PROGRAM ORIENTUES PR MATURN

SHTETRORE

(Provim me zgjedhje )

LNDA: BIOLOGJI BRTHAM

UDHZIME PR ZBATIMIN E PROGRAMIT

ORIENTUES T BIOLOGJIS

Programi orientues pr provimin e lnds s biologjis brtham

prfshin njohurit, konceptet dhe aftsit kryesore q duhet t

zotrojn nxnsit pr t prballuar me sukses provimin e

biologjis si lnd brtham n Maturn Shtetrore.

Programi prbn nj dokument zyrtar, bazuar n udhzimin Nr. 1, dat 12.01.2015 t MAS-it pr Zhvillimin e Provimeve t Maturs Shtetrore 2015, q duhet zbatuar me korrektsi nga specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t biologjis. Programi, gjithashtu, siguron informacionin e nevojshm pr msuesit e biologjis t shkollave t mesme q do t prgatisin maturantt pr provimin e biologjis si lnd brtham n Maturn Shtetrore.

Msuesit duhet ti aftsojn nxnsit jo vetm pr shtjet

msimore t prcaktuara n kt program, por dhe n drejtim t

zgjidhjes me shkrim t detyrave biologjike. Kujdes t veant t

tregojn msuesit n drejtim t aftsimit t nxnsve n

zgjidhjen e ushtrimeve dhe problemave t biologjis pr linjat e

prcaktuara n program, si dhe t prgatitjes s tyre me teknikat

e vetvlersimit. Prgatitja e nxnsve pr provimin e biologjis

t bhet n mnyr t vazhdueshme duke prdorur nj larmi

metodash dhe mjetesh. Ky program duhet shqyrtuar me kujdes

dhe rigorozitet nga secili prej grupeve t interesuara, sidomos

kujdes duhet br nga specialistt e prfshir n hartimin e

2

banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t biologjis si lnd

brtham pr Maturn Shtetrore, t cilt nuk duhet t prfshijn

pr vlersim shtje msimore q nuk jan parashikuar n kt program. Vmendje t tregojn kta specialist dhe n lidhje me

sigurimin e balancs midis prqindjes q z secila fush studimi

n kt program, me prqindjet q zn kto fusha studimi n

test. Nxnsit duhet t sigurojn cilsin e nxnies s shtjeve

msimore, koncepteve biologjike dhe aftsive t prcaktuara n

program. Pr t arritur kt, her-her ata duhet tu rikthehen edhe shtjeve t tjera msimore t biologjis n shkolln e

mesme, t cilat nuk jan parashikuar n kt program, por q

prmbajn informacionin baz pr t prvetsuar materialin e

zgjedhur pr provim.

LINJAT DHE NNLINJAT

Linja: Studimi i s gjalls

Nnlinjat: Kimia e jets

Biologjia qelizore

Ekuilibrat n biosfer

Linja: Trashgimia e tipareve dhe evolucioni

Nnlinjat: Mekanizmat e trashgimis

Si funksionojn gjenet

Origjina dhe evolucioni i jets

Linja: Studimi i organizmit (anatomia dhe fiziologjia e

njeriut)

Nnlinjat: Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja

T ushqyerit dhe tretja

Frymkmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi

Riprodhimi te njeriu

Sistemi nervor dhe hormonal

3

Linja: Studimi i s gjalls

Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit

fitojn njohuri, aftsi, qndrime pr prbrjen kimike t s gjalls,

strukturat, funksionet dhe ndrvarsit n natyrn e gjall n t

gjitha nivelet e organizimit t saj, q nga qeliza deri n biosfer,

duke prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.

Nnlinjat Objektiva

Kimia e jets

Terma ky:

Elemente inorganike

Substanca

inorganike

Substanca organike

Monosakaride

Polisakaride

Sheqernat /

karbohidratet

Proteinat

Enzimat

ADN dhe ARN

Nukleotide

Yndyrnat / lipidet

ATP

- T identifikoj njsit baz (monomert) t lyrave, proteinave,

karbohidrateve dhe acideve nukleike;

- t prshkruaj karakteristikat e lyrave

(substanca organike, prbrs t

membrans qelizore, burim energjie);

- t prshkruaj karakteristikat e karbohidrateve (substanca organike,

prbrs t murit qelizor, burim

energjie, celuloza);

- t krahasoj prdorimin e

karbohidrateve dhe t lyrave si burim

energjie;

- t prshkruaj karakteristikat e proteinave (substanca organike, rolin

ndrtues e funksional, duke prfshir

dhe enzimat);

- t prshkruaj ndrtimin e acideve nukleike (substanca organike, njsia

baz e ndrtimit jan nukleotidet, t

prbra nga sheqer, mbetje t acidit

fosforik, si dhe nga baza t azotuara,

ADN sht e prbr nga dy fije,

4

struktur helikoidale, dhe ARN nga nj

fije);

- t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin biologjik t molekuls s ATP-s (pa

formula kimike);

- t zgjidh ushtrime n lidhje me kimin

e jets;

- t realizoj hartn e koncepteve pr

prbrjen organike t qelizs.

Biologjia qelizore

Terma ky:

Teori qelizore

Qeliza prokariote

Qeliza eukariote

Brthama

Organelet

Mur qelizor

Funksionet e

membrans qelizore

Procesi i

shprhapjes

Osmoza

Transporti aktiv

Endocitoza

Ekzocitoza

Fotosinteza

Frymmarrja

qelizore

Dyfishimi i ADN

Mitoza

Riprodhim

Kromozomet n

qelizat somatike dhe

n gamet

Mejoza

- T formuloj parimet e teoris qelizore;

- t prcaktoj rndsin q pati teoria qelizore n zbulimet e mtejshme n

fushn e biologjis qelizore;

- t prshkruaj strukturn e qelizave

prokariote;

- t shpjegoj pse qeliza eukariote sht

m komplekse se ajo prokariote;

- t bj lidhjen e strukturs s organeleve

(membrans qelizore, brthams,

membrans brthamore, brthamzs,

citoplazms, mitokondris, rrjetit

endolazmatik, aparatit t Golxhit,

lisozomeve, vakuolave, murit qelizor,

centriolave, kloroplasteve t prbra nga

tilakoidet dhe granat, cilieve dhe

flagjeleve, mikrofijzave dhe

mikrotubthave) dhe funksioneve t tyre;

- t shpjegoj pse membrana qelizore ka veti gjysmprshkuese (difuzioni,

osmoza, shprhapja e lehtsuar dhe

transporti aktiv);

- t diskutoj pr procesin e endocitozs dhe ekzocitozs;

- t shpjegoj pse procesi i fotosintezs dhe ai i frymmarrjes qelizore n qelizat

e organizmave fotosintetik kan natyr

ndrvepruese;

5

Riprodhimi seksual

- t skicoj, me t gjitha organelat, nj qeliz bimore dhe nj qeliz shtazore, t

para n mikroskopin elektronik;

- t krahasoj n struktur dhe funksion

qelizat bimore me ato shtazore;

- t shpjegoj procesin e mitozs me t

katr fazat dhe procesin e citokinezs n

qelizat bimore;

- t analizoj pse procesi i mitozs ka rndsi n ruajtjen e numrit t

kromozomeve gjat riprodhimit seksual;

- t diskutoj pse procesi i mejozs rezulton n formimin e qelizave

haploide (gametave);

- t shpjegoj si ndodh procesi i mejozs;

- t analizoj rndsin e procesit t mejozs n riprodhimin seksual;

- t krahasoj ndrmjet tyre procesin e mitozs me t mejozs.

- t skicoj fazat e mitozs dhe t mejozs;

- t modeloj strukturn e ADN-s dhe dyfishimin e tij;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me biologjin qelizore;

- t realizoj hartn e koncepteve pr biologjin qelizore.

Nnlinja: Ekologjia Objektiva

Ekuilibrat n biosfer

Terma ky:

Biosfera

- T prshkruaj elementet prbrse t biosfers;

- t diskutoj pr elementet prbrse t nj ekosistemi

(popullata, biotopi, dhe bashksit

6

Popullata

Biotopi

Bashksit biologjike

Prodhues

Konsumator

shprbrs Piramid

ushqimore

Ligji i t dhjetit

biologjike ose kumunitetet);

- t analizoj rolin e energjis

diellore n formimin e biomass

n biosfer;

- t prcaktoj pjest prbrse t nj ekosistemi pyjor ose liqenor;

- t prdor rrjetn ushqimore pr t identifikuar prodhuesit,

konsumatort e rendeve t

ndryshme dhe shprbrsit;

- t paraqes me an t diagrams

s piramids ekologjike

transferimin e energjis n nivele

t ndryshme ushqimore;

- t realizoj hartn e koncepteve t

ruajtjes s ekuilibrave n biosfer;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me

ekuilibrat n biosfer dhe

zinxhirt ushqimor.

LINJA: Trashgimia e tipareve dhe evolucioni

Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn

njohuri, aftsi, qndrime pr bazn materiale t trashgimis dhe

transmetimit t tipareve nga prindrit te pasardhsit. Ata do t

msojn se gjenet lejojn ruajtjen dhe transmetimin e

informacionit gjenetik, Mbi kt baz, nxnsit do t

argumentojn n mnyr shkencore si transmetohen tiparet te

gjallesat dhe evolucionin e tyre, duke prdorur faktet, modelet

dhe eksperimentet.

7

Nnlinjat Objektiva

Mekanizmat e trashgimis Terma ky: Tiparet trashguese Kromozome seksuale Kromozome autozomike Kromozome homologe

Alel Recesiv Kariotip Gjenotipi Homozigot Heterozigot Fenotipi Trashgimia e nj tipari Trashgueshmria e dy tipareve Gjenet e lidhura Krosingoveri

- T formuloj kuptimin biologjik t koncepteve: kariotip, gjen, alel, kromozome homologe, gjenotip, fenotip, homozigot, heterozigot;

- t dalloj, midis modeleve t trashgimis, se alelet, q jan n forma t ndryshme n gjen, mund t jen dominante, recesive ose kodominante;

- t prdor rrjetn pennet pr t prcaktuar probalitetet n kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve n kryqzimin monohibrid

(t nj tipari); - t llogaris prpjestimin e fenotipit

t trashguar sipas ligjit t Mendelit t zbrthimit t tipareve;

- t argumentoj, nprmjet modeleve, ligjin e Mendelit t grupimit t pavarur t tipareve (kryqzimi i dy tipareve);

- t argumentoj, me an t shembujve, si gjenet q ndodhen n t njjtin ift kromozomik ose thjesht n nj kromozom, jan t lidhura;

- t prshkruaj se si gjat procesit t mejozs kromozomet homologe kmbejn pjes, duke u kryqkmbyer ndrmjet tyre (crossing - over);

- t tregoj se organizmat kan nj numr karakteristik kromozomesh, ku nj ift i tyre prcakton seksin e

8

individit (kromozome seksuale), ndrsa t tjerat quhen kromozome autozomike;

- t prshkruaj se shumica e njerzve prmban 23 ifte kromozomesh, ku ifti i 23-t prmban zakonisht XX pr seksin femr dhe XY pr seksin mashkull;

- t tregoj se gametat prmbajn gjysmn e numrit t kromozomeve t qelizave diploide dhe, n shumicn e rasteve, gametat bashkohen pr t formuar nj individ t ri;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me mekanizmat e trashgimis;

- t realizoj hartn e koncepteve pr mekanizmat e trashgimis.

9

Si funksionojn

gjenet?

Terma ky:

Alelet e

shumfishta

Sistemi MN, ABO,

Rh

Prcaktimi i seksit

Smundje e

trashgueshme

Pema

gjenealogjike

ADN

ARN

informacioni

ARN ribozomike

ARN transporti Biosintez

Transkriptim

Translatim

Mutacione

Kod gjenetik

- T analizoj trashgimin e tipareve t lidhura me kromozomin X (daltonizmi

dhe hemofilia);

- t prshkruaj, me an t shembujve,

trashgimin e grupeve t gjakut

(fenomenin e aleizmit t shumfisht,

sistemin MN, ABO, Rh);

- t diskutoj se informacioni trashgues

ndodhet n gjene (nj tipar i

trashgueshm mund t prcaktohet

nga nj gjen ose nga m shum se nj

gjen dhe nj gjen i thjesht mund t

ndikoj n prcaktimin e m shum se

nj tipari), t cilat jan t lokalizuara

n kromozome;

- t diskutoj se si kodi gjenetik prgjigjet pr sekuenca specifike t

aminoacideve, q prbjn

karakteristikat proteinike t do

organizmi;

- t ushtrohet n deshifrimin e kodit

gjenetik;

- t analizoj procesin e biosintezs s

proteinave, q i referohen prfshirjes

s ADN-s, ARN-i (informacioni),

ARN-r (ribozomike), ARN-t

(transporti) dhe aminoacideve, n fazat

e translatimit, transkriptimit dhe

mbarimit t sintezs t vargut proteinik

n ribozome;

- t skicoj etapat e biosintezs s proteinave;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me funksionimin e gjeneve dhe me kodin

gjenetik;

- t realizoj hartn e koncepteve pr

biosintezn e proteinave.

10

Origjina dhe

evolucioni i jets

Terma ky:

Prshtatshmri

Przgjedhja

artificiale

Przgjedhja

natyrore

- T shpjegoj, me an t shembujve, aftsin e organizmave pr tu

prshtatur (prshtatshmria konsiston

n trsin e strukturs, funksionit dhe

sjelljes q karakterizon do organizm

dhe q i lejon atij t mbijetoj, t

riprodhohet dhe t shfrytzoj burimet

e mjedisit ku ai jeton), llojet e

prshtatshmris (t prkohshme, t

prhershme, mimetizmi);

- t shpjegoj pse przgjedhja natyrale

dhe mekanizmat specifik t

ndryshimeve gjenetike mund

ndryshojn shumllojshmrin e

gjallesave;

- t krahasoj przgjedhjen natyrale me at artificiale;

- t realizoj hartn e koncepteve pr teorin e evolucionit dhe t prejardhjes

s jets;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me

evolucionin e jets.

Linja: Studimi i organizmit (Anatomia dhe fiziologjia e

njeriut)

Prshkrimi i linjs: Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn

njohuri, aftsi, qndrime pr lidhjet ndrmjet organizimit t

qelizave n inde dhe t organizimit t indeve n organe, ku

struktura dhe funksionet e organeve prcaktojn lidhjet e tyre

brenda sistemeve trupore t nj organizmi, n t cilin

homeostaza i lejon atij t realizoj funksionet baz, duke

prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet.

Nnlinjat Objektiva

11

Mbrojtja,

mbshtetja dhe

lvizja

Terma ky:

Lkura

Homeostaz

Sistem

mbshtets

Skelet

Kocka

Muskuj

Artikulacione

- T shpjegoj sekretin e organizimit t qelizave n inde, organe dhe sisteme

organesh;

- t prshkruaj ndrtimin e lkurs si nj

organ kompleks, t prbr nga

epiderma, derma dhe hipoderma;

- t diskutoj funksionin e lkurs si nj termostat i temperaturs - homeostaza;

- t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit mbshtets te njeriu, skeletin

(skeleti i njeriut, kolona vertebrale,

artikulacione, brinj, kafka, gjymtyrt);

- t shpjegoj ndrtimin e muskujve dhe

mekanizmin e kontraktimit t tyre;

- t diskutoj si muskujt dhe sistemi

kockor bashkpunojn pr t mbshtetur

trupin dhe pr t prodhuar lvizje (kockat

prodhojn qelizat e gjakut);

- t prshkruaj organet kryesore q

ndodhen n brendsi t trupit t njeriut

(n kok, n gjoks dhe n bark);

- t realizoj hartn e koncepteve pr mbrojtjen, mbshtetjen dhe lvizjen;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me ndrtimin dhe funksionin e lkurs dhe t

sistemit lvizs.

T ushqyerit

dhe tretja

Terma ky:

Molekulat e

diets

Sheqernat

Yndyrnat

Proteinat

Vitaminat

Metabolizmi

- T diskutoj pse njeriu pr t jetuar ka

nevoj pr tu ushqyer, pr nj shumllojshmri substancash (proteina,

sheqer, lyra, vitamina, uj, kripra

minerale, glukoz, trigliceride, enzima)

dhe diet t ekuilibruar;

- t shpjegoj sigurimin e energjis

nprmjet frymmarrjes qelizore (shkurt,

pa reaksione);

- t prshkruaj procesin e metabolizmit n organizm (anabolizmin dhe

12

Homeostaza

Tretja

Prpunim

mekanik/ kimik

Prthithja

Mlia

katabolizmin);

- t analizoj procesin e tretjes nprmjet

pjesve prbrse t sistemit t tretjes n

shndrrimin e makromolekulave t

ushqimeve n molekula m t vogla, q

mund t prdoren nga qeliza pr energji,

riprtritje e rritje;

- t analizoj si ndodh procesi i tretjes

nprmjet prpunimit mekanik dhe

kimik;

- t realizoj hartn e koncepteve pr t

ushqyerit dhe tretjen;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me

problemet e tretjes dhe nj t ushqyerit t

shndetshm.

Frymkmbimi,

qarkullimi dhe

ekskretimi

Terma ky:

Frymmarrja

qelizore

Ajrimi i

mushkrive

Aparati i

frymmarrjes

Qelizat e gjakut

Zemra

Sistola

Diastola

Presioni i gjakut

En gjaku

Ekskretimi

Veshka

Nefrone

Filtrimi

- T shpjegoj pse kemi nevoj pr oksigjen;

- t analizoj ndryshimin midis frymmarrjes qelizore dhe ajrosjes s

mushkrive, si dhe ndrvarsin midis

tyre;

- t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e

sistemit t frymkmbimit;

- t prshkruaj prbrsit dhe funksionet

e gjakut (gjaku, qelizat e gjakut, rruazat e

kuqe, rruazat e bardha, plazma);

- t argumentoj pse gjaku quhet ind lidhor;

- t prshkruaj ndrtimin dhe funksionimin e zemrs;

- t analizoj punn e zemrs, si organ automatik vetnxits;

- t shpjegoj si shprndarja e lndve bhet me an t gjakut (qarkullimi i

gjakut me an t dy rrathve);

- t skicoj ndrtimin e zemrs dhe t

13

Rithithja

Sekretim

Limfa

Imunitet

Antitrupa

rrathve t qarkullimit t gjakut;

- t shpjegoj ndrtimin dhe rolin e enve

t gjakut (arteriet, venat, kapilart);

- t prcaktoj grupet e gjakut, mbshtetur

n elemente prcaktuese t gjakut;

- t prshkruaj rolin e sistemit limfatik n

mbrojtjen e organizmit (limfa, reaksione

inflamatore, imuniteti, antitrupa);

- t diskutoj ndrtimin dhe rolin e sistemit t ekskretimit n mnjanimin e mbetjeve

t metabolizmit (veshka, nefrone,

ekskretimi, filtrimi, rithithja, sekretimi);

- t realizoj hartn e koncepteve pr

frymkmbimin, qarkullimin dhe

ekskretimin;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me frymkmbimin, qarkullimin dhe

ekskretimin.

Riprodhimi te

njeriu

Terma ky:

Spermatozoid

Qeliz vez

Pllenim

Aparat

riprodhues

Cikli menstrual

Faza folikulare

Ovulacioni

Faza luteale

- T prshkruaj ndrtimin dhe funksionin

e sistemit t riprodhimit te mashkulli;

- t shpjegoj ndrtimin dhe funksionin e

qelizs seksuale mashkullore

(spermatozoidi / gameta mashkullore);

- t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e

sistemit t riprodhimit te femra;

- t shpjegoj ndrtimin dhe funksionin e

qelizs seksuale femrore (veza /gameta

femrore);

- t analizoj ciklin menstrual te femra; - t realizoj hartn e koncepteve pr

riprodhimin te njeriu;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me

ndrtimin dhe funksionin e organeve

riprodhuese.

14

Sistemi nervor

dhe hormonal

Terma ky: Ngacmim/stimul

Prgjigje

Sistem nervor

Impuls nervor

Sinapsi

SNQ: truri

Palca kurrizore

Reflekset

Sistemi nervor

periferik

Sistem nervor

autonom

Nervat simpatik

Nervat

parasimpatik

Sistemi endokrin

Gjndra

hormonale

Hormonet

Gjndr me

sekrecion t

jashtm

- T shpjegoj pse koordinimi i puns s qelizave, indeve dhe organeve pr t kryer funksionet e tyre

duhet t jet i garantuar nga dy sisteme, ai nervor

dhe sistemi hormonal, q kapin stimujt, i

analizojn, i prpunojn dhe m pas drgojn

prgjigje t prpikta (sistemi nervor dhe hormonal,

neuroni, hormone, stimuj);

- t shpjegoj strukturn dhe funksionin e sistemit

nervor (sistemi nervor qendror e periferik);

- t analizoj ndrtimin e qelizs nervore (neuroni

prbhet nga trupi, aksoni dhe dentritet), llojet dhe

funksionet e tyre;

- t analizoj komunikimin ndrmjet neuroneve

(sinapset);

- t prshkruaj ndrtimin e sistemit nervor qendror

dhe t trurit n veanti (truri, talamusi,

hipotalamusi, bulbi, palca);

- t argumentoj rndsin e kores s hemisferave t mdha;

- t shpjegoj ndrtimin dhe rolin fiziologjik t palcs kurrizore;

- t analizoj rolin e palcs n realizimin e reflekseve;

- t analizoj rolin e harkut reflektor n realizimin e lvizjeve t pavullnetshme;

- t prshkruaj ndrtimin e sistemit nervor periferik dhe funksionin e tij n realizimin e reflekseve t

organeve t brendshme (sistemi nervor autonom,

nervat simpatik e parasimpatik);

- t shpjegoj se hormonet jan substanca kimike

aktive q mbartin informacion dhe prodhohen n

gjndrat hormonale;

- t prshkruaj llojet dhe funksionimin e gjndrave me sekrecion t jashtm dhe t brendshm;

- t realizoj hartn e koncepteve pr sistemin nervor dhe at hormonal;

- t zgjidh ushtrime n lidhje me sistemin nervor dhe hormonal.

15

Linjat e programit dhe pesha pr seciln linj

Nr. Linjat Prqindja

1. Studimi i s gjalls 30%

2. Trashgimia e tipareve dhe evolucioni 24%

3. Studimi i organizmit (anatomia dhe

fiziologjia e njeriut)

46%

Nnlinjat e programit dhe pesha pr seciln

nnlinj

Nr. Nnlinjat Prqindja

1. Kimia e jets 7%

2. Biologjia qelizore 15%

3. Ekuilibrat n biosfer 8%

4. Mekanizmat e trashgimis 12%

5. Si funksionojn gjenet 8%

6. Origjina dhe evolucioni i jets 4%

7. Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja 8%

8. T ushqyerit dhe tretja 8%

9. Frymkmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi 13%

10. Riprodhimi te njeriu 5%

11. Sistemi nervor dhe hormonal 12%

Total: 100%