18
Mavzu: GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKA tayyorladi: SamDU Geografiya bo`limi o`qituvchisi R.I.Mamajonov Samarqand -2013

Mavzu : GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKA tayyorladi :

  • Upload
    mikasi

  • View
    344

  • Download
    11

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Mavzu : GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKA tayyorladi : SamDU Geografiya bo`limi o`qituvchisi R.I.Mamajonov Samarqand -2013. Mavzu : GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKA REJA: Geografiya bilan toponimika va atamashunoslikning bog`likligi . - PowerPoint PPT Presentation

Citation preview

Page 1: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Mavzu:GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKA

tayyorladi:SamDU Geografiya bo`limi o`qituvchisi

R.I.Mamajonov

Samarqand -2013

Page 2: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Mavzu:

GEOGRAFIYA TA`LIMI VA TOPONIMIKAREJA:

 1.Geografiya bilan toponimika va atamashunoslikning bog`likligi. 2.Geografik joy nomlarini ma`nosini bilishning ahamiyati. 3.Geografiya darslarida toponimik ma`lumotlardan foydalanish.  Tayanch tushuncha va iboralar: geografik nom, landshaft, etnonim, kasb-hunar, sanoat, ishlab chiqarish, tarjima, qoidala, oronimlar, gidronimlar, etnonimlar.

Adabiyotlar:1.Do'simov Z., Egamov X. Joy nomlarining izohli lug'ati. T., “O'qituvchi”, 1977.2.Enazarov T., Nazarov K. Joy nomlarini yig’ish so’roqligi. T., 1995, 32 b.3.Nafasov T. O'zbekiston toponimlarining izohli lug'ati. T., “O'qituvchi”. 1988.4.Qorayev S. Toshknet toponimlari. T., “Fan”, 1991.5.Qоraev S. O’zbekistоn vilоyatlari tоpоnimlari. T., 2006.6.Qоraev S. Tоpоnimika. T., 2006.7.Hasanov H. O'rta Osiyo joy nomlari tarixidan. T., “Fan”, 1965.8.Hasanov H. Geografik nomlar siri. T., “O'qituvchi”, 1985.9.G'ulomov P. Geografiyadan qisqacha ruscha - o'zbekcha atamalar va tushunchalar lug'ati. T., “Universitet”, 1993.10.G'ulomov P. Jo'g'rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug'ati. T., “O'qituvchi”, 1994.11.www.gwcacena.org12.www.Ziyonet.uz

Page 3: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Hindixitoyning  shimiliy  qismida Красная  река  (Qizil  daryo)  – Vetmanda  XONGXA  deb  ataladigan katta  daryo  oqadi.  U  nisbatan  uzun daryo emas  (1183 km) amo sersuvligi jihatidan  Amudaryodan  ikki  baravar kattadir.  Qizil  daryo  xat  yili  dengizga 120  km/3  suv  quyadi.  Daryo  nima uchun qizil deb ataladi?

Hindixitoyning  shimiliy  qismida Красная  река  (Qizil  daryo)  – Vetmanda  XONGXA  deb  ataladigan katta  daryo  oqadi.  U  nisbatan  uzun daryo emas  (1183 km) amo sersuvligi jihatidan  Amudaryodan  ikki  baravar kattadir.  Qizil  daryo  xat  yili  dengizga 120  km/3  suv  quyadi.  Daryo  nima uchun qizil deb ataladi?

IZOHYozda  musson  yomg`irlari  vaqtida  irmoqlari  bo`ylab  oqib keladigan suvlar bilan toshib ketadi:Uning havzasidagi qizil rangli tog` jinslari suv bilan yuvilib ketadi:Daryo suvi katta miqdordagi loyqa suvi bilan loyqalanadi:Loyqalar unga qizil tus beradi.

IZOHYozda  musson  yomg`irlari  vaqtida  irmoqlari  bo`ylab  oqib keladigan suvlar bilan toshib ketadi:Uning havzasidagi qizil rangli tog` jinslari suv bilan yuvilib ketadi:Daryo suvi katta miqdordagi loyqa suvi bilan loyqalanadi:Loyqalar unga qizil tus beradi.

Geografik nomning mazmunini yoritish

Page 4: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

• Maktab geografiya darslarida, dastur va darsliklarida joy nomlari salmoqli

o'rinni egallaydi. Geografik xaritalarni esa joy nomlarisiz tasavvur etib

bo'lmaydi. Shuning uchun maktab geografiya darslarida toponimlarga alohida e'tibor berish kerak. Quyi

sinflarda o'quvchilar 50-100 tagacha, yuqori sinflarda esa bir necha yuzlab

nomlarga duch keladi.

Page 5: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Joy nomlarini darsdan tashqari fakultativ

mashg'ulotlar, geografik kechalar, o'yinlar, viktorinalar, krossvordlar, rebuslar, qiziqarli

savol-javoblar tariqasida o'rganish mumkin.

Page 6: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

NOMLAR O`YINI(toponimika savol-javob va viktorinalar)  

1. Shimoliy Amerika oralig`idagi orollar nega Vest Indiya orollari deb ataladi?

Javob: Xristofor Kolumb bu oqollarni o`zi

izlab yurgan Hindiston deb o`ylab, shunday nom bergan.

1-savol1-savol

Page 7: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Elbrus, Elburs va Erebus nomlari qayerda ?

NOMLAR O`YINI(toponimika savol-javob va viktorinalar )

2-savol

Elbrus –Kavkazda5642 m

Elbrus –Kavkazda5642 m

Elburs – Eronda5604 m

Erebus-Antarktidada3794 m

Page 8: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Magellan bog`ozi qaysi orol va materik oralig`ida joylashgan ?

NOMLAR O`YINI(toponimika savol-javob va viktorinalar)  

3-savol

Javob: Olovli Yer oroli va Janubiy Amerika

materigi oralig`ida

Page 9: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Nima uchun ba`zi tog`lar Qoratog` deb ataladi ?

NOMLAR O`YINI(toponimika savol-javob va viktorinalar)  

4-savol

Past bo`lganligi uchun, o`simligi juda siylak toshloq bol`ganligi, qoramtir slaneslardan tuzilganligi uchun)

Page 10: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

NOMLAR O`YINI(toponimika savol-javob va viktorinalar o`tkazish)  

Viktoriya nomi bilan paydo bo`lgan toponimlarni ayting?

1-savol1-savol

Viktoriya sharsharasiAfrikada

Viktoriya ko`li

Afrikada

Viktoriya Oroli

Sh.Amerikada

Viktoriya cho`li

Avstraliyada

Page 11: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

«GERMANIYA SHAHARLARI» “HINDISTON SHAHARLARI”

1 B U R G Duysburg 1 P U R Nagpur

2 B U R G Vyusburg 2 P U R Raypur

3 B U R G Augsburg 3 P U R Kanpur

4 B U R G Frayburg 4 P U R Dispur

5 B U R G Flenburg 5 P U R Jaypur

CHAYNVORDLAR 

Page 12: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

“Yevrosiyo daryolari ”1 А Sena

2 А Rona

3 А Neva

4 А Odra

5 А Lena

Page 13: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Топонимика фанидан тестлар I вариант

Савол А Б В ГОрол денгзи Х асрда нима деб номланган. Орол денгизи Оксиан денгизи Урганч денгизи *Хоразм

денгизиАмударё номи кайси тилдан келиб чиккан Грек Араб *форс ЛотинКуйидаги топонимнинг ёзилишининг кай бири тугри *Кизкеткен Кизкетган КУз-кеткен Киз-КеткенУзбекистоннинг найси табиий географик улкасида киш илик булади

Кашкадарё Навоий Фаргона *Сурхондарё

Топонимика сузи кайси тилдан келиб чиккан *Грек Лотин Араб форсОбьектнинг географик холатина боглик булган географик номни атанг

*Шаркий Сибирь денгизи.

Каратау Октов Тяншань тоги

Рельефга боглик пойда булган географик номни аникланг. Коратов Писком *Арнасой Коржонтов.Кайси географик обьектга куйилган номлар узок умр суради

Одам номига боглик

*Гидронимлар Ахоли пунктлар Рельефга боглик

Одам номига боглик атамаларни аникланг Скала Чертово палец

Мертовое море Москва *Вашингтон

Куйидаги топонимларнинг ёзилишининг кайсиси тугри Караузек Кара-Узек *Караозек КараузякКазилма бойликларга боглик атамаларни аникланг Каттакурган Ангрен Бухоро *ГазлиКуйидаги атамаларнинг кайсиси коракалпок уругларига боглик

Базараул Кенесаул Карабайли аул *Кипшак аул

Махаллий халкимиз катта дарё деб кайси дарёни атаган Казакдарёни Еркиндарёни *Амударёни КУзкеткендиКуйидаги топонимларнинг езилишини кайсиси бири тугри

Каттагар Катту-агар Катту-Агар *Каттуагар

Амударё узининг сувини неча метр баландликдан олади 2000 3000 *4000 4500Усимликка боглик пойда булган атамани аникланг Газалкент Байкал Ашхабад *ВенецияЛенинобод шахрининг хозирги номи Панджикент Ходжант *Бекобод ОшЛенинград шахрининг хозирги номини айтинг Петербург Сан-Петербург *Санкт-Петербург ПетроградХозирги Беруний шахри илгари нима деб аталган Хива *Киёт Урганч МарвКора кум чули олдин нима деб аталган. Казак чули Узбек чули Туркман чули *Турон чулиМарказий Осиё топонимикасига катта хисса кушган олим Беруний Бобур *Кашгарий Ибн СиноУзбекистон топонимикасига катта хисса кушган олим. Мильков Берг Мурзаев *ХасановФойдали казилмаларга боглик атамалар *Аргентина Алмалик Анд таглари ХитайМарказий Осиё ер атамалари билан шугилланган олимларни аникланг

*Хасанов Акрамов Гуломов Рафиков

Page 14: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Марказий Осиёга саёхат килиб ер атамалар хакида ёзган олимнинг исми нима

Э.Мурзаев Е.Поспелов *Вамберий Толстов

Тинич океан деб кайси саёхатчи атаган *Магеллан Колумб Дж.Кук СкоттКандай дарёларнинг кушилишидан Амударё атамасини алади Кора дарё хам 

НоринВогасой хам Вахш

*Панж хам Вахш

Панж хам Норин

Ер юзида экватор чизигини 2 марта кесиб утадиган дарёни топинг *Конго Нил Амазонка ГангШаркнинг буюк олимларидан ким биринчи булиб ерни шар шаклида эканин айтган

*Ал Хоразмий А.Р.Беруний А.Самаркандий

Бобур

Антарктидани кайси мамлакат саёхатчиси очди Франция Италия Германия *РоссияКарталар масштаби буйича нечага булинади. 2 *3 4 5Амударёнинг тогли кисми нимага музламайди Лойли булгани 

учунТузли булгани учун

*Тез оккани учун

Сувли булгани учун

Кашкадарёнинг туйиниш типини аникланг . Муздан *Кордан Ёмгирдан Ер ости сувларидан

Сугормали ерлердан ташлангандик сувлар аркали пайдо булган кулларни курсатинг.

Кук кул *Судоче Ан кул Зайкул

Узбекистонда тэбиий географик районлаштириш масалалари билан шуилланган олимларни курсатинг.

Хасанов, Корженевский

ЧетУркин, Акрамов

Бабушкин, Когай

*Баратов, Рафиков.

Узбекистон территориясидаги колдик куллар кайерда жойлашган *Тогларда Текисликларда Адирларда КумлардаЧоткол тог тизмаси Узбекистон территориясида кайси дарё иккига булиб туради

Зарафшан *Чирчик Амударё Охангарон

Узбекстанда кайси дарё шимолдан жанубга караб окади Зарафшан Норин *Шеробод СурхондарёБорсакелмас олатови устюрнинг кайси булимида жойлашган Арна Нубла БатУс *ОрайлУн.1498 йили Африкани айланиб утиб Хиндистонга бориб етган саёхатчи ким

Ф.Магеллан Х.Колумб *Васко да Гамма

Эротосфен

Фаргона водийсини шаркда кайси тог тизмаси ураб туради Курама Чоткол *Фаргана ТуркистанУзбекистоннинг энг катта чули кайси? Карши *Кизилкум МУрзачУл МаликПанж дегани беш дарё деганини билдиради, улар кайсилар Вахан,Пяндж,П

амир,Бартанг,Гунта

Аму,Пяндж,Вахан,Гунта,Ванча

Вахан,Памир,Гунта,Бартанг,Аму

*Вахан,Памир,Гунта,Бартанг,Ванча

Узбекистоннинг кайси табиий географик улкасида киш ойи илик булади Кашкадарё Кизилкум Фаргана *СурхондарёУсимликка боглик пойда булган атамани аникланг Газалкент Байкал Ашхабад *ВенецияМарказий Осиё ер атамалари билан шугилланган олимни аникланг *Хасанов Акрамов Гуломов РафиковКандай дарёларнинг кушилишидан Амударё уз атамасини олади Корадарё ва 

НоринВагасай хам Вахш

*Панж ва Вахш

Панж хам Норин

Тинч океан деб кайси саёхатчи атаган *Магеллан Колумб Дж.Кук Скотт

Топонимика фанидан тестлар II вариантТопонимика фанидан тестлар II вариант

Page 15: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Masalan: Moskvadagi Kremlni qarshisida joylashgan Moskva daryosining qayiri o`tmishda botqoqlashgan bo`lgan. Hatto botqoqlik quritilib u yerga imoratlar qurilgandan keyin ham Bolotnaya ploshad, Bolotnaya ulitsa degan nomlar saqlanib qolgan. Bu nomlar faqatgina 1960 yilda boshqa nom bilan kartaga kiritilgan (Ye.M.Pospelov, 1981)

Tabiiy geografik ta`limda toponimikadan o`tmish landshaftni tiklash uchun foydalanish mumkin. V.P.Semyonov-Tayanshanskiy ta`kidlaganidek “Agar geografik manzara (landshaft) bir necha marta chuqur halokatni o`z boshidan kechirgan joylarni, o`troq xalq bergan nomlarni e`tibor bilan ko`rib chiqilsa, shu nomlar bo`yicha ayrim joylarni qadimiy birlamchi manzarasini tiklash mumkin.

Tabiiy geografik ta`limda toponimikadan o`tmish landshaftni tiklash uchun foydalanish mumkin. V.P.Semyonov-Tayanshanskiy ta`kidlaganidek “Agar geografik manzara (landshaft) bir necha marta chuqur halokatni o`z boshidan kechirgan joylarni, o`troq xalq bergan nomlarni e`tibor bilan ko`rib chiqilsa, shu nomlar bo`yicha ayrim joylarni qadimiy birlamchi manzarasini tiklash mumkin.

Page 16: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Masalan: Shimoliy Nurota tog`larini bir tarmog`I o`tmishda pista ormonlari bilan qoplangan bo`lgab va pista tog` deb atalgan. Hozirgi vaqtda pista o`rmonlari landshafti ayovsiz kesilib yuborilgan

O`zbekistonda ham geografik nomlardan foydalanib o`tmish landshaftni tiklash mumkinligini aks ettiradigan misollar bor. O`zbekistonda ham geografik nomlardan foydalanib o`tmish landshaftni tiklash mumkinligini aks ettiradigan misollar bor.

O`lkani iqtisodiy geografiyasini o`rganishda toponimikadan kishilarni qadimiy xo`jalik faoliyatini shakllarini, savdo yo`llari geogafiyasini aniqlashda foydalaish mumkin.

Masalan: Gorkiy viloyatida Gidrotorf nomli sihchi manzilgohi bor. Uning yuzaga kelishi, shu yerga torfni gidravlik usul bilan qazib olinganligi bilan bog`liq.Jizzax vil-ning G`allaorol tumanida Bagarnaya degan qishloq bor. Bu qishloqni aholisi qadimdan lalmikor dehqonchilik bilan shug`ullanib kelganligi uchun shunday deb ataladi.

Masalan: Gorkiy viloyatida Gidrotorf nomli sihchi manzilgohi bor. Uning yuzaga kelishi, shu yerga torfni gidravlik usul bilan qazib olinganligi bilan bog`liq.Jizzax vil-ning G`allaorol tumanida Bagarnaya degan qishloq bor. Bu qishloqni aholisi qadimdan lalmikor dehqonchilik bilan shug`ullanib kelganligi uchun shunday deb ataladi.

Page 17: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Сузангарон – Самарқанд шаҳридаги маҳалла номи.  Маҳал-лий аҳолининг ўтмишдаги асосий касби ёки машғуло-тигна тайёрлаш бўлган. Тожик тилида Сузангарон  сўзи игна тайёрловчилар, игна усталари деган маънони билдиради.

Самарқанд вилоятида тарихий ёдгорликлар номлари, Амир Темур ва Темурийлар даври бунёдкорлик фаолияти билан боғлиқ жой номлари жуда кўп. 

Самарқанд вилоятида тарихий ёдгорликлар номлари, Амир Темур ва Темурийлар даври бунёдкорлик фаолияти билан боғлиқ жой номлари жуда кўп. 

Регистон – «Қумлоқ жой» деган маънони билдиради. Самарқанддаги машҳур майдон. Савдо ва ҳунармандчилик маркази. Майдонда Улуғбек, Шердор ва Тиллакори  мадрасалари жойлашган.  

Афросиеб – ҳозирги Самарқанд шаҳри шимолидаги қадимги шаҳар харобалари. Афросиеб Туроннинг афсонавий подшоси исми. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асаридаги афсонавий қаҳрамон ҳам шу ном билан аталган. Унинг енидан Сиеб ариғи оқиб ўтган.

Page 18: Mavzu : GEOGRAFIYA  TA`LIMI VA  TOPONIMIKA tayyorladi :

Омонқўтон –  Самарқанд  вилояти  Ургут  туманидаги  Чақилкалон тоғларининг шимолий ёнбағридаги Булбулзор сойида жойлашган ғор  номи.  Бу  ғор  Ўрта  Осиёнинг  палеолит  давридаги  ибтидоий одамларнинг манзилгоҳи бўлгани билан машҳур. Бу топонимнинг келиб  чиқиши  ҳақида  маҳаллий  халқ  гувоҳлик  беришича,   қуйидагича  бўлган.  Ўтмишда  пастки  қишлоқлардаги  бойларнинг қўйлари  тоғда  боқилган.  Бир  йил  қиш  жуда  қаттиқ  келиб,  тоғни қалин қор қоплайди. Бир неча кун бўрон туради. Тоққа борлмаган бойлар  қўйлар  нобуд  бўлди,  деб  ўйлашади.  Совуқни  заҳри қайтганда  тоққа  келишса,  қўтондаги  қўйлар  ҳам,  чўпонлар  ҳам омон  қолган  экан.  Шундан  кейин  бу  жой  номи  Омонқўтон қишлоғи деб аталган. 

Кўк-сарой –  Амир  Темур  қароргоҳи.  Бу  ерда  асосий  давлат идоралари  жойлашган  эди.    Сарой  тўрт  ошиенали  бўлиб,  кўк кошинлар  билан  қопланган.    У  ерда  Кўк  тош  бўлиб,  йирик параллелепипед  шаклида  ишланган,  ўйма  нақшлар  ва  гулдор чизиқлар туширилган кулранг мармардан иборатдир.