habercisi olan bu erken tarihli yap, Egli mimarln olduu kadar dnemin modern olan nasl algladn ve tasarm / ina srelerine ve karar mekanizmalarna nasl yansttn anlamay salayan ilgin veriler sunar.

Yap, nndeki kamuya ak Marmara Havuzu ve Parknn bir paras olarak, kullancsn halktan soyutlamayan, aksine onunla biraraya getiren modern bir iftlik Evi olarak dnlmtr. Kullancs Atatrk olan yap, ada yaam biimine uygun mekansal zellikleri, modern tasarm anlay, yeni malzeme ve teknik kullanm ve dier pek ok ayrnts ile nemli bir Erken Cumhuriyet Dnemi konutu rnei olmasna karn yeterince aratrlmamtr.

almada, btn bileenleri ile modern retim, yaam, planlama ve yap anlaynn temsili olan Atatrk Orman iftliindeki Marmara Kknn zgn yazl ve grsel belgeler nda tantlmas ve deerlendirilmesi amalanmtr. Egli tasarm olan bu yapnn yerlekenin bileeni olarak ilevi, kullanm deeri, yapld dnemin tasarm eitliliini rnekleyen kimlii ve dnemi ile kurduu bant bu makalenin balca tartma konusudur.

MARMARA KK: ATATRK N MODERN FTLK EV

Leyla ALPAGUT

Alnd: 16.05.2011; Son Metin: 27.02.2012

Anahtar Szckler: Marmara Kk; Atatrk Orman iftlii; Ernst Arnold Egli; erken Cumhuriyet Dnemi mimarl.

METU JFA 2012/1(29:1) 69-94

DOI: 10.4305/METU.JFA.2012.1.4

LEYLA ALPAGUT70 METU JFA 2012/1

GAZ ORMAN FTLNDE LK YAPILAMA VE FTLKTE ATATRK N KK NYET

Gazi Orman iftlii, tarmn, endstrinin ve ticaretin yapld, ayn zamanda halka ak elenme, dinlenme ve piknik alanlarnn bulunduu kamusal mekan yaratma isteinin sonucu olarak 5 Mays 1925te kurulmutur. Kurulan birka adrda balayan ilk almalarn hemen ardndan balca gereksinimleri karlayacak az saydaki binann 1925-26 yllar arasnda hzla tamamland bilinmektedir. Ankara stasyonundan balayarak imento Fabrikasna kadar, kentin batsna doru 8 km uzanan ilk iftlik arazisinin merkezi belirlendikten sonra Alman Philip Holzmann irketi ile anlalarak yaplarn inasna balanr (1). Yerlekenin ve yaplamann ana omurgasn, Gazi Tren stasyonunun kesintiye uratt, kuzey-gney ekseninde gelien planlama oluturur (Resim 1). lk yaplar, giderek ykselen bu eksenin iki yannda konumlanarak kuzey-gney ve dou-bat dorultusunda gelien/genileyen yerlekeyi tanmlarlar (2).

Resim 1. Atatrk Orman iftlii (Cangr, 2007).

Resim 2. Atatrk Orman iftlii Park, 1932 (Cangr, 2007).

1. lk yaplarn inas, malzeme ve teknik koullar ile mali konularda Philipp Holzmann irketi ile yaplan yazmalar Cumhurbakanl Kk Atatrk Arivindedir.

2. 1934 tarihli Eglinin planlamas ve raporunun ardndan 1936 ylnda Hermann Jansenin de dahil olduu ve Eglinin srdrd planlama almalar yaplr.


Bir ksm gnmze ulamayan bu ilk binalar, Kuleli Kk, Ynetim Binas, Mdr ve Memur Lojmanlar, amarhane ve thane, Makinist Konutlar, Ziraat Alet ve Makineleri Hangar, Tamir Atlyesi, yz ineklik ahr, srlk al, Sthane, Tohum Ambar, Elektrik, Su ve Santrfj Tulumba Tesisleri, bir tonluk Marmara Su Deposu, Fidanlk Binas ve Etimesgut ube binalardr (Anon., 1930, s. 2; Anon., 1953, 10) (Resim 2). Genellikle tek katl olan yaplar ve konumlar, yerlekenin balangta kapsaml bir planlama yaplmakszn ard arda sralanan binalardan olutuunu ortaya koymaktadr (3). Konu ile ilgili ok sayda yazma bulunmakla birlikte, yerlekenin ilk dzenlemesine ve bu ilk yaplara ilikin herhangi bir zgn tasarma ulalamam, ancak hemen ayn tarihlerde, Gazi Orman iftlii iin konut tasarmlar ile karlalmtr.

Cumhurbakanl Kk Atatrk Arivinde bulunan 1926 tarihli bu tasarmlarn uygulanmad anlalmakla birlikte, kuruluunun hemen ardndan, iftliin btnn olmasa bile merkezinin bir blmn tanmlayan bir planlamann dnldn gsterir (Resim 3). Erken tarihli bu tasarmlar iftliin merkezinde yer almas planlanan ilk yaplarn ve konumlarnn ksmen de olsa altln oluturmas bakmndan nemlidir. iftliin merkezindeki ana eksenin gney ucunu oluturan yksek konum iin yaplan bu tasarmda, evresi aalarla kuatlm yaklak kare biimli bir alana Gazi Paa Evi ve Misafir Evi, kare alann gneyine ise iftlik Mdrnn Evi ile Amele Evi yerletirilmitir. Balca konutlar bir arada sunan bu tasarm, Atatrk iin kk niyetinin balangcndan beri varln, bunun iin Kuleli Kk deneyiminin ardndan yaplan Marmara Kknn de ayn n niyetin rn olduunu gstermektedir (4). Gazi iftliinde na Edilecek Kkn Medhalinden Grn adl 1926 tarihli dier bir belge, altnda ng. Radonsky (Radonidy?) ismi glkle okunan bir serbest el izimidir (CAA 184.13.4.1) (Resim 4). Burada, korkuluklarla kuatlm geni ve dzenli bahenin ortasnda, heykelli dairesel bir havuz, bunun iki yannda szkonusu Gazi Paa Evi ve Misafir Evi grlr. Bu zenli bahe iinde, benzer anlayla biimlenen

Resim 3. Gazi Kk ve Misafir Evi Tasarm, 1926 (CAA 184.13.4.1).

Resim 4. Gazi iftliinde na Edilecek Kkn Medhalinden Grn, 1926 (CAA 184.13.4).

3. Ernst Egli, 1934 tarihli iftlik Raporunda da yerlekenin, kurulu iin doal karlanabileceini belirttii bir dzensizlikten szeder. Dzensiz biimde sk dikilmi aalar, zellikle yaz aylarnda binalar ve yollar kapatmakta, uzaktan bakldnda, binalarn sadece kiremitleri grlebilmektedir. Raporun ekinde sunduu izim ise, bu dzensizlii ortadan kaldrmay ve yerlekeye park grnm kazandrmay vaad eder. (CAA 17, 184-6, 7,6.)

4. iftliin ada grnmesi amac ile planl bir gelime gstermesine ynelik almalar 1930lu yllarda balamtr.


iki katl konutlar, gen alnlkl ve kemerli cephe kmalar ile iftlik evi karakterinde tasarlanmlardr (5). (Resim 5)1926 tarihli Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Ankara iftlikleri adl yaynda, eski fotoraflardan da izi srlebilen ilk yaplar arasnda, Yamata birinci srada hakim bir konuma yerletirilen kuleli bir iftlik Mdrl Binas ve bunun iki yannda Mdr ve Muhasebeci iin iki byk konutun ad gemektedir. Szkonusu Kuleli Kk ve Mdrlk binalarnn, tasarm yaplan ancak gereklemeyen Gazinin iftliinde na Edilecek Kkn yerine ina edildii dnlmekte, ancak bu binalarn da gnmze ulamam olmas, istenilen ya da niyet edilen iin en azndan balangta yeterince kalc zmler retilemediini akla getirmektedir (Resim 6)(6). 1926 tarihli Gazinin iftliinde na

Resim 5. Gazi Kk Cephe izimi, 1926 (CAA.13.4.2).

Resim 6. Atatrk Orman iftlii, Kuleli Kk, 1927 (Cangr, 2007).

5. Bu tasarmdan bir yl sonra hazrlanm olan 1927 tarihli bir baka izim ise at ahrna aittir. Uzun dikdrtgen bir ktleden oluan, modern anlaytaki bu yap da uygulanmam, yada ok zayf bir olaslkla gnmze ulamamtr. izimin altndaki mimar ismi tam olarak okunamamakla birlikte, Cumhurbakanl ile Atatrk Orman iftlii Arasndaki yazmalarda ad sklkla geen Fen leri Mdrna ait, eski yaz ile naat dare-i Fenniyesi Mehmet Galip Diizade brahim Galip mhr bulunmaktadr.


Edilecek Kk projesinden ksa bir sre sonra, Ernst Eglinin tasarm olan Marmara Kk hayata geirilmitir (Resim 7). Eglinin Trkiyeye davetinden yaklak bir yl sonra stlendii bu nemli grev, 1930lar boyunca etkili olaca iftlie ait yaplama almalarnn da ilkini oluturur. Atatrke yakn bir mimar olarak zellikle bakent Ankarann yaplamasnda etkin rol olan Eglinin dnemin balca projelerinden iftlik yerlekesinde de sz sahibi olmas artc deildir (7). Egli, 1928de tamamlad Marmara Kknn ardndan 1934 ylnda iftlik plann hazrlayarak Cumhurbakanlna sunmutur. 1936da Jansen ile birlikte yapt planlama almas ve 1936-1937 yllar arasnda hazrlad Bira Fabrikas, Hamam, Memur ve i Konutlarnn tasarm ve yapm, Milli Eitim Bakanl ve Gzel Sanatlar Akademisindeki grevlerinden ayrld 1936 ylna ve hemen sonrasna rastlamaktadr (8).

EGLNN GAZ ORMAN FTL N YEN BR KK TASARIMI VE UYGULAMA SREC

Marmara Kknn inaat ilerini, dnemin balca mteahhit firmas Erzurumlu Hac Ahmedzade Nafz stlenmi, konu ile ilgili Cumhurbakanl Kk, Gazi Orman iftlii ve mteahhit firma arasndaki ilk yazmalar 1928 ylnda ksa aralklarla yaplmtr. Yazmalarn skl ve inaat sresi ile ilgili bilgiler yapnn hzla tamamlanmas konusundaki hassasiyeti gsterdii kadar kuruluun hemen balangcndaki yaplama deneyimine gre daha sistematik ve etkin bir srece tank olmay salar.

Erzurumlu Hac Ahmedzade Nafzn Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyaka yazd 28/6/928 tarihli iftlikteki muhtelif yaplarn inaatlarna ait fiyatlar bildirdii be maddelik yaznn birinci maddesi, Marmara Kknn yapm sresi ve bedeli ile ilgilidir. Marmara Kk konusunda ulalan bu en erken tarihli belgede, kendilerine verilen grevin nasl yerine getirilecei ve bunun maddi boyutu konusunda bilgi verildii gibi, yap iin grevlendirilen Batl mimarn ad ile ilk kez bu belgede karlalmaktadr. Marmara Kk, Msy Eglinin projesine gre ina edilecektir (9). Projeler henz kendilerine ulamadndan inaat sresini bildirememenin yannda, malzeme ve inaat koullarnn projenin sahibi

Resim 7. Marmara Kk, Genel Grnm (Cangr, 2007).

6. Yldrm Yavuz, Kemalettin Beyin mektuplarndan, 1925 yl sonlarnda (dier almalarnn yannda) Gazi iftlii iin Atatrkn parasyla yaptrlacak bir iftlik evi ve Vakflar tarafndan yaptrlacak yeni konutlar zerinde altnn ortaya ktn, bunlardan konutlarn gerekletirildiini, yklm olan Gazi Orman iftliindeki Atatrk evinin (Kuleli Kk) mimar Kemalettinin tasarmna gre yaplp yaplmadnn tespit edilemediini belirtmektedir (Yavuz, 2009, 41).

7. svireli mimar Ernst Egli, Erken Cumhuriyet Dneminde (1923-1950), Uluslararas Mimarlk slubunun Trkiyede kabul grmesinde ve yaygnlamasnda, uygulamac eitimci ve ynetici kimlii ile nemli katklar olan yabanc mimarlardan birisidir. Gzel Sanatlar Akademisinin programn, ada mimarlk eitimi programlar dorultusunda yenilemek ve dersler vermek zere, 1927 ylnda Trkiye Cumhuriyeti tarafndan grevlendirilir. Ayn zamanda Milli Eitim Bakanl Mimarlk Brosunun yneticisidir. zellikle eitim yaplar tasarmlar ve bu konudaki almalar ile ne kan Eglinin balca yaplar arasnda, Musiki Muallim Mektebi, smet Paa Kz Enstits, Kz Lisesi bulunmaktadr. 1936 ylnda bte konusundaki anlamazlklar nedeni ile her iki kurumdaki grevinden de ayrlm, 1940 ylnda anavatan svireye dnene kadar Trk Hava Kurumu bamimar olarak almtr. 1953 ylnda Trkiyeye tekrar geldiinde Birlemi Milletler Teknik Yardm rgtnde grev yapm ve ayn dnemde Orta Dou Amme daresi ve Siyasal Bilgiler Fakltesinde ehircilik ve Blge Planlama konularnda dersler vermitir.)

8. Atatrk Orman iftlii iin Eglinin hazrlad 1934 tarihli rapor, Jansen ile birlikte yapt planlama almalar ve iftlikteki Egli yaplar konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Alpagut (2010b). Jansenin

Genel Direktr Bay Tahsine ynelik kaleme ald 24.8.1936 tarihli, ynetim birimleri, Bira Fabrikas, memur ve ii konutlarnn evresini btncl bir anlayla ele ald


tarafndan belirlenmesi nerilmektedir. Buna gre projelerin, Eglinin Trkiyeye gelmesinden ksa bir sre sonra projeleri hazrlad ya da hazrlanma kararnn alnd anlalyor. Daha nce gereklememi 1926 tarihli bir projenin varl ve yapmndan bir sre sonra yklan Kuleli Kk, Atatrk iin bir konut yapmnn ncelikli olarak ele alndn ancak istenildii ekilde gereklemediini, hemen ksa sre sonra bu grevin Ankaraya henz ayak basm Egliye verildiini gstermektedir.

Atatrk, 1927de Gazi lk Muallim Mektebi (Gazi Eitim Enstits) projesini Kemalettin Beyden alarak Ernst Eglinin yapmasn istedii gibi, Kuleli Kkten vazgetii ve Egliden Marmara Havuzunun kysnda modern bir konut yapmasn istemi olduu akla gelebilir. Hikayenin kurgusu ne ekilde olursa olsun, Ankarada Salk Bakanl yaps ile balayan krlmann ya da modern olan talep etmenin bir baka uygulamas ile karlalmaktadr. Ancak kkn kemerli revak dzenlemesi, modernin biimsel tanmna aykr bir durum grnd gibi, alldk Egli mimarlnn dnda bir duruma tank eder. Bu durum, 1920lerin sonunda ulusaldan uluslararasna evrilen mimarlk ortamndaki gei dneminin ikilemini akla getirdii kadar, yakn zamanda tamamlad Kemalettin Beyin Gazi lk Muallim Mektebi binasna da rtk ya da ak biimde gnderme yaptn dndrmektedir (Resim 8). Dier yandan, Atatrk ile ilk karlamalarnda Gazi lk Muallim Mektebi Projesinin modern olup olmad sorusu ile kar karya kalan, deiim konusunda kararl bir iveren olarak Atatrkn niyetini kavrayan Egli mimarlk anlaynda vurgulad gibi, daha bu ilk tasarmnda bile bir sentez yaratmak istemi olabilir (Egli, 1969).

Marmara Kk inaat iin malzeme ve maddi boyut konusunda Erzurumlu Hac Ahmedzade Nafzdan rapor istenmi, bunun zerine irket, projelerin kendilerine ulamasnn ardndan hemen iki ay iinde yapy tamamlamalarnn mmkn olacan belirtmitir. Malzeme konusunda ise, Cumhurbakanlnn temin edecei tula ve kiremitten baka yapnn btn inaat malzemesinin kendilerine ait olduunu, bu durumda inaat bedelinin, kalorifer tesisat ile birlikte 33.000 lira bedelini bulaca Cumhurbakanlna bildirilmitir (10).Bu ilk Marmara Kk yazmasndan yaklak bir ay sonra 23.7.1928 tarihinde Cumhurbakan Genel Sekreteri Hasan Rza Soyakn bu kez Ankara Belediye Bakan Asaf Beyefendiye ynelik yazs ile karlalyor. Yaznn birinci maddesinde Soyak, yapnn Egli tarafndan yaplan plana gre mteahhit Nafiz ve Galip Beylere 33.000 liraya verildii bildirmi, tali planlarn bu mteahhitler tarafndan yaplmasn, Eglinin inaat ara sra kontrol ederek noksan ve yanl yaplm eyler grrse bildirmesini, bu durumun Egliye ve mteahhitlere iletilmesini Asaf Beye rica etmitir (CAA.VI.1/84/7-29) (11). Milli Eitim Bakanl Bamimarl grevindeki youn gnlerine rastlayan ve byk lekli olmayan bu inaat iin Egliden sadece ara sra kontrol istenmesi uygun grlm olmaldr. Zira Egli grevinin hemen banda Anadoluya inceleme gezilerine gnderilmi, bakent Ankara iin okul tasarmlar hazrlamaya balamtr. Ancak daha sonra Eglinin, Marmara Kknn btn i mekan ayrntlarn da bizzat ele ald grlecektir.

Hac Ahmedzade Nafzn 11.7.1928de Cumhurbakanlna yazd dier bir yazda, Eglinin tasavvurundan geen artnameye gre keif miktar 6000 lira olan kalorifer tesisat ile birlikte, mutfak tesisat hari tula ve kiremit Cumhurbakanlndan temin edilmek zere maliyetin

Resim 8. Gazi lk Muallim Mektebi, Bat Cephe.

plan aklamasnda, planlanan alann dnda kalan Marmara Kkne ilikin bir gre rastlanmyor. Atatrk Kk olarak belirttii yapnn ad sadece iki yerde geiyor. lki, otomobil ve yaya yolunun dzenlenmesine ilikin mevcut durumu ortaya koyduu aklamadr. Burada Atatrkn Kkne ynelen iki yoldan szeder. kincisi, ileride gerekli olacak yerleim alanlar iin Atatrk Kknn gneydousunu belirttii blmdr. (CAA. IV-13-1/60-2/7-85, 86).

9. Egli, 1969 ylnda yazd anlarnda, Trkiyedeki tasarmlar konusunda ayrntl bilgi vermemekle birlikte iftlikte Atatrkn, projesi ile bizzat ilgilendii Bayan lk Evi konusundaki gelimelere yer vermitir. Eglinin anlarnda Ankaradaki yaplarna yeri geldiinde birer cmle ile deinmesine karn, Atatrkn bizzat ynlendiricisi olduu, kontrol ettii iftlik yaplarndan Bira Fabrikas, Hamam ve Bayan lk Evini anlatmas dikkat ekicidir. Bu konu ile ilgili bilgi iin bkz. Alpagut (2010b).

10. Bu yazmadan yaklak bir ay sonra ayn irketin Hasan Rza Soyaka ynelik dier bir yazsnda, zmir Kknden szedilmektedir. Marmara Havuzuna yaplan kk yapnn ad da zmir Kk olmakla birlikte daha byk lekli bir yapdan szedildii anlalmakta, ancak iftlikte byle bir yap bulunmamaktadr. Yazya gre maliyeti ve inaat sresi daha fazla olan bu yap iin stanbuldan artname alnm, kefin sonucunda olduka pahalya malolaca ve ancak alt ayda bitirilebilecei belirtilmitir. Bu yapnn da Egli tarafndan tasarland, buna gre inaatn temelden zemine kadar karld, inaat tatil edip etmemek konusunda kararsz olduklar dile getirilir. Yapnn Eglinin verdii direktif dorultusunda Tirgatner irketinin hazrlad kalorifer projesi ile birlikte kiremit ve tula masraflar hari 47.500 liraya malolaca belirtilmitir (A.VI-1/D.84/F.7-8).


bu kez 47.500 lira olaca bildirilmi, bu yeni fiyat kabul edilirse Eglinin artnamesinin uygulanaca belirtilmitir (VI-1/ 84/ 7-19)(12). Bu ksa aralklarla yaplan yazmalarda alnan kararlar dorultusunda inaata baland anlalyor. Dier yandan 5.11.1928 tarihinde Cumhurbakanlnn, mteahhitlere gnderdii drt maddelik yazsnda, Marmara Havuzu kenarnda, zmir Kk ad ile kk bir kkn ina edilecei belirtilmekte ve yap ile ilgili artlar yle sralanmaktadr: Kk, Mimar Profesr Msy Egli tarafndan yaplan plan ve kefe gre yaplacaktr. Yapnn inaat, i ve d tertibat, tafsilat resimleri Egli tarafndan belirlenecek ve mteahhit bunlara uyacaktr. Sre ay, inaat bedeli 5000 liradr. Bu miktar nceden bildirildii iin, artlarda anlalrsa inaata hemen balanacaktr (CAA VI-1/84/7-66).

Yazmalardan da anlald gibi Marmara Havuzu, kkn inaatnn tamamlanmasndan nce yaplm, parkn dzenlenmesi, havuz kysndaki kk zmir Kknn yaplmas gibi yenilikler, Kkn inaat ile e zamanl olmutur (Resim 9). Dnemin yaynlarnda Marmara Denizi biimindeki havuz iin, Marmara Havuzunun Kapda Yarmadasnda irin bir kk, Gemlik Krfezini kucaklayan koyu yeil aalardan szedilmektedir (Anon., 1953). iftliin retime ve ticarete ynelik kurgusunu tamamlamann yannda onu dnemin dier uygulamalar arasnda ayrcalkl bir konuma getiren, elenceye ve dinlenmeye ynelik mekan anlaydr. 1930 ylna gelinmeden iki parkn mevcut olmas iftliin bandan itibaren bu ilevleri bir arada barndran kimliini ortaya koymakta, parklar, iftliin gzel keleri ve onu talandran tezyinat olarak grlmektedir:

iftlikte tezyinata da ehemmiyet verilmekte ve her sene tevsi edilmek zere parklar vcuda getirilmektedir. Elyevm iftlikte Marmara ve iftlik Kk Parklar namna iki park mevcuttur. iftliin muvaffakiyetle vcuda getirdii tezyinat baheleri bilhassa Ankarann ihtiyalarn temine matuftur (Anon., 1930, 23).

Buradan anlald gibi, dnemin yaynlarnda iftlik Kk Park olarak adlandrlan Kuleli Kkn nndeki halka ak havuzlu park ve Marmara Park ilk elence ve dinlenme yerleri olarak mevcuttur (Resim 10, 11)(13). iftlikteki ilk kkn de Marmara Kknn de nnde park

Resim 9. Atatrk Orman iftlii, Marmara Havuzu (Cangr, 2007).

11. Ayn yaznn ikinci maddesinde yeni ahrn yanna on otomobil iin bir de garaj yaplmakta olduu, ndeki eski garaj ile ahr ve yeni garaj arasndaki birka yz metrekarelik yolun ok bozuk olduu, buraya iki otomobil geecek genilikte ose inasna izin verilmesi istenmektedir (CAA. VI-1/84/7-29). Bu konudaki olumlu cevap, ehremini Asaf Beyden 26.7.928 tarihli yaz ile gelmitir (CAA VI-1/84/7-35).

12. Yap iin tula sevkiyatnn Ktahyadan yapld belirtilmekle birlikte, Cumhurbakanlnn Haydarpaada Anadolu-Badat Demiryollar Mdir-i Umumisi Behet Beyefendiye ynelik yazsnda, iftlikte ina edilecek binalar iin tulalarn yapmnda kullanlmak zere iki vagon Zonguldak maden kmrnn Orman iftliinde yeniden yaplan istasyona sevki konu edilmitir (CAA 16/184/11/53). (Hasan Rza Soyakn 4.8.1928 tarihli yazs (CAA VI.1/84/7-34).

13. Ernst Egli 19.9.1934 tarihli raporunun ekinde sunduu Gazi Orman iftlii Tadilat Eskizinde 4a olarak adlandrd bu blm yzmek, mahalli spor vs. olarak belirlemitir. (CAA 17.184-6.7)


yaplmas, kklerin kullanclarn mekandan ve dier kullanclardan soyutlama istei yerine halk ile bir arada, onlarla btnlemeyi amalayan ilevini de aa karr (Resim 12)(14). Bu biraz zorlama, nk yalnzca bir park yaplmakta, bu da bugnk anlaymzdaki park gibi deil; yeil alan demek.

Bu havuzlu parklar dnda nc bir havuz uygulamas bu kez ana eksenin dousundaki Karadeniz Havuzudur (Resim 13). Ankaraya ait olmayan bir adlandrma ile Karadeniz Havuzu, yine olduka yeni olan, salk, genlik, spor idealleri ile rtr biimde, yzme ve su sporlarna uygun olarak tasarlanm ve bu amala kullanlmtr. Marmara Havuzu ise byle bir ama tamamakta, ancak 1930lu yllara ait fotoraflarnda, Atatrkn niformal bir denizcinin krek ektii kaykla gezinti yapt, havuzun kysndaki parkta insanlarn oturduu grlmektedir (Resim 14). Oluturulan mizansen btnyle takip edildiinde, Atatrkn model olma/retme/yaratma dncesi modernite projesinin btn aamalarnda olduu gibi burada da aka okunabilmektedir.

Resim 10. Kuleli Kk (Cangr, 2007).

Resim 11. iftlik Park (Cangr, 2007).

Resim 12. Marmara Havuzu, Park ve zmir Kk.

14. 1926 tarihli Kuleli Kkn nnde de yerlekeye hakim konumda, havuzlu modern bir park bulunmakta, kk ile sonlanan parkn ilk yllarda yerleke merkezini belirleyen/tanmlayan bir vurguya sahip olduu grlmektedir (Resim 2). Daha sonraki Egli ve Jansen tasarmlarnda da bu konumun hep antsal gelerle talandrlma istei izlenir. Gnmzde buradaki havuz kapatlm, Atatrk ant yaplm, yaknna Atatrkn Selanikte doduu evi taklit eden bir Atatrk Mzesi yaplmtr. 1930lu yllardaki park dzenlemeleri iin bkz. Alpagut (2010b).


ATATRKN MODERN FTLK EV: MARMARA KK

Marmara Kk, Gazi Orman iftliinin balca dinlenme ve elence mekan olan Marmara Havuzunun bulunduu halka ak parkn bir paras olarak Atatrkn istei zerine yaplmtr (Resim 15). Kk ile e zamanl tasarlanan havuzun da iaret ettii gibi, bu kurak alandaki su gesi Marmara Denizini sembolik olarak artrmakta/canlandrmakta, kk ve iinde bulunduu park da ayn ad almaktadr. Ancak su gesinin varl ve Marmara adlandrmas iftliin bu blm iin yeni deildir. 1925-1926 arasndaki Gazi Orman iftlii kurulu ve yaplama yllarnn hemen banda, buradaki Marmara Su Deposu tamamlanmtr. Daha kurulu dneminde su deposuna Ankarann zlem duyduu denize zg isim verilmesinin havuzun biiminde belirleyici olduu, mevcut su deposu havuz niyetine zemin hazrlad, adlandrma ile rten bir biimlenmeye yol at dnlebilir (15). Yap, Atatrk Orman iftlii Yerleke merkezinin gneyinde, iftliin ana omurgasn belirleyen kuzey-gney ekseninin bitiminde, yksek

Resim 13. Karadeniz Havuzu (Anon., 1939).

Resim 14. Marmara Havuzu (Cangr, 2007).

Resim 15. Marmara Kk (Cangr, 2007).

15. Egli 1934 tarihinde Atatrke sunduu raporun ekindeki Gazi Orman iftlii Tadilat Eskisinde kkn ve havuzun bulunduu alan 4a olarak adlandrm ve raporunda

yzmek, mahalli spor vs. belirtmitir.)


bir konumda yer alr (Resim 16, 17). Yerleim alannn eimi nedeni ile iftlik arazisinin btnn alglayan bir konumlanmadr bu. Kk, kuzeyden bakldnda taraalar halinde zenle dzenlenmi bu alann en st noktasndaki grnm ile evreden soyutlanm bir izleme mekan olutururken, gneyindeki halka ak park ile ilikisi bu kimlii birden deitirir ve belli lde park mekan ve kullanclar ile btnletirir (Resim 18). Gneyde dikdrtgen biimli park epeevre kuatan asfalt

Resim 16. Marmara Kk, Genel Grnm (AO Arivi).

Resim 17. Marmara Kk, Genel Grnm (Cangr, 2007).


yol halkn buraya ulamn salad gibi, kuzeyindeki kkn nnde bulunan alan ile snr oluturur.

Marmara Kkne ait Mimar Profesr Ernst Egli imzal drt zgn izime ve 1930lu yllarda ekilmi, yapy evresi ile birlikte gsteren ok sayda fotorafa ulalmtr. Bunlarn dnda iftlik ynetimi, Cumhurbakanl Kk ve mteahhit firma Erzurumlu Hac Ahmedzade

Resim 18. Marmara Kk Genel Grnm (ODT Mimarlk Blm Arivi).

Resim 19. Marmara Kk, Gazi iftliinde nas Mutasavver Gazino Pansiyonu (CAA VII-1.80.2- 50).


Nafz arasndaki yazmalar, yapm karar, proje, inaat sreci, malzeme, maliyet gibi konularda aydnlatc dier belgelerdir.

Cumhurbakanl Kk Atatrk Arivinde bulunan szkonusu plan, kesit ve cephe izimleri, Gazi iftliinde nas Mutasavver Gazino Pansiyonu eklinde adlandrlmtr (Resim 19). Buna karn btn yazmalarda yapdan Marmara Kk olarak szedilmesi, balangta yapnn, balca kullancs Atatrk olmak zere, bir yandan iftlik arazisini seyreden, dier yandan nndeki havuzlu parka bakan bir pansiyon olarak dnld, tasarmn tamamlanmasnn hemen ardndan yaknndaki Su Deposunun buraya kazandrd mevcut adlandrma ile artk Marmara Kk denildii anlalmaktadr (16).

Ernst Eglinin 25.11.1928 tarihli Marmara Kknn dahili tezyinat iin izahat adl iki sayfalk aklamasnda, yapnn i dzenlemesi, duvar kaplamalarnn renkleri ve desenleri gibi konular da bizzat ele ald, gnmze ulamayan bu uygulamay tezyinat olarak adlandrd dikkati ekmektedir. rnein salon duvarlarnn yatay al profiller ile hareketlendirildii grlmekte, bunlarn tavandan zemine kadar fildii renginden ak kahverengiye kadar nasl boyanaca ve nasl tonlanacan ematik olarak verilmektedir (CAA VI-I/84/2-24). Egli ayn yazda, yapda kullanlacak mobilyalara da yer verilmi, alayisiz (gsterisiz) fakat en iyi malzemeden yaplmasn, deri yerine brakat veya goblen ile kaplanmasn istemitir. Gnmze ulamayan minenin stunlar arasndaki niin iine bir stat konmasn, mmknse antik, yoksa yeni eserlerden biri ama her ekilde mermer olmasn, iek ve benzeri bir obje konulacaksa saks ve etajerin zevksiz olmamasna dikkat edilmesini zellikle vurgulamtr. Szkonusu yazda kk salon olarak belirtilen ancak gnmzde mevcut olmad iin yeri ancak tahmin edilebilen mekann tavan da byk salon gibi fildii boyal olmal, belli bir seviyeden itibaren duvarlar modern grnml kat ile kaplanmaldr. Egli, st

Resim 20. Marmara Kk, Kuzey Bahe izimi, 1929 (CAA VI-1.84.2-31).

16. 1939 tarihli Atatrk iftlikleri adl yaynda yap Atatrk Kk olarak adlandrlr. III. Trkiye Byk Millet Meclisi inaatn yrten mimar Ziya Payznn 18.02.2011de verdii szl bilgiye gre, 1950li yllarda Demokrat Parti, toplantlarn Marmara Kknde yapmaktadr. Bu amaca ynelik olarak sonradan eklenen blmdeki byk toplant salonu, ilk yapy geniletme yoluna gidildiini gsterir.


kattaki odalarn duvarlarnn da kat ile kaplanmasn nermi, ancak eyalarla uyumlu biimde modern desenli olmasna zen gsterilmesini istemitir. kinci derecedeki odalarda ise sade, dz ve bezemesiz yzeyler kullanlmaldr (CAA VI-I/84/2-24). Eglinin bu aklamalar, ayn dnemin konut ve aile yaamn asri gereksinimler dorultusunda yeniden ekillendirmeye ynelik dnceler ile dorudan rtr. Yakup Kadri Karaosmanolunun 1934te kaleme ald Ankara romannn ba kahramanlarnn Ankaradaki evleri, takdire ayan yeni mobilyalarla denmi asri konutu rnekler. Bauhaus ilkelerinin dta olduu kadar i dekorasyonda da belirleyici olduu bu dnemde, kesin geometrik biimlerle ucuz ve gzel bir ev ina etmenin yannda, ssten arndrlm, yaln, dayankl ve rahat mobilyalarla yeni tip bir gzellik ve estetik oluturma istei vardr (17). Kk inaatnn tamamlanmasndan yaklak bir yl sonra, Hasan Rza Soyakn Hac Ahmed Zade Nafza ynelik 20.10.1929 tarihli yazsnda revak kemerlerindeki atlaklardan ve binann dier blmlerindeki baz sorunlardan szedilmekte, bu konunun hemen incelenerek sonucun bildirilmesi istenmektedir (CAA VII-I/84/2-21). Bir gn sonra gnderilen cevap, yaplan inceleme sonucunda, kemerdeki atlaklarn kemerin biimi ile ilgili olduu ancak bunun nemsiz bir durum olduu, i mekandaki sorunlarn badana onarm ile giderilebilecei eklindedir.

Marmara Kknn yapld tarihlerde yine mteahhit firmann Cumhurbakanl ile yapt yazmalarda, Marmara Kk bahesine yaplacak setler, havuzlar ve merdivenler ile ilgili tasarm konu edilmitir. 3.3.1929 tarihli iki izim, kkn kuzey bahesinin dzenlenmesine aittir. (CAA. VI-1.84.2-31)(Resim 20). 1/100 lekli izimlerde, asfalt yoldan itibaren drt kademe halinde ykselen bahede, simetri ekseninin iki

Resim 21. Marmara Kk, Gazi iftliinde nas Mutasavver Gazino Pansiyonu, 1928, Ernst Egli (CAA. VII.1.84.2-48).

17. Erken Cumhuriyet Dneminin mimari, dekorasyon ve plastik sanatlar anlaynn Bauhaus retisi ve estetii ile olan ilikisi iin bkz. Z. Yasa Yaman (2009).


yannda merdivenler bulunmakta, son kademeyi kkn nndeki zenle biimlenmi bahe dzenlemesi oluturmaktadr. Plan ve kesitin altnda kontrol edenin M. Suphi imzas arkada ise M. Galib imzas, set duvarlar iziminde Grozz Rolln onay bulunmaktadr. Galib ve Roll, iftliin 1930lar boyunca devam eden yaplama etkinliklerinde, zellikle 1937de yaplan Bira Fabrikas yazmalarnda Egli ile birlikte ska anlan isimlerdir.

Kk gnmzdeki hali ile iki aamada gerekletirilmitir. Eglinin tasarm olan dikdrtgen ktleli ilk yap 1928-1929 yllar arasnda tamamlanm, 1950li yllarda Demokrat Partinin kullanmna gemi ve bu srada yapy geniletmek amacyla kuzeyindeki eimli alana katl ktle eklenerek yap T biimi kazanmtr (18) (Resim 16). Bu ek yaplrken ana binann zgn grnm belli lde deimi, zemin katta yapy epeevre kuatan revaklardan kuzeydeki btnyle Resim 23. Marmara Kk, Zemin Kat Hol.

Resim 24. Marmara Kk, Merdiven Hol.

Resim 22. Marmara Kk, Zemin Kat Hol.

18. 1936 ylnda Hermann Jansenin Atatrk Orman iftlii tasarmnda da Bira Fabrikasna yakn bir Weekend Hotel bulunmaktadr. Bu otel gereklememi ancak, 1953 ylna gelindiinde, Marmara Kknn yaknnda gnmzde atl durumda olan, Marmara Otelinin tasarm yaplmtr.


ortadan kalkm, gneydeki reva rten saak kaldrlarak teras yaplm, revak kemerlerinde ve girilerde deiiklie gidilmitir. 12 Eyll 1980de Trk Silahl Kuvvetlerine devredilen yap, gnmzde TC Babakanl tarafndan kullanlmakta, 1950li yllarda kazand kimliini korumaktadr.

Dou-bat ynnde dikdrtgen ktleli ilk yap, bodrum zerine iki katldr (Resim 21). zgnnde yapy epeevre kuatan revaklar nedeni ile st kattan daha geni olan zemin katn byk bir blmn, zgnnde salon olarak tanmlanan geni hol oluturur (Resim 22, 23). Salonun iki yannda hizmet birimleri, birinci katta alma ve yatak odalar, bodrum katta ise mutfak yer alr (Resim 24, 25). Eglinin 25.11.1928 tarihli Marmara Kknn dahili tezyinat iin izahata gre zemin katta byk salonun dnda, gnmze ulamayan bir kk salon, byk salonun batsnda ise zenle biimlenmi, geleneksel ocak biimine sahip mine bulunduu anlalmaktadr (19)(Resim 26). Eimli yerleim alan nedeni ile katl olan ek binada ise, alt kat hizmet birimlerini, orta kat kuzey gney ynnde dikdrtgen biimli byk bir toplant salonunu, st kat ise e byklkte iki yatak odasn ierir (Resim 27).

Yapnn ana girii, gney revaktan ulalan orta eksendeki kapdan salanr (20). Zemini mermer kapl geni salonun kuzeyinde, sonradan eklenen ktlenin byk toplant salonu, batsnda st kata ulam salayan zemini

Resim 25. Marmara Kk, Mutfak izimi (CAA. VI-1.84.2-26).

19. izimler arasnda zemin kat plan bulunmad iin kk salonun yeri tam olarak tespit edilememi, ancak byk salonun batsnda mine ve st kata ulatran merdiven bulunmas nedeni ile salonun dousunda olabilecei dnlmtr.

20. zgnnde, gney cephede yan yana ikier kap bulunmaktadr. lk yapnn setler halinde ykselen gney ynndeki giriinin nndeki asfalt yoldan ulalan daha zel bir giri olduu anlalmaktadr. Ancak sonradan bu cepheye bitien ktle nedeni ile ortadan kalkmtr.


mermer kapl zenli merdiven hol bulunmaktadr. Birinci katta uzun dar koridorun gney yznde yaklak e byklkte yan yana oda sralanr. Koridorun dier yznde zgnnde yedi pencere sralanrken ek bina nedeni ile bunlar kapatlmtr. Koridorun dou ve bat ucunda revaklarn zerindeki teraslara alan birer kap bulunmaktadr. Olduka yaln bir anlayla biimlenen odalar gneydeki pencerelerden bol k alr.

Yapnn uzun n ve arka cepheleri ile iki yan cephe zgnnde simetriktir (Resim 28). Yaln bir anlayla biimlenen gney cephenin nnde birka basamakla ulalan veranda ve be yuvarlak kemerli revak, revan stnde geni bir teras ve st kat odalarnn dey dikdrtgen biimli be penceresi sralanr (21). byk, iki kk kemerden oluan revan

Resim 26. Marmara Kk, Gazi iftliinde nas Mutasavver Gazino Pansiyonu,1928, Dou-Bat Kesiti, 1928, Ernst Egli (CAA VII-1.84.2-43).

Resim 27. Marmara Kk, Ek Yap, Bat Cephe.

Resim 28. Marmara Kk, Gney Cephe.

21. Yapnn zgn projesinde gney cephede ift kanatl ahap kepenkli alt pencere bulunmakta, 1930lardaki fotoraflarnda ise be pencere uyguland grlmektedir. 1950li yllarda yaplan deiiklik srasnda birinci katn fazla olmamakla birlikte ykseltildii ve pencerelerin zerine kare biimli yzeysel girintiler yapld grlmektedir.


Resim 29. Marmara Kk, Teras.

Resim 30. Marmara Kk (Gazi iftliinde nas Mutasavver Gazino Pansiyonu),1928, Ernst Egli, 1928 (CAA VII-1.84.2-53).


zgnnde yuvarlak kemerli drt blmden olutuu, kiremit kapl geni bir saakla rtld, sonradan bu saan kaldrlarak teras yapld anlalmaktadr (Resim 29). Bylece yapy ynden kuatan teras grnm elde edilmi, bu durum geni bir alt katn zerinde piramidal olarak daralan bir st kat etkisi yaratmtr (22). zgnnde, n cephede simetriyi glendiren ve iki yandaki sar yzeyi hareketlendiren yuvarlak kemerli niler olduu ancak bunlarn sonradan kapatld grlmektedir (Resim 7).

Yapnn ksa cephelerinde ise blml revak ve ikier kap, st seviyede er kk pencereye yer verilmitir (Resim 30-32). Revan zerinde ise teras ve pencereler ve birer kap bulunur. Sonradan eklenen ktlenin ynnde, zemin katta yine yuvarlak kemerli revak dzeni srdrlm, birinci katta bunun zeri teras olarak dzenlenmitir (Resim 33). Birinci katta ise toplant salonunu yine ynden kuatan dey etkili byk dikdrtgen pencereler, en st srada ise odalarn daha kk pencereleri sralanr. Toplant salonunun dey dikdrtgen pencerelerinin zerinde, yatay bir dizi oluturan yzeysel girintilere yer verilmi, bu ktlenin iftlik arazisine bakan st katna bask kemerli balkon yerletirilmitir (Resim 34). Btn cepheleri edelputz sval olan yap geni bir saakla sonlanm, kiremit kapl krma at ile rtlmtr. Betonarme iskelet

Resim 31. Marmara Kk, Batsndaki Merdivenler.

Resim 32. Marmara Kk, Dou Cephe.

22. Egliye ait zgn cephe izimlerinde bu cephelerin yatay derzlerle hareketlendirildii, n cephenin dou ucunda yuvarlak pencere ile iki yannda simetrik olarak yerletirilmi dey dikdrtgen pencere ile stte alt pencere bulunduu grlmektedir. Ancak yapnn 1930 tarihli fotoraflarnda bu derzler uygulanmam, ana cephenin iki yanna, simetriyi glendiren yuvarlak kemerli ikier ni, stte ise be pencere yaplmtr.

Resim 33. Marmara Kk, Ek Yap, Bat Cephe.

Resim 34. Marmara Kk, Ek Yap, Balkon.


sistemindeki yap subasman seviyesine kadar ta kaplanm, revak, teras ve dtaki merdivenlerin kaplamalarnda ta, revak kemerlerinin i yzeyinde mermer, yapnn iinde ise, salon ve koridorun zemin kaplamalarnda ve merdivende mermer kullanlmtr (Resim 35). Olduka yaln bir anlayla biimlenen yapda, zgnnde duvar katlarnda sade desenlere ve minenin yaknna koymak iin heykel gibi baz dekorasyon gelerine yer verilmesine karn gnmzde herhangi bir bezeme gesi bulunmamaktadr.

Yapnn inaat srerken tamamlanan zmir Kk ise havuza doru uzanan temel zerinde ykselen, tek katl, tek mekanl kare ktleli kk bir yapdr (Resim 36, 37). Geni cam yzeyleri, da takn balkonu ve giri dzenlemesi ile sade ancak hareketli bir grnme sahiptir. Grsel olarak deniz kenarnda konut modeli oluturmas bakmndan, havuzda ve parkta ak olarak gnderme yaplan Marmara Denizi ve kys dncesini

Resim 36. Marmara Havuzu, zmir Kk.

Resim 37. Marmara Havuzu, zmir Kk.

Resim 35. Marmara Kk, Gney Revak.


tamamlamaktadr. Yapnn gneyinde, ta kapl merdivenlerle ulalan, zeri saakla rtl bir veranda ve giri, dou ve batsnda yzeyi kk karelere blnm ikier geni cam yzey, gneyinde da takn bir balkon bulunur (Resim 38). Zemini ahap kapl mekann tavanna yldz formu verilerek hareketlendirilmitir (Resim 39). Cepheleri edelputz sva ile kapl bu kk yap, geni saakl kiremit kapl krma at ile rtldr.

DEERLENDRME

Marmara Kknn iinde bulunduu Gazi Orman iftlii Yerlekesi, modernite projesinin deneme ve uygulama alan olarak kurgulanp gelimi, retim ve barnma ilevlerinin yannda elenme ve dinlenme amal bileenleri ile Cumhuriyetin modern evre ve yaama ideallerinin gerekletirilecei bir model olarak sunulmutur. Tarmn ve endstrinin modern koullarda uygulanaca bu kompleksin Jansen ve Eglinin planlama almalar ile ekillenen ortamnda lunapark, Bira Park, dans pisti, teniz kortlar, yzme havuzlar, piknik alanlar vb. modern bireyin ekillenecei, yeni bir grg ve deneyim kazanaca mekann paralardr. Cumhuriyetin geleceki/ftrist ideolojisi, projelendirdii yeni lke ve onun idealleri, genlerin, kadn ve erkeklerin bir arada varolduu mekanlar zerinde grselletirilmektedir. Cumhuriyetin balca ideallerinden olan salk, genlik gibi kavramlara da dorudan gnderme yapan medeniyet sembolleri olarak alanlarna, Ankarallara ve dier misafirlere sunulmutur. Yerlekenin tmn kapsayc belirli bir planlama yaplmakszn balayan iftlik yerleiminde halka ak modern mekanlar oluturma niyetinin daha balangta varolduu, gnmze ulamayan Kuleli Kkn, kamuya ak havuzlu park dzenlemesinde, hemen ardndan Marmara ve Karadeniz Havuzlarnda ve Bira Parknda izlenebilmektedir.

Bu dncenin bir paras olarak retilen Marmara Havuzu ve Park, yerleim alannn bir kenarnda konumlanan Marmara Kk iftliin, modern planlama ve ina sreleri sonucunda elde edilen erken tarihli uygulamas olarak karmza kar. Kk ve havuz, mimar-iveren diyalou ve tasarm srelerinin takip edilebildii ilk uygulamalar olmann yannda Eglinin Trkiyedeki en erken tarihli yaplarndan birisidir. Trkiyeye gelir gelmez Atatrk tarafndan, modern olmas talebi ile Gazi lk Muallim Mektebi Projesini tamamlayarak Milli Eitim

Resim 38. zmir Kk, Gney Cephe.

Resim 39. zmir Kk, Grnm.


Bakanl iinde bata Ankara olmak zere Anadolu iin eitim yaplarnn tasarmn gerekletirmeye balad dnemin rndr. Bu erken dnem olma zellii Egli mimarisinin kimi alldk zelliklerinin dnda, rnein balayc eleman olarak kemere yer vermesinde de belirginleir. Gazi lk Muallim Mektebi projesindeki rol deiimi ve bu dnemde iyice belirginleen yabanc mimar tercihi, Atatrkn mimariden beklentilerine aklk kazandrmaktadr.

Marmara Kk, kk bir yap olmasna karn yerlekenin yksek noktasndaki konumu, etkili bir grnm kazandrr. Bu konum, tpk ankayadaki ikametgahnn ve sonradan Holzmeistere yaptraca Pembe Kkn, tm kente hakim, gren/gzetleyen/izleyen anlamlar gibi iftliin tmn alglamaktadr. Kkn nnde taraalar halinde ykselen zenli bahe dzenlemesi, yapy evresi ile birlikte dnen modern anlayn ilk rneklerinden olma zelliini tar (23). Kkn grnmn daha da vurgulu hale getiren bu dzen, iftliin btnnde alglanabilecek, topraa hakim olma, onu ekillendirme isteinin bir baka boyutunu rneklemektedir. Gneyindeki kamuya ak havuzlu park, kk iftliin kullanclarndan soyutlamak yerine onu grebilme olana salar.

Bu dnemde kamu yaplarnn projelendirilme ii zellikle Almanca konuulan lkelerden gelen mimarlara verilirken konut alann Trk mimarlarn sahiplendii grlmekle birlikte, Atatrk iin dnlen byle bir konutun tasarm ve yapm, svireli Mimar Ernst Egliye verilmitir. Ankara iin yapt dier tasarmlar gibi bu yapdan da memnun kalnm olmal ki Egli, 1930lu yllar boyunca iftliin modern bir grnm kazanmasna ynelik planlama almalarn ve pek ok yapnn tasarmn stlenen balca mimar olacaktr.

Marmara Kk Eglinin kendisini, yabancs olduu ve anlamaya alt politik ve kltrel atmosferin iinde bulduu dnemin dinamikleri iinde zmlenebilecek ilgin bir yapdr. Kemerli kubbeli tasarmdan vazgeen Atatrkn bu yapdaki ynlendirici konumuna ilikin herhangi bir bilgi bulunmamakta. Atatrkn, yapy epeevre kuatan yuvarlak kemerli revak dzenini tercih edip etmediini bilmemekle birlikte, Eglinin bu tasarmn onaylad aktr. Nitekim yapnn projelendirilme aamasndan balayarak inaat sreci boyunca kk ile yaplan yazmalarda herhangi bir memnuniyetsizlikle karlalmyor.

Dier yandan, Eglinin kemeri tercih etmesi, buna karn dik eimli ats ve ahap kepenkli pencereleri ile yapda Kuzey Avrupa kkenli bir grsel etkiyi de yakalamas, dnemin kendi iinde ikilemler tayan mimarlk ortamn da rneklemekte. Burada kemerli bir yap olan Gazi lk Muallim Mektebi deneyiminden ve Atatrkn mimarlktan beklentisini anladktan sonra neden hala kemeri kulland eklinde bir soru akla gelmekle birlikte, Atatrkn iftlik iin tasarlanan kk lekli bu yapda byle bir dikteye gitmedii ya da geleneksel bir ge olarak alglanan kemeri reddetmedii, Eglinin ise anlamaya alt bu yeni ortamda, mevcut olan ile yeni olan sentezledii ilk araylarndan biri olduu dnlebilir (24). Zaten kemerli revan dnda yap, Eglinin geldii corafyaya zg dik eimli ats, ahap kepenkli pencere dzeni, simetrik ve yaln cephe zellikleri ile modern konut etkisinden uzaklamyor. Ancak ayn zellikleri nedeni ile dnemin biim dilini tanmlayan kbik kavramn da tmyle karlamyor. Benzer zellikler Eglinin ayn tarihlerde Ankarada yapt Etimesgut Yat Mektebi ve Ticaret Lisesi yaplarnda da dikkati ekmektedir (25). mekanda, elence amal toplantlara uygun geni

23. Kkn kuzeyindeki eimli alanda kk bir havuz bulunur. Daha nce yaplan Kuleli Kkn nnde de havuzlu park bulunmakta, ayn dnemin Ankaradaki konutlarnda yaygn olarak havuzlu bahe yaplmaktadr. Ayn dnemin tara kentlerinde de havuzlu bahe beenisi dikkati eker.

24. Atatrk, byk lekli kamu yaplarnda geleneksel gelerden uzaklarken, iftlik yaamnn konut anlayna uyan bu kk yapda kemeri sakncal bulmam olmal.

25. Bu yaplarla ilgili ayrntl bilgi ve belge iin, bkz. Alpagut (2005).


salonu, st katta geni ve ferah yatak odalar ile geleneksel bir kimlik de tamazken, Eglinin mine tasarmnda geleneksel Trk ocann biimsel zelliklerini kullanmas, her ekilde Eglinin yeni tanmaya balad kltre zg ayrntlar ile ba kurmaya ya da daha sonraki yazlarnda vurgulad gibi Anadoluyu gz ard etmeyen sentez yaratmaya ynelik uygulamalar olarak grlebilir. Geleneksel Trk odasna zg ocak bulunan mekan, Marmara Kk ile ayn tarihlerde inaat devam eden Arif Hikmet Koyunolunun Trk Oca (1927-1930) (Halk Evi, gnmzde Devlet Resim Heykel Mzesi) binasndaki Atatrkn istei ile yaplan Trk Salonunu akla getirir. Bu durum, Ankaradaki bu nemli inaat byk olaslkla grm olan Eglinin Atatrkn beenisi ve konu ile ilgili eilimler konusunda fikir edinmesinde, yreye zg olduu kadar gnn beklentilerini de karlayacak modern bir yap retme konusundaki araylarnda etkili olduunu dndrr (26). te yandan mobilyalarda, demelerde, duvarlarn boyasnda, dz, yaln, gsterisiz ve modern grnm tercih etmesi bulunduu dnemin modern ev ii tasarmlar ve beklentileri ile rtyor (27). Egli, burada olduu gibi erken dnem yaplarnda, ksa sre sonra daha iyi tanyaca geleneksel Trk evi ile baz detaylarda ba kurmutur. 1934 ylnda Gzel Sanatlar Akademisinde balatt Milli Mimari Semineri bu ilginin bir rndr. 1936 ylnda La Turquie Kemaliste dergisine yazd makalede,

Modern Trk evinin gerekli tm modern teknik donanmlar d grnmnde deil ama znde barndrmas, zgn formlarn an ihtiyalarna uygun ekilde uyarlanmas, kendi tarznn bykln yaatmas ve Trklerin dnya kltrnn geliimine zgn bir katks olan ge Osmanl Dneminin kaybolan ulusal deerlerinin Rnesans olarak yeniden yaam bulmas dileimdir. diyerek Milli Mimari Semineri deneyiminin uzants olan grn srdrr (28). svire Bykelilii binasnda bu ilgisini aka gsterir.

Mimarn, yapnn projesi ile birlikte i dzenlemesini de ele alan Batl yaklam, iftlik iin olduu kadar Ankara iin de yeni bir deneyim rneidir. Eglinin Marmara Kknn i dekorasyonunda yalnl ve sadelii ne karan, bu yn ile de kibar bir gzellik yaratmaya alt anlalan aklamalar dnemin modern konut, modern mobilya, modern yaam sylemlerine uygun bir mekan tanmlar. Ayn ekilde, salonda grsel bir odak yaratmas beklenen resim, heykel gibi sanat yaptlarndan birine yer verilmesi modas, Eglinin salonunda, zellikle tembihledii ekli ile, mmknse antik, yoksa yeni eserlerden biri ama her ekilde mermer olmal, iek ve benzeri bir obje konulacaksa saks ve etajerin zevksiz olmamasna dikkat edilmeli szleri ile 1930dan hemen nce yaplan bu modern kkte de yerini buluyor. Eglinin zevksiz olmamasna dikkat edilmeli szleri nceki dnemin ssl, ar, hantal, toz tutan, mekan ile uyumsuz olabilecek her nevi geyi ieriyor olmal. ncelikli olarak antik heykeli tercih etmesi ise, Eglinin 1969 tarihli anlarnda anlatt Antik a mimarlna ve sanatna duyduu ilgi ile aklanabilir. Bu konudaki dncelerine, antik kentlere yapt gezilerini anlatrken yer veriyor:

Ne zaman Antik ya da Helen tarz bir yapnn kalntsna dokunsam, sanki iimden sessizce fsldayan canl bir rpertinin getiini hissediyorum. Bu ses bana, bir kere domu bir gzelliin, tm ihmallere, ykmlara ve terk edilmilie ramen yok olmayacan, zira onun yaratcnn bir eseri olduunu, onun sevgisiyle canl kaldn, hibir zaman kaybolmayacan ve tekrar yeni bir ekil ile hayata dnecei umudunu tadn fsldyordu. (Egli, 1969)

26. Bu konuya dikkatimi eken sayn Ali Cengizkana teekkr ederim. Arif Hikmet Koyunolu ve Trk Oca binas konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Kuruyazc (2008).

27. Egli, modern mimarln nc isimlerinden olmasa da daha rencilik yllarnda mimarlk ve sanat alanlarndaki yeni gelimeleri, modern yaplar hayranlkla izlemitir. Asistan olma teklifi ald Avusturyal mimar Clemens Holzmeister Egliye birlikte bir mimarlk okulu kurmay nermi, ancak bu dnceleri gereklememitir. kisi de teknik okullarn modern mimar yetitirmek konusunda yetersiz olduklarn dnmektedirler (Egli, 1969).

28. Egliden aktaran, Atalay Franck (2004).


Atatrk Orman iftliinde 1930lu yllara ait yaplar gnmze ulamakla birlikte 1930 ncesinde yaplan binalarn birou ne yazk ki zgn kimliklerini byk lde yitirmiler ya da tmyle yok olmulardr. Marmara Kk bu dnemden kalan ender rneklerden birisidir. Ancak zgn ilevinin deimesi ile birlikte, havuzlu park da kullanmdan km, bu durum, balangtaki amacnn yitirilmesine neden olmutur. iftliin stasyon yaknndaki halka ak mekanlarnda yaratlan istenmeyen grnm dnldnde, bu deerli yapnn mimarlk tarihi okumalarna katk salayacak zgn kimliini byk lde korumu olmas sevindiricidir. Kkn evresindeki yeil doku da ayn hassasiyetle korunmutur. Marmara Kknn, zel kullanmndan kaynaklanan halka kapal olma nitelii bir yana brakldnda, iftliin bu dnemden gnmze ulaan ou Egli tasarm olan yaplarnn korunmasna rnek oluturmas gerektii, Atatrk Orman iftliinin kuruluundan geliimine, retim tekniklerinden retilenlere, gnlk yaam ve elence ortamna kadar gemiten gnmze bilgi sunan bir yerlekeye dntrlmesi iin yaplmas nerilen almalara katk salayaca dnlmektedir.

KAYNAKLAR

ALPAGUT, L. (2005) Erken Cumhuriyet Dneminde Ankaradaki Eitim Yaplar, Yaymlanmam Doktora Tezi (Danman M.S. Akpolat), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Anabilim Dal, Ankara.

ALPAGUT, L. (2010a) Atatrk Orman iftliinde Geleneksel Bir Yap: Bira Fabrikas Hamam, Folklor Edebiyat, s: 63; 29-52.

ALPAGUT, L. (2010b) Atatrk Orman iftliinde Ernst Eglinin zleri: Planlama, Bira Fabrikas, Konutlar ve Geleneksel Bir Hamam, METU JFA (27-2) 239-64.

ANON. (1930) Gazi Orman iftlii 5 Mays 1925-5 Mays 1930, Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara.

ANON. (1933) Ankarada Gazi Orman iftlii (Mays 1925-Mays 1933),Orman iftlii Umumi daresi, Ankara.

ANON. (1939) Atatrk iftlikleri, Devlet Ziraat letmeleri Kurumu Neriyatndan, Ankara.

ANON. (1953) Atatrk Orman iftlii, stanbul Matbaas, stanbul.

ANON. (2007) Atatrk Orman iftlii, Bir adalama yks, Koleksiyoncular Dernei Yayn, Ankara.

ASLANOLU, . (2001) Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl 1923-1938, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara.

ASLANOLU, . (1984) Ernst Egli, Mimar, Eitimci ve Kent Plancs, Mimarlk (11-12) 15-9.

ASLANOLU, . (1984) 1923-1946 Dneminde Ankarada Yaplan Resmi Yaplarn Mimarisinin Deerlendirilmesi, Tarih inde Ankara Eyll 1981 Seminer Bildirileri, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn, Ankara.

ASLANOLU, . (1992) 1923-1950 Yllar Arasnda alan Yabanc Mimarlar, Ankara Konumalar, Mimarlar Odas Ankara ubesi, Ankara.


BOZDOAN, S. (2002) Modernizm ve Ulusun nas, ev. T. Birkan, Metis Yaynlar,stanbul.

CANGIR, A., ed. (2007) Cumhuriyetin Bakenti, Ankara niversitesi Kltr ve Sanat Yaynlar, Ankara.

CENGZKAN, A. (2002) Modernin Saati, Boyut Yaynclk ve Mimarlar Dernei 1927, Ankara.

CENGZKAN, A., der. (2009) Fabrikada Barnmak, Erken Cumhuriyet Dneminde Trkiyede i Konutlar: Yaam, Mekan ve Kent, Arkada Yaynevi, Ankara.

EGLI, E.A. (1930) Mimari Muhit, Trk Yurdu, c: 30, s: 224; 32-3.

EGLI, E.A. (1936) Das Trkische Wohnhaus, La Turquie Kemaliste (14) 19.

EGLI, E.A. (1942) Trkische Baukunst in Geschichte und Gegenwart, Yaynlanmam Ders Notlar ve Manuskript, Zrich (Wissenschaftshistorische Sammlungen ETH Zrich Hs. 785.1).

EGLI, E.A. (1969) Im Dienst Zwischen Heimat und Fremde, Einst Und Dereinst, Erinnerungen, yaymlanmam kitap, Meilen (Wissenschaftshistorische Sammlungen ETH Zrich Hs. 787.1).

FRANCK ATALAY, O. (2004) Ernst Egli: Erken Cumhuriyet Dnemi Mimar ve Eitimcisi 1930-1936, Arredamento Mimarlk (3) 110-9.

KESKNOK, . (2000) Atatrk Orman iftlii: Kuruluu, Sorunlar ve zm in neriler, Mimarlk (292) 43-6.

KURUYAZICI, H. (2008) Osmanldan Cumhuriyete Bir Mimar Arif Hikmet Koyunolu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

NICOLAI, B. (1998) Moderne Und Exil, Deutschsprachige Architekten in der Turkei 1925-1955, Verlag fr Bauwesen, Berlin.

ZTAN, Y. (1993) Atatrk Orman iftliinin Ankara Kentinin Yeil Alan Sistemi in levi, Dn Bugn ve Gelecei le Atatrk Orman iftlii, Ziraat Mhendisleri Odas Yayn, Ankara

ZTOPRAK, . (2006) Atatrk Orman iftliinin Tarihi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara.

TEKEL, . (2007) Trkiyenin Yaad Hzl Kentlemenin yksn Modernist Meruiyet Kavramn Merkeze Alarak Kurma Yolunda Bir Deneme, 80. Ylda Cumhuriyetin Trkiye Kltr, TMMOB Mimarlar Odas ve SANART Yayn, Ankara.

YASA YAMAN, Z. (2009) Bauhaus ve Sylemletirilen Mekan Anlay: Yeni Yaam, Yeni Dekorasyon, Yeni Mobilya, Bauhaus: Modernlemenin Tasarm, der. A. Artun, E. Aliavuolu, letiim Yaynlar, stanbul.


THE MARMARA CHALET: MODERN FARMHOUSE FOR ATATRK

Established in 1925, the Gazi Paa Farm has shown a planned development during the 1930s with its complementary functions of agriculture, industry, accommodation, entertainment, and leisure. The Marmara Chalet built as resident for Atatrk is one of the primary structures of the Farm premises, which defines the qualification of the modernity project at its own scale. This early-dated structure realized by the Swiss architect Ernst Arnold Egli between the years 1928-1929, one year after he came to Turkey, reveals how the era perceived the modern as much as tendencies of the architecture of Egli, and how it reflected these modes of presence to design/construction processes, and decision mechanisms. On the other hand, it is the messenger of the effective position of Egli at the Gazi Forest Farm that persisted during the 1930s with respect to planning and construction.

Marmara Chalet is a part of the public park where the Marmara Pool, one of the primary entertainment/leisure places of the farm, is located. The structure designed as a modern farmhouse is an important example of the Early Republican period residences, its location characteristics complying with contemporary lifestyle, and its components satisfying functions such as meeting, gathering in balls, along with residing; showing modern design understanding, use of new materials and techniques, and many other minor details. Besides the appearance of the Farm developed as a manufacturing center with the Beer Factory and auxiliary buildings that would later be built by Egli, the park with the pool and the chalet is one of the focuses which contributed and still contributes to divergence of the premises from the image of a traditional manufacturing site of manufacture to that of a cultural space.

This design performed by Egli immediately after he arrived Turkey, is the product of the environment he has newly came to as a Western architect, and his quests in regard to creation of architecture complying with the expectations of the employer. The arched porch pattern on the structure that is not seen in other designs by Egli, suggests the dilemmas of the transformation process in the culture of architecture experienced in late 1920s in Turkey. While the structure carries characteristics of modern residences with its steep sloped roof specific to the geography where Egli came from, wooden shutter windows, symmetrical and plain facades, its porched ground floor, and the interior pattern complying with the new life aspiration of the era, it does not completely represent the cubic definition that answers the architectural form and language of the time.

The manufacturing and trade spaces which became distinct in the Gazi Forest Farm experience, and the life circles and details offered therewith provide detailed and substantial information as to ideational and formal base of modernization. It is evident that the transforming function of the Gazi Forest Farm with its specific qualities, such as the concept of occupant/designer in modern housing as a fairly new experience, the Western design understanding perceiving the interior and exterior of the building as a whole, cannot be ignored. It is a must to understand, evaluate and preserve the Marmara Chalet as part of early Republican period architecture heritage, like several structures with different functions on the Atatrk Forest Farm. Thus it will contribute to understand the Farm as a multilayered information package with its environment and its buildings

Received: 16.05.2011; Final Text: 27.02.2012

Keywords: the Marmara Chalet; the Atatrk Forest Farm; Ernst Arnold Egli; early Republican Turkish architecture.


The study aims to evaluate Marmara Chalet in the light of the original visual and written documentation accessed primarily at the Atatrk Archive of the Presidential Residence, the Archive of the Atatrk Forest Farm, and sources of other relevant institutions, and personal archives.

LEYLA ALPAGUT; B.A., M.A., Ph.D. in Arts Received her Bachelors (1994), Masters (1999), and Ph.D. degrees (2005) in Art History from Hacettepe University. Currently empoleyed as Assistant Professor at the Department of Architecture, Abant zzet Baysal University. Research intrests include Early Republican Architecture in Turkey and educational buildings, foreign architects at Early Republican Period of Turkey and modern architecture. [email protected]

Documents

Marmara Köşkü