SAYLOV HUQUQI - TSULfiles.tsul.uz/student/11.pdf · 2017. 3. 30. · 11-mavzu. Saylov jarayonida kuzatuvchilar va vakillar instituti ... 191 12-mavzu. Saylovoldi tashviqoti, saylovchilar

Loyiha

TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI

O.K.TURG‘UNOV

SAYLOV HUQUQI

DARSLIK

TOSHKENT – 2016

2

Turg‘unov O.K. Saylov huquqi. Darslik. –

Toshkent: TDYU, 2016. – 243 b.

Mas`ul muharrir:

O.T.Xusanov — Yuridik fanlari doktori, professor.

Taqrizchilar:

X.S.Islamxodjaev — Yuridik fanlari doktori, Toshkent

davlat yuridik universiteti, professori.

A.E.Raxmanov — Yuridik fanlari nomzodi, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

Mudofaa va xavfsizlik masalalari qo’mitasi

raisining o’rinbosari.

Saylov huquqi bo‘yicha tayyorlangan darslik oliy o‘quv yurtlarining

bakalavr bosqichi ta'lim standartlari asosida yaratilgan.

Darslikda saylov huquqi fani predmeti doirasiga kiruvchi mavzular

yoritilgan. Darslikning tuzilishi (tizimi) mamlakatimizda amalga

oshirilayotgan demokratik islohotlar izchilligi, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi va saylov qonunchiligiga muvofiq saylovlarni tashkil etish

jarayonlari va o‘tkazish bosqichlari ketma-ketligiga mos keladi. Unda

Konstitutsiya va milliy saylov qonunchiligiga kiritilgan barcha so‘nggi

o‘zgarishlar e'tiborga olingan.

Darslik oliy o‘quv yurti talabalari uchun mo‘ljallanib, undan boshqalar

ham hozirgi zamon saylov huquqi nazariyasi va saylov jarayonlarini

o‘rganishda foydalanishlari mumkin.

3

MUNDARIJA

KIRISH ............................................................................................. 4

GLOSSARIY .................................................................................... 6

I UMUMIY BO‘LIM

1-mavzu. Saylov huquqi: tushunchasi, manbalari, tizimi ................. 11

2-mavzu. Saylov huquqi prinsiplari .................................................. 27

3-mavzu. Saylov huquqi institutini shakllanishi va rivojlanishi ....... 46

4-mavzu. Saylov tizimi: tushunchasi, turlari ..................................... 63

5-mavzu. Saylov ishtirokchilari(sub'ektlari) ..................................... 82

6-mavzu. Siyosiy partiyalar va Ekologik harakatning saylovda

ishtiroki …………………………………………………………………100

7-mavzu. Saylov komissiyalari ....................................................... 114

8-mavzu. Markaziy saylov komissiyasi .......................................... 133

II MAXSUS BO‘LIM

9-mavzu. Saylov jarayoni. Saylov kampaniyasi boshlanganligini e'lon

qilish ....................................................................................................... 153

10-mavzu. Nomzodlar ko‘rsatish, ro‘yxatga olish .......................... 170

11-mavzu. Saylov jarayonida kuzatuvchilar va vakillar instituti ... 191

12-mavzu. Saylovoldi tashviqoti, saylovchilar ro‘yxatini tuzish

................................................................................................................. 204

13-mavzu. Ovoz berishni tashkil etish, natijalarni aniqlash ............ 217

14-mavzu. Takroriy ovoz berish, takroriy saylov, bo‘shab qolgan

o‘rinlarga saylov o‘tkazish ..................................................................... 232

15-mavzu. Deputat va senatorlarni chaqirib olish ........................... 241

16-mavzu. Fuqarolar yig‘ini raisi(oqsoqoli) va uning maslahatchilarini

saylash .................................................................................................... 250

17-mavzu. Xalq hokimiyatchiligini amalga oshirishda referendum

instituti .................................................................................................... 261

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................. 280

ILOVALAR ................................................................................... 285

KIRISH

Saylov insoniyat o’ylab topgan, hokimiyat vakolatini vujudga keltiruvchi eng

qadimiy usullardan hisoblanib, u demokratiyaning yorqin ifodasi, fuqarolarning

jamiyat va davlat ishlarida ishtirokining muhim shakli, davlat boshlig’i, vakillik

organlarini (qonunchilik organini) vujudga keltirishning asosiy vositasidir.

Vujudga kelib, qo’llanila boshlagandan to hozirgacha saylovlar takomillashib

keldi va hamma joyda bir nechta ijtimoiy funksiyalarni bajarib kelmoqda.

Birinchidan, saylovlar mavjud hokimiyatning legitimligini ta’minlaydi, bu

aholi saylov natijasidagina vujudga kelgan hokimiyat tuzilmalarinigina tan olib,

ularning ko’rsatmalarini ixtiyoriy bajarishini ta’minlaydi.

Ikkinchidan, jamiyatdagi turli siyosiy kuchlar nisbatini aniqlash imkonini

beradi, bu qaysi siyosiy kuch nimaga qodirligini, aholi nimani ma’qul ko’rishini,

kimga ishonishini bildiradi.

Uchinchidan, siyosiy hokimiyatni, siyosiy boshchilarni, siyosatchilarni tinch

yo’l bilan almashishini ta’minlaydi, bu – hokimiyatga yangi kuchlar kelishi,

ishonchni oqlamagan shaxslar, vakillik organlarining a’zolari siyosat maydonidan

chiqishi, ularning o’rniga yangilari kelishi demakdir.

To’rtinchidan, xalq suverenitetini, demokratik siyosiy rejimni ta’minlab,

siyosiy elitani aholi nazoratida bo’lishini ta’minlaydi. Bu degani har bir yangi saylov

davrida avval saylanganlar saylovchilar oldida hisobot berishini ta’minlashni

bildiradi.

O’zbekiston o’z taraqqiyotini insonparvar demokratik huquqiy davlat qurishda

ko’rmoqda. Shu maqsadda barcha jabhalarda demokratik islohotlar o’tkazilmoqda,

natijada demokratiyaning o’zi ham takomillashmoqda. Demokratiyaning

takomillashuvini esa saylovlarning takomillashuvisiz, demokratlashuvisiz tasavvur

qilib bo’lmaydi.

O’zbekistonning Birinchi Prezidenti tomonidan 2010-yil 12-noyabrda ilgari

surilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi”da “O’zbekistonda saylov huquqi

erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish” masalasiga alohida bob

ajratilishining o’zi ham, saylov masalasi, saylov huquqi demokratiya tizimida,

jamiyat, fuqarolar hayotida muhim masala ekanligini ko’rsatadi. Konsepsiyada qayd

qilinishicha “erkin saylov va o’z xohish-irodasini erkin bildirish prinsiplari, birinchi

navbatda, har bir shaxsning davlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va

saylanish bo’yicha Konstitusiyaviy huquqi milliy davlatchiligimiz modelining asosini

tashkil etadi”.

Saylov saylov huquqi orqali amalga oshiriladi. Saylov huquqi esa

konstitusiyaviy huquqning muhim institutidir. Saylov huquqining jamiyat, fuqaro

hayotidagi muhim ahamiyati uni alohida maxsus o’quv kursi sifatida o’qitish

zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Toshkent davlat yuridik universiteti o’quv rejasiga “Saylov huquqi”ning

alohida o’quv kursi sifatida kiritilishi ushbu o’quv kursi dasturini tuzish va uning

asosida darslik tayyorlashga ehtiyoj tug’dirdi. Shuning asosida mazkur o’quv kursi

darsligi tayyorlangan.

5

Darslik o’quv kursi dasturidagi mavzular negizida tayyorlanib, dasturda ko’zda

tutilgan barcha masalalar qamrab olingan. Unda mavzularni ikki “Umumiy” va

“Maxsus” qismlarga bo’linganligi uslubiy jixatdan to’g’ri bo’lib, “Umumiy” qismda

saylov huquqiga tegishli umumiy-nazariy masalalar, “Maxsus” qismda esa amaliy

masalalarga taalluqli mavzular haqida bilimlar berilgan.

Darslikda Prezident va deputat, senator saylashga tegishli masalalardan boshqa

masalalar, jumladan: “Fuqarolar yig’ini raislari (oqsoqollari) va ularning

maslahatchilarini saylash”, “Deputat va senatorlarni vakolat muddatidan oldin

chaqirib olish”, “Referendum o’tkazish” masalalari ham alohida mavzular sifatida

berilgan hamda ular O’zbekiston saylov tizimining ajralmas tarkibiy qismi ekanligi

ko’rsatilgan.

Darslik tayyorlashda rahbariy manbalardan, normativ hujjatlardan unumli

foydalanilgan.

Saylov huquqi o’quv kursi bo’yicha tayyorlangan mazkur darslik

respublikamizda ilk bor tayyorlangan ishdir. Shuning uchun unda ayrim kamchiliklar

bo’lishi tabiiydir. Darslikdan foydalanish davomida aniqlangan kamchiliklar,

noaniqliklar muallifga еtkazilsa, darslikni kelajakda yanada mukammal bo’lishiga

olib kelar edi.

XUSANOV O.T.,

yuridik fanlari doktori,

professor

GLOSARRIY

SAYLOV. Bu demokratiyaning asosiy ko’rinishi bo’lib, yoqlab yoki qarshi

ovoz berishni bildiradi.

O’zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat va jamiyat ishlarini

boshqarishda bevosita hamda o’z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bu

huquq fuqarolarning referendumlarda, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida

va davlat hokimiyatining vakillik organlari saylovlarida qatnashishi orqali amalga

oshiriladi.

SAYLOV HUQUQI. Saylov huquqi eng muhim siyosiy huquqlardan biri

bo’lib, u fuqarolarga nafaqat vakillik organlarini tashkil etish, balki bunday

organlarga o’z vakillarini yuborish yoki shaxsan qatnashish imkoniyatini ham beradi.

O’zbekiston Respublikasining fuqarolarida saylash va saylanish huquqlari

mavjud bo’lib, bu huquqlar saylov jarayonlarida vujudga keladi.

Saylov huquqi saylovchi (fuqaro)da hokimiyat vakillik organlarini

shakllantirish, davlat hokimiyati vakillarini, xususan davlat rahbarini saylash

imkonini beradi.

Saylov huquqi tushunchasi faol va passiv saylov huquqlariga bo’linadi.

FAOL SAYLOV HUQUQI. Bu saylash huquqi bo’lib, bevosita

demokratiyaning bir ko’rinishi hisoblanadi. Faol saylov huquqi har bir fuqaroning

davlatni boshqarishda o’z vakillarini saylash bilan ishtirok etishini ko’zda tutadi.

PASSIV SAYLOV HUQUQI. Bu saylanish huquqi bo’lib, nomzodning

saylovchilar tomonidan e’tirof etiladigan kerakli kasbiy va aqliy fazilatlariga bog’liq

jarayon.

SAYLOVNING REFERENDUMDAN FARQI. Referendum (lotincha

“referendum” so’zi – “umumxalq ishi” ma’nosini anglatadi) bevosita

demokratiyaning muhim belgisi va instituti bo’lib, davlat va jamiyat qurilishidagi eng

muhim masalalarni ovoz berish yo’li bilan amalga oshiriladigan jarayonni aks

ettiradi.

Saylovlar referendumdan farq qiladi, ya’ni saylovlar davlat va jamiyat

ahamiyatiga molik masalalarni qonun, qonun loyihasi, konstitusiyaga o’zgartirish va

qo’shimchalar kiritish kabi muammolarni o’z ichiga olmasdan, u muayyan bir

tuzilmani shakllantirish yoki mansabdor shaxslarni tegishli organ yoki ma’lum bir

lavozimga saylashdan iboratdir.

SAYLOV TIZIMI. O’zbekiston Respublikasida saylov tizimi deganda, keng

ma’noda hokimiyat vakillik organlarini va O’zbekiston Respublikasi Prezidentini

saylash tartibi tushuniladi.

Tor ma’noda majoritar, proporsional va aralash saylov tizimlariga bo’linadi.

O’zbekiston Respublikasi saylov tizimi majoritar saylov tizimiga asoslangan.

SAYLOV JARAYONI VA UNING AMALGA OShIRISh

BOSQICHLARI. Saylov jarayoni – saylovlarni tashkil etish va o’tkazish yuzasidan

amalga oshiriladigan tadbir va choralar yig’indisidir.

Saylov jarayoni to’rt bosqichda amalga oshiriladi:

1) Saylovlar kunini belgilash, nomzodlar ko’rsatish;

7

2) Saylov okruglarini belgilash va ularda saylov uchastkalarini tashkil etish,

saylov organlarini tashkil etish, saylovchilar ro’yxatini tuzish;

3) Saylovoldi tashviqoti olib borish;

4) Ovoz berish va ovoz berish natijalarini aniqlash.

SAYLOV HUQUQINING ASOSIY PRINSIPLARI. Saylov huquqi

prinsiplari deyilganda saylov jarayonini tashkil qilish va o’tkazish bilan bog’liq

bo’lgan ustuvor qoidalar yig’indisi tushuniladi.

Saylov huquqining asosiy prinsiplariga quyidagilar kiradi:

- umumiy saylov huquqi prinsipi;

- teng saylov huquqi prinsipi;

- to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi prinsipi;

- yashirin ovoz berish huquqi prinsipi.

Ushbu prinsiplar O’zbekiston Respublikasi saylov qonunchiligidan o’rin olgan.

UMUMIY SAYLOV HUQUQI PRINSIPI. Umumiy saylov huquqi

deyilganida, voyaga еtgan, ruhan sog’lom va ayni damda ozodlikdan mahrum etish

joylarida jazo o’tamayotgan fuqarolarning saylovlarda qatnashish huquqi tushuniladi.

Bu prinsip O’zbekiston Respublikasining 18 yoshga kirgan har bir fuqarosi

saylov huquqiga egaligida, saylovchilar ro’yxatiga saylov uchastkasi hududida

saylovchilar ro’yxati tuzilayotgan paytda muqim yoki vaqtincha yashab turgan barcha

fuqarolar kiritilishida, har bir saylovchi faqat bitta saylovchilar ro’yxatiga kiritilishi

mumkinligida, barcha fuqarolarning Konstitusiya va qonunlarda mustahkamlab

qo’yilgan saylov huquqlari davlat muhofazasiga olinganligida namoyon bo’ladi.

TENG SAYLOV HUQUQI PRINSIPI. Teng saylov huquqi prinsipiga ko’ra

har bir fuqaro – ijtimoiy kelib chiqishi, irqi va milliy mansubligi, jinsi, ma’lumoti,

tili, dinga munosabati, mashg’ulotining turi va xususiyati, shaxsiy, ijtimoiy va mulkiy

mavqеidan qat’iy nazar ovoz berishda teng saylov huquqiga (bir ovozga) ega.

TO’G’RIDAN-TO’G’RI SAYLOV HUQUQI PRINSIPI. To’g’ridan-to’g’ri

saylov huquqi deganda har bir saylovchining saylovlarda shaxsan ishtirok etish va

bevosita ovoz berish huquqlari tushuniladi.

O’zbekiston Respublikasida Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlarining deputatlari, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining deputatlari va

Respublika Prezidenti fuqarolar tomonidan bevosita ya’ni to’g’ridan-to’g’ri

saylanadilar.

YaShIRIN OVOZ BERISh HUQUQI PRINSIPI. Saylovchi yashirin ovoz

berish jarayonida, ya’ni saylov byulletenida o’zi ovoz berishni istagan nomzodning

nomini ko’rsatmoqchi bo’lgan jarayonda uni hech kim kuzatishga haqqi yo’q.

Saylovchi kimga ovoz berganini sir tutishi, u ovoz berishni tugallab tashqariga

chiqqanida undan kimga ovoz berding, kimning nomzodini qo’llab-quvvatlading,

degan savollarga javob bermasligi mumkin. Saylov organlari esa saylovchiga

yashirin ovoz berish uchun sharoit yaratib berishlari shart. Ovoz beruvchilarning

xohish-irodasi nazorat qilinishiga yo’l qo’yilmaydi.

SAYLOV HUQUQINING QO’ShIMCHA PRINSIPLARI. Saylov

huquqining asosiy konstitusiyaviy prinsiplaridan tashqari quyidagi qo’shimcha

prinsiplari ham mavjud: erkinlik; oshkoralik; adolatlilik; mas’ullik.

8

ERKINLIK PRINSIPI. Fuqaroning saylov huquqini amalga oshirishda biron

bir tazyiqqa uchramasligi nazarda tutiladi. Saylovchilarning haq-huquqlari amaldagi

qonunlar bilan muhofaza etiladi.

OSHKORALIK PRINSIPI. Oshkoralik prinsipi deganda saylovlarnin

ochiqdan ochiq, saylov vaqti va ovoz berish joylari oldindan e’lon qilingan holda

o’tkazilishi va uning borishi va natijalari haqida axborot berilishi tushuniladi. Har bir

fuqaro saylovlarning borishi haqida xabardor bo’lishga va o’zining saylovchilar

ro’yxatiga kirganligini tekshirishga haqli.

ADOLATLILIK PRINSIPI. Bu prinsip saylov jarayonlarida barcha

saylovchilar uchun ham, nomzodlar uchun ham bir xil sharoitlarning yaratilishida o’z

aksini topadi. Adolatlilik prinsipini ta’minlash maqsadida hamma nomzodlarga

tashviqot yuritish uchun bir xil vaqt ajratiladi, bir xil sharoit yaratiladi.

MAS’ULLIK PRINSIPI. Masullik prinsipi ham saylov jarayonida saylovchi

va saylangan shaxsning keyingi faoliyati uchun o’ta muhim. Bu prinsip saylovchining

xalq oldidagi, saylangan shaxsning saylovchilari oldidagi masulligida ko’rinadi. Shu

sababli ham saylovchi ovoz berayotgan nomzodi haqida, uning saylanayotgan

lavozimiga yoki hokimiyat vakillik organiga naqadar munosib yoki munosib emasligi

haqida hеch qanday ehtiroslarga berilmasdan, g’araz va boshqa past niyatlarni

ko’zlamasdan chuqur va teran mushohada yuritishi lozim bo’ladi.

SAYLOV SЕNZLARI. Saylov sеnzlari saylovchi va saylanuvchilarga

qo’yiladigan talablar. Masalan, “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

to’g’risida”gi Qonunning 1-moddasida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

lavozimiga saylovlarga nisbatan yosh va o’troqlik sеnzlari mustahkamlangan.

Bu sеnzlar tegishli qonunlarda saylov xuquqlarini olish yoki amalga oshirish

uchun o’rnatilgan shartlar bo’lib ular turli davlatlarda turlicha bo’lishi mumkin. Bu

sеnzlar ichida eng ko’p uchraydigani yosh va fuqarolikka tegishli bo’lsa, ba’zi

davlatlarda mulkiy holati, jinsi, irqi, tiliga qarab belgilanadigan, demokratik

prinsiplarga mutlaqo tug’ri kelmaydigan cheklovlar ham uchrab turadi.

YOSH SЕNZI. Saylovlardagi yosh sеnzi – fuqarolarning saylovda ishtirok

etishlari uchun muayyan, qonunda belgilangan yoshga еtishlari talab etilishidir. Yosh

chegarasi turli mamlakatlarda turlicha belgilanishi mumkin. Braziliya va Eronda

fuqarolar 16 yoshdan, Indoneziyada 17 yoshdan saylash huquqiga ega bo’lsa, ayrim

mamlakatlarda saylash huquqini olishga bo’lgan chegara yosh ancha yuqori

qo’yilgan. Masalan, Malayziya, Marokash, Boliviyada fuqarolar 21 yoshga

to’lganidan keyingina saylash huquqiga ega bo’lishadi. Fransiya va Rossiyada saylov

kunigacha 18 yoshga to’lgan Rossiya fuqarosi saylash huquqiga ega bo’ladi.

Qirg’izistonda ham saylov huquqiga ega bo’lish uchun fuqarolarnig 18 yoshga

to’lgan bo’lishi kerakligi 1999-yil 29 aprelda qabul qilingan “Qirg’iziston

Respublikasining saylovlar to’g’risida”gi kodeksi bilan belgilab qo’yilgan.

SAYLOVLARDA O’TROQLIK SЕNZI. O’troqlik (muqimlik) sеnzi –

muayyan bir hududda ovoz bergan fuqarolar, aynan o’sha hududda, saylovgacha

ma’lum muddat davomida muqim yashagan bo’lishlari talab etiladi. O’troqlik sеnzi

turli davlatlarda turlicha bo’lishi mumkin, masalan, Fransiyada fuqarolar saylovda

qatnashishlari uchun shu hududda yarim yil, GFRda esa – uch oy, AQShda – 1-2 oy

yashagan bo’lishi talab etiladi.

9

O’zbekistonda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanish

uchun fuqaro, bevosita saylovgacha kamida o’n yil O’zbekiston hududida muqim

yashayotgan bo’lishi haqidagi talab o’troqlik sеnzi tushunchasini beradi.

MULK SЕNZI. Mulk sеnzi bu – saylovchilarning saylovda qatnashishlari

uchun muayyan mulkka, daromadga ega bo’lishlarini talab etadi. Mulk sеnzi, asosan

o’tgan asrlarda mavjud bo’lgan, hozirgi zamon saylov amaliyotida, ayrim

istisnolardan tashqari, aytarli qo’llanilmaydi. O’zbekiston saylov qonunchiligida

mulk sеnzi nazarda tutilmagan.

SAYLOV MADANIYATI. Madaniyat – bu itoat etish, rioya qilish demakdir.

Shu sababli ham madaniyatlilik belgilari rasmiy va norasmiy qonun-qoidalarni, urf-

odatlarni qadrlash, ularga itoat etish, rioya qilish va bu borada o’rnak ko’rsatish

alomatlari bilan namoyon bo’ladi.

Saylov madaniyati, deganda saylovchilarning o’z siyosiy huquqlaridan oqilona

foydalanib, saylovlarda faol ishtirok etishi, shuningdek ularning hamda saylov

tashkilotchilarining saylovlarni o’tkazish, unda qatnashish va ovoz berish chog’ida

amaldagi qonunlarga, o’rnatilgan tartiblarga amal qilishi, saylov qatnashchilarining

bir birlarini hurmat qilishi tushuniladi.

ABSENTEIZM. Absenteizm atamasi lotin tilidan olingan bo’lib,

“qatnashmaslik”, “bosh tortish” degan ma’nolarni bildiradi. Absenteizmning

mohiyati shundaki, unga ko’ra saylovchilar vakillik organi yoki mansabdor

shaxslarni saylashda qatnashmaydi. Aholi o’zining siyosiy huquqlarini amalga

oshirishga befarq qaraydi. Ba’zi bir xorijiy davlatlarda uchraydigan bunday holat

O’zbekistonda uchramaydi.

O’zbekiston xalqi saylovlarda faol ishtirok etishi, o’zining siyosiy

huquqlaridan oqilona foydalana olishi, saylov qonunchiligi va belgilangan tartib-

qoidalar asosida o’zi xohlagan shaxsga ovoz bera bilishi, xullas huquqiy

madaniyatining yuqoriligi bilan e’tiborga molik.

SAYLOV KOMISSIYALARI TIZIMI. O’zbekiston Respublikasida saylov

komissiyalari tizimi – doimiy asosda ish olib boruvchi Markaziy saylov komissiyasi

hamda saylov jarayonlarida tashkil etiladigan va saylovlar nihoyasiga еtganidan

keyin tugatiladigan okrug va uchastka saylov komissiyalaridan iborat.

I UMUMIY BO’LIM

1-mavzu. O’zbekiston Respublikasi saylov huquqi

Saylov huquqi tushunchasi, predmeti. Saylov huquqi – konstitusiyaviy

institut. Saylov huquqining manbalari. Saylov huquqi o’quv kursi sifatida va

uning vazifasi. Saylov huquqi o’quv kursining tizimi va mazmuni. O’quv

kursining boshqa fanlar bilan munosabati.

Mavzuda saylov huquqining huquq sifatida, hamda o’quv kursi sifatida

tushunchasi (saylov huquqi atamasining ma’nolari), predmeti, saylov huquqining

normalari, ularning alohida konstitusiyaviy-huquq instituti ekanligi, saylov

huquqining manbalari va ularning yuridik tabiati, huquq va o’quv kursining tizimi,

o’quv kursining vazifasi hamda boshqa fanlar va o’quv kurslari bilan munosabati

ochib beriladi.

1-§. Saylov huquqi tushunchasi, predmeti.

Saylov kishilik jamiyatidagi eng qadimiy tadbirlardan hisoblanadi. Albatta

saylovlarni hozirgi darajadagi mazmunga ega bo’lishi uchun ko’p vaqt o’tdi. Saylov

har bir ijtimoiy tizimda (davrda) o’ziga xos ko’rinishda, mazmunda namoyon

bo’lgan. Masalan: quldorlik, feodal tuzum davridagi saylovlar kapitalizm, sosializm

davrlaridagi saylovlardan tubdan farq qilgan. Har bir tuzum saylov mazmun

mohiyatiga ta’sir qilgan bo’lsa, saylov ham o’z navbatida ijtimoiy taraqqiyotga ta’sir

qilgan.

Saylov biror narsani yaratish, tashkil qilish vositasi bo’lib, u kishilarni, jamiyat

a’zolarini xohish irodasini ro’yobga chiqarish vositasidir. Saylovda xohish-iroda ovoz

berish orqali namoyon bo’ladi. Ovoz berishni esa turlari har xil bo’lib, ular orasida

eng ahamiyatlisi, ommaviy xarakterga ega bo’lgani bu – hokimiyat organlarini,

tuzulmalarni tuzishda qo’llaniladigan ovoz berish, ya’ni saylovdir. Bu ovoz berish

qonunlarda fuqarolarning saylov huquqi sifatida mustahkamlanib, siyosiy huquq

tarzida e’tirof etiladi.

Saylov – saylov huquqi orqali namoyon bo’ladi. Saylovlar XX asrda ayniqsa

rivojlandi va ahamiyati oshdi. Xalqaro miqyosdagi munosabatlarga aylandi. Hozirgi

paytda har qanday demokratik mamlakatlarda saylov huquqi mavjud ekan, u ma’lum

xalqaro-huquqiy standartlarga mos kelishi zarur. Bunday standartlar, talablar ikkinchi

jahon urushidan so’ng ishlab chiqilib, xalqaro hujjatlarda mustahkamlangan.

Fuqarolarning saylov huquqiga egaligi BMT tomonidan 1948 yilda qabul

qilingan “Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi” da belgilab qo’yilgan. Uning

21-moddasi “a” bandida “Har bir inson bevosita yoki erkin saylangan vakillar

vositasi orqali o’z mamlakatlarini boshqarishda qatnashish huquqiga ega”1 ekanligi

yozib qo’yilgan. Хuddi shu mazmundagi qoida “Fuqarolik va siyosiy huquqlar

to’g’risidagi xalqaro Pakt”da ham mustahkamlangan2.

1 Qarang: Insоn huquqlari bо‘yicha xalqarо shartnоmalar. T.: “Adоlat”, 2004. 34-bet. 2 Qarang: Shu manba, 45-bet

11

Hozirgi kunda saylov huquqi fuqarolarning davlat tomonidan kafolatlangan

saylovlarda qatnashish huquqidir.

Saylov huquqini aniq tushunish, bilish uchun, “saylov huquqi” atamasini bilish

zarur. Chunki bu atama bir necha mazmunda yoki boshqacha qilib aytganda, bir

necha tushunchalarga nisbatan ishlatiladi.

Ko’pchilik manbalarda saylov huquqiga ta’rif berishda u ikki ma’noda

ishlatilishi hisobga olinadi va tushuncha shunga mos ravishda beriladi.

“Saylov huquqi” ikki ma’noda ishlatiladi, birinchisi – saylov huquqi saylov

yo’li bilan shakllantiriladigan davlat organlari faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy

normalar tizimidir. Ikkinchisi – saylov huquqi fuqarolarning saylab qo’yiladigan

organlarni tuzishda qatnashish, ya’ni unga o’zlarining saylanish (passiv saylov

huquqi) va ularning tarkibini saylash (faol saylash huquqi) huquqlaridir. 1 Bu

ta’rifdagi saylov huquqi normalari saylov yo’li bilan shakllantiriladigan davlat

organlari faoliyatini tartibga soladi degan ta’rifga qo’shilish qiyin. Chunki, saylov

huquqi davlat organlarini tashkil qilish tartibinigina belgilaydi, ularning faoliyatini

esa boshqa huquqiy normalar masalan, “Parlament huquqi” tartibga soladi.

“Saylov huquqi” atamasi shu ikki ma’no bilan tugallanmaydi. U yana boshqa

ma’noda ham ishlatiladi.

Birinchidan, “Saylov huquqi” atamasi ma’lum bir ijtimoiy munosabatlarni

(saylov munosabatlarini) tartibga soluvchi huquqiy normalar yig’indisiga nisbatan

ishlatiladi. Bunda saylov huquqining huquqiy institut ekanligi ko’rinadi.

Ikkinchidan, “saylov huquqi” fuqarolarning siyosiy huquqlariga nisbatan

ishlatiladi. Fuqarolarning saylov huquqi saylash va saylanish huquqidan iborat.

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 117-moddasida fuqarolar davlat

hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar – deb

belgilab qo’yilgan. Demak, fuqarolarning “saylov huquqi” siyosiy huquq va u saylash

hamda saylanish huquqining umumlashgan ifodasidir.

Uchinchidan, “saylov huquqi” atamasi alohida o’quv kursiga nisbatan

ishlatiladi. Bu o’quv kursi saylov munosabatlarini, ularni tartibga soluvchi normalarni

o’quvchilarga o’rgatadi.

Saylov huquqining huquq tizimidagi o’rniga kelsak, u alohida huquq tarmog’i

bo’lmasdan, Konstitusiyaviy huquqning instituti sifatida e’tirof etiladi.

Darslikning bu bandidagi asosiy masala: saylov huquqi nima? u qanday huquq?

degan savollarga javob berishdir. Bunday javoblarni ko’plab manbalarda, darsliklarda

uchratamiz.

Saylov huquqi deganda, birinchidan, mamlakatda saylovlarni tashkil etuvchi

huquq normalari tushinilsa, ikkinchidan fuqarolarning saylash va saylanishga bo’lgan

huquqi tushiniladi. (aktiv va passiv saylov huquqi)2.

Xuddi shunday ta’rif va tushunchalarni xorijiy adabiyotlarda ham uchratish

mumkin3.

1 Qarang: U.Tadjihanоv, X.Оdilqоriev, A.Saidоv.- О‘zbekistоn respublikasining kоnstitutsiyaviy huquqi. T.:

“Sharq” 2001, 478-479-betlar. 2 Qarang: Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013. 299-bet. 3 Qarang: Баглай М.В. Конституционное право Российской Федерации. М.: Норма. Инфра. 1998, стр-345.

12

Bu ta’rif, ya’ni saylov huquqi tushinchasiga boshqa manbalarda berilgan

tushunchaga o’hshash bo’lib faqat bir jihati bilan ulardan farq qiladi. Ya’ni bu еrda

saylov huquqini faqat fuqarolarning saylov huquqini o’rnatishi va ta’minlashigina

nazarda tutilmay, saylov huquqini cheklovchi normalardan ham iboratligi e’tirof

etilgan. Konstitusiya va saylov to’g’risidagi qonunlarda kimlar saylovda ishtirok eta

olmasligi haqida aniq normalar mavjud bo’lib, bular zaruriy cheklashlardir. Bunday

cheklashlar aksariyat mamlakatlar qonunlarida uchraydi va demokratiyaga aslo zid

emas.

Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida “Sud tomonidan

muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud hukmi bilan

ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas

va saylovda ishtirok etmaydilar”. Bundan tashqari saylov qonuni saylanuvchilar

oldiga ba’zi talablarni qo’yadi, masalan ma’lum yoshga еtgan bo’lishi, shu joyda

ma’lum yil muqim yashagan bo’lishi va boshqalar.

Demak saylov huquqi faqat o’rnatuvchi, ta’minlovchi normalardan iborat

bo’lmay, huquqlarni cheklovchi normalardan ham iborat. Chunki bu normalar ham

saylov o’tkazishga bevosita tegishlidir.

Saylov huquqini aniqlashda uning mazmunini bilish, anglash muhimdir. Saylov

huquqi mazmunini saylov prinsiplarining, saylov tashkil qilinadigan va

o’tkaziladigan qoida va holatlarning, saylov ishtirokchilari maqomining davlat

tomonidan huquqiy normalar orqali mustahkamlanganligi tashkil etadi. Saylov

huquqi mazmunini yana saylov tadbirlari, xarakatlarining tartibi, bosqichlari,

vakolatli organlarning qarorlari tashkil etadi.

Saylov huquqini aniqlashda uning predmetini aniq bilish alohida ahamiyat kasb

etadi.

Saylov huquqining fan sifatidagi predmeti yuqoridagi tushunchalardan,

mazmunidan kelib chiqadi. Saylov huquq normalari bilan o’rnatiladigan, tartibga

solinadigan munosabatlar saylov huquqning predmeti hisoblanadi. Bu munosabatlar

fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirishi natijasida vujudga kelib buning

oqibatida tegishli hokimiyat tuzilmalari: Prezident, xalq deputatlari (Oliy Majlisning

Qonunchilik palatasi deputatlari, mahalliy kengash deputatlari) saylanadi.

Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining tashkil etishda saylov huquqi

normalari amal qiladi. Saylov jarayonida vujudga keladigan barcha munosabatlar

saylov huquqning predmeti bo’lib, shu huquq normalari bilan tartibga solinadi.

O’zbekiston Respublikasi taraqqiyoti bilan mutanosib ravishda huquq tizimi,

huquqiy institutlar ham rivojlanib bormoqda. Ularni chuqur o’rganish zaruriyati

vujudga kelmoqda va shu tufayli oliy yuridik o’quv yurtlarida “Saylov huquqi”ni

alohida o’quv kursi sifatida o’qitish maqsad qilib qo’yilgan).

2-§. Saylov huquqi – konstitusiyaviy institut

Saylov huquqi fuqarolarning asosiy, siyosiy huquqlaridan hisoblanadi. Bu

huquq normalari avvalo Konstitusiyada mustahkamlangan. O’zbekiston

Respublikasining Konstitusiyasida alohida XXIII bob, saylov tizimiga bag’ishlanib,

unda saylov huquqining asosiy qoidalari, prinsiplari belgilangan.

13

Hamma mamlakatlarning Konstitusiyasida ham saylov masalasi, huquqi

(tizimi) uchun alohida bob yoki bo’lim ajratilmagan.

Jumladan, Rossiya Konstitusiyasining 32-moddasi 2-, 3-bandlari va 81-

moddasida saylov huquqiga tegishli normalar mavjud. Yuqoridagi normalarda

fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etishi saylov huquqi orqali

amalga oshishi, kimlar saylovda ishtirok etmasligi, Rossiya prezidentini saylash

prinsiplari, prezident nomzodiga qo’yiladigan talablar belgilab qo’yilib, qolgan

masalalar qonunlar bilan tartibga solinishi nazarda tutadi1.

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida saylov uchun alohida bob

ajratilgani saylovning ahamiyati yuqori ekanligidan kelib chiqadi va bu mazkur

huquqiy institutning konstitusiyaviylik hususiyatini aniq ko’rsatadi.

Konstitusiyaning saylov tizimi haqidagi normalari fuqarolarning saylov

huquqiga egaligini, har bir saylovchi teng ekanligini, ovoz berishda o’z xohish-

irodasini bildirishida erkin ekanligini o’rnatadi va bu huquqlar qonun bilan

kafolatlanishini e’tirof etadi.

Konstitusiyaning 117-moddasi normalari saylov o’tkazishni aniq kunini

o’rnatish bilan birga saylovning asosiy prinsiplarini, hamda saylash huquqi yoshini

belgilab qo’yadi.

Konstitusiyaviy norma saylovlardagi asosiy cheklashni belgilaydi, unga ko’ra

natijasida sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilganlar, shuningdek sud

xukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylovda

qatnashmaydi.

Konstitusiya normasida boshqa har qanday holatda fuqarolarning saylov

huquqlarini cheklashga yo’l qo’yilmasligi ham belgilab qo’yilgan.

2014-yil 16-aprelda Konstitusiyaga kiritilgan qo’shimchaga asosan Markaziy

saylov komissiyasining huquqiy holati, vazifasi, ish yuritish prinsiplari, tashkil etish

tartibi konstitusiyaviy asosda belgilandi, natijada saylov huquqining konstitusiyaviy

asoslari yanada kengaydi.

Saylov huquqiga taalluqli konstitusiyaviy normalar faqat konstitusiyaning

XXIII bobidagi (117-modda) normalar bilan cheklanmaydi. Ular konstitusiyaning

boshqa bob va moddalaridagi normalarda ham uchraydi.

Jumladan, Konstitusiyaning 32-moddasida fuqarolarning davlat organlarini demokratik

tarzda tashkil etishda ishtirok etish huquqi (saylov huquqi), Konstitusiyaning 90-moddasida

O’zbekiston Prezidenti nomzodiga qo’yiladigan talablar haqidagi normalar, prezident saylovi

muddati va saylov prinsiplari haqidagi normalar, Konstitusiyaning 96-moddasidagi muddatdan

tashqari Prezident saylovini o’tkazish haqidagi normalar saylov huquqining konstitusiyaviy

asosidir.

Saylov huquqining konstitusiyaviy asosini, bevosita konstitusiyaviy

normalardan tashqari, konstitusiyaviy qonunlardagi saylovga taalluqli normalar ham

tashkil etadi.

1 Qarang: Коментарий к Конституции РФ. М:, “БЕК” 1994, 101, 261- стр.

14

“Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy

prinsiplari to’g’risida”gi1 konstitusiyaviy qonun va “Davlat boshqaruvini yangilash

va yanada demokratlaashtirish hamda mamlakatni modernizasiya qilishda siyosiy

partiyalarning rolini kuchaytirish to’g’risida”gi konstitusiyaviy qonunning ko’plab

normalari saylov huquqining konstitusiyaviy asosini tashkil etadi.

Saylov huquqining huquqiy asoslari faqat konstitusiyaviy asoslar bilan

cheklanmaydi. Huquqiy asos konstitusiyaviy asosga nisbatan keng bo’lib, huquqiy

asoslar boshqa hujjatlardagi normalardan, ya’ni qonun, farmon, qaror va boshqa

normativ hujjat qoidalaridan iboratdir.

Saylov to’g’risidagi maxsus qonunlar va saylovga tegishli boshqa hujjatlar

hamda ularning normalari, qoidalari haqida keyingi paragraflarda batafsilroq

to’xtalamiz.

Demokratik jarayonlarni o’sib borishi natijasida hozirgi davrda saylov huquqi

va qonunchiligi mantiqiy jihatdan sekin-asta ommaviy huquqning mustaqil

tarmog’iga aylanib bormoqda2.

3-§. Saylov huquqining manbalari

Saylov-huquqiy munosabatlar, saylovlarni tashkil qilish va o’tkazish uchun

saylov ishtirokchilarining tengligini ta’minlash, fuqarolarning huquqlarini buzilishiga

yo’l qo’ymaslik, buzilgan huquqlarni tiklash murakkab masalalardan hisoblanadi.

Ularni amalda ro’yobga chiqishida qat’iy, aniq huquqiy normalar bo’lishi

zarur.

Saylovlar mustahkam huquqiy baza asosida o’tsagina tegishli maqsadga

erishish mumkin.

Saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilingan kundan boshlab, saylov

yakunlari e’lon qilinguncha bo’lgan barcha tadbirlar, jarayonlar qat’iy huquqiy

normalar bilan tartibga solinishi talab etiladi. Chunki saylov siyosiy tadbir bo’lib,

kurashlardan iborat. Kurashsiz demokratik saylov bo’lmaydi. Kurashlar esa izdan

chiqib ketmasligi, vayronkorlik, buzg’unchilik, mamlakatning yo’q bo’lib ketishiga

olib kelmasligi uchun qonun talablari asosida o’tishi o’ta muhimdir. Buning uchun

saylov qonunchiligi mustahkam bo’lishi zarurdir.

Saylov-huquqiy munosabatlar doirasi, uning ishtirokchilari doirasi ancha keng.

Saylov-huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi, ishtirokchilarning maqomini

belgilovchi huquqiy normalar saylov huquqining manbasi bo’lib, bunday huquqiy

normalar o’z o’rnini turli qonuniy hujjatlarda topgan. Saylov-huquqiy munosabatlar

turli darajadagi qonunlar va huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinib, ular saylov

huquqini manbasi hisoblandi.

O’zbekiston Respublikasi saylov huquqining manbalari quydagilar hisoblanadi:

1. Saylov ahamiyati jihatidan konstitusiyaviy institut, shuning uchun uning

asosiy bosh manbasi konstitusiyadir. Konstitusiya saylovning asosiy prinsiplarini,

saylov fuqarolarning asosiy huquqi ekanligini, saylov o’tkazish muddatlari va vaqtini,

saylov o’tkazishga boshchilik qiladigan organ, Markaziy saylov komissiyasining

1 О‘zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi, 2002 yil, 4-5, 60-mоdda. 2 Bu haqda qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. М.: “НОРМА”; 1999, 10-11 стр.

15

maqomi, vazifasini belgilab beradi va saylov o’tkazish qonunlar bilan belgilanishini

qayd qilishi bilan, boshqa qonunlarni vujudga kelishiga asos yaratadi.

Konstitusiyaning maхsus XXIII bobi “Saylov tizimi”ga bag’ishlangan. Undan

tashqari, Konstitusiyaning 32, 77, 78-moddasining 14-bandi, 96, 98-moddaning

tegishli qismlari va 105-moddasida saylovga tegishli normalar mavjud.

2. O’zbekiston konstitusiyasining “Muqaddimasi”da хalqaro huquqning umum

e’tirof etilgan qoidalari ustunligi tan olinishi qayd qilingan. Shunday ekan saylovga

taalluqli xalqaro hujjatlarni ham saylov huquqining manbasi hisoblash mumkin.

“Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi”da, “Fuqarolik va siyosiy huquqlar

to’g’risida xalqaro Pakt” kabi hujjatlar saylov huquqining manbasi hisoblanadi.

3. O’zbekiston Respublikasining konstitusiyaviy qonunlari saylov huquqining

manbasidir.

“Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyatini tashkil etishning asosiy

prinsiplari to’g’risida”gi1 Konstitusiyaviy qonunning 3-, 5-, 6-moddalarida saylov

o’tkazish muddatlari, Qonunchilik palatasiga deputat saylash, Senat a’zolarini saylash

masalasi tartibga solingan.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi

konstitusiyaviy qonunning 4-, 6-moddalari saylov munosabatini, saylovlarning

huquqiy asosini belgilaydi2, xuddi shuningdek, “O’zbekiston Respublikasining Oliy

Majlisining Senati to’g’risida”gi3 konstitusiyaviy qonunning 4-, 6-moddalari Senatni

shakllantirishdagi saylov munosabatlarini tartibga soladi.

2007-yil 11-apreldagi “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizasiya qilishda siyosiy partiyalarning

rolini kuchaytirish to’g’risida”gi konstitusiyaviy qonunda ham saylovga taalluqli,

ya’ni saylovda siyosiy partiyalarning olgan o’rinlarini qonunchilik hokimiyati roli

haqida normalar mavjud.

Saylov huquqi manbasi bo’lib O’zbekiston Respublikasining qonunlari

hisoblanadi. Qonunlarni ikki guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir.

Birinchi guruhga faqat saylovga tegishli maxsus qonunlarni, ikkinchi guruhga turli

masalalarni tartibga soluvchi o’zida saylov munosabatlariga tegishli normalar mavjud

qonunlarni kiritish mumkin.

O’zbekiston Respublikasining saylovga tegishli maxsus qonunlari quyidagilar.

1. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi 1991-yil 18-

noyabrdagi qonun (bunga hozirgi davrda ko’plab o’zgartirishlar kiritilgan)4.

2. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi 2003-yilda

(yangi tahrirda) qabul qilingan qonun5.

3. “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi

1994-yil 5-maydagi qonun6.

1 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2002 yil, № 4–5, 60-mоdda 2 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2003 yil, № 5, 67-mоdda 3 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2003 yil, № 5, 67-mоdda 4 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining axbоrоtnоmasi, 2003 й. 9-10-sоn, 134-mоdda 5 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining axbоrоtnоmasi, 2003 й. 9-10-sоn, 134-mоdda 6 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisi palatalarining axbоrоtnоmasi, 2008 yil, № 12, 637-mоdda

16

4. “Xalq deputatlari mahalliy Kengashi deputatini, O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senat a’zosini chaqirib olish

to’g’risida”gi 2004-yil 2-dekabrdagi qonun1.

5. “O’zbekiston Respublikasining Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi

1998-yil 30-apreldagi qonun2.

6. “Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi 1994-yil 5-

maydagi qonun3.

7. “Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi

to’g’risida”gi 2004-yil 26-aprelda qabul qilingan qonun. Bu qonun 2013-yil 22-

aprelda yangi tahrirda qabul qilingan4.

Bu maxsus saylovga taalluqli qonunlarning dastlabki uchtasi turli hokimiyat

organlari — Prezident, Oliy Majlis va mahalliy Kengashlarga saylovlarning barcha

asosiy munosabatlarini tartibga solsa, 4-qonun vakillik organlarining deputatlari va

senatorlarini vakolat muddatidan oldin chaqirib olish asoslari tartibini belgilab

qo’ygan. 5-qonun shu saylovlarni tashkil qilish va o’tkazishga mas’ul tuzilma

Markaziy saylov komissiyasi faoliyatini tartibga soladi. 6-qonun saylov qonunchiligi

tizimida alohida o’ringa ega. Konstitusiya va boshqa qonunlarda fuqarolarning saylov

huquqlari еtarli darajada kafolatlangan bo’lsa-da, kafolatlarni yanada kuchaytirish,

kafolatlarni asl holga aylantirish maqsadida bu qonun qabul qilingan. Fuqarolarning

saylov huquqlari alohida qonunda belgilanishi O’zbekiston qonunchiligining o’ziga

xos xususiyatidir. Bunday qonun barcha davlatlarda ham mavjud emas.

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik jamiyati qurishni maqsad qilib qo’ygan

ekan, so’zsiz, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishga katta ahamiyat beradi.

“Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish instituti – mahalla faoliyatining tashkiliy

asoslarini yanada takomillashtirish, uning vazifalari ko’lamini kengaytrish… alohida

dolzarb ahamiyat kasb etadi” deb ta’kidlagan O’zbekistonning Birinchi Prezidenti5.

Shuningdek Birinchi Prezident tomonidan ilgari surilgan Konsepsiyada “Fuqarolar

yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to’g’risida”gi qonunga o’zini

o’zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha,

oqsoqollar va ularning maslahatchilarni eng munosib fuqarolar orasidan saylanishini,

mahalla roli va ahamiyati oshirilishini ta’minlaydigan chora tadbirlarni nazarda

tutadigan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish taklif qilindi. Uning natijasida mazkur

qonun 2013-yil 22-aprelda yangi tahrirda qabul qilindi.

Fuqarolar yigini raislari va maslahatchilarini saylovi ham O’zbekiston saylov

tizimining tarkibiy qismidir. Shuning uchun bu saylovning takomillashuvi, o’z

navbatida, saylov tizimini takomillashuviga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.

Saylov huquqi manbalari bo’lib yuqorida tilga olingan, turli masalalarni

tartibga solish uchun qabul qilingan, lekin o’zida saylov munosabatlariga taalluqli

normalar mavjud bo’lgan boshqa qonunlar (2-guruh) ham hisoblanadi.

1 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisi palatalarining axbоrоtnоmasi. –2005. – № 1. – 12- mоdda. 2 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining axbоrоtnоmasi 2005 yil, №1 18 mоdda 3 О’zbekistоn Respublikasi qоnun hujjatlari tо‘plami, 2013 й., 17-sоn, 220-mоdda 4 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisi palatalarining axbоrоtnоmasi, 2008 yil, № 12, 637-mоdda 5 I.A.Karimоv. Mamalakatimimiзda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirish Kоnseпsiyasi. – T.: “О’zbekistоn”, 2010. 45-bet.

17

“Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida”gi qonunning 16-moddasi, “Siyosiy

partiyalar to’g’risida”gi qonunning 7-, 8-moddalaridagi normalar saylov

munosabatlariga taalluqli bo’lgani uchun ularni ham saylov huquqini manbasi sifatida

e’tirof etish mumkin.

Saylov huquqi manbalari tizimida Markaziy saylov komissiyasining qabul

qiladigan huquqiy hujjatlari alohida o’rin egallaydi.

“Markaziy saylov kommisiyasi to’g’risida”gi qonunning 5-moddasi 3-

xatboshisida Markaziy saylov komissiyasi saylovni tashkil etishga oid masalalar

yuzasidan o’z vakolatlari doirasida qarorlar qabul qiladi, yo’riqnomalar chiqaradi

hamda nizomlarni tasdiqlaydi degan qoida mavjud.

Masalan, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovi to’g’risida”gi qonunning 57-

moddasida davlat hokimiyati vakillik organlarida Senat a’zosini saylash tartibi to’g’risidagi nizom

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ishlab chiqilishi kerakligi belgilab qo’yilgan1.

4-§. Saylov huquqi o’quv kursi sifatida va uning vazifasi

Mamlakatimizda saylov huquqining rivojlanib borishi (fuqarolar saylov

huquqining kengayishi, ta’minlanishining kuchayishi, saylov qonunchiligining

takomillashib borishi) yangi saylov-huquqiy munosabatlarini vujudga keltirmoqda.

Bu esa mazkur masala haqida asosiy bilimlar bo’lishini, ularni aholiga, bo’lajak

huquqshunoslarga еtkazish zaruratini tug’diradi. Toshkеnt davlat yuridik instituti

o’quv rejasida magistrlar uchun “Saylov huquqi va jarayoni” maxsus o’quv kursi

o’qitilishi nazarda tutilib, uning dasturi asosida o’quv qo’llanmasi tayyorlangan edi2.

TDYuU tashkil etilgach, uning o’quv rejalarida bakalavr bosqichi uchun

“Saylov huquqi”ni alohida o’quv kursi sifatida o’qitish nazarda tutilgan ekan, bu

albatta shu kursda beriladigan boshlang’ich va asosiy bilimlarni o’zida

mujassamlashtirgan darslik bo’lishi zarurligini keltirib chiqardi va shu bois quyidagi

darslik tayyorlandi. Bu darslik saylov, uning ahamiyati va saylov huquqi asosida

vakillik organlariga saylovlar tashkil qilish hamda o’tkazish bilan bog’liq masalalar

haqida malakali ma’lumot berishni va talabalarni mustaqil ishlashga, izlanishga

yo’llashni nazarda tutadi.

Mustaqillikka erishganimizdan to hozirgi kungacha o’tkazilib kelinayotgan

siyosiy va davlat qurilishidagi islohotlar davlat hokimiyati vakillik organlarini va

jumladan fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarini tashkil qilishni

demokratlashtirishni maqsad qilib qo’yadi. O’tkazilayotgan demokratik islohotlarni,

saylov tizimini islohotisiz tasavvur qilib bo’lmaydi va usiz tegishli natijaga ham

erishib bo’lmaydi. Saylov tizimining islohoti hamma vaqt demokratik islohotlarning

tarkibiy, ajralmas qismi bo’lib qolaveradi. Buning isbotini O’zbekistonning Birinchi

Prezidenti tomonidan ilgari surilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni

yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi”da

“O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini

1 Markaziy saylоv kоmissiyasi qabul qiladigan hujjatlar, ularni yuridik tabiati, maqsadi, darslikninng 8-mavzusida

batafsil berilgan. 2Qarang: О.Turg‘unоv “Saylоv huquqi va jarayoni”. О‘quv qо‘llanma. T.: 2009 й.

18

rivojlantirish” – deb nomlangan maxsus bo’limning mavjudligidan ham ko’rsa

bo’ladi.

Saylov huquqi rivojlanar ekan, saylov huquqi va qonunchiligini ilmiy tadqiq

etish, saylovlarni tashkil etish va o’tkazishning muhim masalalari va muammolarini

еcha olish qobiliyatiga ega mutaxassis kadrlarni tayyorlash davr talabi bo’lib

qolaveradi.

Saylov huquqi, saylov tizimi takomillashib borgani sari, saylash va saylanish

huquqi, umumxalq ovozida (referendumda) ishtirok etish huquqi ommaviy

huquqning eng muhim va markaziy masalalaridan bo’lib boraveradi.

O’zbekistonda o’tkazilayotgan saylovlar borgan sari sifat jihatidan yuqori

saviyada o’tkazilmoqda. Saylovlar endi faqat umumiy, to’g’ri, teng asosda emas,

balki yanada erkin o’tishi uchun chora tadbirlar ko’rish asosiy vazifa bo’lib

qolmoqda.

Har qanday fan, o’quv kursi bir biridan o’zining predmeti bilan farq qiladi.

“Saylov huquqi” o’quv kursining predmeti shu kurs o’rganayotgan narsalar, hodisalar

hisoblanadi. “Saylov huquqi” o’quv kursi saylov-huquqiy munosabatlarni va ularni

tartibga soluvchi huquqiy normalarni o’rganadi. Bunda qanday ijtimoiy munosabatlar

saylov-huquqiy munosabatlar bo’lishi, ular qanday vujudga keladi yoki bekor bo’ladi,

qaysi huquqiy normalar ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishiga to’sqinlik qiladi,

ya’ni eskirib qolgan degan masalalar o’rganilib, tahlil qilinib, muammolar aniqlanib,

ularni hal etish yo’llari haqida fikr, mulohazalar bildiriladi.

Saylov murakkab jarayon bo’lib, u uch elementdan tashkil topgan, ya’ni –

saylov huquqi, saylov jarayoni, saylov tizimi. Mazkur o’quv kursi shu masalalarni

o’rganadi va ular haqidagi bilimlarni fuqarolarga, mutaxassislarga еtkazadi. O’quv

kursini vazifasi ham shundan kelib chiqadi.

Hozirgi kunda saylov huquqi faqat davlat hokimiyati vakillik organlarini

shakllantirishdagina qullanilmay, fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarishni tashkil

etishda ham asosiy vosita bo’lib turibdi va bu bilan saylov tizimining demokratik

xususiyatini yanada ko’proq aks ettirmoqda.

Saylov huquqi fuqarolarning va ularning jamoat birlashmalari (siyosiy

partiyalar) siyosiy faoliyati bilan bog’liq yuridik xodisa kategoriyasidir. Shuning

uchun uning mazmuni jamiyat va davlat, fuqaro va hokimiyat o’rtasidagi

munosabatlarning o’zgarishiga (demokratlashuviga) qarab o’zgarib boradi.

Saylov natijasida hokimiyat tarkibida muntazam o’zgarishlar bo’lishi,

yangilanib turishi, fuqarolarning siyosiy tizimga bo’lgan ta’sirini ta’minlaydi.

Mamlakatimizda saylov qonunchiligini demokratlashtirish bo’yicha ilgari

surilgan, ilmiy asoslangan g’oyalar natijasida saylov qonunchiligi takomillashdi va

ko’plab muammolar o’z еchimini topdi.

Bu bilan hamma muammolar hal bo’ldi degani emas, hayot va u bilan yuog’liq

ijtimoiy munosabatlarning rivojlanib borishi saylovlarni o’tkazish va unda ishtirok

etishning yangi shakl va texnologiyalarini ishlab chiqish zaruriyatini vujudga

keltiraveradi va buni hal qilish uchun mutaxassislarning fuqarolarning bilimini

oshirishda “Saylov huquqi”ga tayaniladi. Ana shu narsa saylov huquqini vazifasini

belgilab beradi.

19

5-§. “Saylov huquqi” o’quv kursining tuzilishi va mazmuni

O’quv kursining tuzilishi uning predmetidan kelib chiqib, predmetga kiruvchi

masalalarni qamrab olish va ular haqida bilimlarni berish asos qilib olinadi. Kurs

tuzilishining asosiy xususiyati har bir voqеa yoki saylov-huquqiy institutlar alohida

mavzuga biriktirilib, mavzular ahamiyatiga qarab joylashtirilgan, Mavzular shunday

joylashtirilganki avvalgi mavzuni o’rganmasdan turib keying mavzularni o’rganish

ancha qiyin kechadi. Boshqacha qilib aytganda, avvalgi mavzuni o’zlashtirish,

o’rganish, keyingi mavzularni o’zlashtirishga asos yaratadi.

O’quv kursi tizimi o’quv kursi haqida ma’lumot berishni, “Saylov huquqi”ni

huquq instituti sifatida o’rganishni, saylovlarning rivojlanish tarixi va jamiyat

hayotidagi o’rnini o’rganish maqsadidan kelib chiqib, shu masalalarga alohida

mavzular ajratilishini nazarda tutadi.

Shuningdek, o’quv kursi bevosita saylash bilan bog’liq bo’lmagan, lekin unga

yaqin kategoriyalarni ham o’rganishni maqsad qilib qo’ygan. Bu esa uning tuzilishida

o’z ifodasini topgan.

Jumladan, deputat va senatorlarni chaqirib olish tartibi, referendum o’tkazish

bevosita saylovga tegishli emas, lekin bu ikki institutda ham saylov prinsiplari,

saylov o’tkazish tartiblari mavjud. Shuning uchun ularni o’rganmaslik “Saylov

huquqi” haqida bilimlarni to’la bo’lmaslikka olib kelishi mumkin. Va shu tufayli bu

masalalar xususida tegishli mavzular mavjud.

“Saylov huquqi” o’quv kursida uning predmetidan kelib chiqib belgilangan

mavzular mazmun, maqsadiga qarab nazariy va amaliy masalalarga taalluqli

mavzulardan iborat.

Shuning uchun o’quv kursini tuzilishi ikki qismdan, “Umumiy qism” va

“Maxsus qism”dan iborat.

O’quv kursining umumiy qismi nazariy xarakterdagi quyidagi mavzulardan

iborat:

1. Saylov huquqi tushunchasi va predmeti.

2. Saylov huquqi prinsiplari.

3. Saylov huquqi institutining rivojlanishi

4. Saylov tizimi: tushunchasi, tuzilishi.

5. Saylov ishtirokchilari (sub’ektlari).

6. Siyosiy partiyalar va Ekoharakatning saylovda ishtirok etishi.

7. Saylov komissiyalari.

8. Markaziy saylov komissiyasi.

O’quv kursining maxsus qismi quyidagi mavzulardan iborat bo’lib, ular,

asosan, saylov jarayoniga taalluqli masalalar hisoblanadi:

1. Saylov jarayoni: uning boshlanishi.

2. Nomzodlar ko’rsatish, ro’yхatga olish.

3. Saylov jarayonida kuzatuvchilar, vakillar ishtiroki.

4. Saylovoldi tashviqoti, saylovchilar ro’yxatini tuzish.

5. Ovoz berishni tashkil etish, natijalarni aniqlash.

6. Takroriy ovoz berish. Takroriy saylov. Bo’shab qolgan o’rinlarga saylov

o’tkazish.

7. Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi.

20

8. Deputat va senatorlarni chaqirib olish.

9. Umumiy ovoz berish usuli sifatida referendum

Yana shuni qayd qilish kerakki, saylov masalalari haqida o’quv kursida turli

saylovlar: Prezident saylovi, Qonunchilik palatasi deputatlari va mahalliy Kengash

deputatlari saylovi, alohida-alohida mavzularda berilmay har bir mavzuda qiyosiy

tarzda berilib boradi. Shuningdek, o’quv kursida Markaziy saylov komissiyasining

saylovlarni tashkil qilish va o’tkazishdagi muhim o’rni hisobga olib, alohida mavzuda

Markaziy saylov komissiyasi haqida ma’lumotlar berildi.

6-§. O’quv kursining boshqa fanlar va o’quv kurslari bilan munosabati

Hech qaysi fan alohida, boshqalardan mutlaqo holi, ajralgan holda

rivojlanmaydi va oldiga qo’ygan vazifalarni bajara olmaydi.

“Saylov huquqi” o’quv kursi ma’lum ijtimoiy munosabatlar, ularni tartibga

soluvchi normalar haqidagi bilimlardan iborat ekan, bu bilimlar boshqa fanlarda ham

u yoki bu darajada mavjud bo’ladi.

Avvalo, “Saylov huquqi” – huquqiy institut, shuningdek fuqarolarni siyosiy

huquqlari ekan, bu masalalarni o’rganuvchi, ularning nazariy qoidalarini o’zida

mujassam qilgan, “Davlat va huquq nazariyasi” fani bilan yaqin munosabatda

bo’ladi. Chunki huquq, huquqiy munosabat, huquq sub’ekti, qonuniylik kabi

kategoriyalar “Davlat va huquq nazariyasi” fanining predmetidir. “Saylov huquqi”

o’quv kursi esa umumiy nazariy qoidalarga tayangan holda shu masalalarni “Saylov

huquqi” doirasida yanada aniqlashitirib, o’ziga xos xususiyatlarni aniqlab o’rganadi.

“Saylov huquqi”ni huquqiy institut sifatida mavjud bo’lishi, shakllanishi, uni

konstitusiyaviy institut darajasiga aylanishida rivojlanish bosqichlarni “Davlat va

huquq tarixi” fani o’rganadi va tegishli bilimlarni beradi. “Saylov huquqi”ning

rivojlanish bosqichlari unga ta’sir qiluvchi sharoitlarni o’rganishda “Saylov huquqi”

o’quv kursi “Davlat va huquq tarixi” bilimlariga tayanadi.

Vaqt o’tishi, ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi saylov huquqining bir

mamlakat doirasidan chiqib, xalqaro ahamiyat kasb etishiga olib keldi. “Saylov

huquqi”ning asosiy prinsiplari saylovdagi xalqaro andozalar xalqaro hujjatlarda

belgilanib, “Xalqaro huquq” fani predmetini tashkil etadi.

Shu tufayli “Saylov huquqi” o’quv kursining “Xalqaro huquq” bilan o’zaro

munosabati vujudga keldi.

“Saylov huquqi” konstitusiyaviy-huquqiy munosabat u konstitusiyaviy

huquqning bir institutidir deb ta’kidlandi. Bu esa “Saylov huquqi”o’quv kursini

“Konstitusiyaviy huquq” fani bilan chambarchas aloqasini, o’ta uzviy munosabatini

bildiradi. Saylov huquqining tamal toshi, asosi “Konstitusiyaviy huquq”da belgilab

qo’yilgan. Saylov-huquqiy munosabatlar, ularning sub’ektlari, saylov huquqining

asosiy prinsiplari, saylov o’tkazish muddatlari va saylovning asosiy qoidalari

konstitusiyaviy normalar bilan bir qadar tartibga solingach, “Saylov huquqi” ularni

yanada aniqlashtirib, kengaytirib tartibga soladi.

“Saylov huquqi” o’quv kursi boshqa huquqiy fanlar: “Jinoyat huquqi”,

“Ma’muriy huquq”, “Moliya huquqi”fanlari bilan ham munosabatda bo’ladi. “Jinoyat

huquqi” va “Ma’muriy huquq” fanlarida fuqarolarning saylov huquqlari buzilganligi

uchun javobgarlik belgilangan.

21

"Saylоv huquqi"

о'quv kursi

Kоnstitutsiyaviy huquqi

Davlat va huquq

nazariyasi

Xalqarо huquq

Siyоsatshunоslik

Mоliya nuquqi

Ma'muriy huquq

Jinоyat huquqi

Davlat va huquq tarix

Saylovlarni moliyalashtirish, siyosiy partiyalar saylov faoliyatini

moliyalashtirish “Moliya huquqi” fanida belgilangan.

“Saylov huquqi” o’quv kursi nafaqat huquqiy fanlar bilan, balki boshqa

ijtimoiy fanlar bilan, jumladan, “Siyosatshunoslik” fani bilan ham munosabatga

kirishadi. “Siyosiy hokimiyat, siyosiy hokimiyatlarning faoliyati, saylov

texnologiyalari kabi masalalar siyosatshunoslik fani predmeti bo’lib, ularning

ro’yobga chiqishi, siyosiy partiyalarning saylovdagi o’rni, aniq ishtiroki “Saylov

huquqi” o’quv kursi orqali o’rganiladi, fuqarolar va mutaxassislarga еtkaziladi.

“Saylov huquqi” o’quv kursi sxemasi

Xulosa

Saylov huquqi – ma’lum huquqiy normalar yig’indisi, shuningdek, u

fuqarolarning asosiy siyosiy huquqlaridan hisoblanadi.

Bu huquq orqali fuqarolar o’z xohish-irodalarini erkin bildirishib, davlat

hokimiyatini tashkil etishda ishtirok etadi. Saylov orqali fuqarolar davlat

institutlarining (organlari) huquqiy layoqatiga baho beradi. Saylov huquqi orqali

fuqarolarning shaхs sifatidagi erkinligi, ularning o’z taqdirini o’zi belgilashi va

mustaqillik mavqеlari aniqlanadi. Buning natijasida davlat tuzilmalari doimiy

ravishda fuqarolar oldida javobgarligini his qiladi.

Saylov huquqi – konstitusiyaviy institut, sababi bu huquqni asosi asosiy

prinsiplari konstitusiyada mustahkamlangan, konstitusiyaning tegishli normalari

saylov qonunchiligini yaratilishiga asos bo’ladi.

22

Saylov huquqi normalari ichki va xalqaro huquq normalaridan iborat bo’lib,

ular turli darajadagi huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan. “Saylov huquqi” o’quv

kursining vujudga kelishi va zarurati saylov munosabatlarining takomillashib borishi,

jamiyat hayotida saylovlar rolining oshib borishi, bundan buyon saylov

qonunchiligini takomillashtirish, yangi saylov texnologiyalaridan foydalanishga

sabab bo’ladi. Saylov huquqining huquqiy institutdan alohida huquq tarmog’iga

aylanib borish jarayoni, bu boradagi muammolarni hal qilish zaruriyati, fuqarolarda,

bo’lajak mutaxassislarda tegishli bilim olish extiyojini paydo qiladi. Bu vazifalar esa

“Saylov huquqi” o’quv kursi orqali bajarilishi mumkin.

Saylov huquqi tizimi (tuzilishi) uning predmetiga mos hamda o’quv kursi

qismlari nazariy va amaliy bilimlardan iborat bo’lib, mavzular ahamiyatiga qarab

joylashtirilgan.

Nazorat uchun savollar.

1. Saylov huquqi Konstitusiyaviy huquq tizimida o’zining alohida o’rniga

ega bo’lib, bu huquq fuqarolarga davlat boshqaruvida, davlat hokimiyatini

shakllantirishda hamda davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini ta’minlab beradi.

Saylov huquqi qanday huquqiy institut hisoblanadi? Uning boshqa

huquqiy oilalaridan qaysi jihatlari bilan farq qilishini muhokama qiling.

2. Saylov huquqi manbalarining ichida Konstitusiyaning hamda umum

e’tirof etilgan xalqaro huquq normalarining o’rni beqiyos hisoblanadi.

Nima uchun Konstitusiya va хalqaro hujjatlar saylov huquqining manbai

hisoblanadi? Uning yuridik ahamiyatini aniqlang hamda muxokama qiling.

3. “O’zbekiston Respublikasining fuqaroligi to’g’risida”gi qonunning 17-

moddasi 2-qism 4-bandi talablariga binoan mamlakat fuqaroligiga qabul qilingan

Martin Kross milliy qonunchilikda mustahkamlangan o’zining siyosiy huquqlari

to’g’risida ma’lumot olish uchun “Legal Support” nomli advokatlik firmasiga

murojaat qildi. U o’zining sobiq davlati qonunchiligida saylov tizimi proporsional

saylov tizimiga asoslanganligini va O’zbekiston saylov qonunchiligi bilan tanish

emasligini aytib o’tdi.

Mazkur holatda siz advokat sifatida mijozga O’zbekiston Respublikasi

qonunchiligi asosida saylov huquqi tushunchasi, saylov prinsirlari, manbalari va

saylov tizimi to’g’risida еtarli ma’lumot berish orqali o’z firmangizning salohiyatini

ko’rsatib bering.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov

bo’layotgan paytda “Sardoba” saylov okrugining 44-uchastka saylov komissiyasiga

ovoz bеrish uchun kelishi kerak bo’lgan fuqarolarning bir qanchasi kasal bo’lib

qolishi natijasida ovoz berishda qatnasha olmadilar. Uchastka saylov komissiyasining

a’zosi G. kasal bo’lib, ovoz berishga kela olmagan saylovchilar o’rniga saylov

byulletenlarini to’ldirib, ularni saylov qutisiga tashlaydi. Kech soat 18.00 larda kasal

bo’lib qolgan saylovchilardan biri K. uchastkaga kelib, voqeadan xabar topdi. Bu

holat yuzasidan komissiya raisi T.dan tushuntirish berishini so’raydi. T. o’z

xodimining hatti-harakatlari qonuniyligini, saylov byulletenlarini mazkur holatda

komissiya a’zosi tomonidan to’ldirilishi mumkinligini aytadi.

Savol

23

1. Mazkur holatda T. tomonidan qilingan hatti-harakatlar qonuniymi?

2. Agar noqonuniy bo’lsa, nima uchun?

3. Masala еchimining huquqiy asoslarini keltiring?

2-mavzu. Saylov huquqi prinsiplari

Saylov huquqi prinsiplarining umumiy tasnifi. Umumiy saylov prinsipi.

Teng saylov prinsipi. To’g’ri va pog’onali saylov prinsipi. Yashirin ovoz berish

va saylovlarda oshkoralik. Saylovlarda ixtiyoriylik va erkinlik. Saylov sеnzlari.

Mavzuda saylov huquqining umumiy prinsiplari, tushunchasi, ularning

ahamiyati, qo’llanilishi va O’zbekistonda demokratik islohotlar, saylov tizimini isloh

etish orqali ularning chuqurlashib borayotganligi, umumiy prinsiplarining qonuniy

asoslari haqida bilimlar beriladi. Saylov huquqi prinsiplarining xalqaro hujjatlarda

mustahkamlanganligi va uni ahamiyati ko’rsatiladi.

Shuningdek, saylov sеnzlari tushunchasi hamda uning turlari va ahamiyati

haqida umumiy va zarur bilimlar o’z ifodasini topgan.

1-§. Saylov huquqi prinsiplarining umumiy tasnifi

Prinsip atamasi o’zbek tilida ko’pincha tamoyil deb yuritiladi. Bularning

ma’nosi deyarli bir xil. Lekin shunday atamalar borki, ular barcha tillarda aslicha

qo’llaniladi. Bu atama O’zbekiston Konstitusiyasida ham qo’llanilgan, masalan, 14-

moddada. Prinsip ijtimoiy kategoriya bo’lib, eng muhim g’oyalarni qoida sifatida

namoyon bo’lishidir. Davlat va huquqning turli sohalarida prinsip tushunchasi

qo’llaniladi. Masalan, qonuniylik prinsipi, tashqi siyosat prinsipi.

Saylov huquqida ham prinsip atamasi qo’llanilib, u eng avvalo saylovlarning

adolatliligini, qonuniyligini ko’rsatuvchi asosiy mezon sifatida namoyon bo’ladi.

Saylovlar eng qadimiy hodisalardan ekanligini aytib o’tgan edik. Ular kishilik

jamiyatining hamma bosqichlarida qo’llanilib kelingan bo’lib, jamiyat rivojiga mos

ravishda takomillashib bordi. Uning takomillashuvida ma’lum qoidalarni vujudga

kelishi, ularni bajarilishi, qo’llanilishi shart etib belgilanishi muhim rol o’ynaydi.

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, saylovlarning demokratlashuvida yangi

davr boshlandi. Bunda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan

hujjatlar muhim o’rin tutadi.

Saylov huquqining asosiy prinsiplari muhim ahamiyatga ega “Inson huquqlari

umumjahon deklarasiyasi”da xalqaro miqyosda o’z ifodasini topdi. Uning 21-

moddasida: “har bir inson bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali o’z

mamlakatini boshqarishda qatnashish huquqiga ega. Xalq irodasi davriy va

soxtalashtirilmagan, yalpi va teng saylov huquqidan yashirin ovoz berish yo’li bilan,

ovoz berish erkinligini ta’minlaydigan boshqa teng qiymatli shakllar vositasida

o’tkaziladigan saylovlarda o’z aksini topishi zarur” – deb belgilab qo’yildi1.

1 Qarang: Insоn huquqlari bо‘yicha xalqarо shartnоmalar (tо‘plam). T.; “Adоlat”, 2004, 34-bet

24

Bu еrda bevosita to’g’ri saylov, erkin saylov, yalpi-umumiy saylov, teng

saylov, yashirin ovoz berish prinsiplari saylov o’tkazishda zarur shart sifatida

belgilanganligini ko’ramiz.

BMT qabul qilgan “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro

Pakt”ning 25-moddasida “har bir fuqaro hеch qanday cheklashlarsiz, kamsitilishsiz,

bevosita – to’g’ridan-to’g’ri, erkin, yalpi-umumiy, teng, yashirin ovoz berish

huquqiga ega bo’lishi kerak”- degan qoida o’z ifodasini topdi1.

Natijada umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi, yashirin ovoz berish,

erkin ravishda xohish irodasini bildirish xalqaro miqyosda saylov huquqining asosiy

qoidasi – prinsipi sifatida e’tirof etildi. Buning muhim ahamiyati shunda bo’ldiki, bu

hujjat uni tan olgan, imzolagan davlatlar uchun majburiy kuchga ega bo’lganligi

uchun, uni imzolagan barcha davlatlar o’z qonunchiligida yuqoridagi qoidalarni,

umumiy prinsip sifatida mustahkamlab qo’ydi

O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida va saylov qonunlarida

umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi prinsiplari, saylovlarning yashirin

o’tishi, oshkora o’tishi, xohish-irodani erkin bildirish saylov huquqining asosiy

prinsiplari sifatida belgilab qo’yildi. Bu prinsiplar asosiy prinsiplar bo’lishi bilan

birga umum e’tirof etilgan prinsiplardir.

Ayrim adabiyotlarda saylov huquqining muhim, umum e’tirof etilgan

prinsiplari deb faqat umumiy, teng, to’g’ri va yashirin ovoz berish ko’rsatilgan2.

Ayrimlarida esa saylovda ishtirok etish erkinligi, oshkoralik ham saylov huquqining

asosiy prinsiplaridan deb baholangan3.

Xaqiqatda ham erkinlik va oshkoralikni asosiy prinsip deb aytish, bu

qoidalarning saylovlardagi muhim ahamiyatini e’tirof etishdir. Bundan tashqari ular

O’zbekiston Konstitusiyasi va qonunlarida mustahkamlangan va saylov o’tkazishda

asosiy qoida hisoblanadi.

Hozirgi kunda aksariyat mamlakatlarning konstitusiyalarida umumiy, to’g’ri,

teng, yashirin ovoz berish qoidalari o’rnatib qo’yilgan. Agar bu prinsiplar qonunlarda

belgilangan bo’lsa-yu, saylovlar erkin va oshkora o’tmasa, unday saylovlarni

demokratik saylov deb hisoblash mumkin emas.

Xalqaro kuzatuvchilar saylovlarga, asosan ularning erkin va oshkora

o’tkazilishi yoki aksincha bo’lishiga qarab baho berishadi. Shuning uchun ularni ham

saylov huquqining umum e’tirof etilgan prinsiplari deb hisoblash mumkin. Saylovlar

faqat oshkoralik va erkinlik asosida o’tkazilgan taqdirdagina umumiy, teng,

to’g’ridan-to’g’ri saylovlar to’la ravishda o’z ifodasini topishi mumkin va shundagina

ularning ahamiyati yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi.

O’zbekiston Konstitusiyasining 117-moddasida: “saylovlar umumiy, teng,

to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi”

degan qoida kiritilib, umumiy, teng, to’g’ri, yashirin ovoz berish konstitusiyaviy

prinsip darajasida mustahkamlangan. Fuqarolarning o’z xohish-irodasini bildirishda

1 Qarang: Shu tо‘plam, 45-bet. 2 Qarang: Коституционное право зарубежных стран. М: Норма, 2010, стр. 229; Баглай М.В. Коституционное

право РФ. М: Норма, 1998, 349-350; Таджиханов У. ва бошқалар, Ўзбекистон Республикаси конституциявий

ҳуқуқи. Т.:“Шарқ”, 2001, 484-бет. 3 Qarang: Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2014, 203-204-бет.

25

tengligi va erkinligi ham Konstitusiyaning shu moddasida mustahkamlab qo’yildi.

Saylov to’g’risidagi qonunlarda ham bular saylov huquqining asosiy prinsiplari

sifatida qayd qilingan.

Amalga oshirilgan siyosiy islohotlar natijasida saylov huquqining bu

prinsiplarini qo’llash, ularning amal qilishi kengayib bordi, fuqarolik jamiyati qurish

jarayonida saylovlarni erkinligini ta’minlash dolzarb masala bo’lib qoldi. Shuning

uchun Birinchi Prezident tomonidan ilgari surilgan Konsepsiyada saylov huquqi

erkinligini ta’minlashga alohida e’tibor berildi1.

2-§. Umumiy saylov prinsipi

Bu prinsip amal qilgunga qadar, saylovlar umumiy bo’lmay, ko’plab

cheklashlar orqali fuqarolar saylovda ishtirok etish imkoniyatidan mahrum edilar.

Sobiq ittifoq davrida, SSSRning 1922-yilda tashkil etilishdan boshlab, to 1936-

yilgacha, ya’ni 14 yil umumiy bo’lmagan saylovlar o’tkazilgan. Buning natijasida

ko’plab fuqarolar ijtimoiy kelib chiqishiga qarab saylov huquqidan mahrum qilingan.

Faqat 1936-yilgi SSSR Konstitusiyasida, so’ng 1937-yilgi O’zbekiston

Konstitusiyasida rasman umumiy saylov prinsipi belgilab qo’yildi.

O’zbekiston mustaqillikka erishgach, o’z taraqqiyotini demokratik o’zgarishlar

bilan bog’lab olib borar ekan, demokratik saylov prinsiplarini qonun darajasida

mustahkamlashga alohida e’tibor berdi.

Qonunlarda nafaqat umumiy saylov huquqi prinsip darajasida mustahkamlab

qo’yildi balki, umumiy saylov prinsipi tushunchasini ham saylov qonunlarining

alohida moddalarida belgilash yo’li tutildi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonunning 2-

moddasi “Umumiy saylov huquqi” deb nomlanib, unda “Qonunchilik palatasiga

deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kuni o’n sakkiz yoshga to’lgan O’zbekiston

Respublikasi fuqarolari saylash huquqiga egadirlar.

Qonunchilik palatasiga saylov kuni yigirma besh yoshga to’lgan hamda kamida

besh yil O’zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan fuqarolar saylanish

huquqiga egadirlar.

Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud

hukmi bilan ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi

mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar” – deb umumiy saylov huquqining

qonuniy tushunchasi va shartlari mustahkamlab qo’yilgan.

“Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi

Qonunning 2-moddasi ham “Umumiy saylov” deb atalib unda ham aynan shu

qoidalar mustahkamlangan, faqat unda saylanish huquqi 21 yosh qilib belgilangan.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunda bu

prinsipni belgilashga boshqacha yondashilgan.

Uning 2-moddasi “Fuqarolarning saylov huquqi” deb nomlanib, unda

“O’zbekiston Respublikasining 18 yoshga to’lgan fuqarolari O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashish huquqiga ega.

1 Qarang: Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.: О’zbekistоn, 2010, 35-41-betlar.

26

Ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoliga, irqiy yoki milliy

mansubligiga, jinsi, ma’lumoti, tili, dinga munosabatiga, mashg’ulot turi va

xususiyatiga qarab O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqini biron-

bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash taqiqlanadi.

Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek

sudning hukmiga muvofiq ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashmaydilar” – degan qoidalar

belgilangan bo’lsa, Qonunning 1-moddasida, Prezident lavozimiga o’ttiz besh

yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha

kamida o’n yil O’zbekiston hududida muqim yashayotgan O’zbekiston Respublikasi

fuqarosi saylanishi mumkinligi ko’rsatilgan. Umumiy saylov huquqi mamlakatdagi

hamma fuqarolarni yoppasiga emas, ko’pchiligini, ya’ni voyaga еtgan fuqarolarni

saylovda ishtirok etishini bildiradi. Saylov huquqi 18 yosh qilib belgilangan bu,

shaxsning voyaga еtish yoshi bo’lib, shu paytdan boshlab shaxs o’zini harakatlari

uchun o’zi javob berish, voqеalarni ongli anglash qobiliyatiga ega bo’ladi.

Ba’zi mamlakatlarda (Eron, Kuba) aktiv saylov huquqi 16 belgilangan. Yosh chegarasini 18

yosh etib belgilanishi birdaniga bo’lmagan, ko’pchilik mamlakatlarda u ancha baland bo’lib,

yoshlarning olib borgan uzoq kurashlari, talablari natijasida, Angliya va Germaniyada 1970 yildan,

Amerikada 1971 yildan, Fransiyada 1974 yildan, Italiyada 1975 yildan o’rnatilgan.

Ko’pchilik mamlakatlarda, jumladan O’zbekistonda sud tomonidan

muomalaga layoqatsiz deb topilganlar, sud hukmiga ko’ra ozodlikdan mahrum qilish

joylarida saqlanayotganlar saylovda ishtirok etmaydi1.

O’zbekiston Konstitusiyasi va saylov qonunlari, saylanish huquqlariga ega

bo’lish uchun yuqoriroq yosh chegarasi va boshqa turdagi cheklashlarni o’rnatgan.

Mahalliy kengash deputatlari bo’lib saylanish uchun 21 yoshga, Oliy Majlis

Qonunchilik palatasi deputati va Senat a’zosi bo’lib saylanish uchun 25 yoshga,

Prezident bo’lib saylanish uchun esa 35 yoshga to’lgan bo’lishi kerak.

Yosh chegarasi turli organlarning huquqiy holati, hal qiladigan masalalar

doirasining hajmi va ahamiyatiga qarab o’rnatiladi. Bu fuqarolarni ma’lum bilmga,

hayot tajribasiga ega bo’lishini nazarda tutadi.

Bundan tashqari deputat bo’lib saylanish uchun mamlakatimizda oxirgi besh

yil, Prezident bo’lib saylanish uchun oxirgi o’n yil muqim yashagan fuqarolar shu

o’rinlarga saylanish huquqiga ega bo’ladi. Prezident bo’lib saylanish uchun esa yana

qo’shimcha davlat tilini yaxshi bilish kerak degan shart mavjud. Bunday va shunga

o’xshash talablar boshqa davlatlarning saylov qonunchiligida ham nazarda tutilgan.

Masalan, AQSh Prezidenti bo’lib saylanish uchun AQSh fuqarosi fuqarolikni AQShda

tug’ilish natijasida olishi kerak. Keyinchalik fuqarolikni olganlar Prezident bo’lib saylanish

huquqiga ega emas.

Mamlakatimizda umumiy saylov prinsipi qonunlarda belgilanibgina qolmay,

undan amalda ham foydalaniladi, uning keng amal qilishi uchun yana qo’shimcha

1 Qarang: Коституционное право зарубежных стран. М: “Норма”, 2010, стр. 234.

27

tadbirlar belgilab berilmoqda. 2012-yil 19-dekabrda saylov qonunchiligiga kiritilgan

o’zgartirish va qo’shimchalarga asosan, ishi sudda ko’rilguncha vaqtincha qamoq

joylarida o’tirgan fuqarolar ham ovoz berishda ishtirok etish huquqiga ega bo’ldi. Bu

umumiy saylov prinsipining yanada kengayganligini, aybsizlik prеzumpsiyasining

amaliy ifodasi bildiradi.

Saylovlarda ishtirok etish huquqiga ega bo’lgan fuqarolar yig’indisi “saylov

korpusi” deb atalib, “saylov korpusi”ga kiruvchi fuqarolar soni, mamlakatdagi

fuqarolarning umumiy sonidan farq qiladi, kamroq bo’ladi, chunki qonuniy

cheklanganlar (yoshga qarab, sud yo’li bilan) barcha mamlakatlarda ham mavjud.

Sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan

fuqarolarning saylov huquqi vaqtincha to’xtatilib, ular ozodlikdan mahrum qilish

joyidan chiqishi bilan saylov huquqi hеch qanday harakatlarni amalga oshirish

nazarda tutilmasdan tiklangan hisoblanadi. Hozirgi kunda O’zbekiston

qonunchiligida o’tmishda bo’lgan (1959-yilgacha) saylov huquqidan mahrum qilish

jazosi yo’q. Sovet davrida 1959-yilgacha qilingan jinoyat uchun asosiy jazo bilan

birga qo’shimcha jazo sifatida, ma’lum muddatga saylov huquqidan mahrum qilish

jazosi mavjud edi.

3-§. Teng saylov prinsipi

Bu huquq Konstitusiyamizda va Prezident saylovi to’g’risidagi, vakillik

organlariga saylovi to’g’risidagi qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan.

Konstitusiyaning 117-moddasi saylovchilarning o’z xohish-irodasini bildirish tengligi

kafolatlanishi, saylovlar teng saylov huquqi asosida o’tkazilishi belgilangan.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 1-moddasida

saylov teng saylov huquqi asosida o’tishi, 3-moddasida har bir fuqaro bittadan

ovozga ega ekanligi belgilangan bo’lsa, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylov to’g’risida” va “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga

saylov to’g’risida”gi qonunlarning tegishlicha 3-moddasi “Teng saylov huquqi” – deb

nomlanib, unda:

“Har bir fuqaro — saylovchi bir ovozga ega.

Fuqarolar jinsi, irqiy va milliy mansubligi, tili, dinga munosabati, ijtimoiy kelib

chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqеi, ma’lumoti, mashg’ulotining turi va

xususiyatidan qat’iy nazar, teng saylov huquqiga ega” – deb belgilangan. Bu qoidalar

asosan fuqarolar saylov huquqining tengligiga tegishli bo’lib, bu tenglik har bir

saylovchining bitta ovozga egaligini ta’minlashdir.

Tenglik prinsipining tariхda qo’pol ravishda buzilishiga yaqqol misol sifatida

o’tmishdagi yondoshuvni ko’rish mumkin. Jumladan, sobiq ittifoq davrida o’tgan

asrning 30-yillarida umuman teng bo’lmagan saylovlar mavjud bo’lgan. Bunda

davlatning “proletariat diktaturasi” mohiyatidan kelib chiqib ishchilar sinfi

(proletariat) uchun, dehqonlarga nisbatan saylovda katta imtiyoz berilgan. Ittifoq

vakillik organiga dehqonlardan 125 000 saylovchidan bir deputat saylansa,

ishchilardan 25 000 saylovchidan bir deputat saylangan. Ya’ni, bir ishchining ovozi

bеshta dеhqon ovoziga tеngashtirilgan.

Saylovchilardagi tenglikni faqat fuqarolarning tengligi bilangina

chegaramaslik, faqat shu asosda saylovlarga baho bermaslik kerak. Tenglik prinsipi

28

saylovda fuqarolar teng huquqligi doirasidan chiqib boshqa holatlarga ham

qo’llanilishi kerak. Tenglik prinsipi barcha saylov ishtirokchilari uchun bir xil,

imkoniyat yaratilishida ham o’z ifodasini topadi. “Bizning qonunchiligimizda saylov

kampaniyasining biron-bir ishtirokchisi uchun qandaydir alohida imtiyoz va

preferensiyalar berilmasligi belgilab qo’yilgan”1.

O’zbekiston mustaqil taraqqiyotining dastlabki kunlaridan to hozirgacha

saylovladrni teng asosida o’tkazilishini ta’minlash borasida izchil ishlarni amalga

oshirib kelmoqda.

Masalan: Dastlabki davrlarda nomzod ko’rsatish huquqi davlat hokimiyati vakillik

organlariga va partiyalarga berilagan edi (fuqarolarga ham). Bu saylovlarda notenglikni keltirib

chiqarar edi. Siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatish huquqiga ega bo’lish uchun saylovchilarning

imzosini to’plashi, vakillik organlariga esa hеch qanday imzo to’plamay nomzod ko’rsatishi

mumkin edi. Saylov kampaniyasi davrida ham siyosiy partiyalar bilan vakillik hokimiyati

organlarining imkoniyati har xil edi. Shuning uchun ham saylovda hokimiyat organlari tomonidan

nomzodi ko’rsatilib saylangan deputatlar ko’pchilikni tashkil etar edi. Amaldagi qonunchilikda

vakillik hokimiyati organlari tomonidan nomzod ko’rsatish tartibi bekor qilingan va faqat siyosiy

partiyalarda nomzod ko’rsatish huquqi qoldirilgan.

Mamlakatimizda hozirgi fuqarolik jamiyatini shakllantirish davrida saylovlarda

tenglikni ta’minlashga yanada ehtiyoj ortdi. “Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

Konsepsiyasi”da saylovlarda raqobat kuchayayotganligi, saylovoldi tashviqotlarining

shakl va usullarini kengayib borayotgani ko’rsatiladi. “Shuning uchun saylov

qonunchiligida saylov kampaniyasining ushbu muhim bosqichini amalga oshirish

jarayonida, deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish

mexanizmlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan normalarni nazarda tutish

lozim” – deb qayd qilindi2.

Konsepsiya asosida saylov qonunlariga 2013-yil 19-dekabrda muhim

qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritildi va ular saylovoldi tashviqotlarining

tushunchasini, olib borish shartlarini, ruxsat etilgan shakl usullarini qonun normalari

asosida belgilab qo’ydi. Natijada saylovdagi tenglik yanada kuchaydi.

Saylovlarda saylov ishtirokchilariga teng imkoniyat yaratishda ommaviy

axborot vositalarining o’rni alohidadir.

Qonunga asosan O’zbekiston Respublikasining ommaviy ahborot vositalari

saylovga tayorgarlikning borishi va saylov qanday o’tayotganligini yoritib boradilar.

Shu bilan birga, Markaziy saylov komissiyasi bilan kelishgan holda o’zlarida

nomzodlarni, siyosiy partiyalarni chiqishlari uchun efir vaqti ajratilishiga

ko’maklashadi. Bunday ishlar teng asosida bo’lishi uchun Markaziy saylov

komissiyasi ishtirokchilarni ommaviy axborotdan foydalanishining teng efir

vaqtlarini belgilab beradi.

1 Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.: О’zbekistоn, 2010, 37-bet. 2 Karimоv I.A. – Shu asar. 39-bet.

29

Saylovlarning teng asosda o’tishi, saylov okruglarida (vakillik organlariga)

saylovchilar sonini bir xil bo’lishida, saylov uchastkalarini teng normada tuzilishida

ham o’z aksini topadi.

Ayrim manbalarda teng saylov huquqi fuqarolarning bir ovozga egaligi va

saylov okruglarini bir xil saylovlardan iborat normada tashkil etish bilan ta’minlanadi

deb ta’kidlanadi1. Buni e’tirof etish bilan birga teng saylovni ta’minlashda saylov

ishtirokchilariga bir xil, teng imkoniyat yaratilishini e’tibordan chetda qoldirmaslik

kerak.

4-§. To’g’ri va pog’onali saylov prinsipi

O’zbekistonda saylovlarni to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) o’tkazilishi

Konstitusiyaning 117-moddasida belgilangan. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

saylovi to’g’risida”gi Qonunning 1-moddasida ham saylovlar to’g’ridan-to’g’ri

o’tkazilishi ko’rsatilgan.

“O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning

2-moddasi va “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 2-moddasi “to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi” – deb

nomlanib, ularda Qonunchilik palatasining bir yuz o’ttiz besh deputati,

Kengashlarning barcha pog’onasi deputatlari fuqarolar tomonidan bevosita saylanishi

mustahkamlangan.

To’g’ridan-to’g’ri saylov ovoz berishda fuqarolarning bevosita, shaxsan

ishtirok etishidir. To’g’ridan-to’g’ri saylov orqali fuqarolar o’zlari bilgan, ishongan

nomzodiga, siyosiy partiyalarga ishonchini bildiradi va ularga shu mansab yoki

darajani loyiq deb hisoblaydi.

To’g’ridan-to’g’ri saylovlar orqali eng qo’yi vakillik organlari deputatlari ham,

oliy vakillik organlarining deputatlari ham, davlat boshlig’i – Prezident ham bevosita

fuqaro – saylovchilar tomonidan saylanadi. To’g’ri saylov mavjud bo’lganda

saylovchi bilan deputat, prezident o’rtasida bevosita hеch qanday oraliq

bog’lovchilarsiz, vositachilarsiz aloqa vujudga keladi. Saylanganlar fuqarolar,

saylovchilar oldida javobgar, mas’ul bo’ladi.

To’g’ri saylov natijasida fuqarolar barcha bo’g’indagi deputatlarni, Prezidentni

o’zlari istiqomat qilib turgan yashash joyidan saylaydi.

Lekin hozirga qadar ayrim mamlakatlarda to’g’ri saylovlarning aksi pog’onali

saylovlar ham qo’llaniladi, bu degani shunday saylovlar demokratiyaga zid degani

emas. Saylovlarni qaysi turini tanlashni, saylaydigan organlarning darajasiga,

mavqеiga qarab har bir mamlakatni o’zi hal qiladi.

Masalan, eng demokratik mamlakat hisoblangan Amerika Qo’shma Shtatlarida to’g’ri

saylov bilan birga pog’onali saylovlardan ham foydalaniladi. AQSh Prezidenti har to’rt yilda

saylovchilar tomonidan saylanadigan 438 kishi (saylovchi) tomonidan saylanadi. Ya’ni, Prezident

saylash uchun saylovchilar 438 vakilni saylaydi.2

1 Qarang: Избрательное право и избрательный процесс в РФ. М: “Норма”, 1999, стр-37. 2 Qarang: Баглай М.В. Коституционное право в РФ. М: “Норма”, 1998, 350 стр.

30

O’zbekistonda parlament – Oliy Majlis ikki palatali tuzilishida tashkil

qilingandan so’ng, quyi palata – Qonunchilik palatasining 135 ta deputati to’g’ridan-

to’g’ri saylov orqali, 15 tasi pog’onali saylov orqali va Senatning ko’pchilik qismi

pog’onali saylov orqali saylanish tartibi belgilanadi. Bu bilan saylov tajribamizga

pog’onali saylov prinsipi kirib keldi. Bu aslo demokratiyaga zid emas, aksincha uni

to’ldiradi, yuqorida tilga olingan organlarning a’zolarini tanlashni samarali vositasi

hisoblanadi.

Amaldagi saylov qonunchiligiga asosan Qonunchilik palatasining o’n bеsh

deputati O’zbеkiston ekologik harakatidan (bundan buyon matnda, Ekoharakat)

saylanadi. Bu 15 deputat Ekoharakatni hududiy tuzilmalarining vakillari ishtirok

etadigan Respublika anjumanlarida saylanadi. Ya’ni Ekoharakatning hududiy

tuzilmalari Qonunchilik palatasiga deputat saylash uchun vakillarini saylaydi.Ular o’z

navbatida 15 ta deputatni saylaydi.

Oliy Majlis Senati a’zolarining bir qismi, hududiy tuzilmalaridan teng

miqdordagi vakillar orqali saylanadi1.

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 77-moddasiga asosan

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Senati a’zolari Qoraqalpog’iston

Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati

vakillik organlari deputatlarning qo’shma majlislarida mazkur deputatlar orasidan

yashirin ovoz berish yo’li bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va

Toshkent shahridan teng miqdorda – olti kishidan saylanadi” – deb belgilangan.

Konstitusiyaning shu moddasiga binoan, saylov kuni yigirma besh yoshga to’lgan

hamda kamida besh yil O’zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan

O’zbekiston fuqarosi Senat a’zosi bo’lib saylanishi mumkin.

Konstitusiyasining 117-moddasiga asosan, Senat a’zolari Qoraqalpog’iston


va vakillik organlarining qo’shma majlislarida mazkur deputatlar saylangandan so’ng

bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi.

“O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning

II-qismi “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatini shaklantirish” deb

atalib, uning normalari yuqoridagi Konstitusiya normalarini rivojlantiradi va Senat

saylovini boshqa jihatlarini tartibga soladi. Shu qonunning 55-moddasi Senat

a’zolarini saylash tartibi to’g’risidagi nizom ishlab chiqish vakolatini Markaziy

saylov komissiyasiga yuklagan. Shundan kelib chiqib, Markaziy saylov komissiyasi

2004-yil 18-sеntyabrdagi 198-sonli qarori bilan “O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Senati a’zolarini saylash tartibi to’g’risida Nizom”ni tasdiqlagan. Keyinchalik

Markaziy saylov komissiyasining qarorlari bilan unga bir necha o’zgartirishlar ham

kiritilgan. Хususan, ushbu Nizomga Markaziy saylov komissiyasining 2005-yil 4-

yanvardagi 240-sonli va 2006-yil 14-aprеldagi 270-sonli qarorlari bilan bir qator

o’zgartishlar kiritilgan.

Konstitusiya va boshqa qonun hujjatlariga asosan Senat hududiy vakillik

palatasi. Uning a’zolari fuqarolar saylagan deputatlar tomonidan saylanadi. Bunday

1 Senatning 16ta a’zоsi О’zbekistоn Respublikasi Prezidenti tоmоnidan tayinlanadi.

31

saylov natijasida Senat a’zolari bilan fuqaro o’rtasida bir tabaqa (mahalliy vakillik

organlari deputatlari) mavjud.

Lekin Senat a’zolar bilan saylovchilar o’rtasida bir tabaqani mavjudligi fuqaro

va Senat a’zosini aloqasini mutlaqo yo’qqa chiqarmaydi. Senat a’zosi Senat a’zoligi

davrida ham tegishli Kengash deputati bo’lib qolaveradi va deputatlik vazifasini to’la

bajaradi va saylovchilar oldida ma’suliyatdan ozod bo’lmaydi. Bundan tashqari Senat

a’zosini tegishli asoslar mavjud bo’lib, muddatdan avval chaqirib olish masalasi

qo’yilsa, chaqirib olish uni mahalliy Kengash deputati saylangan okrugidan chaqirib

olinadi.

Demak, O’zbekiston saylov tizimida saylov huquqining asosiy prinsiplaridan

hisoblangan to’g’ridan-to’g’ri saylov bilan birga, pog’onali saylov ham mavjud

bo’lib u Qonunchilik palatasiga Ekoharakatdan 15 ta deputat saylashda va Senat

a’zoligiga hududiy tuzilishlardan a’zo saylashda qo’llaniladi.

5-§. Yashirin ovoz berish va saylovlarda oshkoralik

Saylovlarda adolatni ta’minlash vositalaridan biri ovoz berishni yashirin

bo’lishidir. Saylovlar yashirin ovoz berish orqali o’tkazilishi Konstitusiyaning 117-

moddasida belgilangan. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi

Qonunning 1-moddasida yashirin ovoz berish orqali Prezident saylanishi qayd

qilingan bo’lsa, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi

Qonunning 5-moddasiga va “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga

saylov to’g’risida”gi Qonunning 5-moddasi “Yashirin ovoz berish” deb nomlanib

ularga asosan deputatlar saylovida yashirin ovoz beriladi.

Yashirin ovoz berish saylov huquqini asosiy prinsipi bo’lishi bilan birga

demokratik saylovni asosiy xususiyati, ajralmas sharti va saylovchilarning mutloq

huquqi (imtiyozi) hisoblanadi 1 . Yashirin saylov faqat deputatlar saylovida emas,

boshqa saylovlarda ham qo’llaniladi. Bular haqida ham alohida to’xtalamiz.

Yashirin ovoz berish saylovda ovoz berishning eng maqbul usuli hisoblanadi.

Yashirin saylovda saylovchi hеch qanday tashqi ta’sirga berilmay, tashqi ta’sirdan

mutlaqo holi ravishda, hеch kimga ko’r-ko’rona ergashmay ovoz beradi. Ovoz berish

natijasi uni o’zidan boshqa hеch kimga ma’lum bo’lmaydi. Bu saylovchining

keyinchalik turli ta’qiblarga uchrashini oldini oladi.

Yashirin ovoz berish qonun va boshqa hujjatlarda belgilangan turli qoida va

tartiblar orqali kafolatlanadi. Saylov qonunchiligiga asosan ovoz berish yashirin

xonalarda amalga oshirilishi, saylovchi byulleten bilan tanishganda saylov

kabinalarida undan boshqa hеch kim (saylov komissiyasi a’zolari, kuzatuvchilar)

bo’lmasligi kerak. Ovoz berish kabinalari duch kelgan joyda emas byulleten olgandan

so’ng, saylov qutisiga borguncha yo’lda bo’lishi, saylovchi albatda undan o’tishi

kerak. Faqat saylovchi saylov byulleteni bilan tanisha olish imkoniyatiga ega

bo’lmasa, o’z xohishi bilan byulletenni to’ldirishda biror kishining yordamidan

foydalanishi mumkin. Yana bular saylov komissiyasi a’zolari, kuzatuvchilar

bo’lmasligi kerak. Saylovchi ovoz berib bo’lgandan keyin ham uning kimga ovoz

1 Qarang: http://lawbооks.news/pravо-kоnstitutsiоnnоe/kоnstitutsiоnnоe-pravо-rоssiyskоy.html

32

berganligini hech kim so’rashi mumkin emas. Saylov byulletenlariga hech qanday

belgi, raqam komissiya tomonidan qo’yilmaydi.

Ovoz berishni yashirinligi, muddatdan oldin ovoz berilganda ham,

nogironlarga, kasallarga maxsus saylov qutisi olib borilganda ham ta’minlanadi.

Yashirin ovoz berish faqat umumiy saylovlardagina qo’llanilmay,

Ekoharakatdan uning konfеrеnsiyasida 15 deputat saylanganda, shuningdek, mahalliy

vakillik organlarining Senat a’zolarini saylashga bag’ishlangan qo’shma

majlislaridagi saylovda ham qo’llaniladi.

Yashirin ovoz berish parlamentning turli organlari, mansabdor shaxslarni

saylash faoliyatida ham qo’llaniladi. O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi

Spikeri Qonunchilik palatasi deputatlari orasidan Qonunchilik palatasi deputatlari

tomonidan yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi hamda lavozimidan muddatdan

avval chaqirib olinadi.

Senat Raisi Senat a’zolari orasidan Senat majlisida yashirin ovoz berish yo’li

bilan lavozimiga saylanadi va lavozimidan ozod etiladi.

Palatalar o’z vakolatiga kiruvchi boshqa masalalarni ham yashirin ovoz berish

yo’li bilan hal qilish haqida qaror qabul qilishi mumkin.

Yuridik adabiyotlarda, manbalarda yashirin ovoz bilan birga oshkoralik degan

so’z ko’p uchraydi. Shuning uchun ba’zan savol ham tug’ilib turadi: yashirin nima?,

oshkoralik nima? degan.

Yashirin bu faqat ovoz berishgagina taalluqli xususiyat. Ovoz berishgina

yashirin amalga oshiriladi. Saylovdagi boshqa barcha masalalar oshkora o’tkaziladi.

Oshkora o’tmagan saylovlar, tayyorgarlik oshkora olib borilmasa, bunday saylovlarni

demokratik deb hisoblanmaydi.

Shuning uchun oshkoralikni ham saylovning muhim prinsiplaridan desa

bo’ladi.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 5-

moddasi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi

qonunlarning 6-moddasi saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishdagi

oshkoralikka bag’ishlangan bo’lib, ularda oshkoralikni ta’minlovchi, namoyon

etuvchi shartlar, talablar mustahkamlangan.

Shu moddalarning qoidasiga ko’ra saylovlarga tayyorgarlik ko’rish hamda

o’tkazishni saylov komissiyalari ochiq va oshkora amalga oshiradilar.

Saylovlarga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishdagi oshkoralik quyidagi tadbirlar

orqali amalga oshiriladi:

Birinchi, saylov komissiyalarining ishlari, saylov okruglarini va

komissiyalarini tuzilganligi, komissiyalarning tarkibi, ularning joylashgan еri va ish

vaqti saylovchilarga ommaviy axborot vositalari orqali xabar qilinadi; ikkinchi,

saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning dasturlari, nomzod ko’rsatish

faoliyati, nomzodlarni ro’yxatga olish va ular haqidagi ma’lumotlar, nomzodlar bilan

tashkil qilinadigan uchrashuvlar haqida ma’lumot ommaviy axborot vositalari orqali

xabar qilinadi, nomzodlar va ularning vakillarini ommaviy axborot vositalarida

chiqishlari tashkil qilinadi; uchinchi, saylovchilarning ro’yxati tuzilganligi, qaysi

saylovchi qanday raqamda ro’yxatga kiritilganligi ko’rsatilgan xabarnoma va ovoz

33

berish manzili va vaqti ko’rsatilgan taklifnomalar barcha saylovchilarga uchastka

saylov komissiyalari tomonidan еtkaziladi; to’rtinchi, ovoz berish yakunlari haqida

saylovchilarga ma’lumot OAV orqali еtkaziladi; beshinchi, saylovga tayyorgarlik

ko’rish va uni o’tkazishga bog’liq barcha tadbirlarda, shuningdek saylov kuni ovoz

berish xonalarida va ovozlarni sanab chiqishda deputatlikka nomzod ko’rsatgan

siyosiy partiyalardan, Ekoharakatdan bittadan kuzatuvchi, ommaviy axborot

vositalarining vakillari, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlardan

kuzatuvchilar qatnashish huquqiga ega.

Bundan tashqari saylov to’g’risidagi qonunlarning 171-moddasiga asosan

saylov uchastkalarida ovozlarni sanab chiqish vaqtida nomzod ko’rsatgan siyosiy

partiyalarning vakolatli vakili ishtirok etadi.

Saylovlarni tayyorlash va o’tkazishda oshkoralik prinsipi, saylovlarni qonuniy

va adolatli o’tishini ta’minlovchi eng muhim vosita bo’lishi bilan birga, saylovlarning

qonuniy, xalqaro talablar buzulmasdan o’tishini va uning asosida o’tkazilgan

saylovlarni chet davlatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan e’tirof etilishiga ham sabab

bo’ladi.

6-§. Saylovlarda ixtiyoriylik va erkinlik

Bu ikki tushuncha alohida-alohida ham, birgalikda ham demokratik

saylovlarning muhim sharti hisoblanadi. Fuqaro erkin bo’lsa, o’z iхtiyori o’zida

bo’lsa xohish irodasini ham erkin bildira oladi.

Fuqaro erkinligi daхlsiz ekanligi xalqaro hujjatlarda, shuningdek, O’zbekiston

Respublikasi Konstitusiyasining 19-moddasida belgilangan bo’lsa, 20-moddada

fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirishda boshqa shaxslarning

huquqlari va erkinliklariga putur еtkazmaslik shartlari mustahkamlangan.

Konstitusiyaning 117-moddasida ham “fuqaroning o’z xohish- irodasini

bildirish erkinligi qonun bilan kafolatlanadi” deb belgilangan. Agar Konstitusiyaning

19-, 20-moddalaridagi qoidalar umuman fuqaro, shaxs erkinligiga taalluqli bo’lsa,

117-modda qoidasi saylovda fuqaroning xohish-irodasini bildirishdagi erkinlikni

Konstitusiyaviy darajada mustahkamlaydi.

Saylovlardagi erkinlik va ixtiyoriylik faqat ovoz berishda, xohish-irodani

bildirishda emas, saylovning barcha tadbirlarida amal qiladi.

Masalan: faqat fuqaro xohishi bo’yicha siyosiy partiyalardan nomzod sifatida ko’rsatilishi,

nomzodni ishonchli vakili, siyosiy partiyalarning vakolatli vakili, kuzatuvchi, saylov komissiyalari

a’zosi bo’lishi mumkin. Fuqaro xohlasa, saylov oldi uchrashuvlarda ishtirok etishi, xohlamasa,

ishtirok etmasligi mumkin.

Fuqaroning saylovda erkin, iхtiyoriy ishtiroki, ovoz berishda ayniqsa yaqqol

namoyon bo’ladi. Ovoz berish huquq ekan, o’z-o’zidan u iхtiyoriy bo’lishi kerak.

Shuning uchun ba’zida xatto OAVda ham uchrab turadigan saylovda ishtirok etish

fuqarolarning burchi degan so’zlar mutlaqo haqiqatga to’g’ri kelmaydi.

Saylovda ovoz berishda ishtirok etish uchun majburlash, qatnashmaganlik

uchun ta’qib qilishlik qonun bilan taqiqlanadi.

34

O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 147-moddasi “Saylov

huquqining yoki ishonchli vakillar vakolatlarini amalga oshirishiga to’sqinlik qilish”

– deb atalib, unda fuqarolarning saylash va saylanish, targ’ibot olib borish

huquqlarini erkin amalga oshirilishiga zo’rlik ishlatish, qo’rqitish, aldash yoki

og’dirib olish bilan to’sqinlik qilish jazolanishi belgilangan 1 . Bu esa saylovda

ixtiyoriy ishtirok etishning ta’minlashni muhim vositasidir.

O’zbekistonda saylovda, ovoz berishda ishtirok etmaganlik uchun hech qanday

chora, jazo ko’rish tartibi yo’q. Ammo ayrim xorijiy mamlakatlarda saylovlarda

ishtirok etmaganlik uchun ayrim choralar ko’rish tartibi bor. Ayrim mamlakatlarda

saylovda ishtirok etishning majburiyligi belgilangan.

Jumladan, Italiya Konstitusiyada saylovni amalga oshirish fuqarolik burchi deb belgilangan,

uning qonunchiligida bunday holat yuz bersa jamoat izzasi qo’llanilishi belgilangan. Ayrim

mamlakatlarda saylovda ishtirok etmaganlik uchun turli choralar ko’rilishi belgilangan.

Avstraliyada saylovda ishtirok etmaslik uchun jarima solish nazarda tutilgan. Gretsiya va Turkiyada

saylovda ishtirok etish majburiyat hisoblanib, ovoz berishda ishtirok etmagan fuqaro ozodlikdan

mahrum etilishi ham mumkin. Saylovni burch sifatida belgilash va majburiy tus berish Belgiya,

Gollandiya ayrim Lotin Amerikasi davlatlarida ham mavjud2.

Ayrim mamlakatlarda saylov ishtirok etish majburiyat ekanligi shu

mamlakatlarda “absenteizm”ning mavjudligidir 3 . Saylov madaniyatining pastligi,

saylov natijalariga qiziqmaslik, fuqarolarni saylovlarda ishtirok etmasligiga sabab

bo’ladi.

Bundan tashqari norozilik, hukumatni olib borayotgan siyosatiga

qo’shilmaslik, ovoz berish natijasini qalbakilashtirilishiga bo’lgan ishonch

saylovlarda fuqarolarning ishtirok etmasligiga olib keladi. Shunga qarshi fuqarolarni

saylovda ko’prok ishtirokini ta’minlash maqsadida yuqoridagi davlatlarda majburiy

ovoz berish o’rnatilgan.

O’zbekistonda saylovlarda ishtirok etish iхtiyoriy bo’lsada fuqarolar faollik

bilan ishtirok etib kelmoqdalar.

Saylovlarni haqiqiy bo’lishi uchun 33% lik chegara belgilangan bo’lsa-da,

saylovlarda ro’yxatga olinganlarning mutloq ko’pchiligi ishtirok etadi.

2014-yil 21-dekabrda mamlakatimizda bo’lib o’tgan Oliy Majlis Qonunchilik

palatasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Juqorg’i Kengesi, viloyat, tuman va shahar

davlat hokimiyati vakillik organlariga saylovlarda saylovchilar ro’yхatiga 20 million

789 ming 572 nafar saylovchi kiritilgan bo’lsa, shularning 18 million 490 ming 245

nafari ovoz berishda ishtirok etdi. Bu saylovchilarning 88.94 foizini tashkil etadi.4

7-§. Saylov sеnzlari

“Sеnz” atamasi aslida cheklash ma’nosini bildirib, saylov huquqida ham

cheklash ma’nosida ishlatilsa-da, uning ma’nosi ancha kengroq.

1 О’zbekistоn Respublikasi Kоdekslari. T.Adоlat., 2013, 56-57-betlar. 2 Bular haqida qarang: Албастров И.А Конституционное право зарубежных стран. М.: 2009, стр-264. 3 Azizxо‘jaev A. va bоshqalar. Kоnstitusiyaviy huquq (izоhli lug‘at) T.: Sharq, 2001, 14-bet. 4 Xalq sо‘зi gaзetasi, 2014-yil, 26-dekabr.

35

Saylоv huquqiga ega bо‘lish va amalga оshirish uchun kоnstitutsiya va

saylоv qоnunlari bilan о‘rnatilgan shart-saylоv senzidir, degan ta'rif saylоv

senzi ma'nоsini tо‘larоq оchadi.

Turli mamlakatlarning saylov tizimida turli tuman saylov sеnzlari mavjud

bo’lgan va hozir ham mavjud.

Masalan, yosh, fuqarolik, savodxonlik, mulkiy, o’troqlik, jinsiy, irqiy, xizmat faoliyati, til,

diniy sеnzlar. Olib borilgan uzoq va kuchli demokratik kurashlar natijasida hozirgi zamon saylov

tajribasida bu sеnzlarning ba’zilari umuman qo’llanilmaydi, yoki qo’llanish doirasi qisqargan.

Uzoq vaqt mavjud bo’lgan sеnzlardan biri mulkiy sеnz bo’lib, u saylovda qatnashish

huquqiga ega bo’lish uchun ma’lum mulklarni, AQShda ko’chmas mulkka ega bo’lish, ma’lum

summa soliq to’lashi shart bo’lib, 1964-yilgacha AQShning ba’zi shtatlarida saylovchilardan ovoz

berish uchun soliq to’lash talab etilgan. Hozirgi davrda to’g’ridan-to’g’ri mulk sеnzi demokratik

davlatlarda yo’q, lekin ayrim mamalakatlarda saylovda ishtirok etish uchun ma’lum miqdorda garov

qo’yish tartibi mavjud.

Uzoq vaqt saylov o’tkazishda jinsiy sеnz mavjud bo’lib, saylovlarda ishtirok etish

huquqidan erkaklar imtiyozli foydalanishgan. 1917-yilgacha juda kam sonli mamlakatlarda

(Avstriya, Daniya, Ispaniya, Yangi Zellandiya va Norvegiyada) ayollar aktiv saylov huquqidan

foydalangan. Ayollarning siyosiy hayotdan, ovoz berishdan chetlatilishi, ularning oiladagi ishtiroki

muhim degan qoida bilan izohlangan. Angliyada 1918-yilda, AQShda 1920-yilda, Fransiyada 1944-

yilda, Italiya va Yaponiyada 1945-yilda eng demokratik mamlakatlardan hisoblanuvchi

Shvesariyada esa 1971-yilda ayollar ovoz berishda ishtirok etishadigan bo’ldi

Saylov tizimida savodxonlik sеnzi ham mavjud bo’lib, u aholini savodsizligi

byulletenlarni mustaqil to’ldirish imkonini bermaydi, byulleten to’ldirishga

boshqalarni jalb qilish esa, yashirin saylovlarga zid deb asoslanar edi. Ba’zi

mamlakatlarda oxirgi paytlarda qabul qilingan konstitusiya va qonunlarda bu sеnz bir

muncha takomillashtirilib o’rnatilgan.

Masalan, 1998-yilgi Ekvador konstitusiyasida savodxonlar (o’qish, yozishni biladiganlar)

saylovda albatta ishtirok etishi, savodsizlar ixtiyoriy ishtirok etishi belgilandi. Umuman bu sеnz

ko’pgina mamlakatlarning qonunchiligidan olib tashlanmoqda va saylovda ishtirok etuvchilar soni

ko’payib bormoqda. Masalan, 1980-yilda Peruda bo’lgan saylovda bu sеnzning olib tashlanishi

natijasida mamlakat bo’yicha 857 ming saylovchi ovoz berishda ishtirok etgan.

Xorijiy mamlakatlarda ancha keng tarqalgan sеnzlardan biri o’troqlik sеnzidir.

Bu еrda gap aktiv saylov huquqidagi o’troqlik sеnzi haqida ketmoqda. Bu sеnz

natijasida ko’plab fuqarolar ayniqsa mavsumiy ish bilan shug’ullanuvchilar

saylovlarda ishtirok eta olmaydilar.

Ayrim mamlakatlarda jumladan, Gollandiya va Turkiyada hamda asosan Lotin

Amerikasi davlatlarida (Peru, Panama, Argentina, Braziliya, Meksikada) harbiylar

saylovda ishtirok ettirilmaydi. Bu armiya siyosatdan tashqarida degan Konsepsiya

bilan asoslantiriladi. Shu mamlakatlarning ba’zilarida polisiyachilar, turli (qamoq)

xizmatdagilar ham saylovda ishtirok etmaydi.

36

Ayrim mamlakatlarda diniy tashkilot xizmatchilari ham saylovda ishtirok

etmaydi. Bu diniy sеnz natijasidir. Bu cherkov va davlat ajratilgan degan prinsip

bilan isbotlanadi.

Ayrim mamlakatlarning qonunchiligida ayrim toifadagi fuqarolarni saylov

huquqidan mahrum qilish asoslari belgilangan, aniqrog’i, saylov huquqidan sud

qarorlariga asosan mahrum qilinishi mumkin. Bunday fuqarolar toifasiga turmalarda

jazo o’tayotgan siyosiy huquqlardan mahrum qilinganlar, bankrotga uchraganlar,

davlat g’aznasidan qarzdorlar kiradi. Bundan tashqari “ahloqiy” sеnzlar ham mavjud

bo’lib, uning asosida daydilar, alkagollar (narkomanlar), ota-onasiga xurmatsizlik

qilganlar saylovda ishtirok etmaydi. (Meksika Konstitusiyasi 38-modda).

Deyarli barcha mamlakatlarda yosh sеnzi bo’lib (aktiv va passiv siyosiy huquqda),

dastlabki davrlarda juda yuqori o’rnatilgan va buning natijasida aholining ko’pchilik qismi

saylovlardan chetlatilgan. Olib borilgan kurashlar natijasida yosh sеnzi pasaytirilgan, natijada

Angliya va Germaniyada 1970-yil, AQShda 1971-yil, Fransiyada 1974-yil, Italiyada 1978-yilda

aktiv saylov huquqi 18 yosh qilib belgilangan1.

Umuman saylov sеnzlari aktiv saylov huquqi uchun alohida, passiv saylov

huquqi uchun alohida, yoki ikkalasi uchun bir xil bo’lishi mumkin.

O’zbekiston saylov tizimida ham saylov sеnzlari mavjud va ular aktiv saylov

huquqi uchun alohida, passiv saylov huquqi uchun alohida belgilangan.

Aktiv saylov huquqida (saylash huquqiga ega bo’lishda) sеnzlar quyidagilardan

iborat:

1. Fuqarolika ega bo’lish;

2. Ma’lum yoshga – 18 yoshga to’lgan bo’lish;

3. Muomala layoqatiga ega bo’lish;

4. Ozodlikdan mahrum qilish joylarida jazoni o’tamayotgan bo’lish.

5. Passiv saylov huquqida (saylanishda) quyidagi sеnzlar mavjud:

6. Fuqarolik;

7. Yosh sеnzi. Ma’lum yoshga to’lgan bo’lishlik – Prezident bo’lib saylanish

uchun 35 yosh, mahallliy davlat organlariga deputat bo’lib saylanish uchun 21 yosh,

Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga va Senatga saylanish uchun 25 yoshga

to’lgan bo’lish.

8. O’troqlik sеnzi – deputat va Senator bo’lib saylanish uchun oxirgi besh yil

ichida O’zbekistonda muqim yashagan bo’lish, Prezidentlikka saylanish uchun esa

oxirgi o’n yil ichida O’zbekistonda muqim yashagan bo’lish.

9. Til bilish sеnzi – bu faqat Prezidentlikka saylanuvchilarga nisbatan tadbiq

etiladi.

10. Muomala layoqatiga ega bo’lish.

11. Ozodlikdan mahrum qilish joyida jazo o’tamayotgan bo’lish.

1 Shu bandni yozishda kо‘rsatkichlar va raqamlar “Конституционное право зарубежных стран” darsligidan (M.

“Норма”, 2010, 232-237-betlar) оlindi.

37

Bulardan tashqari saylov qonunchiligida Prezidentlikka nomzod uchun,

deputatlikka va Senator bo’lib saylanadiganlar nomzodi uchun ba’zi talablar, shartlar

ham qo’yiladi. Bular haqida darslikning 10-mavzusida keng va atroflicha to’xtalinadi.

Xulosa

Saylov huquqi fuqarolarning siyosiy huquqlari sifatida vujudga kelib,

rivojlanib bormoqda va saylov fuqaro, jamiyat hayotida muhim rol o’ynamoqda.

Fuqarolar hayotida shunchaki saylovlar emas, demokratik saylovlar, muhim

tashkilotchilik, yaratuvchilik vazifasini o’tovchi saylovlar alohida ahamiyat kasb

etadi. Saylovlarning demokratik o’tishida turli davrlarda fuqarolarning kurashi, qat’iy

talabi natijasida vujudga kelgan va rivojlanib, kengayib borayotgan saylov prinsiplari

muhim rol o’ynaydi. Bu prinsiplar umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri, yashirin ovoz

berish prinsiplari bo’lib ular, xalqaro hujjatlarda mustahkamlanib, umum e’tirof

etilgan prinsiplar doirasiga ko’tarilgan. Saylovlarning yanada takomillashuviga,

demokratlashuviga ularni faqat shu prinsiplarda o’tkazilishining o’zi еtarli bo’lmay

qoldi. Xozir umum e’tirof etilgan saylovlarni oshkora o’tishi, xohish iroda bildirish

ixtiyoriyligi asosiy prinsiplar qatoriga qo’shildi.

O’zbekiston Respublikasi yuqoridagi prinsiplarni o’z konstitusiyasi va

qonunlarida mustahkamlash bilan birga har bir saylovda ularning qo’llanilishini

kengaytirish choralarini ko’rib bormoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida

saylov huquqining umumiy prinsiplarini saylovlarda qo’llash kengayib bormoqda.

Mamlakatimizda o’ziga xos saylov tizimi mavjud bo’lib, Ekoharakatdan qonunchilik

palatasiga deputat saylash va Oliy Majlis Senatini saylash tartibi, saylov tizimimizni

pog’onali saylovlar bilan boyitdi. Saylov qonunchiligida o’rnatilgan “saylov sеnzlari”

demokratik prinsiplar va talablarga zid emas. Ular saylovlarni sifatli o’tkazish,

tegishli lavozim va o’rinlarga munosib shaxslarni saylanishini nazarda tutadi.


1. Dunyoda saylov huquqi prinsiplari orasida yashirin ovoz berish prinsipi

o’zining alohida prinsip ekanligi bilan ajralib turadi.

Yashirin ovoz berish prinsipi nima uchun demokratik saylovni asosiy sharti

hisoblanadi? Ushbu prinsipning boshqa prinsiplar bilan qiyosiy tahlil qilib,

muxokama qiling.

2. Saylovlarda “sеnz” tushunchasi mavjud. Ushbu atamaning dunyoda, har bir

mamlakatda turli ko’rinishlari mavjud.

O’zbekistonda o’tkaziladigan saylovlarda qanday “saylov sеnzlari”

qo’llaniladi? Unga huquqiy baho bering hamda boshqa mamlakatlardagi “saylov

sеnzlari” bilan qiyosiy tahlil qiling.

3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga navbatdagi saylovlarini kuzatishga

kelgan Bruney Sultonligi Oliy yuridik akademiyasi professori Shayx Subhiddin

Salmon mamlakatda olib borilayotgan saylov kampaniyalari bilan tanishib chiqar

ekan, Markaziy saylov komissiyasi mas’ul xodimidan saylov instituti rivojlanish

tarixi va mazkur jarayonning O’zbekiston sharoitida qay tarzda amalga

oshirilayotganligi hamda davlat hokimiyatini tashkil etishda demokratik saylov

tizimining tutgan roli haqida еtarli axborot berishini so’radi.

38

Mazkur vaziyatda siz Shayx Subhiddin Salmonning davlat boshqaruv shakli

meros tariqasida o’tadigan Bruney Sultonligi fuqarosi ekanligini hisobga olgan

holda, unga saylovlarning davlat hayotida tutgan o’rnini izohlab, uning savollariga

javob bering.

4. Siz ta’lim olayotgan oliy o’quv yurti rahbariyati tomonidan “O’zbekiston

Respublikasida saylov tizimining o’ziga xos xususiyatlari” nomli mavzuda Toshkent

shahrining o’rta maxsus ta’lim muassasalarida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib

boruvchi guruhga biriktirib qo’yildingiz. O’quvchilar sizdan O’zbekiston

Respublikasida mavjud parlament, prezidentlik, mahalliy kengashlar, fuqarolarning

o’zini o’zi boshqarish organlariga o’tkaziladigan saylovlarning o’ziga xos

xususiyatlari haqida ma’lumot berishingizni so’rashdi.

Mazkur vaziyatdan kelib chiqib, davlat hokimiyati tizimida saylovlarning

tutgan o’rni va ahamiyatini yoritish nuqtai-nazaridan o’quvchilarning savollariga

javob bering.

3-mavzu. Saylov huquqi institutini shakllanishi va rivojlanishi

Sobiq tuzum davrida saylov. Mustaqillikka erishishda saylovlarning roli.

Saylov qonunchiligini takomillashib borishi. Saylovlarni jamiyat hayotidagi

vazifasi va ahamiyati. Saylov turlari. Saylov demokratiya ifodasi, saylovlarni

e’tirof etish.

Mavzuda sobiq sovet tuzumi davridagi saylov qonunchiligni faqat qog’ozda

demokratik hisoblanganligi, bir partiyaning manfaatlarini namoyon etgani;

mustaqillikka erishishda saylovlardan to’g’ri foydalanganlik, muqobil saylovlarni

vujudga kelishi; saylov qonunchiligini xalqaro va milliy tajribalar asosida

takomillashtirilishi natijasida saylov institutini shakllanishi va rivojlanishi;

saylovlarning ijtimoiy hayotdagi vazifasi va roli, saylov turlari, saylov demokratiya

ifodasi ekanligi, demokratiya bilan chambarchas bog’liqligi, saylovlarning e’tirof

etilishi va ularning ahamiyati haqida ma’lumotlar berilgan.

1-§. Sobiq tuzum davrida saylov

Saylovlar insoniyat tarixidagi qadimiy institutlardan (hodisalaridan)

hisoblanadi. Uning eng oddiy shakllari hali davlat paydo bo’lmasdan vujudga kelgan.

Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida urug’ qabila boshliqlarini saylashda saylovlardan

foydalanilgan. Albatta u vaqtdagi saylovlar aniq hujjatlarda mustahkamlanmasdan

odat normalariga asoslangan.

Jamiyat taraqqiyoti, o’zgarishi ijtimoiy munasabatlarini takomillashib borishi

bilan saylovlar ham takomillashib bordi. Ijtimoiy hayotning ajralmas hodisa-

voqеalariga, huquqiy institutlariga aylandi.

Saylovlar demokratiyaning ajralmas qismi, xususiyati sifatida burjua tuzumida

yaqqolroq namoyon bo’la boshladi. Mamlakatlar taraqqiyotida muhim rol o’ynagan

parlamentlarni vujudga kelishida, davlat boshlig’ining avloddan avlodga o’tish

holatlariga barham berilishi va prezidentlik institutlarini vujudga kelishida saylovlar

muhim rol o’ynadi. Shu bilan birga saylovlarning o’zi ham takomillashib bordi.

39

Uning prinsiplari rivojlanib xalqaro ahamiyat kasb eta boshladi. Saylov huquqi milliy

qonunlarda mustahkamlanishi bilan cheklanmay, xalqaro hujjatlarda ham

mustahkamlanadigan bo’ldi.

Sovet tuzumi o’rnatilgach shakllantirilgan saylov tizimi dastlab to’laligicha shu

zo’ravon tuzumga mos ravishda tashkil qilindi. Tuzumning dastlabki davrlarida

(1936-yilgi Konstitusiya qabul qilingunicha) saylov huquqida katta cheklashlar,

alohida imtiyozlar o’rnatildi. Aholini kelib chiqishiga qarab (ekspluatator sinfiga

mansublar) saylov huquqidan mahrum qilindi. Ishchilar sinfiga dehqonlarga nisbatan

katta imtiyozlar berildi. Ovoz berishda yashirin ovoz berishning aksi ochiq ovoz

berish qo’llanildi.

1936-yilgi SSSR konstitusiyasida rasman dunyoda tan olingan umumiy, teng,

to’g’ri saylov prinsipi, yashirin ovoz berish mustahkamlab qo’yildi. Lekin saylov

huquqidan cheklash holatlari (qonun asosida) turli yo’llar bilan amalga oshirilib

kelindi. 1959-yilgacha sud hukmi bilan saylov huquqidan mahrum qilish jazosi

qo’llanib kelingan.

1977-yilgi SSSR Konstitusiyasida, 1978-yilgi O’zbekiston Respublikasi

Konstitusiyasida saylovning demokratik prinsiplari rasman saqlanib qolindi. Lekin

Sovet tuzumi saylovlardan o’z manfaati yo’lida foydalanishning ko’plab yo’llaridan

foydalanishni davom ettirib keldi.

Oliy hokimiyat organlariga ham, mahalliy hokimiyat organlariga ham saylovlar

to’la asosda kommunistik partiya nazoratida o’tar edi. Partiya organlari qaysi organ

tarkibi qanday bo’lishini avvaldan belgilab berar edi. Sovetlarning vakillik xarakteri

tarkibi sun’iy ravishda tashkil qilinar edi. Har bir sovetda deputatlarning qanchasi

partiya a’zosi, qanchasi partiyasiz, qanchasi erkak, qanchasi ayol, qaysi millat

vakillari qancha, qanday yoshdagi kishilar qancha bo’lishi oldindan belgilab qo’yilar

edi. Saylovlar esa shu belgilangan ko’rsatkichlarni shakllantirib berar undan

tashqariga chiqa olmas edi. Eng muhimi sovet tuzumi davrida deputatlik ayrim

mansablarga albatta qo’shimcha sifatida mavjud beriladigan unvon edi. Ministr

albatta deputat bo’lishi, har xil rahbar xodimlar albatta deputat bo’lishi shart edi.

Eng muhimi sovet davridagi saylovlarda saylovlarni muhim xususiyati tanlash

huquqi umuman bo’lmagan. Sovet davridagi o’tkazilgan biror bir saylov muqobillik

asosida o’tkazilmagan. Har bir okrugda avvaldan tanlangan nomzod ovozga

qo’yilgan va saylangan. Saylovchi ovozi hеch narsaga ta’sir etmagan.

XX asr 80-yillarining ikkinchi yarmida SSSRda boshlangan qayta qurish,

siyosiy tizimni isloh qilish, saylovlarning takomillashtirilishi zarurligini ko’rsatdi.

Demokratik chiqishlar, xalqaro hamjamiyatning ta’siri natijasida saylovlarni

demokratlashtirishga qaratilgan harakatlar amalga oshirildi. Mahalliy vakillik

organlariga 1987-yilda o’tkazilgan saylovlarda ekspеriment sifatida saylovlar

o’tkazildi va muqobillik asosida deputat saylash, deputat bilan birga deputatni

o’rinbosarlarini saylash tartibi joriy qilindi. Toshkent viloyatining Kommunistik

(hozirgi Yuqori Chirchiq) tumanidagi “Bordonko’l” qishloq sovetiga 21 okrugdan

110 deputat 142 ta nomzod orasidan saylandi. Bu O’zbekistonda birinchi muqobillik

40

asosida o’tgan saylov edi1. Lekin bular cho’kayotgan odamni cho’pga tarmashishi

kabi holatga o’xshardi. Mutlaqo saylov tizimini o’zgartirmasdan hеch narsaga erishib

bo’lmasligi haqiqatga aylanib bordi. Natijada SSSRda, keyinchalik ittifoqchi

respublikalarda saylovga taalluqli o’zgartirishlar qo’shimchalar qonunlarga kiritila

boshladi.

SSSR Konstitusiyasiga kiritilgan qo’shimchaga asosan yangi oliy vakillik

organi – xalq deputatlari s’ezdi tashkil qilinishi ko’zda tutilib uni saylash tartiblari

belgilandi.

Unga asosan SSSRning eng oliy vakillik organi – 2250 deputatdan iborat: - xalq deputatlari

s’ezdi bo’ldi. Uning 750 ta deputati ittifoq bo’yicha teng saylovchilar miqdoridagi bir mandatli

saylov okrugidan umumiy, teng, to’g’ri saylov huquqi asosida saylandi. 750 deputat ittifoqchi

respublikalar, avtonom oblast va avtonom okruglardan teng miqdorda saylandi. 750 deputat esa

yirik jamoat birlashmalaridan ajratilgan kvotalar (deputatlar soni) asosida saylanadi. S’ezdga

umumiy saylovlar (750 deputat) birinchi marta muqobillik asosida o’tkazildi. Aytish mumkinki

muqobillik asosida saylov o’tkazilishi natijasida oliy vakillik organlariga birinchi marta yuqoridan

tanlangan emas, xalq ishonchini qozongan kishilar deputatlikka saylandi va ular kommunistik

partiyaning yakka hukumronligini yo’q qilish, shaxs erkinliklarini ta’minlash, boshqaruv tizimini

o’zgartirish uchun o’z hissalarini qo’shdi.

2-§. Mustaqillikka erishishda saylovning roli

Mustaqillikka erishishda saylovlarning roli deb mavzuni nomlashimizning

sababi esa, hali mustaqillikka erishilmasdan sobiq ittifoq tarkibida turgan

vaqtimizdayoq, saylov qonunchiligimizni takomillashtirish masalasi boshlangan

bo’lib, bu ittifoqning roziligisiz qilingan dastlabki ishlardan edi.

2015-yil 29-mart kuni yurtimizda ulkan siyosiy voqеa - O’zbеkiston

Rеspublikasi Prеzidеntligiga saylov bo’lib o’tdi. Har tomonlama yuqori saviyada,

muqobillik asosida o’tgan bu saylov mamlakatimizni dеmokratik rivojlantirish

yo’lida yana bir muhim, hal qiluvchi bosqich bo’ldi2. Bu yutuqlar “Kеcha kim edigu

bugun kim bo’ldik?” savol asosida ularning mohiyati va ahamiyatini chuqur tasavvur

etishimizni taqazo etadi.

2016 yil O’zbekiston xalqi uchun yana bir sinov yili bu'ladi. Halqimiz og’ir

judolikka uchrab – O'zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom

Abdug’anievich Karimov bevaqt hayotdan ko'z yumdi. Shu munosabat bilan,

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi bo‘yicha saylov kampaniyasi

boshlanishini e’lon qilish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasining qarori qabul qilindi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 96 va 117-moddalari, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 8-moddasi, “O‘zbekiston

Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi

Qonunining 5 va 9-moddalariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

1 Qarang: О’zbekistоn Respublikasi mustaqil davlat. T.: “Adоlat” 1995-yil. 16 bet. Bundaй saylоvlar barcha

vilоyatlarda bittadan tumanda о‘tkaзilgan. 2 Qarang: Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий

саодатдир. – Тошкент: “O’zbekiston” НМИУ, 2015. – 304 б.

41

komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining 2016-yil 8-sentyabrdagi 568-III/SQ-105-III-sonli qo‘shma qarorini

e’tiborga olib, 2016-yil 4-dekabrni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi kuni

deb belgiladi. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi bo‘yicha saylov

kampaniyasi 2016-yilning 9-sentyabridan boshlanishi e’lon qildi.

Mazkur navbatdan tashqari Prezident saylovi, mustaqillik davrida shakllangan

demokratik saylov tizimi asosida, to'liq qonunchilikka muvofiq tashkil e’tiladi.

Avvalgi bandda ta’kidlanganidek 80-yillarda sovet demokratiyasini uning

saylov tuzumining asl qiyofasi aniq namoyon bo’la boshladi. Siyqasi chiqib ketgan,

faqat qog’ozda mavjud “dunyoda eng demokratik saylov” degan da’vatlarga nafaqat

xalq hatto sovet ittifoqining rahbarlari ham ishonmay qoldi.

80-yillarning ikkinchi yarmidan sovet siyosiy tizimini isloh qilish bilan

tuzumni saqlab qolishga urinish yo’li tutildi. Shu bilan birga shu davrda

mustaqillikka erishish yo’lidagi ittifoqchi respublikalardagi harakatlar kuchaya

boshladi.

Yuqorida qayd qilinganidek ittifoq va respublika konstitusiyalariga, saylov

qonunchiligiga sezilarli o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritildi.

Shu qatorda O’zbekiston ham konstitusiyasiga saylov qonunchiligiga

o’zgartirishlar kiritib, vakillik organlarini takomillashtirishga kirishdi. Shu davrdagi

eng e’tiborli narsa birinchi martta respublikamizda saylov tartibi SSSR dagi saylov

tartibini aynan takrorlamadi. O’zini oliy vakillik organi (Oliy Sovetni) faqat umumiy,

teng, to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan tashkil etish

tartibini belgiladi1.

1990-yil 18-fevralda bo’lib o’tgan saylovlar demokratik asoslarda o’tkazildi. U

saylov birinchi marta butun respublika miqyosida muqobillik asosida o’tkazilib,

nomzodlar ko’rsatishda nomzodlarning sinfiyligi, partiyaviyligi, jinsi, millatiga emas,

ishchanlik qobiliyati, el-yurt oldidagi xizmatiga e’tibor berildi. Saylovda O’zbekiston

Oliy Sovetiga saylanadigan 500 deputatning o’rniga 1490 nafar nomzod ko’rsatildi.

Saylov natijalariga ko’ra saylangan 463 nafar deputatning vakolati to’g’ri deb topildi.

Bir okrugda saylov haqiqiy emas deb topildi2.

Deputatlarning tarkibi haqiqatdan ham xalq vakilligini aks ettirdi.

Saylov tizimi saylovni haqiqiy emas deb topish, takroriy ovoz berish, takroriy

saylov o’tkazish degan institutlar bilan to’ldi. O’zbekiston Oliy Soveti 1990-yil

fevralda xali ittifoq tarkibiga turgan vaqtda shakllantirilgan bo’lsa-da butun ittifoqda

bo’layotgan voqеalar deputatlar sifatiga ta’sir qilmasdan qolmadi. Deputatlar orasida

mamlakatning haqiqiy ahvolini baholay oladigan, mamlakat kelajagini mustaqilliksiz

tassavur qila olmaydiganlar ko’payib bordi. Demokratik, muqobillik asosida SSSR

xalq deputatlari s’ezdiga O’zbekistondan saylangan ko’pchilik deputatlar ittifoq

vakillik organ tarkibida turib, O’zbekiston manfaatini himoya qilishdi. O’zbekistonga

uning xalqiga nisbatan qilingan xurujlardan himoya qilishdi, o’zbek xalqini or-

nomusini paymol qilinishiga qarshi turishdi.

1 Ayrim ittifоq respublikalar, jumladan Qоzоg‘istоn о‘zini оliй vakillik оrganini shakillantirishda SSSRda

belgilangan yangi jamоat tartiblaridan faqat saylash jarayonlarini qо‘lladi. 2 Bu haqida batafsil ma’lumotlar: Xusanоv. О “О’zbekistоn Respublikasi davlat оrganlari” T.: “Sharq” 1996-yil 16-

17-betlar.

42

O’zbekiston Oliy Soveti deputatlarining tarkibida mustaqillik g’oyasini tobora

qo’llab-quvvatlaydiganlar soni ko’payib bordi.

O’zbekiston Respublikasining mustaqillik yo’lida qo’yilgan bu harakatini

rasmiylashtirgan muhim hujjat O’zbekiston Respublikasi “Mustaqillik

Deklarasiyasi”dir. “Mustaqillik Deklarasiyasi”ni qabul qilishda deputatlarning asosiy

ko’pchiligi ishtirok etdi. 200dan ortiq depuatat bu masalani XII chaqiriq Respublika

Oliy Sovetini ikkinchi sessiyasiga kiritishni talab qilib chiqdi va 20 iyunda Oliy

Sovet sessiyasida mamlakat hayotidagi muhim hujjat “Mustaqillik Deklarasiyasi”

yakdillik bilan qabul qilindi.

Xalq orzu istaklarining hisobga olib O’zbekiston Respublikasining Birinchi

Prezidenti Oliy Sovetning 31-avgust 1991-yilgi sessiyasi kun tartibiga

“O’zbekistonning mustaqilligi haqidagi qarori”ni muhokama qilish masalasini kiritdi.

Bu xalqning ham, u saylagan deputatlarning ham azaliy orzusi edi. Deputatlar qonun

loyihasini moddama-modda muhokama qilgandan so’ng “O’zbekiston

Respublikasining davlat mustaqilligi to’g’risida”gi qonunini qabul qildi. Bu

mamlakat, xalq hayotidagi eng muhim voqеa bo’ldi. Buni saylovga nima aloqasi bor?

degan savol ham tug’ilishi mumkin. Aloqasi shundaki, demokratik saylovlar

bo’lmaganda, oliy vakillik organiga saylanadigan deputatlar orasida, vatanparvar,

xalqparvar, davlat boshlig’ini qo’llab quvvatlaydigan deputatlar bo’lmas edi. Faqat

xalq tanlagan xalq ishongan, vakolat olgan deputatlar bunday ishlar qilishi mumkin.

Faqat demokratik saylovlar xalq bilan deputatlarning o’zaro xolis munosabatini

o’rnata oladi. Saylovlarning demokratik o’tishi hokimiyat va xalqning bog’lovchi

asosiy ko’prikdir.

1990-yil fevralda saylangan deputatlarning 1991-yil 1-sentyabrgacha qilgan

ishlarini (mustaqillikka erishish) va 1991-yil 1-sentyabrdan keyingi ishlarni

(mustaqillikni saqlash) ko’rar ekanmiz, (bunda 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan

Konstitusiya ham katta ahamiyatga ega) haqiqatda ham, demokratik saylov

natijasidagina shunday kishilarning deputat bo’lib saylanishi mumkin ekanligiga

ishonamiz.

Agar demokratik saylovlar bo’lmaganda mustaqillikni xohlovchi, uni himoya

qiluvchi kishilarning deputat bo’lish imkoniyati bo’lmas edi.

3-§. Saylov qonunchiligini takomillashib borishi.

Tom ma’nodagi saylov qonunchiligini takomillashtirish jarayoniga

vatanimizning mustaqillikka intilish uchun kurashga kirishilgan yillaridan boshlab

kirishildi, ular asosida demokratik saylovlar o’tkazilib, ishchan, xalq, umum

manfaatlarni shaxsiy manfaatlardan ustun qo’yuvchi shaxslarni saylanishi uchun

huquqiy zamin yaratildi.

O’zbekiston saylov qonunchiligi tizimini shakllanishida mamlakatda Prezident

lavozimini ta’sis etilishi ham muhim rol o’ynadi. 1990-yil 24-martda XII chaqiriq

Oliy Sovetining birinchi sessiyasida I.Karimov O’zbekiston Prezidenti etib saylandi.

43

1991-yil 18-noyabrda “O’zbekiston Respublikasi Prezdenti saylovi to’g’risida”gi

qonun qabul qilindi1.

Qonun O’zbekiston Prezidentining umumxalq tomonidan, umumiy teng,

to’g’ridan to’g’ri, prinsip asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanishini

o’rnatdi. Shuningdek qonunda prezident nomzodiga qo’yiladigan talablar, saylov

tayinlash, nomzod ko’rsatish va boshqa barcha saylov jarayoniga taalluqli tadbirlar

qonuniy mustahkamlanib qo’yildi. Keyinchalik 1997, 1999, 2000, 2004, 2008, 2011

va 2015-yillarda qonunga etti marotaba o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi.

Natijada saylov huquqini umumiy prinsiplarini qo’llash kengaytirildi.

1993-yil 28-dekabrda “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”gi 2 , 1994-yil 5-mayida “Xalq deputatlari viloyat tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlar qabul qilindi 3 . Har ikkala qonunga

keyinchalik qo’shimcha va o’zgartirish kiritilib, takomillashtirildi.

O’zbekistonda demokratiyani rivojlanishi saylov qonunchiligini

takomillashuviga zarur sharoitlar yaratdi. Bu o’zgartirishlar O’zbekiston

Konstitusiyasida ham, saylov to’g’risidagi qonunlarda ham o’z ifodasini topdi.

2002-yil 27-yanvardagi o’tkazilgan umumxalq referendumi natijalariga ko’ra

hamda uning asosida O’zbekiston Respublikasining 2003-yil 24-yanvarida qabul

qilingan qonunga muvofiq konstitusiyamizning 117-moddasida o’zgartirish va

qo’shimchalar kiritildi. Natijada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston

Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar, shaharlar, davlat hokimiyati

organlariga tegishincha ularning konstitusiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda

dekabr oyining uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkazilishi belgilab

qo’yildi. Bu saylov kunini avvaldan aniq belgilab qo’yilishi, turli sabablar bilan

saylov muddati hokimiyat, mansabdorlar manfaatlaridan kelib chiqib o’zgartirish

hollariga barham berib, saylovlarni qat’iy bir vaqtda o’tkazilishini ta’minladi.

Konstitusiyamizning saylov to’g’risidagi moddalarida yana Senatni tashkil

qilish tartibi ham belgilandi. Senatorlar fuqarolar tomonidan umumiy teng, to’g’ri

saylov bilan emas, fuqarolar tomonidan mahalliy vakillik organlariga saylangan

deputatlar tomonidan saylanadigan bo’ldi. Shunga asosan Senat a’zolari

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar shaharlar, tumanlar

davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo’shma majlislarida shu

1 Bu haqida batafsil qarang: «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида»ги Ўзбекистон

Республикасининг 1991 йил 18 ноябрда қабул қилинган 414-XII сонли Қонуни (26.12.1997 й., 19.08.1999 й.,

26.05.2000 й., 03.12.2004 й., 25.12.2008 й., 12.12.2011 й., 29.12.2015 й. даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан).

Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон, 34-модда. 2 Bu haqida batafsil qarang: «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги (2003 йил 29

августдаги 518-II-сонли Қонун билан янги таҳрири тасдиқланган) Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 28

декабрда қабул қилинган 990-XII сонли Қонуни (27.08.2004 й., 03.12.2004 й., 25.12.2008 й., 19.12.2012 й.,

29.12.2015 й. даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан). Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг

Ахборотномаси, 2003 йил, 9-10-сон, 132-модда. 3 Bu haqida batafsil qarang: «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайлов тўғрисида»ги

Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 5 майда қабул қилинган 1050-XII сонли Қонуни (26.12.1997 й.,

25.12.1998 й., 19.08.1999 й., 26.05.2000 й., 29.08.2003 й., 27.08.2004 й., 03.12.2004 й., 25.12.2008 й., 19.12.2012 й.,

20.01.2014 й., 29.12.2015 й.даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан). Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг

Ахборотномаси, 1994 йил, 5-сон, 125-модда.

44

deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo’li orqali saylanishi belgilandi. Natijada

saylov tizimimizga pog’onali saylov instituti kiritildi.

2014-yil 16-aprelda Konstitusiyamizning mazkur 117-moddasiga yana

qo’shimcha kiritilib, uning asosida Markaziy saylov komissiyasining vazifasi,

faolyatining prinsiplari, tashkil etish tartibi konstusiyaviy darajada belgilandi.

Mamlakatda olib borilgan demokratik islohotlar natijasida saylov

qonunchiligiga ham sezilarli darajada o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi.

Natijada O’zbekiston Respublikasi Prezdentligiga, Oliy Majlis Qonunchilik

palatasiga nomzodlar ko’rsatuvchi sub’ektlar o’zgartirildi. Dastlab mahalliy vakillik

organlarining prezdentlikka, shuningdek, Qonunchilik palatasi deputatligiga

nomzodlar ko’rsatish huquqi bekor qilindi. Keyinchalik fuqarolar tomonidan ham

nomzodlar ko’rsatish tartibi bekor qilindi va amaldagi qonunchilikka asosan

Prezidentlikka, Qonunchilik palatasiga nomzodlar ko’rsatish huquqiga faqat siyosiy

partiyalar ega bo’ldi. Bu saylovlardagi tenglik prinsipini yanada kengaytirdi;

– saylov jarayonida kuzatuvchilar faoliyati kuchaytirildi. Saylovda oshkoralik

prinsipi chuqurlashdi, xalqaro tashkilotlar va xorijiy mamlakatlarning vakillarini

(kuzatuvchilarni) saylovlarda ishtirok etishi, mamlakatimizda o’tkaziladigan

saylovlarga xolisona baho berishga imkoniyat yaratdi;

– saylovni o’tgan deb hisoblash (haqiqiy deb topish) uchun avvalgidek

ro’yxatga olinganlardan yarmidan ko’pini ishtiroki emas, 33 foizdan ko’pi ishtirok

etishi belgilandi;

– siyosiy partiyalar tomonidan ko’rsatilgan nomzodlarning kamida o’ttiz foizi

ayollardan bo’lishi belgilandi;

– Qonunchilik palatasiga saylanadigan 150 deputatning 135 tasi umumiy

saylov asosida bir mandatli saylov okruglaridan, 15 ta deputat Ekoharakatdan

ularning konferensiyasida saylanishi belgilandi;

– Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari nomzodlarining ishonchli

vakillari soni ko’paytirildi;

– siyosiy partiyalarning vakolatli vakili instituti vujudga keltirildi. Ovoz berish

natijasini aniqlashda saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning ishonchli

vakili ishtiroki belgilanishi saylovlarning adolatli o’tishini ta’minlashga qaratilgan

tadbirlardan bo’ldi;

– saylovlarda ishtirok etish uchun siyosiy partiyalar to’plashi zarur bo’lgan

imzolar miqdori kamaytirildi.

Saylov qonunchiligini takomillashtirishda prezident tomonidan ilgari surilgan

“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi” muhim ahamiyat kasb etdi. Uning bir bo’limi

“O’zbekistonda saylov huquqi erkinliklarini ta’minlash va saylov qonunchiligini

rivojlantirish” deb nomlanadi.

Konsepsiya asosida saylov to’g’risidagi qonunlarni tegishli moddalariga

o’zgartirishlar kiritilib saylovoldi tashviqoti tushunchasi, tashviqot olib borish turlari,

shakllari, usullari aniq belgilab qo’yildi va ovoz berishga bir kun qolganda tashviqot

olib borish to’xtatilishi belgilandi.

Yana qonunga kiritilgan o’zgartirishlar asosida muddatidan avval ovoz berish

tartibi aniqlashtirildi va tergov jarayonida qamoqda saqlanayotgan shaxslarni ham

45

ovoz berishda ishtirok etishi ta’minlanishi belgilanadi. Mustaqillika erishgandan to

hozirgi davrgacha amalga oshirilgan ishlar natijasida saylov qonunchilik bazasi

shakllanib mustahkamlandi1.

Konstitusiyaviy normalarga va saylov qonunchiligiga kiritilgan qo’shimcha

hamda o’zgartirishlar saylovlarning asosiy prinsiplarini amalga oshirishning yanada

kengroq ta’minlashni saylovlarni erkin o’tishiga imkoniyat yaratishga ko’maklashib,

oqibatda vakillik organlarini tashkil qilishning yanada demokratlashtirish, fuqarolarni

davlat va jamiyat ishlarida ishtirok etish huquqlarini kengroq ta’minlanishini maqsad

qilib qo’ydi.

4-§. Saylovlarning ijtimoiy hayotdagi vazifalari va ahamiyati

Yuridik adabiyotlarda saylovlarning vazifalari va ahamiyati (o’rni) deyarli

aniqlashtirib ko’rsatilmaydi va ko’proq ularning demokratik davlatda ahamiyati

haqida so’z yuritiladi2.

Lekin bu ikki tushuncha bir biridan farq qilib “Saylov huquqi”ni maxsus

o’rganuvchilar ular haqida aniqroq ma’lumotga ega bo’lishsa, maqsadga muvofiq

bo’lar edi.

Saylovning asosiy vazifasi u albatta qiladigan, usiz bo’lmaydigan hodisa

voqеalardan, masalan, vakillik organini saylovsiz tashkil qilib bo’lmaydi, yoki

saylovsiz davlat organlarini tashkil etishda fuqarolar o’z xohish-irodasini bildira

olmaydi. Shuning uchun bularni saylovning vazifasi deyish to’g’riroq bo’ladi.

Saylovlarning ahamiyati esa undagi voqеa hodisalar ta’sirida ko’rinadi.

Bunday ta’sir yo ijobiy, yo salbiy bo’lishi mumkin. Saylov voqеa hodisalarga

umuman ta’sir qilmasligi, umuman o’zgartirmasligi ham mumkin. Xususan

O’zbekistonning mustaqillikka erishishida saylov ahamiyatini avvalgi mavzuda

ko’rib o’tdik. Mustaqillika erishishda saylovdan boshqa faktlar voqеa, hodisalar ham

bo’lishi mumkin. Mustaqillikka erishishda u qo’shimcha omil bo’ldi. Shuning uchun

bu еrda saylovlarning ahamiyati ko’rinadi, vazifada esa u masalani uzil kesil hal

qildi. Shu masalani hal qilishda boshqa vosita yo’q.

Saylovlar quyidagi vazifalarni amalga oshiradi. Birinchidan, mamlakat

fuqarolarining xohish irodasini bildirish saylovning muhim vazifasi bo’lib, u

fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarida ishtiroki, hokimiyatni amalga oshirishdagi

eng muhim vosita 3 . Bu O’zbekiston Konstitusiyasining 34-moddasida qonuniy

mustahkamlangan. Faqat saylov orqaligina mamlakat fuqarolarining ko’pchiligi

davlat va jamiyat ishlarida ham bevosita, ham vakillari orqali ishtirok etadi.

Ikkinchidan, saylov davlat hokimiyati organlarini (tuzilmalarining) tashkil

etilishining asosiy usuli hisoblanadi. Umumiy saylovlar asosida davlat boshlig’i –

Prezident lavozimga kеladi, Oliy Qonunchilik va mahalliy vakillik organlarining

barchasi shakllantiriladi. Ijro hokimiyati organlari asosan tayinlanish usuli orqali

1 Bu haqida batafsil: Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik

jamiyatini rivоjlantirsh kоnsepsiyasi T.: О’zbekistоn. 2010-yil. 35-36-betlar. 2 Qarang: Баглай М.В. Конституционное право РФ. М., “Норма”, 1998., стр-331; Xusanоv О.T.

Kоnstitutsiyaviy huquq. T., “Adоlat”, 2013, 294-bet. 3 Saylоvning vazifasi haqida yana qarang: Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. Tоshkent “Adоlat” 2013-yil 296-

297-bet.

46

shakllantirilsa ham, bu borada ham saylovdan foydalaniladi, jumladan, Bosh

vazirning nomzodi Oliy Majlisda tasdiqlanganda, bu tasdiqlash deputat va

senatorlarning ovoz berishi – saylov orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston

Respublikasining Oliy sud organlari tarkibi ham Prezident taqdimiga binoan Senatda

saylov yo’li bilan shakllantiriladi. Xuddi shuningdek hokimlar lavozimi ham tegishli

Kengashlarda ovoz berish yo’li bilan rasmiylashtiriladi.

Bundan tashqari, jamoat birlashmalari faoliyatida, fuqarolarning o’zini o’zi

boshqarish organlari faoliyatida ham saylovlardan foydalaniladi.

Umumiy saylovlar xalq xohish-irodasini to’g’ridan-to’g’ri bildirishning shakli

bo’lsa, alohida hollarda (jamoat birlashmalari, vakillik organlarida o’tkaziladigan

ichki saylovlar, masalan, Senat Raisi, Qonunchilik palatasi Spikeri hamda ularning

o’rinbosarlarini saylash) shu organ a’zolarining xohish-irodasini bildirish usulidir.

Demokratik saylovlar fuqarolar o’rtasida kelishmovchiliklar bo’lishiga,

masalalarni zo’rlik bilan hal qilinishiga to’sqinlik qiluvchi shartlardan hisoblanadi.

Bu saylovlarning muhim rolidir.

Agar saylovlar demokratik o’tmasa, u jamiyatdagi kuchlarni bo’lininb

ketishiga, qarama-qarshiliklarga sabab bo’ladi.

Erkin saylovlar zo’ravon tuzumidagi davlatlarga mos emas, “fashizm”

“sosializm” sharoitlarida o’tkazilgan saylovlar faqat qog’ozda, so’zda demokratik

saylov bo’lib, shu tuzumlar manfaati yo’lida har qanday erkinlik yo’q qilinadi.

Saylovlar har bir mamlakatning siyosiy tizimini aks ettira oladi va o’z

navbatida siyosiy tizimiga ta’sir qiladi. Bunday ta’sir yo ijobiy yoki salbiy bo’lishi

mumkin.

Saylov – hokimiyat uchun kurashning eng ma’qul yo’li. Saylovlarda hokimiyat

uchun kurash qonuniy va vijdonan olib borilgandagina jamiyatlarda barqarorlikka,

tartibga erishish mumkin. Demak qonuniy va vijdonli kurash asosida o’tgan

saylovlargina mamlakatdagi barqarorlikka ijobiy ta’sir qiladi va uning natijasida

taraqqiyotga erishiladi.

Saylovlar davrida fuqarolarning hokimiyatga nisbatan ishonchi, uni qo’llab-

quvvatlashi namoyon bo’lishi bilan birga aholini ayrim qatlamlari vakillarining

hokimiyatga nisbatan noroziliklari ham namoyon bo’ladi.

Eng muhimi demokratik saylov, jamiyatda adolat o’rnatilishini muhim

vositasidir. Bu haqda O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti shunday

ta’kidlaydi: “hayotda adolat o’rnatish, albatta ijtimoiy taraqqiyotning ko’pdan ko’p

omillariga bog’liq. Ammo eng muhim, hal qiluvchi omillardan biri – bu erkin, odil

saylov tizimidir. Ya’ni har qaysi pog’onada, jamoami, mahallami, korxonami,

tumanmi, shaharmi, viloyatmi, davlatmi uning rivoji va taqdiri ko’p jihatdan munosib

yoki nomunosib shaxslarni, shu jumladan, hayotimiz kelajagini ishonib topshirgan

noyib-deputatlarni saylab olishimizga bog’liqdir”1.

Bu so’zlar, qachon aytilganidan qat’iy nazar, qiymatini hеch qachon

yo’qotmaydi va saylovlarning jamiyat hayotida muhim ahamiyatlaridan biri, u

jamiyatda adolat saqlashning muhim vositasi hisoblanaveradi.

1 Karimоv I.A. Xalq ishоnchi-yuksak ma'suliyat. “Bizdan оzоd va оbоd vatan qоlsin”. Tоm-2. T.: О’zbekistоn

1996-yil. 349-350-bet.

47

Agar fuqarolar demokratiyaga, adolatga ishonadigan bo’lsa, saylovlar har doim

fuqarolar uchun bayram hisoblanadi va ularni ezgu ishlarga undaydi. Bu ham

saylovlarni fuqarolar taqdirida, mamlakat hayotida muhim ahamiyatga egaligini

ko’rsatadi.

O’zbekistonda bo’lib o’tayotgan saylovlar doimiy ravishda fuqarolarning keng

faolligi asosida o’tmoqda.

2015-yil 29-martda bo’lib o’tgan Prezident saylovida ro’yxatga kiritilgan 20

million 798 ming 52 nafar fuqarodan, 18 million 942 ming 349 tasi ovoz berishda

ishtirok etdi. Bu saylovchilarning 91, 08 foizini, ya’ni juda yuqori ko’rsatkichni

tashkil etadi1.

5-§ Saylov turlari

Saylovlar — turli tadbirlarning yig’indisi bo’lib, ular orasida davlat organlarini

saylashga, mansabdor shaxslarga vakolat berishga qaratilgan ovoz berish bosh

(asosiy) tadbir hisoblanadi.

Saylovlarda ovoz berish asosiy tadbir, saylovni ro’yobga chiqaruvchi usuli

hamda xalq xohish-irodasini to’g’ridan to’g’ri namoyon qilish vositasidir.

Saylovlar tajribada turli ko’rinishda, mazmunda, qamrovda namoyon bo’ladi,

ya’ni ularning turlari har xildir.

Saylovlar turlicha bo’lishiga eng avvalo saylov prinsiplari ta’sir qiladi. Shunga

yarasha umumiy yoki umumiy bo’lmagan saylovlar teng va noteng (teng bo’lmagan)

saylovlar, to’g’ri va pog’onali (egri) saylovlar, yashirin ovoz beriladigan yoki ochiq

ovoz beriladigan saylovlarga bo’linadi.

Saylovlar Oliy vakillik organlariga yoki davlat boshlig’i – prezidentlikka,

hamda mahalliy vakillik organlariga bo’ladigan saylovlarga bo’linadi.

Mamlakat bo’yicha o’tkaziladigan umumxalq saylovi yoki mamlakatning

ayrim hududlarida shu hududlar organlari uchun o’tkaziladigan saylovlarga bo’linadi.

Saylovlar konstitusiya va qonunlarga belgilangan muddatda tegishli organlarni

(Prezidentni) vakolat muddati tugashi bilan o’tkaziladigan muddatli saylovlarga yoki

turli sabablar tufayli o’tkaziladigan muddatsiz saylovlarga bo’linadi.

Jumladan, parlament palatalari, mahalliy vakillik organlaridan qaysi biri muddatidan oldin

tarqatib yuborilganida yoki deputatlar o’rni bo’shab qolganida o’tkaziladigan saylovlarga bo’linadi.

Saylovlar tizimida takroriy ovoz berish saylovlari ham mavjud. Saylovlar davlat hokimiyati

organlariga yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga o’tkazilishi bilan ham bir biridan

farq qiladi.

Yana saylovlar fuqarolar tomonidan ovoz berish orqali o’tkaziladigan umumiy

saylovlar va tegishli vakillik organlari faoliyatida turli rahbar, yordamchi organlarni

tuzish, yuqori mansabdorlarni lavozimiga tasdiqlashda o’tkaziladigan saylovlar

ko’rinishida bo’lishi mumkin.

Xorijiy mamlakatlarda ko’p mandatli saylovlar o’tkazish tajribasi uchraydi.

Bunda bir okrugdan bir nega deputat saylanadi. Shuningdek ayrim mamlakatlarda

deputatlar bilan birga ularning o’rinbosarlari ham saylanadi.

1 Xalq sо‘zi. 2015-yil 7-aprel.

48

Saylov deganda odatda biror bir organni shakllantirish, mansabdor shaxsni

lavozimiga kirishi uchun vakolat berishdagi ovoz berish tushuniladi.

Lekin saylovlarni ro’yobga chiqishini ta’minlovchi ovoz berish, turli

organlarni, mansabdor shaxslarni vakolatini tugashida ham qo’llaniladi.

Masalan, Bosh vazirga ishonchsizlik votumi bildirilganda, Senat Raisini va uning

o’rinbosarlarini, Qonunchilik palatasi Spikeri va uning o’rinbosarlarini vakolat muddatidan oldin

lavozimidan ozod qilish ovoz berish orqali amalga oshirladi. Xuddi shuningdek, Oliy sud

organlarining raislari, ularning o’rinbosarlari, sudyalar Senatda ovozga qo’yilib muddatidan oldin

lavozimidan ozod qilinadi.

Bulardan tashqari, saylovlar mamlakatdagi partiyalarning saylovda ishtirokiga

qarab, ko’p partiyaviylik, ikki partiyaviylik yoki bir partiyaviylik asosida

o’tkaziladigan saylovlar ko’rinishida bo’ladi.

Umumiy, to’g’ri, teng, pog’onali saylovlar va yashirin ovoz berish haqida

saylov prinsiplari mavzusida batafsil to’xtalingan.

O’zbekiston Prezidenti ilgari surgan Konsepsiyada saylovga to’la mazmunga

ega quyidagicha tushuncha beriladi. “Saylovlar – bu mamlakatimizda amalda bo’lgan

huquqiy normalarning nechog’lik demokratik ruhda ekanini namoyon etadigan

demokratik huquqiy davlatning uzviy belgisi, xalqning o’z xohish-irodasini erkin

ifoda etishining, fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokining asosiy

shakli bo’lib, o’ta muhim va hal qiluvchi ahamiyatga ega masaladir”1.

Konsepsiyada qayd qilinishicha, shu o’tgan davr mobaynida yurtimizda

samarali, demokratik prinsiplarni shakllantirish va rivojlantirish sohasida g’oyat

chuqur o’zgarishlar amalga oshirildi. Ushbu sohaga oid ko’plab qonun hujjatlari

qabul qilindi. Bularning barchasi milliy saylov tizimining bosqichma-bosqich

liberallashuvini, ikki palatali parlament saylovlarining qonun talablari va umum

e’tirof etilgan xalqaro prinsip va normalarga to’la mos holda o’tkazilishini

ta’minlaydigan mukammal qonunchilik bazasini shakllanishiga olib keldi.

6-§. Saylov – demokratiya ifodasi, saylovlarni e’tirof etish

Saylovni demokratiyasiz, demokratiyani saylovsiz tassavur etish qiyin. Bu ikki

tushunchalar doimo birga yuradi. “Demokratiya va saylov tushunchalari doimo

yonma yon yuradi, ular o’zaro birlashib ketgan. Saylov demokratiya degani

demokratiya bu saylov degani” 2 . Saylov demokratiyaning amaliy ifodasidir.

Saylovlarning qanday tashkil qilinganligi, o’tkazilganligiga qarab, mamlakatdagi

demokratiya darajasiga xalqaro miqyosda baho beriladi.

Demokratiyaning e’tirof etilgan ikki shakli – bevosita demokratiya va bilvosita

demokratiya (vakillik) shakllari mavjud bo’lib, ular turli usullar tadbirlar orqali

namoyon bo’ladi. Faqat saylovdagina demokratiyaning har ikkala shakli namoyon

bo’lishi, ifodalanishi mumkin.


rivоjlantirsh kоnsepsiyasi . -T.: О’zbekistоn. 2010-yil. 35-bet. 2 Karimоv I.A. Parlament-mamlakat hayotining kо‘zgusi. “О’zbekistоn taraqqiyotining yangi bоsqichlari”. T.:

“О’zbekistоn” 2005-yil 13-bet.

49

Masalan, fuqarolarning saylovda ovoz berishi, saylov komissiyalari faoliyatida (a’zo bo’lib)

ishtirok etishi, nomzodlar bilan uchrashuvlarda ishtirok etishi, o’zlarini turli vakillik organlariga

saylanishi bevosita demokratiyaning amaliy ifodasidir. Bu tadbirlar orqali fuqarolar davlat ishlarida

boshqaruvda bevosita, ya’ni to’g’ridan to’g’ri ishtirok etadi. Bevosita demokratiyada tegishli

tadbirlarda fuqarolar o’z nomidan, yoki o’zining vakil qilganlar nomidan ishtirok etadi.

Vakillik demokratiyasida, tegishli vakillik organlarida o’z vakillari faoliyati

orqali ishtirok etadi. Har bir vakillik organiga saylangan deputat saylovchi vakili

bo’lib ulardan vakolat oladi va ularning manfaatini vakillik organlarida namoyon

etadi. Vakillik demokratiyasini kuzatuvchilar, nomzodlarning ishonchli vakillari,

siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari yanada to’laroq namoyon etadi. Saylovlarda

ko’zda tutilgan tartiblar fuqarolarga bevosita va bilvosita davlat ishlarida ishtirok

etish imkoniyatini yaratadi.

Saylovlarni demokratik tashkil qilish, o’tkazish ko’pgina muhim masalalarni

hal qiladi. Demokratik saylovlar hokimiyat to’g’risidagi masalani kuch bilan hal

etishining aksidir 1 . Buni O’zbekiston Respublikasi Prezdentining quyidagi

so’zlaridan ham ko’rsa bo’ladi “Demokratiya sharoitlarida esa, ijtimoiy qarama-

qarshiliklarni zo’rlik va bostirish yo’li bilan emas, balki ijtimoiy kelishuv xalq ta’biri

bilan aytganda, murosai madora bilan bartaraf etish vositasiga aylanadi”2.

Mamlakatimizda huquqiy davlat qurish kabi oliy maqsad demokratik

islohotlarni chuqurlashtirish, saylovlarni yanada demokratlashtirish, erkinligini

ta’minlash orqali amalga oshirilmoqda.

“Demokratiya hamma joyda bir xil. Uning umumiy tamoyillari hamma uchun

tushunarli bu – demokratiyaning ajralmas qismi bo’lgan xalq hokimiyati, xalqning

xohish-irodasi va ochiq, erkin saylovlardir. Bu oxir – oqibatda har qanday

demokratiyaning eng yuqori pog’onasi bo’lgan fuqarolik jamiyatidir”3.

Bu bilan saylovlar demokratiyaning ajralmas bir qismi sifatida e’tirof

etilmoqda. Haqiqatdan ham shunday, demokratik, erkin saylovlarsiz demokratiyani

tassavur qilib bo’lmaganidek, fuqarolik jamiyatini ham tassavur qilib bo’lmaydi.

Buni Prezident tomonidan ilgari surilgan “Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

Konsepsiyasi” ham tasdiqlaydi. Konsepsiyadagi alohida bob “O’zbekistonda saylov

huquqi erkinliklarini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish” deb

nomlanadi. Mamlakatimizda olib borilayotgan demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirishda, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda

saylovlarning roli nazariy jihatdan isbotlab berilgan.

Saylov xalqaro ahamiyatga ega voqеa. Uni tashkil etish va o’tkazishni umum

e’tirof etilgan qoidalari mavjud bo’lib, ularning asosiylari xalqaro hujjatlarda

mustahkamlab qo’yilgan. Shuning uchun qaysi mamlakatda saylov o’tkazilmasin u

umumjahon diqqat e’tiborida bo’ladi. Bunda xalqaro kuzatuvchilar ishtiroki muhim

rol o’ynaydi.

1 Qarang: Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. Tоshkent “Adоlat” 2013yil 295-bet. 2 Karimоv I.A. Vatan sajdagоh kabi muqaddasdir. Tоm-3. Tоshkent.: “О’zbekistоn” 1993-yil, 12-bet. 3 Karimоv I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz о‘z kuch qudratimizga, hamjihatligimizga va qat'i irоdamizga bоg‘liq. -

12-tоm. T .: “О’zbekistоn”, 2004-yil, 163-bet.

50

Kuzatuvlar natijasida tegishli mamlakatda o’tkazilgan saylovlar xorijiy

mamlakatlar hamda xalqaro tashkilotlar tomonidan e’tirof etiladi yoki e’tirof

etilmaydi. E’tirof etilishi yoki e’tirof etilmasligi mamlakatda o’tkazilgan saylovlar

natijasiga ta’sir qilmasa-da, shu asosda shu mamlakatda demokratiyaga, saylovga

nisbatan jahon hamjamiyatining fikri shakllanadi. Bu shu mamlakat bilan boshqa

mamlakatlarning, xalqaro tashkilotlarning siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalariga

jiddiy ta’sir qiladi.

Saylovlarni e’tirof etish har bir saylovdan so’ng, saylov natijalariga ko’ra

amalga oshirilishi yoki turli xalqaro anjumanlarda mamlakatda o’tkazilgan saylov

natijalari, shuningdek mavjud saylov qonunchiligini ilmiy muhokama qilinishi

asosida amalga oshirilishi mumkin.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda o’tkazilgan barcha Prezident saylovlari,

Oliy vakillik va mahalliy vakillik organlariga saylovlar vakolatli xalqaro

kuzatuvchilarni faol ishtirokida o’tkazildi va ular saylovlarni tashkil etilishi hamda

o’tkazilishini yuqori baholadi.

Natijada xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar o’tkazilgan saylovlarning

qonuniyligini, adolatliligini e’tirof etishdi.

2014-yil 21-dekabrda parlamеntga bo’lib o’tgan saylovlar, saylov qonunchiligi

va xalqaro talablar asosida o’tganligini AQSh, Yaponiya, Misr va boshqa

davlatlardan kelgan kuzatuvchilar e’tirof etishdi.

O’zbekiston Respublikasi saylov qonunchiligining ahvoli uni takomillashtirish

masalalari muntazam ravishda mamlakatimizda o’tkazilib turiladigan xalqaro

anjumanlarda muhokama qilib boriladi.

Ana shunday anjumanlardan biri – “O’zbekistonda saylov tizimini va saylov

qonunchiligini yanada demokratlashtirishning ustuvor yo’nalishlari” mavzusida

xalqaro konferensiya 2011-yil 27–28-oktabrda Buxoro shahrida o’tkazilib, unda

Isroil, Italiya, Koreya, Ukraina, AQSh, Yaponiya vakillari ishtirok etishgan. Anjuman

ishtirokchilari O’zbekistonda saylovni demokratik tarzda o’tkazish bo’yicha katta

tajriba to’planganligini, saylov qonunchiligi demokratik tamoyillarga javob berishini

e’tirof etdilar1.

Shunday хalqaro anjumanlar keyinchalik Samarqand, Xiva, va Toshkent

shaharlarida ham o’tkazildi. Bu anjumanlarning tavsiyalari saylov qonunchiligini

yanada takomillashtirishga hissa qo’shmoqda.

Xulosa.

Sobiq tuzum davrida ham vakillik organlarini tashkil qilishda saylovlardan

foydalanilib, ularning prinsipi sifatida, umumiy teng, to’g’ri, yashirin ovoz berish

prinsiplari qonunlarida belgilab qo’yilgan edi. Aslida ular faqat qog’ozda bo’lib,

saylovlar yakka partiya hukumronligida faqat ularning manfaati uchun o’tkazilar va

muqobilsiz saylov o’tkazilishi, saylovning eng muhim xususiyati tanlash huquqini

yo’qqa chiqarar edi.

1 “О’zbekistоnda saylоv prinsipi va saylоv qоnunchiligini yanada demоratlahtirish tartib yo‘nalishlari” mavzusida

xalqarо kоnferensiya. Tоshkent. 2011-yil.

51

Sobiq tuzumning oxirgi yillaridagi demokratik chiqishlar, talablar asosida

saylov qonunchiligiga, jumladan, O’zbekiston saylov qonunchiligiga ham

o’zgartirishlar kiritilishiga olib keldi va natijada muqobillik asosida o’tkazilgan

saylovlar tufayli vakillik organlariga haqiqiy ahvolni anglagan, sobiq tuzumni

illatlarini ruyirost aytadigan, mustaqillikning mamalakat hayotida ijobiy rol

o’ynashini anglagan kishilar deputat etib saylanib, ular mustaqillikka erishish uchun

vakillik organlarida turib, katta ishlarni amalga oshirdilar.

O’zbekiston mustaqil bo’lishi natijasida qonunchilikni, jumladan, saylov

qonunchiligini takomillashtirish, unda jahondagi ilg’or demokratik mamlakatlar

tajribasidan foydalanish imkoniyati tug’ildi. Amalga oshirilgan islohotlar natijasida

xalqaro talablarga javob beradigan qonunchilik vujudga keldi. Islohotlarni davom

etishi natijasida O’zbekiston Konstitusiyasiga va saylov qonunchiligiga saylovlarni

tashkil etish va o’tkazish erkinliklarini ta’minlovchi normalar kiritildi. Saylov jamiyat

rivojlanishini ta’minlovchi yoki aksincha, jamiyatda qarama-qarshiliklar paydo

bo’lishini, jamiyatni bo’linib ketishiga sabab bo’luvchi omillardan hisoblanishi

hozirgi kunda isbotini topgandir. Uning asosiy vazifalari fuqarolarning davlat va

jamiyat ishlarida ishtirokini, davlat boshqaruvida qatnashishini ta’minlash va keng

fuqarolar ommasi ishtirokida demokratik vakillik organi shakllanishini ta’minlash

hisoblanadi.

Har bir saylovlarda hokimiyat organlarining xalq oldida hisob berishi

ta’minlanadi. Jahon saylovlar o’tkazish tajribasida saylovlarning turli xil ko’rinishlari

uchrab, ularning doirasi, vazifasi har xil. O’zbekiston o’z taraqqiyotiga ijobiy ta’sir

qiluvchi, qulay va ko’pchilik manfaatiga mos keluvchi saylov turlaridan foydalanadi.

Har qanday saylov emas, qonuniy, adolatli, haqiqiy saylovlargina demokratiya

ifodasidir. Shundagina demokrtiya haqiqiy bo’ladi va saylovni demokratiya

bo’lishiga ta’sir qiladi. O’zbekistondagi demokratik islohotlar saylovlarni ham

demokratlashuviga, takomillashuviga olib kelmoqda. Har bir o’tkazilgan saylovlarda

xalqaro kuzatuvchilar ishtirok etib mamalakatimizda saylovlarni saylov qonunchiligi

talablariga mos o’tayotganligini (bu xalqaro talablarga ham mos degani) e’tirof

etmoqdalar. Bu esa O’zbekistondagi ahvolga to’g’ri baho berishga, O’zbekiston bilan

xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar aloqalarini kengaytirishiga olib kelmoqda.

Nazorat uchun savollar

1. Saylovlar demokratik davlatlar taraqqiyotida va fuqarolarning siyosiy

huquqlari tizimida muhim Konstitusiyaviy-huquqiy institut sifatida markaziy o’rinni

egallab kelgan. Aynan, mazkur institut orqali fuqarolar bevosita yoki o’zlari saylagan

vakillari timsolida davlat va jamiyatni boshqarish imkoniga ega bo’ladilar. Sobiq

ittifoq tuzumi davrida ham turli xil saylovlar o’tkazilgan.

Mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng o’tgan davr

mobaynida saylovga doir qonun hujjatlarining sobiq ittifoq tuzumida mavjud bo’lgan

saylovga doir qonun hujjatlaridan farqli jixatlari nimalarda ko’rinadi? Ularni o’zaro

qiyosiy tahlil qiling.

2. Odatda davlat hokimiyati organlari ikki usulda: saylash va tayinlash yo’li

bilan shakllantiriladi. Umum e’tirof etilgan tamoyillarga muvofiq, ijro etuvchi

hokimiyat va sudlov hokimiyati organlarining shakllantirilishi saylanadigan organlar

52

tomonidan amalga oshiriladi. Shu asosda, saylovlar davlat hokimiyati organlarining

butun tuzilmasiga oliy boshlang’ich legitimlilikni ta’minlaydi. Shu bilan birga

saylovlar demokratiya ifodasi deyiladi?

O’zbekistonda qabul qilingan milliy saylov qonunchiligimiz xalqaro huquqning

umum e’tirof etilgan normalari va prinsiplariga muvofiqlik darajasi qanday?

Saylovga doir umumiy demokratik prinsiplarning milliy qonunchiligimizdagi o’rni va

ahamiyatini yoritib bering.

3. Polshaning Krakov universitetida “Xalqaro saylov standartlarining jahon

mamlakatlari saylov qonunchiligiga implementasiya qilinishi” mavzusida butunjahon

huquqshunos talabalarining konferensiyasi ish boshladi. O’zbekistondan delegat

sifatida sizning qatnashishingiz ma’lum qilindi va sizga “Dunyo mamlakatlarida

mavjud saylov tizimlari va ularning o’ziga xos jihatlari” mavzusida ma’ruza

tayyorlash vazifasi topshirildi. Shu bilan bir qatorda sizga ma’ruzada xalqaro saylov

andozalari va O’zbekistonda qo’llanilayotgan saylov tizimining o’ziga xos jihatlarini

qiyosiy tahlil asosida yoritib berishingiz lozimligi ko’rsatildi. Xalqaro konferensiyada

ko’plab delegatlar ishtirok etishini hisobga olgan holda, sizga o’z ma’ruzangizni

qisqa, lo’nda va aniq qilib tayyorlash vazifasi topshirildi.

Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, o’z dasturingizni ishlab chiqing.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylovlari o’tkazilayotgan kunda

Markaziy saylov komissiyasi kunning belgilangan vaqtlarida saylov natijalari

yuzasidan brifinglar tashkil etib bordi. Dastlabki ovoz berish natijalari yuzasidan

Markaziy saylov komissiyasi raisi bayonoti yakunlangandan so’ng “Еvronьyus”

telekanali muhbiri E. Markaziy saylov komissiyasi raisiga quyidagicha savol berdi.

“Hurmatli rais mamlakatda olib borilayotgan saylovlarda xalqaro saylov

standartlarining amaldagi saylov qonunchiligi bilan o’zaro nisbati qanday

belgilanadi?”

Savol

1. Vaziyatga komissiya raisi sifatida javob bering.

2. Xalqaro saylov standartlarining O’zbekiston milliy saylov tizimiga

implementasiya qilinishi zaruratini izohlang.

3. Inson huquqlari bo’yicha xalqaro-huquqiy hujjatlarda saylovga oid talablar

haqida to’xtaling.

4-mavzu. Saylov tizimi: tushunchasi, turlari

Saylov tizimi tushunchasi. Saylov tizimining prinsiplari. O’zbekiston

saylov tizimini shakllanishi va takomillashib borishi. Saylov tizimi turlari.

Saylovlarda xalqaro standartlarning (andozalar) qo’llanishi. Xalqaro hujjat

qoidalarining O’zbekiston saylov qonunchiligiga implementasiya qilinishi.

Mavzuda o’quv kursining eng muhim, umumlashtiruvchi, boshqa mavzularga

ta’sir qiluvchi masala – saylov tizimi tushunchasi, saylov tizimining prinsiplari,

ularning ahamiyati va bir-biri bilan bog’liqligi; O’zbekiston saylov tizimining

shakllanishi va takomillashib borishi, saylov qonunchiligidagi va amaliyotidagi eng

53

muhim o’zgarishlar; saylov tizimining turlari ularning ijobiy va salbiy xususiyatlari

haqida asosiy bilimlar mujassamlashgan bo’lib, shuningdek saylovlarda xalqaro

andozalarning o’rni, ulardan O’zbekiston saylovlarida foydalanish hamda xalqaro

huquq (xalqaro hujjatlar) qoidalarini mamlakatimiz qonunchiligiga implementasiya

qilinishi haqida ma’lumotlar berilgan.

1-§. Saylov tizimi tushunchasi

Saylov huquqi bilan birga saylov tizimi atamasi ham ko’p ishlatiladigan

atamadir. Saylov tizimi haqida yuridik adabiyotlarda, darsliklarda bir-biriga o’xshash

hamda bir-biridan farq qiluvchi ta’riflar mavjud.

“Saylov tizimi – jamiyatda davlatning vakillik organlarini saylash yo’li bilan

yuzaga keluvchi davlat-siyosiy munosabatlari tizimidir”1 – degan tushuncha saylov

tizimining ba’zi tomonlarini chetda qoldirgan. Bu tushuncha faqat davlat vakillik

organlariga saylov bilan bog’liq munosabatlarnigina e’tiborga olib, fuqarolarning

o’zini o’zi boshqarish organlariga saylov munosabatlarini yoki umuman saylov

tizimining muhim elementi (qismi) saylov munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy

normalarini chetda qoldirgan.

Ko’pchilik adabiyotlarda saylov tizimi ikki-keng va tor ma’noda ishlatilishi

ta’kidlanadi.2

Rossiyalik olimlar I.V.Graf hamda D.G.Sharomskixlar tomonidan

tayyorlangan “Хorijiy mamlakatlar konstitusiyaviy huquqi” darsligida saylov tizimi

keng ma’noda saylov bilan bog’liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishni bildiradi,

deb ko’rsatilgan bo’lib unda ham saylov tizimi faqat davlat organlariga saylov bilan

chegaralanadi.

Alеbastrova I.A. tomonidan tayyorlangan darslikda, saylov tizimi keng

ma’noda saylov bilan bog’liq barcha narsalarni yig’indisi hisoblanib u o’z ichiga

saylov huquqini va saylov o’tkazish amaliyotini ham oladi degan ta’rif mavjud.

Bu tushuncha ancha keng bo’lib, saylov tizimini to’laroq ifodalaydi. Chunki

saylov bilan bog’liq barcha harakatlar yig’indisi saylov tizimini tashkil etishi

haqiqatdir.

Darsliklardagi yana bir fikrga asosan saylov tizimi barcha saylov o’tkazilishi

bilan bog’liq tartiblar, tadbirlarni mustahkamlovchi, o’rnatuvchi huquqiy normalar

yig’indisidir. Saylov tizimi – bu saylov o’tkazilishi tartibi va shu tartiblarni

mustahkamlovchi huquqiy normalar yig’indisidir. Saylov o’tkazish tartiblari huquqiy

normalar bilan belgilanadi va ular birgalikda saylov tizimini tashkil etadi.3

1 Tajixanоv U. va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasining Kоnstitutsiyaviy huquqi. T.: “ Sharq”, 2001, 479-bet. 2 Qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. М.: “Норма”, 1999, стр.93; Алебастрова И.А.

Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.271; Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq.

T.: “Adоlat”, 2013, 298-bet. 3 Qarang: Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 298-bet.

54

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining XXIII bobi (117-modda) “Saylov

tizimi” deb nomlangan. Unga ko’ra: “O’zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat

hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir

saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o’z xohish irodasini bildirish tengligi

va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i

Kengesiga, viloyatlar tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga

saylov tegishincha ularning konstitusiyaviy vakolati tugaydigan yilda – dekabr

oyining uchinchi o’n kunligi birinchi yakshanbasida o’tkaziladi. Saylovlar umumiy,

teng, to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan

o’tkaziladi. O’zbekiston Respublikasining o’n sakkiz yoshga to’lgan fuqarolari

saylash huquqiga egadirlar.

O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisining Senati a’zolari

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar tumanlar va shaharlar

davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining qo’shma majlislarida mazkur

deputatlar saylanganidan so’ng bir yil ichida saylanadilar.

Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud

hukmi bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan shaxslar saylanishi

mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda

fuqarolarning saylov huquqlarini to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita cheklashga yo’l

qo’yilmaydi.

O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bir vaqtning o’zida ikkidan ortiq davlat

hokimiyati vakillik organlarining deputati bo’lishi mumkin emas.

Saylov o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi”1.

Saylov tizimi haqida normalar hamma mamlakatlarning (Rossiya

Konstitusiyasida ham) konstitusiyalarida alohida bobda mustahkamlanmagan.

O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasidagi “Saylov tizimi” haqidagi

normalar, saylov tizimi xususidagi ilmiy ta’riflarni asosli ekanligini ko’rsatadi.

Konstitusiyaviy normalar saylov munosabatlarining vujudga kelishiga ta’sir qiladi va

ularni tartibga soladi, saylov tartiblarini o’rnatadi va tartibga soladi, saylov

huquqining muhim prinsiplarini mustahkamlaydi va saylov tizimining muhim

elementlaridan hisoblanuvchi – qonunchilikni vujudga kelishiga asos bo’ladi.

116-aprel 2014-yilgi Kоnstitusiyaga kiritilgan о‘zgartish va qо‘shimchaga asоsan Kоnstitusiyaning 117-mоddasi 6-

9-qismlar bilan tо‘ldirildi. Ular Markaziy saylоv kоmissiyasi faоliyatiga taall’uqli nоrmalardan ibоrat.

Bu saylоv tizimi haqidagi ta'riflarni umumlashtirib aytadigan bо‘lsak,

saylоv tizimi – saylab qо‘yiladigan оrganlarni, mansabdоrlarni (fuqarоlarni

о‘zini о‘zi bоshqarish оrganlarini saylash ham buni ichiga kiradi) saylash

jarayonida vujudga keladigan munоsabatlar, tartiblar va ularni о‘rnatuvchi,

tartibga sоluvchi huquqiy nоrmalar yig‘indisidir.

55

Avval qayd qilganimizdek saylov tizimining tor ma’nodagi tushunchasi ham

bo’lib, uni ta’riflashda turli mualliflar o’rtasida yakdillik mavjud. Ya’ni saylov

tizimining tor ma’nodagi tushunchasi saylov o’tkazish tartibi va ovozlarni hisoblash,

taqsimlash tartiblariga qaratiladi va natijada turli saylov tizimi: majoritar,

proporsional, aralash va hokazolarga bo’linadi. Bu haqida mavzuning 4-bandida

batafsil to’xtalamiz.

2-§. Saylov tizimining prinsiplari

Saylov tizimi demokratik bo’lishi va rivojlanishi uchun u ma’lum prinsiplar

asosida tashkil bo’lishi kerak. Saylov tizimining prinsiplari ham saylov huquqining

prinsiplariga o’xshab Konstitusiyaga asoslanadi.

Saylov tizimi prinsiplari quyidagilar hisoblanadi.

Birinchi – saylov tizimining Konstitusiyaga to’la mos kelishi.

Ikkinchi – davlatchilik va hokimiyatning legitimligi (qonuniyligi).

Uchinchi – saylov tizimi tartibotlari va vazifalarining qonuniylik va huquqiy

jihatdan ta’minlanganligi.

To’rtinchi – saylov tizimining demokratiyaviyligi, fuqarolarning, siyosiy

partiyalarning teng huquqliligi.

Beshinchi – saylov tizimining barqarorlik, taraqqiyot, qonuniylik, huquqiy

tartibot, inson huquqlarini himoya qilishga yo’naltirilganligi.

Oltinchi – saylov tizimining xalqchilligi, barcha fuqarolar uchun tushunarli,

qulay bo’lishi.

Еttinchi – saylov tizimining uyushganligi Konstitusiyaviy, huquqiy, sud

nazorati ostida bo’lishi va qonuniy boshqarilishi.

Sakkizinchi –saylov tizimining tejamli bo’lishi.

To’qqizinchi – ovoz berish va saylanishni ziddiyatsiz bo’lishi, uning uchun

еtarli bo’lgan natijalarni olishga kafolat yaratilishi1.

Bu prinsiplarning maqsadi va qo’llanilishini ko’rib chiqamiz.

1. Saylov tizimini Konstitusiyaga to’la mos kelishi prinsipi.

Avvalo Konstitusiyada saylov tizimi haqida maxsus bobni borligi, saylov

munosabatlarining konstitusiyaviy-huquqiy normalari bilan tartibga solinishi, saylov

qonunlarining asosini konstitusiyaviy normalar tashkil etishi – bu prinsipni namoyon

qiluvchi belgilardir. Saylov tizimining elementlari – tarkibiy qismi hisoblanuvchi

fuqarolarning saylov huquqlari, saylov huquqining prinsiplari, saylov o’tkazish

tartiblari Konstitusiyada belgilangan.

2. Davlatchilik va hokimiyatni legitimligi (qonuniyligi) prinsipi – bu davlat

hokimiyati tuzilmalari konstitusiya asosida tashkil qilishda va konstitusiya hamda

qonunlarda belgilangan vakolatlarni, qonunlarda belgilangan shakl va usullarda

amalga oshirilishida ifodalanadi. Hokimiyatning yagona manbai xalq ekanligi saylov

tizimi orqali xalqni hokimiyatni tuzishda faol va bevosita ishtiroki ta’minlanishini

ko’rsatadi. Davlat hokimiyatini xalq manfaatlarini ko’zlab Konstitusiya va uning

asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga

1 Saylоv tizimining prinsiplari Shu hоlatda, Tajixanоv U. va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasining

kоnstitutsiyaviy huquqi. T.:“ Sharq”, 2001, 479-480-betlarda berilgan.

56

oshirilishi davlat hokimiyatining lеgitimligini bildiradi va u saylov tizimini

belgilashga ta’sir qiladi.

3. Saylov tizimining tartibotlari va vazifalarning qonuniyligi va huquqiy

jihatdan ta’minlanganligi.

Saylov o’tkazish tartiblari Konstitusiya va saylov to’g’isidagi maxsus

qonunlarda va boshqa qonunlarda, shuningdek, Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar bilan belgilab qo’yilgan. Qonunlarda saylov

kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilishdan tortib, saylov yakunlari e’lon

qilinguncha bo’lgan davrda amalga oshiriladigan tadbirlarning aniq muddatlari,

tartibi aniq belgilab qo’yilgan. Saylovning (saylov tizimining) vazifasi fuqarolarni

davlat jamiyat ishlariga jalb qilish hamda demokratik hokimiyat tuzilmalarini tashkil

etish vazifasi qonunlarda u yoki bu ko’rinishda belgilangan.

4. Saylov tizimining demokratligi, fuqarolarning, siyosiy partiyalarning teng

huquqliligi.

Bu saylovlar umumiy ekanligida, qonunda belgilangan hollardan tashqari hеch

kim saylov huquqidan mahrum qilinmaslikda, saylovlar umum e’tirof etilgan

prinsiplarda o’tkazilishida namoyon bo’ladi. Saylov tizimining demokratligi yana

saylovlarda fuqarolar o’z xohish-irodasini erkin, ixtiyoriy bildirishida aks etadi.

Saylov tizimining muhim shartlaridan biri unda barcha fuqarolarning, siyosiy

partiyalarning teng huquqligidir. Bular qonun bilan ta’minlangan. Bu prinsip faqat

fuqarolar va siyosiy partiyalar teng huquqligi bilangina xarakterlanmay, umuman

saylovlardagi barcha saylov ishtirokchilarini teng huquqligi bilan xarakterlanadi.

5. Saylov tizimining barqarorlik, taraqqiyot, qonuniylik, huquq-tartibot, inson

huquqlarini himoya qilishga yo’naltirilganligi.

Saylov huquqi orqali davlat hokimiyati tuzilmalari tashkil qilinadi. Ularning

natijasi, qabul qilgan qarorlari mamlakat taraqqiyotiga ta’sir qiladi. Saylovlarning

adolatli o’tishi fuqarolar, jamiyatning turli a’zolari o’rtasida totuvlik bo’lishini, bu

esa barqarorlik bo’lishini ta’minlaydi. Saylov tizimi natijasida vujudga kelgan

hokimiyat organlari legitim bo’lib, mamlakatda qonuniylikni ta’minlash, huquqiy-

tartibotni o’rnatilishida muhim rol o’ynaydi. Saylov tizimi fuqarolar tengligini

ta’minlash bilan birga, uning natijasida vujudga kelgan hokimiyat tuzilmalari

fuqarolarning birinchi navbatda saylov huquqlarini, qolaversa, boshqa barcha

huquqlarini himoya qilinishini ta’minlaydi.

6. Saylov tizimini xalqchilligi, uni barcha uchun tushunarli bo’lishi.

Saylov-huquqiy normalari oddiy fuqarolar tushunadigan tilda vujudga keladi.

Bu sohadagi munosabatlarda barcha bir xil ishtirok etadi. Huquqiy normalar orasida

saylov huquqlari eng ko’p tashviqot ob’ekti bo’ladi. Uning mazmun-mohiyati har bir

fuqaroga еtkazilishi uchun katta ishlar olib boriladi. Uning normalarida hamma bir xil

naf ko’rishi choralari belgilangan.

7. Saylov tizimi konstitusiyaviy, huquqiy va sud nazoratida bo’lishi, u qonuniy

boshqarilishi prinsipi, avvalo, saylov tizimini himoyalashni, uning buzilishlari oldini

olishning, ma’lum sabablar bilan unga zarar еtkaziladigan bo’lsa, unga qarshi еtarli

choralar ko’rish mexanizmi mavjudligini bildiradi. Eng muhim yuridik faktlar,

munosabatlar singari saylov tizimi ham Konstitusiya bilan, turli maxsus va boshqa

qonunlar bilan, shuningdek, maxsus normativ hujjatlar bilan belgilanib nazorat

57

qilinadi. Saylov tizimi sud tomonidan alohida himoya qilinadi. Konstitusiyaviy sud

saylov qonunlarini, boshqa qonuniy hujjatlarni Konstitusiyaga mosligini nazorat

qiladi, zarur deb topsa qonun va boshqa qonuniy hujjatlarni bekor qilishi mumkin.

Odil sudlov organlari fuqarolarning, nomzodlarning, siyosiy partiyalarning

shikoyatlarini ko’rib chiqib adolatni tiklaydi. Saylov tizimi doirasidagi barcha

tadbirlar qonun asosida boshqariladi.

8. Saylov tizimini tejamli bo’lishi prinsipi ortiqcha harajatlarni oldini oladi,

hammaga (saylov ishtirokchilari – siyosiy partiyalarga) bir xil moliyaviy mablag’

ajratadi. Saylov komissiyalarining faoliyat yuritishi uchun ham bir xil, dabdabalarsiz

mablag’ ajratiladi. O’zbekiston saylov tizimining tejamkorligi O’zbekistonda

o’tadigan saylovlarni boshqa mamlakatlarda o’tadigan saylovlar bilan solishtirganda

aniq bilinadi.

9. Saylovlarni ziddiyatsiz o’tishi, kerakli natijalarga erishish maqsadi saylov

tizimining muhim prinsipidir. Saylovlarning ziddiyatsiz o’tishida saylov tizimini

qonuniy asoslarini mustahkamligi, saylovlarga tayyorgarlik ko’rish adolat asosida

o’tishi asosiy sabab bo’ladi. Bundan tashqari saylovlarning oshkora o’tishi, siyosiy

partiyalar sog’lom raqobat doirasida bellashishi, bir-birini hurmat qilishi, ularga teng

imkoniyatlar yaratishi sabab bo’ladi. Mo’ljallangan natijalarga ziddiyatsiz erishishda

olib borilayotgan tashviqotlarning sifati, aholining siyosiy va huquqiy madaniyat

darajasi muhim rol o’ynaydi.

Bu prinsiplar bir-biri bilan bog’liq, biri ikkinchisini to’ldiradi. Ular maqsadi va

vazifasiga qarab bir-biridan farq qiladi va birgalikda saylov tizimiga baho berishda

muhim ko’rsatgich hisoblanadi.

3-§. O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi va takomillashib borishi

Saylov tizimini murakkab mexanizmlardan, tarkibiy qismlardan tarkib topgan

qurilmaga o’xshatish mumkin. Uning mexanizmlarining yangilanishi, takomillashuvi,

ishlamay qolganlarini almashtirilishi, oxir oqibatda tizimni mazmuniga, sifatiga ta’sir

qiladi.

Biror-bir mamlakatning saylov tizimi birdaniga hozirgi holatida vujudga

kelmagan. Ularning shu vaqtdagi saylov tizimining vujudga kelishi uchun ko’p

vaqtlar o’tgan, mablag’lar sarflangan, ba’zi paytlarda jamiyatda to’qnashuvlar,

kurashlar bo’lgan. Saylov tizimidagi umumiylik, tenglik, ixtiyoriylik, xohish-irodani

erkin bildirish o’z-o’zidan yoki birdaniga vujudga kelmagan. Saylovlarda yosh

chegarasini kamaytirish, ayollarni saylovlarda ishtirok etishiga erishish, saylovlardagi

ortiqcha cheklashlarni olib tashlash uchun uzoq vaqt kurashilgan.

Mamlakatdagi saylov tizimi bo’lishi davlat xarakteriga, u еrdagi rejimga

bog’liq, ya’ni davlatning suverenligi, demokratik yoki avtoritar rejim, diktatura

ko’rinishida bo’lishligi saylov tizimiga ta’sir qiladi. Lekin har qanday rejim ham o’z

saylov huquqini demokratik qilib ko’rsatish uchun turli choralarni ko’radi. Sobiq

ittifoq davrida ham saylov eng demokratik deb ko’rsatilar, hatto fashistlarni

hokimiyat tepasiga keltirgan Germaniya saylov tizimi ham demokratik hisoblangan.

O’zbekiston ittifoq tarkibida turgan vaqtda uning mustaqil saylov tizimi

bo’lmagan. O’zbekiston saylov tizimi SSSR saylov tizimining tarkibiy qismi bo’lib, u

qanday bo’lsa bu ham shunday bo’lgan. XX asr 80-yillarining ikkinchi yarmidan

58

SSSR, shuningdek, O’zbekiston saylov tizimiga o’zgartirishlar kiritishga o’rinishlar

bo’lgan. Shu davrda SSSR saylov tizimi va tajribasiga kirib kelgan, muqobil saylov,

ko’p mandatli okrug, dеputat o’rinbosarlari degan institutlar O’zbekiston saylov

tizimiga ham kirib kelgan. O’zbekiston saylov tizimining shu vaqtda mustaqil

emasligini har qanday saylov qonunlari va qonuniy hujjatlar asosan markazda qabul

qilinishi, respublikada qabul qilingan qonunlar, hujjatlar aslo ulardan chetga chiqishi

mumkin emasligida ko’rishimiz mumkin.

O’zbekiston saylov tizimining mustaqillik yo’lidan borishi 1989-yil 20-

oktabrdagi saylov to’g’risida qonun qabul qilinishi va 1990-yil 18-fevralda

o’tkazilgan saylovlardan boshlandi. Natijada nomzodlar soni cheklanmay saylovlar

muqobillik asosida o’tkazish sharoiti vujudga keldi, takroriy ovoz berish, takroriy

saylov degan yangi saylov institutlari vujudga keldi va bu esa saylov

munosabatlarining kengayishi, ularni tartibga soluvchi huquqiy normalarning saylov

tizimida bo’lishini nazarda tutdi. O’zbekiston saylov tajribasida saylovlarni haqiqiy

emas deb topish faktlari paydo bo’ldi.

O’zbekiston saylov tizimining shakllanishi O’zbekistonning mustaqilligi bilan

bog’liq bo’lsa, uni rivojlanishi, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik

islohotlarga bog’liq.

O’zbekiston Respublikasining mustaqil, demokratik saylov tizimini

shakllanishi, O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrdagi Konstitusiyasini

qabul qilinishi 1991-yil 18-noyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

to’g’risida”, 1993-yil 28-dekabrdagi “O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisiga

saylov to’g’isida”, 1994-yil 5-maydagi “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlar qabul qilinishi bilan bog’liq va bular

saylov tizimini yanada takomillashtirish, demokratlashtirishga olib keldi.

Yuqoridagi qonunlar saylov munosabatlarini keng ravishda tartibga solish bilan

yangi munosabatlarni vujudga keltirdi, masalan saylovlarni ko’p partiyaviylik asosida

o’tishi, nomzodlarni fuqarolar va vakillik hokimiyati organlari tomonidan

ko’rsatilishi va boshqalar.

Mamlakatimizda olib borilgan demokratik islohotlarga monand ravishda

saylov tizimi ham isloh qilib borildi. Yuqorida tilga olingan qonunlarga ko’plab

o’zgartirishlar kiritilib, saylov tartiblari o’zgartirildi. Saylov tizimidagi (tartibidagi)

eng muhim va sezilarli o’zgarishlar:

- vakillik hokimiyati va fuqarolar nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar

qatoridan chiqarib tashlandi va nomzod ko’rsatishga faqat siyosiy partiyalar (quyi

vakillik organlariga, fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlari ham) ega bo’ldi;

- saylovlarni bo’lib o’tgan deb hisoblash uchun ro’yxatga olinganlarning

yarmidan ko’pi emas, 33 foizi qatnashishi еtarli miqdor deb belgilandi;

- siyosiy partiyalar nomzod ko’rsatishda nomzodlarning kamida 30 foizi

ayollardan iborat bo’lishi belgilandi;

- Oliy Majlis Senati tashkil etilishi munosabati bilan saylov tizimiga pog’onali

saylov kirib keldi;

- Qonunchilik palatasida deputatlar soni 150 ta qilib belgilanib, ularning 15 tasi

Ekoharakatdan ularning anjumanlarida saylanadigan bo’ldi;

59

- siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishi uchun to’planadigan imzolar

miqdori oltmish mingdan qirq mingga tushirildi;

- saylov uchastkalarida ovoz natijalarini aniqlashda nomzod ko’rsatgan siyosiy

partiyalardan bittadan vakolatli vakil ishtirok etishi belgilandi;

- Qonunchilik palatasi deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari soni

10 ta qilib belgilandi.

O’zbekiston Respublikasi saylov tizimining rivojlanishida “Mamlakatimizda

demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish”

Konsepsiyasi muhim rol o’ynaydi. Uning ko’rsatmalari asosida saylov

qonunchiligiga ancha o’zgartirishlar kiritildi va bu o’z-o’zidan saylov tizimida

namoyon bo’ldi. Konsepsiya asosida:

- Bosh vazir nomzodi saylovlarda eng ko’p o’rin olgan siyosiy partiyalar

tomonidan ko’rsatiladigan bo’ldi;

- Markaziy saylov komissiyasining tashkil bo’lish tartibi, vazifasi, faoliyat

shakli va prinsiplari Konstitusiyada belgilab qo’yildi;

- saylovoldi tashviqotlarining tushunchasi, usullari, shakllari, qachon

to’xtatilishi qonunlarda belgilab qo’yildi;

- muddatdan oldin ovoz berish tartibi yangicha o’rnatildi;

- sudgacha qamoq joylarida saqlanayotganlar ovoz berishda ishtirok etishi

belgilandi.

Saylov tizimini takomillashuvida mamlakatimizda olib borilayotgan ilmiy

izlanishlar, o’tkazilgan ilmiy-amaliy anjumanlar, ayniqsa, markaziy saylov

komissiyasi tomonidan o’yushtirilayotgan xalqaro anjumanlar muhim rol

o’ynamoqda.

4-§. Saylov tizimi turlari

Saylov tizimi tor ma’noda ovoz berish natijasini aniqlashga qarab turlarga

bo’linadi.

Jahon tajribasida bir necha xil tizim mavjudligi yuridik adabiyotlarda uchraydi.

Bular asosan majoritar va proporsional tizimlardir1. Ayrim adabiyotlarda ularning

boshqa turlari, jumladan, aralash tizimi mavjudligi ko’rsatilgan2. Bu ham haqiqat.

Eng ko’p qo’llaniladigan saylov tizimi – majoritar, proporsional va aralash

shakldagi tizimlardir.

Bu tizimlar asosan ovoz berish tartibi, ovozlarni aniqlash, ovozlarni deputat

saylashda taqsimlanishi, saylovni necha mandatli saylov ekanligi bilan aniqlanadi va

bir-biridan farq qiladi. Ularning birontasini demokratik boshqasini nodemokratik

deyishga asos yo’q. Ularning ijobiy shu bilan salbiy tomonlari mavjud.

Majoritar tizim siyosiy partiyalar hali uncha kuchli bo’lmagan, aholini o’z

taraflariga og’dirish uchun tegishli ishlar amalga oshirmagan davlatlarda foydalidir.

Bunday saylovda vakillik organlariga deputat bo’lib partiya a’zolari emas, partiya

tomonidan ko’rsatilgan, so’zga chechan, saylovchilarni o’z dasturiga ishontira

oladigan kishilar saylanadi. Bu saylovda saylovchilar nomzodlarning qilgan ishlari,

1 Tajixanоv U. va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasining Kоnstitutsiyaviy huquqi. T.:“ Sharq”, 2001, 480-481-

betlar; Husanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 298-bet 2 Qarang: Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.271-279

60

xizmatlari, dasturlarini taqqoslaydi va o’ziga ma’qulini tanlaydi. Bu tizimda ham

okruglarda nomzodlar, asosan, partiya nomidan qatnashadi, lekin yakka asosda ovoz

oladi, ovoz partiya uchun emas shaxsan nomzodga beriladi.

Majoritar tizimning ham ko’rinishlari har xil. Uning bir ko’rinishida boshqa

nomzodlarga nisbatan ko’proq ovoz olgan nomzod saylangan bo’ladi. Bunda

saylanish uchun qancha ovoz olish kerakligi ko’rsatilmagan. Bu ko’rinish AQSh,

Xindiston va Rossiya da qo’llaniladi. Bu mamlakatlarning qonunlarida aksariyat ovoz

berishda qancha saylovchi ishtirok etishi shartligi ham ko’rsatilmaydi. Angliya

qonuniga asosan okrugdan bir nomzod ko’rsatilgan bo’lsa, saylovsiz saylanish

mumkin, uning saylanishi uchun nomzodning o’z ovozi kifoya bo’ladi1.

Ayrim mamlakatlarda majoritar tizimda saylanish uchun ko’pchilik ovoz talab

etiladi. O’zbekiston saylov tizimi ham majoritar tizim bo’lib, unda shu tizimning

ko’pchilik ovoz olish tartibi qo’llaniladi. Ovoz berishda kamida 33 foiz saylovchi

ishtirok etib, (ro’yхatga olinganlar) ularning yarmidan ko’pini (50 foiz + 1ta ovozni)

olgan nomzod deputat, Prezident bo’lib saylanadi. Majoritar tizimning yana boshqa

ko’rinishlari ham mavjud2. Majoritar tizimning eng muhim ijobiy tomoni (yutug’i)

saylovchi aniq bir shaxsga ovoz beradi. Bu keyinchalik saylangan shaxs bilan

saylovchi o’rtasida bevosita aloqadorlikni o’rnatadi. Deputatlar o’z faoliyati

yuzasidan saylovchilarga axborot berib boradi, vakillik organlarida shu okrug

saylovchilarining manfaatini ifodalaydi, ularning nomidan faoliyat ko’rsatadi.

Majoritar tizimning salbiy tomoni, unda ko’plab saylovchilar ovozi kuyib ketadi,

saylanmagan nomzodlarga berilgan ovozlar bu 49% gacha bo’lishi mumkin.

Saylov tizimining ikkinchi ko’p tarqalgan turi proporsional saylov tizimidir.

Proporsional saylov tizimi siyosiy partiyalar kuchli mamlakatlarda bo’lishi maqsadga

muvofiqdir.

1 Qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. М.: “Норма”, 1999, 93-94 betlar. 2 Bu haqda qarang: Shu darslik. 94-96-betlar.

Majоritar saylоv tizimi deputatlarning bir оkrugdan bitta saylanshi

bilan (nоmzоdlar qancha bо‘lishidan qat'iy nazar) saylоvchi aniq nоmzоdga

yoqlab yoki qarshi оvоz berishi bilan xarakterlanadi. Bu kо‘pchilik

оvоzlarninng saylanadigan nоmzоdlarda bо‘lishini nazarda tutadi. Majоritar

sо‘zining о‘zi ham fransuzcha “kо‘pchilik” sо‘zidan оlingan. Majоritar tizim

jahоnda eng kо‘p tarqalgan tizim deb hisоblanadi.

Bunda saylоvchi aniq nоmzоd uчun emas, partiяlar taqdim etgan

rо‘yxatga оvоz berish bilan mamlakatdagi siyosiy partiyalarni оlib

bоrayotgan yo‘lini, saylоv dasturini ma'qullaydi.

61

Saylovda saylovchilarning qancha ovozini to’plaganligiga qarab,

parlamentdagi, (vakillik organidagi) deputatlik o’rinlari taqsimlanadi. Bu prinsipda

ko’pchilik ovozlar kuymaydi, ular qanchadir o’rinlarga ega bo’ladi. Bu prinsipda

ovoz uchun aniq nomzodlar ko’rashmay partiya ro’yxatlari orqali partiyalar

ko’rashadi. Shuning uchun partiya ro’yxatlarida taniqli kishilar bo’lishiga harakat

qilishadi. Ko’p hollarda partiyalar ovozga qo’yiladigan saylov ro’yxatini tuzishda

unga kiritilayotganlarning parlament ishi uchun mutaxassis bo’lishi, qonunlar qabul

qilishdagi bilimi, o’quvi emas, qanday bo’lmasin, turli faoliyat orqali aholiga taniqli

shaxslarning bo’lishiga harakat qilinadi.

Agar ayrim mamlakatlarning parlamentlari tarkibini ko’rsak, jumladan,

Rossiyani parlamentida mutlaqo siyosatdan uzoq, yurisprudensiyaga aloqasi yo’q

sportchilar, artistlar saylanganligini ko’ramiz. Ular aholi o’rtasida o’z yutuqlari

natijasida (boshqaruv yoki siyosatda emas) tanilgan va hurmatga sazovor bo’lgan.

Proporsional tizim natijasida tashkil qilingan parlamentlarda ko’pincha kam

sonli deputat bilan, kichik partiyalar o’rniga ega bo’lishi va bu parlamentda kichik-

mayda fraksiyalarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi va bu hol parlamentda

masalalarni hal qilinishini qiyinlashtiradi.

Proporsional saylov tizimida qonunlarda siyosiy partiyalar albatta to’plashi

kerak bo’lgan ovozlarning zarur miqdori belgilab qo’yiladi. Bu jamiyatda uncha

ahamiyatga ega bo’lmagan partiyalarning, parlament va quyi vakillik organlarida

o’rin olishga qo’yilgan to’siq hisoblanib, u turli mamlakatlarda turlicha (7%, 5%,

3%) bo’lishi mumkin. Kam sonli deputat o’rinlari bilan parlamentni band qilish

parlament ko’pchiligini tashkil qilishda muammolarni vujudga keltiradi. Ayniqsa, bu

parlamentar respublikalarda jiddiy muammo bo’ladi. Bir necha partiya fraksiyalari

birlashib ko’pchilikni tashkil etsa-da, bu birlikning (bloklarni) buzilib ketishi oson

bo’ladi. Ayrim mamlakatlarda to’siqlardan o’ta olmagan partiyalarning olgan

ovozlari ko’p o’rin olib to’siqdan o’tgan partiyalar o’rtasida taqsimlanadi. Ayrim

mamlakatlarda esa ovozlar kuyib ketadi.

Proporsional saylov tizimida ovozlarni taqsimlashning turlicha usullari

mavjud1.

Nomzodlar bo’yicha partiya ro’yxatlari ayrim mamlakatlarda qattiq, ayrim

mamlakatlarda yumshoq bo’lishi mumkin. Qattiq ro’yxat bo’yicha o’tkazilganda,

ro’yxatdagilarning yuqori o’rinda turganlari ajratilgan o’ringa qarab deputatlik

mandatini oladi. Saylovchilar ro’yxatdagilardan qaysi birlarining deputat bo’lishiga

ta’sir qila olmaydi. Partiya organlari ro’yxatni qanday tuzgan bo’lsa uning yuqori

o’rindagilariga deputatlik mandati tegadi.

“Yumshoq ro’yxatda esa “ro’yxatning yuqori o’rnida turgan nomzodlar emas,

saylovchilar o’rtasida obro’-e’tiborga ko’proq ega nomzodlar deputatlik mandatiga

ega bo’ladi. Bunda saylovchilar partiya ro’yxatiga umumiy ovoz berish bilan,

qo’shimcha raishda kimni deputat bo’lishini xohlab, nomzod ro’parasiga belgi

qo’yadi. Bu belgi nomzodlarning o’rnini aniqlashda katta ahamiyatga ega.

1 Bu haqda qarang: Избирательное право и избирательный процесс в РФ. M.: “Норма”, 1999, стр.97-101;

Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.272-277.

62

Masalan, birinchidan boshlab, yuqori raqamgacha ko’rsatilishi (1, 2, 3, 4, 5 va h.k.)

nomzodlarni birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi mavqеini ko’rsatadi. Bu usul saylovlarda

deputatlik o’rnini taqsimlashda partiya organlari emas, hal qiluvchi rolni saylovchi o’ynashini

ko’rsatadi.

Xorijiy mamlakatlarda proporsional saylov tizimi deputat saylashda (parlament

va mahalliy hokimiyat organlarini) qo’llaniladi. Prezident saylovida esa faqat

mojaritar tizim amal qiladi. Chunki unda nomzod qaysi partiyadan ko’rsatilmasin (bir

partiya faqat bitta nomzod ko’rsata oladi) saylovchi partiyaga emas aniq nomzodga

ovoz beradi.

Xorijiy mamlakatlarning saylov tajribasida bir tartibdan ikkinchisiga o’tish

holati uchrab turadi.

Xorijiy mamlakatlarda saylov tizimini yana bir ko’p tarqalgan turi aralash

saylov tizimidir.

Dastlabki davrlarda Rossiya Davlat Dumasining (quyi palata) 450 deputatini

225 tasi majoritar tizim bo’yicha, 225 tasi proporsional tizimda saylanar edi.

Keyinchalik deputatlarning barcha 450 tasi proporsional tizim asosida saylanadigan

bo’ldi. Hozir yana Davlat Dumasini aralash usulda tashkil etishga o’tilyapdi.

Ukraina parlamenti Oliy Radaga bo’lib o’tgan 2014-yil oktyabr saylovlarida

saylovning aralash tizimidan foydalanildi. Mamlakatda qaysi saylov tizimidan

foydalanishni konstitusiya va qonunlarda belgilab qo’yiladi. Bu tizimning ijobiy

tomoni proporsional tizimda partiya ro’yxati bo’yicha deputat bo’la olmagan, lekin

ko’zga ko’ringan, ko’pchilikka yoquvchi partiya boshchilari (liderlar) mojaritar tizim

orqali parlamentga deputat bo’lib saylanishi imkoniyatiga ega bo’ladi.

Xorijiy mamlakatlarning saylov o’tkazish tajribalarida yana boshqa saylov

tizimlari, ovoz berish, natijalarni aniqlashning boshqacha usullari ham mavjud.

5-§. Saylovlarda xalqaro standartlarni (andozalarni) qo’llanilishi

Saylovlar eng qadimgi ijtimoiy munosabatlar bo’lib, insoniyat rivojlanishi,

ijtimoiy rivojlanish, demokratiya rivojlanishi bilan birga rivojlanib bormoqda va o’zi

ham shu rivojlanishlarga katta ta’sir ko’rsatmoqda.

Inson huquqlari xalqaro ahamiyatga ega bo’lib, xalqaro miqyosda ular himoya

qilinar ekan, bu saylov huquqlariga ham tegishlidir. Xalqaro munosabatlar

rivojlanishi, saylov huquqining rivojlanishiga ta’sir qilib bordi va barcha davlatlar,

suveren davlat bo’lishidan qat’iy nazar, ko’pchilik uchun ma’qul qoidalarga,

Aralash saylоv tizimida mamlakatlarda о‘tkaziladigan saylоvlarda

majоritar tizim ham prоpоrsiоnal tizim ham qо‘llaniladi. Bu оliy va mahalliy

vakillik оrganlarining bittasi mоjaritar tizim оrqali, bittasi prоporsiоnal

tizim оrqali tashkil etiladi yoki bita vakillik оrganini tashkil etishda ikkala

tizimdan ham fоydalanish mumkin.

63

talablarga rioya etilishi maqsadga muvofiq ekanligi e’tirof etdilar. Bunday talablar

saylovlarga qo’yiladigan standartlar deb yurilatiladigan bo’ldi. Bular saylovlarga

qo’yiladigan umumiy talablardir. “Umumiy talablar uzoq vaqt sinovdan o’tgan,

ko’pchilik e’tirof etgan qoidalardir. Ular demokratiyaning asosiy ko’rsatkichlari

bo’lib, ayniqsa, saylov o’tkazishda muhim ahamiyatga ega”1.

Hozir biror bir davlat faqat o’zida mavjud tartib, qoidalar bilan saylov

o’tkazmaydi. Hozirgi kunda bir nechta xalqaro hujjatlarda saylovga taalluqli umumiy

qoidalar, talablar belgilangan bo’lib, ularni chetlab o’tish mumkin emas, aks holda,

saylovlar demokratik hisoblanmaydi va jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof

etilmaydi.

Xalqaro standartlarning huquqiy asoslari xalqaro hujjatlarda, mintaqaviy

hujjatlarda o’z ifodasini topgan.

Saylovlarda qo’llaniladigan xalqaro standartlar saylovlarga qo’yiladigan bir xil

talablar bo’lib, ular saylov huquqi prinsiplarini yanada to’liq namoyon bo’lishini,

qo’llanilishini ta’minlaydi.

Saylovlarining xalqaro standartlari quyidagi xalqaro va mintaqaviy hujjatlarda

belgilangan:

1. Inson huquqlari bo’yicha umumjahon deklarasiyasi (1948-yil 10- dekabr)

2. Fuqarolarning siyosiy va fuqarolik huquqlari to’g’risidagi pakt (1966-yil 16-

dekabr).

3. Irqiy kamsitishlarning barcha shakllarni tugatish to’g’risidagi xalqaro

deklarasiya (1966-yil 7-mart).

4. Ayollarga nisbatan kamsitilishlarga barham berish to’g’risidagi deklarasiya

(1967-yil 7-noyabr)

5. Ayollarni siyosiy huquqlari to’g’risidagi konvensiya (1952-yil 20-dekabr).

6. Muntazam va haqiqiy saylov prinsiplarini samaradorligini oshirish haqidagi

BMT rezolyusiyasi (1991-yil 17-dekabr).

Bundan tashqari yana BMT tomonidan tashkil qilingan bir necha hujjatlarda

saylovlarga taalluqli umumiy talablar, standartlar ko’rsatib o’tilgan.

Xalqaro hujjatlardan tashqari, bir necha mintaqaviy hujjatlarda ham saylov

standartlari qayd etilgan. Jumladan, Inson huquqlari va asosiy erkinliklarning

himoyasi bo’yicha еvropa konvensiyasi (1952-yil), “Kopengagen anjumani

hujjatlari”, Parlamentlararo Ittifoqi Kengashining “Erkin va adolatli saylov mezonlari

to’g’risidagi Deklarasiya” (1994-yil).

Lekin birorta bir xalqaro hujjat yoki mintaqaviy hujjat xalqaro saylov

standartlarini bir tizimga solib bermagan, shuningdek, standartlar faqat shular degan

qat’iy tushuncha ham yo’q. Bu tabiiy hol, albatta. Saylovlarning rivojlanishi, ya’ni

saylov texnologiyalari rivojlanishi, standartlar tizimining ham kengayib borishini

ko’rsatadi.

1 Xusanоv О. Saylоvlarga qо‘yiladigan xalqarо talablar va ularning О’zbekistоn qоnunchiligida mustahkamlanishi.

Demоkratik saylоvlar о‘tkazishning xalqarо stantdartlari va О’zbekistоn qоnunchiligi. (Xalqarо kоnferensiya

materillari). T. 2009, 39-bet.

64

Yuridik adabiyotlarda, manbalarda standartlar haqida bir xil fikr yo’q. Ayrim

adabiyotlarda standartlar sifatida erkinlik, adolatlilik, haqiqiylik ko’rsatilsa, ba’zi

mualliflar saylovlardagi ochiqlikni xalqaro standartlar qatoriga kiritadi.

Saylovlarning erkin o’tishi. Saylovlarning erkin o’tishi O’zbekiston

Respublikasi Konstitusiyada va saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilangan. Erkin

saylov deb saylovchilarga biror bir tarzda bosim o’tkazilmaydigan sharoitlarda

o’tkazilgan saylovlarni hisoblash mumkin. Saylovlarga biror-bir bir tazyiq o’tkazish,

qo’rqitish yo’l qo’yilmaydigan saylovlarni erkin saylov deyiladi. Erkin saylov –

saylovning prinsipi – teng saylovni to’la ro’yobga chiqaruvchi sharthamdir. Erkin

saylov natijasidagina saylovchilar o’z xohish-irodasini iхtiyoriy amalga oshira oladi.

Uning natijasida barcha saylovchilarga teng imkoniyat yaratiladi. Erkin saylov

saylovchining saylovda qatnashganligi yoki qatnashmaganligi uchun biron bir tarzda

manfaatiga zarar еtishiga yo’l qo’ymaydi. Erkin saylov natijasida fuqaro saylovlarda

boshqa qonuniy erkinliklardan ham (so’z erkinligi, fikr erkinligi, axborot olish,

tarqatish erkinligidan) foydalanadi. Saylovlarda erkinlik faqat ovoz berishda emas

saylovning barcha tadbirlarida (tashviqot ishlari olib borishda, o’z nomzodini

ko’rsatishga rozilik berishda, kuzatuvchilar, vakillar, saylov komissiyalari tarkibida

ishtirok etishga roziligida) amal qilgandagina haqiqiy erkinlik hisoblanadi.

O’zbekistonda saylov tadbirlarida, ovoz berishda ishtirok etmaslik uchun ta’qib

qilinmaydi, aksincha fuqarolarning saylov erkinligi boshqa erkinliklari kabi sud

tomonidan himoya qilinadi. Saylov erkinligining buzilishlari uchun tegishli jazolar

belgilangan.

Saylovlarning xalqaro standarlaridan yana biri – saylovlarni adolatlilik

xarakteriga ega bo’lishidir. Saylovlarda adolatning namoyon bo’lishi, avvalo

O’zbekiston saylov huquqinig demokratiyaviyligidan kelib chiqadi. Adolatlilikni

saylovlarning umumiy, teng, yashirin ovoz berish orqali o’tishi ta’minlasa, o’z

navbatida, adolatlilik shu prinsiplarning to’la namoyon bo’lishiga, ro’yobga

chiqishiga, foydali bo’lishiga ijobiy ta’sir qiluvchi holatdir. Aktiv saylov huquqi

voyaga еtgan fuqarolarning (qonundagi istesnodan tashqari) ortiqcha cheklashlarsiz

saylov huquqiga ega bo’lishi adolat natijasidir. Saylovchilarni, shuningdek, saylov

ishtirokchilarini barcha masalalarda tengligi, hеch kim imtiyozga ega emasligi,

saylov huquqlarining samarali himoya qilish mexanizmini mavjudligi adolatlilikning

amaliy ifodasidir. Saylov tadbirlari turli kuzatuvchilar ishtirokida oshkora o’tishi ham

adolatni ro’yobga chiqaruvchi omillardandir.

Saylovlarni chinakamligi xalqaro standartlardan bo’lib, uning natijasida

saylovlardagi barcha tadbirlar, saylovchilarning huquqlari qonunlarda belgilangan

asosda bo’lishi nazarda tutiladi. Chinakam saylovlardagina fuqarolar saylovchining

boshqa huquqlarini amalga oshirish imkomniyatiga ega bo’ladi. Saylovlar chinakam

bo’lgandagina unda mag’lubiyatga uchragan kuchlar mag’lubiyatni tan olishga

majbur bo’ladi, aks holda, jamiyatda qarshiliklar kuchayib ketib, turli inqirozlar

vujudga keladi. Haqiqiy saylovlar jamiyatni bir siyosiy kuchdan ikkinchisiga

talofatsiz, buzg’unchiliksiz, qonuniy topshirishga asos bo’ladi. Chinakam saylovlar

saylovchilarga haqiqiy saylovni ta’minlaydi va jamiyatda plyuralizmni keltirib

chiqaradi va o’zi ham unga tayanadi. Saylovlarni oshkora o’tishi saylovlarni haqiqiy

bo’lishida muhim rol o’ynaydi.

65

Adabiyotlar bilan tanishib, saylov tajribalarini o’rganib ilmiy izlanishlar orqali

saylovlardagi xalqaro standartlar qatoriga saylovlarning davriyligi (aniq muddatlarda

o’tishi)ni ham qo’shsa bo’ladi degan fikr tug’ildi. Chunki, saylovlarning aniq

muddatlarda o’tishi uning muddatlarini hukmron kuchlar, hokimiyat tuzilmalari

xohlagancha o’zgartira olmasligi, saylovlarga qo’yiladigan xalqaro talablardan

biridir.

“Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro Pakt”ning 25-moddasida

umumiy saylov prinsiplari qatorida saylovlar davriy o’tkazilishi belgilangan.

O’zbekiston Respublikasi ana shu xalqaro hujjat normalari ko’rsatmasiga mos

ravishda saylovlar o’tkazishning aniq muddatini konstitusiyaning 117-moddasida

mustahkamlab qo’ygan.

6-§. Xalqaro hujjat qoidalarini O’zbekiston saylov qonunchiligiga

implementasiya qilish

O’zbekiston Konstitusiyasining muqaddimasida konstitusiya qabul qilinishidan

ko’zlangan maqsadlar qatorida umum e’tirof etilgan xalqaro qoidalarning ustunligini

tan olish ta’kidlangan.

Umuman konstitusiya loyihasi ishlab chiqishda komissiya raisi komissiya

oldiga: boshqa vazifalar bilan birga, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari

borasida, demokratiya va qonunchilik borasida qo’lga kiritilgan yutuqlarni, xalqaro

hujjat qoidalarini hisobga olish vazifasini qo’ygan.

Bu ko’rsatma xalqaro huquq normalarining O’zbekiston Konstitusiyasi va

qonunchiligiga implementasiya qilish uchun turtki bo’ldi.

Xalqaro huquq qoidalarini milliy qonunchilikka implementasiya qilish, xalqaro

huquq normalarini aynan shundayligicha qonunlarimizga ko’chirish, kiritish emas,

ularning mazmun-moxiyatini qonunchiligimizga singdirish, to’g’ri talqin qilish orqali

xalqaro huquq normalarini qonunchilikka, milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda,

milliy manfaatlarga zarar еtkazmagan holda tadbiq etishdir.

Saylov huquqi inson huquqining, fuqarolar huquqining ajralmas qismidir.

Shuning uchun milliy qonunchilikka xalqaro huquq normlarini implementasiya qilish

saylov huquqiga ham to’la taalluqlidir.

Xalqaro huquq normalarining saylov huquqiga ta’sirini biz konstitusiyadan

tortib barcha saylov qonunlarida ko’ramiz. Implementasiya natijalarida konstitusiya

va saylov qonunchiligida saylov huquqini umum e’tirof etilgan prinsiplari umumiy,

teng, to’g’ridan to’g’ri, yashirin ovoz berish va ularga amal qilish natijasida vujudga

kelgan umumiy prinsiplarni ro’yobga chiqishini ta’minlaydigan saylovning xalqaro

standartlariga muvofiq keladigan erkin, ixtiyoriy, oshkora, adolatli, chinakam, davriy

saylovlar mamlakatimizda amal qilmoqda.

Saylov huquqining prinsiplari, saylov o’tkazishning xalqaro standartlari

shunchaki qonunlarda yozib qo’yilmasdan, ularning real amal qilishini ta’minlovchi

shart-sharoitlar mamlakatimizda shakllangan.

Saylov huquqi prinsiplarining va saylov standartlarini amal qilishini

ta’minlovchi sharoitlar sifatida quyidagilar ko’rsatiladi:

1. Saylovlarning ochiq, oshkora, erkin, chinakam va adolatli o’tishi;

2. Saylovlarning mustaqil saylov komissiyalari tomonidan o’tkazilishi;

66

3. Saylovlarning, saylov komissiyasining, nomzodlar va siyosiy partiyalar

faoliyatining davlat tomonidan moliyalashtirilishi;

4. Axborotlashtirish va tashviqot ishlarining davlat tomonidan ta’minlanishi;

5. Saylovlarda milliy va xalqaro kuzatuvchilarning ishtiroki;

6. Saylov natijalari ustidan shikoyat qilish huquqining mavjudligi, saylov

huquqini buzilishi uchun javobgarlikning mavjudligi;

7. Qabul qilinadigan qarorlar hеch kimni kamsitmasligi.

O’zbekistonda saylov qonunchiligiga xalqaro saylov standartlarini

implementasiya qilishda, mamlakatimizda muntazam o’tkazilayotgan ilmiy va amaliy

anjumanlardagi ilmiy tahlil va takliflar muhim rol o’ynamoqda.

Ana shunday anjumanlarda xorij ekspertlari qonunchiligimizda xalqaro saylov

standartlarini aks etganligi va ularning amaliy ifodasi darajasi haqida xolis fikrlarni

bildirishgan.

Xulosa.

Saylov tizimi saylov huquqi o’quv kursidagi eng muhim mavzu hisoblanib u

saylov mazmuniga xarakteriga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Saylov tizimi keng

ma’noda saylov-huquqiy munosabatlarni uning sub’ektlari saylov o’tkazish tartibi

hamda ularning belgilovchi huquqiy normalarni o’z ichiga oladi. Tor ma’noda saylov

tizimi ovoz berish va uning natijalarini aniqlash tartibi bilan bir biridan farq qiladi va

turli saylov tizimi ko’rinishida (majoritar, proporsional, aralash) namoyon bo’ladi.

Biror bir saylov tizimini u еki bu sababga ko’ra demokratik, ijobiy deb, ikkinchisini

salbiy deb hisoblash mumkin emas. Ularni har birini ijobiy va salbiy jihatlari mavjud.

Qaysi bir tizimni o’rnatishni har bir davlat o’z taraqqiyoti, siyosiy kuchlarining

to’tgan o’rni, saylovchilarning saylov madaniyati va darajasiga qarab tanlaydi.

Saylov tizimning xarakterini, mazmunini uning prinsiplari ko’rsatadi.

O’zbekiston Respublikasida asta-sekin mamlakat taraqqiyotiga mos ravishda

saylov tizimi vujudga keldi, shakllandi va rivojlanmoqda. Saylov tizimimiz

demokratik talablarga javob beradi va unda xalqaro standartlar to’la o’z o’rnini

topgan. Bunda saylov qonunchiligimizga xalqaro huquq normalarining

implementasiya qilinishi muhim rol o’ynaydi.


1. Dunyoda turli xil saylov tizimlari mavjud. Ularning o’ziga yarasha

qo’llanish tartib taomillari bor.

Xalqaro saylov tizimlari (majoritar, proporsional, aralash) o’ziga xos

xususiyatlari, farqlari va har birining afzal jixatlari xususida mustaqil fikringizni

bildiring, har bir saylov tizimi amalda bo’lgan ayrim xorijiy mamlakatlarning saylov

tizimlarini ularning saylovga doir qonun hujjatlari bilan tanishgan holda qiyosiy

tahlil qiling.

2. O’zini demokratik davlat deb e’lon qilgan har bir mamlakatda umum e’tirof

etilgan xalqaro huquq normalarining ustunligi tan olinadi. Jumladan, saylov

to’g’risidagi qonunlarda ham.

Saylovga doir milliy qonunchiligimizga xalqaro huquq normalarining

implementasiya qilinishi darajasi xususida, O’zbekiston Respublikasining milliy

67

saylov qonunchiligini va xalqaro saylovga doir hujjatlarni o’rgangan holda qiyosiy

tahlil qiling.

3. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 157-moddasida nazarda

tutilgan jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilib, sud tomonidan 12 yilga ozodlikdan

mahrum etilgan fuqaro S. 2014-yil 8-dekabr kuni belgilangan jazo muddatini o’tab

bo’ldi. Parlament saylovlaridan xabar topgan fuqaro S. 47-Obihayot saylov

uchastkasida tuzilgan saylovchilar ro’yxatidan o’zining nomini topa olmaganligi

sababli uchastka saylov komissiyasiga bu kamchilikni to’g’rilashni so’rab ariza

taqdim etdi. Saylov komissiyasi arizani uch kundan keyin ko’rib chiqib, ariza

yuzasidan fuqaroga javoban quyidagilarni ma’lum qildi. Fuqaro S. bugungi kunda

qo’shimcha jazo sifatida tayinlangan muayyan huquqdan mahrum etish jazosini

o’tayotganligini, uning O’zbekiston Respublikasiga qarshi jinoyat – josuslik jinoyati

sodir etganligini va sudlanganlik muddati hali tugamaganligini asos qilib amaldagi

qonunchilikka binoan, uni saylovchilar ro’yxatiga kiritish mumkin emasligini ma’lum

qildi.

Savol

1. Saylovchilar ro’yxatini shakllantirish tartibini yoritib bering.

2. Uchastka saylov komissiyasi harakatlari saylov qonun hujjatlarigi

muvofiqligini baholang.

3. Mazkur holat yuzasidan shartnoma bo’yicha (ixtiyoriy) vakil-advokat

sifatida fuqaro S.ga uning amaldagi qonunchilik yuzasidan fikrlarini tushuntiring.

4. Xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashiga saylovda nomzodlardan biriga

nisbatan adovati bo’lganligi sababli K. mazkur saylovda xotiniga ishtirok etmasligini

aytdi. Biroq K.ning xotini bunga javoban saylovda ishtirok etishini bildirdi. K.

xotinidan xonadon kalitini tortib olib, uni uyda qoldirib, ustidan qulflab ketdi.

Natijada K.ning xotini saylovda ishtirok eta olmaydi. Saylov kuni ertasiga K.ning

xotini erining xatti-harakatlari ustidan profilaktika noziriga arz qildi. Nozir K.ni

chaqirib, qilgan ishi bo’yicha tegishli tartibda javobgarlikka tortilishi to’g’risida

ogohlantirdi. Lekin K. hеch qanday aybli ish qilmaganligini, u o’z xotini huquqini

cheklashga haqqi borligini aytdi.

Savol

1. Sizningcha, K.ning hatti-harakatlar qonuniymi?

2. Fuqarolarning saylov huquqlari kafolatlari bilan bog’liq normalarni tahlil

qiling.

3. Ushbu vaziyatda taraflaring harakatlariga qonuniy baho bering?

5-mavzu. Saylov ishtirokchilari (subеktlari)

Saylov-huquqiy munosabatlar. Saylov-huquqiy munosabatlar

ishtirokchilari. Fuqaro saylov-huquqiy munosabatining ishtirokchisi. Saylov

komissiyalari huquqiy munosabat ishtirokchisi. Siyosiy partiyalar va

Ekoharakat saylov ishtirokchisi. Saylovlarda ommaviy harakatlarning ishtiroki.

Nomzodlar, vakillar ishtiroki. Saylovlarda kuzatuvchiar ishtiroki.

68

Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va davlat organlarining

saylovlarda ishtiroki.

Mavzuda saylov-huquqiy munosabatlari tushunchasi, munosabatlar

ishtirokchilarining huquqiy maqomi, saylov-huquqiy munosabatlarining

ishtirokchilari tizimining konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari tizimi

bilan bog’liqligi, saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchilarining turlari, ular

orasida fuqarolarning tutgan o’rni, saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchisi

hisoblanishi uchun qo’yiladigan talablar haqida tegishli bilimlar

mujassamlashtirilgan.

1-§. Saylov-huquqiy munosabatlari.

“Saylov huquqi”ni huquq institut hisoblab o’qitilar ekan, saylov-huquqiy

munosabatlarni, ularni ishtirokchilarini aniqlash lozim bo’ladi.

Saylov-huquqiy munosabatlari konstitusiyaviy huquq munsabatlarining

ajralmas qismidir. Avvalo, aytish kerakki, saylov-huquqiy munosabatlar ham

konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar kabi ijtimoiy munosabatlarning bir qismi

bo’lib, ular ham ijtimoiy munosabatlar singari insonlar va jamiyatning boshqa

tuzilmalari o’rtasida vujudga keladi. Saylov-huquqiy munosabatlar saylov tufayli

vujudga kelib, konstitusiyaviy normalardan tashqari saylov to’g’risidagi qonunlar

bilan ham tartibga solinadi. Saylov-huquqiy munosabatlar ham konstitusiyaviy-

huquqiy munosabatlar singari hokimiyatchilikni amalga oshirish jarayonida vujudga

keladi.

Saylov-huquqiy munosabatlari hokimiyatni tashkil qilish, aniqrog’i vakillik

hokimiyati organlarini shakllantirish, davlat boshlig’ini saylash jarayonida,

fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirish vaqtida vujudga keladi.

Bu munosabatlar saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilingandan to

saylov natijasi rasman e’lon qilingan vaqtgacha bo’lgan, shu jarayonga tegishli

bo’lgan barcha tadbirlarni o’tkazish, rasmiylashtirish oqibatida vujudga keladi.

Saylov-huquqiy munosabatlari konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlarning

tarkibiy qismi bo’lsa-da, uning ishtirokchilari konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar

ishtirokchilaridan farqlanadi. Ya’ni o’ziga xos xususiyatlarga ega.

Saylov-huquqiy munosabatlarida ham konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar

singari ishtirokchilarning huquqiy layoqati, maqomi belgilab qo’yiladi. Saylov-

huquqiy munosabatlar ishtirokchilari huquqiy layoqatiga ma’lum talablar qo’yiladi.

Masalan passiv saylov yoshi, nomzodlarga qo’yiladigan talablar va boshqalar.

Saylov-huquqiy munosabatlar obekti, ularning konstitusiyaviy-huquqiy

munosabatlarga, ob’ektiga nisbatan torroqdir. Agar konstitusiyaviy-huquqiy

munosabatlar obektiga mulkiy munosabatlar ham kirsa, saylov-huquqiy

munosabatlarga mulkiy munosabatlar kirmaydi.

Konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar davlat hokimiyatini shakllantirish va

faoliyatini tashkil qilish natijasida kelib chiqadigan munosabatlardan iborat bo’lsa,

saylov-huquqiy munosabatlar faqat hokimiyat tuzilmalarini shakllantirish natijasidagi

munosabatlardan iborat bo’ladi.

69

Yuridik adabiyotlarda konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar asosli ravishda

“doimiy huquqiy munosabatlar”ga va “muvaqqat huquqiy munosabatlar”ga bo’linib,

saylov-huquqiy munosabatlari ikkinchi turdagi munosabatga kirishi ko’rsatilgan 1 .

Lekin saylov-huquqiy munosabatlarini faqat saylov kampaniyalari davrida vujudga

keladigan munosabatlar bilan cheklash to’g’ri emas. Chunki saylov kampaniyasi

instituti umumiy saylovlar davriga xos bo’lib, saylov kampaniyasi boshlanganligi

e’lon qilinmasdan, alohida o’rni bo’shab qolgan joylarda saylov o’tkazilishi ham

mumkin. Bunda huquqiy munosabatlar muvaqqat huquqiy munosabat bo’lsa-da, u

saylov kampaniya davrida emas, boshqa vaqtlarda (alohida saylovlarda) vujudga

keladi. Shu saylov tugagach munosabatlar ham tugaydi.

Demokratik islohotlar natijasida fuqarolik jamiyatini shaklanib rivojlanib

borishi yangi munosabatlarni vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi va ijtimoiy

munosabatlar, shuningdek, huquqiy munosabatlar doirasi kengayib boradi, bu saylov

munosabatlarini ham kengayib borishiga olib keladi.

Birinchi Prezident tomonidan ilgari surilgan “Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish”

Konsepsiyasi Saylovlarni yanada erkin o’tkazish, siyosiy partiyalar o’rtasida sog’lom

raqobatni kuchayib borishi, shu borada ularga teng imkoniyatlar yaratish zaruriyati

saylov-huquqiy munosabatlar doirasini yanada kengaytirishga olib keladi.

Konsepsiya asosida saylov qonunchiligiga kiritilgan o’zgartirishlar,

muddatidan avval ovoz berish munosabati bilan vujudga keladigan saylov

munosabatlarini, shuningdek, birinchi marta saylov huquqida uchraydigan qamoq

joylarida saqlanayotganlarni saylovda (ovoz berishda) ishtiroki natijasida vujudga

keladigan munosabatlarni tartibga solishni nazarda tutdi.

“Huquqiy munosabatlarni vujudga kelishi, tugatishda yuridik fakt muhim rol

o’ynaydi. Yuridik fakt huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradigan, o’zgartiradigan,

tugatadigan voqеa yoki harakatdir”.2

Saylov natijasidagi ijtimoiy munosabatlar faktlarning vujudga kelishi,

o’zgarishi, bekor bo’lishi natijasida paydo bo’ladi. Qanday faktlar yuridik faktlar

bo’lishini qonunchilik belgilaydi.

2-§. Saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari tizimi

Huquqiy munosabat (saylov-huquqiy munosabati) mavjud ekan ularning

ishtirokchilari (sub’ektlari) ham bo’lishi tabiiydir. Huquq sohasiga qarab huquqiy

munosabatlar ishtirokchilari har xil bo’ladi. Masalan, konstitusiyaviy-huquqiy

munosabatlar ishtirokchilari doirasi jinoyat huquqiy munosabatlar ishtirokchilaridan

kengroq.

Saylov huquqi konstitusiyaviy huquqning alohida instituti hisoblanganligi

tufayli uning ishtirokchilari konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari

doirasidan kelib chiqadi.

1 Qarang: Tadjixanоv U va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasi Kоnstitutsiyaviy huquqi. T.: “Sharq”, 2001, 24-25

betlar 2 Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 13-bet.

70

Masalan, fuqaro – konstitusiyaviy-huquqiy munosabat ishtirokchisi ham, saylov-huquqiy

munisabat ishtirokchisi ham hisoblanadi. Shu bilan birga saylov-huquqiy muniosabatlarni o’z

ishtirokchilari ham mavjud, masalan kuzatuvchilar, ishonchli vakillar va boshqalar.

Agar konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchisi bo’lish uchun

aniqlangan ishtirokchilarga hеch qanday talab qo’yilmasa, хuddi shu konstitusiyaviy-

huquqiy institutlar sub’ektlarini saylov-huquqiy sub’ekti bo’lishi uchun ularga

qo’shimcha talablar qo’yiladi. Masalan, fuqaro saylov-huquqiy munosabatlar

ishtirokchisi bo’lishi uchun ma’lum yoshga to’lgan (aktiv saylov uchun alohida yosh,

passiv saylov uchun alohida yosh o’rnatiladi) bo’lishi, siyosiy partiyalar saylov

huquqini sub’ekti bo’lishi uchun tegishli tartibda, muddatda ro’yхatdan o’tgan

bo’lishi kerak.

Shulardan kelib chiqib saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchilari tizimiga

kiruvchi sub’ektlarni shartli ravishda guruhlarga bo’lish mumkin. Bir guruh

ishtirokchilar konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari ham hisoblanib,

ular ayrim talablar asosida saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari ham

hisoblanishadi, bunga: fuqarolar, siyosiy partiyalar, ekoharakat kiradi. Boshqa bir

guruhga hеch qanday shart, talablarsiz, saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchisi

hisoblanuvchi konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari kiradi: davlat

organlari, ommaviy axborot vositalari. Uchinchi guruhga saylov kampaniyasi

boshlanishi bilan maydonga chiqadigan saylov-huquqiy munosabatlar sub’ektlari

kiradi: saylov komissiyalari, kuzatuvchilar, nomzodlar, vakillar.

Shuni ta’kidlash kerakki, ayrim saylov komissiyalari, jumladan, Markaziy

saylov komissiyasi va viloyatlarga, shaharlarga, tumanlarga saylov o’tkazuvchi

saylov komissiyalari, saylov kampaniya davridan boshqa vaqtlarda ham saylov-

huquqiy munosabat sub’ekti hisoblanadi. Sababi, Markaziy saylov komissiyasi

doimiy ishlovchi tuzilma bo’lsa, viloyatlarga, tumanlarga va shaharlarga saylov

o’tkazuvchi komissiyalar o’tkazilgan saylovdan keyingi saylovgacha faoliyat

ko’rsatadi.

O’zbekiston saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari tizimiga quyidagi

turdagi saylov ishtirokchilari kiradi: fuqarolar, saylov komissiyalari, siyosiy

partiyalar, Ekoharakat, ommaviy axborot vositalari, nomzodlar, nomzodlarning

ishonchli vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari, kuzatuvchilar, davlat

organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari kiradi. Saylov-huquqiy

munosabatlari ishtirokchilarining saylovda ishtirok etish darajasi, har birining

vazifasi har xil bo’lib ular konstitusiya hamda saylov qonunchiligida belgilab

qo’yiladi.

Shunga e’tibor berish kerakki, saylov qonunchiligining takomillashib borishi

saylovlarning yanada demokratlashib borishi, saylov-huquqiy munosabatlar

sub’ektlari doirasini kengayib borishiga ta’sir qiladi. O’zbekiston saylov

qonunchiligini rivojlanishi natijasida saylov-huquqiy sub’ektlari qatoriga siyosiy

partiyalarning vakolatli vakili degan sub’ekt qo’shildi hamda fuqarolarning sub’ekt

sifatidagi tarkibi, ozodlikdan mahrum qilish joylarida saqlanayotgan fuqarolarni ovoz

berishda ishtirok etish huquqiga ega bo’lishi munosabati bilan kengaydi.

71

Ekoharakatning saylovda ishtirok etish tartibi o’rnatilgach, ular ham saylov-

huquqiy munosabatlar sub’ektlari doirasini kengaytirdi.

Saylov qonunchiligini takomillashtiruvchi tartiblarni o’zgarishi, faqat

ishtirokchilar miqdorini kengaytirib qolmay, ayrim hollarda jahon xalqaro

demokratik tajribalaridan kelib chiqib, ba’zi saylov ishtirokchilarining bekor

qilinishi, ishtirokchilar tizimidan chiqarilishiga ham olib keladi. Jumladan, dastlabki

saylovlarda deputatlikka, prezidentlikka nomzod ko’rsatuvchilar orasida

fuqarolarning tashabbuskor guruhlari degan tuzilma saylov ishtirokchilari sifatida

e’tirof etilgan edi. Hozir bu institut bekor qilingan. Demak, o’z-o’zidan tashabbuskor

guruh saylov ishtirokchilari tarkibidan chiqib ketgan.

Saylov ishtirokchilari turlari haqida, “Konstitusiyaviy huquq” darsligida

ma’lumot berilgan, lekin unda “nomzodlar” nima uchundir saylov ishtirokchlari

qatoriga kiritilmagan1.

Saylov huquqi ishtirokchilari (sub’ektlari)

3-§. Fuqaro – saylov-huquqiy munosabati ishtirokchisi.

Fuqarolar saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchilari tizimida alohida

o’ringa ega. Fuqarolarning saylov-huquqiy munosabatlari subekti sifatidagi maqomi

eng avvalo konstitusiyaviy asosga ega. Chunki konstitusiyamizda fuqarolarining

siyosiy huquqlari sifatida saylov huquqi belgilanib qo’yilgan. Lekin har qanday

furqaro ham saylov huquqining subekti bo’la olmasligi ham konstitusiyada

belgilangan. Konstitusiyaning 117-moddasida, “Sud tomonidan muomalaga

layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum

1 Qarang: Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013, 310-314-betlar.

SAYLОV HUQUQI

ISHTIRОKCHILARI

(SUB’ЕKTLARI)

SIYOSIY PARTIYALAR,

EKОLОGIK HARAKAT

FUQARОLAR SAYLОV

KОMISSAYALARI

VAKILLAR

KUZATUVCHILAR

ОMMAVIY AXBОRОT

VОSITALARI

NОMZОDLAR

FUQARОLARNI О’ZINI О’ZI

BОSHQARISH ОRGANLARI DAVLAT ОRGANLARI

72

qilish joylarda saqlanayotgan shaxslar saylanishi mumkin emas va saylovda

qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini

to’g’ridan to’g’ri yoki bilvosita cheklashga yo’l qo’yilmaydi” – deb belgilanishi

fuqarolarning konstitusiyaviy maqomga ega saylov-huquqiy munosabatlar

ishtirokchisi darajasiga ko’taradi.

Shu bilan birga fuqarolarning saylov-huquqiy munosabati ishtirokchisi bo’lishi

uchun yana qo’shimcha talablar qo’yiladi. Saylov qonunlariga asosan fuqaro saylov

huquqi munosabatlarini ishtirokchisi bo’lish uchun ma’lum yoshga to’lgan bo’lishi,

O’zbekiston fuqarosi saylash huquqiga ega bo’lishi uchun 18 yoshga to’lgan bo’lishi

zarur. Bundan tashqari yana ayrim saylov-huquqiy munosabatlarining ishtirokchisi

bo’lishi uchun yana boshqa talablar ham mavjud.

Masalan, mahalliy kengash deputati bo’lib saylanishi uchun fuqaro 21 yoshga, Qonunchilik

palatasi deputati bo’lib saylanishi uchun 25 yoshga to’lishi, oxirgi besh yil muqim O’zbekistonda

yashagan bo’lishi, Prezident bo’lib saylanishi uchun – 35 yoshga to’lgan, oxirgi o’n yil

O’zbеkistonda muqim yashagan va davlat tilini yaxshi biladigan bo’lishi kerak. Shu tartib bo’lmasa

fuqaro deputat yoki prezident saylovida ayrim munosabatlar (saylanishi bilan bog’liq

munosabatlarda) ishtirokchisi bo’la olmaydi.

Fuqaroning saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchisi sifatidagi maqomi

faqat ulkarning ovoz berishdagi ishtiroki bilan tugamaydi.

Fuqarolar ovoz berishdan tashqari yana boshqa saylov tadbirlarida ham ishtirok

etadi. Faqat ularning saylov tadbirlarida ishtiroklari bir biridan farq qiladi. Ayrim

tadbirlarda ular bevosida va faqat o’z nomidan ishtirok etadilar.

Masalan, ovoz berishda, nomzodlar bilan uchrashuvlarda. Ayrim tadbirlarda ularning

ishtiroki vakillik xarakterida bo’ladi. Masalan: saylov komissiyalari tarkibida, ishonchli vakil,

vakolatli vakil, siyosiy partiya a’zosi sifatidagi ishtiroki bunga misol bo’ladi.

Endi fuqarolarning saylov-huquqiy munosabatidagi ishtirokini tartib bilan

ko’rib chiqamiz.

1. Eng muhim va hal qiluvchi ishtirok – bu ovoz berishda ishtiroki. Chunki

saylovning asosiy maqsadi vakillik organlarini yoki prezidentni saylashdir. Barcha

tadbirlar hamda ular yuzasidan vujudga keladigan munosabatlar shu masalani hal

qilishga qaratilgan. Ovoz berishda fuqarolar shaxsan ishtirok etadi u hеch kimni

manfaatini ifoda etmaydi va hеch kim oldida mas’uliyati yo’q.

2. O’bekiston fuqarolarining ma’lum qismi turli siyosiy partiyalarga a’zo

bo’lib, ularni tarkibida saylov munosabatlarida ishtirok etadi. Bunda partiya manfaati

ustuvor hisoblanadi, fuqaro partiya a’zosi sifatida ko’pchilikka itoat etadi. Uning

partiyaviylik majburiyati mavjud bo’ladi. Bundan tashqari fuqarolar Ekoharakat

tarkibida ham saylov munosabatlarida ishtirok etadi.

3. Fuqarolar turli saylov komissiyalarni tarkibida turib saylov munosabatlarida

ishtirok etadi. Agar turli saylov komissiyalar tarkibini tuzish tartibini ko’radigan

bo’lsak, saylov qomissiyalari tarkibiga nomzodlar turli tuzulmalar tomonidan

ko’rsatilib, komissiya a’zolari kimlarningdir vakili hisoblanadi. Ular komissiya

tarkibida alohida fuqaro emas, komissiya a’zosi sifatida ishtirok etadi.

73

4. Fuqarolarning ommaviy axborot vositalari faoliyatida ishtiroki, ommaviy

axborot vositalarini ishini yurgizish, tegishli joylarga еtkazish va saylov o’tkazish va

tashkil qilish borasida o’z fikrlarini bildirishda ko’rinadi.

5. Fuqarolar deputatlikka va prezidentlikka nomzod sifatida ishtirok etadi.

6. Fuqarolar kuzatuvchilar, ishonchli vakillar va vakolatli vakillar sifatida

tashviqot – targ’ibot ishlarida ishtirok etadi.

7. Fuqarolar fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari faoliyatida ishtirok

etish bilan saylov-huquqiy munosabatlarda ishtirok etadi.

8. Va nihoyat davlat organlarining saylov munosabatlarida ishtiroki fuqarolar

orqali ta’minlanadi. Chunki davlat organlarining saylovga bog’liq vazifalari fuqaro

hisoblanuvchi davlat xizmatchilari tomonidan ta’minlanadi.

Yuqorida ko’rsatilgan 8 ta holatning faqat bittasida, ya’ni- birinchisida fuqaro

saylov munosabatida bevosita o’z nomidan ishtirok etsa, qolgan еttitasida kimningdir

vakili sifatida, ularning nomidan ishtirok etadi.

4-§. Saylov komissiyalari saylov-huquqiy munosabatlari ishtirokchilari

sifatida.

Saylov kampaniyasining boshlanishidan tugashigacha bo’lgan davrda saylov-

huquqiy munosabatlarining ishtirokchilari bo’lib turli saylov komissiyalari

hisoblanadi. Saylov komissiyalarining alohida tizimi bo’lib, bu tizimga kiruvchi

saylov komissiyalari o’zini tashkil bo’lishi, vazifasi, vakolatlari, vakolat davriga

qarab bir – biridan farq qiladi. Saylov komissiyalari biror bir davlat organlari tizimiga

kirmaydi. Ularning shakllantirishdagina hokimiyat (vakillik organlari) ishtirok etadi.

Hokimiyat organlari saylov komissiyalarini shakllantirgandagina ishtirok etib, boshqa

ularning faoliyatiga hеch qanday yo’l, vosita bilan aralashmaydi.

Saylov komissiyalari faoliyati jamoatchilik asosida tashkil etiladi, ya’ni

Markaziy saylov komissiyasidan tashqari boshqa barcha komissiya a’zolari

jamoatchilik asosida faoliyat ko’rsatadi, ya’ni ular saylov komissiyasida a’zolik

uchun haq olmaydi. Markaziy saylov komissiyasining ma’lum qism a’zolari ham

jamoatchilik asosida ish olib boradi, ya’ni asosiy ishidan ajralmagan holda a’zolik

vazifalarini ham bajaradi. Markaziy saylov komissiyasidan boshqa saylov

komissiyalarida qoidaga ko’ra saylov komissiyasining kotibi saylov davomida asosiy

ish haqqi saqlangan holda saylov komissiyasi kotibligi vazifasini boshqaradi.

Saylov komissiyalarining tizimi qaysi hokimiyat organiga saylovni tashkil

qilishiga bog’liq. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda, Markaziy saylov komissiyasi,

okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi faoliyat ko’rsatadi. Markaziy

saylov komissiyasi doimiy ishlovchi organ va uning vakolat muddati ko’rsatilmagan.

Okrug saylov komissiyasi va uchastka saylov komissiyasi har bir saylovda tashkil

qilinib, saylov yakunlari e’lon qilingach, Qonunchilik palatasi to’liq shakllantirilgach

hamda prezident saylanib bo’lingach o’z vakolatini tugatadi.

Xalq depuptatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovda:

- viloyat xalq deputatlari Kengashiga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasi,

okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi;

74

- tuman xalq deputatlari Kengashiga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasi,

okrug saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi;

- shahar xalq deputatlariga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasi, okrug

saylov komissiyasi, uchastka saylov komissiyasi tuziladi. Bulardan okrug va uchastka

saylov komissiyasi saylov tugashi bilan o’z faoliyatini tugatadi. Tegishli

Kengashlarga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari navbatdagi saylov e’lon

qilinguncha o’z faoliyatini ( ya’ni besh yil ) davom ettiradi.

5-§. Siyosiy partiyalar va Ekologik harakat – saylov ishtirokchilari

Konstitusiyamizda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning

xilma-xilligi asosida rivojlanishi belgilangan. Bu qoidani amalga oshishi esa siyosiy

institut hisoblanuvchi siyosiy partiyalarga bog’liq. Saylovlarning tortishuv, raqobat

asosida o’tishi demokratik talablardan bo’lsa, bu talab ham siyosiy partiyalar orqali

amalga oshiriladi. O’zbekistonning mustaqilligi natijasidagina demokratik davlatlar

saylov tizimida azaldan qo’llanilib kelyotgan ko’ppartiyaviylik asosida saylov

o’tkazilishi imkoniyati vujudga keldi.

Siyosiy partiyalarning saylov ishtirokchilari sifatida e’tirof etish bilan

cheklanmay, tobora ularning saylovdagi ishtiroki kengaytirilib borilmoqda, ularga

ishonch ortib bormoqda.

Masalan: Prezidentlikka, Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko’rsatish huquqi

dastlabki davrlarda siyosiy partiyalar bilan birga hokimiyat vakillik organlariga, fuqarolarga,

fuqarolarning tashabbuskor guruhlariga ham tegishli bo’lgan bo’lsa, amaldagi qonunchilikka asosan

nomzod ko’rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarda qoldirildi. Bu ularning jamiyat siyosiy

hayotidagi o’rni kuchayganligidan, ularga ishonch ortganligidan dalolatdir.

Siyosiy partiyalarning saylovlarda ishtirok etishi qonunlarda belgilangan

bo’lsada, ular haqiqiy saylov ishtirokchilari bo’lishi uchun qo’shimcha talablar,

shartlar belgilangan. Siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishi uchun belgilangan

tartibda ro’yxatdan o’tgan hamda belgilangan miqdorda saylovchilar imzosini

to’plagan bo’lishi kerak.

O’zbekiston saylov tizimida muhim, o’ziga xos bir xususiyat borki, unda

ommaviy harakat hisoblanuvchi Ekoharakat saylov ishtirokchisi hisoblanadi. Bu

harakatning saylovda ishtiroki shundan iboratki, uning o’zi qonunda belgilangan

miqdordagi deputatlarni to’g’ridan-to’g’ri saylaydi. Deputatlikka nomzodlarni ham

o’zi tanlaydi, o’zi muhokama qiladi.

6-§. Saylovda ommaviy axborot vositalari

O’zbekiston Respublikasida saylovlarning demokratiyaviyligi ularni oshkoro

o’tishi bilan bog’liq. Saylovlarga oshkoralik baxsh etishning turli vositalari mavjud

bo’lib, shular orasida saylovlarda ommaviy axborot vositalarini ishtiroki alohida

ahamiyatga ega.

Saylov qonunchiligida jumladan “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

to’g’risida”gi qonunning 5-moddasida, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylov to’g’risida”gi qonunning 6-moddasida, “Xalq deputatlari, tuman va shahar

75

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunning 6-moddasida, “O’zbekiston

Respublikasi Ommaviy axborot vositalari saylovga tayyorgarlikni borishi va saylov

o’tkazilganligini yoritib boradilar” – degan qoida mavjud bo’lib, shu qoida ommaviy

axborot vositalarini saylov ishtirokchisiga aylantiradi.

Saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilinishi bilan ommaviy axborot

vositalarining saylovlarda ishtiroki boshlanadi.

Ommaviy axborot vositalarining saylov ishtirokchisi sifatidagi vazifasi faqat

saylovga tayyorgarlik ko’rish, saylov o’tkazish haqidagi xabarlarni berish bilan

cheklanmaydi. Ommaviy axborot vositalari saylov kampaniyasi davrida eng kuchli

tashviqot targ’ibot ishlarini olib boruvchi vositaga, qurolga aylanadi. Ular saylov

davrida saylov ishtirokchilarining matbuotda va efirda teng asosda chiqishini

ta’minlaydi. Hammaga bir xil imkoniyatlar yaratiladi.

“Mamlakatlarimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi” asosida saylov qonunchiligiga

kiritilgan o’zgarishlar asosida, saylov oldi tashviqotlarini olib borish shartlarining

turlari, shakl hamda usullari qonunlarda aniq belgilab qo’yilar ekan, bu ommaviy

axborot vositalrining saylovdagi ishtirokiga yangicha mazmun baxsh etdi.

Demokratik saylovlarning erkin o’tishi, fuqarolar o’z xohish irodalarini erkin

bildirishini nazarda tutar ekan, buni ro’yobga chiqarishda ommaviy axborot vositalari

alohida rol o’ynaydi. Sababi, saylov to’g’risida, saylov qonunchiligi to’g’risida,

siyosiy partiyalar va ularning maqsadlari haqida, nomzodlar va ularning dasturlari

haqida keng va holisona ma’lumotga ega bo’lgan fuqarogina o’z xohish-irodasini

erkin va to’g’ri bildira oladi. Bunda eng asosiy manba ommaviy axborot vositalaridir.

Shuning uchun ommaviy axborot vositalarining saylovlarda shunchaki ishtiroki emas,

erkin ishtiroki alohida ahmiyatga ega.

“Ommaviy axborot vositalari erkinligi, o’z navbatida, hokimiyat vakillarini,

nomzodlarini va boshqa baxslashayotgan kuchlarni hеch qanday mone’liksiz savolga

tutish, har qanday sеnzura, qo’rqitish yoki siyosiy tazyiq o’tkazishlardan holi

ravishda tanqid qila olish huquqining ro’yobga chiqishini anglatadi”1.

O’zbekistonning Birinchi Prezidenti 2014-yil 23-yanvarda, Oliy Majlis

Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasida partiya

fraksiyalari o’rtasidagi bahs-munozalarni jamoatchilikka еtkazishda ommoviy

axborot vositalarining faolligi еtarli darajada emasligini ta’kidlab o’tdi2.

2015-yil 29-martda bo’lib o’tgan Prezident saylovini 600 dan ortiq ommaviy

axborot vositalari, 180 ga yaqin xorijiy va milliy internetlar yoritib bordi. Saylovga

tayyorgarlik ko’rish va saylov jarayoni xaqida 12,7 mingdan ortiq maqola va axborot

materiallari chop etildi, tele-radio eshittirishlar efirga uzatildi3.

7-§. Nomzodlar, vakillar, kuzatuvchilar

a) Nomzodlar.

1 G‘ulоm M., Xidirоv S. О’zbekistоn Respublikasi Prezidenti saylоvi va оmmaviy axbоrоt vоsitalari. T.:

О’zbekistоn, 2007, 16-bet. 2 Xalq sо‘zi, 2015-yil 23 yanvar. 3 Xalq sо‘zi, 2015-yil 7 aprel.

76

Prezidentlikka nomzodlar, deputatlikka nomzodlar, Senatorlikka nomzodlar va

boshqa saylanadigan o’rinlarga nomzodlar bo’lishi mumkin. Bu еrda biz

Prezidentlikka deputatlikka nomzodlar xususida ko’proq to’xtalamiz.

Bu masalalarning barchasi tegishli saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilab

qo’yilgan.

Bir saylanadigan o’ringa bir necha nomzod ko’rsatilib, saylovda ishtirok etishi

mumkin. Avvalo ro’yхatga olingan hamma nomzodlarni teng huquqliligi belgilangan.

Prezidentlikka va deputatlikka nomzodlarning huquqlari qonunda belgilanib

kafolatlangan.

Prezidentlikka nomzod saylovchilar bilan uchrashuv o’tkazishi, uchrashuvlarda

so’zga chiqishi, ommaviy axborot vositalarida qatnashish huquqiga ega. Bunday

paytda ularning o’rtacha ish haqi saqlangan holda xizmat vazifasidan ozod qilinadi.

Хuddi shunday huquqqa deputatlikka nomzodlar ham ega. Prezidentlikka

nomzod, deputatlikka nomzodlar tegishli hududda transportdan bepul foydalanish

huquqiga ega.

Prezidentlikka nomzodlar O’zbekiston Respublikasi bosh prokurorining

roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, hibsga olinishi yoki sud tmonidan

beriladigan ma’muriy jazoga tortilishi mumkin emas. Agar prokuror bularga rozilik

beradigan bo’lsa, bu holda darhol Markaziy saylov komissiyasi ogohlantiriladi.

Prezidentlikka nomzodlar majburiy keltirilishi, ularning buyumlari, yuki, transporti,

turar joy va xizmat binolarini ko’zdan kechirish mumkin emas.

Nomzodlar nomzodlik maqomidan istalgan vaqtida voz kechishi mumkin.

Siyosiy partiyalar deputatlikka nomzod ko’rsatish qarorini saylovga kechi bilan besh

kun qolganda bekor qilishi mumkin. Shunday bo’lsa, Markaziy saylov komissiyasi

shaxsni nomzodlik maqomini bekor qilishi mumkin. Siyosiy partiya faoliyati

tugatilsa u ko’rsatgan deputatlikka nomzod nomzodlik huquqidan mahrum bo’ladi.

b) Vakillar.

Vakilarning ikki turi mavjud. Birinchisi, nomzodlarning ishonchli vakillari,

ikkinchisi, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari.

Nоmzоdlar alоhida tartibda kо‘rsatilib, rasmiylashtiriladigan, ma'lum

talablarga javоb beradigan hamda tegishli huquq va burchlarga ega saylоv

ishtirоkchilaridir.

77


moddasiga binoan, prezidentlikka nomzod 15 nafarga qadar ishonchli vakilga ega

bo’lishi mumkin. Ularning vazifasi, saylovda ishtiroki qonuniy shu moddada

belgilangan bo’lib, unga asosan ishonchli vakillar nomzodlarga saylov kampaniyasi

o’tkazishda yordam beradi. Uni saylanishi uchun targ’ibot olib boradi, ishonchli

vakillar davlat, jamoat tashkilotlari, saylov komissiyalari bilan bo’ladigan

munosabatlarda nomzodning manfaatini himoya qiladi. Prezidentlikka

nomzodlarning ishonchli vakillari tegishli nomzod taqdimiga ko’ra Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan ro’yхatga olinadi va Markaziy saylov komissiyasi ularga

guvohnoma beradi.

Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar 10 nafargacha mahalliy Kengash

deputatligiga nomzodlar 3 nafargacha ishonchli vakilga ega bo’lishi mumkin.

Ularning vazifasi huquqlari prezident nomzodlari vakillari huquqlariga o’xshaydi.

Deputatlikka nomzodlar ro’yxatga olingach o’z ishonchli vakilarini o’zi

belgilab bu haqda okrug saylov komissiyasiga ma’lum qiladi. Okrug saylov

komissiyalari ishonchli vakillarni ro’yxatga olib ularga guvohnomalar beradi.

Deputatlikka nomzod okrug saylov komissiyasiga ma’lum qilgan holda

saylovga qadar o’z ishonchli vakilini istagan vaqtda vakolatidan mahrum qilishi

mumkin va boshqa ishonchli vakil belgilashi mumkin.

Ishonchli vakil istagan vaqtida o’z vakolatini zimmasidan soqit qilishi mumkin.

Saylovlarda nomzodlarning ishonchli vakillari instituti ahamiyati kattaligi,

O’zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 147-moddasida deputatlikka va

Prezidentlikka nomzodlarning ishonchli vakilini vakoklatini amalga oshirishga

to’sqinlik qilganlik uchun jinoiy jazo belgilanganligi ham ko’rsatadi.

Vakillarning ikkinchi turi siyosiy partiyalarning vakolatli vakillaridir.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to’g’risida”gi va “Xalq deputatlari,

tuman va shahar kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning 171-moddasiga

asosan deputatlikka nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalar saylov uchastkalarida

ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan belgilangan tartibda o’z a’zolari orasidan vakolatli vakil tayinlashi

mumkin.

“Siyosiy partiya vakolatli vakilining saylov uchastkasida ovozlarni sanab

chiqishda ishtirok etish tartibi” O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasining 2009-yil 17-sentyabrdagi 417-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Unga

asosan siyosiy partiyaning vakolatli vakili siyosiy partiyaning hududiy organi

tomonidan saylov uchastkalri tuzilgandan so’ng tayinlanadi. Siyosiy partiyaning

tegishli hududiy organi rahbari saylov kunidan kamida o’n besh kun oldin tegishli

okrug saylov komissiyasiga siyosiy partiyaning vakolatli vakillari ro’yxatini taklif

Saylоv jarayonining ma'lum vaqtida tegishli tartibda rasmiylashtirilgan

va tegishli saylоv ishtirоkchilarining faоliyatiga yordam beruvchi shaxslar

vakil hisоblanadi.

78

etadi. Okrug saylov komissiyasi ro’yxat kelib tushgan paytdan boshlab besh kun

ichida vakolatli vakillarni ro’yxatga oladi va ularga guvohnoma beradi.

Vakolatli vakil:

- uchastka saylov komissiyasi ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etadi;

- foydalanmagan byulletenlarni va va saylov varaqalarini sanab chiqish va

bekor qilish, ularni huquqiy emas deb topish natijalari bilan tanishadi;

- ovozlarni sanab chiqish natijalarini ko’rib chiqish va bayonnoma tuzishda

komissiya majlisida ishtirok etadi;

- ovozlarni sanab chiqish bayonnomasi bilan tanishadi.

Vakolatli vakil takroriy ovoz berish o’tkazilganda ham ovozlarni sanab

chiqishda ishtirok etadi. Ular uchastka saylov komissiyasining xatti – harakatlari

ustidan shikoyat qilish huquqiga ega.

Vakolatli vakil ovoz berish vaqtida saylov kabinasida bo’lishi, saylochilarga

ta’sir ko’rsatishi, tashviqot materiallari, adabiyotlar tarqatishi, kimga ovoz

berilganligini surishtirishi, byullettenga belgi qo’yishda saylovchilarga yordam

berishi mumkin emas.

8-§. Saylovda kuzatuvchilar ishtiroki

Saylovlarning demokratik talablarga javob berishi, qonuniyligini ta’minlashda

kuzatuvchi instituti muhim rol o’ynaydi. Kuzatuvchilarning saylov ishtirokchisi

maqomi qonuniy asosga ega.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 5-

moddasida, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq

deputatlari, tuman va shahar kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarining 6-

moddalarida kuzatuvchilarning maqomi, majburiyati, vazifasi, turlari,

rasmiylashtirilish tartiblari belgilangan.

Saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishga doir barcha tadbirlarda,

shuningdek, saylov kuni ovoz berish xonalarida va ovozlarni sanab chiqishda

Prezidentlikka va Qonunchilik palatasiga, viloyat kengashiga deputatlikka nomzod

ko’rsatgan siyosiy partiyalardan bittadan kuzatuvchi, ommaaviy axborot

vositalarining vakillari, boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlardan

kuzatuvchilar qatnashish huquqiga ega1.

Kuzatuvchilar qonun normalariga asosan milliy (ichki) kuzatuvchi va xalqaro

kuzatuvchilar bo’lishi mumkin. Kuzatuvchilar nomzod ko’rsatganlarning, OAV,

xorjiy davlatlar, xalqaro tashkilotlarning vakillaridan iborat bo’ladi. Kuzatuvchilar bir

butun tuzilma sifatida emas har biri alohida-alohida faoliyat yuritadi. O’z vazifasini

bajaradi. Kuzatuvchilarning vakolatlari tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanadi.

Yuqorida qonunda belgilangan manfaatdor tashkilotlar o’z kuzatuvchilari

to’g’risida tegishli vakillik organlariga saylovga kamida o’n besh kun qolganda

ma’lum qiladilar. Okrug saylov komissiyalari ariza kelib tushgandan so’ng besh kun

ichida kuzatuvchilarga belgilangan mandatni beradi2.

1 Tuman, shahar kengashlari deputatligiga nоmzоd kо‘rtsatish huquqiga fuqarоlarning о‘zini о‘zi bоshqarish

оrganlari egaligi sababli, ulardan ham bittadan kuzatuvchi ishtirоk etadi 2 “Markaziy saylоv kоmissiyasi tо‘g‘risida”gi qоnunning 5-mоddasida chet davlatlarning, xalqarо tashkilоtlarning

kuzatuvchilariga mandatni Markaziy saylоv kоmissiyasi berishi kо‘rsatilgan.

79

Prezidentlikka va Qonunchilik palatasiga saylovda kuzatuvchilar mandatini

namunasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan, viloyat mahalliy kengashlariga

saylovda mandat namunasi tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi komissiya

tomonidan tasdqilanadi.

¶ Kuzatuvchilar quyidagi huquqlarga ega:

- nomzod ko’rsatishga bag’ishlangan yig’ilishlarda, okrug va uchastka saylov

komissiyalarining majlislarida ishtirok etish;

- saylov uchastkalarida bo’lib, tayyorgarlik ishlari bilan tanishish, saylov

qutilarini rasmiylashtirilishi, muhrlanishi, ovoz berish kunlari saylovchilarga

byulettenlarni tarqatilishini kuzatish;

- ovozlarni sanab chiqishda va uchastka saylov komissiyalarining bayonnoma

tuzishda ishtirok etish;

- saylov natijalari to’g’risidagi tasdiqlangan hujjatlardan nusxalar olish;

- agar saylov uchastkasida saylov to’g’risidagi qonunlarni buzilgan deb

topishga asoslar bo’lsa, bu holatlar haqida yuqori saylov komissiyasiga ma’lum

qilish.

Qonun kuzatuvchilar ba’zi harakatlarni qilishni taqiqlaydi. Jumladan

kuzatuvchilar saylovchi byulletenga belgi qo’yayotganida yashirin ovoz berish

xonasida bo’lmasligi, byulettenlarga belgi qo’yishda yordamlashmasligi,

saylovchilarga ta’sir o’tkazmasligi, tashviqot materiallari, adabiyotlarni tarqatmasligi,

saylovchilardan kimni yoqlab ovoz berganligini surishtirmasligi, uchastka saylov

komissiyasi faoliyatiga aralashmasligi kerak, saylov kutilarini muhrlashga, ularni

ochishda, ovozlarni sanab chiqishda aralashishi mumkin emas.

Xorijiy mamlakatlarda kuzatuvchi institutiga ijobiy baho berish bilan birga,

amalda ularni saylov qonunchiligi buzilishining ko’payishiga olib keluvchi saylovda

ishtirok etayotganlarning agentlari ham deb hisoblanadi1. O’zbekiston qonunchiligi

bunday holatga yo’l qo’ymaydi.

Bizning saylov tajribamizda xalqaro kuzatuvchilar, saylovlarni xalqaro

miqyosda e’tirof etishda muhim rol o’ynaydi.

O’zbekiston Respublikasi saylov qonunchiligining takomillashtirilishi,

demokratlashtirilishi natijasida Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga Ekoharakatdan

deputatlar saylash vaqtida ham kuzatuvchilar ishtirok etishi belgilab qo’yildi.

9-§. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va davlat

organlarining saylovlarda ishtiroki

Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari siyosiy partiyalar bilan birga

tuman, shahar xalq deputatlari Kengashiga saylovda nomzod ko’rsatish huquqiga ega

sub’ekt. Bu ularning rasman saylov ishtirokchisi ekanligini ko’rsatuvchi asosdir.

Bundan tashqari fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari saylov

kampaniyasi davrida norasmiy tarzda saylovlarga tayyorgarlik ko’rish, o’tkazish

ishlarida faol ishtirok etadi.

Saylovchilar ro’yxatini tuzishda, saylovchilar bilan uchrashuv tashkil qilishda,

saylov kuni, vaqti haqida saylovchilarni ogohlantirishda fuqarolarning o’zini o’zi

1 Qarang: Конституцинное право зарубежных стран. M.: «Норма Инфра-M», 2010, стр. 243.

80

boshqarish organlari uchastka saylov komissiyasiga amaliy yordam beradi. Bundan

tashqari fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari saylovlarda targ’ibot ishlarini

olib borishda ishtirok etadi.

Saylovlarda turli davlat orgalari ham ishtirok etadi. Ularning ishtiroki

saylovlarni o’tkazishga ko’maklashish, qonun buzilishlarini oldini olish, saylovchilar

huquqlari buzilganda ularni tiklash hisoblanadi. Ularda biror – bir tazyiq o’tkazish

vakolati yo’q. Turli davlat organlarining saylovda ishtirok etish vazifasi turlicha.

Mahalliy davlat hokimiyati organlari (kengashlar, hokimlar) saylov

okruglarini, saylov uchastkalarini tuzishda tegishli saylov komissiyalarini

shakllantirish, saylov o’tkazish joylarini ajratish, ularni rasmiylashtirish, saylov

uchastkalarini moddiy ta’minlashga yordam berish orqali saylovda ishtirok etadi.

Sud, prokuratura organlari saylovlarni qonuniy o’tishini ta’minlaydi. Sudlar

saylov jarayoni davrida fuqarolar shikoyatlarini darhol ko’rib chiqib, baxslarni hal

qiladi.

Davlatning turli ijro organlari ham saylov ishtirokchisi sifatida ishtirok etadi.

Ichki ishlar organlari havfsizlikni ta’minlaydi, saylov hujjatlarini еtkazib berish,

saqlanishini ta’minlaydi.

Tashqi ishlar vazirligi xorijiy mamlakatlarda saylov uchastklarini tuzishda,

xorijiy mamlakatlardagi diplomatik muassasalarda, saylovchilar ro’yxatini tuzishda,

saylovni tinch o’tishini ta’minlashda ishtirok etadi.

Saylovlarda harbiy tashkilotlar ham ishtirokchi bo’lishi mumkin. Harbiy

qismlarda tuziladigan saylov uchastkalarida saylovchilar ro’yxati harbiy qism

qo’mondonligi taklifiga binoan tuziladi.

Sanatoriyalar, dam olish uylari, kasalxonalar ham saylovlarda ishtirok etadi.

Shu joylarda tuziladigan saylovchilar ro’yxati mazkur muassasaning rahbarlari

tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida tuziladi.

Xulosa

Saylov-huquqiy munosabatlari, huquqiy munosabatlarning bir turi bo’lib,

alohida huquqiy normalar bilan tartibga solinadi. Saylov-huquqiy munosabatlari

mavjud ekan, tabiiy ravishda ularning ishtirokchilari (sub’ektlari) ham mavjud.

Konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlarning sub’ektlarining ba’zilari saylov-huquqiy

munosabatlar ishtirokchisi bo’lishi mumkin. Faqat ular oldiga ba’zi talablar qo’yiladi.

Masalan, fuqaro saylov-huquqiy munosabat ishtirokchisi bo’lishi uchun ma’lum

yoshga (yoshlarga) to’lgan bo’lishi kerak.

O’zbekistonda saylov ishtirokchilari turlicha bo’lib, ular bir butun tuzilmani

tashkil etadi. Sub’ektlar orasida fuqaro alohida o’ringa ega. U boshqa sub’ektlar

tarkibida yoki vakillar bo’lib saylovda qatnashadi.


1. Saylov-huquqiy munosabatlari Konstitusiyaviy huquqning ajralmas qismi

hisoblanadi. Ularni vujudga kelishiga turli xil omillar ta’sir ko’rsatib, bir nechta

sub’ektlar o’rtasida paydo bo’ladi.

81

Saylov-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari kimlar? Ularga qo’yiladigan

talablar nimalardan iborat? Ularning vazifalari kanday? O’zbekiston

Respublikasining saylovga doir qonun hujjatlari asosida yuqoridagi savollarga javob

bering va mustaqil tahlil qiling?

2. Kuzatuvchilar instituti saylovlarda ochiklik va oshkoralikni ta’minlashda

muhim rol o’ynaydi. Lekin ushbu holatga xorijda salbiy baho berish hollari uchrab

turadi.

O’zbekiston Respublikasining amaldagi saylovga doir qonun hujjatlarida

saylovlar jarayonida kuzatuvchilar institutining o’rni va ahamiyati qanday, saylovlar

jarayonida kuzatuvchilarning ishtiroki qanday tartibda amalga oshiriladi?

Kuzatuvchilar inistitutining demokratik institut sifatida ahamiyatini mustaqil tahlil

qiling hamda huquqiy baho bering.

3. Faraz qiling “Qalqon” partiyasi O’zbekiston Respublikasi “Oliy Majlis

Qonunchilik palatasiga saylov to’g’risida”gi qonunining 21-moddasi talablaridan

kelib chiqib saylovda ishtirok etish uchun imzo varaqalarini Markaziy saylov

komissiyasiga taqdim etdi. Taqdim etilgan imzo varaqalarining to’g’ri

to’ldirilganligini tekshirishda ishtirok etish uchun 18-oktyabr kuni Markaziy saylov

komissiyasi siyosiy partiyaning vakolatli vakillarini taklif qildi. Komissiya a’zolari,

jalb etilgan mutaxassislar imzo qo’ygan saylovchilar to’g’risidagi tegishli

ma’lumotlarning o’n olti foizini tekshirib chiqqanidan keyin to’plangan imzolar

orasida saylash huquqiga ega bo’lmagan shaxslar va boshqa shaxsning nomidan

boshqa shaxs tomonidan qo’yilgan imzolar mavjud varaqalar borligini aniqladi.

Markaziy saylov komissiyasi noaniq va haqiqiy bo’lmagan imzolar soni tekshirilishi

lozim bo’lgan saylovchilar imzolar umumiy sonining o’n bir foizini tashkil etganligi

tufayli imzo varaqalarini tekshirishni to’xtatdi va partiyani saylovlarda ishtirok etish

bilan bog’liq iltimosini rad etish masalasini kun tartibiga kiritdi. Partiyaning vakolatli

vakili mazkur holatdan norozi bo’lib imzo varaqalarini oxirigacha tekshirish

zarurligini talab qildi.

Savol

1. Saylovda ishtirok etish uchun siyosiy partiyalardan qanday harakatlarni

amalga oshirish talab qilinadi.

2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan imzo

varaqalarini to’g’ri to’ldirilganligini tekshirish tartibini yoritib bering.

3. Masalada keltirilgan holat yuzasidan taraflar harakatlariga baho bergan

holda imzolarning haqiqiy emas deb topish tartibini va uning natijalarini qonunchilik

asosida tahlil qiling.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida 2014-

yilgi saylovlarda ko’pchilik o’rin olgan O’zbekiston Liberal demokratik partiyasi o’z

fraksiyasini tuzdi. Natijada Qonunchilik palatasida ko’pchilik o’rinni egallagan

O’zbekiston Liberal demokratik partiyasining fraksiyasi parlamentdagi ko’pchilikni

tashkil etdi va o’z dasturini amalga oshirishga keng imkoniyatlar yuzaga keldi. Biroq

82

parlamentda O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi fraksiyasi va Adolat

sosial-demokratik partiyasi fraksiyasining a’zolari kamchilikni tashkil etib, o’z

dasturlarini amalga belgilangan maqsadga erishishda qiyinchilikka duch kela

boshladi. Shuning uchun partiyalar yagona bir blokka birlashishga kelishib oldilar.

Savol

1. Sizningcha “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi fraksiyasi va “Adolat”

sosial-demokratik partiyasi fraksiyasi yagona blokka birlashishlari mumkinmi?

2. Agar ular birlashishsa, qanday asoslarni inobatga olgan holda

birlashadilar? Fikringizni huquqiy jihatdan isbotlab bering?

6-mavzu. Siyosiy partiyalar va Ekoharakatning saylovda ishtiroki

Siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlarning jamiyat hayotidagi o’rni.

Siyosiy partiyalar va Ekoharakatning saylovlarda ishtirok etish asoslari va

usullari. Saylovlarda siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratilishi. Siyosiy

partiyalarning saylovlarda faolligini oshirishga qaratilgan tadbirlar.

Saylovlarda siyosiy partiyalar faoliyatini moliyalashtirish.

Mavzuda jamiyat hayotida fuqarolar siyosiy huquqlarini amalga oshirishda

siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlarning roli ko’rsatiladi. Siyosiy partiyalar va

ommaviy harakatlar (ekoharakat) fuqarolarning qarashlari, qiziqishlariga qarab

birlashtiradigan va o’zlarini aniq vazifa maqsadlari mavjudligi, siyosiy partiyalar

orqali mamlakat siyosiy hayotida fuqarolar ongli ravishda hokimiyat ishlarida

qatnashishi ko’rsatiladi.

Siyosiy partiyalar va Ekoharakatni saylovlarda ishtirok etishining huquqiy

asoslari, shartlari ko’rsatilib, ularning saylovda ishtirok etish usullari xaqidagi

bilimlar, saylovlarda teng sharoit yaratilishi, ularning mexanizmlari xaqida

ma’lumotlar beriladi.

Shuningdek, mamlakatimizda siyosiy partiyalar tizimini shakllanishi, doimiy

ravishda siyosiy partiyalarning saylovlarda ishtirok etishini kengaytirishga, faolligini

oshirishga qaratilgan tadbirlar va nihoyat siyosiy partiyalarning faoliyatini

saylovlarda moliyalashtirish, uning manbalarini o’quvchilarga еtkazish vazifasi

ko’zlangan.

1-§. Siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlarning jamiyat hayotidagi

o’rni

Hozirgi kunda demokratik mamlakatlar hayotini siyosiy partiyalarsiz tasavvur

qilish qiyin. Siyosiy partiyalar demokratiyaning ifodasi, uning ajralmas qismidir.

Mamlakatlarning rivojlanishida, fuqarolarning osuda hayot kechirishida,

fuqarolar huquq erkinliklarining ta’minlanishida, siyosiy huquqlarini ro’yobga

chiqarishda siyosiy partiyalar muhim rol o’ynaydi. Har qanday mamlakatning

rivojlanishida ko’pfikrlilik, bahs-munozara asosiy shartlardan bo’lsa, ularni ro’yobga

chiqarishda siyosiy partiyalar еtakchi o’rinda turadi.

83

O’zbekiston Respublikasining asosiy qonuni – Konstitusiya mamlakatimizda

siyosiy partiyalarni mavjud bo’lishining huquqiy asoslarini mustahkamlagan. Uning

12-moddasida “O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy hayot, siyosiy institutlar,

mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi” deb belgilangan. Siyosiy

partiyalar esa eng kuchli, yorqin siyosiy institutlardandir.

Siyosiy partiyalar nafaqat siyosiy institut, ular ijtimoiy harakatlar singari xalq

bilan hokimiyat o’rtasidagi asosiy bog’lovchi demokratik institutdir.

Siyosiy partiyalarning rolisiz, ishtirokisiz hozirgi zamonda vakillik

demokratiyasini tasavvur qilish mumkin emas1.

Shu gaplar va Konstitusiyadagi normalar fuqarolarning ommaviy harakatlariga

ham taalluqlidir.

Siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlar (ekoharakat) fuqarolarning siyosiy

huquqlarini ro’yobga chiqarishi natijasidir. Shu huquq orqali, ya’ni siyosiy partiyalar

va ommaviy harakatlarga a’zo bo’lish huquqi bilan ham fuqarolar jamiyat va davlat

ishlarida ularni boshqarishda ishtirok etadi. Siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlar

jamoat birlashmalari sifatida Konstitusiyaning 56-moddasida belgilab qo’yilgan.

Siyosiy partiyalar davlat paydo bo’lishidan ancha keyin, fuqarolarning

demokratiya uchun kurashlari kuchaygan davrlarda, shu kurashlar mahsuli-

birlashtiruvchi kuch sifatida vujudga kelgan. Dastlabki siyosiy partiyalar jamiyatdagi

ayrim guruhlarning dunyoqarashini ifoda etuvchi tashkilot sifatida vujudga kelib,

davlatni boshqarishda ishtirok etmagan. Davlat huquqi nazariyasida ular dastlab

davlat instituti (siyosiy institut) emas faqat jamoat instituti hisoblangan.

Asta sekin kurashlar natijasida ular siyosiy institut mavqеini egalladi va davlat

boshqaruvida ishtirok eta boshladi. Bu ayniqsa monarxiya tuzumini o’zgarishi,

respublika boshqaruvining vujudga kelishida yaqqol namoyon bo’ldi.

Siyosiy partiyalarning mavjud bo’lishi va yashashi uchun bir necha shartlar

bo’lishi zarur. Bular, jamiyatda plyuralizmga keng yo’l ochilgan bo’lishi; uni

ifodalashning lеgitimligi; jamiyatning davlat qarorlarini qabul qilishida ishtirok etish

imkoniyatining mavjudligi2.

Jamiyatda ijtimoiy munosabatlarni kengayishi, takomillashuvi natijasida

siyosiy tizim kuchayib takomillashib borar ekan bunda siyosiy partiyalarning roli

katta va bu o’z navbatida (siyosiy partiyalarning mustahkamlanishi, kuchayishi)

mamlakat siyosiy tizimini barqaror bo’lishiga, kuchli bo’lishiga, xalqchil bo’lishiga

jiddiy ta’sir qiladi.

Bu esa jamiyatning kuchli bo’lishining, unda farovon hayot bo’lishining

garovidir. Siyosiy partiyalar – siyosiy institut tizimini ajralmas qismi sifatida

fuqarolik jamiyatini ham muhim shartlaridan bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston

Respublikasi fuqarolik jamiyati qurishga kirishgan ekan, avvalgi tuzumda mavjud

bo’lgan yakka partiyalilik, yagona partiyaning hukumronligidan voz kechib,

ko’ppartiyaviylikni rivojlantirish choralarini ko’rdi. Mamlakatimiz mustaqilligining

dastlabki davrlarida mamlakatda qancha partiya bo’lish kerak, qancha partiya bo’lsa

demokratiya bo’ladi, degan savollar ham tug’ilgan. Qancha partiya ko’p bo’lsa

1 Qarang: Karimоv I. A. О’zbekistоn XXІ asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarоrlik shartlari va taraqqiyot

kafоlatlari. T.: О’zbekistоn, 1997, 174-175 betlar. 2 Qarang: Политические партии в условиях демократии. Фонд «Конрад Аденауэр». 1995, стр. 28.

84

shuncha demokratiya ko’p bo’ladi, degan fikrlar ham bo’lgan va hozir ham yo’q

emas. Demokratiya sifati partiyalar soni bilan bog’liq emasligi O’zbekiston

Prezidenti tomonidan ko’rsatib berilgan. Uning ta’kidlashicha “... demokratiyaning

sifati partiyalarning ko’p bo’lishi bilan belgilanmasligini ham yodda tutish darkor.

Haqiqatan ham keng ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini ifodalash va himoya

qilishga qodir bo’lgan siyosiy partiyalar uchun normal siyosiy makon yaratib berish

muhimdir. Partiyalarning paydo bo’lishi, ularning soni, dasturiy yo’l yo’riqlarining

o’ziga хosligi va hokazolar esa ijtimoiy manfaatlar yig’indisi va jamlanishi orqali

tabiiy yo’l bilan belgilanmog’i kerak. Siyosiy partiyalar mavjud bo’lishining asosiy

va birdan bir prinsipi davlatning konstitusiyaviy mе’yorlarini hurmat qilish va ularga

rioya etishdan iborat bo’lmog’i lozim”1.

Bu takidda qancha partiya bo’lishi kerak va partiyalarni mavjudligiga nima

sabab va partiyalarning vazifasi aniq ko’rsatib berilgan.

O’bekiston Respublikasi hozir barqaror partiya tizimiga ega bo’lib, bu tizim

mamlakat mustaqilligi davrida shakllanib, takomillashib bordi. Mamlakat siyosiy

ijtimoiy hayotida ba’zi partiyalar yo’q bo’lib ketdi, ba’zi partiyalar vujudga keldi,

ba’zi partiyalar qo’shilib ketdi.

Xozirgi kunda mamlakat hayotida quyidagi partiyalar faoliyat ko’rsatmoqda:

1. O’zbekiston “Adolat” sosial-demokratik partiyasi.

2. O’zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi.

3. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi.

4. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O’zbekiston liberal demokratik

partiyasi.

Bu partiyalar davlatni idora etish, hokimiyatida qatnashish kabi asosiy

vazifalardan tashqari boshqa yana o’ziga xos vazifalariga ham ega.

“Xalq demokratik partiyasi”ning asosiy maqsadi – mehnat qiluvchi

insonlarning, barcha oilalarning moddiy va ma’naviy jihatdan yuqori darajada

ta’minlanganligiga, barchani, siyosiy qarashlaridan qat’iy nazar bir xil

imkoniyatlariga ega bo’lishi, konstitusiyaviy huquq va erkinliklarining bir xilda

ta’minlanishi uchun harakat qilishdir.

“Adolat” sosial-demokratik partiyasi o’z oldiga mamlakat mustaqilligini

mustahkamlash, siyosiy-iqtisodiy islohotlarni tezlashtirish, O’zbekiston hududida

yashovchi barcha xalq va millatlarning manfaatiga mos keluvchi adolatli, demokratik

huquqiy jamiyat qurishni ko’yadi.

“Milliy tiklanish” demokratik partiyasining faoliyati milliy ma’naviyatni

kuchaytirish, vatan yagona oila, kuchli demokratik davlat, milliy qadriyatlar, ilmiy-

texnik o’sish va xalqaro integrasiya, zamonaviy inson-millat kelajagi g’oyasiga

tayanadi.

“Liberal-demokratik partiya” – mulkdorlar sinifini, kichik biznes va vakillarini,

tadbirkor va ishbilarmonlarni, ishlab chiqarish mutaxassislarini, shuningdek

tadbirkorlikga intiluvchi olim, ixtirochi va boshqa fuqorolarni manfaatlarini va

siyosiy erkini ifodalovchi umummilliy partiyadir.

1 Karimоv I.A. О’zbekistоn XXІ asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari.

T.: О’zbekistоn, 1997, 175-bet.

85

Siyosiy partiyalarning maqsadi qanchalik turli tuman bo’lmasin, ular bu

maqsadga hokimiyat tuzulmalarida munosib o’ringa ega bo’lsagina erishadi. Bunga

erishishning asosiy vositasi esa, saylovlardir.

2-§. Siyosiy partiyalar va Ekoharakatning saylovlarda ishtirok etish

asoslari va usullari.

Siyosiy partiyalar ham Ekoharakat ham saylov ishtirokchilari “sub’ektlari”

hisoblanadi.

Ularning saylovlarda ishtirok etish asoslari, usullari turlicha.

Siyosiy partiyalarning saylovlarida ishtirok etishi uchun asosan ikki asos

mavjud.

Birinchisi – huquqiy asos; ikkinchisi – saylovchilarning roziligi, qullab

quvatlashi. Huquqiy asos siyosiy partiyalarning saylov ishtirokchisi sifatida tegishli

hujjatlarda belgilab qo’yilishi, ya’ni bu ishtirokni qonuniy jihatdan mustahkamlab

qo’yilganidir. Bunday normalarni O’zbekiston Konstitusiyasida va boshqa

qonunlarda, qonuniy hujjatlarda ko’rish mumkin.

O’zbekiston Konstitusiyasining 60-moddasida, ”Siyosiy partiyalar turli tabaqa

va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o’zlarining demokratik yo’l bilan

saylab quyilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar” deb

mustahkamlangan. Bu norma siyosiy partiyalarning maqsad va vazifasini

konstitusiyaviy asosda mustahkamlaydi va shu bilan bir qatorda siyosiy

partiyalarning saylovlarda ishtirok etishi hamda davlat hokimiyatida qatnashishiga

asos soladi.

Siyosiy partiyalarning saylovlarda ishtirokining boshqa huquqiy asoslari

boshqa qonun va hujjatlarda aniqroq va kengroq belgilangan. O’zbekiston

Respublikasining saylov to’g’risidagi qonunlarining umumiy qoyidalarida

saylovlarning ko’ppartiyaviylik asosida o’tishi belgilab quyilgan.

Siyosiy partiyalarning saylovda ishtirok etishining huquqiy asoslaridan yana

biri ularning tegishli muddatda, tegishli tartibda ro’yxatdan o’tgan bo’lishidir. Siyosiy

partiyalar nomzod ko’rsatish huquqiga, agar ular saylovdan kamida to’rt oy oldin

(deputatlar saylovida) Adliya vazirligidan ro’yхatdan o’tgan bo’lsa, ega bo’ladi1. Bu

talab siyosiy partiyalarga faqat bir marta, u ham bo’lsa, yangi tashkil etilgan

partiyalarga qo’llaniladi.

Bu qoidalar siyosiy partiyalrning saylovlarda ishtirokini ta’minlovchi huquqiy

asos hisoblansa, siyosiy partiyalarning saylov ishtirokchisi bo’lishi uchun yana

boshqa asos, saylovchilar roziligi (oldindan qo’llab-quvvatlash) ham asos bo’ladi.

Siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishlari – ya’ni nomzod ko’rsatish

huquqiga ega bo’lishlari uchun saylovchilarning tegishli miqdordagi ovozini

to’plagan bo’lishlari kerak. Amaldagi qonunchilikda Oliy Majlis Qonunchilik

palatasiga nomzodlar ko’rsatish huquqiga ega bo’lish uchun siyosiy partiyalar kamida

qirq ming saylovchining imzosini to’plashi, Prezident saylovida nomzod ko’rsatish

huquqiga ega bo’lish uchun respublika saylovchilarining kamida bir foizining

to’plagan bo’lishi kerak.

1 Taqqoslash uchun: Prezident saylоvida kamida оlti оy rо‘yhatdan о‘tgan bо‘lishi kerak.

86

Yuqoridagi asoslar mavjud bo’lgandagina siyosiy partiyalar saylov

ishtirokchisiga aylanadi.

Siyosiy partiyalarning saylovlarda ishtirok etish usullari ham qonunchilikda

belgilab qo’yilgan, bular:

- siyosiy partiyalar nomzodlar ko’rsatadi;

- siyosiy partiyalr saylov jarayonida qonun doirasida tashviqot targ’ibot ishlarini

olib boradi;

- saylovchilar bilan uchrashuvlar tashkil qiladi;

- nomzodlarning ishonchli vakillarni tanlashida ishtirok etadi;

- saylov jarayoni tadbirlarida ishtirok etuvchi kuzatuvchilarni tanlab, taqdim etadi;

- saylov uchastkasida ovozlarni sanash chogida ishtirok etish uchun markaziy -

saylov komissiyasi belgilagan tartibda vakolatli vakillarni tayinlaydi;

- saylov komissiyalarining majlislarida ishtirok etadi;

- saylovlarda ishtiroki haqida matbuot konferensiyalari, briffinglar o’tkazadi;

- zarur hollarda saylov komissiyalariga, kerak bo’lsa, sud organlariga ariza

shikoyat bilan murojat qiladi.

Siyosiy partiyalarning saylov jarayonida ishtiroki Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan qabul qilinadigan hujjatlarda ham belgilanadi. “O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Qonunchilik palasiga saylov bo’yicha saylov kampaniyasi davrida

deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalarning saylovoldi tashviqotini o’tkazishda

ommaviy axborot vositalaridan foydalanish tartibi to’g’risida”gi Nizom shulardan

hisoblanadi1.

Saylovlarda ishtirok etuvchi yana bir sub’ekt – ekoharakat bo’lib, uning

ishtirokining ham huquqiy asosi belgilangan. Bu harakat faqat Oliy Majlis

Qonunchilik palatasiga saylovda saylov ishtirokchisi, alohida mavqеga ega bo’lib,

boshqa saylovlarda boshqa harakatlar va jamoat birlashmalari maqomida ishtirok

etadi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida“gi qonunning 1-

moddasi 3-qismida “Qonunchililik palatasining 15 deputati O’zbekiston Ekologik

harakatidan saylanadi” – deb belgilab quyilgan. Shuni o’zi bu harakatni saylovda

ishtirok etishi uchun еtarli, boshqa hеch qanday asos talab etilmaydi. Shu qonunning

71-bobi “O’zbekiston Ekologik harakatidan Qonunchilik palatasiga deputat saylash

tartibi” ni belgilaydi.

Bu harakatni saylovdagi alohida maqomi (deputat saylash) O’zbekiston saylov

tizimining o’ziga xos xususiyatidir. Bunday tartib boshqa mamlakatlarda ko’zda

tutilmagan. Ekoharakatga Qonunchilik palatasiga deputat saylash huquqining

berilishi, hozirgi kunning eng muhim muamolari — Ekologik muhitni saqlash, u

orqali kishilar salomatligini saqlash, tabiatni saqlash, hayotni davom ettirish sifatida

belgilanadi. Ana shu sohadagi muammolarni hal qilishda Ekoharakatga, uning

qonunchilik organidagi ishtirokiga katta umid qilinmoqda.

1 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига сайлов бўйича сайлов

кампанияси даврида сайловолди ташвиқотини амалга оширишда депутатликка номзодлар, сиёсий

партияларнинг оммавий ахборот воситаларидан фойдаланиши тартиби тўғрисидаги Низом / Ўзбекистон

Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-сонли қарори билан

тасдиқланган.

87

Ekoharakat va siyosiy partiyalarning saylovdagi ishtiroklarini farq qiluvchi

holatlar ham mavjud:

- agar siyosiy partiyalar barcha saylovlarda asosiy ishtirokchi bo’lib qatnashsa,

ekoharakat faqat Qonunchilik palatasiga saylovda asosiy ishtirokchi bo’lib

qatnashadi;

- siyosiy partiyalar saylovlarda nomzod ko’rsatish, tashviqot ishlarni olib

borish, saylovlarning qonuniy asosida o’tishini, adolatli bo’lishini kuzatishda ishtirok

etsa, Ekoharakat qonunchilik palatasiga 15 deputatni o’z a’zolari orasidan, o’zining

oliy anjumani (konferensiya)da saylaydi 1 . Bunday huquqqa O’zbekistonda ham,

boshqa davlatlarda ham hеch bir siyosiy partiya, ommaviy harakatlar, jamoat

birlashmalari ega emas. Qonunchilik palatasiga saylanadigan 15 deputat nomzodlari

ham ekoharakat tomonidan tanlanadi. Bu deputatlar ekoharakat oldida ma’sul va

parlamentda ularning manfaatini ifoda etadi.

3-§. Saylovlarda siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratilishi.

O’zbekiston saylov huquqining eng muhim prinsiplaridan biri – teng saylov

prinsipidir. Bu faqat fuqorolarning saylovda tengligini o’zi bilan cheklanmaydi.

Tenglik saylov jarayonining barcha tadbirlarida, saylov ishtirokchilari faoliyatida

ham tenglik bo’lishini bildiradi.

Saylovlarda teng ishtirok etishning asoslari, chora-vositalari qonunlarda

belgilangan. Tenglik, teng imkoniyatlar quyidagilarda ko’rinadi:

1) Saylovda ishtirok etmoqchi bo’lgan barcha siyosiy partiyalarga

saylovchilarning imzosini to’plashda bir xil ko’rsatgich belgilanadi va ularga saylov

komissiyaga bir xil vaqtda, bir xildagi hujjatlar topshirish belgilangan;

2) Siyosiy partiyalar tomonidan ko’rsatiladigan nomzodlarga bir xil talablar

quyiladi va har bir saylovlarda ishtirok etuvchi partiyalarga bitta saylov okruglaridan

bittadan nomzod ko’rsatishga ruxsat berilgan.

3) Saylovga tayyorgalik ko’rish va uni o’tkazish bilan bog’liq barcha

tadbirlarda ishtirok etish uchun siyosiy partiyalarning har biridan bir xil miqdorda

kuzatuvchi ko’rsatish belgilangan;

4) Siyosiy partiyalarning har biridan ko’rsatilgan nomzodlar bir xil miqdordagi

ishonchli vakillariga ega bo’lish huquqiga ega;

5) Siyosiy partiyalarning saylovdagi tengligi, ularning saylov davrida ommaviy

axborot vositalaridan teng foydalanishi imkoniyatlarini belgilashda yanada yaqqol

ko’rinadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan 2014-

yil 11-sеntyabrdagi 618-sonli qarori bilan “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha saylov kampaniyasi davrida deputatlikka

nomzodlar, siyosiy partiyalarning saylovoldi tashviqotini o’tkazishda ommaviy

axborot vositalaridan foydalanish tartibi to’g’risida”gi Nizom qabul qilingan. Ushbu

Nizomning 1-moddasida “Deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalarga Qonunchilik

palatasiga saylov kampaniyasi davrida saylov oldi tadbirlarini o’tkazish uchun

1 Ўзбекистон экологик ҳаракатидан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси

депутатлигига номзодлар кўрсатиш ва уларни сайлаш тартиби тўғрисида Низом / Ўзбекистон Республикаси

Марказий сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-сонли қарори билан тасдиқланган.

88

ommaviy axborot vositalardan foydalanishda teng huquq beriladi” degan qoida

mavjud.

Bu tenglik saylov oldi tashviqoti bir vaqtda boshlanib, bir vaqtda

to’xtatilishida, tashviqotni amalga oshirishda ommaviy axborot vositalaridan

foydalanishda suiste’molchiliklarga yo’l qo’ymaslikning belgilanishida; saylovoldi

tashviqoti olib borishda barcha siyosiy partiyalar uchun teng sharitlar yaratilishida

ham ko’riladi. Davriy matbuot nashrlarida siyosiy partiyalarga teng miqdorda bosma

maydoni, bir xil shrift va boshqa sharoitlar yaratiladi.

Davlat radioeshittirish va televidiniesi tashkilotlari hamma siyosiy partiyalarga

bir haftada bepul qirq daqiqadan vaqt ajratadi. Bu eshittirishlar eng ko’p tinglovchi va

tomoshabin qamrab olinadigan bir vaqtga to’g’ri kelishi kerak. Bu vaqtdan siyosiy

partiya vakillari yoki siyosiy partiyadan ko’rsatilgan nomzodlar debatlar o’tkazishda

foydalanadi. Siyosiy partiyalarning televidinie va radioda chiqishi qur’a tashlash yo’li

bilan yoki alifbo tartibida belgilanadi. Davriy nashrlarda bepul ajratilgan bosma

maydonlari siyosiy partiyalar o’rtasida teng taqsimlanadi.

Saylov davrida ommaviy axborot vositalar orqali tarqatiladigan har qanday

xabarlar xaqiqatga to’g’ri kelishi, ular biror bir tarzda hеch bir siyosiy partiyaning

huquqiy manfatlariga zarar еtkazmasligi kerak. Televidinie va radioning axborot

dasturida siyosiy partiyalarga tegishli ma’lumotlar uchun ajratilgan vaqt miqdori ham

bir xil bo’lishi belgilangan. Tashviqot materiallari siyosiy partiyalarni roziligisiz

tahrir qilinishi mumkin emas.

Saylovoldi tashviqot materiallarini e’lon qiladigan davriy matbuot

nashrlarining tahririyatlari biror bir siyosiy partiyaga nashr tiraji yoki davriyligini

o’zgartirish yo’li bilan ustunlik berishga haqqi yo’q.

Qonunchilik palatasiga saylovlarda, ommaviy axborot vositalarining xodimlari

birorta siyosiy partiya tomonidan deputatlikka nomzod etib ko’rsatilsa, saylovchilar

bilan uchrashuvlar, saylov oldi yig’ilishlarida, televidiniye va radioda chiqishlar

davrida saylov o’tkazishga ajratilgan mablag’lar hisobiga o’rtacha ish haqqi

saqlangan holda xizmat vazifasini bajarishdan ozod etiladilar.

Siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha saylov

kampaniyasi paytida saylov oldi tashviqoti o’tkazishda ommaviy axborot

vositalardan foydalanish tartibini buzish – saylovlarda tenglikni buzish deb qaralib,

aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgarlikka tortilishi mumkin.

6) “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi”da saylovlarda partiyalararo

raqobatning kuchayishi ijobiy hol ekanligi ta’kidlanib, saylovoldi tashviqoti davrida

siyosiy partiyalarga teng sharoit yaratish mexanizimlarini samaradorligini oshirishga

qaratilgan normalarni kiritish haqida taklif kiritildi 1 . Uning natijasida saylov

qonunlariga bir nechta yangi normalar kiritildi. Misol uchun O’zbеkiston

Rеspublikasining 2012-yil 19-dеkabrda qabul qilingan “Saylov erkinligi yanada

ta’minlanishi va saylov qonunchiligi yanada rivojlantirilishi munosabati bilan

«O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida»gi hamda «Хalq

1 Qarang: Karimоv I.A. О’zbekistоn XXІ asr bо‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarоrlik shartlari va taraqqiyot

kafоlatlari. T.: О’zbekistоn, 1997, 39-bet.

89

dеputatlari viloyat, tuman va shahar kеngashlariga saylov to’g’risida»gi O’zbеkiston

Rеspublikasi qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’RQ—

340-sonli Qonuni shular jumlasidandir.

4-§. Siyosiy partiyalarning saylovlarda faolligini oshirishga qaratilgan

tadbirlar.

“O’zbekiston Respublikasining siyosiy partiyalar to’g’risida”gi qonunining 1-

moddasida “Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasi fuqarolarining qarashlar,

manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini

shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro’yobga chiqarishga

intiluvchi hamda o’z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda

qatnashuvchi ko’ngilli birlashmasidir” – deb siyosiy partiyalar tashkil bo’lishidan

ko’zlangan maqsad qonuniy tarzda mustahkamlab quyilgan.

Shu qonunga asosan davlat, siyosiy partiyalar huquqlari va qonuniy

manfaatlarini muhofaza etilishini kafolatlaydi va ularni o’z maqsad va vazifalarini

bajarishlari uchun teng imkoniyatlar yaratib beradi.

E’tiborga loyiq masala shundaki, davlat siyosiy partiyalari rolini, faolligini

oshirishga qaratilgan tadbirlarni, choralarni muntazam amalga oshirib kelmoqda.

Ayniqsa, buni siyosiy partiyalarning saylovlarda ishtirokini faollashtirishga

qaratilgan tadbirlarda yaqqol ko’ramiz.

Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan to xozirgi kunga qadar amalga

oshirilgan quyidagi tadbirlar, siyosiy partiyalarning faolligini kuchayishiga, saylovlar

natijasiga qiziqishni kuchayishiga, ularning saylovlarda teng ishtirokini kengroq

ta’minlashga qaratildi:

1) 2004-yil 30-apreldagi “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida”gi

qonuniga asosan siyosiy partiyalarning Qonunchilik palatasiga va davlat

hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok etishi davlat tomonidan

moliyalashtiriladigan bo’ldi. Shu qonundagi eng muhim, saylovlarda siyosiy

partiyalarning ko’proq deputat saylanishiga erishish uchun kurashini faollashtiruvchi,

qiziqtiruvchi bir qoida belgilandi. Bu ham bo’lsa saylovlarda siyosiy partiyalar

Qonunchilik palatasiga saylovda, palata partiya fraksiyasi tuzishi uchun еtarli

miqdordagi deputatlarni saylanishiga erishmasa, saylov uchun ajratilgan pul

mablag’ini, siyosiy partiyalar davlat byudjetiga qaytarish tartibi o’rnatildi. Shunday

bo’lmasligi uchun siyosiy partiyalar albatta harakatlarini kuchaytirishga majbur. Bu

siyosiy partiyalar ko’proq nomzodlarini deputat bo’lib saylanishidan manfaatdorligini

keltirib chiqaradi va shunday bo’lishi uchun siyosiy partiyalarni barcha qonuniy

usullardan foydalanib, saylovlarda kurash olib borishga undaydi.

2) Qonunchilik palatasiga, viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga

deputatlikka nomzod ko’rsatish huquqi faqat siyosiy partiyalarda qoldirilib, nomzod

ko’rsatish huquqi sub’ektlar qatoridan, Mahalliy vakillik organlari, fuqarolar

(ularning tashabbuskor guruhlari) chiqarib tashlandi. Bu siyosiy partiyalarning

saylovlardagi ishtirokini kuchayishiga, faolligiga ta’sir qiladi.

3) 2007-yil 11-apreldagi “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish, hamda mamlakatni modernizasiya qilishda siyosiy partiyalarning

rolini kuchaytirish to’g’risida”gi qonun siyosiy partiyalarning saylovlardagi rolini

90

yanada oshirishda muhim asos bo’ldi. Uning 4-moddasiga asosan, Bosh vazir

Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiya fraksiyalari bilan maslahatlashuv

o’tkazilgandan so’ng Oliy Majlisga, 5-moddasiga asosan viloyat va Toshkent shahar

hokimlari tegishli Kengashdagi partiya guruhlari bilan maslahatlashuvlar

o’tkazilgandan so’ng tegishli Kengashga O’zbekiston Prezidenti tomonidan ko’rib

chiqish va tasdiqlash uchun taqdim qilinishi belgilandi.

2011-yil 18-aprelda Konstitusiyaga kiritilgan o’zgartirish Bosh vazir

nomzodini taqdim qilishni yanada takomillashtirdi va natijada u siyosiy

partiyalarning rolini yanada ko’chaytirdi. Unga asosan Bosh vazir nomzodi –

Qonunchilik palatasi saylovida eng ko’p deputatlik o’rinlarini olgan siyosiy partiya

yoki teng miqdorda eng ko’p deputatlik o’rinlarini qo’lga kiritgan bir necha siyosiy

partiya tomonidan kiritiladi.

Siyosiy partiyalar fraksiyalariga shunday huquq va imkoniyat berilar ekan,

siyosiy partiyalar bu imkoniyatdan foydalanishi, o’z nomzodini Bosh vazir

nomzodiga ko’rsatish uchun albatta ko’rashadi, faoliyatini kuchaytiradi.

4) Saylovoldi tashviqotlarini belgilovchi yangi normalarni saylov qonunlariga

kiritilishi saylovlarda sog’lom raqobatni kuchaytirishga ta’sir qiladi. Bu esa

partiyalarni o’z faoliyatini faol tashkil qilishga undaydi.

5) Siyosiy partiyalarning faoliyatini kuchaytirish, ularning Qonunchilik

palatasidagi fraksiyalarini rolini oshirish, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va

Senatining 2015-yil 23-yanvardagi qo’shma majlisida Birinchi Prezidentimizning

ma’ruzasida kelajakdagi muhim vazifalar qatorida alohida qayd qilindi 1 .

Prеzidеntimiz unda, хususan, saylovlarga baho bеrib, quyidagi fikrlarni bildirdi:

“Mazkur saylovlar avvalambor jamoatchiligimiz, хalqimizning ijtimoiy-siyosiy

faolligi, siyosiy partiyalar, fuqarolik institutlarining obro’-e’tibori va nufuzi, еtuklik

darajasi sеzilarli ravishda oshganini ko’rsatdi. Shu bilan birga, o’tkazilgan saylovlar

mamlakatimizda dеmokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyati qurishga qaratilgan,

inson huquq va erkinliklari hamda manfaatlarini himoya qilish maqsadida

hayotimizga joriy etilayotgan dеmokratik o’zgarish va islohotlarning amaliy

natijalarini namoyish etdi”. Shuningdеk, unda fraksiyalar o’rtasida fikrlar qarama-

qarshiligi, munozaralar bo’lishligi, bahs-munozalarning mazmun-mohiyatini

jamoatchilik va saylovchilarga еtkazish zarurligi ta’kidlandi.

5-§. Saylovlarda siyosiy partiyalar faoliyatini moliyalashtirish.

Saylov huquqida “saylov jarayoni”ni moliyalashtirish va “siyosiy

partiyalarning saylov davridagi faoliyatini moliyalashtirish” degan tushunchalar

mavjud bo’lib, shu ikki xil fakt alohida alohida huquqiy munosabatlardan iborat.

“Saylov jarayoni”ni moliyalashtirish, “siyosiy partiyalarning saylovdagi

faoliyatini moliyalashtirishdan keng tushuncha, chunki “saylov jarayoni”ni

moliyalashtirish, boshqa narsalarni ham moliyalashtirishni nazarda tutadi.

1 Qarang: Xalq sо‘zi, 2015-yil 24 yanvar

91

Masalan, saylov komissiyalarining faoliyatini moliyalashtirish. O’z navbatida siyosiy

partiyalar faoliyatini moliyalashtirish, ularning saylov faoliyatidan boshqa faoliyatlarini ham

moliyalashtirishni ham nazarda tutadi.

O’quv kursi bu mavzusining mazkur bandida faqat siyosiy partiyalarning

saylovdagi faoliyati masalasi xaqida bilim berish nazarda tutilgan. “Saylov

jarayoni”ni moliyalashtirish masalasi darslikni “Saylov jarayoni” mavzusida alohida

o’ganiladi.

Saylovlarda siyosiy partiyalar faoliyatini moliyalashtirish jiddiy masala

hisoblanadi. Shuning uchun u huquqiy jihatdan tartibga solinadi. Buning uchun

O’zbekistonda “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida”gi1 maxsus qonun

qabul qilingan bo’lib uning 6-moddasi “Siyosiy partiyalarning Qonunchilik

palatasiga va davlat hokimiyatining boshqa vakillik organlariga saylovda ishtirok

etishni davlat tomonidan moliyalashtirish” - deb nomlangan.

Unga asosan siyosiy partiyalarning vakillik organlariga saylovda ishtirok

etishini moliyalashtirish belgilangan tartibda shu maqsadga ajratilgan davlat

mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi.

Siyosiy partiyalarni saylovda boshqa mablag’lar hisobidan moliyalashtirish va

moddiy jihatdan boshqacha qo’llab-quvvatlash taqiqlanadi. Siyosiy partiyalarga

ajratilgan mablag’ning bir deputatlikka qanchadan to’g’ri kelishini Markaziy saylov

komissiyasi belgilaydi.

Siyosiy partiyalarga mablag’lar shu partiyadan Qonunchilik palatasiga

ko’rsatgan nomzodlar ro’yхatga olingandan so’ng, ro’yхatga olingan nomzodlar

soniga muvofiq holda ajratiladi. Mablag’ siyosiy partiyalarning hisob kitob varag’iga

o’tkaziladi.

Saylovni moliyalashtirtish uchun ajratilgan davlat mablag’lari siyosiy

partiyalar tomonidan:

- saylovoldi ko’rgazmasi tashviqot vositalarini nashr qilishga;

- Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarning ommaviy axborot

vositalarida chiqishlarini tashkil qilishga;

- shu nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarni tashkil qilishga;

- nomzodlarning ishonchli vakillarining va bevosita saylov okrugiga saylovoldi

tashviqotini o’tkazish uchun jalb qilinadigan boshqa faollar ishini tashkil qilishga;

- saylov kampaniyasini o’tkazish uchun zarur umumpartiyaviy tadbirlarga

sarflanadi2.

Siyosiy partiya Qonunchilik palatasiga saylovda, palatada fraksiya tuzish

uchun belgilangan miqdordagi deputatlik o’rnini egallay olmasa, siyosiy partiyaga

shu saylovda ishtirok etish uchun ajratilgan davlat mablag’lari, partiyaning boshqa

manbalardan olgan mablag’ hisobiga davlat byudjetiga qaytariladi. Bunday chora,

tartib siyosiy partiyalarni siyosiy kurashga jiddiy yondashishini ta’minlash nuqtai

nazaridan o’rnatilgan. Partiyalar saylovlarga shunchaki oddiy hol deb emas,

faoliyatni asosiy yo’nalishi deb qarashlari, saylovda ko’proq o’rin egallash uchun

barcha qonuniy choralarni ko’rishi zarur.

1 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi, 2004 yil, №5, 86-mоdda. 2 Nоmzоdlar degani faqat Qоnunchilik palatasi deputatligiga nоmzоdlarga taalluqlidir.

92

Yuqorida qayd qilinganlar saylov jarayonida saylovlarni moliyalashtirishga

taalluqli bo’lib, ular umumiy saylovlardan tashqari vaqtda, bo’shab qolgan o’rinlarga

saylov o’tkazish, deputatlarni chaqirib olish uchun ovoz berishni tashkil qilishga ham

tegishlidir.

Bundan tashqari saylov bilan bog’liq yana bir moliyalashtirish borki, u saylov

jarayonidan kengroq, yani doimiy xarakterga ega moliyalashtirishdir. Bu Markaziy

saylov komissiyasining faoliyatini moliyalashtirishdir.

“Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi qonunning 15-moddasi “Markaziy

saylov komissiyasini moliyaviy ta’minlash” – deb nomlangan. Unga asosan:

“Markaziy saylov komissiyasini moliyaviy ta’minlash, davlat mablag’i hisobidan

amalga oshiriladi va O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjetini tasdiqlash

paytida nazarda tutiladi”.

Markaziy saylov komissiyasi doimiy ishlaydigan davlatning maxsus organi,

uning ko’pchilik a’zolari shu komissiyaga a’zo bo’lganligi va uni vazifalarini

bajarganligi uchun maosh oladi. Undan tashqari har qanday davlat organi kabi

Markaziy saylov komissiyasining apparati mavjud. Unda mehnat qonunchiligi

bo’yicha, mehnat shartnomalari asosida davlat xizmatida xizmat ko’rsatuvchi

personal-texnik xodimlar mehnat qiladi. Ularni mehnati esa xaq to’lanadigan mehnat.

Ular Markaziy saylov komissiyasiga ajratilgan mablag’lar hisobidan maosh oladi.

Xulosa

Siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar jamoat birlashmalari hisoblanib,

ularning faoliyatisiz demokratiya, xalq hokimiyatchiligi xaqida to’la tasavvurga ega

bo’lish mumkin emas. Siyosiy partiyalar va ommaviy harakatlar fuqarolarni

qarashlari, qiziqishlariga qarab birlashtirib davlat va jamoat ishlarida ishtirokini

ta’minlash vositalaridandir. Mamlakatning rivojlanishi bahs-munozara, tortishuv,

turli fikrlilikka asoslanar ekan bularni ro’yobga chiqaruvchi asosiy omil ham siyosiy

partiyalardir.

Siyosiy partiyalarning eng muhim vazifasi – qonun doirasida hokimiyat uchun

kurash ekan, bu eng avvalo saylovlar asosida amalga oshadi. Shuning uchun siyosiy

partiyalar va ommaviy harakatlar saylov jarayonining eng asosiy ishtirokchisidir.

Vakillik organlariga kimlar deputat bo’lishi, mamlakatga kim prezident bo’lishi

siyosiy partiyalarga bog’liq. Chunki ular shu lavozimga nomzod tanlaydigan asosiy

va yagona sub’ektdir. Ekoharakat esa o’z a’zolari orasidan Qonunchilik palatasiga

deputat saylash bilan vakillik demokratiyasini amalga oshishini ta’minlaydi. Shuning

uchun xozirgi fuqarolik jamiyati qurish jarayonida siyosiy partiyalar va ommaviy

harakatlar faoliyatsiz vakillik demokratiyasini tasavvur qilib bo’lmaydi.

Mamlakatimiz saylov qonunchiligida siyosiy partiyalar va Ekoharakatning

saylovlarda ishtirok etish asoslari, ularning saylovlarda ishtiroki shakllari aniq

belgilab quyilgan.

Saylovlarda siyosiy partiyalarga teng imkoniyat, sharoit yaratib berishning

huquqiy asoslari va mexanizmi aniq belgilangan bo’lib, mamlakatimizda amalga

oshirilayotgan siyosiy (saylov sohasidagi) islohotlar natijasida siyosiy partiyalarni

saylovda ishtirok etishdan manfaatdorligi turli tadbirlar orqali kuchaytirilmoqda.

93

Saylov jarayonida siyosiy partiyalar faoliyatining moliyalashtirishni o’rnatilgan

tartibi siyosiy partiyalarga tenglik yaratish bilan ularni keyinchalik hеch kimga qaram

bo’lib qolmasligini nazarda tutadi va bu davlat mustaqilligini ta’minlashga ham

qaratilgan muhim chora hisoblanadi.


1. Har bir demokratik davlatda siyosiy partiyalarning o’rni beqiyos, ularsiz

demokratik davlatni tassavur qilib bo’lmaydi. Ularning paydo bo’lishi, rivojlanishi

hamda ularning faoliyat olib borishining tartibi mavjud.

O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq siyosiy

partiyalarni tashkil etilishi, faoliyat yuritish tartibi qanday? Siyosiy partiyalarning

hokimiyatni amalga oshirishda ishtirokining ahamiyati nimalarda ko’rinishiga

huquqiy baho bering.

2. Siyosiy partiyalar saylovlarda eng asosiy sub’ekt hisoblanadi. Ularning

saylovlardagi ishtiroki saylovlarni dekmokratik tarzda o’tishini ta’minlaydi.

O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlarida siyosiy

pariyalarning saylovlardagi ishtiroki, ular faoliyatini moliyalashtirish tartibi qay

tartibda belgilangan? Bu borada rivojlangan mamlakatlarda qanday tartib

o’rnatilgan? Milliy va xorijiy mamlakatlar qonun hujjatlarini o’zaro qiyosiy huquqiy

tahlil qiling.

3. Faraz qiling “Mеhnat” partiyasining vakolatli vakili “V” Oliy Majlis

Qonunchilik palatasi saylovlari jarayonida uchastka saylov komissiyasi tomonidan

ovozlarni sanab chiqishda nomzodlar to’plagan ovozlarning soxtalashtirilganligi, bu

jarayonda siyosiy partiya vakolatli vakili ishtiroki ta’minlanmaganligi, saylov

natijalari bayonnomada noto’g’ri aks ettirilganligini vaj qilib okrug saylov

komissiyasiga murojaat qildi. Okrug saylov komissiyasi hеch qanday qonunbuzarlik

sodir etilmaganligini sabab qilib arizani ko’rib chiqishni rad etdi.

Savol

1. Saylov uchastkasida ovozlarni sanab chiqish tartibini qonun hujjatlari va

nizomlarda belgilangan tartib asosida yoriting.

2. Ovoz berish natijalarini aniqlashda saylov komissiyalarining vakolatlarini

tahlil qiling.

3. Mazkur holatda okrug va uchastka saylov komissiyasi harakatlarigi baho

bering. O’zining huquqlarini buzilgan deb hisoblagan vakolatli vakilga qonuniy

manfaatlarining ta’minlanish yo’llarini tushintiring.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida 2009-

yilgi saylovlarda ko’pchilik o’rin olgan O’zbekiston Liberal demokratik partiyasi o’z

fraksiyasini tuzdi. Natijada Qonunchilik palatasida ko’pchilik o’rinni egallagan

O’zbekiston Liberal demokratik partiyasining fraksiyasi parlamentdagi ko’pchilikni

tashkil etdi va o’z dasturini amalga oshirishga keng imkoniyatlar yuzaga keldi. Biroq

parlamentda O’zbekiston Milliy tiklanish partiyasi fraksiyasi va Adolat sosial-

demokratik partiyasi partiyasi fraksiyasining a’zolari kamchilikni tashkil etib, o’z

dasturlarining amalda belgilangan maqsadiga erishishda qiyinchilikka duch kela

boshladi. Shuning uchun partiyalar yagona bir blokka birlashishga kelishib oldilar.

94

Savol

1. Sizningcha, O’zbekiston Milliy tiklanish partiyasi fraksiyasi va Adolat

sosial-demokratik partiyasi fraksiyasi yagona blokka birlashishlari mumkinmi?

2. Agar ular birlashishsa, qanday asoslarni inobatga olgan holda

birlashadilar?

3. Fikringizni huquqiy jihatdan isbotlab bering?

7-mavzu. Saylov komissiyalari

Saylov komissiyalarining vazifasi. Saylov komissiyalarining tizimi, tashkil

qilish tartibi va tarkibi. Saylov komissiyalarining faoliyati prinsipi va faoliyat

shakli. Okrug va uchastka saylov komissiyalarining vakolatlari. Viloyat, tuman,

shahar saylov komissiyalarining vakolatlari. Saylov komissiyalarining davlat

organlari va jamoat birlashmalari bilan hamkorligi.

Mavzuda barcha turdagi saylovlarni tayyorlash va o’tkazishda muhim tuzilma-

saylov komissiyalarining huquqiy holati ko’rsatiladi. Saylov komissiyalarining

vazifasi va shu vazifani bajarish uchun belgilangan vakolatlar, turli saylov

komissiyalarini taqqoslash asosida ochib beriladi.

Saylov komissiyalarining tizimi, tashkil etish tartibi, tashkil etish va

faoliyatining demokratik prinsiplarini ko’rsatilishi bilan, shu prinsiplarga amal

qilinishi, saylovlarning demokratik o’tishi ta’minlashi haqida mulohazalar bildiriladi.

Mahaliy Kengashlar saylovida, viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasining

vakolatlari alohida bobda ko’rsatilib, bu komissiyalarning rahbariy mavqеi xaqida

ma’lumot beriladi. Saylov komissiyalarining davlat organlari, jamoat birlashmalari

bilan hamkorligi va uni ahamiyati ko’rsatib berildi.

1-§. Saylov komissiyalarining vazifalari.

Saylovlarning demokratik o’tishi uchun ko’pchilik davlatlarda maxsus, davlat

hokimiyati tizimiga kirmaydigan organlar tashkil qilishi saylov tajribasida keng

qo’llaniladi. Bunday organlarni tuzish va ularga saylov o’tkazishni yuklash, saylovlar

tashkil etishda adolatlilikni ta’minlash uchun saylovlarga davlat organlarini iloji

boricha aralashuvini kamaytirish, chegaralashni nazarda tutadi.

O’zbekistonning amaldagi saylov qonunlarida davlat hokimiyati tuzulmalarini,

jamoat birlashmalarini saylov jarayoniga aralashuvga har qanday urinishlar

taqiqlanadi1.

Ba’zi mamlakatlarda esa saylovlarni o’tkazish davlat organlariga, tegishli

vazirliklarga yuklanib, saylovni tashkil qilish va uni o’tkazish hokimiyatning to’la

nazoratida bo’ladi 2 . Saylovlar o’tkazishga quyiladigan xalqaro talablar ham,

saylovlarning davlat hokimiyatidan mustaqil, holi tuzilmalar tomonidan o’tkazilishini

nazarda tutadi. Saylovlarning alohida tuzilmalar tomonidan o’tkazilishi demokratik

bo’lib, u saylov o’tkazishning alohida bir vositasi hamdir.

1 Qarang: Karimоv I.A. Mamlakatda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirish Kоnsepsiyasi. T.: “О’zbekistоn”, 2010. 36-bet. 2 Qarang: Конституционное право зарубежных стран. “Норма”, 2010, стр-241.

95

Saylovlarni tashkil qiluvchi va o’tkazuvchi tuzilmalarga nisbatan saylov

tajribasida “saylov komissiyalari” degan atama ishlatiladi.

Saylov komissiyalarining turlari har xil bo’lib, ularni umumiy vazifalari va

alohida-alohida vazifalari mavjud. Saylov komissiyalarining vazifalari ularning

tashkil etishning maqsadidan kelib chiqadi. Bu maqsad saylovlarni demokratik tarzda

va adolatli o’tkazishdir.

Saylov komissiyalarning vazifasi Konstitusiyada “O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovi to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashiga saylov

to’g’risida”gi qonunlarda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasining vazifasi esa yana maxsus “O’zbekiston Respublikasi Markaziy

saylov komissiyasi to’g’risida”gi qonunda belgilangan.

Saylov komissiyalari:

- saylovlarni qonuniy o’tishini ta’minlaydi, qonunlarni ijro qiladi, ularni bir

xilda bajarilishini ta’minlaydi, qonun buzilishlarini oldini oladi, buzilgan huquqlarni

tiklaydi;

- fuqarolarning saylov huquqlarini, saylov huquqining umumiy prinsiplari -

umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri, yashirin ovoz berishni ta’minlab, saylovlarni erkin,

ixtiyoriy, oshkora o’tishi uchun tegishli choralarni ko’radi;

- saylovoldi tashviqot ishlarini tashkil qiladi, ularga sharoit yaratib beradi va

bu ishga jamoatchilikni, fuqarolarni jalb etadi.

Saylov komissiyalari saylov ishtirokchilarining tizimida alohida rol uynaydi.

Boshqa saylov ishtirokchilarning saylovda ishtiroki, ko’p jixatdan saylov

komissiyalariga bog’liq.

Saylov komissiyalari saylovdagi barcha ishtirokchilarning saylovlarda ishtirok

etishiga teng imkoniyatlar yaratib beradi.

Bundan tashqari turli saylov komissiyalarining o’zlarining alohida vazifalari

mavjud. Markaziy saylov komissiyasi – barcha saylov jarayoniga rahbarlik qiladi.

Boshqa barcha saylov komissiyalari faoliyatini yo’naltirib, ularni uslubiy jixatdan

ta’minlaydi.1

Okrug saylov komissiyasi o’z okrugida qonun ijrosini ta’minlaydi, nazorat

qiladi; uchastka saylov komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtiradi; deputatlikka

nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarini tashkil qilishga kumaklashadi;

okrug buyicha saylov natijalarini aniqlab Markaziy saylov komissiyasiga taqdim

etadi.

Uchastka saylov komissiyalarining asosiy vazifasi ovoz berishni tashkil etish,

o’kazish va uchastka bo’yicha ovoz berish natijalarini aniqlab, ma’lumotlarni okrug

saylov komissiyalariga еtkazish hisoblanadi.

O’zbekiston saylov tajribasida, mahaliy Kengashlarga saylov o’tkazish

jarayonida, har bir bo’g’indagi Kengashlarga: viloyatlarga, tumanlarga, shaharlarga

saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari tuzilib, ularning asosiy vazifasi, viloyat,

1 Markaziy saylоv kоmissiyasining saylоvlardagi alоhida о‘rni xisоbga оlinib unga alоhida mavzu (8-mavzu)

ajratilgan. Shuning uchun bu mavzuda MSK faоliyatiga tо‘xtalmaydi.

96

tuman va shahar Kengashlariga saylovni tashkil etish hisoblanadi. Keyingi bandlarda

bu komissiyalarni ham ko’rib chiqamiz.

Saylov komissiyalarining ular qaysi bo’g’indagi komissiya bo’lishidan qat’iy

nazar, oldiga quyilgan o’z vazifalarni to’la bajarishlari saylovlarning demokratik

o’tishini, fuqarolarni saylov huquq va erkinliklarini ta’minlashning muhim garovidir.

Saylov komissiyalari – mustaqil organ va o’zlarini alohida vazifalari,

vakolatlari bo’lishidan qat’iy nazar bir tizimni tashkil etadi va o’zaro hamkorlikda

faoliyat yuritadi. Ularning to’g’ri hamkorlik o’rnatishi saylovlarning muvaffaqiyatli

o’tishi garovlaridan biridir.

Saylov komissiyalari qaysi pog’onadaligidan qat’iy nazar, ular faoliyatining

asosiy prinsipi ularning davlat, jamoat birlashmalaridan mustaqilligidir. Bu prinsip

ularni faoliyatiga har qanday aralashuvlarni yo’qqa chiqaradi, bu esa saylov

natijalariga ta’sirni ham istisno qiladi.

Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovda har bir

darajadagi Kengashlarni saylash uchun tuziladigan saylov komissiyalari alohida-

alohida tizimni tashkil etadi.

Saylov komissiyalarining vakillik organlariga va prezidentlikka saylovlarda

alohida rol o’ynashi yuridik adabiyotlarda hech qanday e’tirozsiz e’tirof etiladi1.

2-§. Saylov komissiyalarining tizimi, tashkil qilish tartibi va tarkibi

Jahon saylov o’tkazish tajribasida turli mamlakatlarda saylovlarga tayyorgarlik

ko’rish va o’tkazish uchun alohida tuzilmalar, organlar tuziladi va ular turli nomlar

bilan (komissiya, byuro, prezidium) ataladi2. Ular har xil tizimga ega bo’lib, ayrim

mamlakatlarda ularni amaldorlar boshqaradi yoki tarkibiga kiradi. Ayrim

mamlakatlarda bu maxsus organ tarkibiga siyosiy partiyalar vakillari ham kiradi3.

O’zbekistonda saylovni tashkil etish va o’tkazish vazifasini bir necha

pog’onalarda tashkil etiladigan, vakolat muddati, tashkil etish tartibi, vakolatlari,

tarkibi har xil komissiyalar amalga oshirib, ular umumlashgan holda saylov

komissiyalari deb yuritiladi va qat’iy tizimga ega. Saylov komissiyasi tizimiga

kiruvchi saylov komissiyalari demokratik prinsiplarda tashkil qilinadi. Ularning

tizimi qanday belgilanishiga qaysi organlar (oliy yoki mahalliy) saylov

o’tkazayotganligi ta’sir qiladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida va Oliy Majlisning Qonunchilik

palatasi deputatlari saylovidagi saylov komissiyalarining tizimi Markaziy saylov

komissiyasi, okrug saylov komissiyasi va uchastka saylov komissiyasidan iborat.

1 Qarang: Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T.: “Adоlat”, 2013. 311 bet. 2 Ayrim mamlakatlarda saylоv о‘tkazish ijrо оrganlariga ham yuklatiladi. 3 Qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.: «Проспект», 2009. стр-267

97

Markaziy saylov komissiyasining doimiy ishlovchi organ u Oliy Majlis

tomonidan tashkil qilinadi1.

Okrug va uchastka saylov komissiyalari faqat shu saylovni o’tkazish uchun

tuzilib, saylov natijalari e’lon qilinib deputat ro’yxatga olingandan so’ng faoliyatini

to’xtatadi. Bu ikki saylov komissiyalari jamoatchilik asosida ishlaydi, uning a’zolari

(rais, o’rinbosar, kotib) asosiy ish joyidan ajralmagan holda komissiyada ishlagani

uchun maosh olmagan holda vazifasini bajaradi. Komissiya qaroriga asosan rais, rais

o’rinbosari, kotib yoki boshqa a’zosi saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish

davrida o’rtacha oylik ish haqi saylov o’tkazish uchun ajratilgan mablag’lar

hisobidan saqlangan holda ishlab chiqarish yoki xizmat vazifalaridan ozod etiladi.

Tajribada bu asosan saylov komissiyasi kotiblariga tadbiq qilinadi.

Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovda okrug saylov komissiyasi

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylovga kamida 70 kun qolganda

komissiyaning raisi, rais o’rinbosari, kotibi va kamida 6 nafar boshqa a’zosidan iborat

tarkibda tuziladi.

Mahalliy Kengashlarga saylovda ham okrug saylov komissiyasi shu muddatda

rais, o’rinbosar, kotib va komissiyaning 6–8 a’zosidan iborat tarkibda tegishli

hududga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyasi tomonidan tuziladi.

Prezident saylovida ham shunday tartibda okrug saylov komissiyasi tuzilishi,

a’zolari kamida 6–8 kishi bo’lishi ko’rsatilgan.

Okrug saylov komissiyasiga nomzodlar Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qori

Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarining majlislarida

muhokama qilinib, tasdiqlash uchun Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etiladi.

Komissiya a’zoligiga ishda, hayotda o’zini ko’rsatgan bilimli, tajribali, jamoatchilik

obro’sini qozongan kishilar tanlanadi. Uchastka saylov komissiyasi a’zoligiga

nomzodlar xalq deputatlari, tuman, shahar Kengashlarining majlislarida muhokama

qilinib okrug saylov komissiyasiga tasdiqlash uchun tavsiya etiladi.

Komissiya tarkibiga kiruvchilarning barchasi siyosiy partiyalarning a’zolari,

deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari bo’lishi mumkin emas. Bu komissiya

a’zolarining biron bir partiya, nomzodning manfaatiga xizmat qilishini oldini oladi.

Ayrim xorijiy mamlakatlarda saylov komissiyasi a’zolari siyosiy partiyalarning

vakillaridan bo’lishiga ruhsat etiladi.

1 MSK ni tashkil qilish tarkibi, faоliyat shakli vakоlatlari. Darslikning keying mavzusida alоhida berilgan.

98

Komissiya a’zolarining vakolatini muddatidan oldin bekor qilish tartibi ham

qonunlarda belgilangan. Unga asosan komissiya a’zosi o’z ixtiyoriga ko’ra

Komissiya a’zoligidan ozod qilinishini so’rab ariza bersa; komissiya tuzgan organ

komissiya a’zolari qonun talablarini buzsa, o’z vazifasini еtarli darajada bajarmasa,

a’zolikdan mahrum qilishi mumkin. Komissiya a’zolari deputatlikka nomzod etib

ko’rsatilsa ham, komissiya tarkibidan chiqariladi.

Komissiya tarkibida bo’sh o’rin vujudga kelsa, yangi a’zo qonunda belgilangan

umumiy tartib asosida tarkibga kiritilishi mumkin. O’zbekiston fuqarolari faqat bir

saylov komissiyasining a’zosi bo’lishi mumkin.

Uchastka saylov komissiyasini tashkil qilish tartibini yuqorida aytib o’tdik.

Uchastka saylov komissiyasi saylovga kamida 40 kun qolganda, 5–19 a’zodan shu

jumladan rais, rais o’rinbosari va kotibdan iborat tarkibda tuziladi. Agar komissiya 7

nafardan iborat tarkibda tuzilsa rais va kotib saylanadi. Uchastka saylov

komissiyasining tarkibi okrug saylov komissiyasining qarori bilan tasdiqlanadi.

Uchastka saylov komissiyasining tarkibi zarurat bo’lsa, qonunda belgilangan

miqdordan kamaytirilishi yoki ko’paytirilishi mumkin.

Prezident saylovida, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovda, mahalliy

Kengashlarda saylovlarda tuziladigan uchastka saylov komissiyalarining yuqorida

belgilangan tarkibi bir xil. Komissiya tarkibining 5–19 nafargacha qilib belgilanishi

(eng kam miqdor va eng ko’p miqdor sonini belgilanishi) saylov uchastkalarida

saylovchilar sonini 20 dan 3 minggacha qilib belgilanishi natijasidadir. Kam sonli

saylovchilar uchun tuzilgan uchastkalarda saylov komissiyalarining soni kamroq,

ko’proq sonli saylov uchastkalarida tuziladigan saylov komissiyalari a’zolarining

soni ko’proq bo’ladi. Buni ish xajmi taqazo etadi.

Uchastka saylov komissiyalarida ham a’zolikka ko’yiladigan talablar

mudatidan oldin a’zolikni to’xtatish, yangi a’zo saylash tartibi okrug saylov

komissiyalarinikiga aynan o’xshash.

Mahalliy Kengashlarga saylov deganda uch pog’onadagi Kengashlarga:

viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov nazarda tutiladi. Ularga saylovlarda ham

saylov komissiyalari tuzilib, ular ma’lum tizimni tashkil etadi.

Bu sxemalarda kuydagicha ko’rinadi:

99

Bu еrda tegishli Kengashlarga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari alohida

maqomga ega, ularning vakolat muddati ham okrug va uchastka saylov

komissiyalaridan farq qiladi.

Turli Kengashlarga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari – bular: viloyat,

tuman, shahar saylov komissiyalari deb ataladi. Viloyat, tuman, shahar saylov

komissiyalari xalq deputatlari Kengashlari tomonidan saylovga kamida 80 kun

qolganda komissiyaning raisi va boshqa 6–14 a’zodan iborat tarkibda tuziladi hamda

mahaliy Kengashlarga keyingi saylov natijasi e’lon qilingunga qadar bo’lgan davrda

o’z vakolatlarini bajaradi. Demak, ular rais va 6–14 gacha a’zodan iborat tarkibda

tuziladi. Hеch qaerda vakolat muddati necha yilligi ko’rsatilmasa-da, saylov har 5

yilda o’tkazilishini nazarda tutsak bu komissiyalar ham 5 yil o’z vazifalarini bajaradi.

Turli Kengashlarga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari Markaziy saylov

komissiyasining vazifalariga o’xshash vazifalarini faqat shu ma’muriy birlikda:

viloyatda, tumanda, shaharda amalga oshiradi.

Tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi komissiya raisining o’rinbosari va

kotibi komissiyaning birinchi majlisida komissiya a’zolari orasidan saylanadi. Bu

tartibni Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilishdan farqi shundaki, Markaziy

saylov komissiya raisi ham komissiya majlisida Prezident tomonidan taqdim qilinib

saylanadi. Okrug va uchastka saylov komissiyalaridan farqi esa raisni tegishli

Kengash tomonidan tasdiqlanishi, rais o’rinbosari va kotibini majlisda saylanishidir.

Okrug va uchastka saylov komissiyasining raisi, rais o’rinbosari, kotibi birdaniga

yuqori saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi.

Viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovda okrug saylov komissiyalari

tegishli hududlarga saylov o’tkazuvchi komissiyalar tomonidan, uchastka saylov

komissiyalar esa okrug saylov komissiyalari tomonidan tashkil qilinadi. Ularni

tashkil qilish muddati, tartibi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda Prezident

saylovida tashkil qilinadigan okrug va uchastka saylov komissiyalariga o’xshaydi.

100

3-§. Saylov komissiyalarning faoliyati prinsiplari va faoliyat shakli

Barcha turdagi saylov komissiyalarini tashkil etish, ularning faoliyati

demokratik prinsiplariga asoslanadi. Bu komissiyalarning shakllantirishdagi

demokratizm, ularning tarkibini vakillik xarakteri, mustaqillik, qonuniylik,

kollegiallik, oshkoralik, adolatlilik prinsiplaridir.

Barcha turdagi saylov komissiyalari demokratik asoslarda, ko’pchilik

ishtirokida (vakillik organlari timsolida) tashkil qilinadi va o’zlarini faoliyatida ham

shu prinsipga tayanadi. Saylov komissiyasi a’zoligiga nomzodlar Qoraqalpog’iston

Respublikasi Jo’qorg’i Kengesida, xalq deputatlari viloyat, Toshkent shahar

Kengashlarida (okrug va xududiy saylov komissiyalari a’zolari) shuningdek tuman va

shahar Kengashlarining majlislarida muxokama qilinadi (uchastka saylov komissiyasi

a’zolari). Nomzodlar muqobil bo’lishi mumkin.

Komissiya a’zolari qatorida erkaklar va ayollarning, turli millat vakillarining,

turli yoshdagi fuqorolar vakillarining, turli ma’lumotli, turli mutaxassislarni bo’lishi

saylov komissiyalarining chinakam vakillik xarakterga ega ekanligini ko’rsatadi.

Saylov komissiyalari faoliyatining asosiy garovi ularning davlat va jamoat

organlaridan mustaqilligi, biror bir hokimiyat organi tizimiga kirmasligidir. Saylov

komissiyalarining ishiga aralashish, vakolatlarini egallashga urinish taqiqlanadi.

Komissiyalar qonun asosida tuziladi va qonun asosida ish yuritadi. Ular bir-

birini o’rnini egallashi, biri ikkinchisining vazifasini bajarish mumkin emas. Ularning

tashkil bo’lishi, faoliyati qonun bilan belgilanishi va shunga to’liq amal qilish

zarurligi qonuniylik prinsipidan kelib chiqadi. Saylov komissiyalari qonunlarga amal

qilar ekanlar, ularga boshqalarni amal qilinishini ham ta’minlaydi, qonun

buzilishlarini oldini oladi, buzilgan huquqlarni tiklaydi.

Saylov komissiyalari tub mohiyati bilan kollegial organdir. Kollegiallik

prinsipi barcha komissiyalarga xosdir. Ularning ko’pchilik a’zolardan iboratligi,

masalalarni ko’pchilik ovoz bilan hal qilish tartibini o’rnatilganligi, komissiyalar

qarorlari vakolatli bo’lishi uchun majlis kvorumini belgilab ko’yilganligi kollegiallik

prinsipini namoyon bo’lishidir. Komissiya majlislari muhokamalarida a’zolar teng

ravishda ishtirok etish, ovoz berishda teng qatnashish (ixtiyori), o’z fikrini alohida

bayon qilish huquqiga ega. Barcha turdagi saylov komissiyalari o’z ishini oshkora

olib boradi. Saylov komissiyalarining tuzilganligi, ularni qaerda joylashganligi turli

vositalar bilan, ommaviy axborot vositalaridan keng foydalanib, saylovchilarga

еtkaziladi. Komissiya majlislarida jamoatchilik vakillari, davlat organlari vakillari,

ommaviy axborot vositalari xodimlari, kuzatuvchilar, ishonchli vakillar ishtirok etadi.

Komissiya majlislari ochiq, oshkora o’tkaziladi.

Komissiyalar saylovlarda adolatni ruyobga chiqarishni maqsad qilib qo’yar

ekan, o’zlarini faoliyatida ham adolat bo’lishga harakat qilishadi. Ular barcha siyosiy

partiyalar nomzodlari uchun bir xil imkoniyatlar yaratilishini ta’minlaydilar.

Fuqarolarning birortasi saylovda ishtirok etmay qolishiga yo’l qo’ymaslik choralarini

qo’radi. Saylovchilarni qabul qiladi, ularni taklif, mulohazalarni eshitadi. Saylovlar

davrida siyosiy partiyalar ular tomonidan ko’rsatilgan nomzodlar bilan saylovchilar

o’rtasida bog’lovchi vosita bo’lib xizmat qiladi. Bu prinsiplar saylov komissiyalarini

chinakam xalqchil organ sifatida namoyon qiladi. Ular bir biri bilan bog’liq va saylov

101

huquqining asosiy prinsiplarini, fuqarolarning siyosiy huquqlarini to’la amal

qilinishini ta’minlaydi.

Saylov komissiyalarining ish faoliyati shakli ham shu prinsiplar bilan bog’liq

va ularni amalga oshishini ta’minlanishini ko’zlaydi. Saylov komissiyalari o’zlarining

vakolatlarini asosiy ish faoliyati shakli hisoblanuvchi majlislarda amalga oshiradi.

Barcha turdagi saylov komissiyalarining majlislari majlis o’tkazilayotgan

kundagi komissiya tarkibining kamida 3/2 qismi ishtirok etayotgan bo’lsa vakolatli

hisoblanadi. Bunday mutloq ko’pchilikning ishtirok etishini majburiy kvorum qilib

belgilanishi komissiya faoliyatida kollegialikning kuchli ekanligini ko’rsatish bilan

birga, komissiyalar ma’suliyatini kuchaytiradi. Qabul qilinadigan qarorlarga jiddiy

yondashish zarurligini ko’rsatadi. Komissiya majlisida har qanday masala keng

muxokama qilingandan so’ng ovozga qo’yilib hal qilinadi. Qaror ochiq ovoz berish

yo’li bilan komissiya a’zolarining umumiy sonidan ko’pchilik ovozi bilan qabul

qilinadi. Qarorga rozi bo’lmagan komissiya a’zolari o’zlarining alohida fikrlarini

bayon etishga xaqlidir. Alohida fikrlar yozma ravishda majlis bayonnomasiga ilova

qilinadi. Majlisda ovozlar teng bo’lib qolsa, raislik qiluvchining ovozi hal qiluvchi rol

o’ynaydi.

Komissiya majlislarida mutaxassislar, jamoatchilik vakillari ommaviy axborot

vositalari, siyosiy partiyalar vakillari, nomzodlarning ishonchli vakillari,

kuzatuvchilar ishtirok etishi mumkin. Saylov komissiyasi ish faoliyati shakli –

majlisida yuqorida qayd qilingan prinsiplar o’z o’rnini topgan.

4-§. Okrug va uchastka saylov komisiyalarning vakolatlari

Saylov komissiyalarining vakolatlari qonunlarda belgilab quyilgan. Prezident

saylovi to’g’risidagi va vakillik organlariga saylov to’g’risidagi qonunlarda Markaziy

saylov komissiyasi, okrug, uchastka saylov komissiyalari va turli pog’onadagi

Kengashlarga saylov o’tkazuvchi komissiyalar vakolatlari aniq belgilab quyilgan.

Mazkur bandda okrug, uchastka va turli pog’onadagi Kengashlarda saylov

o’tkazuvchi komissiyalar vakolatlarini tahlil qilamiz1.

Okrug va uchastka saylov komissiyalari hamma saylovlarda tashkil qilinadi.

Viloyatlar tumanlar va shaharlarga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari mahalliy

Kengashlarga saylovlarda tashkil qilinadi.

Okrug saylov komissiyasi saylovlarda muhim o’rin tutuvchi o’rta bo’g’indagi

saylov tuzilmasidir. Qaysi saylovlarda tuzulmasin ularning vazifalari o’xshash,

shuning uchun ularni vakolatlari deyarli bir xil, shu bilan birga turli saylovlarda

tuziladigan okrug saylov komissiyalari vakolatlarida, qiladigan ishlarida ayrim farqlar

mavjud. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 16-

moddasida, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida” va “Xalq

deputatlari mahaliy Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning 13-

moddalarida shu saylovlarda tuziladigan okrug saylov komissiyalarining vakolatlari

belgilanib quyilgan.

1 Bundan tashqari MSKning vakоlatlari “Markaziy saylоv kоmissiyasi tо‘g‘risida”gi qоnunda ham

mustahkamlangan bо‘lib, uning vakоlatlarini keйingi mavzuda kо‘rib chiqamiz.

102

Bu vakolatlar okrug saylov komissiyasining tashkilotchilik, nazorat qilish,

rasmiylashtirish va muvofiqlashtiruvchi vazifalarini to’la amalga oshirish

imkoniyatini beradi.


moddasida okrug saylov komissiyasining quyidagi vakolatlari belgilangan. Okrug

saylov komissiyasi:

1) butun okrug hududida ushbu qonunning ijrosini nazorat qiladi va uni bir xil

tarzda qo’llanishini ta’minlaydi;

2) saylov uchastkalarini tuzadi, ularni okrug bo’yicha tartib raqamini

belgilaydi, manzilini ko’rsatgan holda ularning ro’yxatini e’lon qiladi, uchastka

saylov komissiyalarining faoliyatini muvofiqlashtirib turadi;

3) O’zbekiston Respublikasi Prezdentligiga nomzodlarni saylov kampaniyasida

ishtirok etishlari uchun teng sharoitlarni ta’minlaydi;

4) siyosiy partiyalar, okrug hududida joylashgan korxonalar, muassasalar va

tashkilotlar rahbarlarining saylovlarga tayyorgarlik ko’rish hamda uni o’tkazish bilan

bog’liq masalalar yuzasidan axborotlarini tinglaydi;

5) saylovchilar ro’yxatlarining tuzilishini va hammaning ular bilan tanishib

chiqishini kuzatib boradi;

6) pul mablag’larini uchastka saylov komissiyalari o’rtasida taqsimlaydi,

saylov komissiyalarining binolar, transport va aloqa vositalari bilan ta’minlanishini

nazorat qiladi hamda saylovni moddiy texnika jihatdan ta’minlanishini, boshqa

masalalarini ko’rib chiqadi;

7) okrug bo’yicha saylov yakunlarini chiqaradi va ma’lumotlarni Markaziy

saylov komissiyasiga taqdim etadi;

8) uchastka saylov komissiyalari faoliyati ustidan tushgan ariza va

shikoyatlarni ko’rib chiqib, o’z qarorini qabul qiladi;

9) ushbu qonunga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.


moddasida Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha tuziladigan okrug saylov

komissiyalarini vakolati belgilangan. Unga asosan okrug saylov komissiyasi:

- okrug hududida ushbu qonun ijrosini nazorat qiladi;

- saylov uchastkalarini tuzadi, saylov okrugi bo’yicha ularning tartib raqamini

belgilaydi, manzilini ko’rsatadi hamda ularni ro’yxatini e’lon qiladi;

- uchastka saylov komissiyalarining faoliyati muvofiqlashtirib boradi;

- mablag’larni uchastka saylov komissiyalari o’rtasida taqsimlaydi, uchastka

saylov komissiyalarining binolar, transport, aloqa vositalari bilan ta’minlanishini

nazorat qiladi va saylov okrugida saylovni moddiy texnika jihatdan ta’minlanishini

boshqa masalalarini ko’rib chiqadi;

- deputatlikka nomzodlarga saylov kampaniyasida ishtirok etishlari uchun teng

imkoniyatlar yaratadi;

- Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga olingan nomzodlar

to’g’risidagi ma’lumotlarni e’lon qiladi va bu nomzodlarga tegishli guvohnomalarni

beradi;

- deputatlikka nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvini tashkil etishga

ko’maklashadi;

103

- deputatalikka nomzodlarning ishonchli vakillarini ro’yxatga oladi va ularga

tegishli guvohnomalar beradi;

- siyosiy partiyalar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlatni boshqa

organlari hamda jamoat birlashmalari vakillarining, korxonalar, muassasalar va

tashkilotlar rahbarlarining saylovga tayyorgarlik ko’rish hamda uni o’tkazish bilan

bog’liq masalalar yuzasidan axborotlarini eshitadi;

- saylovchilar ro’yxatining tuzilishini va ular bilan hamma tanishib chiqishi

uchun taqdim qilinishini kuzatib boradi;

- saylov okrugi bo’yicha Markaziy saylov komissiyasi tasdiqlagan namunaga

muvofiq saylov byulleteni matnini tasdiqlaydi, byulletenlarni tayyorlanishini,

ularning uchastka saylov komissiyalariga еtkazilishini ta’minlaydi;

- saylov okruglari bo’yicha ovoz berish natijalarini aniqlab, natijalarini

Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etadi;

- takroriy ovoz berish, takroriy saylov, shuningdek, bo’shab qolgan o’ringa

deputat saylovini tashkil etadi;

- uchastka saylov komissiyalari faoliyati ustidan tushgan ariza va shikoyatlarni

ko’rib chiqib, o’z qarorini qabul qiladi;

- ushbu va boshqa qonunlarda belgilangan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Prezident saylovida tuziladigan okrug saylov komisiyalari bilan Oliy Majlis

Qonunchilik palatasi saylovida tuziladigan okrug saylov komissiyalarining

vakolatlarida ko’plab o’xshashliklar, bir xillik bo’lsada, bir-biridan farqlari ham

mavjud. Bu farqlar, birinchidan, bir masalani turlicha tahlil qilishda ko’rinadi.

Masalan, “Prezident saylovi to’g’risida”gi qonuning birinchi bandida “okrug saylov

komissiyasi butun okrug hududida ushbu qonunning ijrosini nazorat qiladi va uning bir xil tarzda

qo’llanilishini ta’minlaydi” deb yozilgan bo’lsa, “Oliy Majlisga saylov to’g’risidagi qonunning

tegishli moddasi birinchi bandida “okrug saylov komissiyasi saylov okrugi hududida ushbu

qonunning ijrosini nazorat qiladi” deb yozilgan. Bu ikki ta’kidni mazmuni bir xil. Xuddi shunday

holatni qonunlarning okrug saylov komissiyasi saylovga tayyorgarlik haqidagi axborotni eshitish

vakolati belgilangan modda bandlarida va har ikki qonunning oxirgi bandlarida ko’rishimiz

mumkin.

Ikkinchi farq bir qonunda bir necha masala bir bandda yoritilgan bo’lsa,

ikkinchi qonunda ajratilib boshqa boshqa bandlarda belgilangan, masalan “Prezident

saylovi to’g’risida”gi qonunda saylov komissiyasining saylov uchastkalarini tuzish,

ularni faliyatini muvofiqlashtirib turish vakolati bitta (16-modda ikkinchi bandi)da

berilgan bo’lsa, “Oliy Majlisga saylov to’g’risida”gi qonunning 13-moddasi saylov

uchastkasi tuzish uchun alohida, uchastka saylov komissiyalarining faoliyatini

muvofiqlashtirish uchun alohida bandni nazarda tutgan (2, 3 - bandlar).

Uchinchi farq bu jiddiy farq bo’lib, bir okrug saylov komissiyasi vakolatida

uchramaydigan, ikkinchisida mavjud vakolatlarni borligidan kelib chiqadi. Bu farqlar

asosan okrug saylov komissiyalariga yuklangan vazifalardan kelib chiqadi. Masalan,

Oliy Majlisga saylov davrida tuziladigan okrug saylov komissiyalariga qonun:

- Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga olingan nomzodlar

to’g’risidagi ma’lumotlarni e’lon qilish va nomzodlarga tegishli guvohnomalar

berish;

104

- deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillarini ro’yxatga olish va ularga

tegishli guvohnomalar berish;

- saylov byulletenini tasdiqlash, tayyorlash;

- takroriy ovoz berish, takroriy saylov va o’rni bo’shab qolgan okruglarda

saylov tashkil qilish vakolatini yuklagan.

“Prezident saylovi to’g’risida”gi qonunda okrug saylov komissiyasiga bunday

vakolatlar berilmagani sababi, bu vakolatlar Prezident saylovida Markaziy saylov

komissiyasiga tegishli. Prezident alohida okrugdan emas butun mamlakat bo’yicha

saylanadi. Deputat saylovida deputat okrugdan saylangani uchun, shu saylovni

o’tkazish bo’yicha okrug saylov komissiyasiga kengroq vakolatlar berilgan.

Turli saylovlarda tuziladigan okrug saylov komissiyalarining vazifalaridan

kelib chiqib, ularning vakolatlarida ayrim farqlar bo’lsa, uchastka saylov

komissiyalari, ular qaysi saylovda tuzilmasin vakolatlari bir xil, hеch qanday farq

yo’q. Chunki uchastka saylov komissiyasining vazifasi bir xil. “O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 18-moddasi, “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq deputatlari viloyat tuman

va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning 15-moddalari “Uchastka

saylov komissiyalarining vakolatlari” deb nomalangan. Ularga asosan, uchastka

saylov komissiyasi:

- uchastka bo’yicha saylovchilar ro’yxatini tuzadi;

- saylovchilarni ro’yxat bilan tanishtiradi, ro’yxatda yo’l qo’yilgan xatolar va

noaniqliklar to’g’risidagi arizalarni qabul qiladi va ko’rib chiqadi hamda ro’yxatga

tegishli o’zgartirish kiritadi;

- saylov kuni turli joyda bo’ladigan va ovoz berishda ishtirok etish

imkoniyatiga ega bo’lmagan saylovchilarning ovoz berishini muddatdan oldin tashkil

etadi;

- saylovchilarni ovoz berish kuni, joyi haqida ogohlantiradi;

- ovoz berish binolari va saylov qutilari hamda boshqa saylov ashyolarini

tayyorlab qo’yadi;

- saylov kuni saylov uchastkasida ovoz berishni tashkil etadi;

- saylov uchastkasida berilgan ovozlarni sanab chiqadi;

- saylovga tayyorgarlik ko’rish va ovoz berishni tashkil etish masalari

yuzasidan tushgan ariza va shikoyatlarni ko’rib chiqadi hamda ular yuzasidan adolatli

qarorlar qabul qiladi;

- Qonunlarda belgilangan boshqa vakolatlarini amalga oshiradi.

Ko’rinib turibdiki, uchastka saylov komissiyalarining vakolatlari asosan ovoz

berishni qonuniy, adolatli tashkil etish va uchastka bo’yicha dastlabki natijani

aniqlashdir. Natija bo’yicha bayonnoma tuzilib, u okrug saylov komissiyasiga taqdim

qilinadi.

Markaziy saylov komissiyasi “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

o’tkazuvchi uchastka saylov komissiyalari ishini tashkil qilish tartibi to’g’risida”gi

105

Nizomni qabul qilgan (2014-yil 11-sentabr). Shu hujjatda uchastka saylov

komissiyalarining vakolatlari bilan birga majburiyati ham belgilangan1.

5-§. Viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalarining vakolatlari

O’zbekistonda mahalliy miqyosda ham davlat hokimiyati vakilik organlari

tashkil qilinishi nazarda tutilib, ular mamlakatning ma’muriy hududiy tuzilishlari –

viloyat, tuman va shaharda tashkil qilinadi hamda fuqarolar tomonidan umumiy, teng,

to’g’ridan-to’g’ri saylov prinsipida yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi. Bular

mahalliy Kengashlar deb yuritiladi. Qonunchilikka asosan shahar tarkibidagi

tumanlar va tumanga bo’ysunuvchi shaharlarda vakillik organlari tashkil qilinmaydi.

Mahalliy Kengashalar saylovida ham saylov komissiyalari faoliyat ko’rsatib ular

alohida tizimga ega. Mahalliy Kengashlarga saylov o’tkazishda tuziladigan

komissiyalar tizimida turli hududlar Kengashlariga saylov o’ttkazuvchi saylov

komissiyalari alohida mavqеga ega. Ular viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov

o’tkazuvchi saylov komissiyalari hisoblanadi va ma’lum ma’noda Markaziy saylov

komissiyasi qiladigan ishlarni bajaradi. Bu komissiyalar mahalliy Kengashlarga

saylov o’tkazish uchun tuziladigan komissiyalar tizimida rahbariy mavqеga ega.

Viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov o’tkazuvchi komissiyalarning okrug,

uchastka saylov komissiyalariga nisbatan rahbarlik qilish vazifasi, tashkiliy vazifasi

nazorat qilish vazifasi, saylovda turli tadbirlarga ruxsat berish, rasmiylashtirish, e’lon

qilish kabi keng vazifalari mavjud bo’lib, shu vazifalarni bajarish uchun еtarli

vakolatlari belgilangan. Ularning vakolatlari “Xalq deputatlari viloyat, tuman va

shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunning 11-moddasida berilgan. Ushbu

modda “Viloyat, tuman shahar komissiyalarining vakolatlari” deb nomlangan. Unga

asosan viloyat, tuman, shahar komissiyasi:

1) tegishli hududda ushbu qonunning ijrosini nazorat qiladi, uning bir xil tarzda

qo’llanilishini ta’minlaydi va saylovni tashkil etishga doir masalalar yuzasidan izoh

berib boradi;

2) tegishincha xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashiga saylov

o’tkazuvchi saylov okruglarini tuzadi ularga nom va tartib raqam beradi;

3) tegishli xalq deputatlari Kengashiga saylov o’tkazuvchi okrug saylov

komissiyalarini tuzadi;

4) tegishli saylov komissiyalarining faoliyatini yo’naltirib boradi, ularning

tarkibiga o’zgartirishlar kiritish tartibini belgilaydi, okrug va uchastka saylov

komissiyalarining qarorlarini, basharti, bu qarorlar ushbu qonunga zid bo’lsa,

mustaqil tarzda yoki viloyat, shahar, tuman prokurorining taqdimiga binoan bekor

qiladi;

5) deputatlikka nomzodlar ko’rsatgan siyosiy partiyalardan, fuqarolarning

o’zini – o’zi boshqarish organlaridan tegishli hujjatlarni qabul qilib oladi;

6) tegishli xalq deputatlari Kengashi deputatligiga nomzodlarni ro’yxatga oladi

va ular to’g’risidagi ma’lumotlarni e’lon qiladi;

1 Bu haqda batafsil qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайлов

ўтказувчи участка сайлов комиссияларини тузиш ва уларнинг ишини ташкил қилиш тартиби тўғрисидаги

Низом / Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-сонли

қарори билан тасдиқланган.

106

7) deputatlikka nomzodlar saylov kampaniyasida ishtirok etishlari uchun teng

sharoitlar ta’minlaydi;

8) pul mablag’larini tegishli saylov komissiyalari o’rtasida taqsimlaydi, saylov

komissiyalari binolar, transport va aloqalari bilan ta’minlanishini nazorat qiladi,

saylovning moddiy jihatdan ta’minlanishiga doir boshqa masalalarni ko’rib chiqadi;

9) tegishli xalq deputatlari Kengashi sayloviga doir saylov byulletenlari,

saylovchilar ro’yxatlari, saylov komissiyasi bayonlari, saylov varaqalari, o’z muhri,

saylovga oid boshqa hujjatlarning shakllarini tasdiqlaydi va tayyorlanishini

ta’minlaydi;

10) siyosiy partiyalar, mahalliy davlat organlari, fuqarolarning o’zini o’zi

boshqarish organlari va jamoat birlashmalari vakillarining hamda korxonalar,

muassasalar va tashkilotlar rahbarlarining saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni

o’tkazish bilan bog’liq masalalar yuzasidan axborotlarini tinglaydi;

11) tegishli xalq deputatlari Kengashiga o’tkazilgan saylov yakunlarini

chiqaradi, saylangan deputatlarni ro’yxatga oladi, saylov yakunlariga doir

ma’lumotlarni va saylangan deputatlarni ro’yxatini matbuotda e’lon qiladi;

12) deputatlarga tegishli xalq deputatlari Kengashi deputati guvohnomasini va

ko’krak nishonini beradi;

13) takroriy saylov o’tkazish bilan bog’liq masalalarni hal qiladi;

14) tegishli saylov komissiyalarining qarorlari hamda xatti – harakatlari ustidan

tushgan arizalarni ko’rib chiqadi va tegishli qarorlarni qabul qiladi;

15) ushbu qonun jinoiy javobgarlikka tortilishga sabab bo’ladigan tarzda

buzilganligiga doir materiallarni prokuratura organlariga topshiradi;

16) saylovni o’tkazish va uni tashkil etish bilan bog’liq hujjatlar arxivlarga

topshirilishini ta’minlaydi;

17) ushbu qonun va boshqa qonunlarga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga

oshiradi.

Agar bu vakolatlarni mazmuni maqsadiga qarab turlarga bo’ladigan bo’lsak,

хuddi Markaziy saylov komissiyasinig vakolatlarini turlariga aynan o’xshashdir.

2012-yilda Toshkent shahar deputatlaridan 5 tasi turli sabablar bilan deputatlikdan

mahrum bo’lgan. 2009-yilda tuzilgan shahar saylov komissiyasi esa, shu o’rinlarga

tegish okruglarda saylov tashkil qilgan.

6-§. Saylov komissiyalarining davlat organlari va jamoat birlashmalari

bilan hamkorligi

Saylov komissiyalarining davlat organlari, jamoat birlashmalari bilan yaqindan

hamkorlik qilishi saylovlarni muvaffaqiyatli o’tishini ta’minlaydi. Saylov

komissiyalarining davlat organlari, jamoat tashkilotlari bilan hamkorligi huquqiy

asosga ega. Hamkorlikning asosiy holatlari qonunlarda ko’rsatilgan.

Masalan: Markaziy saylov komissiyasi to’g’risidagi va saylov to’g’risidagi qonunlarda

Markaziy saylov komissiyasi, vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati

organlari, davlatning boshqa organlarining saylovga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish bilan

bog’liq masalalar yuzasidan axborotini eshitishi ko’rsatilgan.

107

Хuddi shunday vakolat okrug saylov komissiyalari va viloyat, tuman, shahar

saylov komissiyalarida ham mavjud.

Masalan, okrug saylov komissiyalari va tegishli hududiy saylov komissiyalari o’z hududi

doirasida yuqoridagi organlarning axborotini eshitishi mumkin.

Qonunlarda birorta vazirlik va qo’mita yoki idoraning nomi ko’rsatilgan

bo’lmasada, saylovga tayyorgarlik ishlarida ishtirok etuvchilar doirasi juda keng

bo’lishi mumkin. Saylovlarga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish ishlarida aloqa

idoralari, transport xizmati idoralari ishtirok etmasligining iloji yo’q. Saylovlarni

tashkil qilish va o’tkazish xavfsizlik bilan bog’liq, buni ta’minlash ichki ishlar

organlari zimmasiga yuklanadi. Saylov komissiyalari ular bilan yaqindan hamkorlik

qiladi. Saylov komissiyalarining tashqi ishlar idoralari bilan aloqasi, hamkorligi

mavjud. Chunki xorijiy mamlakatlarda fuqarolar ham saylovlarda ishtirok etadi.

Saylovchilarning ro’yxatini tuzish, ovoz qabul qilish, natijalarni aniqlashda

diplomatik muassasalarning roli muhimdir. Chet davlatlar va xalqaro tashkilotlar

kuzatuvchilarining mamlakat hududiga kelishi tashqi ishlar organlari ishiga bog’liq.

Saylov komissiyalari davolash muassasalari, dam olish maskanlari ma’muriyati bilan,

harbiy qism qo’mondonligi bilan yaqindan hamkorlik o’rnatadi. Saylov

uchastkalarini binolar bilan ta’minlash va boshqa ashyolar bilan ta’minlashda

mahalliy ijro organlari alohida ishlarni olib boradi.

Saylov to’g’risidagi qonunlarda saylov komissiyalarining qonuniy talablarini

davlat organlari, idora, tashkilot, muassasa, korxonalar ko’rib chiqishi, tegishli

muddatlarda javob berishi, bajarishi zarurligi belilangan. Yuqoridagi ta’kidlar jamoat

birlashmalariga ham tegishlidir. Saylov komissiyalari prokuratura organlari bilan

yaqindan hamkorlik qiladi. Saylov qonunlarini ijrosini nazorat qilish davomida jiddiy

qonun buzilishi holatlari aniqlangudek bo’lsa, materiallarni prokuratura organlariga

oshiradi. Saylov komissiyalarida qonuniylik prinsipi amal qilinishini fuqarolar

huquqlari buzilmasligini ta’minlashda sud organlari muhim rol o’ynaydi. Sudlar

saylov komissiyalari ustidan tushgan shikoyatlarni alohida tartibda ko’rib chiqadi.

Saylov komissiyalarining jamoat birlashmalari bilan aloqasida siyosiy partiyalar bilan

aloqasi, hamkorligi alohida ahamiyatga ega. Saylovchilarning belgilangan

mikdordagi imzosini to’plagach Markaziy saylov komissiyasi siyosiy partiyalarga

saylovlarda ishtirok etishlariga ruxsat beradi. Tegishli komissiya majlislarida siyosiy

partiyalar saylovga tayyorgarligi haqida axborot beradi. Markaziy saylov komissiyasi

siyosiy partiyalardan ko’rsatilgan nomzodlarni ro’yxatga oladi. Siyosiy partiyaning

kuzatuvlariga, vakolatli vakillarga saylov jarayonlarida ishtirok etish uchun ruxsat

beradi. Siyosiy partiyalarga saylovda ishtirok etish uchun teng imkoniyatlar yaratib

beradi. Saylov komissiyalari fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari bilan

yaqindan hamkorlik qiladi. Bu hamkorlik tuman va shahar Kengashlariga

fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan nomzod ko’rsatishda, o’zini

o’zi boshqarish organlari uchastka saylov komissiyalariga saylovchilar ro’yxatini

tuzishda yordam berishda ko’rinadi.

108

Saylov komissiyalari oqibat natijada fuqarolarning saylov huquqlarini himoya

qiladi, ta’minlaydi hamda saylovlarni tayyorlaydi va o’tkazadi1 . Bu ularning eng

muhim va e’tirof etilgan vazifalaridir.

Xulosa.

Saylovlarning demokratik o’tishini muhim shartlaridan biri, saylovlarning

davlat hokimiyati tizimiga kirmaydigan mustaqil tuzilmalar tomonidan

o’tkazilishidir. Bu tuzilma turli darajadagi saylov komissiyalaridir. Saylov

komissiyalari tizimi, tashkil qilish tartibi, ish faoliyati prinsiplari va shakllari huquqiy

asosga ega. Bu huquqiy normalar saylov komissiyalarining eng demokratik usulda

tashkil qilinishini hamda demokratik asosda ish yuritishini ta’minlaydi.

Mamlakatimizda Prezident saylovi va Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi

deputatlarining saylovi aniq tizimdagi saylov komissiyalari tomonidan tashkil

qilinadi va o’tkaziladi. Saylov komissiyalarining vakolatlari qonunlarda aniq

belgilangan.

Mahalliy Kengashlarga saylovlarda tuziladigan viloyat, tuman, shahar saylov

komissiyasi bir saylovdan keyingi saylovlargacha bo’lgan davrda besh yil faoliyat

ko’rastadi va shu davrda saylov bilan bog’liq masalarni hal qiladi. Markaziy saylov

komissiyasidan boshqa barcha saylov komissiyalari jamoatchilik asosida ish olib

boradi. Barcha bo’g’indagi saylov komissiyalari davlat organlari, jamoat

birlashmalari bilan yaqindan hamkorlik qiladi, davlat organlari jamoat birlashmalari,

fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari saylov komissiyalarining ishiga

aralashmagan holda ularga har tomonlama ko’maklashadi. Xorijiy kuzatuvchilar

saylov komissiyalarinig ishiga qarab ham saylovga baho beradi.


1. Saylov komissiyalari saylovlarni tashkil etish hamda uni o’tkazishga

mas’ul bo’lgan organ hisoblanib, ularning turli xil ko’rinishlari mavjud.

O’zbekiston Respublikasidagi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq, davlat

hokimiyati vakillik organlariga bo’lib o’tadigan saylovlar yuzasidan qanday saylov

komissiyalari tashkil etiladi va har bir saylov komissiyalari faoliyatining o’ziga xos

xususyatlarini tahlil qiling hamda huquqiy baho bering.

2. Barcha turdagi saylov komissiyalarining faoliyat shakli, ularning vazifa

va vakolatlari turlicha bo’ladi.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining konstitusiyaviy-

huquqiy maqomi, vakolati nimalardan iborat ekanligini atroflicha yoritib bering?

Xorijiy mamlakatlarda saylovlarni tashkil etish, o’tkazish va natijalarini e’lon qilish

vakolatiga ega bo’lgan organlar, ularning vakolatlari nimalardan iborat ekanligini

konun hujjatlari asosida o’rganib, milliy qonunchiligimiz bilan qiyosiy huquqiy tahlil

qiling.

3. O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligidan tegishli tarzda

akkreditasiyadan o’tgan Ozarbayjonning “Trend.az” internet nashri Xalq deputatlari

viloyat, tuman va shahar Kengashlari hamda O’zbekiston Respublikasi Oliy

1 Qarang: Баглай М.В. Конституционное право Российской Федерации. M.: “Норма” 1998., стр-358.

109

Majlisiga saylovlar o’tkazilayotgan jarayonda saylov o’tkazish uchun tuzilgan

Markaziy saylov komissiyasi faoliyatini yoritishni rejalashtirdi. Ushbu vaziyatda siz

Markaziy saylov komissiyasi a’zosi sifatida jurnalistning quyidagi savollariga javob

bering.

Savol

1. Bugungi kunga kelib O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasiga konstitusiyaviy organ maqomi berilishining sababi va zarurati

nimada?

2. Markaziy saylov komissiyasining vakolatlari haqida umumlashtirilgan holda

to’liq ma’mumot bering.

3. Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadigan qarorlar va

ularning ijrosi haqida to’xtalib o’ting.

4. 19 yoshli O’zbekiston Respublikasi fuqarosi L. Oliy Majlisning Qonunchilik

palatasiga saylovlar jarayonida saylov komissiyasi a’zoligiga qabul qilinishi uchun

tegishli tartibda ariza bilan murojaat qildi. Ammo mas’ul organ saylov komissiyasiga

a’zolik uchun xalq orasida hurmat qozongan, yoshi 25 dan katta bo’lishi lozim

bo’lgan nomzod kerakligini vaj qilib, uning murojaatini rad etdi.

Savol:

1. Fuqaro L.ning murojaati o’rinlimi?

2. Ushbu holat qaysi normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi?

3. Saylov komissiyasi a’zoligiga qabul qilinishi uchun qanday talablar

qo’yilgan?

8-mavzu. Markaziy saylov komissiyasi

Markaziy saylov komissiyasining hokimiyat tizimidagi o’rni va vazifasi.

Markaziy saylov komissiyasini tashkil etish tartibi va tarkibi. Markaziy saylov

komissiyasining vakolatlari. Markaziy saylov komissiyasining ish faoliyati

prinsiplari va tashkiliy shakllari. Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul

qilinadigan hujjatlar.

Mavzuda Markaziy saylov komissiyasining davlat hokimiyati tizimidagi o’rni

va mustaqilligi, saylovlar o’tkazilishini ta’minlash, fuqarolarning saylov huquqlarini

himoya qilish vazifasi, saylov komissiyasini tashkil etishning demokratik tartibi,

uning tarkibini vakillik xarakterga egaligi ochib beriladi. Shuningdek, Markaziy

saylov komissiyasining mustaqilligi, daxlsizligi uning faoliyatida konstitusiyaviy

prinsiplar orqali ko’rsatiladi, komissiya vakolatlari maqsadiga qarab, turlanib

xarakterlanadi va ish faoliyati shakli xususida hamda Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan qabul qilinadigan hujjatlarning, turlari ahamiyati haqida alohida bandda

tegishli ma’lumotlar beriladi.

1-§. Markaziy saylov komissiyasining hokimiyat tizimidagi o’rni va

vazifasi

110

O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi 11-moddasi “O’zbekiston

Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi — hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro

etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linishi prinsipiga asoslanadi” deb belgilangan va

Konstitusiyaning tegishli moddalarida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyati qanday organlar tomonidan amalga oshirilishi belgilangan.

Mamlakatimiz davlat organlari tizimida yana shunday davlat organlari,

muassasalari borki, ular biror bir hokimiyat tizimiga kirmaydi va alohida maxsus

vazifalarni bajaradi, masalan prokuratura, Milliy xavfsizlik organlari, Markaziy bank

va hokazo. Xuddi shuningdek, Markaziy saylov komissiyasi ham biror bir hokimiyat

tizimiga kirmaydi. Biron bir hokimiyat tizimiga kirmaydigan tuzilmalar tomonidan

saylovlarni tashkil etish, o’tkazish, saylovlarni demokratik, adolatli o’tishini

ta’minlovchi vositalardandir.

Saylovlarni tashkil etish va o’tkazishga davlat hokimiyati organlarining

aralashuvini cheklash, ularni xolis organlar tomonidan o’tkazilishini ta’minlash

buning uchun bu ishga mas’ul kilingan Markaziy saylov komissiyasining vazifa va

vakolatlarini kengaytirib borish demokratik islohotlarning ajralmas qismlaridan

bo’lib kolgan.

Buni “Shu borada saylov qonunchiligimizga saylovga tayyorgarlik ko’rish va

uni o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan, eng rivojlangan demokratik davlatlar tajribasida

ham kamdan-kam uchraydigan mutloq vakolatlarni Markaziy saylov komissiyasiga

berilishini ko’zda tutadigan o’zgartirishlarning kiritilishi o’ta muhim ahamiyatga ega

ulkan voqеa bo’ldi”1- deb ta’kidladi mamlakatning Birinchi Prezidenti.

Agar ba’zi rivojlangan mamlakatlarda jumladan Italiya, Angliyada saylovga tayyorgarlik

ko’rish va o’tkazish vazifasi Ichki ishlar vazirligiga yuklatilganligini, Italiya va AQShning ayrim

shtatlarida saylov o’tkazuvchi komissiya tarkibiga albatta davlat xizmatchilarining (chinovniklar),

sudyalarni kiritilishi shartligini ko’rsak1, bizning saylovlarimiz, saylov o’tkazuvchi organlarimiz

demokratik, xolislik prinsipida tuzilishini ko’ramiz.

Mamlakatimizda saylov qonunchiligini rivojlanib borishi bilan Markaziy

saylov komissiyasining roli, vazifasi, vakolatlari kengayib bormoqda. Ko’pchilik

davlatlarda oliy davlat organlariga tegishli bo’lgan mamlakat Prezidenti yoki Oliy

Qonunchilik organiga saylovlarni tayinlash huquqi, saylov kampaniyasi

boshlanganligini e’lon qilish vakolati, O’zbekistonda Markaziy saylov komissiyasiga

berilgan2.

Markaziy saylov komissiyasining konstitusiyaviy maqomi kengayib bormoqda.

Agar avval Markaziy saylov komissiyasining konstitusiyaviy maqomi faqat,

Konstitusiyaning 78-moddasi 14-bandidagi Oliy Majlis palatalarining birgalikdagi

vakolati asosida Markaziy saylov komissiyasi tuzilishini belgilagan qoida bilan

cheklangan bo’lsa, 16 aprel 2014 yilgi Konstitusiyaga kiritilgan o’zgartirish va

qo’shimchaga asosan, uning konstitusiyaviy-huquqiy maqomini belgilovchi qoidalar

ancha kengaydi.


rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.О’zbekistоn. 2010. 36-bet. 2 Qarang: Конституционное право зарубежных стран. M. «Норма», 2010, стр-241.

111

Konstitusiyaning “Saylov tizimi” bobining 117-moddasiga kiritilgan

qo’shimchaga asosan Markaziy saylov komissiyasi ish faoliyatining asosiy prinsiplari

(mustaqillik, qonuniylik, kollegiallik, oshkoralik va adolatlilik) faoliyatida amal

qiladigan qonunlar (Konstitusiya, O’zbekiston Respublikasining saylov to’g’risidagi,

referendum va boshqa qonunlari), tarkibini shakllantirish va raisini saylash tartibi

Konstitusiyaviy qoidalar asosida belgilab qo’yildi. Natijada Markaziy saylov

komissiyasining Konstitusiyaviy asoslari kengayda va kuchaydi.

Markaziy saylov komissiyasining ish faoliyati mustaqillik prinsipi asosida ish

olib borilishini Konstitusiyada mustahkamlanishi, ularning o’z vazifasini bajarishda

har qanday hokimiyat tuzilmalari, jamoat birlashmalaridan holi bajarishini, ularning

faoliyatiga hеch kim aralasha olmasligini ko’rsatadi.

Markaziy saylov komissiyasi tashkil bo’lgandan to hozirga qadar mamlakatda

o’tkazilgan saylovlarni demokratik, adolat asosida o’tishini ta’minlash bilan bir

qatorda, o’zi ham boy tajriba to’plamoqda, saylovlarni o’tishiga ijobiy ta’sir

qilmoqda.

2009 yilgi saylovni o’tkazishda, saylov arafasida Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Xalq deputatlari viloyat, tuman

va shahar Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish bo’yicha

Konsepsiya” ishlab chiqilganligi, u Konsepsiya xorijiy ekspertlar tomonidan

tomonidan fuqarolarning o’z xohish-irodasini erkin bildirish borasidagi

Konstitusiyaviy huquqlariga rioya etilishi bo’yicha muhim ahamiyatli, noyob hujjat

sifatida baholanganligi, hamda Konsepsiyani amalga oshirilishi natijasida

saylovlarning qonun talablariga to’la muvofiq holda, siyosiy partiyalarning o’ta faol

ishtirokida, saylov jarayoniga markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlarining

aralashuviga yo’l qo’ymasdan o’tkazilishini ta’minlashda muhim rol o’ynaganligi

Birinchi Prezidentimiz tomonidan alohida qayd qilindi1.

Markaziy saylov komissiyasining vazifasi, nima maqsadda tuzilishi, “Markaziy

saylov komissiyasi to’g’risida”gi qonunning 1-moddasida belgilab quyilgan. Unga

asosan O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovini, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovni,

shuningdek, O’zbekiston Respublikasi referendumini tashkil etish va o’tkazish uchun

tuziladi hamda u o’z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi2.

Demak, Markaziy saylov komissiyasining asosiy vazifasi yuqorida tilga

olingan saylov va referendum tashkil etish hamda o’tkazish orqali fuqarolarning

xohish-irodalarini erkin, hech qanday moneliksiz amalga oshirishlarini ta’minlash va

uning natijasida, saylov orqali mamlakatda ishchan, qobiliyatli, vakolatli davlat

organlarini vujudga kelishini ta’minlash, referendum orqali esa jamiyat hayotidagi

muhim voqеalarni adolatli hal qilinishini ta’minlashdir.

Shuning uchun Markaziy saylov komissiyasini u davlat muassasasi bo’lsa ham,

davlat demokratik instituti deb hisoblash mumkin.


rivоjlantirsh Kоnsepsiyasi. T. О’zbekistоn. 2010. 36-37-betlar. 2 Referendum ham saylоv kabi fuqarоlarning xоhish-irоdasini bildirish vоsitalaridan biri bо‘lib, оvоz berish оrqali

amalga оshiriladi. Bu haqda darslikda maxsus mavzu mavjud.

112

2014-yil 21-dekabrda o’tkazilgan saylovlarni muvaffaqiyatli, erkin, qonun

talablari darajada o’tishi uchun Markaziy saylov komissiyasi maxsus Dastur ishlab

chiqqan 1 . Markaziy saylov komissiyasining mavjudligi saylovga quyiladigan

demokratik talablarga, hamda Parlamentlararo Ittifoq Kengashi qabul qilgan “Erkin

va adolatli saylov mezonlari to’g’risida”gi Deklarasiya ko’rsatmalariga to’la mos

keladi.

2-§. Markaziy saylov komissiyasining tashkil etish tartibi va tarkibi

Markaziy saylov komissiyasini tashkil qilish (shakllantirishning) asosiy qoidasi

O’zbekiston Konstitusiyasida belgilangan. Konstitusiyaning 117-moddasida,

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining a’zolari

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, Xalq deputatlari viloyatlar va

Toshkent shahar Kengashlarining tavsiyasi bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati tomonidan saylanadi.

Bu birinchidan, Markaziy saylov komissiyasi tarkibi vakillik xarakteriga ega

ekanligini, unda mamlakatimizning barcha xududiy tuzilmalaridan vakillar

bo’lishligini ko’rsatadi. Ikkinchidan, Markaziy saylov komissiyasini saylash

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har ikkala – quyi va yuqori palata,

Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlari doirasiga kiradi.

Xorijiy mamlakatlarda ham saylov o’tkazish, uni nazorat kilish uchun Markaziy saylov

komissiyalari tuziladi. Markaziy saylov komissiyasini shakllantirish tartibi turlicha. Rossiya

Federasiyasida ham Markaziy saylov komissiyasi tuziladi va ularda ham u doimiy ishlovchi organ

hisoblanadi, farqi shuki O’zbekistonda Markaziy saylov komissiyasining vakolat muddati

ko’rsatilmagan Rossiyada esa Markaziy saylov komissiyasining vakolat muddati to’rt yil deb

belgilangan. Rossiya Federasiyasi Markaziy saylov komissiyasi 15 nafar a’zodan iborat bo’lib,

uning 5 a’zosi Davlat Dumasi deputatlari tomonidan, 5 a’zosi Federasiya Kengashi tomonidan, 5

a’zosi Prezident tomonidan tayinladi. Bu tartib ham vakillik xarakteriga ega. Shu bilan birga Oliy

davlat hokimiyati subektlarining tengligini ta’minlanishini nazarda tutadi.

Markaziy saylov komissiyasi Raisini lavozimga tayinlash tartibi ham

Konstitusiyaviy qoida asosida belgilangan. Unga asosan, komissiya Raisi, Oliy

Majlis tomonidan saylangan a’zolar orasidan O’zbekiston Prezidenti taqdimiga

asosan saylanadi. Agar Rossiyada Prezident Rossiya Markaziy saylov

komissiyasining besh a’zosini tayinlash orqali Markaziy saylov komissiyasining

shakllantirishda ishtirok etsa, O’zbekistonda Prezident Markaziy saylov

komissiyasini shakllantirishda uning Raisi nomzodini taqdim etish bilan ishtirok

etadi. Rais komissiya majlisida saylanadi.

Boshqa barcha Markaziy saylov komissiyasiga tegishli masalalar “Markaziy

saylov komissiyasi” hamda saylovlar to’g’risidagi O’zbekiston qonunlarida

belgilangan. Unga asosan Markaziy saylov komissiyasi Raisining o’rinbosarlari,

kotibi, komissiya a’zolari orasidan komissiya majlisida saylanadi. Ularning nomzodi

komissiya raisi tomonidan ko’rsatiladi.

1 Xuddi shunday dastur 2015-yil 29-martda bо‘lgan О’zbekistоn Respublikasi Prezidenti saylоvi uchun ham ishlab

chiqilgan.

113

Qoidaga ko’ra, komissiya a’zolari siyosiy partiyalarning a’zosi, boshqa saylov

komissiyalarining a’zosi bo’lishi mumkin emas. Komissiya a’zolari nomzodlarning

ishonchli vakili ham bo’lishi mumkin emas.

Markaziy saylov komissiyasining vakolatlari Oliy Majlis tomonidan

to’xtatilishi, har qanday vaqtda ayrim a’zolar komissiya tarkibidan chiqarilishi, yangi

a’zolar saylanishi mumkin. Amaldagi qonunga asosan, O’zbekiston Prezidentligiga

nomzod, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga hamda Senat a’zoligiga nomzod etib

ruyhatga olingan Markaziy saylov komissiyasi a’zosi komissiya tarkibidan chiqib

ketgan hisoblanadi.

Markaziy saylov komissiyasini a’zolarining vakolati quyidagi hollarda

to’xtatiladi, ya’ni ular komissiya a’zoligidan chiqariladi:

1) agar bu haqda komissiya a’zolarini a’zolikka tavsiya etgan organ

taqdimnoma kiritsa;

2) a’zo o’z vakolatini zimmasidan soqit qilish haqida ariza bersa;

3) u belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topilsa (sud qarori bilan);

4) unga nisbatan sudning ayblov xukmi kuchga kirgan bo’lsa;

5) komissiya a’zosi o’z vazifalarini muntazam ravishda bajarmay kelsa.

Komissiya a’zoligidan chiqarish ixtiyoriy va majburiy xarakterda bo’lishi

bulardan ko’rinib turibdi. A’zolikdan chiqarish Oliy Majlis palatalari majlislarida

ovozga qo’yilib rasmiylashtiriladi. Markaziy saylov komissiyasining yangi a’zosini

saylash ham palatalar majlisida amalga oshiriladi.

Qaysi organ tavsiyasi bilan saylangan a’zoning vakolati tugatilsa, ya’ni shu

organning tavsiyasi bilan yangi a’zo saylanadi. Markaziy saylov komissiyasining

ba’zi a’zolari, komissiya qaroriga asosan, komissiyada doimiy asosda ishlashi (ya’ni

shu ishga xaq olishi) mumkin. Ayrim a’zolari asosiy ishlaridan ajralmagan holda,

jamoatchilik asosida komissiya a’zoligini amalga oshiradi.

3-§. Markaziy saylov komissiyasining vakolatlari

Markaziy saylov komissiyasining vazifasidan kelib chiqib, unga еtarli

vakolatlar berilgan. Markaziy saylov komissiyasining vakolatlari, “Markaziy saylov

komissiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 5-moddasida,


moddasida, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi

qonunning 11-moddasida berilgan. “Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi

qonunda Markaziy saylov komissiyasiga tegishli barcha vakolatlar berilgan bo’lsa,

keyingi ikki qonunda shu organlarning sayloviga tegishli vakolatlar aniqlashtirilib

berilgan.

Qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan vakolatlarni maqsadi, vazifasiga qarab

alohida guruhlarga bo’lib o’rganilsa, ularning mazmunini tushinish, anglash oson

bo’lardi.

Markaziy saylov komissiyasining vakolatlarini quyidagicha guruhlarga bo’lish

maqsadga muvofiqdir:

1. Umumiy vakolatlar. Bu vakolatlar Markaziy saylov komissiyasining

rahbarligidan kelib chiquvchi, rahbariy qoidalarda belgilangan. Unga asosan

Markaziy saylov komissiyasi:

114

- O’zbekistonda o’tkaziladigan Prezident saylovlari va Oliy Majlis Qonunchilik

palatasi saylovini o’tkazish uchun, referendum o’tkazish uchun tuziladigan saylov

komissiyalarining tizimiga rahbarlik qiladi;

- saylov komissiyalari faoliyatini uslubiy jihatdan ta’minlaydi, ularga uslubiy

yordam ko’rsatadi, saylov va referendumni tashkil etish bo’yicha o’z vakolatlari

doirasida qarorlar qabul qiladi, yo’riqnomalar chiqaradi hamda nizomlarni tasdiqlaydi

va tushuntirishlar berib boradi;

- siyosiy partiyalarning kuzatuvchilari, vakolatli vakillari, ommaviy axborot

vositalari, boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlarning kuzutuvchilariga

mo’ljallangan mandat namunalarini belgilaydi;

- O’zbekiston Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat

a’zolari sayloviga doir saylov byulletenlarining, referendumda ovoz berish

byulletenlarining, saylov va referendumda ishtirok etuvchi fuqarolar ro’yхatlarining,

imzo varaqalarining, saylov komissiyalari, referendum o’tkazuvchi komissiyalar

bayonnomalarining hamda boshqa hujjatlarning namuna va shakllarini;

- ovoz berish qutilarining hamda saylov komissiyalari, referendum o’tkazuvchi

komissiyalar muhrlarining namunalarini, hujjatlarni saqlash tartiblarini belgilaydi;

- nomzodlarning saylovlarda teng ishtirok etishlari uchun teng sharoitlarni

yaratadi, saylovga va referendumga tayyorgarlik ko’rish hamda o’tkazishning

harajatlar smetasini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, pul mablag’larini komissiyalar

o’rtasida taqsimlaydi va ulardan foydalanish tartibini belgilaydi, saylov va

referendumning moddiy texnik jihatdan ta’minlashga doir boshqa masalalarni ko’rib

chiqadi.

2. Markaziy saylov komissiyasining ikkinchi guruh vakolatlariga

tashkiliy sohadagi vakolatlar kiradi. Bular:

- O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga, Oliy Majlisning Qonunchilik

palatasiga, Xalq deputatlari mahalliy Kengashlariga saylovlar uchun saylov

kampaniyasini e’lon qiladi;

- saylov, referendum okruglarini tuzish, ularga nom va tartib raqami berish,

chegaralarini aniqlash, saylov komissiyalarini tuzish;

- O’zbekistonning xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzurida tuziladigan

saylov va referendum uchastkalarini qaysi okruglarga biriktirish masalalarini hal

qilish;

- okrug saylov komissiyalari tarkibiga o’zgartirish kiritish tartibni belgilash;

- zarur hollarda takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish, bo’shab qolgan

o’rinlarga saylov o’tkazishni tashkil etish;

- saylovdan keyin Oliy Majlis Qonunchilik palatasining, Senatning birinchi

majlisini chaqirish;

- saylov va referendumni tashkil etish hamda uni o’tkazish bilan bog’liq

hujjatlarning arxivga joylashtirilishini ta’minlash.

3. Markaziy saylov komissiyasining bir guruh vakolatlarini, ularning

nazorat qilish faoliyati bilan bog’liq vakolatlar tashkil etib, unga quyidagilar

kiradi:

- Oliy Majlisga, Prezidentlikka saylov va referendum to’g’risidagi

qonunlarning ijrosini nazorat qiladi, ularni bir xilda qo’llanishini ta’minlaydi;

115

- saylov va referendum o’tkazuvchi komissiyalar qarorlarini bu qarorlar

qonunlarga zid bo’lsa o’z tashabbusi bilan yoki O’zbekiston Respublikasi Bosh

prokurorining taqdimnomasiga binoan bekor qiladi;

- saylov va referendum o’tkazuvchi komissiyalarning binolar, transport va

aloqa vositalari bilan ta’minlanishini nazorat qiladi;

- saylov va referendum o’tkazuvchi komissiyalar, siyosiy partiyalar,

vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralari, mahalliy davlat hokimiyati organlari,

davlatning boshqa organlari hamda nodavlat tashkilotlari vakillarining saylov,

referendumga tayyorgarlik ko’rish va ularni o’tkazish bilan bog’liq masalalar

yuzasidan axborotlarini eshitadi;

- quyi komissiyalarning qarorlari va xatti-harakatlari ustidan tushgan

shikoyatlarni ko’rib chiqadi, ular yuzasidan qarorlar qabul qiladi;

- saylov va referendum to’g’risidagi qonunlar jinoiy javobgarlikka

tortishga sabab bo’ladigan darajada buzilgan bo’lsa, materiallarni prokuratura

organlariga topshiradi.

4. Markaziy saylov komissiyasining alohida guruh vakolatlariga saylov

jarayonida saylov ishtirokchilariga ayrim harakatlarni sodir etish uchun ruxsat

berish bilan bog’liq vakolatlarini ko’rsatish mumkin. Bular:

- Prezidentlikka va Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga

nomzodlar ko’rsatgan siyosiy partiyalardan tegishli hujjatlarni qabul qilib, shu

hujjatlar asosida ularga saylovlarda ishtirok etishga ruxsat beradi;

- chet davlatlarning, xalqaro tashkilotlarning kuzatuvchilari saylov va

referendumda ishtirok etishi uchun mandatlar beradi.

5. Markaziy saylov komissiyasining ayrim vakolatlari, ma’lum faktlarni

rasmiylashtirish va e’lon qilish bilan bog’liq vazifalardan kelib chiqadi, bularga

quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

- saylov kampaniyasi boshlanganligini ommaviy axborot vositalarida

e’lon qilish;

- saylovchilar hamda referendumda ishtirok etish huquqiga ega bo’lgan

fuqarolar sonini ko’rsatgan holda okruglar ro’yхatini e’lon qilish;

- okrug saylov komissiyalarini joylashgan еri to’g’risidagi ma’lumotlarni

e’lon qilish;

- Prezidentlikka va deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olib, ro’yxatlar va

nomzodlar haqidagi ma’lumotlarni matbuotda e’lon qilish;

- saylangan deputatlarni va Senat a’zolarini ro’yxatga olib, ularni

matbuotda e’lon qilish;

- saylangan shaxsga Prezident etib saylanganligi haqida guvohnoma

berish;

- Qonunchilik palatasi deputati va Senat a’zosiga guvohnoma va ko’krak

nishonini berish.

Markaziy saylov komissiyasining ayrim vakolatlari boshqa qonun va

hujjatlarda ham belgilangan. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

to’g’risida”gi qonunning 36-moddasi va “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylov to’g’risida”gi qonunning 44-moddasiga asosan Markaziy saylov komissiyasi

saylovni haqiqiy emas deb topishi, shuningdek, ayrim saylov uchastkalarida,

116

Prezident saylovida esa ayrim okrug va uchastkalarda saylovni haqiqiy emas deb

topib, umumiy natijadan chiqarib tashlashi mumkin.

Markaziy saylov komissiyasining yuqoridagi qonunlardan tashqari boshqa

hujjatlarda ham ayrim vakolatlari belgilangan, masalan, “O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Senati a’zolarini saylash tartibi to’g’risida”gi Nizomda. Senat a’zolarini

saylashga bag’ishlangan viloyatlar, Toshkent shahar xalq deputatlari

Kengashlarining, shuningdek, Qoraqalpog’iston Respublikasining Jo’qorg’i

Kengesining qo’shma majlislarining vaqti va joyi haqidagi qaror Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan qabul qilinadi.

Deputatlarning qo’shma majlisini Markaziy saylov komissiyasi vakili ochadi

va majlisda albatta ishtirok etadi.

“Xalq deputatlari mahalliy Kengash deputatini, O’zbekiston Respublikasi

Qonunchilik palatasi deputatini va Senati a’zosini chaqirib olish to’g’risida”gi

qonunda ham Markaziy saylov komissiyasiga ta’luqli vakolatlar berilgan1.

Deputatni chaqirib olish to’g’risidagi masala tegishli vakillik organlarining,

Qonunchilik palatasining, Senatning majlisida ko’rib chiqilib, chaqirib olish

to’g’risida qaror qabul qilinsa, u qaror Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi,

tegishli okruglarda chaqirib olish bo’yicha ovoz berishni Markaziy saylov

komissiyasi tashkil etadi. Senatorlarni deputat bo’lib saylangan okrugida, chaqirib

olishga bag’ishlangan ovoz berishni ham Markaziy saylov komissiyasi tashkil etadi.

Ovoz berish natijalari Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga olinadi va

matbuotda e’lon qilinadi. Markaziy saylov komissiyasi ovoz berishni haqiqiy emas

deb topishi ham mumkin.

Markaziy saylov komissiyasi Prezident saylovi hamda Qonunchilik palatasiga

saylovni o’tkazuvchi tuzilma sifatida faoliyat ko’rsatadi, ayrim holatlarda ularni

mahalliy Kengash deputatini sayloviga ham ta’sir qiladi, masalan;

- mahalliy Kengash deputatlari saylovi ham Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan e’lon qilinadi;

- mahalliy Kengashlarga saylovda ishtirok etuvchi siyosiy partiya vakolatli

vakilini tayinlash tartibini belgilaydi;

- deputatlarni chaqirib olish uchun ovoz berishni tayinlaydi.

Markaziy saylov komissiyasi, o’z vakolatlari doirasida davlat organlari, jamoat

birlashmalari, shuningdek, xalqaro tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi. Ular bilan

munosabatda Markaziy saylov komissiyasi nomidan uning Raisi ish olib boradi.

Saylov qonunchiligining yanada takomillashtirishda, uning xalqaro talablarga

javob berishini ta’minlashda, xalqaro tajribalarni o’rganishda, o’z tajribamizni

umumlashtirib, jahonga yoyishda Markaziy saylov komissiyasi katta ko’lamdagi

ishlarni olib boradi.

Markaziy saylov komissiyasi tashabbusi bilan o’tkazilgan xalqaro

anjumanlarda O’zbekiston saylov tizimi haqida ma’lumotlar bilan xorij

mutaxassislari tanishadi va saylov qonunchiligini yanada takomillashtirish bo’yicha

ularning fikr-mulohazalari tinglanadi.

1 О’zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2005 yil, №1., 12-mоdda.

117

4-§. Markaziy saylov komissiyasining ish faoliyati prinsiplari va tashkiliy

shakllari

“Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi qonunning 2-moddasi “Markaziy

saylov komissiyasi faoliyatining asosiy prinsiplari” – deb nomlanib, unda Markaziy

saylov komissiyasi faoliyatining asosiy prinsiplari mustaqillik, qonuniylik,

kollegiallik, oshkoralik va adolatlilikdan iborat – deb belgilangan.

2014-yil 16-aprelda Konstitusiyaga kiritilgan o’zgartirish, qo’shimchaga

binoan bu prinsiplar Konstitusiyada qayd qilindi va shu asosda Konstitusiyaviy

maqom darajasiga ko’tarildi. Konstitusiyada yuqoridagi mustaqillik, qonuniylik,

kollegiallik, oshkoralik va adolatlilik prinsiplari qayd etib o’tildi.

Ushbu prinsiplarni alohida-alohida ko’rib chiqamiz .

Mustaqillik prinsipi. Markaziy saylov komissiyasining mutaqilligi,

saylovlarni o’tkazishda imkoni boricha hokimiyat organlarini saylovlarga

aralashmasligi, unga biror-bir yo’l bilan tazyiq o’tkazmasligi, saylovlarni adolatli

o’tishini muhim garovi ekanligida bu prinsip namoyon bo’ladi. Komissiya

faoliyatining daxlsizligi, mustaqilligi qonun bilan ta’minlanadi, bu degani Markaziy

saylov komissiyasi faoliyatiga biror-bir tarzda aralashish, unga tazyiq o’tkazish

mumkin emas.

Markaziy saylov komissiyasining mustaqilligi uni biror-bir hokimiyat tizimiga

kirmasligi bilan kafolatlanadi. Markaziy saylov komissiyasi o’z faoliyatini, o’z

vakolati doirasiga kiruvchi barcha masalalarni hech kim bilan maslahatlashmay, hech

kimning roziligini olmay hal qilish tartiblarini belgilashi ham mustaqillik prinsipining

namoyon bo’lgani natijasidir.

Markaziy saylov komissiyasi a’zoligiga nomzod tavsiya etishning alohida

tartibini o’rnatilishi, ularning vakolatlarini to’xtatish tartibini qonunda aniq belgilab

qo’yilishi, Markaziy saylov komissiyasi Raisi lavozimiga nomzod Prezident

tomonidan taqdim qilish tartibini o’rnatilishi ham mustaqillik prinsipining natijasidir.

Qonuniylik prinsipi. Umuman qonuniylik prinsipi davlat faoliyatidagi asosiy

prinsipdir. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 14-moddasida “Davlat o’z

faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko’zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik

prinsiplari asosida amalga oshiradi”- deb belgilangan. Markaziy saylov komissiyasi

avvalo alohida vazifani bajaruvchi davlat organi. Shunday ekan Konstitusiyaning bu

qoidasi unga ham to’la taalluqlidir. Konstitusiyaning 15-moddasida esa “O’zbekiston

Respublikasida Konstitusiya va qonunlarning ustunligi so’zsiz tan olinadi. Davlat,

uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitusiya va

qonunlarga muvofiq ish ko’radilar” degan qoida mustahkamlangan. Shu qoidaga

asosan Markaziy saylov komissiyasi Konstitusiya va qonunlarni so’zsiz tan oladi va

ularga muvofiq ish ko’radi.

Konstitusiyaga rioya etilishidan tashqari, Markaziy saylov komissiyasining

faoliyati tegishli Konstitusiyaviy normalar asosidagina tashkil qilinishi va faoliyat

ko’rsatishi qonuniylik prinsipining namoyon bo’lishidir.

Konstitusiyadan tashqari yana bir necha qonunlarda va normativ hujjatlarda,

jumladan: “Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovi to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov

118

to’g’risida”, “Xalq deputatlari mahalliy Kengash deputatini, O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini va Senati a’zosini

chaqirib olish to’g’risida”gi qonunlarda va bir necha reglament, nizomlarda Markaziy

saylov komissiyasining faoliyati tartibga solingan bo’lib, u shu hujjatlarga to’la amal

qilishi shart, bu qonuniylik prinsipini ifodalaydi.

Markaziy saylov komissiyasini tashkil etish, uning ish yuritishi Raisining

vakolatlari, majlislarining kvorumi, qaror qabul qilish tartibi, qarorlarining saylov

komissiyalari, davlat organlari, siyosiy partiyalar va boshqa nodavlat notijorat

tashkilotlari, korxona, tashkilot va muassasalar uchun majburiyligi Markaziy saylov

komissiyasi faoliyatidagi qonuniylik prinsipini ruyobga chiqishi, hayotda, tajribada

o’z o’rnini topishidir.

Markaziy saylov komissiyasi nafaqat o’zi qonuniylik prinsipi asosida faoliyat

yuritadi, shuningdek, butun mamlakat hududida saylovlarni qonuniy o’tishini nazorat

qilib, qonuniylik prinsipini ta’minlashda ishtirok etadi.

Kollegiallik prinsipi – bu davlat organlari faoliyatidagi demokratik prinsipdir.

Markaziy saylov komissiyasining tarkibi ko’pchilik a’zolardan iboratligi, masalalar

ko’pchilik ovozi bilan hal qilinishi, xizmat vazifalarini a’zolar o’rtasida taqsimlanishi

kollegiallik prinsipini xarakterlaydi. Markaziy saylov komissiyasi Raisining

vakolatlari faqat komissiyaning ishini tashkil etish bilan bog’liq bo’lib, boshqa

tuzilmalar bilan munosabatda Markaziy saylov komissiyasining nomidan ish ko’rishi

tartibini belgilanganligi ham kollegiallik prinsipidan kelib chiqadi. Kollegiallik

prinsipi barcha masalalarni ko’pchilik va turli fikrlilik asosida muhokama etilishida

va shu asosda birdan-bir to’g’ri qaror qabul qilinishida o’z ifodasini topadi. Markaziy

saylov komissiyasida barcha, doimiy ishlovchi a’zolar ham, jamoatchilik asosida

ishlovchi a’zolar ham bir xil huquqqa va ovozga ega. Har qanday masalalarni ovozga

qo’yib, ko’pchilik ovozi bilan hal qilish tartibini o’rnatilishi, kollegiallik prinsipining

asosidir.

Oshkoralik prinsipi. Bu prinsip avvalo saylovlarning umumiy prinsiplaridan

bo’lib, u Markaziy saylov komissiyasiga ham taalluqlidir. Saylovlarga tayyorgarlik

ko’rish va o’tkazish oshkora o’tar ekan uni o’tkazuvchi komissiya faoliyatida bu

prinsipning bo’lmasligi umuman mumkin emas. Markaziy saylov komissiyasining

saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish qaroridan tortib, saylov davrida

qilgan barcha ishlari: saylov okruglari, komissiyalarini tuzish, nomzodlarni ro’yxatga

olish, e’lon qilish tadbirlari, ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilib boriladi.

Markaziy saylov komissiyasining majlislarida ommaviy axborot vositalarining

vakillari, jamoatchilik vakillari, mutaxassis, ekspertlar ishtirok etadi. Majlisda

ko’rilgan masalalar haqida ommaviy axborot vositalari keng ma’lumotlar berib

boradi.

Markaziy saylov komissiyasi Raisi, rais o’rinbosari, kotibi, a’zolari ishtirokida

muntazam matbuot konferensiyalari, briffinglar o’tkazilib, tegishli ma’lumotlar

ommaviy axborot vositalarida berib boriladi. Markaziy saylov komissiyasi

televideniya va radioda maxsus eshittirishlar tashkil etadi.

Markaziy saylov komissiyasi faoliyatida oshkoralik prinsiping amalga oshishi,

ro’yobga chiqarishda Markaziy saylov komissiyasining matbuot xizmati muhim rol

119

o’ynaydi. U Markaziy saylov komissiyasi ishlari haqida fuqarolarni, xorij

davlatlarini, xalqaro tashkilot vakilarini xabardor qilib boradi.

Adolatlilik prinsipi. Bu prinsip ham davlat faoliyatining asosiy prinsiplari

sifatida Konstitusiyaning 14-moddasida mustahkamlangan. Shunday ekan uni

Markaziy saylov komissiyasi faoliyatida qo’llanilishi tabiiydir. Markaziy saylov

komissiyasini tashkil etishdan ko’zlangan maqsad ham, saylovlarni tashkil qilishni va

o’tkazishni, davlat organlari aralashuvini istisno qilgan holda, mustaqil, holis organ

tomonidan o’tkazishdir. Shu normani o’zi Markaziy saylov komissiyasining asosiy

vazifasi saylovlarni adolat nizomi asosida tashkil etish ekanini ko’rsatadi.

Markaziy saylov komissiyasining faoliyati adolatni ta’minlovchi, saylovlarda

ularni tayyorgarligida ham, o’tkazilishida ham tenglik va erkinlikni ta’minlashga

qaratilgan. Uning vazifalari sifatida, saylov ishtirokchilariga teng imkoniyatlar

yaratish alohida o’rinni egallaydi. Markaziy saylov komissiyasi fuqarolarning saylov

huquqlarini to’la amalga oshishini ta’minlaydi, huquqlarini himoya qiladi, buzilgan

huquqlarni tiklash choralarini ko’radi. Siyosiy partiyalar tomonidan to’plangan

fuqarolar imzolarini haqiqiy ekanligini tekshirishga bir xil yondashish, saylov

okruglarini teng saylovchilar soni asosida tashkil qilish, nomzodlar faoliyatini

ommaviy axborot vositalarida bir xilda yoritilishini ta’minlash, saylov mablag’larini

teng taqsimlash, Markaziy saylov komissiyasi faoliyatidagi adolatlilik prinsipini

amaliy ifodasidir.

Markaziy saylov komissiyasi faoliyati alohida tartibda va shaklda tashkil

qilinadi. Bu qonunda belgilab qo’yilgan. Uni faoliyatini tashkil qilishda Markaziy

saylov komissiyasining Raisi alohida rol o’ynaydi.

Markaziy saylov komissiyasi Raisi, komissiya faoliyatiga rahbarlikni amalga

oshiradi; uning majlislarini chaqiradi, ularga raislik qiladi hamda a’zolari o’rtasida

vazifalarni taqsimlaydi; komissiya majlisida ishtirok etuvchilarni taklif etadi; davlat

organlari, jamoat birlashmalari, xalqaro tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi; saylov

yakunlari to’g’risida Oliy Majlis palatalariga axborot beradi; Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan qabul qilingan hujjatlarni imzolaydi va qonunlarda

belgilangan boshqa vazifalarni bajaradi.

Markaziy saylov komissiyasining tashkiliy shakli uning majlislari hisoblanadi.

Majlislar Rais tomonidan zaruratga qarab o’tkaziladi. Majlislarda komissiya a’zolari

umumiy sonining uchdan ikki qismi (ya’ni 15 a’zosidan 10 tasi) ishtirok etsa

komissiya vakolatli hisoblanadi. Komissiyada qarorlar ochiq ovoz berish orqali,

oddiy ko’pchilik ovoz berish yo’li bilan qabul qilinadi. Ovozlar teng bo’lib qolganda

Raisning ovozi hal qiluvchi hisoblanadi.

Majlisda bayonnoma yuritilib, Rais tomonidan imzolanadi. Ayrim komissiya

a’zolarining alohida fikrlari bo’lsa, yozma shakda bayonnomaga ilova qilinadi.

Majlisda qaror qabul qilinib, Rais tomonidan imzolanib, matbuotda e’lon qilinadi.

Markaziy saylov komissiyasining vakolat doirasida qabul qilingan qarorlar

okrug va uchastka saylov komissiyalari, davlat organlari, siyosiy partiyalar va boshqa

nodavlat tashkilotlari, korxona, muassasa, tashkilotlarlar uchun majburiydir.

Markaziy saylov komissiyasining vaklolat doirasidagi saylov bilan bog’liq

murojaatlari davlat organlari, nodavlat tashkilotlar, korxona, muassasa, tashkilolarlar

rahbarlari tomonidan ko’rib chiqilishi va uch kun ichida ularga javob berilishi shart.

120

Markaziy saylov komissiyasining faoliyati uning kotibiyati tomonidan

ta’minlanadi. Kotibiyat ishiga Markaziy saylov komissiyasi kotibi rahbarlik qiladi.

Markaziy saylov komissiyasining faoliyat ko’rsatish tartibi reglamentda

belgilanadi. Reglament komissiya tomonidan qabul qilinadi. Markaziy saylov

komissiyasining faoliyati davlat byudjetidan ta’minlanadi.

Markaziy saylov komissiyasining mustaqil faqat qonungagina bo’ysunib

faoliyat yuritar ekan, uning faoliyati qonuniy bo’lishini nazorat qilish mexanizmi

o’rnatilgan. Bu Markaziy saylov komissiyasining qarorlari ustidan O’zbekiston

Respublikasi Oliy Sudiga shikoyat qilish mumkinligidir. Masalan, saylov

to’g’risidagi qonunlarga asosan, Markaziy saylov komissiyasining saylovlarni

haqiqiy emas deb topishi haqidagi qarorlari ustidan O’zbekiston Respublikasi Oliy

Sudiga saylov natijalari e’lon qilinganidan o’n kun ichida shikoyat qilish mumkin.

Shikoyatlar Oliy Sudda uch kun ichida, saylovga olti kun qolganda esa darhol

ko’rib chiqiladi. Bundan kelib chiqadiki, shikoyat faqat saylov yakunlari bo’yicha

emas, balki boshqa masalalar yuzasidan ham bo’lishi mumki.

5-§. Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi mustaqil yuridik shaxs

hisoblanuvchi doimiy faoliyat ko’rsatuvchi organ. U o’ziga tegishli masalalar

yuzasidan qarorlar qabul qilishi qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan.

Bundan tashqari Markaziy saylov komissiyasi saylov komissiyalarini uslubiy

jihatdan ta’minlashi (bu ham ma’lum hujjat shaklida bo’ladi), saylovga doir masalalar

yuzasidan qarorlar bilan birga yo’riqnomalar chiqarishi, nizomlarni tasdiqlashi,

tushuntirishlar berib borishi ko’rsatib o’tilgan.

Bulardan ko’rinib turibdiki, Markaziy saylov komissiyasi qabul qiladigan

hujjatlar nomi turlicha, shu tufayli ularning amal qilish vaqti, doirasi, yuridik kuchi

ham turlichadir. Bularni keyinroq izohlaymiz.

Markaziy saylov komissiyasining qarorlari asosan saylov kampaniyasi davrida

qabul qilinadigan va alohida-alohida masalalarni, faktlarni tartibga solishni

ko’zlaydigan hujjat bo’lib, shu fakt yuzaga kelgach yoki tugagach, qaror ham bekor

bo’ladi, ya’ni boshqa faktlarga ta’sir qilmaydi.

Masalan, Markaziy saylov komissiyasining, “Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon

qilish haqidagi qarori muddatli hujjatdir. Barcha saylov o’tkazish tadbirlarini, jarayonlarini

boshlanishiga ta’sir qiladi. Bunday qaror qabul qilinmasdan hеch qanday tadbir o’tkazilmaydi. Shu

qaror qabul qilingach, qonunlarda belgilangan tartib va muddat ichida tadbirlar o’tkaziladi.

Bu qarorning muddatli xarakterda ekanligi qachon qabul qilinishi (tegishli

organlarning vakolat muddati tugashiga uch oy qolganda) qonunda belgilab qo’yilgan

va saylov kampaniyasi tugashi bilan qaror o’z kuchini yo’qotadi.

Markaziy saylov komissiyasining saylov okruglari va saylov komissiyalarini

tashkil etish to’g’risidagi, siyosiy partiyalarga saylovda ishtirok etishga ruxsat berish

haqidagi, nomzodlarni ro’yxatga olish va boshqa saylov kampaniyasi davrida qabul

qilinadigan qarorlari faqat shu aniq faktga qaratiladi va ular muddatli hujjatlar

hisoblanadi. Demak, saylov davrida qabul qilingan hujjatlar (qarorlar) shu saylovga

121

va uning tadbirlariga taalluqli bo’lgani uchun ularni muddatli hujjatlar deyish

mumkin.

Markaziy saylov komissiyasining ayrim hujjatlari (nizom, yo’riqnoma)

muddatsiz, doimiy ishlaydigan (barcha saylovlarda) hujjatlardir. Ular saylov

qonunchiligida nazarda tutilmagan ammo huquqiy jihatdan tartibga solish zarur

bo’lgan masalalar yuzasidan chiqariladi. Bunday vakolatga Markaziy saylov

komissiyasi ega. Ana shunday hujjatlarni qabul qilish kerakligi (Markaziy saylov

komissiyasining vakolati) ba’zan saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilab qo’yiladi.

Masalan, O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisga saylov to’g’risidagi qonunning

55-moddasi “davlat hokimiyati vakillik organlarining qo’shma majlisini chaqirish,

Senat a’zoligiga nomzodlar ko’rsatish, ovoz berish, o’tkazish”, - deb nomlanadi va

unda davlat hokimiyati vakillik organlarining qo’shma majlisini chaqirish,

shuninngdek, ovoz berishni o’tkazish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga

oshiriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va

shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo’shma

majlislarida Senat a’zolarini saylash tartibi to’g’risidagi nizom Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan ishlab chiqiladi va qabul qilinadi deb ko’rsatilgan.

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan turli masalalar yuzasidan ko’plab

qonun hujjatlar qabul qilingan.

Bu hujjatlar qatoriga: “O’zbekiston Respublikasi Senat a’zolarini saylash

to’g’risida”gi Nizom, “O’zbеkiston ekologik harakatidan O’zbеkiston Rеspublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi dеputatligiga nomzodlar ko’rsatish va ularni

saylash tartibi to’g’risida”gi Nizom, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasiga saylovda boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va

harakatlardan qatnashadigan kuzatuvchilar to’g’risida”gi Nizom, “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha saylov

kampaniyasi davrida deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalarning saylovoldi

tashviqotini o’tkazishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish to’g’risida”gi

Nizom, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari viloyat, tuman va

shahar Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishni moliyalashtirish

hamda mablag’lardan foydalanish tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnoma, “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov o’tkazuvchi uchastka saylov

komissiyasini ishini tashkil qilish tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnoma, “Siyosiy

partiyalar tomonidan imzo to’plash va imzo varaqlari to’g’ri to’ldirilganligini

tekshirish tartibi to’g’risida”gi Yo’riqnoma, “Siyosiy partiyalar vakolatli

vakillarining saylov uchastkasida ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish tartibi”

kiradi.

Bu hujjatlardagi qoidalar saylov to’g’risidagi qonunlardagi ba’zi qoidalarni

tajribada qo’llash tartiblarini belgilaydi. Masalan, “O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonunning 55-moddasida: Davlat hokimiyati

organlarining qo’shma majlislarini chaqirish, Senat a’zoligiga nomzod ko’rsatish,

shuningdek, ovoz berishni o’tkazish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga

oshiriladi, -deyiladi.

Qo’shma majlislarda Senat a’zolarini saylash tartibi to’g’risida nizom

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi deb

122

belgilangan. Qonunning shu ko’rsatmasiga asosan Markaziy saylov komissiyasi

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senati a’zolarini saylash tartibi to’g’risida”gi

Nizomni qabul qilgan1. Unda saylov yakunlari e’lon qilinganidan so’ng uch kunlik

muddatda qo’shma majlis o’tkazilishi haqida e’lon qilinishi, hamda majlisni

tayinlash, o’tkazish, uni rahbar organlarni saylash, nomzodlar ko’rsatish va ularni

muhokama qilish, ovoz berish byulletenlariga kiritish, sanoq komissiyasini tuzish,

ovoz berishni o’tkazish, uning natijalarni aniqlash, rasmiylashtirish, takroriy ovoz

berish, takroriy saylov o’tkazish kabi masalalar mukammal tartibga solingan.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonuning 171-

moddasida va prezident saylovi hamda mahalliy Kengashlarga saylov to’grisidagi

qonunlarning tegishli moddalarida saylovlarda, saylov uchastkalarida ovozlarni sanab

chiqishda siyosiy partiyalarning vakolatli vakili ishtirok etishi belgilangan. Ularning

qanday tayinlanishi, ro’yxatga olinishi tartibi, ularga guvohnoma berish hamda

vakolatli vakilning huquqlari hamda majburiyatlarga egaligi Markaziy saylov

komissyasi tomonidan qabul qilingan “Siyosiy partiya vakolatli vakilining saylov

uchastkasida ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish tartibi”da batafsil belgilangan.

Хuddi shuningdek, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilingan va

yuqorida tilga olingan boshqa nizom, yo’riqnomalar ham saylov to’g’risidagi

qonularda belgilangan qoidalarni aniqlashtirib, keng ravishda qo’llashni nazarda

tutadi, ya’ni qonunlarda belgilash imkoniyati bo’lmagan, lekin huquqiy tartibga

solish zarur bo’lgan masalalar Markaziy saylov komissiyasining hujjatlari bilan

tartibga solgan.

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilingan hujjatlardan yana biri

Reglament deb atalib, “Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi Qonunning 14-

moddasiga asosan “Markaziy saylov komissiyasining faoliyat ko’rsatish tartibi uning

Reglamentida belgilanadi”. Reglamentda Markaziy saylov komissiyasining faoliyat

shakli, uni ish yuritishi, ichki organlar faoliyati, boshqa tuzilmalar bilan aloqasi

batafsil tartibga solingan Reglament – qonundan keyingi Markaziy saylov

komissiyasi faoliyatini tartibga soluvchi asosiy hujjatdir.

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar tizimida, u

tomonidan qabul qilinadgan “Konsepsiya”, “Dastur”lar alohida ahamiyatga ega.

2009-yilgi saylov arafasida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar

Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish bo’yicha Konsepsiya ishlab

chiqilganligi va uning xorij ekspertlari tomonidan fuqarolarning saylov va o’z

xohish-irodasini erkin bildirish borasidagi konstitusiyaviy huquqlariga rioya etilishi

bo’yicha noyob hujjat sifatida baholanganligi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

tomonidan alohida ta’kidlandi2.

1 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзоларини сайлаш тартиби тўғрисидаги Низом

/ Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2004-йил 18-сентябрдаги 198-сонли қарори билан

тасдиқланган (Ушбу Низомга Марказий сайлов комиссиясининг 2005-йил 4-январдаги 240-сонли ва 2006-йил

14-апрелдаги 270-сонли қарорлари билан ўзгартишлар киритилган). 2 Karimоv I.A. Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T. О’zbekistоn. 2010. 36-bet.

123

2014-yil dekabrda bo’ladigan saylovlar arafasida 2014-yil 12-mayda Markaziy

saylov komissiyasi “2014-yilda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq

deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va uni

o’tkazish bo’yicha tadbirlar dasturi”ni qabul qildi. Dastur ikki qismdan iborat bo’lib,

birinchi qismi “Tayyorgarlik bosqichi” deb ataladi va 2014-yil maydan to

sentyabrgacha bo’lgan davrga mo’ljallangan tadbirlarni o’zida mujassamlashtiradi.

Dasturning ikkinchi qismi “Saylov kampaniyasining asosiy bosqichi (saylov

kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish, saylov okruglarini, uchastklarini,

saylov komissiyalarini tuzish va h.k.) deb ataladi.

Birinchi bosqichda saylov komissiyasini e’lon qilinishigacha qilanadigan

tadbirlar, ularnig ijrosi uchun ma’sullar belgilangan bo’lsa, ikkinchi bosqich bevosita

saylov jarayonini o’tkazish, saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishda qonunda

belgilangan talablarni yuqori darajada bajarilishini ta’minlashni nazarda tutadi.

Shuningdek, Markaziy saylov komissiyasi 2014-yil 26-dekabrda “O’zbekiston

Prezidenti sayloviga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish bo’yicha asosiy tadbirlar

dasturi”ni qabul qilgan. Bu hujjatda saylov kampaniyasining boshlanishidan tortib, to

saylangan Prezident Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisida qasamyod qabul

qilib, lavozimiga kirgungacha bo’lgan davrda o’tkaziladigan tadbirlar, ularning

muddatlari, tadbir o’tkazishga mas’ullar aniq belgilab qo’yilgan.

Xulosa

Markaziy saylov komissiyasi O’zbekiston Prezidenti, Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasi, Senat a’zolari saylovini va mamlakatda referendum o’tkazish uchun tashkil

qilinadigan, biror bir hokimiyat tarmoqlariga kirmaydigan, ulardan va boshqa siyosiy

tashkilotlardan holi mustaqil ish olib boruvchi organ, Markaziy saylov komissiyasi

mavjudligi saylovlarni tashkil qilish va o’tkazishga davlat organlarini aralashuviga

yo’l qo’ymaydi.

Markaziy saylov komissiyasi alohida tartibda, demokratik usulda, vakillik

xarakterda tashkil qilinadi. Uni tashkil qilishda Oliy Majlisning har ikki palatasi va

O’zbekiston Prezidenti ishtirok etadi.

Markaziy saylov komissiyasining faoliyat yuritish prinsiplari, tashkil etish

tartibi Konstitusiyada belgilangan bo’lib, uning konstitusiyaviy institut ekanligini

bildiradi.

Markaziy saylov komissiyasi vakolatlari saylov to’g’risidagi qonunlarda va

maxsus “O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi

qonunda belgilangan. Qonunlar Markaziy saylov komissiyasiga qonun hujjatlari

qabul qilib, saylovlarni keng mukammal tartibga solinishini nazarda tutgan. Uning

qabul qiladigan hujjatlari saylov kampaniyasini, demokratik talablarga mos ravishda

o’tishini ta’minlaydi. Ishlab chiqqan dasturlari boshqa tuzilmalarni, saylov

ishtirokchilarini metodik jihatdan ta’minlaydi.


1. O’zbekiston Respublikasida barcha saylovlarni o’tkazishga bevosita

rahbarlik qiladigan organ mustaqil Markaziy saylov komissiyasi mavjud.

124

Markaziy saylov komissiyasining tashkiliy faoliyat shakli nimalardan iborat

ekanligini amaldagi qonun hujjatlari normalari asosida o’rganib, xorijiy

mamlakatlardagi saylov jarayoniga rahbarlik qiluvchi organlarning tashkiliy faoliyat

shaklllari bilan o’zaro qiyosiy- huquqiy tahlil qiling.

2. Markaziy saylov komissiyasining boshqa davlat tuzilmalari bilan ham

hamkorlik qilishi milliy saylov qonunchiligimizda belgilab qo’yilgan. Hamda ushbu

organ o’zining qonuniy faoliyatini olib borishda turli xil normativ-huquqiy hujjatlar

qabul qiladi.

Markaziy saylov komissiyasining boshqa davlat organlari, jamoat

birlashmalari bilan munosabati qanday shaklda amalga oshiriladi? Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar turlari ularning mazmun mohiyati,

qabul qilinish tartibi va ahamiyatini atroflicha, amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq

tahlil qiling.

3. Avvalgi chaqiriq Qonunchilik palatasi deputatlarining vakolat muddati

tugashidan uch oy oldin Markaziy saylov komissiyasi ommaviy axborot vositalarida

saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qildi. Saylov kampaniyasi boshlanganligi

e’lon qilingan kundan еtti oy oldin O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi

tomonidan ro’yxatga olingan F. nomli partiya saylovda ishtirok etishini qo’llab-

quvvatlovchi o’ttiz besh ming saylovchining imzosini to’play olganini va qolgan

miqdordagi imzo to’plashda yordam berishni so’rab Markaziy saylov komissiyasigi

ariza bilan murojaat etdi.

Savol

1. Saylov jarayoni tushunchasi va bosqichlari haqida ma’lumot bering.

2. Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilishning huquqiy asoslari va

uning o’ziga xos xususiyatlarini yoritib bering.

3. Yuqorida keltirilgan holat yuzasidan partiyaning haraktlariga baho bering.

4. Yangi tashkil etilgan parlamentning birinchi majlisi Qonunchilik palatasiga

saylovdan keyin ikki oydan kechiktirmay o’tkazilishi qonunchilikda belgilab

qo’yilgan. Mazkur majlisni O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasining Raisi ochadi, muvaqqat kotibiyati va sanoq komissiyasi saylanadi.

Savol

1. Sizningcha mazkur muvaqqat kotibiyat va sanoq komissiyasi nima maqsadda

tuziladi?

2. Mazkur muvaqqat kotibiyat va sanoq komissiyasi tuzishning tartibini huquq

jihatdan asoslab bering?

3. Markaziy saylov komissiyasining Oliy Majlis tarkibini shakllantirilishidagi

vakolatlariga to’xtaling?

125

ІІ MAXSUS QISM

9-mavzu. Saylov jarayoni

Saylov jarayoni tushunchasi. Saylov jarayoni bosqichlari. Saylov

kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish. Saylov jarayonini moliyalashtirish.

Saylov okruglari va uchastkalarini tuzish.

Mavzu “saylov jarayoni”, uning bosqichlari, “saylov jarayoni”ni

moliyalashtirish va dastlabki ikki bosqich haqida bilim berishni maqsad qilib

qo’ygan. “Saylov jarayoni” tushunchasi, uning saylov kampaniyasi bilan qiyosiy

tahlili, saylov bosqichlari va ularda o’tkaziladigan tadbirlar, ularning qonun

tomonidan mustahkamlanganligi, ayrim tadbirlarni o’tkazish muddatlarini

belgilashda Markaziy saylov komissiyasi hujjatlarining o’rni kursatiladi.

Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish huquqi va asoslari, undan

kelib chiqadigan oqibatlar, saylov okruglari va saylov uchastkalarini tuzish tartibi,

ularning vazifalari, saylov okruglarining farqlari xususida ma’lumotlar berilgan.

Mavzuda “Saylov jarayoni”ni moliyalashtirish masalasining ham berilishi,

busiz saylov o’tkazish mumkin emasligi, moliyalashtirish saylovlarni adolatli

o’tishiga ta’sir qilishi, agar u o’z holiga tashlab qo’yilsa, mamlakat xavfsizligiga

raxna solinishi mumkinliging anglatadi.

1-§. Saylov jarayoni tushunchasi

Saylov jarayoni saylovlardagi muhim institut bo’lib, saylov huquqi bilan

chambarchas bog’liq. Ayrim adabiyotlarda saylov jarayoni saylov ishitirokchilarining

saylovlarni tayyorlash va o’tkazishdagi faoliyatini saylov huquqi bilan tartibga solish

deb ta’riflanadi 1 . Bu ta’rifda haqiqatda saylov huquqi bilan saylov jarayonini

bog’liqligini ko’rish mumkin. Agar saylov huquqi davlat hokimiyatining qonuniy

almashishini tartibga solsa, saylov jarayoni fuqarolarning saylov (siyosiy) huquqlarini

amalga oshirishni, hokimiyatda ishtirokining texnologiyasini aks ettiradi. Saylov

jarayoni vakillik va saylov demokratiyasining asosiy institutlarini siyosiy-huquqiy

mexanizmini tashkil etadi2.

Demokratik saylov jarayoni saylovlarning asosiy ishtirokchilari bo’lgan

saylovchilar bilan saylovlarni tashkil etuvchi va o’tkazuvchi davlat-jamoat institutlari

hisoblanuvchi saylov komissiyalari o’rtasidagi o’zaro ishonchga asoslangan aloqani

namoyon bo’lishidir. Fuqarolik ishonchi fuqarolar huquqiy madaniyatining muhim

elementi sifatida hozirgi zamon saylov jarayonini mohiyatini belgilaydi. Bundan

ko’rinib turibdiki, saylov jarayoni, uning muvaffaqiyatli o’tishi, saylovchilarning

huquqiy madaniyatiga bog’liq. Chunki eng demokratik prinsiplar, qoidalar, tartiblar

qonunlarda qanchalik belgilanmasin, yozib qo’yilmasin, agar ular so’zsiz bajarilmasa,

ulardan naf yo’q yoki еtarli darajada foyda bermaydi. Shuning uchun aytish

1 Qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.: «Проспект», 2009, стр.266. 2 Qarang: Избрательное право и процесс в РФ. M.: «Норма», 1999, стр. 213.

126

mumkinki, huquqiy madaniyat, qolaversa, saylov madaniyati kuchli jamiyatdagina

saylov huquqi to’la ro’yobga chiqadi, fuqarolar saylov huquqlaridan to’la foydalana

oladi.

Prezident tomonidan ilgari surilgan, “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni

yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi”da

jamiyatda inson huquqlari bo’yicha madaniyatni shakllantirishga alohida ahamiyat

berish zarurligi ko’rsatilar ekan, bu bevosita saylov huquqi madaniyatiga ham

taalluqlidir. Chunki saylov huquqi inson huquqining ajralmas qismidir.

Huquqiy madaniyat rivojlanishiga siyosiy-huquqiy voqеalarni rivojlanishi,

huquqiy ta’limni yo’lga qo’yilganlik darajasi va nihoyat huquqiy targ’ibotni yaxshi

yo’lga qo’yilganligi ta’sir qiladi. Shuning uchun bu borada mamlakatimizda keng

ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda va rejalashtirilmoqda1.

Huquqiy madaniyat muhim ahamiyat kasb etishi barcha demokratik

mamlakatlarda e’tirof etilib, shu borada maxsus tadbirlar amalga oshirildi.

Jumladan, Rossiyada 1994-yil 1-yanvarda “Saylovchilarni, saylov tashkil qiluvchilarni,

jamoatchilik vakillarini huquqiy madaniyatini oshirishning federal Dasturi” Prezident farmoyishi

bilan tasdiqlangan 2 . Unda belgilanishicha, saylov jarayoni saylov huquqi va saylov o’tkazish

prinsiplarini amalga oshirish shakli va texnologik infrastrukturasidir.

Ayrim vaqtlarda “saylov jarayoni” kengmi, “saylov kampaniyasi” qеngmi

degan savol tug’iladi va “saylov jarayoni” “saylov kampaniyasi” boshlanganligi e’lon

qilingandan so’ng boshlanadi degan fikrlar ham yo’q emas.

Aslida esa “saylov jarayoni”, “saylov kampaniyasi”ga qaraganda keng, yoki

boshqacha aytganda “saylov kampaniyasi” “saylov jarayoni” ichiga kiradi. Saylov

to’g’risidagi qonunlarning tegishli moddalarida, saylov kampaniyasining

boshlanganligi tegishlicha Prezidentni, vakillik organlarining vakolat muddati

tugashidan kamida uch oy oldin e’lon qilinadi deb belgilab qo’yilgan. “Saylov

jarayoni” esa faqat shu davrda emas, ijtimoiy-siyosiy hayotning boshqa vaqtlarida

ham amalda bo’lishi mumkin.

Masalan, o’rni bo’shab qolgan o’rinlarga deputat saylash har qanday vaqtda,

saylov kampaniyasi davridan boshqa vaqtlarda ham bo’lishi mumkin, bu “saylov

jarayoni”ning “saylov kampaniyasi”dan kengligini ko’rsatuvchi birinchi asos.

1 Qarang: Karimоv I.A. “Mamlakatimizda demоkratik islоhatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyatini

rivоjlantirsh kоnsepsiyasi”. T.: О’zbekistоn, 2010, 27-28 betlar. 2 Qarang: Избрательное право и процесс в РФ. M.: «Норма», 1999, стр. 213.

“Saylоv jarayoni” tashkiliy hоdisa bо‘lib, о‘zida qоnun bilan belgilangan,

saylоvlarni legitimligini ta'minlaydigan bоsqichlarni birlashtiradi. Bоsqichlar

esa, о‘z navbatida, о‘zida saylоvlarning aniq tadbirlari va saylоv harakatlarini

mujassamlashtiradi (birlashtiradi). Buni yanada aniqrоq va sоdda qilib

ifоdalasak, “saylоv jarayoni” saylоvlarni tayyorlash va о‘tkaзishdan turli

tadbir va saylоv harakatlaridan ibоrat aniq bоsqichlar yig‘indisidir.

127

Ikkinchidan, hali “saylov kampaniyasi” boshlanmasdan saylovga taalluqli

ayrim tadbirlar o’tkazilishi mumkin. 2014-yil 12-mayda hali saylov kampaniyasi

boshlanmasdan, (saylov kampaniyasi boshlanganligi 2014-yil 21-sentyabrda e’lon

qilingan), O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi “2014-yilda

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish bo’yicha tadbirlar

Dasturi”ni tasdiqlagan.

Dastur ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qism “Tayyorgarlik bosqichi” deb

atalib, 2014-yil maydan 2014-yil sentyabrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi va

shu davrda saylov kampaniyasiga tayyorgarlik bo’yicha tadbirlar rejasi belgilangan.

Demak, shu tadbirlarni “saylov jarayoni”dan ajratib tashlash mumkin emas, ular

saylovlarda aholi ongli qatnashishini, ularni huquqiy madaniyatlarini oshirishga

qaratilgan tadbirlar tizimidan iborat.

Uchinchidan, O’zbekistonda Prezident saylovi hamda vakillik davlat

hokimiyati organlaridan tashqari, fuqarolar yig’ini raislari va ularning

maslahatchilarini saylovi ham mavjud bo’lib, bu saylov ham mamlakat saylov

tizimiga kiradi, “saylov jarayoni” esa saylov tizimining bir elementidir. Bularning

bari “saylov jarayonini” “saylov kampaniyasi”dan kengligini, “saylov jarayoni”

“saylov kampaniyasi”dan tashqarida (vaqtda) ham mavjud bo’lishini ko’rsatadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, yuridik adabiyotlarda “saylov jarayoni”ga

berilgan quyidagi ta’rifni qo’llash mumkin.

Bu bosqichlar va ularga kiruvchi tadbir hamda saylov harakatlarining muhim

xususiyati shundaki, ularning maqsadi, o’tkazishning vaqti va uning uchun vakolatli

shaxslar va organlar hamda ularning mas’uliyati qonun va boshqa huquqiy hujjatlarda

aniq, qat’iy belgilab qo’yiladi.

O’zbekiston Respublikasida siyosiy sohada olib borilayotgan islohotlar faqat

saylov qonunchiligini takomillashtirishga, saylov prinsiplarini kengaytirishga

qaratilmay, “saylov jarayoni”dagi ayrim tadbirlarni ham yanada rivojlantirishga katta

etibor berilmokda.

Saylov qonunchiligiga kiritilgan oxirgi o’zgartirish va qo’shimchalarga asosan

“saylov jarayoni”ning muhim bosqichi “saylovoldi tashviqoti” yangicha tartibga

solindi. Bu haqda keyingi bobda kengroq to’xtalamiz.

2-§. Saylov jarayoni bosqichlari

Saylov jarayoni bosqichlari aniq vaqti, maqsadi, ishtirokchilari, ularning huquq

va burchlari ko’rsatilib, qonunda mustahkamlangan, turli tadbir va saylov harakatlari

yig’indisidir.

Ayrim manbalarda saylov jarayonini beshta bosqichi1, ayrim manbalarda еttita

bosqichi ko’rsatiladi2.

Birinchi manbada saylov jarayoni quyidagi bosqichlarga bo’lingan: 1) Saylov

tayinlash (ayrim mamlakatlarda saylov tegishli oliy organlar yoki davlat boshlig’i

1 Qarang: Избрательное право и процесс в РФ. M.: «Норма», 1999, стр. 217. 2 Axmedоv D., Xashimxоnоv A.: О’zbekistоn Respublikasida saylоv huquqi va saylоv jarayoni. T.: О’zbekistоn,

2007, 20-21 bet.

128

tomonidan tayinlanadi. M: Rossiyada); 2) Saylov okruglari, saylov uchastkalarini

tashkil etish, saylovchilar ro’yxatini tuzish; 3) Nomzodlar ko’rsatish (nomzodlar

ro’yxatini taqdim etish) va ularni ro’yxatga olish; 4) Saylovoldi tashviqoti olib

borish; 5) ovoz berish, ovoz berish natijalarini aniqlash va ularni e’lon qilish. Bu

bosqichlarda saylov komissiyalarini tuzishdek saylov harakati saylov bosqichlarini

birortasiga ham qiritilmagan.

Ikkinchi manbada saylov bosqichlari еttiga bo’lib ko’rsatilgan, bular:

1) Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish;

2) Saylov okruglari va uchastkalarini tuzish; saylov komissiyalarini tuzish;

3) Fuqarolarni saylovchilar ro’yхatiga kiritish;

4) Nomzodlar ko’rsatish va ularni ro’yхatga olish;

5) Saylov oldi tashviqoti;

6) Ovoz berish va va saylov natijalarini aniqlash;

7) Saylov yakunlarini e’lon qilish.

Bu “saylov jarayoni” bosqichlari jarayonni to’laroq ifodalaydi. Bu еrda ovoz

berish va saylov natijalarini aniqlash; saylov yakunlarini e’lon qilish; fuqarolarni

saylovchilar ro’yхatiga kiritish alohida-alohida bosqich sifatida berilgan. Birinchi

manbada saylov jarayoni bosqichlari bo’linishida saylovchilarni ro’yхatini tuzish

nimagadir nomzod ko’rsatish bosqichi qo’shib yuborilgan va ovoz berish va saylov

natijalarini aniqlash bilan, saylov yakunlarini e’lon qilishni ham bir bosqichga

birlashtirgan. Lekin shu mualliflar fikrining ijobiy tomoni ular saylovlarda vujudga

kelishi mumkin bo’lgan boshqa tadbir (bosqichlar) bo’lishini ham ta’kidlashadi.

Masalan: takroriy saylov, takroriy ovoz berish va bo’shab qolgan deputatlik o’rniga

saylov o’tkazish masalalari.

Ikkinchi ta’rif ancha keng bo’lsa-da, uning ham ayrim kamchiliklari bor,

jumladan, unda ro’yxat tuzish nimagadir nomzodlar ko’rsatishdan oldin berilgan

hamda u “fuqarolarni saylovchilar ro’yxatiga kiritish” deb nomlangan, qonunda esa

bu “saylovchilar ro’yxatini tuzish” deb atalgan.

Yuqoridagilarni umumlashtirib, “saylov jarayoni” quyidagi bosqichlarga

bo’linadi deb ko’rsatish mumkin:

1) Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish;

2) Saylov okruglari va uchastkalarini va okrug, uchastka saylov komissiyalarini

tuzish;

3) Nomzodlar ko’rsatish va ularni ro’yхatga olish;

4) Saylovoldi tashviqotini tashkil qilish;

5) Saylovchilar ro’yхatini tuzish. Saylov byulletenlarini tayyorlash;

6) Ovoz berish va saylov natijalarini aniqlash hamda e’lon qilish;

7) Tegishli hol sodir bo’lsa, takroriy ovoz berish va takroriy saylov tashkil

etish.

Bular bir saylov kampaniyasi davrida vujudga keladigan “saylov jarayoni”

bosqichlaridir.

Bu “saylov jarayoni” bosqichlarining maqsadi, saylovlar legitimligini

ta’minlovchi turli saylov tadbirlari va harakatlarini vaqt bo’yicha qat’iyligini,

mazmun bo’yicha ketma-ketligini ta’minlashdir.

129

“Saylov jarayoni”ning ba’zi elementlari yordamchi, xizmat ko’rsatuvchi

(texnologik) xarakterda bo’ladi. Masalan, o’z vaqtida va еtarli miqdorda moliyaviy

tomondan ta’minlamasdan turib saylovlarni o’tkazib bo’lmaydi.

“Saylov jarayoni”da turli harakat va tadbirlarning aniq belgilangan vaqtda

o’tishi muhimdir. Shuning uchun vaqt, muddat “saylov jarayoni”da saylovlarni

tashkil qilishda ajralmas elementlardan hisoblanadi. Vaqt, muddat saylov jarayoni

bosqichlarida yuridik ahamiyatga ega bo’ladi. Tegishli saylov munosabatlarini

vujudga kelishi, o’zgarishi yoki bekor bo’lishi vaqt bilan bog’liq. Masalan, nomzod

ko’rsatish va nomzodni ro’yxatga olishni aniq vaqti belgilab qo’yilgan. Yoki saylov

oldi tashviqoti ham aniq belgilangan muddatda olib boriladi va aniq muddatda

to’xtatiladi. Vaqt yuridik fakt sifatida qaraladi. Undan unumsiz foydalanish,

belgilangan vazifalarni o’rnatilgan vaqtda bajara olmaslik saylov ishtirokchilarini

imkoniyatlarini cheklaydi (masalan, vaqtida saylovchilarni imzosini to’play olmagan

siyosiy partiya saylovda ishtirok etmaydi).

Saylov komissiyalari saylovning darajasi va turiga qarab saylovga tayyorgarlik

ko’rish va o’tkazish tadbirlarining kalendar rejasini ishlab chiqadi. Bunday kalendar

rejalar u yoki bu saylov jarayoni bosqichlarida alohida saylov harakatlari va

protseduralarni amalga oshirish muddatlarini yuridik jihatdan tartibga soladi.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi 2014-yil 12-mayda

tasdiqlagan “2014-yilda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari

viloyat, tuman va shahar Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish

bo’yicha tadbirlar Dasturi”ning ikkinchi qismi – “Saylov kampaniyasining asosiy

bosqichi” deb nomlangan va unda shu bosqichda qilinadigan ishlar, ularning muddati,

mas’ul shaxs va organlarning soni ko’rsatilgan. Unda ba’zi qonunlarda muddati

ko’rsatilmagan tadbirlarni amalga oshirish muddatlari (vaqti) ham ko’rsatilgan.

Masalan, saylov byulletenlari va saylov varaqalarini o’z vaqtida tayyorlashni tashkil etish,

6-dekabrdan kechiktirmay, saylov varaqalarini saylov uchastkalariga еtkazish – 8-dekabrdan

kechiktirilmay amalga oshirilishi belgilab qo’yilgan.

Dasturning 3-qismi “Saylov kampaniyasining yakuniy bosqichi” deb nomlanib,

unda “fuqarolarni ovoz berish vaqti va joyi haqida xabardor qilish” – 11-dekabrdan

kechiktirilmay, “muddatidan oldin ovoz berishni o’tkazish” 11–19-dekabrda amalga

oshirilishi va boshqa tadbirlar muddati, uning uchun mas’ullar belgilab qo’yilgan.

Dasturda takroriy ovoz berishning ham aniq muddatlari belgilab qo’yilgan.

Saylov jarayoni bosqichlari saylov kampaniyasi e’lon qilingandan boshlab,

saylov natijalari e’lon qilingungacha bir-birini almashtirib turadi. Bir bosqich tugab,

ikkinchisi boshlanadi. Saylov jarayoni murakkab huquqiy munosabatlar tizimidan

iborat bo’lib, unda saylov ishtirokchilarning barchasi ishtirok etadi.

Jahon saylov tajribasida, saylovlarni tinch, talafotsiz o’tishi uchun, “saylov

jarayoni” boshlangandan keyin saylov o’tkazish tartib qoidalarini o’zgartirmaslik

qoidasi amal qiladi.

Saylov qoidalari, tartiblari “saylov jarayoni” o’tmayotgan vaqtda

o’zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Lekin “saylov jarayoni” ketayotgan

paytda hеch qanday o’zgarishlarga yo’l qo’yilmaydi. Bu saylovlarga qo’yiladigan

130

xalqaro talablardan biri. Chunki saylov ishtirokchilari shu qoidalarga tayyorlangan.

Qoidalarni “saylov jarayoni”da o’zgartirish qaysidir ishtirokchiga qulaylik berish,

qaysidir ishtirokchilarni manfaatiga zarar еtkazishi mumkin. Bu saylov huquqining

umumiy prinsiplariga zid bo’ladi.

3-§. Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish

Saylov jarayonlarini boshlanishini jahon tajribasida asosan ikki usuli mavjud.

Birinchisi, saylovni tayinlash, ikkinchisi saylov kampaniyasini boshlanganligini e’lon

qilish. Har ikkala holda ham saylov kuni belgilanadi. Bu esa fuqarolarning saylov

huquqlarini ro’yobga chiqishiga sharoit tug’diradi.

Saylovlar tayinlash bilan belgilanadigan mamlakatlarda, Konstitusiya yoki

saylov to’g’risidagi qonunlarda qaysi saylovni qaysi organ tayinlashi belgilab

qo’yilgan.

Hokimiyat bo’linishi prinsipi, hokimiyat tarmoqlarining bir-birini tiyib turish

mexanizmlarini ishlashi natijasida bir organ (hokimiyat tuzilmasini) saylovini boshqa

organ tayinlashi tajribaga kiritilgan.

Masalan, Rossiya Konstitusiyasiga binoan, Rossiya Prezidenti saylovini Federasiya

Kengashi (Совет Федерации) tayinlaydi, ya’ni Federal Majlisning yuqori palatasi Prezident

saylovini tayinlaydi. Federal Majlisning quyi palatasi Davlat Dumasiga saylovni (Государственная

Дума) Rossiya Prezidenti tayinlaydi.

O’zbekiston Respublikasida ham dastlab saylovlarni oliy davlat organlari

tayinlaganlar.

Saylov belgilashning yana bir turi saylov kampaniyasining boshlanganligini

e’lon qilish hisoblanadi. 2003-yil 24-aprelda Konstitusiyaga kiritilgan o’zgarishga

binoan, ya`ni, saylov tegishincha saylanadigan davlat organlarining konstitusiyaviy

vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi uchinchi o’n kunligining birinchi

yakshanbasida o’tkazilishiga oid normalarning kiritilishi asosida O’zbekistonda

Prezident saylovi, Qonunchilik palatasiga, mahalliy Kengashlarga saylov saylov

kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish orqali belgilanadigan bo’ldi.

Saylov kuni qaysi usul bilan belgilanmasin, davlatlar tajribasida saylov kunini

belgilashni (muddatni aniqlashni) ham ikki xil usulidan foydalaniladi.

Birinchisi tegishli organlarning vakolat muddati tugaydigan yilda, vakolat

tugashidan oldin vakolatli organ o’z xohishiga ko’ra saylov kunini belgilaydi.

Ikkinchi usulda esa saylov o’tkazishning vaqtini oldindan konstitusiya va

qonunlarda belgilab qo’yiladi. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlarining Prezidentlik

saylovi har to’rt yilda noyabr oyining birinchi dushanbasidan keyingi birinchi

seshanbasida o’tkaziladi. Senator va Kongressmenlar saylovi esa toq yilda xuddi shu

kuni o’tkaziladi1.

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ham saylov o’tkazish muddati

oldindan belgilab qo’yildi. Konstitusiyaning 117-moddasiga binoan “O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovi, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesiga,

1 Qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.: «Проспект», 2009, стр. 266

131

viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov

tegishincha ularning konstitusiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi

uchinchi o’n kunligining birinchi yakshanbasida o’tkaziladi”. Saylov o’tkazishning

bunday muddatlarining belgilab o’tkazilishi, saylovlarni har safar deyarli bir vaqtda

barqaror o’tishini ta’minlaydi. Shuningdek, avvaldan muddati belgilab qo’yilgan

saylovlarni hеch qanday kuch o’z manfaati yo’lida, o’ziga qulay vaqtda o’tkazishi,

saylov muddatlarini cho’zish, qisqartirish imkoniyatiga ega bo’lmaydi.

2014-yilgi Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi

Jo’qorg’i Kengesi, mahalliy vakillik organlariga saylovlar 21-dekabrga to’g’ri keldi.

O’zbekiston saylov kunini belgilashni demokratik asosda amalga oshirish

maqsadida, saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish vakolatini, barcha

hokimiyat tuzilmalaridan holi, mustaqil, maxsus organ – Markaziy saylov

komissiyasiga berilgan.

O’zbekiston Respublikasi “Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi

Qonunning 5-moddasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi O’zbekiston

Respublikasi Prezidentligiga, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik

palatasiga, xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar yuzasidan

saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qiladi. Prezident saylovi bo’yicha saylov

kampaniyasining boshlanganligini e’lon qilish “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

saylovi to’g’risida”gi Qonunning 8-moddasida berilgan bo’lib, unga ko’ra:

“O’zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddati tugashidan kamida uch oy

oldin saylov kampaniyasi boshlanganligi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinadi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning 19-

moddasi, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 19-moddasi Qonunchilik palatasi deputatlarining vakolat

muddati va mahalliy Kengash deputatlarining vakolat muddati tugashidan kamida

uch oy oldin Markaziy saylov komissiyasi shu vakillik organlariga saylov

kampaniyasi boshlanganligini ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi.

Markaziy saylov komissiyasi Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi, xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov bo’yicha saylov

kampaniyasi 2014-yil 15-sentyabrdan, O’zbekiston Prezidenti saylovi bo’yicha

saylov kampaniyasi 2014-yil 26-dekabrdan boshlanishini e’lon qilish haqida qarorlar

qabul qilgan hamda Prezident saylovi bo’yicha saylov kampaniyasi boshlanganligini

e’lon qilgan qarorida 2015-yil 29-martni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi

kuni deb belgilagan.

Demak, saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish shartlari, birinchidan,

tegishli organlar vakolat muddatining tugashi, ikkinchidan, saylov kampaniyasi

boshlanganligi haqidagi e’lonni albatta saylovdan kamida uch oy oldin berilishi

hisoblanadi. Bunday muddatning belgilanishi (uch oylik) barcha saylov jarayoni

bosqichidagi tadbirlarni bemalol, shoshma-shosharliksiz belgilangan muddatda

o’tkazilishini ko’zlaydi. Bu muddat barcha tadbirlarni sifatli o’tkazish uchun еtarli

hisoblanadi. Saylov kampaniyasi boshlanganidan so’ng, belgilangan muddatlarda

saylov jarayonining boshqa bosqichlari, ularning tadbirlari boshlanadi.

132

4-§. Saylov jarayonini moliyalashtirish

Saylov jarayonini moliyalashtirish saylovlarni moliyalashtirish tushunchasidan

kelib chiqadi. Saylovlar ma’lum harajat talab etadigan faoliyatlar qatoriga kiradi.

Saylov jarayonini to’g’ri moliyalashtirish – saylovlarning adolatli o’tishini

ta’minlovchi eng muhim vositalardan biri. O’zbekistonda saylovlarni

moliyalashtirishning demokratik talabi – bu ovoz berishga ta’sir qilmaslik, teng

saylov huquqi prinsipini buzmaslikdir. Bunday deyishni sababi turli mamlakatlarda

ovoz berish natijasiga qaysi partiya, qaysi nomzod g’alaba qilishiga moliyalashtirish

katta ta’sir qiladi. Chunki u mamlakatlarda moliyalashtirish siyosiy partiyalar,

nomzodlar manfaatiga qaratilishi mumkin.

Turli partiyalar, nomzodlar xorij mamlakatlarida turli tuzilmalar tomonidan

moliyalashtirilganda, o’z-o’zidan ma’lum, shu asosda saylangan Prezident, deputat,

kongressmen, Senator ularning manfaatiga xizmat qiladi.

Bundan tashqari, ayrim mamlakatlarning saylov qonunchiligiga asosan

nomzodlar saylovni moliyalashtirish uchun zarur saylov fondlarini tashkil etish

majburiyatiga ega. Xuddi shuningdek, vakillik organlariga, mahalliy organlarga

saylovda saylov birlashmalari ham saylov fondi tashkil etishga majbur1.

O’zbekiston Respublikasi saylovlarni moliyalashtirishning o’ziga xos va eng

adolatli tartibini belgiladi.

Saylovning barcha harajatlari davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirish

o’rnatildi. Shu bilan birga saylovda turli tashkilotlar, fuqarolar o’z mablag’larini

ixtiyoriy ravishda saylov o’tkazishga berishi mumkinligi belgilandi.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunning 6-

moddasi “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovining moliyaviy ta’minoti” deb

nomlanib, unga asosan: Prezident sayloviga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish

bilan bog’liq harajatlar Respublikaning davlat mablag’lari hisobidan amalga

oshiriladi. Prezidentlikka nomzodlarni boshqa mablag’lar hisobidan moliyaviy

ta’minlash va o’zga tarzda moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlash taqiqlanadi.

Respublikaning siyosiy partiyalari, jamoat birlashmalari, korxonalari,

muassasalari, tashkilotlari va fuqarolari o’z mablag’larini saylov o’tkazish uchun

ixtiyoriy ravishda berishlari mumkin. Bu mablag’larni Markaziy saylov komissiyasi

saylov kampaniyasi vaqtida foydalanish uchun qabul qilib oladi.

Xuddi shunday normalar “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 64-moddasida, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunning 48-moddasida mavjud.

Bu normalar, birinchidan, barcha saylovlar davlat mablag’i hisobiga tashkil

qilinishi va o’tkazilishini belgilaydi. Ikkinchidan, saylovlarni boshqa mablag’lar

(manbalar) hisobidan moliyaviy ta’minlashni ta’qiqlaydi. Uchinchidan esa,

mamlakatimizdagi siyosiy partiyalarga, jamoat birlashmalariga, korxonalar,

tashkilotlar, muassasalarga o’z mablag’larini ixtiyoriy ravishda saylov o’tkazishga

berishlari mumkinligini ko’rsatadi. Bu еrda taqiqlash bilan ruhsat berish qanday

kelishadi. Ruhsat berish doirasi, birinchidan, faqat mamlakatimizning siyosiy

partiyalariga, jamoat birlashmalariga, shuningdek, turli O’zbekiston tasaruffidagi

1 Qarang: Баглай М.В. Конституционное право РФ. M.: «Норма», 1998, стр. 367-368.

133

yuridik shaxslarga va O’zbekiston fuqarolariga tegishlidir. Ikkinchidan, hеch qanday

chet eldagi siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, xorijiy korxona, muassasa,

tashkilotlar, chet el fuqarolariga bu ruxsat taalluqli emas. Uchinchidan, mamlakatimiz

siyosiy partiyalari, jamoat birlashmalari, yuridik shaxslari, fuqarolari faqat ixtiyoriy

ravishda o’z mablag’larini berishi mumkin. To’rtinchidan, eng muhimi, ixtiyoriy

berilayotgan mablag’lar aslo biror partiya yoki nomzod uchun emas, umuman saylov

uchun bo’lib, uni Markaziy saylov komissiyasi teng taqsimlaydi. Xorijiy

mamlakatlar, ularning tuzilmalari, xorij fuqarolarining saylovni moliyaviy

ta’minlashga ishtirok etishiga yo’l qo’ymaslik, saylanadiganlarni ular oldida

majburiyatga ega bo’lib qolmasligi, qaram bo’lib qolmasligi nuqtai nazaridan

o’rnatilgan va buningcha to’g’ri qoidadir.

O’zbekistonda o’tkaziladigan har qanday saylov davlat tomonidan

moliyalashtirilar ekan, bundan to’g’ri foydalanish muhim rol o’ynaydi. “Markaziy

saylov komissiyasi to’g’risida”gi Qonunning 5-moddasida va Prezident (14-modda)

hamda Oliy Majlisga saylov to’g’risidagi (11-modda) qonunlarning tegishli

moddalarida, shu saylovlarga tayyorgarlik ko’rish ularning o’tkazishning harajatlar

smetasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ishlab chiqilib, tasdiqlanadi,

shuningdek MSK pul mablag’larini saylov komissiyalariga taqsimlashi

mustahkamlab qo’yilgan.

Mahalliy Kengashga saylovlarda shu Kengashlarga saylov to’g’risidagi

qonunning 11-moddasining tegishli bandiga asosan viloyat, tuman, shahar saylov

komissiyasi pul mablag’larini tegishli saylov komissiyalari o’rtasida taqsimlaydi.

Saylovlarni moliyalashtirish bilan siyosiy partiyalarni saylov faoliyatini

moliyalashtirish bir-biridan farq qiladi. Saylovni moliyalashtirish siyosiy partiyalarni

saylov faoliyatini moliyalashtirishdan keng.Saylovlarni moliyalash mablag’laridan

siyosiy partiyalar saylov jarayonida foydalanadi. Siyosiy partiyalar faoliyatini

moliyalashtirish 6-mavzuda alohida ko’rib chiqiladi.

5-§. Saylov okruglari va uchastkalarini tuzish

Saylov jarayonida saylov kampaniyasini boshlanganligini e’lon qilish birinchi

va dastlabki bosqich bo’lsa, ikkinchi ya’ni undan keyingi bosqich – saylov okruglari

va saylov uchastkalarini tuzish bosqichidir.

Saylovlar vaqtida mamlakat hududi saylov birligi hisoblanuvchi saylov

okruglariga bo’linadi. Saylov tizimiga qarab saylov okruglari bir mandatli (majoritar

tizimda) yoki ko’p mandatli (proporsional tizimda) bo’lishi mumkin.

Majoritar tizimli saylovda, jumladan, O’zbekistonda bir mandatli saylov

okruglari tashkil qilinadi. Okruglarning soni, qamrab oladigan hududlar doirasi

qanday saylov o’tkazishga bog’liq.

Majoritar tizimda (O’zbekistonda) vakillik organlariga saylovda okruglar soni

vakillik organlariga saylanadigan deputatlar soniga bog’liq. Bu narsa Konstitusiyada

yoki saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi

Konstitusiyasining 77-moddasida O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to’g’risida”gi qonunga muvofiq

saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat, deb belgilangan.

134

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning 1-

moddasida “Qonunchilik palatasining bir yuz o’ttiz besh deputati hududiy bir

mandatli saylov okruglari bo’yicha ko’ppartiyaviylik asosida umumiy, teng va

to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo’li bilan saylanadi”

deb ko’rsatilib, bu O’zbekistonda Qonunchilik palatasiga saylovda 135 ta okrug

tuzilishiga asos bo’ladi.

Shu qonunning 7-moddasida Qonunchilik palatasiga saylov o’tkazish uchun bir

yuz o’ttiz beshta hududiy okrug tuzilishi, har bir okrugdan bittadan deputat saylanishi

belgilab qo’yilgan.

Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovini o’tkazuvchi saylov okruglari

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, viloyatlar va Toshkent shahar

hokimliklarining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

tuziladi. Saylov okruglarining chegaralarini belgilashda Qoraqalpog’iston

Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ma’muriy-hududiy tuzilishi inobatga

olinadi.

Saylov okruglarini tuzishda qoida tariqasida har bir okrugda saylovchilar soni

teng bo’lishiga erishiladi. Har bir okrug uchun saylovchilar normasi Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan belgilanadi. 2014-yil 21-dekabrdagi Qonunchilik palatasiga

saylovda har bir saylov okrugiga to’g’ri keladigan saylovchilar normasi o’rtacha 154

ming saylovchi hisobidan belgilanadi.

Markaziy saylov komissiyasi saylov okruglari ro’yxatini ularning chegaralari

va saylovchilar sonini ko’rsatgan holda saylovga kamida еtmish besh kun qolganida

e’lon qiladi.

Mahalliy Kengashlarga saylovda okruglar har bir Kengashga saylanadigan

deputatlarning soniga qarab tuziladi. “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunning 7-moddasiga asosan, xalq deputatlari

viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga deputatlar saylashda oltmishtadan ko’p

bo’lmagan, xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlariga saylovda o’ttiztadan ko’p

bo’lmagan hududiy saylov okruglari tuziladi.

Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov o’tkazuvchi

saylov okruglari soni aholining, saylovchilarning sonini, hududni va boshqa mahalliy

sharoitlarni inobatga olgan holda ushbu qonun belgilagan normalar doirasida xalq

deputatlari Kengashlari tomonidan belgilanadi.

Saylov okruglari tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalari

tomonidan qoida tariqasida saylovchilar soni teng holda tuziladi. Okrug chegaralari

viloyatlar, tumanlar va shaharlarning ma’muriy-hududiy tuzilishini inobatga olgan

holda belgilanadi.

Tegishli saylov komissiyalari saylov okruglarining ro’yxatini, ularning

chegaralari va saylovchilar sonini ko’rsatib, saylovdan kamida еtmish besh kun oldin

e’lon qiladi.

Konstitusiyaning 99-moddasiga binoan shahar tarkibidagi tumanlarda va

tumanga bo’ysunuvchi shaharlarda xalq deputatlari Kengashlari bo’lishi ko’zda

tutilmagani uchun u еrlarda saylov o’tkazilmaydi.

135

Demak vakillik organlariga saylov jarayoni vaqtida ikki xil – Qonunchilik

palatasi deputatlarini saylovi uchun okrug va mahalliy Kengash deputatlari saylovi

uchun okrug tuziladi.

Birinchisi Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, viloyatlar va

Toshkent shahar hokimliklari ishtirokida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

tuziladi. Ikkinchisi xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari ishtirokida

tegishli hudud saylov komissiyalari tomonidan tuziladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida saylov okruglarini tuzish

vakillik organlari saylovida okruglar tuzishdan farq qiladi. Prezident saylash butun

mamlakat saylovchilarini soni asosida aniqlangani uchun unda okruglarda aholining

sonini teng bo’lishni ahamiyati yo’q. Shuning uchun bu saylovda okrugga asos qilib,

Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri olinadi. “O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunning 9-moddasi “Saylov

okruglarini tuzish” deb atalib, unga ko’ra, Prezident saylovini o’tkazuvchi saylov

okruglarini Markaziy saylov komissiyasi Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar

va Toshkent shahri chegaralari doirasida tuzib, saylovga kamida еtmish besh kun

qolganida okruglar ro’yxatini, saylovchilar sonini hamda saylov komissiyalari qaerda

joylashganligini e’lon qiladi. Shunday qilib, Prezident saylovida mamlakatimizda 14

ta saylov okruglari tashkil qilinadi va ularda saylovchilar soni har xil bo’ladi.

Saylovlarni tashkil qilish va o’tkazishda muhim rol o’ynovchi yana bir saylov

tuzilmasi – saylov uchastkalaridir.

Agar turli saylovlar o’tkazuvchi okruglar tuzishda va ularni vazifasida ayrim

farqlar mavjud bo’lsa, saylov uchastkalari barcha saylovlarda bir xil vazifaga ega

bo’ladi va ularni tuzishda deyarli farq yo’q.

Saylov to’g’risidagi qonunlarga asosan, saylov uchastkalari tumanlar,

shaharlar, shahardagi tumanlarning chegaralarini inobatga olgan holda,

saylovchilarga mumkin qadar ko’proq qulaylik yaratish maqsadida tuziladi. Saylov

uchastkalari harbiy qismlarda ham tuzilib, shu qism joylashgan еrdagi saylov okrugi

tarkibiga kiradi.

O’zbekiston Respublikasining xorijiy mamlakatlardagi vakolatxonalarida,

sanatoriylarda va dam olish uylarida, kasalxonalar va boshqa statsionar davolash

muassasalarida, olis va borish qiyin bo’lgan еrlardagi fuqarolar turgan joylarda

saylov uchastkalari tuzilishi mumkin. Bu saylov uchastkalari o’zlari joylashgan

еrdagi saylov okrugi tarkibiga kiradi. O’zbekistondan tashqarida tuziladigan saylov

uchastkalarini qaysi okrugga biriktirish masalasi Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan hal qilinadi.

Mahalliy Kengashga saylovlar bo’yicha saylov uchastkalari xorijiy

mamlakatlarda tuzilmaydi.

Saylov uchastkalari tuman, shahar hokimliklarining taqdimiga binoan okrug

saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. Harbiy qismlarda tuziladigan saylov

uchastkalari harbiy qism yoki qo’shilma komandirlarining taqdimiga binoan shu

еrdagi okrug saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Xorijiy mamlakatlarda saylov

uchastkalari tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan tuziladi. Mahalliy Kengashlarga saylov o’tkazish uchun

136

saylov uchastkalari tuman, shahar hokimliklarining taqdimiga binoan tegishli

Kengashga saylov o’tkazuvchi saylov komissiyalari tomonidan tuziladi.

Mahalliy Kengashlarga saylov o’tkazish uchun saylov uchustkalari, tuman,

shahar hokimliklari taqdimiga binoan tegishli Kengashga saylov o’tkazuvchi saylov

komissiyalari tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari saylovga kamida 60 kun

qolganda, xorijiy davlatlarda va olis, borish qiyin bo’lgan joylarda ham shu muddatda

alohida hollarda istisno tariqasida saylovga kamida 5 kun qolganda tuziladi.

Saylov uchastkalari, qoida tariqasida, kamida 20 nafar, ko’pi bilan 3000 nafar

saylovchidan iborat etib tuziladi.

Saylov uchastkasiga tuman, shahar hokimliklari bino ajratadi. O’zbekiston

Prezidenti va Qonunchilik palatasi deputatlari saylovi uchun okrug komissiyalari

saylov, har bir saylov uchastkasining chegaralari to’g’risida saylovchilarni

komissiyalari uchastka saylov komissiyasining va ovoz berish binosining joylarini

ko’rsatgan holda xabardor etishni tashkil etadi. Mahalliy Kengashlar deputatligiga

saylovlar uchun esa tuman, shahar saylov komissiyasi saylov uchastkalarining tartib

raqamini belgilaydi hamda uchastka saylov komissiyasining va ovoz berish

binosining manzilini ko’satgan holda har bir saylov uchastkasining chegaralari

to’g’risida saylovchilarni habardor e’tishni tashkil qiladi.

Demak, O’zbekiston Prezidenti va Qonunchilik palatasi deputatlari saylovi

uchun saylov uchastkalari tuzishda hokimliklar, harbiy qism komandirlari, okrug

saylov komissiyalari, xorijda tuziladigan uchastka saylov komissiyalarini tuzishda

Markaziy saylov komissiya va Tashqi ishlar vazirligi ishtirok etadi.

Mahalliy kengashlarga saylovlarda saylov uchastkalarini tuzishda hokimliklar,

harbiy qism komandirlari va tegishli hududiy saylov komissiyalari ishtirok etadi.

Xulosa

“Saylov jarayoni” saylov huquqini amalga oshirishni ta’minlovchi tadbirlar,

harakatlar yig’indisi bo’lib, uni qanday tashkil qilish saylovlarni muvaffaqiyatli

o’tkazishga, adolatli o’tishiga hal keluvchi ta’sir etadi.

“Saylov jarayoni” ma’lum bosqichlardan iborat bo’lib, bu bosqichlarda turli

tadbirlar o’tkaziladi.

Bu tadbirlarning yuridik ahamiyati ularni o’tkazishning aniq vaqtlari, amalga

oshiruvchilarning qonunlarda aniq belgilab qo’yilganidir. “Saylov jarayoni”

bosqichlari bir birini almashtirib turadi.

“Saylov jarayoni” saylov komissiyasini ham o’z ichiga oladi va ayrim paytda

umumiy saylov davridan chiqib boshqa vaqtlarda ham ko’rinadi. Masalan:

- o’rni bo’shab qolgan deputatlarning saylovida,

- deputatlarni chaqirib olishda.

Saylov kampaniyasi boshlanganligini e’lon qilish bilan saylovga tayyorgarlik

ko’rish va o’tkazishning asosiy tadbirlari boshlanadi. Saylov kampaniyasi

boshlanganligini e’lon qilish saylov kunini belgilash bilan boshlanadi. Bunda saylov

tayinlanmay, avvaldan aniqlab qo’yilgan muddatlarda uni o’tkazish belgilanadi.

Lekin O’zbekistonda saylovni tayinlash tartibidan ham foydalaniladi.

137

Masalan, Qonunchilik palatasi deputati o’rni bo’shab qolganda, Markaziy saylov

komissiyasi, mahalliy kengash deputatlari o’rni bo’shab qolganda, tegishli Kengashlar saylov

tayinlaydi. Saylov jarayonini moliyalashtirish, saylovlarni teng bo’lishini, saylanadiganlar

keyinchalik hеch kimga qaram bo’lib qolmasligi nuqtai nazaridan faqat davlat byudjeti hisobidan

amalga oshiriladi.

Saylovlarni o’tkazishda turli vazifalarni bajaruvchi saylov tuzilmalari – saylov

okruglari va uchastkalari tashkil etiladi. Turli saylovlar o’tkazish uchun tuziladigan

saylov okrugalrini tuzish tartibi ularning hududi, saylovchilar soni har xil. Bu tartib

va normalar qonunlarda aniq belgilab qo’yilgan. Saylovlarda saylovchilarga qulaylik

yaratish va ovozlarni dastlabki natijalarni aniqlash uchun, barcha saylovlarda saylov

uchastkalari tuziladi. Saylovlar qanday organlar uchun bo’lishidan qat’iy nazar

saylov uchastkalarini tuzishda, ularning vazifasida farq yo’q, faqat mahalliy

saylovlarda xorij mamlakatlarda saylov uchastkalari tuzish ko’zda tutilmagan.


1. Saylov jarayoni saylov kampaniyasi e’lon qilingan kundan boshlab to uning

yakunlari e’lon qilingan kunga qadar bir necha asosiy bosqichlarni o’z ichiga oladi.

“Saylov jarayoni” bosqichlarini, ularning o’ziga xos xususyatlarini amaldagi

O’zbekiston Respublikasining saylovga doir qonun hujjatlari asosida tahlil qiling.

Saylov kampaniyasi e’lon qilish tartibi va “Saylov jarayonini” moliyalashtirish

yuzasidan xorijiy mamlakatlarda mavjud tartibni qonun hujjatlari asosida o’rganib,

milliy qonunchilik hujjatlarimiz bilan qiyosiy- huquqiy tahlil qiling.

2. Saylovlarni tashkil etish hamda o’tkazishda saylov okruglari tuziladi hamda

ularning tarkibi shakllantiriladi. Shuningdek, ularni tashkil etishda bir qator talablar

qo’yiladi.

Saylov okuruglari va saylov uchastkalarini tuzish tartibi, ularni tuzishda

ishtirok etuvchi sub’ektlar, ularning huquq va majburiyatlarini O’zbekiston

Respublikasining saylovga doir qonun hujjatlari asosida tahlil qiling.

3. Faraz qiling “Ma’rifat” SDP rahbari L. 19-dekabr kuni sudga murojaat qilib

saylov kampaniyasi davrida saylovoldi tashviqoti qoidalari buzilayotganligini

ma’lum qildi. U o’zining da’vo arizasida Farovon partiyasi va JahonTV kelishilgan

tarzda Farovon partiyasiga ortiqcha efir vaqti ajratilganligi, partiya tashviqot

materiallari AQSHning “Oxygen bubbles” reklama agentligi tomonidan

tayyorlangani va sifat jihatdan yuqoriligini, shu bilan bir qatorda JahonTV har kuni

jamoat fikri so’rovlari va saylov natijalari prognozlarini Farovon partiyasi foydasiga

uzatib borayotganligi, bundan tashqari telekanal o’zining nashrlarida

saylovchilarning Ma’rifat SDP nomzodlariga qarshi tashviqotlarni uzluksiz chop etib

borayotganligi ko’rsatib o’tgan.

Savol

1. Saylov oldi tashviqotini olib borishda partiyalarning ommaviy axborot

vositalaridan foydalanish tartibini qonun hujjatlari va tegishli nizomlar asosida

yoritib bering.

138

2. Deputatning ishonchli vakili, vakolatli vakili, siyosiy partiya

kuzatuvchilarining tayinlanish tartibi hamda vakolatlarini tegishli qonunlar va

nizomlar asosida ochib bering.

3. Mazkur holat yuzasidan sud arizani ko’rib chiqishda nimalarga etibor

qaratishi kerak va uning hal qiluv qarori mazmunini izohlang.

4. O’zbekiston teleradiokanali muhbiri A.Azizov Qonunchilik palatasi

deputatligiga saylovlar bo’layotgan kuni Toshkent viloyati Chinoz tumani 42-saylov

uchastkasi yonida tegishli deputat nomzodlariga ovoz berib chiqayotgan

saylovchilardan ularning saylov haqidagi fikrlari borasida intervyu olib qaysi

nomzodga ovoz berganligini yozib oldi. O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik

partiyasining ishonchli vakili Sh.Qosimov bu holatni ko’rib muxbirdan mazkur

harakatlarni to’xtatishni va tushirib olgan tasvirlarni o’chirib tashlashni talab qildi.

Bunga javoban, muhbir A.Azizov o’zini jurnalist ekanligi va OAV bu “to’rtinchi

hokimiyat”ligini unga ta’kidlab, uning javobini rad qildi.

Savol

1. Saylov jarayonlarida OAVning huquqiy maqomini yoritib bering.

2. Ommaviy axborot vositalarida nomzodlarning saylovoldi tashviqotini olib

borish tartibini yoriting.

3. Ushbu vaziyatga huquqiy baho bering?

10-mavzu. Nomzodlar ko’rsatish

Saylovlarda nomzodlar va ularning turlari. Nomzod ko’rsatish huquqi.

Nomzod ko’rsatish tartibi. Nomzodlarni ro’yxatga olish, nomzodlikdan voz

kechish. Nomzodlarga qo’yiladigan talablar. Nomzodlarning maqomi va

ularning faoliyatining huquqiy kafolatlari.

Mavzuda prezidentlikka va turli vakillik organlariga saylanadigan o’rinlarga

ko’rsatiladigan talabgorlar – nomzodlar haqida: ularning turlari, nomzod huquqiga

ega bo’lish, nomzod ko’rsatish tartibi, ularga qo’yiladigan talablar, nomzodlarni

ro’yxatga olishni rad etish, nomzod faoliyatini muddatidan oldin to’xtatish, ularning

vazifa va huquqlari hamda nomzodlarning huquqlarini kafolatlari haqida bilimlar

beriladi.

1-§. Saylovlarda nomzodlar va ularning turlari

Nomzod – saylov huquqida tegishli huquqiy munosabatlar ishtirokchisi

hisoblanuvchi tegishli mamlakatning fuqarosidir. Nomzodning huquqiy holati

qonuniy asoslarga ega. Nomzod – saylovlarda, tegishli lavozimga yoki vakillik

organlari deputatligiga (a’zoligiga) da’vogar shaxs1. U faqat jismoniy shaxs bo’lishi

mumkin.

Lavozimlar har xilligi va vakillik organlarining turli pog’onada (darajada)

tashkil etilishi nomzodlarni ham turlicha bo’lishini keltirib chiqaradi.

1 Bu haqda qarang: Пастников A.С. Избрательное право России. M. Инфра. M.:“Норма”, 1996, стр-64.

139

Lavozimga nomzodlar tizimiga: Prezidentlikka nomzod, Bosh vazir

lavozimiga nomzod, hokim lavozimiga nomzod, Oliy Majlis Senati Raisi

(o’rinbosarlari), Qonunchilik palatasi Spikeri (o’rinbosarlari), Fuqarolar yig’ini raisi

va uning maslahatchilari lavozimiga nomzodlar kiradi.

Vakillik organlari a’zoligiga nomzodlar tizimiga: Qonunchilik palatasi

deputatligiga, viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga, Oliy Majlis Senati

a’zoligiga (cenatorlikka) nomzodlar kiradi.

Bundan tashqari saylov huquqida yana Markaziy saylov komissiyasiga

saylanuvchi nomzodlar, saylov komissiyalari tarkibiga saylanuvchi a’zolarning

nomzodlari tushunchalari ham mavjud.

Mazkur mavzuda faqat prezidentlikka nomzod, Qonunchilik palatasi

deputatligiga, viloyat, tuman, shahar Kegashlari deputatligiga nomzod va

Senatorlikka nomzodlar haqida bilim beriladi. Chunki bular saylov-huquqiy

munosabatining bevosita ishtirokchilaridir.

Prezidentlikka nomzod, Qonunchilik palatasi, viloyat, tuman, shahar

Kengashlari deputatligiga nomzodlar bir-biridan ko’rsatilish tartibi, ularga

qo’yiladigan talablar, ro’yxatga olinishi, saylov munosabatlarida ishtirok etish

vakolatlari, huquqlarining kafolatlari darajasi bilan farq qiladi.

Ularning barchasini bir narsa, saylovchilarning ishonchini qozonib, еtarli

darajada ovoz olib, mo’ljallangan lavozimga yoki vakillik organlariga saylanish

maqsadini mavjudligi xarakterlaydi.

Mamlakatda tegishli lavozimga, vakillik organlari deputatligiga (a’zoligiga)

kim saylanishi, keyinchalik mamlakatga, xalqqa saylanadiganlardan qanday naf

bo’lishi, nomzodlarga, ularni to’g’ri tanlashga bog’liq.

Saylovlarning xalqaro tajribasida nomzodlar tegishli siyosiy kuchlar, ommaviy

harakatlar tomonidan ko’rsatilishi ham nomzodlarni tanlash katta va ma’suliyatli

masala ekanligini ko’rsatadi.

Saylovchilar turli siyosiy kuchlar tomonidan taklif etiladigan bir necha

nomzodlar orasidan munosibini tanlab olishadi. Bu esa saylovlarda hal qiluvchi kuch

saylovchi ekanligini bildiradi.

Saylovlarning demokratik o’tishining va xalqaro miqyosda e’tirof etilishining

asosiy shartlaridan biri har qanday saylanadigan lavozim va deputatlik, Senatorlik

o’rinlariga nomzodlarning muqobillik asosida bo’lishi, ya’ni saylanadiganga ko’ra

ovozga qo’yilayotganlar soni ko’proq bo’lishligidir. Bu saylov huquqining eng

muhim sharti – tanlash imkoniyatini beradi. Tanlash imkoniyati bo’lmasa, u haqiqiy

saylov bo’lmaydi. Shuning uchun har qanday saylovlarda tanlash huquqini ro’yobga

chiqaruvchi shart – bu nomzodlarni muqobillik asosida saylashdir.

Sobiq tuzum davrida o’tgan biror-bir saylov muqobillik asosida o’tmagan.

Biron-bir lavozim muqobillik asosida shakllantirilmagan. Hamma vaqt bir o’ringa bir

nomzod qo’yilib saylangan. Bunday saylovni tayinlashdan hеch qanday farqi yo’q.

Muqobilsiz saylovlar saylovchilarni saylovlarga qatnashishga bo’lgan huquqini,

undan manfaatdorligini yo’qqa chiqaruvchi asosiy omildir.

Yana saylovlarda bir lavozimga, deputatlik, Senatorlik o’rinlariga tavsiya

etilayotgan nomzodlarning mavqеlarini teng bo’lishi, ular haqiqatdan ham o’z

140

mehnati, faoliyati bilan xalqqa tanilgan, ular tomonidan e’tirof etilgan bo’lgandagina,

tanlash imkoniyati kuchayadi.

Saylov huquqida nomzodlar, huquqiy holatiga ko’ra ham bir-biridan farq

qiladi. Bunda tegishli tartibda ro’yxatga olinguncha bo’lgan nomzodlar va tegishli

tartibda ro’yxatga olingan nomzodlar ko’zda tutiladi. Ro’yxatga olinguncha har bir

nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar (ayrim mamlakatlarda o’zini o’zi ham

ko’rsatish mumkin) nomzodlarni o’z ixtiyoriga ko’ra, qonunda belgilangan miqdorda

ko’rsataveradi. Bu nomzodlar faqat nomzod ko’rsatgan sub’ektning hujjatidagina

nomzod hisoblanadi. Lekin hamma ko’rsatilgan nomzodlar ham tegishli tartibda

ro’yxatga olinmasligi mumkin. Chunki nomzodlarga qo’yiladigan ma’lum talablar

bo’lib, hamma nomzodlar ham shu talablarga javob bera olmasligi mumkin. Bu

birinchi guruh nomzodlardir. Ikkinchi guruh nomzodlar esa, tegishli komissiyalar

tomonidan, belgilangan tartibda ro’yxatga olingan nomzodlar hisoblanadi.

Tegishli tartibda ro’yxatga olingan nomzodlargina, to’la huquqiy maqomga ega

nomzod hisoblanadi va saylov munosabatlarining ishtirokchisiga aylanadi. Ro’yxatga

olingan paytdan boshlab ularga nomzodlik faoliyatini kafolatlari qo’llaniladi.

2014-yil 21-dekabrda Oliy Majlis Qonunchiligiga bo’lgan saylovda jami 135 ta

saylov okrugidan 127 tasida 4 tadan, 8 tasida esa 3 tadan nomzod ishtirok etdi1,

(2015-yil 29-martda O’zbekiston Prezidentligiga saylovda to’rt nomzod ishtirok

etadi), bu esa saylovning eng muhim shartlaridan biri – muqobillikni ta’minladi, bu

esa saylovchilarning tanlash huquqini ro’yobga chiqardi.

2-§. Nomzod ko’rsatish huquqi

Saylovlarda prezidentlikka, vakillik organlari, deputatligiga, Senatorlikka

nomzod ko’rsatish huquqi va tartibi qonunlarda belgilangan. Saylov tajribalari va

qonunlarida bu huquq va tartib turli mamlakatlarda turlicha belgilangan.

Ayrim mamlakatlarda masalan, Fransiyada fuqaro o’z-o’zini nomzod qilib ko’rsatish

huquqiga ega2. Ayrim mamlakatlarda saylovchilar nomzod ko’rsatish huquqiga ega.3 Ko’pchilik

mamlakatlarda nomzod ko’rsatish huquqiga siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, ularning

birlashmalari (bloklar) ega.

Qaysi mamlakatda nomzod ko’rsatish huquqini kimga berishligini, shu

mamlakatni o’zi, o’z sharoitidan kelib chiqib belgilaydi. Mamlakatda nomzod

ko’rsatish huquqini kimga berilganligi, saylovni demokratik yoki nodemokratik deb

hisoblashga ta’sir qilmaydi. Muhimi shu narsa qonuniy asosga egaligi hisoblanadi.

O’zbekistonda mustaqil saylov qonunchiligi vujudga kelib, takomillashib

borgan sari, nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar doirasi ham o’zgarib,

takomillashtirilib borildi.

Dastlabki saylovlarda prezidentlikka, vakillik organlariga- deputatlikka

nomzod ko’rsatuvchilar doirasi ancha keng bo’lib, davlat hokimiyatining vakillik

organlari, fuqarolar (saylovchilarning tashabbuskor guruhlari) ham nomzod

1 Xalq sо‘zi. 2014-yil 26 dekabr. 2 Qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.: «Проспект», 2009, стр.268. 3 Qarang: Баглай M.В. Конституционное право Российской Федерации. M.: “Норма”, 1998, стр-364.

141

ko’rsatish huquqiga ega edi. Keyinchalik mahalliy davlat hokimiyati vakillik

organlari va fuqarolar nomzod ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar qatoridan

chiqarildi.

Amaldagi qonunchilikka asosan O’zbekiston Prezidentligiga nomzod va Oliy

Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqi siyosiy

partiyalarga, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga nomzod ko’rsatish huquqi –

siyosiy partiyalar va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga berildi.

Bundan tashqari Qonunchilik palatasiga Ekoharakatdan saylanadigan o’n besh

deputatning nomzodi shu harakatdan ko’rsatilishi qonunchilikda belgilangan.

Prezidentlikka, Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko’rsatish

huquqiga ega bo’lish uchun siyosiy partiyalarga qo’shimcha shartlar o’rnatilgan.

Birinchi shart – siyosiy partiya Qonunchilik palatasiga nomzod ko’rsatish

huquqiga ega bo’lishi uchun, saylov kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilingan

kundan kamida to’rt oy oldin Prezidentlikka nomzod ko’rsatish uchun olti oy oldin

Adliya vazirligi tomonidan ro’yxatga olingan bo’lishi, ikkinchi sharti – siyosiy

partiyalar saylovchilar ma’lum qismining (bu prezident saylovida alohida,

Qonunchilik palatasi saylovida alohida) imzosini to’play olishi kerakligi.

Siyosiy partiyalar saylovda ishtirok etishi uchun Markaziy saylov

komissiyasiga quyidagi hujjatlarni topshirishi kerak:

- partiya rahbari tomonidan imzolangan saylovda qatnashish to’g’risidagi ariza;

- O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining siyosiy partiya saylov

kampaniyasi boshlanganligi e’lon qilingan kundan kamida to’rt oy oldin ro’yxatga

olinganligini tasdiqlovchi ma’lumotnomasi;

- imzo varaqalari.

Siyosiy partiyalar ma’muriy-hududiy tuzilmalardan birida, ya’ni

Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat, Toshkent shahrida uni qo’llab-quvvatlovchi

qirq ming saylovchining ko’pi bilan sakkiz foizining imzosini to’plashi mumkin. Bu

siyosiy partiyaning saylovda ishtirok etishini qo’llab-quvvatlovchilarning barchasi

respublikaning bir hududida emas, balki barcha mintaqalarda mavjud bo’lishligini

ta’minlaydi.

Xalq deputatlari viloyat Kengashlari deputatligiga nomzodlar ko’rsatish

huquqiga faqat siyosiy partiyalar egadirlar. Xalq deputatlari tuman, shahar

Kengashlari deputatligiga nomzodlar ko’rsatish huquqiga siyosiy partiyalar,

fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari ham egadirlar.

Deputatlikka nomzodlar ko’rsatish saylovga oltmish besh kun qolganida

boshlanadi va saylovga qirq besh kun qolganida tugaydi.

Qonunda ko’rsatilgan hujjatlar taqdim etilgach, Markaziy saylov komissiyasi

siyosiy partiya vakiliga hujjatlar qabul qilib olingan sana qayd etilgan

ma’lumotnomani beradi. Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan hujjatlar

asosida besh kunlik muddat ichida siyosiy partiyaning saylovda qatnashishiga ijozat

berish to’g’risida uzil-kesil qaror qabul qiladi. Saylovda ishtirok etuvchi siyosiy

partiyalarning ro’yxati arizalar kelib tushish tartibiga qarab markaziy matbuotda e’lon

qilinadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod ko’rsatish huquqiga ham

siyosiy partiyalar egadirlar.

142

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod ko’rsatish huquqi orqali

siyosiy partiyalar siyosiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanadi.

Rasmiy e’tirof etilgan siyosiy partiyalarga prezidentlikka nomzod ko’rsatish

huquqining berilishi demokratiyaning eng muhim xususiyati bo’lmish saylovni

ko’ppartiyaviylik negizida, muqobillik asosida o’tishini ta’minlaydi va saylovchilarga

ovoz berishda tanlash imkoniyatini beradi. Ma’lumki, har bir partiya o’z dasturiga

ega. O’z dasturlari orqali siyosiy partiyalar, fuqarolarnini o’zlari ilgari surayotgan

nomzodlarga ovoz berishlariga erishishi uchun harakat qiladilar. Mana shu

jarayonning o’zi esa tortishuvchanlik tamoyili asosida amalga oshiriladi.

3-§. Nomzod ko’rsatish tartibi

Prezidentlikka, Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar siyosiy

partiyalarning yuqori organlari tomonidan ko’rsatiladi. Siyosiy partiyalar

deputatlikka bir yuz o’ttiz besh nafar nomzod, ya’ni har bir saylov okrugidan bittadan

deputatlikka nomzod ko’rsatish huquqiga egadir. Bir shaxs faqat bitta saylov

okrugidan deputatlikka nomzod etib ko’rsatilishi mumkin. Deputatlikka nomzod

tanlash tartibini siyosiy partiyalarning o’zlari hal etadilar. Xotin-qizlar soni

partiyalardan ko’rsatilgan deputatlikka nomzodlar umumiy sonining kamida o’ttiz

foizini tashkil etishi lozim.

Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatligiga nomzodlar

siyosiy partiyalarning tegishli viloyat, tuman, shahar organlari tomonidan (tuman va

shahar Kengashlariga nomzodlar) hamda fuqarolarning yig’inlarida yoki vakillari

yig’ilishlarida ko’rsatiladi. Bunda siyosiy partiyalar, fuqarolarning o’zini o’zi

boshqarish organlari tegishli hududda joylashgan har bir saylov okrugidan faqat

bittadan deputatlikka nomzod ko’rsatishga vakolatlidir. Agar tegishli xalq deputatlari

tuman, shahar Kengashiga saylov o’tkazuvchi saylov okrugi hududida fuqarolarning

ikki va undan ortiq o’zini o’zi boshqarish organi joylashgan bo’lsa, deputatlikka

nomzod fuqarolar vakillarining yig’ilishlarida ko’rsatiladi. Yig’ilishda ishtirok

etadigan vakillar normasini tegishli tuman, shahar saylov komissiyasi belgilaydi.

Qonunga muvofiq siyosiy partiyalar faqat o’z partiyasi a’zolarini yoki

partiyasizlarni deputatlikka nomzod etib ko’rsatish vakolatiga egadirlar. Deputatlikka

nomzodlar ko’rsatish to’g’risida bayonnoma tuziladi.

Shundan keyin siyosiy partiyaning rahbari deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga

olishni iltimos qilib, Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan murojaat etadi.

Hujjatlarni taqdim etgan shaxsga Markaziy saylov komissiyasi hujjatlar qabul qilib

olingan sana va vaqt ko’rsatilgan ma’lumotnoma beradi. Markaziy saylov

komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni еtti kunlik muddat ichida tekshirib chiqadi va

ularning qonun talablariga muvofiqligi to’g’risida xulosa beradi.

Markaziy saylov komissiyasi siyosiy partiyalardan deputatlikka nomzodlarni

ro’yxatga olish uchun hujjatlarni qabul qilishni ro’yxatga olish muddati tugashiga еtti

kun qolganida to’xtatadi. Deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish saylovga o’ttiz

besh kun qolganida tugallanadi. Deputatlikka nomzod etib ko’rsatilgan shaxslarga

ro’yxatga olinganlik guvohnomasi beriladi.

Qonunchilik palatasi deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan ro’yxatga olingandan keyin hamda tegishli viloyat, tuman, shahar saylov

143

komissiyasi deputatlikka nomzodlar ro’yxatga olinganidan keyin besh kunlik muddat

ichida tegishli okrug saylov komissiyasi ro’yxatga olinganlik to’g’risidagi xabarni

deputatlikka nomzodning familiyasini, ismi va otasining ismini, tug’ilgan yilini,

partiyaga mansubligini, egallab turgan lavozimini, ish va yashash joyini, shuningdek,

uni deputatlikka nomzod etib ko’rsatgan siyosiy partiyani ko’rsatgan holda mahalliy

matbuotda e’lon qiladi.

Qonunchilik palatasiga, Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi

deputatligiga siyosiy partiya, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organi deputatlikka

nomzod etib ko’rsatish to’g’risidagi o’z qarorlarini saylovga kechi bilan besh kun

qolganda bekor qilish huquqiga ega, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

deputatlikka nomzodlar ko’rsatish muddati tugaguniga qadar Markaziy saylov

komissiyasiga yangi nomzodni ro’yxatga olish to’g’risida taklif kiritishi mumkin.

Siyosiy partiya faoliyatining tugatilganligi deputatlikka nomzodni shu partiyadan

saylovda ishtirok etish huquqidan mahrum etadi.

Deputatlika nomzod saylovga qadar istalgan vaqtda nomzodlikdan voz

kechishi mumkin. Buning uchun u Markaziy saylov komissiyasiga yoki tegishli

viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasiga ariza bilan murojaat qiladi.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunda

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish tartibi belgilangan.

Unga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish

saylovga oltmish besh kun qolganida boshlanadi va qirq besh kun qolganida tugaydi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish siyosiy

partiyalarning yuqori organlari tomonidan amalga oshiriladi. Siyosiy partiyaning

yuqori organi O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga bittadan nomzod ko’rsatishi

mumkin.

Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga faqat o’z partiyasi

a’zolari orasidan yoki partiyasiz shaxsni nomzod etib ko’rsatishga vakolatlidir.

Siyosiy partiyaning rahbari O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga

nomzodni ro’yxatga olishni iltimos qilib, Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan

murojaat etadi.

Arizaga quyidagilar ilova qilinadi:

- siyosiy partiya yuqori organining O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga

nomzod ko’rsatish to’g’risidagi qarori;

- siyosiy partiya yuqori organi majlisining O’zbekiston Respublikasi

Prezidentligiga nomzod ko’rsatish to’g’risidagi bayonnomasi, unda O’zbekiston

Respublikasi Prezidentligiga nomzodning familiyasi, ismi va otasining ismi, tug’ilgan

sanasi, kasbi, lavozimi (mashg’ulotining turi), ish va yashash joyi, partiyaga

mansubligi ko’rsatiladi.

- O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodning o’z nomzodi ovozga

qo’yilishiga rozi ekanligi to’g’risidagi arizasi;

- O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga ko’rsatilgan nomzodni qo’llab-

quvvatlovchi imzo varaqalari. Siyosiy partiya tomonidan taqdim etilgan imzo

varaqalari O’zbekiston Respublikasi jami saylovchilarning umumiy soni kamida besh

foizining, kamida sakkizta ma’muriy-hududiy tuzilma namoyandasi bo’lgan

saylovchilarning imzosini qamrab olgan bo’lishi kerak. Ma’muriy-hududiy

144

tuzilmalardan birida (Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat, Toshkent shahri)

siyosiy partiya imzolar umumiy miqdorining ko’pi bilan sakkiz foizini to’plashi

mumkin.

Siyosiy partiya o’zining vakolatli vakiliga ro’yxatga olinganlik guvohnomasi

berilganidan keyingina O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodni qo’llab-

quvvatlash yuzasidan saylovchilar imzosini to’plashga haqli. Bu sanaga qadar

to’plangan imzolar hisobga olinmaydi.

Saylovchilar faqat bitta nomzodni qo’llab-quvvatlab, bir martagina imzo

qo’yishga haqli. Bunda saylovchi o’z familiyasini, ismini, otasining ismini, tug’ilgan

yilini (yoshi o’n sakkizda bo’lsa, qo’shimcha ravishda tug’ilgan kuni va oyini),

yashash joyi manzilini, pasporti seriyasi va tartib raqamini, shuningdek, imzo

qo’ygan sanani ko’rsatadi.

Saylovchilar imzosini to’plash ish, xizmat, o’qish, yashash joyida, saylovoldi

tadbirlarida, shuningdek, tashviqot yuritish va imzo to’plash qonun hujjatlari bilan

taqiqlanmagan boshqa joylarda olib boriladi. Imzo to’playotgan shaxs tomonidan

saylovchilarni majbur qilish va ularni pora evaziga o’ziga og’dirib olishning har

qanday shakli qonunda belgilangan javobgarlikka sabab bo’ladi.

Imzo to’plash tamomlanganidan so’ng siyosiy partiyaning vakolatli vakili

Qoraqalpog’iston Respublikasi, har bir viloyat va Toshkent shahri bo’yicha alohida-

alohida qilib tikilgan imzo varaqalarini Markaziy saylov komissiyasiga topshiradi.

Hujjatlarni taqdim etgan shaxsga Markaziy saylov komissiyasi hujjatlar qabul

qilib olingan sana va vaqt ko’rsatilgan ma’lumotnoma beradi.

Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni еtti kunlik muddat

ichida tekshirib chiqadi va ularning ushbu Qonun talablariga muvofiqligi to’g’risida

xulosa beradi.

Imzo varaqalarida imzolar soxtalashtirilgan taqdirda Markaziy saylov

komissiyasi siyosiy partiyadan u ko’rsatgan nomzodni ro’yxatga olish uchun hujjatlar

qabul qilishni rad etadi.

Markaziy saylov komissiyasi ro’yxatga olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda

aniqlangan nomuvofiqliklar va ushbu Qonun talablaridan chetga chiqish hollari

to’g’risida tegishli siyosiy partiyalarning rahbarlariga belgilangan tartibda ma’lum

qiladi.

Markaziy saylov komissiyasi O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga

nomzodlarni ro’yxatga olish uchun hujjatlarni qabul qilishni ro’yxatga olish muddati

tugashiga еtti kun qolganida to’xtatiladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish tartibi saylov

jarayonining eng muhim asosiy bosqichlaridan biri hisoblanadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish siyosiy

partiyalarning yuqori organlari tomonidan uyushtiriladi va siyosiy partiyalarning

asosiy yig’ilishi Qurultoyda ko’rsatiladi.

Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodni tanlash

uchun dastlab, boshlang’ich tashkilotlarining yig’ilishlarini o’tkazadi hamda

aholining mehnat va istiqomat joylarida, ilmiy-o’quv muassasalarida, jamoat

tashkilotlari va birlashmalarida turli-xil tadbirlar uyushtiradilar. Albatta nomzodni

tanlashda uning shaxsiga alohida e’tibor beriladi. Bu esa siyosiy partiyaning

145

jamiyatdagi mavqеini oshishiga xizmat qiladi. Shuning uchun siyosiy partiya nafaqat

o’z partiyasi a’zolarini balki umuman biron-bir partiyaga a’zo bo’lmagan

shaxslarning nomzodini ham ko’rsatishi mumkin.

Siyosiy partiyadan O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod

ko’rsatish uchun qurultoy chaqiriladi va bu jarayon yig’ilish bayonnomasida o’z

ifodasini topadi.

Siyosiy partiyaning rahbari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga

nomzodni ro’yxatga olishni iltimos qilib, Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan

murojaat etadi.


- siyosiy partiya oliy rahbar organining nomzod ko’rsatish bo’yicha o’tkazgan

yig’ilish qarori;

- siyosiy partiya yuqori organi majlisining O’zbekiston Respublikasi

Prezidentligiga nomzod ko’rsatish to’g’risidagi bayonnomasi, unda O’zbekiston

Respublikasi Prezidentligiga nomzodning familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan

sanasi, kasbi, lavozimi (mashg’ulotining turi), ish va yashash joyi, partiyaga

mansubligi ko’rsatiladi.

Ikkita partiyadan bir shaxsning nomzodi ko’rsatilishi mumkin emas.

Barcha demokratik davlatlarda bo’lgani kabi O’zbekiston Respublikasida ham

har bir siyosiy partiyaning o’z tarafdorlari va a’zolari bor. Shuning uchun har bir

saylovchi faqatgina o’z manfaatini himoya qiluvchi siyosiy partiyaning dasturini

ma’qullaydi. Siyosiy partiya faqatgina o’z tarafdorlariga ega bo’lgan taqdirdagina

siyosiy maydonga chiqishi mumkin.

Har qanday tuzumdagi mamlakatlarda turli xil ommaviy tadbirlarni o’tkazilish

tartibini belgilaydigan davlat organining alohida hujjati qabul qilinadi. O’zbekiston

Respublikasida ham davlat siri hisoblangan ob’ektlarni boshqaruviga oid hujjatlar

mavjud. Bundan tashqari viloyat, tuman va shahar hokimliklarining ommaviy

tadbirlarni o’tkazishga oid hujjatlari qabul qilingan. Shuning uchun ham siyosiy

partiya o’z nomzodlarini qo’llab-quvvatlash uchun saylovchilar imzosini to’plash

ta’qiqlangan hududlarda amalga oshirilmasligi qonunda nazarda tutilgan.

Imzo to’playotgan shaxs tomonidan saylovchilarni majbur qilish va ularni pora

evaziga o’ziga og’dirib olishning har qanday shakli qonunda belgilangan tartib

bo’yicha javobgarlikka sabab bo’ladi.

Imzo to’plash tamomlanganidan so’ng siyosiy partiyaning vakolatli vakili

Qoraqalpog’iston Respublikasi, har bir viloyat va Toshkent shahri bo’yicha alohida-

alohida qilib tikilgan imzo varaqalarini Markaziy saylov komissiyasiga belgilangan

tartibda saylovga o’ttiz besh kun qolganicha topshirishi lozim.


qilib olingan sana va vaqt ko’rsatilgan ma’lumotnoma beradi.

Markaziy saylov komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni еtti kunlik muddat

ichida tekshirib chiqadi va ularning ushbu Qonun talablariga muvofiqligi to’g’risida

xulosa beradi.

Imzo varaqalarida imzolar soxtalashtirilgan taqdirda Markaziy saylov

komissiyasi siyosiy partiyadan, saylovchilar tashabbuskor guruhidan ular ko’rsatgan

nomzodni ro’yxatga olish uchun hujjatlar qabul qilishni rad etadi. Markaziy saylov

146

komissiyasi ro’yxatga olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda aniqlangan

nomuvofiqliklar va ushbu Qonun talablaridan chetga chiqish hollari to’g’risida

tegishli siyosiy partiyalarning rahbarlariga belgilangan tartibda ma’lum qiladi.


nomzodlarni ro’yxatga olish uchun hujjatlarni qabul qilishni ro’yxatga olish muddati

tugashiga еtti kun qolganida to’xtatadi.


nomzodlarning siyosiy partiyaga mansubligi bo’yicha ro’yxatga olinganligini

matbuotda e’lon qiladi va so’ngra saylovoldi tashviqoti boshlanadi.

4-§. Nomzodlarni ro’yxatga olish, nomzodlikdan voz kechish

Deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish uchun Markaziy saylov

komissiyasiga taqdim etiladigan hujjatlar O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylov to’g’risidagi qonunining 24-moddasida belgilangan.

Unga ko’ra siyosiy partiyaning rahbari deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga

olishni iltimos qilib, Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan murojaat etadi.


- siyosiy partiya yuqori organining deputatlikka nomzodlar ko’rsatish

to’g’risidagi qarori;

- siyosiy partiya yuqori organi majlisining deputatlika nomzodlar ko’rsatish

to’g’risidagi bayonnomasi, unda deputatlikka nomzodning familiyasi, ismi, otasining

ismi, to’g’ilgan sanasi, kasbi, lavozimi (mashg’ulotining turi), ish va yashash joyi,

partiyaga mansubligi, shuningdek, saylov okrugining nomi va tartib raqami

ko’rsatiladi;

- deputatlikka nomzodning o’z nomzodi tegishli saylov okrugidan ovozga

qo’yilishiga rozi ekanligi to’g’risidagi arizasi;

- deputatlikka nomzodning, basharti u Qonunchilik palatasi deputati etib

saylangudek bo’lsa, bajarib turgan ishidan (xizmatidan) bo’shash to’g’risidagi arizasi.


qilib olingan sana va vaqt ko’rsatilgan ma’lumotnoma beradi. Markaziy saylov

komissiyasi taqdim etilgan hujjatlarni еtti kunlik muddat ichida tekshirib chiqadi va

ularning Qonun talablariga muvofiqligi to’g’risida xulosa beradi. Markaziy saylov

komissiyasi ro’yxatga olish uchun taqdim etilgan hujjatlarda aniqlangan

nomuvofiqliklar va Qonun talablaridan chetga chiqish hollari to’g’risida tegishli

siyosiy partiyalarning rahbarlariga belgilangan tartibda ma’lum qiladi.

Ushbu Qonunga muvofiq deputatlikka nomzod etib ko’rsatilgan shaxsga

ro’yxatga olinganlik guvohnomasi beriladi.

Deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish saylovga o’ttiz besh kun qolganida

tugallanadi.

Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga

olinganidan keyin besh kunlik muddat ichida tegishli okrug saylov komissiyasi

ro’yxatga olinganlik to’g’risidagi xabarni deputatlikka nomzodning familiyasini, ismi

va otasining ismi, tug’ilgan yilini, partiyaga mansubligini, egallab turgan lavozimini,

ish va yashash joyini, shuningdek, uni deputatlikka nomzod etib ko’rsatgan siyosiy

partiyani ko’rsatgan holda mahalliy matbuotda e’lon qiladi.

147


nomzodlarni ro’yxati Qonunning 242-moddasida belgilangan hujjatlar asosida

ro’yxatga oladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ro’yxatga olingan

shaxsga ushbu Qonunga muvofiq ro’yxatga olinganlik guvohnomasi beriladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarni ro’yxatga olish

saylovga o’ttiz besh kun qolganida tugallanadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ro’yxatga olinganidan

keyin besh kunlik muddat ichida Markaziy saylov komissiyasi ro’yxatga olinganlik

to’g’risidagi xabarni O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodning

familiyasini, ismi va otasining ismini, tug’ilgan yilini, partiyaga mansubligini, egallab

turgan lavozimini, ish va yashash joyini, shuningdek, uni nomzod etib ko’rsatgan

siyosiy partiyani ko’rsatgan holda e’lon qiladi.

Ushbu qonunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarni

ro’yxatga olish tartibi berilgan. Ushbu moddada o’rnatilgan qoidaga ko’ra,

Prezidentlikka nomzodlarni ro’yxatga olish huquqiga faqat Markaziy saylov

komissiyasi vakolatlidir. Markaziy saylov komissiyasi nomzodlarni tegishli hujjatlar,

ya’ni, siyosiy partiya yuqori organining, O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga

nomzod ko’rsatish to’g’risidagi qarori, siyosiy partiya yuqori organi majlisining,

nomzod ko’rsatish to’g’risidagi bayonnomasi, O’zbekiston Respublikasi

Prezidentligiga nomzodning o’z nomzodi ovozga qo’yilishiga rozi ekanligi

to’g’risidagi arizasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga ko’rsatilgan nomzodni

qo’llab-quvvatlovchi imzo varaqalar asosida ro’yxatga olinadi.

Barcha talablar asosida ro’yxatga olingan nomzodlarni Prezidentlikka nomzod

sifatida ro’yxatga olinganlik haqida Markaziy saylov komissiyasi belgilangan shaklda

guvohnoma beradi. Prezidentlikka nomzodlari ro’yxatga olish ovoz berish kuniga

o’ttiz besh kun qolganda to’xtatiladi. Markaziy saylov komissiyasi Prezidentlikka

nomzodlarni ro’yxatga olgach, besh kun ichida ular haqida ma’lumotni ommaviy

axborot vositalari orqali ma’lum qiladi. Xabarda Prezidentlikka nomzodning

familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan yili, partiyaga mansubligi, egallab turgan

lavozimi, ish va yashash joyi, shuningdek, uni nomzod qilib ko’rsatgan organning

nomi to’liq beriladi.

Nomzodlikdan voz kechish, nomzodlikdan mahrum bo’lish. “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonunining 31-moddasida

deputatlikka nomzodlik maqomidan mahrum etish tartibi belgilangan. Xususan,

siyosiy partiya u yoki bu shaxsni deputatlikka nomzod etib ko’rsatish to’g’risidagi

o’z qarorini saylovga kechi bilan besh kun qolganda bekor qilish huquqiga ega, bu

shaxs Markaziy saylov komissiyasi tomonidan deputatlikka nomzodlik maqomidan

mahrum etilishi mumkin. Siyosiy partiya deputatlikka nomzodlar ko’rsatish muddati

tugaguniga qadar Markaziy saylov komissiyasiga yangi nomzodni ro’yxatga olish

to’g’risida taklif kiritishi mumkin.

Siyosiy partiya foaliyatining tugatilganligi deputatlikka nomzodni shu

partiyadan saylovda ishtirok etish huquqidan mahrum etadi.

148

Deputatlikka nomzod saylovga qadar istagan vaqtda nomzodlikdan voz

kechishi mumkin. Buning uchun u Markaziy saylov komissiyasiga ariza bilan

murojaat qilsa bas.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodliik maqomidan mahrum

etish va O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlikdan voz kechish

tartiblari saylov qonunchiligida batafsil tartibga solingan. Jumladan, siyosiy partiya u

yoki bu shaxsni O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ko’rsatish

to’g’risidagi o’z qarorini saylovga kechi bilan еtti kun qolganida bekor qilish

huquqiga ega, bu shaxs Markaziy saylov komissiyasi tomonidan O’zbekiston

Respublikasi Prezidentligiga nomzodlik maqomidan mahrum etilishi mumkin.

Siyosiy partiya O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko’rsatish

muddati tugaguniga qadar Markaziy saylov komissiyasiga yangi nomzodni ro’yxatga

olish to’g’risida taklif kiritishi mumkin.

Ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod uni

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ko’rsatgan siyosiy partiya

faoliyatini tugatgan taqdirda ham O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan o’z maqomidan mahrum etilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod saylovga kechi bilan еtti kun

qolganida nomzodlikdan voz kechishi mumkin. Buning uchun u Markaziy saylov

komissiyasiga ariza bilan murojaat qiladi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlik maqomidan mahrum etish

va O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlikdan voz kechish bir qator

demokratik mamlakatlarda qo’llaniladigan amaliyot hisoblanadi.

Prezidentlikka nomzod ko’rsatgan sub’ektlar, ya’ni siyosiy partiyalar

tomonidan o’z nomzodlarining siyosiy mavqеiga putur еtganida yoki nomzod o’z

siyosiy pozisiyasini o’zgartirganida yohud nomzod ixtiyoriy ravishda o’z

nomzodligini bekor qilishni so’raganda va hokazo sabablarga ko’ra nomzod etib

ko’rsatish to’g’risidagi o’z qarorlarini bekor qilishi mumkin.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalar

tomonidan Markaziy saylov komissiyasiga o’z nomzodini bekor qilishni so’rab

murojaat qilishi asosida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan nomzodlik

maqomidan mahrum etilishi mumkin.

Agar shunday hol yuz berib, nomzod ko’rsatish muddati tugamagan bo’lsa,

siyosiy partiyalar prezidentlikka yangi nomzod ko’rsatishi mumkin. Nomzod

ko’rsatish muddati tugagandan so’ng yuqoridagi holat takror sodir bo’lsa, yangi

nomzod ko’rsatilmaydi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlik maqomidan mahrum etish

va O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlikdan voz kechish saylovga

kechi bilan еtti kun qolganiga qadar amalga oshiriladi.

Siyosiy partiya saylov davrida konstitusiyaviy tuzumga zid faoliyat

yuritayotganligi aniqlangan taqdirda uning ko’rsatgan va ro’yxatga olingan nomzodi

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan nomzodlik maqomidan mahrum etilishi

mumkin.

Siyosiy partiya saylov davrida o’z faoliyatini qonuniy asosda to’xtatsa, ham

uning ko’rsatgan va ro’yxatga olingan nomzodi Markaziy saylov komissiyasi

149

tomonidan nomzodlik maqomidan mahrum etilishi mumkinligi ushbu normada o’z

aksini topgan.

Prezidentlikka nomzodi ko’rsatilgan shaxslar o’z nomzodining sog’lig’i,

oilaviy sharoiti, saylov kampaniyasida siyosiy mavqеini anglagan holda ixtiyoriy

ravishda qaytarib olishi, saylovga kechi bilan еtti kun qolguniga qadar amalga

oshiriladi. Bu haqda ariza bilan Markaziy saylov komissiyasiga murojaat qiladi va

shu ariza asosida Markaziy saylov komissiyasi uni nomzodlik huquqidan mahrum

qiladi.

5-§. Nomzodlarga qo’yiladigan talablar

Kimlar prezident, deputat, Senator bo’lib saylanishi xalq, mamlakat taqdiri

bilan chambarchas bog’liq. Shu lavozimga, vakillik organlariga munosib, xalq

manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo’yuvchi, bilimli, tajribali, kamtar, insofli,

vijdonli kishilarni saylanishi mamlakatni taraqqiy etishiga, faravon turmush

bo’lishiga, adolat o’rnatilishiga, inson huquqlarini ta’minlanishiga, tinchlik-totuvlik

bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun ham saylanadiganlar oldiga jiddiy talablar

qo’yiladi. Bunday talablar prezident, deputatlar (ularning turli bo’g’inlari) uchun

turlicha bo’lib, ularning barchasi uchun bir xil talab ham mavjud, ya’ni barcha

nomzodlar albatta O’zbekiston fuqarosi bo’lishi shart.

Nomzodlarga qo’yiladigan talablar qonunlarda belgilab qo’yilgan bo’lib, ular

konstitusiyaviy hamda boshqa qonuniy talablar bo’ladi. Konstitusiyaviy talablar

konstitusiyada, boshqa talablar saylov qonunlarida belgilangan.

Bundan tashqari prezidentlikka nomzod va deputatlikka nomzodlarga

qo’yiladigan talablar, hatto turli pog’onadagi deputat nomzodlari uchun qo’yiladigan

talablar har xil.

Bularni alohida-alohida o’rganish maqsadga muvofiqdir. Shuni ta’kidlash

lozimki, nomzodlarga qo’yiladigan talablar passiv saylov huquqi (saylanish huquqi)

bilan bog’liq.

Barcha nomzodlar uchun yosh sеnzi, o’troqlik sеnzi (turli muddatlarda)

o’rnatilgan. Bundan tashqari biron-bir qonunda nomzodlarga qo’yiladigan talablar

qatorida muomala layoqatiga ega bo’lish ko’rasatilmagan bo’lsada, bu saylov

huquqiga ega bo’lishining asosiy sharti bo’lganligi uchun muomala layoqatiga ega

bo’lish albatta talab etiladi.

Nomzodlarga qo’yiladigan talablarni quyidagi turlarga bo’lish yoki tizimlash

mumkin.

Prezidentlikka nomzodga qo’yiladigan konstitusiyaviy talablar –

konstitusiyaning 90-moddasida belgilangan, unga asosan prezident bo’lish uchun

shaxs (nomzod) o’ttiz besh yoshdan kichik bo’lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan,

bevosita saylovgacha o’n yil O’zbekiston hududida muqim yashayotgan O’zbekiston

fuqarosi bo’lishi kerak. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O’zbekiston

Prezidenti bo’lishi mumkin emasligi haqidagi qoidani ham saylanuvchiga

qo’yiladigan talab deb hisoblash mumkin. Bular prezidentlikka nomzodga

qo’yiladigan konstitusiyaviy talablardir.

150

“O’zbekiston Respublikasining Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 25-

moddasida prezidentlikka nomzodga qo’yiladigan talablar belgilab qo’yilgan. Unga

asosan:

- qasddan sodir etilgan jinoyati uchun ilgari sudlangan fuqarolar;

- o’zlariga nisbatan jinoiy ish qo’zg’atilgani munosabati bilan qonun

tomonidan ta’qib etilayotgan fuqarolar;

- diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari O’zbekiston

Prezidentligiga nomzod etib ro’yxatga olinmaydi.

Demak, prezidentlikka nomzod bo’lish uchun qasddan jinoyat sodir etganlik

uchun sudlanmagan bo’lish, shaxsga nisbatan shu davrda jinoyat ishi qo’zg’atilmagan

bo’lishi va diniy tashkilot va birlashmalarning professional xizmatchisi bo’lmasligi

kerak.

Oliy Majlis deputatligiga nomzodlarga qo’yiladigan talablar ham

konstitusiyada va saylov qonunlarida belgilangan. Konstitusiya normalariga binoan

(77-m, 4-qism) Qonunchilik palatasiga 25 yoshga to’lgan va kamida 5 yil

O’zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan fuqarolar nomzod bo’lishi

mumkin. “Oliy Majlisga saylov to’g’risida”gi qonunning 25-moddasida, deputatlikka

nomzodlarga qo’yiladigan talablar belgilangan. Unga asosan quyidagilar:

- sodir etgan o’ta og’ir jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yohud

sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar;

- saylov kuniga qadar so’nggi besh yil mobaynida O’zbekiston hududida

muqim yashamagan fuqarolar (bu konstitusiya normasi bilan ham belgilangan);

- O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy

xavfsizlik xizmati, boshqa harbiylashtirilgan bo’linmalarning xodimlari;

- diniy tashkilot va birlashmalarning professional xizmatchilari deputatlikka

nomzod etib ro’yxatga olinmaydi.

Bu еrdagi yosh chegarasi, shaxsni shu lavozim yoki daraja uchun

mo’ljallangan, ular hal qilishi lozim vazifalarni bajara olish qobiliyatiga, bilimga,

hayot tajribasiga ega bo’lishni, muqim yashash muddati shu еrdagi sharoitlar bilan

yaqindan tanish bo’lishni nazarda tutadi.

Sudlanganlik, jinoyat sodir etganlik, jinoiy ish yuzasidan qonun ta’qibida

bo’lganlik uchun, nomzod bo’la olmaslik ma’naviy-ahloqiy tomonidan pok bo’lishini

ko’zlaydi.

Diniy tashkilotlarning professional xizmatchilariga nisbatan chegara qo’yishlik

davlatni dindan ajratilganidan, O’zbekiston, dunyoviy davlatligidan, harbiy tuzilma

xizmatchilari cheklovini qo’yilishi esa, siyosat bilan harbiy faoliyat qo’shilishi salbiy

oqibatlarga olib kelishini oldini olish maqsadidan kelib chiqadi.

Qonunlarda mahalliy Kengash deputatligiga nomzodlar uchun ham talablar

belgilangan. “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kegashlariga saylov

to’g’risida”gi qonunning 23-moddasi “Deputatlikka nomzodlarga qo’yiladigan

talablar” deb nomlanib, unga ko’ra, quyidagilar:

- sodir etilgan og’ir va o’ta og’ir jinoyati uchun sudlangan yoki sudlanganlik

holati tugallanmagan yohud sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar;

- saylov kuniga qadar so’nggi besh yil mobaynida O’zbekiston hududida

muqim yashamagan fuqarolar;

151

- O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy

xavfsizlik xizmatining, Ichki ishlar vazirligining, Davlat bojxona qo’mitasining,

boshqa harbiylashtirilgan bo’linmalarning xodimlari;

- diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari deputatlikka

nomzod etib ro’yxatga olinmaydilar.

Sudyalar, prokuratura organlari va hokimiyat ijroiya organlarining mansabdor

shaxslari (hokimlar bundan mustasno) deputat etib saylanadigan bo’lsalar, egallab

turgan lavozimlaridan bo’shash to’g’risida ariza berganlari taqdirdagina tegishli

Kengashlar deputatligiga nomzod etib ro’yxatga olinadilar.

Qonunchilik palatasi va mahalliy Kengash deputatlari nomzodlariga

qo’yiladigan talablarda o’xshashlik bilan birga farqlar ham bor. Har ikki Qonunning

tegishli moddalarini taqqoslansa 4ta avvalgi talab deyarli bir xil, faqat, mahalliy

Kengashlarga saylov qonunida 4-band ancha kengroq bo’lib, unda Ichki ishlar

vazirligi va Bojxona qo’mitasi xodimlari ham nomzod bo’lishi mumkin emasligi

ko’rsatilgan. Yana mahalliy Kengash deputatlarini sayloviga taalluqli qonunda, qaysi

idoralarning xodimlari vazifasidan bo’shash to’g’risida ariza bergandagina nomzod

bo’la olishligi belgilangan bo’lib, bunday talab Qonunchilik palatasi deputati

nomzodlariga qo’yilmaydi. Chunki Qonunchilik palatasi professional asosda, ishdan

ajralgan holda ishlaydigan organ.

Xorijiy mamlakatlarda ham saylovlarda nomzodlar oldiga turli talablar,

shuningdek, bizni qonunchiligimizda yo’q talablar ham qo’yiladi.

Masalan, Daniyada nomzodning o’zi saylovchilarning imzosini to’plasa, nomzod sifatida

ro’yxatga olinadi. Angliyada parlametning quyi palatasiga deputat bo’lib saylanishi uchun 500 funt

sterling garov to’lashi kerak. AQShda ham saylov badali to’lanadi.1

Ayrim mamlakatlarda mamlakat prezidentligiga nomzodlarga ancha yuqori yosh (40-50)

talabi qo’yiladi. AQShda esa prezident bo’lish uchun AQSh fuqaroligini tug’ilish bilan olgan shaxs

bo’lishi kerak. Keyinchalik fuqarolikni olganlar prezident bo’la olmaydi. O’z-o’zidan bunday

shaxslar nomzod sifatida ro’yxatga olinmaydi.

6-§. Nomzodlarning maqomi va ularning faoliyatining huquqiy kafolatlari

Prezidentlikka nomzodlar, deputatlikka (turli pog’ona vakillik organlari

deputatligiga nomzodlar) ro’yxatga olingach, to deputat etib saylanib ro’yxatga

olingunicha ma’lum huquqiy maqomga ega shaxslar hisoblanadi. Ularning huquqiy

maqomi, hamma nomzodlarning saylov jarayonining barcha tadbirlarida bir xil, teng

asosda ishtirok etishlarini ta’minlashga qaratilgan huquqiy choralardir.

Nomzodlarning huquq va burchlari, faoliyatining huquqiy kafolatlari saylov

to’g’risidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan.


moddasi “O’zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar huquqlarining

kafolatlari” – deb nomlangan. Unga asosan:

- prezidentlikka nomzod etib ro’yxatga olinganlarning hammasi teng

huquqlarga ega (bu qoida amaldagi prezident nomzod etib ro’yxatga olinganda ham

amalda bo’ladi, ya’ni uning nomzod sifatida huquqi boshqa nomzodlar bilan teng

bo’lishi nazarda tutiladi);

152

- prezidentlikka nomzod saylovchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish, saylovoldi

yig’ilishlarida so’zga chiqish, televidenie ko’rsatuvlari va radioeshittirishlarida

qatnashish vaqtida saylovni o’tkazish uchun ajratilgan mablag’lar hisobidan o’rtacha

oylik ish haqi saqlangan holda, ishlab chiqarish yoki xizmat vazifalarini bajarishdan

ozod bo’lish huquqiga ega;

- nomzod ro’yxatga olingandan keyin Respublika hududi doirasida davlat

yo’lovchi transportining barcha turlarida (shahar yo’lovchilar transporti, taksi va

transportning boshqa turlarining buyurtma yo’nalishlaridan tashqari) tekin yurish

huquqiga ega;

- nomzod O’zbekiston Bosh prokurorining roziligisiz jinoiy javobgarlikka

tortilishi, hibsga olinishi yoki sud tomonidan beriladigan ma’muriy jazoga tortilishi

mumkin emas. Bosh prokuror bunga rozilik bergan taqdirda bu haqda Markaziy

saylov komissiyasini darhol xabardor qiladi;

- nomzodni majburiy keltirish, shuningdek uning shaxsiy buyumlarini, yukini,

transportini, turar-joy va xizmat binolarini ko’zdan kechirish mumkin emas.

Prezidentlikka nomzodlarga qonunning 36-moddasiga asosan, ovoz berish

yakunlari e’lon qilingach, o’n kun ichida Oliy sudga shikoyat qilish huquqi berilgan.

Bulardan tashqari prezidentlikka nomzodlarning barchasi uchun televidenie,

radioda bir xil vaqt ajratish, matbuotda bir xil xajmda bosma nashrlari ajratish tartibi

belgilangan bo’lib, bular ham nomzod faoliyatini kafolatlaridan hisoblanadi.

Tegishli vakillik organlari deputatligiga nomzodlarning huquqlari kafolatlari

ham tegishli saylov qonunlarida ko’zda tutilgan.


moddasida deputatlikka nomzodlarni saylovoldi tadbirlarida ishtirok etishlari uchun

ishlab chiqarish yoki xizmat vazifalaridan ozod qilish kafolatlangan. Xususan,

deputatlikka nomzod qilib ro’yxatga olingan shaxs saylovchilar bilan uchrashuvlar

o’tkazish, saylovoldi yig’ilishlarida so’zga chiqish, televidenie ko’rsatuvlari va radio

eshittirishlarda qatnashish vaqtida, o’rtacha oylik ish haqi saylov o’tkazish uchun

ajratiladigan mablag’lar hisobidan saqlangan holda, ishlab chiqarish yoki xizmat

vazifalarini bajarishdan ozod bo’lish huquqiga ega.

Shuningdek, ushbu qonunning 30-moddasida deputatlikka nomzodning

transportda tekinga yurish huquqi belgilanib, unga muvofiq deputatlikka nomzod

ro’yxatga olinganidan keyin tegishli saylov okrugi doirasida davlat yo’lovchilar

transportining barcha turlarida (shahar yo’lovchi transporti, taksi va transport boshqa

turlarining buyurtma yo’nalishlaridan tashqari) tekinga yurish huquqiga ega. Saylov

okrugidan tashqarida yashovchi deputatlikka nomzod saylov okrugiga kelishda undan

yashash joyiga qaytishda ham shu huquqdan foydalanadi.

Хuddi shunday huquqlar mahalliy Kengash deputatligiga nomzodlarga ham

taalluqli bo’lib, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 261-moddasida mustahkamlangan.

Deputatlikka nomzodlarni saylov davrida, tashviqot ishlari olib borishda

tengligini ta’minlash o’ta muhim bo’lib, shu maqsadda Markaziy saylov komissiyasi

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha

saylov kampaniyasi davrida deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalarning

saylovoldi tashviqotini o’tkazishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish tartibi

153

to’g’risida” Nizomni tasdiqlagan 1 . Shu hujjatda nomzodlarga tashviqot ishlarida

ommaviy axborot vositalaridan, davriy nashrlardan bir xilda, teng foydalanish

choralari belgilangan.

Kеyinchalik, O’zbеkiston Rеspublikasi Markaziy saylov komissiyasining

2014-yil 11-sеntyabrdagi 618-sonli qarori bilan “O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy

Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha saylov kampaniyasi davrida

saylovoldi tashviqotini amalga oshirishda dеputatlikka nomzodlar, siyosiy

partiyalarning ommaviy aхborot vositalaridan foydalanishi tartibi to’g’risida”gi

Nizom yangi normalar bilan boyitilib, yanada takomillashtirildi.

Xulosa. Saylovlar natijasida, kim prezident bo’lishi, kimlar deputat etib saylanishida

nomzod tanlash muhim masaladir. Shuning uchun nomzodlarni kim ko’rsatishi,

qanday tartibda ko’rsatilishi, ularga qo’yiladigan talablar, nomzodlarni ro’yxatga

olish, ro’yxatga olishni rad etish masalalari keng va mukammal tartibga solingan.

O’zbekiston saylov qonunchiligini takomillashib borishi, nomzod ko’rsatish

tartiblarini ham takomillashib borishiga ta’sir qiladi. Qonunchiligimiz nomzodlar

ko’rsatish huquqiga ega sub’ektlar doirasini demokratiyaga, xalqaro saylov

talablariga moslashtirish maqsadida bir necha o’zgartirishlarga uchradi. Nomzod

ko’rsatish uchun qo’yilgan talablar osonlashtirildi (saylovchilar imzosi 60 mingdan

40 mingga tushirildi Qonunchilik palatasi deputati saylovida).

Saylovlarni demokratik, adolatli o’tishi nuqtai nazaridan qonunchiligimizda

nomzodlar faoliyatini huquqiy asoslari mustahkamlab qo’yilgana bo’lib, u asoslar

saylovlarda nomzodlarning teng ishtirok etishi, ularga bir xil sharoit yaratilishini

ta’minlanishini ko’zda tutadi.


1. O’zbekistonda Respublikasida barcha turdagi saylovlar muqobillik asosida

o’tkazilib, siyosiy partiyalar tomonidan nomzodlar ko’rsatiladi. Ushbu nomzodlar

saylov jarayonida sog’lom raqobat olib borish orqali saylovlarda ishtirok etishadi.

Amaldagi saylovga doir qonun hujjatlariga muvofiq nomzod ko’rsatish

huquqiga ega sub’ektlar ularning huquqiy maqomi, nomzod ko’rsatish uchun taqdim

etiladigan hujjatlar va ularning taqdim etish tartibi qandayligi yuzasidan milliy va

xorijiy mamlakatlarning qonun hujjatlarini qiyosi-huquqiy tahlil qiling.

2. Saylov jarayonida nomzodlarni ro’yxatga olish tartibi milliy saylov

qonunchiligimizda belgilab qo’yilgan.

O’zbekiston Republikasining amaldagi saylovga doir qonun hujjatlariga ko’ra

nomzodlikka ro’yхatga olish, undan mahrum etish, nomzodlikdan ixtiyoriy voz

kechish tartibi, nomzodlarga qo’yiladigan talablar ularning huquqlari va

majburiyatlari nimalardan iborat? Bu borada milliy va xorijiy mamlakatlarning

qonun hujjatlarini qiyosiy-huquqiy tahlil qiling.

1 Qarang: О’zbekistоn Respudlikasining qоnuni. – О’zbekistоn Markaziy saylоv kоmissiyasi tо‘g‘risida.

О’zbekistоn Respublikasi MSK Nizоm va yo‘riqnоmalar. T.: О’zbekistоn. 2009, 55-59 betlar.

154

3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi siyosiy partiyalardan

nomzodlarni ro’yxatga olayotgan vaqtda S. nomli partiya tomonidan ko’rsatilgan

deputatlikka nomzodlarning 5 nafarini diniy tashkilotlarda huquqshunos bo’lib

ishlashini, 3 nafarini 7 yil oldin amaldagi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan tuhmat

jinoyati bilan javobgarlikka tortilib ahloq tuzatish ishlari jazosini o’tab chiqqanligini

sabab qilib ro’yxatga olishni rad etadi. Partiya Markaziy saylov komissiyasi ustidan

sudga murojaat qilib ularning buzilgan siyosiy huquqlarini tiklab berishni so’radi. Bu

paytda nomzodlarni ro’yxatga olish uchun hujjatlarni qabul qilish muddatining

tugashiga 2 kun qolgan edi.

Savol

1. Nomzod ko’rsatish huquqi va muddatlari haqida ma’lumot bering.

2. Saylovda ishtirok etish uchun siyosiy partiyalar taqdim etadigan hujjatlar

haqida to’xtaling.

3. Keltirib o’tilgan holat yuzasidan sudya sifatida o’z fikringizni asoslang.

4. Faraz qiling O’zbekiston Respublikasi Xalq deputatlari mahalliy Kengashi

deputatligiga “Adolat” sosial-demokratik partiyasidan nomzod sifatida ko’rsatilgan

“Dilbar A” aksiyadorlik jamiyati kuzatuv kengashi a’zosi N. ishlab chiqarish va

xizmat vazifalaridan ozod qilinib, saylovchilar bilan uchrashuvlar, saylovoldi

yig’ilishlari, televideniye ko’rsatuvlari va radioeshittirishlarda o’zining saylovoldi

tashviqotini olib bordi. Biroq saylov natijalariga ko’ra, еtarli ovoz to’play olmadi va

deputatlikka saylanmadi. Bundan xabar topgan “Dilbar A” raisi N. bilan mehnat

shartnomasini bekor qilmoqchi ekanligini aytdi.

Savol

1. Nomzodlar faoliyatining huquqiy kafolatlari haqida ma’lumot bering?

2. Ko’rsatilgan nomzodni chaqirib olish tartibini huquqiy jihatdan asoslang?

3. Mazkur vaziyatni tahlil qilgan holda nomzod N.ga yuridik maslahat bering?

11-mavzu. Saylov jarayonida vakillar va kuzatuvchilar ishtiroki

Vakillar instituti va ularning turlari. Vakillarning vazifasi, vakolatlari,

faoliyatining kafolatlari. Saylovlarda kuzatuvchilar, ularning turlari va vazifasi.

Kuzatuvchilarning huquq va burchlari, faoliyatining kafolatlari.

Kuzatuvchilarning davlat organlari va saylov komissiyalari bilan munosabati.

Bu mavzuda saylovning ikki mustaqil institutlari – vakillar va kuzatuvchilar

haqida ma’lumot beriladi. Vakillar va kuzatuvchilarning saylovlardagi o’rni, vujudga

kelishi, vazifasi, huquq va burchlari, faoliyatining kafolatlari (huquqiy asoslari)

haqida fikr yuritiladi. Vakillar va kuzatuvchilar turlari ko’rsatilar ekan ulardagi

umumiylik bilan birga, ularning tashkil bo’lishi va vazifasidagi farqlar

aniqlashtiriladi. Kuzatuvchilarning davlat organlari va komissiyalari bilan

munosabati, hamkorligi haqida qisqacha to’xtaniladi.

1-§. Vakillar instituti va ularning turlari

Jahon saylov tajribasida vakillar ishtiroki yuridik adabiyotlarda uchralmaydi.

Saylov qonunlarida ham vakillar to’g’risida normalar yo’q. Shuning uchun vakil

155

institutini, vakillarni saylov jarayonida ishtirokini, ularning saylov ishtirokchisi

sifatidagi maqomini, O’zbekiston saylov tizimining o’ziga xos xususiyati deb

hisoblash mumkin.

Vakillar nomzodlarning vakili va siyosiy partiyalarning vakili bo’ladi. Ular

tegishlicha nomzodlarning ishonchli vakili va siyosiy partiyalarning vakolatli vakili

deb yuritiladi. Nomzodlarning ishonchli vakili o’z navbatida Prezidentlikka

nomzodlarning ishonchli vakili va deputatlarning ishonchli vakili sifatida namoyon

bo’ladi. Deputatlikka nomzodlarning vakillari Qonunchilik palatasi deputatligiga

nomzodlarning va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar, Kengashlari deputatligiga

nomzodlarning ishonchli vakiliga bo’linadi.

Prezidentlikka nomzodlar, Qonunchilik palatasiga nomzodlar, mahalliy

Kengash deputatligiga nomzodlar, vujudga kelishi (rasmiylashtirilishi), soni,

vazifalarining qamroviga qarab bir biridan farq qiladi.

Siyosiy partiyalarning vakolatli vakili saylov tizimimizga keyingi paytda kirib

kelgan va qonunchiligimizda mustahkamlangan institut hisoblanadi.

Vakillarning barcha turlari qonuniy asosga ega. “O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 23-moddasi “O’zbekiston Respublikasi

Prezidentligiga nomzodlarning ishonchli vakillari” – deb nomlangan, unga asosan,

Prezidentlikka nomzod o’n beshtagacha ishonchli vakilga ega bo’lishi mumkin.

Ishonchli vakillar, Prezidentlikka nomzodlar taqdimiga ko’ra Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan ro’yxatga olinadi va Markaziy svylov komissiyasi ularga

tegishli guvohnoma beradi. Demak, Prezidentlikka saylovda har bir nomzodning o’n

beshtagacha ishonchli vakili bo’lishi mumkin. Vakillarning vujudga kelishida

Prezidentlikka nomzod va Markaziy saylov komissiyasi ishtirok etadi.

Ishonchli vakil Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro’yxatga olinib,

tegishli guvohnomaga ega bo’lgach, rasman saylov ishtirokchisiga aylanadi.


moddasi “Ishonchli vakillar” – deb atalgan. Unga ko’ra, Qonunchilik palatasi

deputatligiga nomzod o’ntagacha ishonchli vakilga ega bo’lishi mumkin.

Deputatlikka nomzod ro’yxatga olingach, o’z ishonchli vakillarini o’zi belgilaydi va

bu haqda okrug saylov komissiyasiga xabar qiladi. Okrug saylov komissiyasi

ishonchli vakillarni ro’yxatga olib, ularga tegishli guvohnoma beradi. Qonunchilik

palatasiga deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillarini vujudga keltirishda

deputatlikka nomzod va okrug saylov komissiyasi ishtirok etadi.

“Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov to’g’risidagi

qonunning 26-moddasi “Ishonchli vakillar” – deb nomlangan. Unga asosan, viloyat,

tuman, shahar Kengashlari deputatligiga nomzod uch nafarga qadar ishonchli vakilga

ega bo’lishi mumkin. Deputatlikka nomzod ro’yxatga olingach o’z ishonchli vakilini

o’zi belgilaydi va bu haqda okrug saylov komissiyasiga xabar qiladi. Okrug saylov

komissiyasi ishonchli vakilni ro’yxatga olib, ularga tegishli guvohnoma beradi.

Oliy Majlisga saylov, mahalliy Kengash deputatlari saylovi to’g’risidagi

qonunlarda deputatlikka nomzodlar saylov komissiyalariga ma’lum qilgan holda

saylovga qadar o’z ishonchli vakilini har qanday vaqtda vakolatidan mahrum qilishi

va uni boshqasi bilan almashtirishi mumkin.

156

Vakillar tizimida yana bir turdagi vakil – bu siyosiy partiyalarning vakolatli

vakilidir.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq

deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning

171-moddasi “Siyosiy partiyaning vakolatli vakili” – deb nomlanadi. Ularga asosan

deputatlikka nomzodlik ko’rsatgan siyosiy partiyalar, saylov uchastkasida ovozlarni

sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaiy saylov komissiyasi tomonidan

belgalangan tartibda o’z a’zolari orasidan vakolatli vakil tayinlashi mumkin.

2009-yil 17-sentyabrda Markaziy saylov komissiyasi “Siyosiy partiya vakolatli

vakilining saylov uchastkalarida ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish tartibi”ni

tasdiqlagan.

Unga asosan siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari partiyaning tegishli

hududiy organi tomonidan saylov uchastkalari tuzilganidan so’ng tayinlanadi. Partiya

hududiy organining rahbari saylov kunidan kamida o’n besh kun oldin tegishli okrug

saylov komissiyasiga siyosiy partiyaning vakolatoli vakillari ro’yхatini taqdim etadi.

Unda vakolatli vakil haqida to’liq ma’lumot va u qaysi saylov uchastkasida ishtirok

etishi ko’rsatiladi. Okrug saylov komissiyasi ro’yхat kelib tushgan kundan boshlab

uni ro’yхatga oladi va ularga guvohnomalar beradi.

2-§. Vakillarning vazifasi, vakolatlari, faoliyatining kafolatlari

Nomzodlarning ishonchli vakillari va siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari-

ning vazifalari tegishli saylov to’g’risidagi qonunlarda belgilab qo’yilgan.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 29-moddasiga

binoan:

- ishonchli vakillar nomzodlarga saylov kampaniyalarini o’kazishda

yordam beradilar;

- nomzodlarni Prezident etib saylanishi uchun targ’ibotlar olib boradilar;

- davlat va jamoat tashkilotlari, saylov komissiyalari bilan bo’ladigan

munosabatlarda nomzodlarning manfaatini himoya qiladilar.


moddasida va “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlariga saylov

to’g’risida”gi qonunning 26-moddasida nomzodlarning ishonchli vakili, nomzod

deputat etib saylanishi uchun tashviqot yuritishi, davlat organlari va jamoat

birlashmalari organlari, saylovchilar bilan munosabatlarda, shuningdek, saylov

komissiyalarida nomzodning manfaatlarini himoya qiladilar.

Prezident saylovi va mahalliy Kengash deputatligiga saylov to’g’risidagi

qonunlarda, nomzodlarning ishonchli vakillari vazifalarini belgilashda ba’zi farqlar

mavjud.

Masalan, Prezident saylovi to’g’risidagi qonunda nomzodlarning ishonchli vakillari vazifasi

sifatida, ishonchli vakillar nomzodlarga saylov kampaniyasini o’tkazishda yordam berishi vazifa

sifatida ko’rsatilgan bo’lib, bu alohida vazifa sifatida deputatlar sayloviga tegishli qonunlarda

ko’rsatilmagan. Yoki deputatlikka saylov to’g’risidagi qonunlarda ishonchli vakillarning vazifasi

sifatida ko’rsatilgan – saylovchilar bilan o’zaro munosabatda ishtirok etish vazifasi Prezidentlikka

saylov to’g’risidagi qonunda alohida vazifa sifatida ko’rsatilmagan. Lekin saylov kampaniyasini

o’tkazishda yordam beradi degan qoida, saylovchilar bilan munosabatga ham taalluqlidir.

157

Nomzodlarning ishonchli vakillari vakolatlariga (huquqlariga):

- saylovchilar bilan bo’ladigan uchrashuvlarda ishtirok etish;

- uchrashuvlarda so’zga chiqish, nomzodlarning faoliyati bilan saylovchilarni

tanishtirish;

- OAVda nomzod haqida, uning dasturi haqida ma’lumotlar berish;

- radio va televidenieda debatlarda ishtirok etish;

- tashviqot ishlari olib borilishida qonun normalari buzilsa, tegishli

komissiyalarga shikoyat bilan murojaat etish;

- saylov uchastkalarida saylovga tayyorgarlik ishlarini borishi bilan tanishish;

- ovoz berishning boshlanishi, ovoz berish natijalarini aniqlashda ishtirok etish,

shu holatlar bo’yicha qonun buzilishlari sodir etilsa, tegishli organlarga (saylov

komissiyalariga, sudga) murojaat qilish kiradi.

Saylovlarda barcha nomzodlarga bir hil imkoniyat yaratiladi.

Nomzodlarning ishonchli vakillari istalgan paytda vakolatlarini zimmasidan

soqit qilishi mumkin. Ishonchli vakil sylov komissiyalari a’zosi bo’lishi mumkin

emas.

Nomzodlarning ishonchli vakili, atigi, bir nomzod nomidan harakat qiladi.

Saylov to’g’risidagi qonunchilikka kiritilgan o’zgarishlar natijasida

vakillarning yana bir turi – siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari degan institut

vujudga keldi.

Ularning vazifasi deputatlikka saylov to’g’risidagi qonunlarning 171-

moddasida belgilab qo’yilgan. Unga asosan “Deputatlikka nomzodlar ko’rsatgan

siyosiy partiya ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan belgilangan tartibda o’z a’zolari orasidan vakolatli vakil

tayinlashga haqli”.

Nomzodlarning ishonchli vakili bilan, siyosiy partiyalarning vakolatli

vakilining asosiy farqi: nomzodlarning ishonchli vakili nomzod tomonidan tanlanadi

va aniq nomzodning manfaatini ifoda etadi, saylovning barcha tadbirlarida ishtirok

etadi, partiya a’zosi yoki partiyasiz bo’lishi mumkin. Siyosiy partiyalarning vakolatli

vakilini siyosiy partiya tayinlaydi, u partiya manfaatini himoya qiladi, faqat ovozlarni

sanab chiqishda ishtirok etadi, albatta partiya a’zosi bo’lishi kerak.

Siyosiy partiyaning ishonchli vakilining vakolatlari Markaziy saylov

komissiyasi tasdiqlagan “Siyosiy partiya vakolatli vakilining saylov uchastkalarida

ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish tartibi”da aniq belgilab qo’yilgan.

Unga asosan siyosiy partiya vakolatli vakili:

- uchastka saylov komissiyasining ovozlarni sanab chiqishida ishtirok etish;

- foydalanilmagan saylov byulletenlari va saylov varaqlarini sanab chiqish va

bekor qilish, ularni haqiqiy emas deb topish kabi jarayonlar bilan tanishish;

- ovozlarni sanab chiqish natijalarini ko’rib chiqish va bayonnoma tuzishda

uchastka saylov komissiyasi majlislarida qatnashish;

- ovozlarni sanab chiqish bayonnomasi bilan tanishish huquqiga ega.

Siyosiy partiyaning vakolatli vakili, takroriy ovoz berish va takroriy

saylovlarda ham shu huquq bilan ishtirok etadi, vakolatli vakil qonunchilikka

158

muvofiq uchastka saylov komissiyasi xatti-harakatlari ustidan shikoyat qilish

huquqiga ega.

Tegishli hujjatda vakolatli vakilning majburiyatlari ham belgilab qo’yilgan.

Unga asosan vakolatli vakil:

- saylovchi saylov byulleteniga o’z belgisini qo’yayotgan paytda yashirin ovoz

berish kabinasida yoki xonada hozir bo’lishga;

- saylovchilarga ta’sir ko’rsatish, biron-bir tashviqot materiallari yoki adabiyot

tarqatishga;

- saylovlarda kimni yoqlab ovoz berganini surishtirish yoki saylovchilarga

saylov byulleteniga belgi qo’yishda biron-bir tarzda yordam ko’rsatishga;

- uchastka saylov komissiyasi faoliyatiga, shu jumladan saylov qutilarini

muhrlashga, ochishga, ovozlarni sanab chiqishda aralashishga haqli emas.

Siyosiy partiyaning vakolatli vakilining vakolat muddati saylov natijalari e’lon

qilinganidan so’ng tugaydi.

3-§. Saylovlarda kuzatuvchilar, ularning turlari va vazifasi.

Saylovlarni demokratik oshkora o’tishida kuzatuvchilar muhim rol o’ynaydi.

Kuzatuvchilar faoliyati xalqaro ahamiyatga ega bo’lib, saylovlarni xalqaro miqyosda

e’tirof etilishini ta’minlovchi institutdir.

Saylovlarni kuzatish bo’yicha еvropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti

(еXHT) maxsus qo’llanma qabul qilgan.1

Unda kuzatuvchilarga yordam berish maqsadida:

- saylovlarni baholash mezonlari;

- kuzatuv dasturini tuzish;

- qonunchilikni tahlil qilish;

- saylov bilan bog’liq munosabatlarni monitoring qilish;

- saylovchilarni ro’yхatga olish va saylov uchastkalari chegaralarin baholash;

- saylov jarayonini boshqarishni monitoring qilish;

- nomzodlarni va siyosiy partiyalarni ro’yхatga olishni nazorat qilish;

- OAVlarini monitoring qilish bo’yicha tavsiyalar berilgan bo’lib, shu tavsiyalar

asosida kuzatuvchilar o’z faoliyatini tashkil qilsalar maqsadga muvofiq bo’ladi.

Kuzatuvchilar vazifasi, ularni rasmiylashtirish, vakolatlari, burchlari

O’zbekiston qonunchiligida еtarli darajada belgilangan bo’lib, undan tashqari, bu

masalalar yana Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlangan (2014-yil 11-

sеntyabrdagi 618-son qarori) “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasiga saylovda boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlardan

qatnashadigan kuzatuvchilar to’g’risida”gi Nizom bilan tartibga solinadi.


moddasida “Saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishga doir barcha tadbirlarda,

shuningdek, har bir saylov uchastkasida saylov kuni ovoz berish xonalarida va

ovozlarni sanab chiqishda, Prezidentlikka nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalardan

bittadan kuzatuvchi, matbuot, televidenie va radio vakillari, boshqa davlatlar, xalqaro

1 Qarang: “Saylоvlarni kuzatish bо‘yicha EXHTning demоkratik institutlar va insоn huquqlari bо‘yicha byurоsi

qо‘llanmasi”. – Saylоvlarni о‘tkazishda xalqarо tajriba va standartlar. –T.: 1998 й.

159

tashkilotlar va harakatlardan kuzatuvchilar qatnashish huquqiga egadirlar” – deb

ko’rsatilgan.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq

deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning 6-

moddalarida saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishning barcha tadbirlarida,

shuningdek, saylov kuni ovoz berish xonalarida va ovozlarni sanab chiqishda nomzod

ko’rsatgan partiyalardan bittadan kuzatuvchi, OAV vakillari, boshqa davlatlar,

xalqaro tashkilotlar va harakatlardan kuzatuvchilar qatnashish huquqiga egaligi

ko’rsatilgan.

Qoidaga ko’ra kuzatuvchilar nomzod ko’rsatgan subektlarning manfaatini

ifodalashi kerakligi uchun, mahalliy Kengashlarga (tuman va shahar Kengashi)

saylovlarda fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlaridan ham kuzatuvchi

bo’lishi qonunda nazarda tutilgan. Chunki ular shu saylovda nomzod ko’rsatish

huquqiga ega.

Manfaatdor tashkilotlar o’z kuzatuvchilari to’g’risida okrug saylov

komissiyalariga saylovga kechi bilan o’n besh kun qolganda ma’lum qiladilar. Okrug

saylov komissiyasi besh kun ichida Prezident va Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga

saylovda Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilangan namunadagi, mahalliy

Kengashlarga saylovda viloyat, tuman va shahar saylov komissiyasi belgilagan

namunadagi mandatni kuzatuvchilarga beradi.

Qonun normalaridan ko’rinib turibdiki kuzatuvchilar milliy va xalqaro

kuzatuvchilarga bo’linadi. Ularni har ikkalasini rasmiylashtirishning asosiy tartiblari

saylov qonunchiligida belgilangan bo’lib, ularni yuqorida ko’rib o’tdik.

Xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlardan kuzatuvchilarning

(xalqaro kuzatuvchilar) rasmiylashtirish tartiblarida o’ziga xos xususiyatlar mavjud

bo’lib, bular Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlanagn Nizomda

belgilangan.

Nizom qoidalariga asosan xalqaro kuzatuvchilar O’zbekistonga qonun

hujjatlarida belgilangan tartibda keladi. Ularning vakolat muddati ularga Markaziy

saylov komissiyasi tomonidan mandat berilgandan boshlanib, saylov yakunlari

rasman e’lon qilingan kunda tugaydi.

Xalqaro kuzatuvchilarni ro’yхatdan o’tkazish taklifini Markaziy saylov

komissiyasiga Respublika Tashqi ishlar vazirligi kiritadi va taklifda ular haqida to’liq

ma’lumot beriladi.

Markaziy saylov komissiyasi taklifni ko’rib chiqib, kuzatuvchilarga

belgilangan namunadagi mandat beradi.

Milliy kuzatuvchilarning ham, xalqaro kuzatuvchilarning ham vazifasi deyarli

bir xil, ya’ni ular saylovga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishga doir barcha

tadbirlarda, jumladan ovoz berish jarayonida ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish

bilan, saylovlarning oshkora, qonunga, xalqaro talablarga mos va adolatli

o’tkazilishni nazorat kiladilar.

4-§. Kuzatuvchilarning huquq va burchlari, faoliyatining kafolatlari

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi, “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi va “Xalq deputatlari viloyat, tuman,

160

shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunlarning tegishli moddalarida

kuzatuvchilarning huquq va burchlari belgilangan.“O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovi to’g’risida”gi qonunning 5-moddasiga asosan kuzatuvchilar asosan

quyidagi huquqlarga ega:

- prezidentlikka nomzod ko’rsatishga bag’ishlangan yig’ilishlarda, okrug va

uchastka saylov komissiyalarining majlislarida hozir bo’lish;

- saylov uchastkalarida hozir bo’lish hamda tayyorgarlik ishlarini borishini

ovoz berish uchun saylov qutilarining joylashtirilishi va muhrlanishini, fuqarolarga

saylov byulletenlarini berilishini kuzatish;

- ovozlarni sanab chiqishda va uchastka saylov komissiyasining

bayonnomasini tuzishda hozir bo’lish;

- saylov natijalari to’g’risidagi hujjatlarning tegishli saylov komissiyasi

tomonidan tasdiqlangan nusхalarini so’rash va ularni olish;

- saylov uchastkasida ushbu qonunning buzilishiga yo’l qo’yilgan deb

hisoblashga asos bo’lsa, o’z kuzatuvlari to’g’risida yuqori komissiyalarga ma’lum

qilish.

Kuzatuvchilarning хuddi shunday huquqlarga egaligi deputatlar saylovi

to’g’risidagi qonunlarning 6-moddasida ham ko’rsatib qo’yilgan.

Tegishli qonun moddalarida kuzatuvchilar qilishi mumkin bo’lmagan

xarakatlar ham belgilangan. Ularga asosan kuzatuvchilarga quyidagilar man etiladi:

- saylovchi saylov byulleteniga o’z belgisini qo’yayotgan paytda yashirin ovoz

berish kabinasida yoki xonada hozir bo’lishga;

- saylovchilarga ta’sir ko’rsatish, biron-bir tashviqot materiallari yoki adabiyot

tarqatishga;

- saylovlarda kimni yoqlab ovoz berganini surishtirish yoki saylovchilarga

saylov byulleteniga belgi qo’yishda biron-bir tarzda yordam ko’rsatishga;

- uchastka saylov komissiyasi faoliyatiga, shu jumladan saylov qutilarini

muhrlashga, ochishga, ovozlarni sanab chiqishda aralashish.

Хuddi shunday kuzatuvchilar qilishi mumkin bo’lmagan holatlar ro’yхati

deputatlar saylovi to’g’risidagi qonunlarda ham ko’zda tutilgan. Agar bu taqiqlarni

mazmunini ko’radigan bo’lsak, ular saylovlarni tenglik, saylovchilarni xohish-

irodasini erkin bildirishni ta’minlashni nazarda tutadi.

Xorijiy kuzatuvchilarning huquqlari, ular uchun taqiqlangan ishlar ro’yхati,

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylovda boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar

va harakatlardan qatnashadigan kuzatuvchilar to’g’risida nizom”da ham ko’rsatib

qo’yilgan. Nizomda xalqaro ko’rsatilgan kuzatuvchilarning huquqlari qonunlarda

ko’rsatilgan huquqlarga o’xshash bo’lib, faqat Nizomda xorijiy kuzatuvchilarning

Ekoharakatning Qonunchilik palatasiga nomzodlar ko’rsatish va ularni saylash

bo’yicha Konfrensiyasida ishtirok etish huquqi ham belgilangan.

Nizomda xalqaro kuzatuvchilar uchun taqiqlangan ishlar ro’yхati ko’rsatilgan

bo’lib, saylov qonunlarida ko’rsatilgan taqiqlangan ishlardan farq qilmaydi.

Shuningdek, Nizomda xorijiy kuzatuvchilarning burchlari ham aniq

belgilangan, unga asosan, xorijiy kuzatuvchilar:

161

- o’z faoliyatida O’zbekiston Konstitusiyasiga, qonunlariga, Markaziy

saylov komissiyasining qarorlariga, saylovni tashkil etish va o’tkazish borasidagi

xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan qoidalari va normalariga amal qilishlari;

- Markaziy saylov komissiyasi tomonidan berilgan mandatni olib

yurishlari hamda saylov tashkilotlari talabiga muvofiq uni ko’rsatishlari;

- saylov ustidan xalqaro kuzatuvni amalga oshirish borasidagi o’z

vazifalarini xolislik, siyosiy betaraflik prinsiplariga amal qilgan holda bajarishlari,

saylov komissiyalari, davlat organlari, mansabdor shaxslar, saylov jarayoni

ishtirokchilariga nisbatan qanday bo’lmasin biron-bir tarzda afzallik berishdan voz

kechishlari;

- saylov jarayoniga aralashmasliklari;

- O’z xulosalarini o’tkazilgan kuzatuv va haqqoniy materiallarga

asoslantirishi lozim.

Xorijiy kuzatuvchi qonun hujjat talablarini, xalqora huquqni umum e’tirof

etilgan qoidalari va normalarini buzsa, Markaziy saylov komissiyasi kuzatuvchilar

vakolatlarini muddatidan oldin tugatishi mumkin.

Kuzatuvchilar o’z vazifalarini erkin, hech qanday moneliksiz bajarishlari

uchun, ularning faoliyati huquqiy jihatdan kafolatlanadi.

Kuzatuvchilar o’z faoliyatlarini mustaqil ravishda amalga oshiradilar. Bunday

imkoniyat xorijiy kuzatuvchilar uchun ham ta’minlanadi. Xorijiy kuzatuvchilarning

moddiy-maishiy ta’minoti ularni vakil sifatida yuborgan davlatlar, xalqaro

tashkilotlar va harakatlar mablag’lari hisobidan amalga oshirilishi belgilangan bo’lib,

bu ularning mustaqilligini, xolisligini, hech kimga qaram bo’lmasligini ta’minlovchi

asosiy garovdir.

Xorijiy kuzatuvchilar, O’zbekiston hududida bo’lib turgan vaqtida,

O’zbekiston himoyasi ostida bo’ladi. Bu ularga hech qanday kuch ta’sir o’tkaza

olmasligini muhim kafolatidir.

Xorijiy kuzatuvchilarni faoliyatiga to’sqinlik qilgan, ularning huquqlarini har

qanday yo’l bilan buzgan shaxslar qonunlarda belgilangan tartibda javobgarlikka

tortiladilar.

5-§. Kuzatuvchilarning davlat organlari va saylov komissiyalari bilan

munosabati

Kuzatuvchilarning davlat organlari va saylov komissiyalari bilan munosabati

eng avvalo ularni rasmiylashtirishda vujudga keladi.

Avvalgi bandlarda qayd etilganidek, xalqaro kuzatuvchilarni ro’yxatdan

o’tkazish tartibini, Markaziy saylov komissiyasiga O’zbekiston Respublikasi Tashqi

ishlar vazirligi kiritadi. Taklifda kuzatuvchining familiyasi, ismi, otasining ismi,

yashash joyi, ish joyi, qaysi davlat, xalqaro tashkilot va harakat vakili ekanligi,

shuningdek O’zbekistonda bo’ladigan taxminiy joyi ko’rsatiladi. Shu taklifga asosan,

Markaziy saylov komissiyasi kuzatuvchilar ro’yхatini ko’rib chiqib, ularni ro’yхatdan

o’tkazish to’g’risida qaror qabul qiladi va kuzatuvchilarga belgilangan na’munadagi

mandat beradi. Shu mandat xalqaro kuzatuvchilarga saylov davrida o’z faoliyatini

olib borish uchun asos bo’ladi.

162

Tashqi ishlar vazirligi xorijiy kuzatuvchilarga o’z faoliyatini amalga oshirishda

ko’maklashadilar. Masalan, kuzatuvchilarni yuqori malakali tarjimon bilan

ta’minlash ishlarini amalga oshiradilar.

Xorijiy kuzatuvchilar to’g’risidagi Nizomga asosan kuzatuvchilar hokimiyat

organlariga hamda mansabdor shaxslarga saylov o’tkazishni kuzatish natijalari

bo’yicha o’z xulosalarini taqdim etadi. Bu munosabat asosida saylov qonunchiligi

takomillashadi, saylov o’tkazishdagi ba’zi muammolar hal qilinadi.

Kuzatuvchilar turli bo’g’indagi saylov komissiyalari bilan aloqada,

hamkorlikda ish olib boradi. Kuzatuvchilarning faoliyatini samarali bo’lishiga ko’p

jihatdan kuzatuvchilar bilan saylov komissiyalari o’rtasida to’g’ri munosabat

o’rnatilishi ta’sir qiladi.

Saylov komissiyalari kuzatuvchilarni vakolatini belgilovchi hujjat – mandatni

beradi.

Kuzatuvchilar: saylov komissiyalari majlislarida ishtirok etadi; saylov

komissiyalari kuzatuvchilarni tegishli materiallar bilan ta’minlaydi; ularni kuzatuv

olib borishlariga sharoit yaratadi.

Kuzatuvchilar saylov komissiyasi vakillariga, ularning ish faoliyatlariga

aralashmagan holda o’z kuzatuvlari, tavsiyalari haqida axborot beradi, ovoz berish

vaqti tugagach, saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari haqida hamda saylovga

tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish bo’yicha o’z fikrlarini beradi; saylov ztkazish

natijalari bo’yicha xulosalarini taqdim etadi.

Kuzatuvchilar ommaviy axborot vositalari bilan yaqin munosabatda ish

yuritadi. Saylovni borishi natijasi haqidagi fikrlarini OAVlar orqali bayon qiladi.

Ularning fikrlari, xulosalari natijasida xorijiy davlatlar, xalqaro harakatlar va

tashkilotlar saylovlarga baho berishadi, uni e’tirof еtishi yoki еtmasligi mumkin.

Saylovlarni e’tirof etilishi, mamlakatning demokratik xususiyatiga baho berishga,

undagi demokratiya darajasi xalqaro talablarga qanchalik javob berishiga baho

berishda mezon bo’lishiga sabab bo’ladi.

Xulosa

Saylovlarda vakillar va kuzatuvchilarmustaqil va alohida vazifalarga,

vakolotlarga ega saylov ishtirokchilaridir. Vakillar saylov ishtirokchisi sifatida

O’zbekiston saylov tizimiga xos institut bo’lsa, kuzatuvchilar xalqaro miqyosda

faoliyat ko’rsatadigan saylov ishtirokchilaridir.

Vakillar nomzodlarning vakili – vakillarning ishonchli vakili, partiyalarning

vakili – siyosiy partiyalarning vakolatli vakili ko’rinishida bo’ladi. Nomzodlarning

ishonchli vakillari saylovlarning barcha tadbirlarida ishtirok etsa, siyosiy

partiyalarning ishonchli vakili faqat bir paytda – ya’ni saylovchilarning ovozini sanab

chiqishda ishtirok etadi.

Kuzatuvchilar nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalardan (mahalliy

Kengashlarga saylovda fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlaridan), OAV dan,

xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, xalqaro harakatlardan tomonidan tanlanib,

mahalliy (ichki) va xalqaro kuzatuvchilar maqomida faoliyat ko’rsatadi. Ularning

barchasini vazifasi saylovlarni oshkora, qonun va xalqaro normalar asosida o’tishini,

saylovlarda tenglik, ixtiyoriylik bo’lishini nazorat qilishdir. Ularning xulosa va

163

takliflari saylov qonunchiligini, saylov o’tkazish tartiblarini yanada takomillashuviga

yordam beradi.

Vakillarning ham, kuzatuvchilarning ham faoliyati huquqiy asosga ega va

tegishli tartibda kafolatlangan.

Vakillar va kuzatuvchilar faoliyatini samarali bo’lishi ularni davlat organlari,

saylov komissiyalari bilan munosabatiga bog’liq. Bu munosabat bo’ysunish,

majburiyat prinsipida emas, hamkorlik prinsiplari asosida bo’lishi huquqiy hujjatlarda

belgilangan.

“Bo’lib o’tgan saylovlarni 1 kuzatishda ishtirok etgan 70 mingdan ortiq

mahalliy va 340 dan ziyod chet ellik kuzatuvchilar, nufuzli xalqaro tashkilotlar

vakillarining aksariyat ko’pchiligining fikricha, bu saylovlar ochiqlik va oshkoralik

sharoitida, xalqaro huquq normalari va standartlariga to’la muvofiq tarzda o’tdi”– deb

ko’rsatib o’tdi O’zbekiston Prezidenti Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining

qo’shma majlisidagi ma’ruzasida.

2015-yil 29-martda bo’lib o’tgan Prezident saylovida 43 ta davlat va beshta

xalqaro tashkilotdan, 299 ta kuzatuvchi ishtirok etdi. Saylovning siyosiy

partiyalarning 35 mingdan ortiq vakili kuzatib bordi2.


1. Saylov jarayonida deputatlikka, Prezidentlikka nomzodlarning ishonchli

vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari ishtirok etadi. Saylovlarda

nomzodlarga saylov tashviqotini olib borishda ishonchli vakillari normasi

belgilangan. Ushbu vakillar saylovlarda nomzodlarga tashviqot olib borishda

ko’maklashadilar.

O’zbekiston Republikasining amaldagi saylovga doir qonun hujjatlariga

muvofiq vakillarni rasmiylashtirish tartibi, ularning vazifalari, huquqlari va ularning

faoliyati kafolatlari nimalardan iborat, ularni mazmun - mohiyati va ahamiyatini

tahlil qiling. Bu borada xorijiy mamlakatlar tajribasini qonun hujjatlari asosida

o’rganib, milliy qonunchilik normalari bilan o’zaro qiyosiy huquqiy tahlil qiling.

2. Kuzatuvchilar instituti joriy etilishi saylovlarni qonuniy o’tishini

ta’minlashning bir vositasi hisoblanadi. Shu bilan brga ularning huquq va

majburiyatlari ham mavjud.

O’zbekiston Republikasining amaldagi saylovga doir qonun hujjatlariga

muvofiq saylovlarda kuzatuvchilarni rasmiylashtirish tartibi, kuzatuvchilarning

huquqlari va majburiyatlari, kuzatuvchilarning saylov komissiyalari bilan

munosabati nimalarda namoyon bo’ladi, ularga huquqiy baho bering.

3. Navbatdagi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovlarida tegishli tartibda

O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan mandat berilgan,

Daniyadan tashrif buyurgan kuzatuvchilar Karl Bromme va Xelle Torning Shmitlar

Toshkent shahrining bir qator tumanlarida o’zlarining faoliyatini olib bordilar. Ular

ovoz berish yakunlari bo’yicha okrug saylov komissiyasiga O’zbekiston

Respublikasining saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari va saylovga tayyorgarlik

1 2014-yil 21-dekabrdagi Оliy Majlis Qоnunchilik palatasi va xalq deputatlari vilоyat, tuman, shahar Kengashlariga

saylоvlar nazarda tutilmоqda. 2 Xalq sо‘zi. 2015-yil 7 aprel.

164

ko’rish, uni o’tkazilishi bo’yicha o’z fikrlarini bayon qildilar. O’sha kuni Toshkent

shahrining bir qator uchastka saylov komissiyalaridan okrug saylov komissiyasiga

daniyalik kuzatuvchilar harakatlari yuzasidan shikoyatlar kelib tushdi. Komissiyalar

o’zlarining shikoyatlarida kuzatuvchilarning xolislik, siyosiy betaraflik prinsiplariga

amal qilmasdan, saylovchilar fikrlari haqida to’plangan xulosalarni kuzatuv va

haqiqiy materiallarga asoslantirilmagan holda ommaviy axborot vositalaridi e’lon

qilganliklarini qayd etdilar. Okrug saylov komissiyasi kuzatuvchilardan o’z

harakatlari yuzasida tushuntirish berishni so’raganida kuzatuvchilar hеch qanday

huquqbuzarlikka yo’l qo’ymaganliklarini o’z harakatlarini demokratik saylov

prinsplariga asosan amalga oshirganliklarini aytib o’tdi va tushuntirish berishdan

bosh tortdi.

Savol

1. Saylov jarayonida kuzatuvchilar va ular faoliyatining huquqiy asoslarini

yoritib bering.

2. Xorijiy (xalqaro) kuzatuvchilarning vakolatlari va faoliyat ko’rsatish

tartibini yoriting.

3. Masala yuzasidan kuzatuvchilar va komissiyalar harakatlarini tahlil qiling.

4. Toshkent shahriga ta’lim olish uchun kelgan fuqaro S. Ichki ishlar vaziri

buyrug’i bilan tasdiqlangan yo’riqnoma asosida Toshkent shahri Olmazor tumanida

vaqtinchalik ro’yxatdan o’tib yashab kelmoqda. Saylov kuni ovoz berish taklifnomasi

bir paytning o’zida doimiy ro’yxatdan o’tgan yashash joyi va vaqtinchalik ro’yxatdan

o’tgan joyiga kelganligi ma’lum bo’ldi.

Savol

1. Fuqaro S. bu vaziyatda kimga murojaat qilishi kerak ?

2. U o’z saylov huquqini qaysi hududda amalga oshirishi kerak?

3. Saylovchilar ro’yxatlarini tuzish tartibini ko’rsatib bering?

12-mavzu. Saylovoldi tashviqoti. Saylovchilarning ro’yxati, saylov

byulletenlari

Saylovoldi tashviqotining ahamiyati va huquqiy asoslari. Saylovoldi

tashviqotining turlari, shakllari va usullari. Saylovoldi tashviqotini olib

borishdagi cheklashlar. Ovoz berishda saylovchilar ro’yxatining ahamiyati.

Saylovchilar ro’yxatini tuzish va ro’yxat bilan tanishtirish. Saylov byulletenlari.

Mavzuda saylov jarayonidagi muhim faoliyat – saylovoldi tashviqotining

tushunchasi (ta’rifi), tashviqot turlari, shakllari, usullari va ularning saylov

qonunchiligida mustahkamlanishi, tashviqotni qonun asosida olib borish, tashviqot

borasidagi cheklashlar va ularning ahamiyati ko’rsatiladi. Shu bilan birga shu

mavzuda, saylovchilarning ro’yxati, uning ovoz berishda muhim hujjat hisoblanishi,

saylovchilar ro’yxatini umumiy, teng saylov prinsipini ta’minlashdagi roli, ro’yxatni

tuzish tartibi, uni tuzishda ishtirok etuvchilar va ularning har birini o’rni, ro’yxat

bilan tanishtirish, ro’yxat xususidagi baxslarni hal qilish tartibi, shuningdek saylov

byulletenlari, ularni tayyorlash, еtkazib berish, raymiylashtirish xaqida ma’lumot

beriladi.

165

1-§. Saylovoldi tashviqotining ahamiyati va huquqiy asoslari

Saylovoldi tashviqoti saylov jarayonidagi muhim tadbirlardan bo’lib, kimlar

prezident yoki deputat bo’lishi ko’p jihatdan unga bog’liqliqdir.

Ya’ni birinchidan saylovoldi tashviqoti saylovchilarni saylovlarda ishtirok

etishga undovchi, ikkinchidan u yoki bu nomzodni agar saylov proporsional saylov

bo’lsa, partiya ro’yxatiga ovoz berishga undovchi faoliyat hisoblanadi1.

Jahon saylov tajribasida saylovoldi tashviqoti olib borishning boy tajribasi

to’plangan va uning xilma-xil usullari, vositalaridan, jumladan: saylovoldi mitinglari,

yig’ilishlardan: nomzodlar va saylovchilar uchrashuvidan: lozung (chaqiriq), afisha,

e’lonlar yopishtirish: maqolalar chop etish: bukletlar, portretlar, turli ramzlar,

znachoklar tayyorlab tarqatish: radio, televidiniyada chiqishlar qilish orqali

saylovoldi tashviqoti olib boriladi.2

Saylovoldi tashviqoti, saylovlardagi muhim shart – raqobatni ro’yobga

chiqaruvchi vositalardandir. Saylovoldi tashviqoti to’g’ri, adolatli tashkil qilinishi

demokratik saylovning ajralmas qismidir.

Shuning uchun saylovoldi tashviqoti O’zbekiston saylov qonunchiligida keng

va aniq huquqiy jihatdan mustahkamlangan. “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

saylovi to’g’risida”gi Qonunining 28-moddasi “Saylovoldi tashviqoti” – deb

nomlanib, unga asosan, saylovoldi tashviqoti Prezidentlikka nomzod ro’yxatga

olingan kundan boshlanadi.

Nomzodlarga, siyosiy partiyalarga ommaviy axborot vositalaridan

foydalanishda teng huquq beriladi. Nomzodlarga saylovchilar bilan yig’ilishlarda

hamda saylovchilar uchun qulay bo’lgan boshqa shaklda uchrashuvlar o’tkazishda

teng huquq beriladi. Yig’ilishlar va uchrashuvlar o’tkazish vaqti va joyi haqida

saylovchilarga barvaqt xabar qilinadi.

1 Qarang: Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.269. 2 Qarang: Конституционное право зарубежных стран. M.: «Норма» – 2010, стр.239-240.

Ana shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasining saylov

to’g’risidagi qonunlarida saylovoldi tashviqotiga huquqiy ta’rif berilgan Oliy

Majlisga saylov to’g’risidagi Qonunning 27-moddasida, mahalliy

Kengashlarga saylov to’g’risidagi 25-moddasida “Saylоvоldi tashviqоti –

saylоv kampaniyasi davrida amalga оshiriladigan va saylоvchilarni

deputatlikka nоmzоdni yoki siyosiy partiyani yoqlab оvоz berishga undashga

qaratilgan faоliyat”, hisоblanadi.

Ilmiy nuqtai-nazardan saylovoldi tashviqoti – bu saylovchilarning

saylovlarda ishtirok etishga va u yoki bu nomzod yoki partiya ro‘yxatga

ovoz berishga undovchi faoliyatdir.

166

Barcha davlat organlari, korxona, muassasa, tashkilot rahbarlari, jamoat

birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari nomzodlarga

uchrashuvlar, yig’ilishlar tashkil qilishda, zarur material va ma’lumotlar olishda

yordam ko’rsatishlari shart.

Nomzodlarga o’zining kelgusi faoliyat dasturlari bilan chiqish huquqi beriladi.

Keyingi vaqtda saylov qonunchiligini rivojlantirish, saylov huquqi erkinligini

ta’minlash maqsadida saylovoldi tashviqotining qonuniy asoslarini mustahkamlashga

alohida e’tibor berilmoqda. O’zbekiston Prezidentining Birinchi tomonidan 2010-yil

12-noyabrda bayon qilingan Konsepsiyada, saylov jarayonlarini yanada

demokratlashtirish kun tartibiga qo’yilib, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga

saylov to’g’risida”gi Qonunning 27-moddasiga, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va

shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunning 25-moddasiga o’zgartirish va

qo’shimchalar kiritish taklif etiladi1.

Buni zarurligi partiyalararo raqobatning kuchayishi, saylovoldi tashviqotning

shakl va usullari taboro turli-tuman va keng miqyosga ega bo’lib borayotganligidan

kelib chiqishi ko’rsatilib, saylovoldi tashviqotiga qonunda aniq ta’rif berish,

tashviqotni shartlari, turlari, ruxsat etilgan shakl va usullarini qonunchilik yo’li bilan

belgilab qo’yish zarurligi o’qtirildi.

Konsepsiya ko’rsatmalari asosida saylov qonunchiligiga sezilarli o’zgartirishlar

kiritildi. Natijada saylovoldi tashviqoti tushunchasi; saylovoldi tashviqotini olib

borish turlari, shakllari va usullari; saylovoldi tashviqotini ommaviy axborot

vositalari orqali olib borish; saylovoldi tashviqotini bosma, ko’rgazmali, audiovizual

va boshqa tashviqot materiallarini chiqarish hamda tarqatish orqali olib borish;

saylovchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish orqali saylovoldi tashviqotini olib borish

qonunlarda aniq belgilab qo’yildi. Shu asosda saylov qonunlari to’rta yangi modda

bilan boyidi.

Saylovoldi tashviqoti moliyaviy ta’minot bilan bog’liq 2 O’zbekistonda

saylovlar faqat davlat tomonidan moliyalashtirilishi, yuridik va jismoniy shaxslar,

jamoat birlashmalari mablag’larini ixtiyoriy ravishda saylovlarga berishi, ularni teng

taqsimlanishi qoidalarini belgilanishi saylovoldi tashviqoti adolatli o’tishida, barcha

nomzod va siyosiy partiyalar bir xil imkoniyatga ega bo’lishda muhim omildir.

O’zbekistonda 2014-yil 21-dekabrdagi vakillik organlari deputatlarini saylash

bo’yicha bo’lib o’tgan saylovlar, qonunchilikka kiritilgan o’zgartirish,

qo’shimchalarni to’g’ri bo’lganligini amalda isbotladi.

2-§. Saylovoldi tashviqotining turlari, shakllari va usullari

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning

271-moddasi va “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 251-moddasi “Saylovoldi tashviqotini olib borish turlari,

shakllari va usullari” – deb nomlangan.

Qonun normalariga ko’ra saylovoldi tashviqoti quyidagi tarzda olib boriladi:


rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.: О’zbekistоn, 2010, 39-bet. 2 Saylоvlarni mоliyalashtirish masalalari avvalgi mavzularda yoritilgan.

167

- siyosiy partiyaning dasturi va (yoki) saylovoldi platformasi to’g’risidagi

axborotni o’zini deputatlikka nomzodlarini yoqlab ovoz berishga da’vat etgan holda

tarqatish;

- deputatlikka nomzod to’g’risidagi axborotni uni yoqlab ovoz berishga

da’vat etgan holda tarqatish – bularni saylovoldi tashviqoti turlari deb hisoblasak,

qonunda belgilangan: omma oldidagi munozaralar, baxslar, matbuot konferensiyalari,

intervyular, so’zga chiqishlar, saylovchilarning yig’ilishlari, deputatlikka nomzod,

siyosiy partiyalar to’g’risidagi roliklarni joylashtirishlarni saylovoldi tashviqoti olib

borish shakllari deb qonunni o’zida ko’rsatib qo’yilgan.

Qonunga asosan saylovoldi tashviqoti olib borish usullari aniq belgilangan.

Saylovoldi tashviqoti olib borilishida eng asosiy vosita ommaviy axborot

vositasi hisoblanadi. Shuning uchun bu haqda saylov qonunlariga tegishli alohida

modda kiritildi (272- va 252-moddalar). Ularning normasiga asosan:

- saylovoldi tashviqoti olib borilayotganda OAVdan foydalanishda

deputatlikka nomzodlarga, siyosiy partiyalarga hajmiga ko’ra bir xil bo’lgan efir

vaqti va nashr maydoni bepul berish yo’li bilan teng sharoit ta’minlanadi;

- nomzodlarga, siyosiy partiyalarga OAVda haq evaziga ham efir vaqti yoki

nashr maydoni ajratilishi mumkin;

- nomzodlarga, siyosiy partiyalarga nodavlat OAVda qonun hujjatlariga

muvofiq efir vaqti ajratilishi mumkin;

- OAV tomonidan efir vaqti, nashr maydoni uchun belgilanadigan haq to’lash

shartlari hamda boshqa talablar barcha nomzodlar, siyosiy partiyalar uchun teng va

bir xil bo’lishi kerak;

- OAVda tarqatiladigan axborot haqiqatga to’g’ri kelishi, nomzodlarning,

siyosiy partiyalarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini buzmasligi kerak.

Haqiqatga to’g’ri kelmaydigan ma’lumotlarni, shuningdek nomzodlarning sha’ni va

qadr-qimmatiga putur еtkazadigan ma’lumotlarni tarqatish taqiqlanadi;

- saylovoldi tashviqoti maqsadida OAVdan foydalanish tartibi, xajmi va vaqti

siyosiy partiyalar bilan kelishilgan holda Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

belgilanadi.

Shu masalada Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlangan,

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylov bo’yicha

saylov kampaniyasi davrida deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalarning

saylovoldi tashviqotini o’tkazishda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish tartibi

to’g’risida”gi Nizom muhim rol o’ynab barcha masalalarni atroflicha tartibga solgan.

Saylovoldi tashviqoti olib borishning yana bir usuli “Saylovoldi tashviqotini

bosma, ko’rgazmali, audiovizual va boshqa tashviqot materiallarini chiqarish hamda

tarqatish orqali olib borish” (271-251-moddalar) – hisoblanadi.

Unga asosan:

Siyosiy partiyalarga bosma, ko’rgazmali, audiovizual materiallarni,

fonogrammalarni, bosma mahsulotning elektron shakllarini va boshqa tashviqot

materiallarini moneliksiz chiqarish hamda tarqatish uchun teng sharoitlar yaratib

beriladi. Tashviqot materiallari albatta O’zbekiston hududida tayyorlangan bo’lishi

kerak.

168

Bosma, ko’rgazmali, audiovizual va boshqa tashviqot materiallarida

quyidagilar ko’rsatilishi kerak:

- tashviqot materiallarini tayyorlagan yuridik shaxsning nomi (jismoniy shaxs

bo’lsa familiyasi, ismi, otasining ismi), joylashgan manzili va u haqda boshqa

ma’lumotlar;

- tashviqot materiallariga buyurtma bergan yuridik shaxsning (jismoniy shaxs

bo’lsa familiyasi, ismi, otasining ismi);

- tashviqot materiallarining adadi, chiqarilgan sanasi to’g’risidagi axborot.

Saylovoldi tashviqoti olib borishning muhim usullaridan biri saylovchilar bilan

uchrashuvlar hisoblanadi (271-251moddalar). Bu shaklning muhimligi shundaki, bu

usulda saylovchi nomzodlar bilan, ularning vakillari siyosiy partiya vakillari bilan

yuzma-yuz uchrashadi.

Yuzma-yuz uchrashuvda nomzod haqida to’laroq, ishonchliroq ma’lumotga

ega bo’lishi mumkin. Nomzodni kimligi haqida uchrashuvlarda to’laroq tasavvur

xosil bo’ladi.

Saylov to’g’risidagi qonunlarning tegishli moddalarining normalari, saylovoldi

tashviqoti bo’yicha saylovchilar uchrashuvi haqida quyidagi qoidalardan iborat:

- deputatlikka nomzodlarga, siyosiy partiyalarga saylovchilar bilan

uchrashuvlar o’tkazish orqali saylovoldi tashviqoti uchun teng sharoitlar yaratib

beriladi;

- saylovchilar bilan uchrashuvlar nomzodlar, siyosiy partiyalar tomonidan

mustaqil ravishda o’tkaziladi. Ularni o’tkazish joyi va vaqti, qoida tariqasida,

uchastka saylov komissiyalari bilan kelishib olinadi, mazkur komissiyalar bu haqda

saylovchilarni xabardor qiladi;

- davlat va xo’jalik boshqaruv organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari,

jamoat birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari nomzodlarga,

siyosiy partiyalarga saylovchilar bilan uchrashuvlar o’tkazish uchun jihozlangan

xonalarni bepul ajratishi, zarur ma’lumot va axborot materiallarini olishda yordam

ko’rsatishlari shart;

- nomzod yoki ularning vakillari boshqa deputatlikka nomzodlar yoki ularning

ishonchli vakillari bilan birgalikda saylovchilar bilan uchrashuvlar o’tkazishga yohud

boshqa deputatlikka nomzodlar, siyosiy partiyalar tomonidan tashkil etilgan

saylovchilar bilan uchrashuvlarda ishtirok etishga haqlidirlar.

Qonunlarning shu moddalarida va keyingi (28, 26-moddalarida)

nomzodlarning ishonchli vakillarini tashviqot ishlarida ishtirok etishi belgilab

qo’yilgan1.

Saylovoldi tashviqoti turlari, vositalari, usullarini qonunchiligimizda aniq

belgilab qo’yilganligi, tashviqot ishlarini moliyaviy ta’minlash davlat hisobidan

bo’lishi va nazoratda amalga oshishi, ayrim xorijiy mamlakatlarda uchraydigan,

saylovchilarni og’dirish uchun turli noma’qul vositalardan foydalanish kabi usullarga

yo’l qo’ymaydi.

3-§. Saylovoldi tashviqotini olib borishdagi cheklovlar

1 Bu haqda batafsil ma'lumоt darslikning 10-mavzusida berilgan.

169

Saylovoldi tashviqoti saylovlarni demokratik o’tishini ta’minlovchi shartlardan

bo’lib, u aslo saylovlarni erkin o’tishiga, saylovchilar o’z xohish-irodasini ixtiyoriy

amalga oshirishiga to’sqinlik, ta’sir qilmasligi kerak. Shuning uchun u qonun

doirasida tartibga solinib, unda albatta bajarilishi kerak shartlar va qilish mumkin

bo’lmagan harakatlar ko’rsatib qo’yilgan.

Avvalo shunga e’tibor berish kerakki saylovoldi tashviqoti aniq muddatda

boshlanib, belgilangan muddatda tugatiladi.

Prezident saylovi to’g’risidagi qonunda saylovoldi tashviqoti nomzod

ro’yxatga olingandan boshlanib, saylov kunida to’xtatiladi.

Deputatlikka saylov qonunlarida esa deputatlikka nomzodlar ro’yxatga

olingandan boshlanib, ovoz berishga bir kun qolganda to’xtatiladi. Ovoz berish kuni

va ovoz berishga bir kun qolganda tashviqot yuritishga yo’l quyilmaydi.

Binolarga, inshoatlarga va boshqa joylarga ilgari joylashtirilgan saylov oldi

tashviqoti materiallari saylovga bir kun qolganda olib qo’yiladi.

Saylovoldi tashviqotini saylovga bir kun qolganda to’xtalish haqida qoidani

qonunchiligimizga kiritilishi saylovchilarga o’z qarashlarini, siyosiy xayrixohligini

aniqlab olish, boshqacha aytganda, ularning kim uchun va qanday siyosiy dastur

uchun ovoz berish masalasida ongli ravishda aniq bir qarorga kelishi uchun

qo’shimcha vaqt berilishiga imkon yaratishni maqsad qilib qo’yadi. Qonunchilikni

bunday takomillashtirish ovoz berish arafasida turli suiiste’molchilik holatlarini

oldini olish imkoniyatlarini beradi1.

Saylovoldi tashviqoti olib borilganda foydalaniladigan ma’lumotlar boshqa

nomzodlarning, siyosiy partiyalarning huquqlarini va qonuniy manfaatlarini

buzmasligi sharti bo’lib, haqiqatga to’g’ri kelmaydigan, shuningdek, deputatlikka

nomzodlarning sha’ni va qadr-qimmatiga putur еtkazadigan ma’lumotlarni tarqatish

taqiqlanadi.

Qonunchilikda saylovoldi tashviqoti faqat qonunda belgilash usullar orqali

amalga oshirilishi ko’rsatilib, tashviqotni saylovchilarga bepul yoki imtiyozli

shartlarda tovarlar berish, xizmatlar ko’rsatish (axborot xizmatlaridan tashqari)

shuningdek pul mablag’lari to’lash yo’li bilan olib borish taqiqlanadi.

Tashviqot ishlari mablag’ sarflanadigan faoliyat, shuning uchun uni

moliyalashtirish qat’iy tartibga solinadi. Saylovoldi tashviqoti saylovga ajratilgan

mablag’ (davlat hisobidan) hisobidan moliyalashtirilab, boshqacha yo’l bilan

moliyalashtirishga yo’l qo’yilmaydi. Saylovoldi tashviqoti uchun xorijiy davlatlar,

tuzilmalar mablag’laridan foydalanish taqiqlanadi. Saylov uchun qonunda

belgilangan tartibda ixtiyoriy ajratilgan mablag’lar Markaziy saylov komissiyasi

(mahalliy Kenashlarga saylov o’tkazuvchi komissiyalar) tomonidan teng taqsimlanib,

biror-bir nomzod yoki siyosiy partiyaga imtiyoz berilmaydi.

Saylov kampaniyasi davrida saylovda ishtirok etmaslikka, ovoz bermaslikka

qaratilgan tashviqotlar taqiqlanadi. Bunday hollar yuz bersa tegishli tartibda

javobgarlikka tortishga asos bo’ladi.


rivоjlantirsh kоnsepsiyasi. T.: О’zbekistоn, 2010, 40-bet.

170

4-§. Ovoz berishda saylovchilar ro’yxatining ahamiyati

Saylovchilar ro’yxatini saylovlardagi muhim yuridik hujjat bo’lib, u

fuqarolarning saylov huquqini amalga oshishini ta’minlaydi. Fuqarolarning saylov

huquqlari Konstitusiyada belgilangan bo’lsada, uni amalga oshishi uchun albatta

saylovchilar ro’yxatiga kiritilgan bo’lishi kerak.

Saylovchilar ro’yxati saylovni muhim prinsiplari – umumiy, teng prinsiplarni

amalga oshishini ta’minlovchi hujjatdir. Birinchidan, ro’yxat asosida barcha fuqarolar

saylash huquqini amalga oshira oladi. Ikkinchidan, ro’yxat asosida saylovchilarning

teng huquqliligi, bitta ovozga egaligi ta’minlanadi. Bir fuqaro faqat bir saylov

uchastkasida tuziladigan ro’yxatga kiritilishi bilan bitta ovozga ega bo’ladi.

Saylovchilarning ro’yxati barcha mamlakatlarda saylov davrida saylovchilarni

hisobga oladigan hujjat hisoblanadi. Saylovchilarni saylovchilar ro’yxatiga kiritish

usuli turlicha (ikki xil). Ayrim mamlakatlarda fuqarolar saylovchilar ro’yxatiga

kiritishni so’rab, tegishli davlat organlariga ixtiyoriy murojaat qilishganda

saylovchilar ro’yxatiga kiritiladi.

Masalan, AQShda, Fransiyada.1 Bu bir tomondan saylovda ishtirok etishning ixtiyoriylik

prinsipiga mosga o’xshaydi. Ikkinchi tomondan esa bu tartib ko’plab fuqarolarni saylovda ishtirok

etmasligini keltirib chiqaradi. Chunki har xil sabablar bilan murojaat qilganlar ro’yxatga kiritilmay

qoladi.

Ko’pchilik davlatlarda, jumladan O’zbekistonda saylovchilar ro’yxatini

tuzishda fuqarolarning murojaat qilishi shart bo’lmasdan, saylov kuni 18 yoshga

to’lgan barcha fuqarolar yashash joyidan, saylov komissiyalari tomonidan ro’yxatga

kiritiladi.

Saylovchilar ro’yxati:

-ovoz berishga asos bo’ladi, u asosida saylovchilarga saylov byulleteni

tarqatiladi;

-saylov uchastkasida qancha saylovchi borligi aniqlanadi;

-ro’yxat asosida qancha saylovchi ovoz berishda ishtirok etganligi, qanchasi

ishtirok etmaganligi aniqlanadi;

-ovoz berish natijasini aniqlashda muhim hujjat hisoblanadi.

5-§. Saylovchilar ro’yxatini tuzish va ro’yxat bilan tanishtirish

Saylovchilar ro’yxati muhim hujjat bo’lganligi sababli uni tuzish, ro’yxat bilan

saylovchilarni tanishtirish tartiblari qonun bilan tartibga solinadi. Bu masala

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunning 21-23-

moddalari, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi

Qonunning 32-34-moddalari, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunning 29-31-moddalari bilan tartibga

solinadi.

Saylovchilar ro’yxati har bir saylov uchastkasida, uchastka saylov komissiyasi

tomonidan tuziladi. Ro’yxatni komissiya raisi va kotibi imzolaydi. Saylovchilar

ro’yxatini tuzish ishlariga jamoatchilik vakillari, faollar jalb qilinadi.

1 Qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009, стр.268.

171

Deputatlarni saylovida ro’yxatga saylov kuniga qadar yoki saylov kuni o’n

sakkiz yoshga to’ladigan, ro’yxat tuzilayotgan vaqtda saylov uchastkasi hududida

doimiy yoki vaqtincha istiqomat qilayotgan fuqarolar kiritiladi1. Demak, ro’yxatga

kiritish uchun:

- o’n sakkiz yoshga to’lgan bo’lish;

- shu hududda vaqtincha yoki doimiy yashayotgan bo’lish;

- O’zbekiston fuqarosi bo’lish kerak.

Har bir saylovchi faqat bitta ro’yxatga kiritiladi.

Saylovchilar ro’yxatini tuzishda davlat organlari, muassasa, tashkilotlar ham

ishtirok etadi.

Tuman va shahar hokimliklari saylovchilar hisobiga olinishini ta’minlaydilar

hamda uchastka saylov komissiyalariga tegishli hududda istiqomat qiluvchilar

to’g’risida saylovchilar ro’yxatini tuzish uchun zarur ma’lumotlarni beradilar.

Harbiy qismlardagi harbiy xizmatchilarning, shuningdek ularning oila a’zolari

va boshqa saylovchilarning, agar ular harbiy qismlar joylashgan еrda istiqomat

qilsalar, ro’yxatlari harbiy qismlarning komandirlari taqdim etgan ma’lumotlar

asosida tuziladi. Harbiy qismlardan tashqarida istiqomat qiluvchi harbiy xizmatchilar

o’zlari yashab turgan hududdagi saylov uchastkasida tuzuladigan ro’yxatga, umumiy

asosda kiritiladi.

O’zbekistonnning xorijiy mamlakatlardagi vakolatxonalarida, sanatoriylar va

dam olish o’ylarida, kasalxonalar va boshqa statsionar davolash muassasalarida,

qamoqda saqlash joylarida tuzilgan saylov uchastkalarida saylovchilar ro’yxatlari

mazkur muassasalar (idoralar) rahbarlari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar

asosida tuziladi.

Qonunchilikka kiritilgan o’zgartirishga asosan, qamoq joylarida saqlanayotgan

fuqarolar ham saylash huquqiga ega bo’ladi, bu aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga

to’la mos bo’lib, umumiy saylov huquqini kengaytiradi va xalqaro talablarga to’la

mos tushdi.

Saylovchilarning familiyalari saylovchilar ro’yxatida ovoz berishni tashkil

etish uchun qo’lay bo’lgan tartibda ko’rsatiladi.

Ro’yxatda har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan

sanasi va yashash joyi manzili aniq ko’rsatiladi.

Saylovchilarning ro’yxatlari umumiy asosda saylovga o’n besh kun qolganda,

alohida tartibda tuziladigan saylov uchastkalarida: O’zbekistonning xorijiy

davlatlardagi vakolatxonalarida, sanatoriy va dam olish uylarida, kasalxonalar va

boshqa statsionar davolash muassasalarida, olis va borish qiyin bo’lgan joylarda,

qamoqda saqlash joylarida saylovga еtti kun qolganda hamma tanishib chiqishi uchun

taqdim qilinadi (ko’rinarli joylarga osib qo’yiladi). Uchastka saylov komissiyasi

ro’yxat bilan tanishish joyi va vaqti to’g’risida saylovchilarni xabardor qiladi.

Fuqarolarga uchastka saylov komissiyasi joylashgan binoda saylovchilar ro’yxati

bilan tanishish uchun barcha imkoniyatlar, qulayliklar yaratiladi.

Saylovchilar ro’yxati bilan tanishish natijasida, saylovchi noaniqliklarni

aniqlaydigan bo’lsa, bu haqda uchastka saylov komissiyasiga arz qilishi mumkin.

1 Prezident saylоvida ham shu tartibda kirtiladi (qоnnuning 21- mоddasi).

172

Shunday holat bo’lsa, uchastka saylov komissiyasi 24soat ichida arizani ko’rib

chiqishi va xatoni, noaniqliklarni tuzatishi yoki arizachiga ariza rad etilganligi

to’g’risida asoslantirilgan javob berishi kerak.

Fuqaro ro’yxatga kiritilmay qolganda ham masala yuqoridagidek hal qilinadi.

Asos bo’lsa qo’shimcha ro’yxatga kiritiladi.

Saylov komissiyasining harakati yuzasidan, saylovchi unga qoniqmasa

qonunda belgilangan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin.

Prezident saylovi to’g’risidagi Qonunning 23-moddasida saylovchilar

ro’yxatidagi noaniqliklar haqida arizalarni ko’rish tartibini boshqacharoq kengroq hal

qilgan. Unga asosan ro’yxat xususidagi shikoyatlar, saylov komissiyasi tomonidan

ikki kunlik muddat ichida, saylov arafasida yoki saylov kuni shikoyat bo’lsa darhol

ko’rib chiqiladi. Komissiya qarori ustidan tuman, shahar sudiga saylovdan kechi

bilan uch kun oldin shikoyat qilishi mumkin. Sud shikoyatni ikki kun ichida ko’rib

chiqishga majbur. Sud qabul qilgan qaror qat’iy hisoblanadi.

6-§. Saylov byulletenlari

Saylov byulleteni matni Markaziy saylov komissiyasi tasdiqlagan namunaga

muvofiq okrug saylov komissiyasi tomonidan tasdiqlangan, yashirin ovoz berishda

saylovchi o’z xohish-irodasini bildiradigan hujjat.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunning 27-

moddasi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning

35-36-moddalari va mahalliy Kengashga saylovlar to’g’risidagi qonunning tegishli

moddalari saylov byulletenlari haqida normalardan iborat.

Prezident saylovi to’g’risidagi qonunning 27-moddasida Prezident sayloviga

doir saylov byulletenlarining shakli va matni Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

tasdiqlanadi. Nomzodlar byulletenga alifbo tartibida kiritilib, unda nomzodning

familiyasi, ismi, otasining ismi, to’g’ilgan yili, egallab turgan lavozimi

(ma’lumotining turi) va ish joyi ko’rsatiladi. Byulletenda uni to’ldirish qoidalari

beriladi. Byulletenlar Markaziy saylov komissiyasining farmoyishiga ko’ra saylovga

yigirma kun qolganda davlat tilida nashr qilinadi. Okrug saylov komissiyasining

qaroriga binoan byulletenlar okrugning ko’pchilik aholisi so’zlashadigan tilda ham

nashr etilishi mumkin.

Deputatlar saylovi to’g’risidagi qonunlarning saylov byulletenlari haqidagi

moddalarida saylov byulletenlarini kim tasdiqlashi ko’rsatilmagan, lekin Oliy

Majlisga saylov to’g’risidagi qonunning okrug saylov komissiyasining vakolatlari

deb nomlangan 13-moddasi 13-bandiga asosan saylov byulletenlarini Markaziy

saylov komissiyasi tasdiqlangan namunaga muvofiq okrug saylov komissiyasi

tasdiqlashi, mahalliy Kengashlarga saylov to’g’risidagi qonunning 13-moddasi 9-

bandiga asosan saylov byulletenlari matnini okrug saylov komissiyasi tasdiqlaydi.

Deputatlikka saylovlardagi saylov byulletenlariga ham nomzodlar alifbo

tartibida keltirilib ularda ham nomzodlarning familiyasi, ismi, tug’ilgan yili, egallab

turgan lavozimi (mashg’ulot turi), uni deputatlikka nomzod qilib ko’rsatgan siyosiy

partiya ko’rsatiladi va byulletenni to’ldirish qoidasi yozib qo’yiladi. Saylov

byulletenlari davlat tilida, shuningdek okrug saylov komissiyasining qaroriga binoan

okrugning ko’pchilik aholisi so’zlashadigan tillarda nashr qilinadi.

173

Barcha saylovlarda saylov byulletenlari okrug saylov komissiyalari tomonidan

uchastka saylov komissiyasiga saylovga kamida uch kun qolganda еtkazib beriladi.

Saylov byulletenlarini berilganligi va olinganligini okrug va uchastka saylov

komissiyasining raisi yoki o’rinbosari yoki kotibi o’z imzosi bilan tasdiqlaydilar.

Saylov uchastkasi oladigan saylov byulletenlarining soni, tegishli saylov

uchastkasi bo’yicha saylovchilarning ro’yxatiga kiritilgan saylovchilar sonining

yarim foizidan ko’p bo’lishi mumkin emas.

Saylov byulletenlarining o’ng tomoni yuqori burchagiga uchastka saylov

komissiyasining ikki a’zosi imzo qo’yadi, imzolar uchastka saylov komissiyasining

muhri bilan tasdiqlanadi. Shunday byulletenlar ishlatishga yaroqli, haqiqiy sanaladi.

Imzosiz byulletenlar ovozlarni sanab chiqishda hisobga olinmaydi.

Xulosa.

Saylovlarda qaysi nomzod еtarli miqdorda ovoz olib saylanishida, saylovchilar

qaysi siyosiy partiyalar nomzodlarini qo’llab-quvvatlashda saylovoldi tashviqoti

muhim rol o’ynaydi. To’g’ri va qonunniy saylovoldi tashviqoti partiyalar, nomzodlar

o’rtasida sog’lom raqobat bo’lishini ta’minlaydi.

Saylovoldi tashviqotining saylovlardagi muhim ahamiyatga egaligi sababli

tashviqot tushunchasi, turlari, shakl va usullari saylov to’g’risidagi qonunlarda aniq

mustahkamlab qo’yildi. Uning yanada foydali bo’lishi uchun, ovoz berishdan bir kun

oldin har qanday saylovoldi tashviqotlarini to’xtatishi ham qonunda belgilab qo’yildi.

Qonunlarda saylovoldi tashviqoti olib borishda o’rnatilgan ayrim cheklovlar,

taqiqlar aslo saylov o’tkazishning demokratik prinsiplariga, хalqaro talablarga zid

bo’lmasdan, aksincha ularga to’la mosdir.

Masalan, “Haqiqatga to’g’ri kelmaydigan ma’lumotlarni, shuningdek deputatlikka

nomzodlarning sha’ni va qadr-qimmatiga putur еtkazadigan ma’lumotlarni tarqatishni taqiqlanishi”.

Ovoz berishni to’g’ri tashkil qilishda, teng saylov prinsipini ro’yobga

chiqarishda saylovchilar ro’yxati muhim rol o’ynaydi. Saylovchilar ro’yxatini

tuzishda O’zbekistonda qo’llaniladigan – barcha 18 yoshga еtmaganlarni ularni

roziligini so’ramay ro’yxatga kiritish tartibi ham umumiy saylov prinsipini amaliy

ifodasidir. Saylovchilar ro’yxati saylovchilarni ro’yxatga olish bilan cheklanmay, u

asosida byulleten tarqatiladi, ovoz berishda ishtirok etganlar, etmaganlar soni

aniqlanadi, mamlakatimizda saylovchilar ro’yxati yuzasidan kelib chiqadigan

kelishmovchiliklar, baxs-munozaralarining hal qilishining eng oddiy va demokratik

yo’li belgilangan va u qonuniy asosga ega. Ovoz berishda saylovchilar ro’yxati bilan

birga yana bir hujjat – saylov byulletenlaridan foydalaniladi. Ularni tasdiqlash,

еtkazib berish, rasmiylashtirishning aniq qoidalar belgilangan bo’lib, bu qoidalar

saylov natijalarini buzish, soxtalashtirishga yo’l qo’ymaydi.


1. Barcha turdagi saylovlarda saylovoldi tashviqoti saylov jarayonining eng

muhim bosqichi hisoblanadi.

174

Ushbu bosqichning boshqa bosqichlardan farqini muxokama qiling. Uning

qonun hujjatlari asosida tahlil eting hamda huquqiy baho bering.

2. O’zbekistonda saylovoldi tashviqot olib borishning o’ziga xos usullari,

shakllari, turlari mavjud.

Mazkur ko’rinishlarning bir-biridan farqini ajrating hamda xorijiy

mamlakatlardagi saylovoldi tashviqot olib borishdagi asosiy farqlarini aniqlang va

muxokama qiling.

3. Navbatdagi O’zbekiston Respublikasi oliy vakillik organiga bo’lib o’tadigan

saylovlar munosabati bilan N.nomli partiya si'ezdida qaror qabul qilindi. Mazkur

qarorga asosan, deputatlikka nomzodlar ko’rsatildi va ularning saylov oldi tashviqoti

boshlab yuborildi. Partiya vakillari bu jarayonda ommaviy axborot vositalari, bosma,

ko’rgazmali va audiovizual tashviqotlardan hamda saylovchilar bilan uchrashuvlar

olib bora boshladi. Bu jarayondan xabar topgan L. nomli partiya vakili N. nomli

partiyani saylov qonunchiligi normalarini buzayotganligida ayblab sudga murojaat

qildi.

Savol

1. Saylovoldi tashviqotini huquqiy tartibga solish asoslarini ko’rsatib bering.

2. Saylovoldi tashviqotini olib borish turlari, shakllari va usullari haqida to’liq

axborot bering.

3. Saylovoldi tashviqotiga qo’yilgan talablar asosida mazkur vaziyatga


4. Faraz qiling fuqaro A. O’zbekiston XDP nomidan saylovlarda nomzodini

qo’yishini so’rab murojaat qilishdi. Fuqaro A. saylovda XDP nomidan ro’yxatdan

o’tkazildi. O’zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi fuqaro A. MTDP a’zosi

ekanligini bildirdi.

Savol

1. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan, saylovlarda nomzodlar

ko’rsatish tartibini yoritib bering.

2. Saylovoldi tashviqotini huquqiy tartibga solish faoliyatiga to’xtaling.

3. Ushbu vaziyatga huquqiy baho bering?

13-mavzu. Saylovlarda ovoz berishni tashkil etish, natijalarini aniqlash.

Saylovlarda ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish. Ovoz berishni tashkil

etish va o’tkazish. Ovoz berish natijasini aniqlash va e’lon qilish.

Ekoharakatdan qonunchilik padatasiga deputat saylovini tashkil etish va

o’tkazish. Senatorlar saylovini tashkil etish va o’tkazish.

Mavzuda saylov jarayonining muhim tadbirlaridan hisoblanadigan ovoz

berishga tayyorgarlik ko’rish, bunda bino va ashyolarni tayyorlash, hujjatlarni

tayyorlash; ovoz berishni tashkil etish va o’tkazish, ovoz berish natijasini aniqlash va

e’lon qilish; bu ishlarni keng jamoatchilik ishtirokida olib borish, O’zbekiston saylov

tizimining muhim xususiyati ekanligini ko’rsatish maqsad qilib qo’yilgan.

175

O’zbekiston saylov tizimining tarkibiy qismi va amaliy ifodasi bo’lgan

Ekoharakatdan deputat saylashni tashkil qilish va natijalarni aniqlash, shuningdek

Senatorlar saylovini o’tkazish va natijalarini aniqlash, natijalarini e’lon qilish

masalalari o’quvchilarga еtkaziladi.

1-§. Saylovlarda ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish.

Ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish bir necha tadbirlarni o’z ichiga oladi. Ovoz

berish xonalarini jixozlash, saylovchilarni ovoz berish vaqti va joyi haqida

ogohlantirish ovoz berishga tayyorgarlik ko’rishdagi asosiy tadbirlardir.

Barcha saylovlarda ovoz berish maxsus jixozlangan xonalarda o’tkazilishi

qonunlarda belgilab qo’yilgan. Xonalar mahalliy hokimiyat organlari tomonidan

ajratiladi va uchastka saylov komissiyasi tomonidan jixozlanadi. Bunda

saylovchilarga qulaylik, ovoz berishni yashirin o’tkazishni ta’minlovchi holatlar

bo’lishi muhim hisoblanadi.

Ovoz berish xonalarida еtarli miqdorda kabinalar jihozlangan va ovoz berish

qutilari o’rnatilgan bo’lishi kerak. Qutilar va kabinalar shunday o’rnatilishi kerakki,

albatta ovoz beruvchi qutiga ovoz berish xonasidan o’tib borishi ta’minlanishi kerak.

Ovoz berish kuni shu binoda boshqa hech qanday tadbirlar o’tkazilmasligi kerak.

Ovoz berish binosini, xonasini jixozlash, unda zarur tartibni saqlash uchun

uchastka saylov komissiyasi javobgar bo’ladi.

Ovoz berish o’tkazilayotgan binolarda ovoz beruvchilarga favqulotda

holatlarda tibbiy xizmat ko’rsatish zarurati tug’ilish holatlari nazarda tutilishi, buning

uchun tibbiy uskunalar, tibbiy vositalar tayyorlab qo’yilishi, tibbiy xodimlarni

navbatchiligi tashkil etilishi lozim. Bolali onalarga ovoz berishda qulaylik yaratish

uchun, bolalar uchun burchaklar tashkil etish, ularni jixozlash ham saylovga

tayyorgarlik ko’rish tadbirlari qatoriga kiradi.

Ovoz berish saylov kuni soat 6 dan soat 20 gacha o’tkaziladi. Ovoz berish vaqti

va joyi haqida uchastka saylov komissiyasi barcha saylovchilarni kechi bilan

saylovga o’n kun qolganda ogoxlantiradi. Saylovchilarni ogoxlantirishda, har bir

saylovchining ro’yxat raqami ko’rsatilgan taklifnomani saylovchilar yashash joyiga

еtkazilishi alohida ahamiyat ega. Shunday taklifnomani olgan saylovchi, ovoz berish

kunio’ziga qulay vaqtda saylov uchastkasi borib, hech qanday qiyinchiliksiz o’z

familiyasini topadi (ko’rsatilgan raqaam asosida) va saylov byulletenini oladi.

Ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish, saylov komissiyalari a’zolariga ovoz

berish kuni saylov byulettenlarini tarqatish uchun qulay imkoniyatlar yaratib berishni

ham o’z ichiga oladi.

Ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish ishlariga uchastka saylov komissiyasi,

jamoatchilk vakillarini, faollarni keng jalb qiladi.

Ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish yuqorida aytilganlardan tashqari, saylov

byulletenlarini tayyorlash, muddatdan oldin ovoz berish uchun saylov varaqalarini

tayyorlash ishlarini ham o’z ichiga oladi.1

2-§. Ovoz berilni tashkil etish va o’tkazish.

1 Saylоv buylletenlarini tayyorlash 12-mavzuda yoritilgan.

176

Saylov kuni ovoz berish binosi uchastka saylov komissiyasi a’zolarining

uchdan ikki qismi xozir bo’lganda ochiladi. Uchastka saylov komissiyasining raisi

komissiya a’zolari xozirligida saylov qutisini muhrlaydi, saylov byulletenlarini va

saylovlarining ro’yxatlarini komissiya a’zolari o’rtasida taqsimlaydi hamda saylov

boshlanganligini e’lon qiladi. Saylov byullettenlarining umumiy soni alohida hujjat

bilan rasmiylashtiriladi. Saylov qutilarini muhrlashda, kuzatuvchilar, deputatlarning

ishonchli vakillari, siyosiy partiyalarning vakolatli vakillari, ommaviy axborot

vositalari vakillari ishtirok etishlari mumkin.

Ovoz berishga kelgan har bir saylovchi o’z shaxsini tasdiqlovchi hujjat

ko’rsatishi kerak. Shu hujjat va saylovchilar ro’yxati asosida saylovchiga byulleten

beriladi va u byulleten olganligi haqida ro’yxatga imzo qo’yadi.

Agar saylovchi biron bir sababga ko’ra ro’yxatga kiritilmagan bo’lsa, uning

shaxsi, fuqaroligi va turar joyini tasdiqlovchi hujjatga asosan (bu asosan pasport

hisoblanadi) saylovchilar ro’yxati ilovasiga qo’shiladi va unga asosan byulleten

beriladi.

Saylovchi byulleten olgach yashirin ovoz berish kabinasiga kirib, byulletenni

to’ldiradi. Shu vaqtda kabinada ovoz beruvchidan boshqa hech kim bo’lmasligi

kerak. Agar saylovchi mustaqil byulletenini to’ldirish imkoniga ega bo’lmasa, o’z

xohishiga ko’ra biron kishini kabinaga taklif qilib, byulletenni to’ldirishda uning

yordamidan foydalanishi mumkin. Faqat byulleten to’ldirishga yordam beruvchi

shaxs kuzatuvchilardan, nomzodlarning ishonchli vakillaridan bo’lmasligi kerak.

Ovoz beruvchi byulletendagio’zi xohlagan nomzodning familiyasi ro’parisi

o’ng tomonida joylashgan bo’sh kvadratga belgi-krestik kiritib qo’yadi. Bu

saylovchini shu nomzodni yoqlab ovoz berganini bildiradi.

Ovoz berilgan byulleten saylov qutisiga tashlanadi. Mobodo saylovchi

byulleteni buzib qo’ysa, uning iltimosiga ko’ra boshqa byulleten beriladi. Buzilgan

byulletenlar hisobga olinishi, bekor qilinishi va alohida saqlanishi lozim.

Saylov to’g’risidagi qonunlar saylov kuni o’z yashash joyida bo’lmagan

saylovchilarni ovoz berish tartibini ham alohida mustahkamlagan.

Saylov kuni o’z yashash joyida bo’lish imkoniyatiga ega bo’lmagan saylovchi

muddatidan oldin ovoz berish huquqiga ega.

Deputatlar saylovi to’g’risidagi qonunlarga ko’ra, muddatidan oldin ovoz

berish saylovga o’n kun qolganda boshlanadi va saylovga bir kun qolganda

tugatilgan. Muddatidan oldin ovoz berishni o’tkazish vaqti okrug saylov komissiyasi

tomonidan belgilinadi va saylovchilarning, kuzatuvchilarning, OAV vakillari

e’tiboriga еtkaziladi.

Saylovchi muddatidan oldin ovoz berish uchun saylov kuni yashash joyida

bo’lmasligi sabablarini ko’rsatib, (ta’til, xizmat safari, chet elga chiqish va boshqalar)

ariza bilan uchastka saylov komissiyasiga murojaat qilib, saylov varaqasini oladi.

Saylovchi saylov varaqasini olgani haqida saylov komissiyasining kamida ikki nafar

a’zosi xozirligida saylovchilar ro’yxatiga imzo qo’yadi va maxsus xonada varaqani

to’ldirib, varaqani yopiq konvertda saylov komissiyasiga topshiradi. Konvertning

еlimlangan joyiga komissiyaning ikki nafar a’zosi imzo qo’yadi va u komissiya

muhri, saylovchi imzosi bilan tasdiqlanadi.

177

Prezident saylovi to’g’risidagi qonunda muddatidan oldin ovoz berish

qachondan boshlanib, qachon tugashi ko’rsatilmagan.

Barcha saylovlarda ayrim saylovchilar salomatligi tufayli ovoz berish binosiga

kela olmaydigan bo’lsa, ularning iltimosiga binoan, uchastka saylov komissiyasi,

komissiyaning kamida ikki a’zosiga ovoz berishni shu saylovchilar turgan (istiqomat

joyida) joyida tashkil qilishni topshiradi. Uchastka binosidan tashqarida ovoz berish

faqat saylov kuni fuqarolarning yozma yoki og’zaki murojaati assosida tashkil etiladi.

Uchastka saylov komissiyasi binosidan tashqarida o’tkazilgan ovoz berishda ham

kuzatuvchilar ishtirok etish mumkin. Bunday ovoz berish maxsus, belgilangan

tartibda muhrlangan qutilarga byulleten tashlash orqali o’tkaziladi. Saylov binosidan

tashqarida ovoz berishni o’tkazish uchun borayotgan saylov komissiyasi a’zolari

ixtiyorida muhrlangan ko’chma saylov qutisi va faqat zarur miqdordagi

rasmiylashtirilgan byulletenlar bo’lishi lozim.

Saylov o’tkazishning xalqaro tajribasida ovoz berishda byulleten to’ldirishdan

tashqari boshqacha usullardan ham foydalaniladi.

Masalan AQShda ovoz berishda maxsus mashinalardan ham foydalaniladi. Bundan tashqari

saylov kuni yashash joyida bo’lmaganlarni ovoz berishni tashkil qilishda ham xorijiy

mamlakatlarda turli yo’llardan foydalanadi. Bunday saylovlar germaniyada pochta orqali ovoz

berish, Fransiyada ovoz berishni (ishonch qog’ozi orqali) boshqa kishiga topshirishi mumkin.1

3-§. Ovoz berish natijasini aniqlash va e’lon qilish.

Soat 20.00da ovoz berish tugagani e’lon qilinadi.

Xorijiy davlatlardagi vakolatxonalar huzurida, harbiy qismlarda, sanatoriylar

va dam olish joylarida, kasalxonalar va boshqa stansionar davolash joylarida,

shuningdek olis va borish qiyin joylarda tashkil qilingan saylov uchastkalarida,

ro’yxatga kiritilgan barcha saylovchilar ovoz berib bo’lgan bo’lsa, uchastka saylov

komissiyasi istalgan vaqtda ovoz berish tugaganligini e’lon qilishi mumkin.

Saylov uchastkalarida ovoz berish tugagach, komissiya a’zolari xozirligida,

muddatidan oldin ovoz berilgan saylov varaqalari solingan yopiq konvertlar qutilarga

tashlanadi. Foydalanilmay qolgan saylov byulletenlari sanab chiqilib, bekor qilinadi.

Saylov qutilari komissiya raisi ovoz berish tugaganligini e’lon qilgach

komissiya tomonidan ochiladi. Ovoz berish tugaguncha qutilarni ochish mutlaqo

mumkin emas.

Saylov komissiyasi dastlab saylovchilarning umumiy sonini va byulleten olgan

saylovchilar sonini aniqlaydi. So’ngra komissiya har bir nomzodga berilgan ovozlarni

alohida-alohida sanab chiqiladi.

Saylov qutilaridagi byulletenlarga asosan komissiya, ovoz berishda ishtirok

etgan saylovchilarning umumiy sonini har bir nomzodga berilgan ovozlar sonini,

haqiqiy emas deb topilgan byulletenlar va saylov varaqalarining sonini aniqlaydi.

1 Bular haqida qarang: Алебастрова И.A. Конституционное право зарубежных стран. M.:“Проспект”, 2009,

стр.271.

178

Belgilanmagan namunadagi saylov byulletenlari va varaqalari, shuningdek

bittadan ortiq kvadratga belgi qo’yilgan yoki umumiy belgi qo’yilmagan byulleten va

varaqalar haqaqiy emas deb topiladi. Byulleten va varaqalar shubha tug’dirsa masala

komissiyada ovozga qo’yilib hal qilinadi.

Ovozlarni sanab chiqishda siyosiy partiyalarning vakolatli vakili ishtirok etishi

mumkin. Ovozlarni aniqlashda xonada kuzatuvchilar, OAV vakillari xozir bo’lishlari

mumkin.

Ovozlarni sanab chiqish natijalari uchastka saylov komissiyasining majlisida

ko’rib chiqilib, bayonnomada qayd qilinadi. Bayonnoma rais, rais o’rinbosar, kotib

va a’zolar tomonidan imzolanadi. Bayonnoma rais yoki o’rinbosar tomonidan o’qib

eshittiriladi va nusxasi uchastka binosiga 48 soatdan kam bo’lmagan muddatga olib

qo’yiladi. Bayonnoma tegishli tartibda okrug saylov komissiyasiga taqdim qilinadi.

Saylov natijalarini aniqlashning keyingi bosqichi natijalarni okrug bo’yicha

aniqlashdir. Okrug bo’yicha saylov natijalari uchastka saylov komissiyasi taqdim

etgan bayonnomalar asosida aniqlanadi. Uchastka saylov komissiyalari bayonnomasi

asosida okrug saylov komissiyasi:

- okrug bo’yicha saylovchilarning umumiy sonini;

- saylov byulletenlari va varaqalarini olgan saylovchilar sonini;

- ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini;

- har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini;

- haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi.

Okrug bo’yicha natija okrug saylov komissiyasi majlisida aniqlanib

bayonnomada aks ettiriladi. Bayonnoma komissiya raisi, o’rinbosari, kotibi va

a’zolari tomonidan imzolanib Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etiladi.

Xalq deputatlari mahalliykengash saylovida okrug saylov komissiyasining

bayonnomasi tegishli viloyat, tuman va shahar saylov komissiyalariga taqdim etiladi.

Saylov natijalarini aniqlashning keyingi bosqichi Prezident va Qonunchilik

palatasiga deputat saylovida natijani Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

aniqlash, mahalliy Kengash depututlari saylovida natijani tegishli viloyat, tuman va

shahar saylov komissiyalarida aniqlashdir.

Prezident saylovida, Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov

komissiyalaridan va xorijiy davlatlardagi vakolatxonalar huzuridagi tuzilgan uchastka

saylov komissiyalaridan olingan bayonnomalar asosida respublika bo’yicha

saylovchilarning sonini; ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini; saylov

byulletenlari va araqalaini olgan saylovchilarning sonini; har bir nomzodni yoqlab

berilgan ovozlar sonini; haqiqiy emas deb topilgan byulletenlar sonini aniqlaydi.

Prezident saylovida ikki nomzod ishtirok etgan taqdirda, ovoz berishda ishtirok

etgan saylovchilarning nisbiy ko’pchilik ovozini olgan nomzod saylangan

hisoblanadi. Saylovda ikkitadan ortiq nomzod ishtirok etgan taqdirda ovoz berishda

ishtirok etgan saylovchilar ovoziining yarmidan ko’pining ovozini olgan nomzod

saylangan hisoblanadi. 2015-yil 29-martda bo’lib o’tgan saylovda Tadbirkorlar va

ishbilarmonlar harakati O’zbekiston Liberal demokratik partiyasidan nomzod etib

ko’rsatilgan I.A.Karimov saylovchilarning 17 million 122 ming 597 nafari yoki 90,

179

39 foizi ovozini olib, Prezidentlikka saylandi1. Saylovda turli sabablar bilan bitta

nomzod ishtirok etgan bo’lsa, u nomzod ovoz berishda ishtirok etganlarni yarmidan

ko’pini ovozini olsa saylangan hisoblanadi. Saylovlarda ro’yxatga kiritilgan

saylovchilarning o’ttiz uch foizidan kam saylovchi ishtirok etsa, saylov o’tmagan

hisoblanadi.

Saylov vaqtida yoxud ovozlarni sanab chiqishda yo’l qo’yilgan hamda ovoz

berish yakunlariga ta’sir etgan qoida buzarliklar sababli saylov umuman yoki ayrim

okruglar yoki ayrim saylov uchastkalari bo’yicha haqiqiy emas deb topilishi mumkin.

Bunday qaror Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadi va bu qaror

ustidan ovoz berish yakunlari e’lon qilingan kundan e’tiboran o’n kun ichida Oliy

Sudga shikoyat qilish mumkin. Shikoyat qilish huquqi Prezidentlikka nomzodlarga

tegishli.

Ayrim okruglar yoki uchastkalarda saylov haqiqiy emas deb topilgan taqdirda

ana shu okruglar, uchastkalar bo’yicha ovoz berish natijalari, agar bu natijalarsiz ham

saylov umuman bo’lib o’tgan deb topilishi mumkin bo’lsa, Markaziy saylov

komissiyasining qaroriga binoan saylovning umumiy natijalaridan chiqarib

tashlanadi.

Qonunchilik palatasiga deputat saylovida Markaziy saylov komissiyasi okrug

saylov komissiyalaridan olingan bayonnomalar asosida saylov natijalarini aniqlaydi.

Markaziy saylov komissiyasi bayonnomalar asosida:

- O’zbekiston bo’yicha saylovchilarning umumiy sonini;

- Saylov byulletenlari va varaqalarini olgan saylovchilar sonini;

- Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini;

- Har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini;

- Haqiqiy emas deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi.

Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning yarmidan ko’pining ovozini

olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Bu saylovda ham ro’yxatga kiritilgan

saylovchilarning kamida o’ttiz uch foizi ishtirok etgan bo’lishi kerak. Aks holda

saylov o’tmagan hisoblanadi.

Saylov chog’ida yo’l qo’yilib, oqibat natijada ovoz berish yaunlariga ta’sir

qilgan qoida buzarlik tufayli saylov umuman yoki ayrim okruglar yoki ayrim saylov

uchastkalari bo’yicha haqiqiy emas deb topilishi mumkin.bunday qaror Markaziy

saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadi va bu qaror ustidan ovoz berish

yakunlari e’lon qilingan kundan e’tiboran o’n kun ichida Oliy Sudga shikoyat qilishi

mumkin.

Ayrim okruglar yoki uchastkalarda saylov haqiqiy emas deb topilgan taqdirda

ana shu okruglar, uchastkalar bo’yicha ovoz berish natijalari, agar bu natijalarsiz ham

saylov umuman bo’lib o’tgan deb topilishi mumkin bo’lsa, Markaziy saylov

komissiyasining qaroriga binoan saylovning umumiy natijalaridan chiqarib

tashlanadi. Markaziy saylov komissiyasi saylov yakunlari bo’yicha bayonnoma

tuzadi va qaror qabul qiladi.

Mahalliy kengashga saylov bo’yicha saylovni yakuniy natijasi viloyat, tuman

va shahar komissiyalarida yuqoridagi tartibda aniqlanadi.

1 Xalq sо‘zi. 2015-yil 7 aprel.

180

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi yakunlari to’g’risidagi axborot

saylovdan keyin o’n kundan kechiiktirmay Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

matbuotda e’lon qilinadi.

Qonunchilik palatasi deputatlari saylovida Markaziy saylov komissiyasi okrug

saylov komissiyalaridan olingan bayonnomalar, Ekoharakatning oliy organi tegishli

qarori asosida Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarni ro’yxatga oladi va bu

xaqda deputatlarni xabardor qiladi. Ular ro’yxatga olingan paytdan e’tiboran

Qonunchilik palatasi deputati maqomiga ega bo’ladilar.

Markaziy saylov komissiyasi saylov yakunlari to’g’risidagi axborotni va

deputatlar ro’yxatini ularning familisi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan yili, partiyaga

mansubligi, egallab turgan lavozimi, ish va yashash joyi, saylov okruglarini tartib

raqami va joyi ko’rsatilgan holda o’n kundan kechiktirmay e’lon qilinadi.

Mahalliy Kengash deputatlari saylovida tegishli viloyat, tumanva shahar saylov

komissiyasi okrug saylov komissiyalaridan olingan bayonnomalar asosida

saylanganlarni ro’yxatga oladi va bu haqda ularni xabardor qiladi. Saylov yakunlarini

e’lon qilish Qonunchilik padatasi deputatlari saylovlari notijalarini e’lon qilishga

aynan o’xshaydi.

Saylanganlarni ro’yxatga olish, saylov yakunlarini e’lon qilishdan oldin,

shunday holatlar yuz bersa takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish, (bo’shab

qolgan o’rinlarga deputatlar saylash) qabi saylov tadbirlari o’tkazilishi mumkin. Bu

masala kyingi mavzuda maxsus o’rganiladi.

4-§. Ekoharakatdan Qonunchilik palatasiga deputat saylovini tashkil etish

va o’tkazish.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga 15 ta

deputat O’zbekiston ekologik harakatidan saylanadi. Parlamentni quyi palatasini

shakllantirishda bu usulni qo’llanishi O’zbekiston saylov tizimini o’ziga xos

xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonuning 7

bobi “O’zbekiston ekologik harakatidan Qonunchilik palatasiga deputatlarni saylash

tartibi” deb nomlanadi. Uning normalariga asosan Qonunchilik palatasining 15

deputati mazkur harakatning oliy organi (konfrensiyalar) tomonidan Makaziy saylov

komissiyasi belgilaydigan muddatlarda saylanadi. Shuningdek qonunda saylovga

tayyorgarlik ko’rishni va o’tkazish ochiq amalga oshirilishi; deputat etib

saylanadiganlarga qo’yiladigan talablar, Markaziy saylov komissiyasiga taqdim

etiladigan hujjatlar; takroriy saylov o’tkazish, bo’shab qolgan o’rinlarga saylov

o’tkazish tartiblari belgilanib, Ekoharakatdan nomzodlar ko’rsatish va saylash tartibi

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilinadi deb ko’rsatilgan. Shunga asosan

2014-yil 11-sеntyabrdagi 618-sonli qarori bilan Markaziy saylov komissiyasi

ekoharakatdan deputat saylash tartibini belgilovchi “O’zbekiston ekologik

harakatidan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlariga

nomzod ko’rsatish va ularni saylash to’g’risida”gi Nizomni tasdiqlagan.

Qonunchilik palatasi deputatlarini saylash uchun mazkur harakat sylovga

kamida еtmish besh kun qolganda Markaziy saylov komissiyasiga saylovda ishtirok

etish haqidagi qarorini va ro’yхatdan o’tganligini tasdiqlovchi hujjatni topshiradi.

181

Saylov uchun o’tkaziladigan eko harakat konfrensiyasi Qonunchilik palatasi

deputatlari vakolatlari muddati tugaydigan yil dekabr oyi uchunchi o’n kunligining

birinchi yakshanbasida chaqiriladi. Saylovga bag’ishlangan konfrensiyaga har bir

viloyat, Toshkent shahri va Qoraqolpog’iston Respublikasidan yigirma besh nafardan

deputat saylanadi.

Hududiy birliklarning deputat saylashga bag’ishlangan konferensiyalarda MSK

vakillari ishtirok etadi. Ekoharakat nomzod ko’rsatish va saylash bo’yicha

konferensiyasi kuni, vaqti va joyini belgilab, uni o’tkazilishidan o’n kun oldin bu

haqda MSKni xabardor qiladi.

Konferensiyada OAV vakillari va kuzatuvchilar ishtirok etishlari mumkin.

Konferensiyalarda nomzodlar ko’rsatish bo’yicha 15 kishidan iborat kengash

saylanadi.

Kengash har bir ma’muriy birlikdan va Markaziy ijroiya qo’mitalari nomida

ikkitadan nomzod ko’rsatadi. Nomzodlar ro’yxati har bir viloyat, Toshkent shahri va

Qoraqolpog’iston Respublikasi bo’yicha alohida tuziladi.

Har bir nomzod konferensiyada alohida muhokama qilinadi. Saylov yashirin

ovoz berish orqali o’tkaziladi. Ovoz berish byulleteni MSK tasdiqlagan byulleten

bo’yicha o’tkaziladi. Byulletenning o’ng tomoni yuqori burchagida sanoq

komissiyasining muhri va ikki a’zosining imzosi bo’lishi kerak.

Har bir nomzod alohida muxokama qilinib, ularni familiyasi yashirin ovoz

berish byulleteniga kiritish haqida qaror qabul qiladi. Konferensiyada ishtirok

etayotgan deputatlarni ko’pchiligini ovozini olgan nomzod byulletenga kiritiladi.

Konferensiyada deputat saylash uchun ovoz berish ma’muriy hududiy birliklar

va ekoharakat ijroiya qo’mitasi uchun alohida-alohida o’tkaziladi. Buning uchun

ovoz beruvchilarga alohida-alohida byulleten beriladi.

Ovoz berishni o’tkazish va natijasini aniqlash uchun deputatlar orasidan еtti

nafar a’zo, shu jumladan rais va kotibdan iborat sanoq komissiyasi saylanadi.

Sanoq komissiyasi: ovoz berishni tashkil qiladi va o’tkazadi; yashirin ovoz

berish vaqti, joyi va tartibi haqida deputatlarga ma’lumot beradi; ovoz berish

byulletenlarini tayyorlaydi; ovoz beruvchilarni ro’yxatini aniqlab ularga byulltenlar

tarqatadi; ovozlarni sanab chiqadi, natija haqida bayonnamo tuzadi, bayonnomani

tasdiqlashni konferensiyaga kiritadi.

Yashirin ovoz berishdan oldin, sanoq komissiyasining raisi, ovoz berish

tartibini e’lon qilib, komissiya a’zolari hozirligida saylov qutisini tekshiradi va

muhrlaydi.

Delegatlar shaxsini tasdiqlovchi hujjat taqdim qilib byulleten oladi va bu haqda

ro’yxatga imzo qo’yadi.

Ovoz berish byulletenlari yashirin ovoz berish kabinalarida nomzod

familiyasining ro’parasiga krestik belgi qo’yish bilan to’ldirilib, saylov qutisiga

tashlanadi. Byulleten buzib qo’yilsa yangisi bilan almashtirilishi mumkin.

Ovoz berish tugagach, foydalanilmagan va buzib qo’yilgan byulletenlar

maxsus shtamp qo’yish orqali bekor qilinib, muhrlanib, alohida saqlanadi.

Sanoq komisiyasi ovoz berish tugagach, saylov qutisini ochadi va undagi

byulletenlarga asosan: ovoz berish bo’yicha saylovchilarning umumiy sonini; saylov

byulletenlari va varaqalarini olgan saylovchilar sonini; ovoz berishda ishtirok etgan

182

saylovchilar sonini; har bir nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini; haqiqiy emas

deb topilgan byulleten va varaqalar sonini aniqlaydi.

Boshqa nomzodlarga nisbatan ko’proq ovoz olgan nomzod, agar

konferensiyada ishtirok etayotgan delegatlarning ellik foizidan ortig’i ularni yoqlab

ovoz bergan bo’lsa, saylangan hisoblanadi.

Ovoz berish natijalarini aniqlash bo’yicha sanoq komissiyasi bayonnoma

tuzadi. U rais, kotib va barcha a’zolar tomonidan imzolanadi. Bayonnoma komissiya

majlisida rais tomonidan o’qib eshittirilib ovozga qo’yiladi va ko’pchilik ovoz bilan

tasdiqlanadi. Bayonnoma sanoq komissiyada tasdiqlansa, Ekoharakat konferensiyasi

deputatlar saylanganligi haqida qaror qabul qiladi. Konferensiyada bayonnoma

tuzilib, u raislik qiluvchi tomonidan tasdiqlanadi imzolanadi. Konferensiyada

Markaziy saylov komissiyasiga saylov hujjatlarini taqdim etuvchi vakil saylanadi.

Vakil uch kundan kechiktirmay Markaziy saylov komissiyasiga saylangan deputatlar

ro’yxatini taqdim etadi.

Ro’yxatga quyidagilar ilova qilinadi: konferensiyaning deputatlar saylanganligi

to’g’risidagi qarori; konferensiya bayonnomasidan ko’chirma (unda deputatlar

to’g’risida to’liq ma’lumot bo’ladi); saylangan deputatlarni bajarayotgan ishlaridan

ozod qilish haqidagi arizasi.

Ushbu ro’yxatlar asosida MSK deputatlarni ro’yxatga oladi va ularni

ogoxlantiradi.

5-§. Senatorlar saylovini tashkil etish va o’tkazish.

O’zbekistonda ikki palatali parlamentning vujudga kelishi uning yuqori

palatasi Senatning shakllanishining alohida tartibini o’rnatilishi saylov tizimini yangi

prinsiplar bilan boyitdi. Senat a’zolari alohida tartibda sayllanishi qonunlarda

belgilandi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi qonunning II-

bo’limi ”O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatini shakllantirish tartibi”

deb nomlangan va uning normali senotorlar saylanishining asosiy masalalarini

tartibga soladi. Unga asosan Senat a’zolari viloyatlar, Toshkent shahri va

Qoraqolpog’iston Respublikasidan 6 kishidan shu hududlarning vakillik

organlarining qo’shma majlisida yaxshirin ovoz berish orqali saylanadi.

Senatning 16 a’zosi Prezident tomonidan tayinlanadi.

Qonun Senatga saylov o’tkazish muddatini, nomzodlarga qo’yiladigan

talablarni, ovoz berish natijalarini aniqlash va boshqa masalalarni tartibga solib,

qo’shma majlislarda Senatorlarni saylash taribi to’g’risidagi nizom Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan ishlab chiqilishi belgilab qo’yilgan. Shunga asosan Markaziy

saylov komissiyasi, 2004-yil 18-sentabrda “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

Senati a’zolarini saylash tartibi to’g’risida”gi Nizomni tasdiqlagan. Ushbu Nizomga

Markaziy saylov komissiyasining 2005-yil 4-yanvardagi 240-sonli va 2006-yil 14-

aprеldagi 270-sonli qarorlari bilan o’zgartishlar kiritilgan.

Senatga saylov Qoraqolpog’iston Juqorg’i Kengisi, mahalliy davlat hokimiyati

vakillik organlari saylanganidan keyin 1 oydan kechiktirmay o’tkaziladi. Qo’shma

majlis, agar unda deputatlar umumiy sonining 2/3 qismi hozir bo’lsa vakolatli

hisoblanadi. Markaziy saylov komissiyasi Mahalliy vakillik organlariga saylov

183

yakunlari e’lon qilingandan keyin uch kunlik muddatda qo’shma majlislar

o’tkazilishini e’lon qiladi. Qo’shma majlis o’tkazilishidan oldin deputatlar ro’yхatdan

o’tadi. Qo’shma majlisda MSK vakili ishtirok etadi va majlisni ochadi hamda

majlisga raislik qiluvchi nomzodi haqida taklif kiritadi. Rais saylangach, majlis kun

taribi va reglament tasdiqlanadi. Kun tartibiga Senat a’zolarini saylash masalasi

kiritiladi. Majlis ishini ta’minlash, yuritish uchun 3 kishidan 5 kishigacha miqdorda

ishchi hay’ati tuziladi, unga nomzodlar rais tomonidan taklif qiladi. Hujjatlar yuritish

uchun 3 kishidan iborat kotibiyat tuziladi. Majlisda qarorlar oddiy yashirin ovoz

berish yo’li bilan qabul qilinadi.

Qo’shma majlisga raislik qiluvchining taklifiga ko’ra Senat a’zoligiga nmzod

ko’rsatish bo’yicha eng obro’li deputatlardan oqsoqollar kengashi tuziladi.

Bu kengashga viloyatlar, Toshkent shahar hokimi, Juqorg’i Kenges Raisi

mansabiga muvofiq kiradi. Oqsoqollar kengashi yashirin ovoz byulleteniga kiritish

uchun nomzodlarni tanlaydi va ularni Oqsoqollar kengashi raisi o’qib eshittiradi. Har

bir nomzod alohida muhokama qilinadi va muhokamadan so’ng byulletenga kiritish

to’g’risida qaror qabul qilinadi. Nomzodni byulletenga kiritash rad etilsa, oqsoqollar

kengashi yangi nomzod ko’rsatadi.

Yashirin ovoz byulleteni namunasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

tasdiqlanadi.

Byulletenning yuz tomonining yuqori burchagiga muhr qo’yilib, sanoq

komissiyasi ikki nafar a’zosining imzosi bilan tasdiqlanadi.

Yashirin ovoz berish natijasini aniqlash uchun qo’shma majlis ishtirokchilari

orasidan 9 a’zogacha shu jumladan komissiya raisi va kotibidan iborat sanoq

komissiyasi saylanadi. Toshkent shahar kengashining Senat a’zosini saylash uchun

o’tkaziladigan majlisda uch a’zodan iborat sanoq komissiyasi saylanadi.

Sanoq komissiyasi: ovoz berishni tashkil etadi va o’tkazadi; qo’shma majlis

ishtirokchilariga yashirin ovoz berishni o’tkazish vaqti, joyi va tartibini e’lon qiladi;

byulletenlarni tayyorlaydi; ovozlarni sanab chiqib, natijasi haqida bayonnoma tuzadi;

ovoz berish natijalarini tasdiqlash uchun qo’shma majlisga taqdim etadi.

Sanoq komissiyasini raisi, ovoz berishdan oldin, ovoz berish tartibini e’lon

qilib, komissiya a’zolari ishtirokida saylov qutilarini tekshirib, muhrlaydi. Ovoz

berish kabinalari ovoz berish qutisiga boradigan joyda joylashtiriladi.

Majlis ishtirokchilari o’z shaxsini tasdiqlovchi hujjat asosida byulleten olib, bu

haqda ro’yxatga imzo qo’yadi. Byulleten yashirin ovoz berish kabinasida to’ldirilib,

qutiga tashlanadi. Ovoz beruvchi byulletendagi familiya ro’parasidagi kvadratga

krestik belgi qo’yish bilan ovoz beradi. Buzib qo’yilgan byulletenlar yangisiga

almashtirilishi mumkin. Ovoz berish tugagach, foydalanilmagan va buzib qo’yilgan

byulletenlar maxsus shtamp qo’yish orqali bekor qilinib, muhrlanib, alohida

saqlanadi.

Ovoz berish byulletenlari asosida sanoq komissiyasi: ovoz berish bo’yicha

saylovchilarning umumiy sonini;Saylov byulletenlari va varaqalarini olgan

saylovchilar sonini; ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar sonini; har bir

nomzodga yoqlab berilgan ovozlar sonini; haqiqiy emas deb topilgan byulleten va

varaqalar sonini aniqlaydi.

184

Ovoz berishda qatnashganlarning ellik foizidan ortig’ini ovozini olgan nomzod

saylangan hisoblanadi. Ovozlarni sanab chiqish natijasi bo’yicha bayonnoma tuziladi,

u barcha sanoq komissiyasi a’zolari tomonidan imzolanadi. Bayonnoma qo’shma

majlisda tasdiqlanib qaror qabul qilinadi va bu majlis bayonnomasida aks ettiriladi.

Bayonnoma ikki nusxada tuzilib, majlisga raislik qiluvchi tomonidan

imzolanadi. Bu bayonnoma saylangan Senat a’zolarini ro’yxatdan o’tkazish uchun

ikki kundan kechiktirilmay Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi.

Xulosa. Saylov jarayonida ovoz berish, uning natijalarini aniqlash muhim

tadbirlardandir. Saylovni qanday o’tishi: fuqarolarning teng huquqliligini ta’minlashi,

xohish irodasini erkin ifoda etishga sharoit yaratishi, oshkora o’tishi, fuqarolarni ovoz

berishda qatnashishida har qanday noqonuniyliklarga yo’l qo’ymaslik ovoz berishga

tayyorgarlik ko’rish va uni to’la qonun talablari asosida o’tishiga bog’liq.

Avoz berishga tayyorgarlik ko’oish ko’pgina muammolarni hal qilishi, ovoz

berishni o’tkazishda ashyo va hujjatlarni tayyorlashi, fuqarolarni o’z vaqtida

ogohlantirishni nazarda tutadi. O’zbekistonda ovoz berish va natijalarni aniqlash

xalqaro kuzatuvchilar ishtirokida o’tadi, bu ham shu ishga jiddiy yondashish

zaruratini tug’diradi. Ovoz berishga tayyorgarlik faqat saylovchilar uchun qulaylik

yaratishdan iborat bo’lmay, komissiya a’zolari uchun ham, kuzatuvchi va boshqa

jamoatchilik vakillari uchun ham qulaylik yaratishni nazarda tutadi.

O’zbekiston saylov qonunchiligi ovoz berishda va uning natijalarini aniqlashda

barcha xalqaro talablarga javob beradigan qoidalarni nazarda tutgan.

Ovoz berish natijasi bir necha bosqichda aniqlanishi: saylov uchastkasida,

okrugda, Markaziy saylov komissiyasida (viloyat, tuman shahar komissiyalarida)

natijalarni aniqlash kuchli nazoratda bo’lishini ta’minlaydi.

Ekoharakatdan Qonunchilik palatasiga saylov o’tkazishda ovoz berishni tashkil

etish natijasini aniqlashning demokratik tartiblari o’rnatilgan. Хuddi shuningdek

Senat a’zolarini saylashda ovoz berish va natijani aniqlashdagi foydalaniladigan

tartiblar xalqaro talablarga zid emas.


1. Saylovlarda ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish hamda uni o’tkazishning bir

qatorlar talablari mavjud bo’lib, ushbu jarayon saylov jarayonining eng muhim

bosqichi hisoblanadi.

O’zbekiston Republikasining milliy saylov qonunchiligiga binoan

mamlakatimizda saylovlarda ovoz berishni tashkil etish, o’tkazish, ovoz berish

natijasini aniqlash, e’lon qilish tartibi qanday va bu borada saylov qomissiyalarining

vakolatlari tahlil qiling.

2. Hozirgi kunda mamlakatimiz parlamentida O’zbekiston ekoharakatiga 15

nafar deputatlik o’rni ajratilgan. Ushbu harakatning saylanish tartibi va qoidalari bir

qator qonun hujjatlarida o’z aksini topgan.

Amaldagi saylovga doir qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston

ekoharakatiga saylovini tashkil etish va o’tkazish tartibi qanday? Xuddi shunday

185

amaliyot boshqa xorijiy davlatlarda mavjudmi? Bo’lsa ularni qiyosiy huquqiy tahlil

qiling.

3. Ittifoq partiyasining vakolatli vakili V Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

saylovlari jarayonida uchastka saylov komissiyasi tomonidan ovozlarni sanab

chiqishda nomzodlar to’plagan ovozlarning soxtalashtirilganligi, bu jarayonda siyosiy

partiya vakolatli vakili ishtiroki ta’minlanmaganligi, saylov natijalari bayonnomada

noto’g’ri aks ettirilganligini vaj qilib okrug saylov komissiyasiga murojaat qildi.

Okrug saylov komissiyasi hеch qanday qonunbuzarlik sodir etilmaganligini sabab

qilib arizani ko’rib chiqishni rad etdi.

Savol

1. Saylov uchastkasida ovozlarni sanab chiqish tartibini qonun hujjatlari va

nizomlar belgilangan tartib asosida yoriting.

2. Ovoz berish natijalarini aniqlashda saylov komissiyalari vakolatlarini tahlil

qiling.

3. Mazkur holatda okrug va uchastka saylov komissiyasi harakatlarigi baho

bering. O’zining huquqlarini buzilgan deb hisoblagan vakolatli vakilga qonuniy

manfaatlari ta’minlanish yo’llarini tushintiring.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga Qoraqalpog’iston


vakillik organlari deputatlarining orasidan saylovlar o’tkazildi. Saylov natijasiga

ko’ra, ovoz berish chog’ida belgilangan miqdorda Senat a’zolari saylanmadi.

Natijada, saylanmay qolgan miqdordagi Senat a’zoligi uchun ovozlarning zarur

miqdorini to’plamagan nomzodlar bo’yicha davlat hokimiyati vakillik organlarining

ana shu qo’shma majlisining o’zida takroriy ovoz berish o’tkaziladi. Lekin takroriy

ovoz berish yakuniga muvofiq yana Senat a’zoligiga еtarli ovoz to’plamagan

nomzodlar mavjudligi va Senat tarkibi to’liq shakllanmaganligi aniqlandi.

Savol

1. Mazkur holatda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan qanday ishlar amalga oshiriladi?

2. Sizningcha mazkur muammoning еchimi qanday bo’ladi?

3. Fikringiznihuquqiy jihatdan asoslab bering?

14. mavzu: Takroriy ovoz berish, takroriy saylov, bo’shab qolgan

o’rinlarga saylov o’tkazish.

Prezident saylovida takroriy ovoz berish va takroriy saylov o’tkazish:

asoslari va tartibi. Deputat saylovida takroriy ovoz berish; takroriy saylov

o’tkazish va bo’shab qolgan o’rinlarga saylov o’tkazish. Ekoharakatdan deputat

saylashda takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish, bo’shab qolgan

o’ringa deputat saylash. Senat a’zolarini saylovida takroriy ovoz berish,

takroriy saylov o’tkazish va bo’shab qolgan o’rinlarga saylov o’tkazish. Saylov

qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik.

186

Mavzuda saylov tadbirlarining davomiy qismi va mustaqil tadbirlari

hisoblanuvchi takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish, bo’shab qolgan

o’rinlarga deputat va Senatorlarni saylash asoslari va tartiblari ko’rsatilar ekan, bunda

Prezident saylovi, deputatlar saylovi, Ekoharakatdan deputat saylash, Senat

a’zolaorini saylash bo’yicha bu tadbirlar alohida alohida ko’rsatildi. Shu asosda turli

saylovlardagi umumiylik va o’ziga xoslik aniqlashtirildi.

1-§. Prezident saylovida takroriy ovoz berish va takroriy saylov o’tkazish:

asoslari va tartibi.

Saylov murakkab jarayon, unda mamlakat ag’olisining ko’pchiligi ishtirok

etadi. Ularning fikrlari, qarashlari har xil. Shuning uchun, har vaqt ham bir

marotabada saylovda belgilangan natijaga erishib bo’lmaydi. Yana ovoz berish,

qo’shimcha saylov o’tkazish zarurati tug’ilib turadi. Bu demokratik saylovlarning

ajralmas xususiyati. Shuning uchun O’zbekistonning saylov to’g’risidagi qonunlari

takroriy ovoz berish, takroriy saylov degan tadbirlarni nazarda tutadi. Bu tadbirlar

ham saylov institutlaridan hisoblanib, saylov tizimining takroriy qismidir.

O’zbekistonda bo’lib o’tadigan saylovlar Prezidentlar a deputatlar saylovi

sifatida o’tadi. Shuning uchun mavzuda ular alohida alohida ko’rib chiqilmoqda.

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi 35 moddasida,

saylovda ikkitadan ortiq nomzod ishtirok etgan taqdirda, agar nomzodlarning hеch

biri ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar yarmidan ko’pini ovozini ololmagan

bo’lsa, saylovchilarning ovozini eng ko’p olgan ikki nomzod ishtirokida takroriy

ovoz berish o’tkaziladi.

Demak takroriy ovoz berish o’tkazishning asosi, birinchi tur saylovda

nomzodlarning birortasi ham еtarli ovozni ololmaganligi va albatta saylovda

ikkitadan ortiq nomzod ishtirok etgan bo’lishi hisoblanadi.

Takroriy ovoz berish kunini Markaziy saylov komissiyasi saylov o’tkazilgan

kundan e’tiboran bir oy ichida, lekin saylov o’tkazilgan kundan kamida o’n besh kun

keyin o’tkaziladigan qilib tayinlaydi. Bu haqdagi xabar ommaviy axborot vositalarida

e’lon qilinadi.

Takroriy ovoz berishda unda ishtirok etgan saylovchilarning ovozini boshqa

nomzodga nisbatan ko’proq olgan nomzod saylangan hisoblanadi. Takroriy ovoz

berishda saylovchilarning ishtirok etish foizi hisobga olinmaydi (qonunning 37-

moddasi).

Qonunning 38-moddasi, takroriy saylov o’tkazishni asoslari va tartibini

belgilaydi. Unga asosan, saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb topilganda,

saylovda bitta nomzod ishtirok etib, u belgilangan ovozni ololmagan bo’lsa,

Markaziy saylov komissiyasi takroriy saylov tayinlaydi. Takroriy saylov

o’tkazishning asoslari, birinchidan saylov o’tmagan bo’lishi-belgilangan miqdordagi

(o’ttiz uch foiz) saylovchi saylovda ishtirok etmasligi; ikkinchidan haqiqiy emas deb

topilishi, jiddiy qonun buzilishlari asosida saylovni o’tishi; uchinchidan saylovda

bitta nomzod ishtirok etib, u еtarli ovoz to’play olmaganligi hisoblanadi.

Takroriy ovoz Prezident saylovi to’g’risidagi qonunda belgilangan tartib

hamda shartlar asosida o’tkaziladi. Zarur hollarda Markaziy saylov komissiyasi

saylovni yangi tarkibdagi okrug va uchastka komissiyalari tomonidan o’tkazilishi

187

haqida qaror qabul qilishi mumkin. Ovoz berish avvalgi saylov uchastkalarida va

avvalgi tuzilgan ro’yхat bo’yicha o’tkazilishi mumkin. Takroriy saylov asosiy saylov

o’tgandan keyin qirq kun ichida o’tkaziladi.

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 96-moddasida muddatidan

tashqari Prezident saylovi o’tkazish holati belgilangan. Unga asosan, Respublikaning

amaldagi Prezidenti o’z vazifasini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifasi va

vakolatlari vaqtincha Oliy Majlis Senati raisining zimmasiga yuklanadi, bunda uch oy

muddatda “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonunga to’liq

muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi o’tkaziladi.

2-§. Deputat saylovida takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish va

bo’shab kolgan o’rinlarga saylov o’tkazish.

Deputat deganda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va mahalliy Kengashlarning

barcha bo’g’ini deputatlari nazarda tutiladi Oliy Majlisga saylov to’g’risidagi

qonunning 45-moddasi takroriy ovoz berish, 46-moddasi takroriy saylovni, 47-

moddasi bo’shab qolgan o’rinlarga deputat saylashi (Xalq deputatlari viloyat, tuman

va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi qonunning 42, 43, 44 moddalari)

tartibga soladi.

Qonun normalariga asosan, agar saylov okrugi bo’yicha ikki nafardan ortiq

nomzod qo’yilgan bo’lib, ulardan birortasi ham еtarli ovoz olib saylanmasa, okrug

saylov komissiyasi eng ko’p ovoz olgan ikki nafar nomzod bo’yicha okrugda takroriy

ovoz berishni o’tkazish haqida qaror qabul qilib, bu haqda Markaziy saylov

komissiyasi hamda okrug saylovchilariga habar beradi. Takroriy ovoz berish qonun

talablariga rioya qilingan holda ikki xafta ichida o’tkaziladi.

Takroriy ovoz berishni o’tkazish uchun asos: asosiy saylovda ikki nafardan

ko’p nomzod ishtirok etgan bo’lishi va birorta ham nomzod еtarli ovoz olaolmasligi

hisoblanadi. Takroriy ovoz berishni okrug saylov komissiyasi tayinlaydi.

Takroriy ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning ovozini boshqa

nomzodga nisbatan ko’proq olgan nomzod saylangan deb hisoblanadi. Ovoz berishda

saylovchilarning ishtirok etish foizi hisobga olinmaydi. 2014-yil 21 dekabrda bo’dib

o’tgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovda 14 ta okrugdan birorta ham

nomzod еtarli ovoz ololmadi. Natijada 2015-yil 4-yanvarda shu 14 ta okrugda

takroriy ovoz berish tayinlandi.1

Deputatlar saylovida takroriy saylov quyidagi hollarda o’tkaziladi.

- agar saylov okrugida saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb topilgan bo’lsa;

- takroriy ovoz berishda deputat saylanganligini aniqlash imkoni bo’lmasa;

- agar saylov okrugi bo’yicha deputatlikka ko’pi bilan ikki nomzod qo’yilgan

bo’lib, ularning birontasi еtarli ovozni olomagan bo’lsa.

Qonunchilik palatasi deputatlarining takroriy saylovi Markaziy saylov

komissiyasining topshirig’iga binoan okrug saylov komissiyasi tomonidan, mahalliy

Kengash deputatlarining takroriy saylovi tegishlicha viloyat, tuman, shahar saylov

komissiyalarining topshirig’iga binoan okrug saylov komissiyalari tomonidan

o’tkaziladi.

1Xalq sо‘zi. 2014-yil 26 dekabr.

188

Markaziy saylov komissiyasi viloyat, tuman, shahar saylov komissiyalari

takroriy saylovni yangi tarkibdagi okrug va uchastka saylov komissiyalari tomonidan

o’tkazilishi haqida qaror qabul qilishi mumkin.

Ovoz berish barcha takroriy saylovlarda asosiy saylovda tashkil qilingan

saylov uchastkalarida avvalgi saylovchilar ro’yxati asosida o’tkazilishi.

Deputatlarning takroriy saylovi asosiy saylovdan keyin bir oy ichida o’tkaziladi.

Saylov komissiyalarini tuzish, deputatlarga nomzod ko’rsatish, ro’yxatga olish va

boshqa tadbirlar qonun talablari asosida amalga oshiriladi. Bunda nomzod ko’rsatish

uchun asosiy tartibda yana saylovchilarning imzosini to’plash shart emas.

Qonun deputat o’rni muddatidan oldin bo’shab qolganda ham shu okrugda

saylov o’tkazilishini nazarda tutadi.

Deputatlik o’rni vakolat muddatidan oldin turli sabablar bilan tugatiladi.

Bunday sabablar: deputat vakolatini haqiqiy emas deb topish (Qonunchilik palatasi

deputati vakolati Markaziy saylov komissiyasi tomonidan, mahalliy Kengash

deputatlarining vakolati tegishli kengashlar tomonidan haqiqiy emas deb topilishi

mumkin); deputatni saylovchilar tomonidan chaqirib olish; deputatni arizasiga

binoan; deputatni o’limi sababli; deputatni deputatlik maqomi bilan to’g’ri

kelmaydigan ishga o’tishi va boshqalar1. Shunday hollar natijasida deputatlik vakolati

muddatidan oldin tugatilganda tegishli okrugda saylov o’tkaziladi. Qonunchilik

palatasi deputatlariga bunday saylov Markaziy saylov komissiyasi tomonidan,

mahalliy Kengash deputatlari saylovida, mahalliy Kengashlar tomonidan saylovga bir

oy qolganda tayinlanadi va bunday saylov ham saylov to’g’risidagi qonun talablariga

to’la rioya qilingan holda o’tkaziladi. Bunday saylovlarda okrug saylov komissiyasi

saylovlarga 25 kun qolganda uchastka saylov komissiyasi 15 kun qolganda tuziladi.

Deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish saylovga 15 kun qolganda tugallanadi.

Vakillik organlari vakolat muddati tugashiga 6 oydan kam vaqt qolganda

deputatlarning o’rinlari bo’shab qolsa, bo’shab qolgan o’ringa yangi deputat saylovi

o’tkazilmasligi mumkin.

3-§. Ekoharakatdan deputat saylovida takroriy ovoz berish, takroriy

saylov o’tkazish, bo’shab qolgan o’ringa deputat saylash.

Takroriy ovoz berish va takroriy saylov, o’rni bo’shab qolgan o’rinlarga saylov

o’tkazish, Ekoharakatdan ham deputatlar saylashda o’tkazilishi mumkin. Bunday

ovoz berish va saylovlar o’ziga xos xususiyatga ega. Shunga e’tibor berish kerakki,

bu tadbirlar faqat Ekoharakat doirasida o’tkaziladi. Bu umumiy saylovdan o’ziga xos

jihati bilan ajralib turadi.

Ekoharakatni Qonunchilik palatasiga deputat saylash uchun o’tkazilgan

konfrensiyasida, nomzodlarning birontasi ovoz berishda ishtirok etgan ekoharakat

delegatlarining ovozlarini 50 %idan ko’prog’ini ololmagan bo’lsa shu konfrensiyada

eng ko’p ovoz olgan ikki nafar deputatlikka nomzod bo’yicha takroriy ovoz berish

o’tkaziladi. Takroriy ovoz berishda boshqa deputatlikka nomzodga nisbatan ko’proq

ovoz olgan deputatlikka nomzod saylangan hisoblanadi.

1 Bu haqda qarang: Xusanоv О.T. Kоnstitutsiyaviy huquq. T. Adоlat, 2013, 329 bet.

189

Agar agar O’zbekiston Respublikasining ayrim ma’muriy hududiy birligi yoki

Ekoharakatining markaziy kengashi ijroiya komitasi bo’yicha haqiqiy emas deb

topilgan byulletenlar soni 30% dan ortig’ini tashkil etsa, ushbu Konfrensiyada

O’zbekiston Respulikasining ma’muriy hududiy birligi va ekoharakatning markaziy

ijroiya komitasi bo’yicha takroriy ovoz berish o’tkaziladi.

Saylov to’g’risidagi qonun va tegishli nizomda Ekoharakatdan Qonunchilik

palatasiga saylovda, takroriy saylov o’tkazish ham ko’zda tutilgan.

Ekoharakatdan deputatlar saylov o’tmagan yoki haqiqiy emas deb topilganda,

takroriy ovoz berish ham deputat saylanganligini aniqlash imkonini bermasa; agar

ikki nafar nomzod ko’rsatilib ularning birontasi ham еtarli ovozni olomagan bo’lsa

takroriy saylov o’tkaziladi. Saylov o’tmagan deb hisoblanishi mumkin, ovoz berishda

kvorim bo’lmasa. Haqiqiy emas deb topilishi mumkin, yashirin ovoz berish prinsipi

buzilsa, natija sohtalashtirilsa. Takroriy ovoz berishda ham ikki nomzod bir hil ovoz

olsa, saylanganlik aniqlanmaydi va nihoyat saylov byulleteniga ikki nomzod

kiritilgan bo’lsa ulardan birortasi belgilangan miqdordagi ovozni olomasa, ular

saylanmagan hisoblanadi. Yuqoridagilar takroriy saylov o’tkazishga asos bo’ladi.

Takroriy saylov Markaziy saylov komissiyasining qaroriga binoan Ekoharakat

tomonidan asosiy saylovdan keyin bir oydan kechiktirmay o’tkaziladi.

Ya’ni takroriy ovoz berish asosy saylov o’tkazilgan konfrensiyada, takroriy

saylov undan keyin bir ichida o’tkaziladi. Takroriy salov ham Nizomga to’la rioya

qilgan holda o’tkaziladi.

Oliy Majlisga saylov to’g’risidagi qonunda (425-modda) bo’shab qolgan

o’rinlarga Ekoharakatdan Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovini o’tkazish ham

ko’zda tutilgan.

Qonunda qayd qilinishicha Markaziy saylov komissiyasi Ekoharakatdan

saylangan ayrim deputatlarning vakolatlarini haqiqiy emas deb topgan taqdirda,

shuningdek deputat chaqirib olingan yoki boshqa sabablarga ko’ra deputatlik

vakolatlari muddatidan oldin tugatilgan hollarda saylov o’tkaziladi. Saylov saylov

qonuni va tegishli nizom talablariga to’la rioya qilgan holda o’tkaziladi.

Ekoharakatdan saylangan deputatlar ham o’z xohishiga ko’ra deputatlikni

zimmasidan soqit qilishi, deputatlik maqomiga mos tushmaydigan lovozimga ishga

o’tishi mumkin. Shunday hollarda ham deputatlik vakolati muddatidan oldin

tugatiladi va ularning o’rniga yangi deputat saylash zarurati tug’ildai.

4-§. Senat a’zolarini saylovida takroriy ovoz berish, takroriy saylov

o’tkazish va bo’shab qolgan o’rinlarga saylov o’tkazish.

Senat a’zolarini saylash tartibi saylov tizimiga hos tartiblardan iborat.

Senatorlar saylovida ham yashirin ovoz berish, muqobillik, tanlov, ovoz berishda

byulletendan foydalanish, ovoz berish natijalarini aniqlash kabi tadbirlar mavjud.

Shuningdek umumiy saylovlarda deputat saylovlarida qo’llaniladigan takroriy ovoz

berish takroriy saylov o’tkazish, bo’shab qolgan o’rinlarga Senatorlar saylash

maslalari ham qonunlarda ko’zda tutilgan.

Davlat hokimiyati vakillik organlari qo’shma majlislarida ovoz berish chog’ida

belgilangan miqdorda Senat a’zolari saylanmagan bo’lsa (har biri hududiy birlikdan

oltitadan), saylanmay qolgan miqdordagi Senat a’zoligi uchun ovozlarning zarur

190


ana shu qo’shma majlisining o’zida takroriy ovoz berish o’tkaziladi (57-modda).

Demak takroriy ovoz berish o’tkazish uchun belgilangan (oltita) miqdordagi

Senat a’zosi asosiy saylovda saylanmagan bo’lishi kerak va takroriy ovoz berish

asosiy saylov o’tkazilgan qo’shma majlisda o’tkaziladi.

Qonunning 60-moddasida Senat a’zolarining takroriy saylovi ham nazarda

tutilgan. Senat a’zolarining takroiy saylovi quyidagi hollarda o’tkaziladi:

1. Agar saylov haqiqiy emas deb topilsa. Saylovni haqiqiy emas deb topishda

qo’shma majlisuchun belgilangan kvorumni bo’lmaganligi sabab bo’lishi mumkin.

2. Agar takroriy ovoz berishda ham belgilangan miqdorda Senat a’zolari

saylanmagan bo’lsa. Bu holda takroriy saylov saylanmay qolgan miqdordagi Senat

a’zolari uchun o’tkaziladi.

Senat a’zolarining takroriy saylovi Senatga o’tkazilgan asosiy saylovdan keyin

ko’pi bilan 15 kunlik muddat ichida o’tkaziladi.

Saylanmay qolgan miqdordagi Senat a’zoligiga nomzod ko’rsatish va takroriy

saylov o’tkazish qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

Senat a’zolarining vakolat muddati qonunda ko’rsatilgan tartiblarda

muddatidan oldin tugatilsa bo’shab qolgan o’rinlarga Senat a’zolarini saylash uchun

saylov o’tkaziladi. Bo’shab qolgan Senat a’zolarining saylovi Qoraqolpog’iston

Respublikasi Juqorg’i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati

vakillik organlari deputatlarining tegishli qo’shma majlislarida qonun talablariga

rioya etilgan holda o’tkaziladi.

Senat vakolat muddatining tugashiga 6 oydan kam vaqt qolganida Senat

a’zosining o’rni bo’shab qolsa, bo’shab qolgan o’ringa Senatning yangi a’zosi saylovi

o’tkazilmasligi mumkin.

5-§. Saylov qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik.

Saylov to’g’risidagi qonunlarning alohida moddasida saylov qonunchilgini

buzganlik uchun javobgarlik belgilangan.Unga asosan Oliy Majlisga, mahalliy

vakillik organlariga saylash va saylaninish, saylov oldi tashviqoti olib borish

huquqlarni amalga oshirishlariga zo’ravonlik, aldash, taxdid qilish yoki boshq yo’l

bilan qarshilik ko’rsatuvchi shaxslar shuningdek soxta saylov hujjatlari tuzgan,

byulletenlarni atayin noto’g’ri sanab chiqqan, ovoz berish yashirinligini buzgan yoki

qonun boshqacha tarzda buzilishiga yo’l qo’ygan saylov komissiyalarining a’zolari,

boshqa mansbdor shaxslar, siyosiy partiyalarning vakillari qonunga muvofiq javobgar

bo’ladilar. Deputatlikka, Senat a’zoligiga nomzodlar to’g’risida soxta ma’lumotlarni

e’lon qilgan yoki boshqacha tarzda tarqatgan shaxslar ham javobgarlikkka tortiladi.

Ovoz berish kuniga qadar uch kun ichida, shuningdek ovoz berish kuni

jamoatchilik fikri so’rovlari natijalarini, saylov natijalari, taxminlarini,

o’tkazilayotgan saylov bilan bog’liq boshqa tadqiqotlarni chop etishga (e’lon

qilishga), shu jumladan ularni umumiy foydalanishdagi axborot telekomunikatsiya

tarmoqlariga (shu jumladan Internet jahon axborot tarmoqlariga) joylashtirishga yo’l

qo’yilmaydi. Aks holda bu ham javobgarlikni keltirib chiqaradi.

O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining VII bobi “Fuqarolarning

Konstitusiyaviy huquq va erkinlariga qarshi jinoyatlar” deb nomlanib, shu bobga

kiruvchi 146-, 147-moddalar saylov huquqini buzganlik uchun javobgarlik belgilaydi.

191

Kodeksning 146-moddasi “Saylov yoki referendum tashkil qilish, ularni

o’tkazish to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzish” deb nomlangan.unga asosan, saylov

yoki referendum tashkil qilish, ularni o’tkazish vaqtida mansabdor shaxslar, siyosiy

partiyalar yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarining vakillari yoki

saylov yoхud referendum komissiyalari a’zolari tomonidan ovoz berishning

yashirinligini buzish, saylov yoki referendum hujjatlarini qalbakilashtirish, saylov

yoki imzo varaqalariga soхta yozuvlar kiritish, berilgan ovozlarni ataylab noto’g’ri

hisoblash eng kam ish haqqining 25 barobarigacha miqdorda jarima yoki uch

yilgacha ahloq tuzatish ishlari yoki 6 oyga qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan

mahrum qilish bilan jazolanadi.

Kodeksning 147-moddasi “Saylov huquqini yoki ishonchli vakillar

vakolatlarining amalga oshirilishiga to’sqinlik qilish” deb nomlangan va unga asosan

fuqarolarning deputat yoki prezidentlikka saylash yoki saylanish, saylovoldi

targ’iboti olib borish huquqlarini deputatlarning yoki prezident nomzodlarining

ishonchli vakillari o’z vakolatlarining erkin amalga oshirishlariga shuningdek,

fuqarolarning referendumda erkin ishtirok etishlariga zo’rlik ishlatish, qo’rqitish,

aldash yoki og’dirib olish yo’li bilan to’sqinlik qilish uch yilgacha ahloq tuzatish

ishlari yoki 6 oyga qamoq yoki besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan

jazolanadi.

Xulosa.

Saylov jarayonida takroriy ovoz, takroriy saylov o’tkazishni qonunlarda

belgilab qo’yilishi saylovlarning haqiqiy o’tishini, uni natijasini oldindan belgilash

mumkin emasligini ko’rsatadi. Takroriy ovoz berish takroriy saylov asosiy

saylovlardan keyin oxirgi uzil kesil natijaga erishish uchun o’tkaeiladigan saylov

kampaniyasi davrida amalga oshiriladigan tadbirlardandir. Ular O’zbekiston saylov

tizimiga faqat mustaqillikdan so’ng kirib kelgan va qo’llanilib kelayotgan saylov

institutidir. Takroriy ovoz berish, takroriy saylov prezident saylovida, deputatlar

saylovida Qonunchilik palatasiga Ekoharakatdan deputat saylashda, Senat a’zolarini

saylashda qo’llaniladigan tadbir bo’lib, har bir saylovda ularning o’xshash va bir

biridan farq qiladigan jihatlari mavjud. Takroriy ovoz berish va takroriy saylov

o’tkazish asoslari qonuniy asosga ega.

Shuningdek O’zbekiston saylov tizimida bo’shab qolgan o’rinlarga deputatlar,

Senatorlarning saylash tartibi ham o’rnatilgan bo’lib bu turli sabablar bilan bo’shab

qolgan deputatlik va Senatorlik o’rinlarini muntazam ravishda to’ldirib borish

imkoniyatini beradi.

Saylov qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik belgilanganligi esa

fuqarolarning teng huquqliligini, saylovlarni ochiq, erkin o’tishini ta’minlovchi

muhim vositadir.


1. Agar saylovlarda siyosiy partiyalar tomonidan ko’rsatilgan nomzodlar

saylov kuni еtarli ovoz to’play olmasa takroriy ovoz berish yoki takroriy saylov

o’tkazish koidalari belgilangan.

192

O’zbekiston Republikasida Prezidenlikka hamda Vakillik organlariga

o’tkazilayotgan saylovlarda takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish va

bo’shab qolgan o’rinlarga saylov o’tkazish tartibi qanday belgilangan, har birini

qonun hujjatlari normalari asosida umumiy va o’ziga xos jixatlarini tahlil qiling.

2. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, qonuniylik prinsipi o’rnatilgan va unga

amal qilish qat’iy belgilangan. Jumladan, milliy saylov qonunchiligimizni buzganlik

uchun ham bir qator ma’muriy hamda jinoiy javobgarlik masalalari bor.

O’zbekiston Respubliksining amaldagi Jinoyat kodeksi va Ma’muriy

javobgarlik to’g’risidagi kodeksida saylovga doir qonun hujjatlarini buzganlik uchun

belgilangan jinoiy va ma’muriy javobgarlikning o’ziga xos xususyatlari nimalardan

iborat ekanligini tahlil qiling hamda huquqiy baho bering.

3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasining navbatdagi

sayloalariga ikki oy muddat qolgan davrda “Milliy tiklanish partiyasi” fraksiyasi

a’zolari orasidan ikki nafari sog’lig’i yomonlashganligi tufayli tibbiy komissiya

xulosasi asosida o’z vazifasidan ozod etildi. Shundan so’ng partiya Qurultoyi

parlamentdagi o’z pozisiyasini saqlab qolish uchun Markaziy saylov komissiyasiga

ikki nafar a’zosini bo’shab qolgan o’rinlarga tayinlash to’g’risida qaror chiqarish

kerakligini so’rab ariza bilan murojaat qildi.

Savol

1. Parlamentda bo’shab qolgan o’rinlarning to’ldirilish tartibini yoriting?

2. Taraflarning harakatlariga baho bering?

3. Mazkur vaziyatda Markaziy saylov komissiyasi chiqarishi kerak bo’lgan

qaror namunasini tayyorlang?

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga Qoraqalpog’iston


vakillik organlari deputatlarining orasidan saylovlar o’tkazildi. Saylov natijasiga

ko’ra, ovoz berish chog’ida belgilangan miqdorda Senat a’zolari saylanmadi.

Natijada, saylanmay qolgan miqdordagi Senat a’zoligi uchun ovozlarning zarur


ana shu qo’shma majlisining o’zida takroriy ovoz berish o’tkaziladi. Lekin takroriy

ovoz berish yakuniga muvofiq yana Senat a’zoligiga еtarli ovoz to’plamagan

nomzodlar mavjudligi va Senat tarkibi to’liq shakllanmaganligi aniqlandi.

Savol

1. Mazkur holatda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan qanday ishlar amalga oshiriladi?

2. Sizningcha mazkur muammoning еchimi qanday bo’ladi?

3. Fikringizni huquqiy jihatdan asoslab bering?

15-mavzu: Deputat va Senatorni chaqirib olish.

Deputat va Senatorni chaqirib olish asoslari. Deputat va Senatorni

chaqirib olish masalasini qo’zg’atish. Deputatni chaqirib olish bo’yicha ovoz

berishni tashkil etish. Ovoz berishni o’tkazish, natijalarini aniqlash.

193

Mavzuda saylov tizimi institutlaridan hisoblanuvchi – deputat va Senatorni

chaqirib olish, ya’ni ularning vakolatini muddatidan avval tugatishning muhim bir

usuli haqida ma’lumot beriladi. Deputat va Senatorni chaqirib olish asoslari

(sabablari), shunday hol vujudga kelsa, chaqirib olish masalasini qo’zg’atish,

qo’zg’atish huquqiga ega sub’ektlar; chaqirib olinayotgan deputat va Senatorga o’zini

himoya qilish uchun imkoniyat yaratilishi; deputat va Senatorni chaqirib olish

bo’yicha ovoz berishni tashkil etish (ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish, ovoz berish

kunini tayinlash, komissiya va uchastkalar tuzish, binolarni tayyorlash, ovoz berish

byulletenlari rasmiylashtirish, ovoz beruvchilar ro’yxatini tuzish, ovoz berish kuni,

vaqti haqida xabar berish); ovoz berishni o’tkazish, natijani aniqlash, uni

rasmiylashtirish, Ekoharakatdan saylangan deputatlarni chaqirib olish masalalari

yoritilgan.

1-§. Deputat va Senatorni chaqirib olish asoslari.

Deputatlar1 , Senatorlarning konstitusiyaviy vakolat muddati mavjud bo’lib,

ular shu muddatda faoliyat ko’rsatadi va muddati tugagach yangitdan saylovda

nomzod ishtirok etishi mumkin. Deputat va Senatorlarning vakolat muddati besh yil.

Lekin qonunlar deputatlar va Senatorlarning vakolat muddati tugamasdan ham

vakolatni tugatish holatini belgilaydi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati a’zosini

maqomi to’g’risida”gi 2 va “Xalq deputalari viloyat, tuman va shahar Kengashi

deputatining maqomi to’g’risida”gi3 Qonunlarda deputat va Senatorlarning vakolat

muddati quyidagi hollarda muddatidan ilgari tugatiladi deb belgilangan:

- ular o’z vakolatini zimmasidan soqit qilish to’g’risida ariza bersa;

- deputatlik, Senatorlik vakolatlarini amalga oshirishga nomuvofiq bo’lgan

lavozimga saylangan yoki tayinlansa;

- unga nisbatan sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirsa;

- u chaqirib olinsa;

- sud uni muomalaga layoqatsiz deb topsa;

- u sudning qonuniy kuchga kirgan qarori asosida bedarak yo’qolgan deb

topilsa yoki vafot etgan deb e’lon qilinsa;

- u O’zbekiston fuqaroligini yo’qotsa;

- u vafot etsa;

- vakillik orgnalari tarqatib yuborilsa.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, mahalliy Kengashning

Senator etib saylangan deputati vakolatini muddatidan oldin vakolatini tugatilishi,

uning Senatorlik vakolatining tugatilashiga olib keladi.

Yuqoridagilardan deputat va Senatorni chaqirib olish – bizning o’quv

kursimiz dasturida alohida mavzu qilib belgilangan.

1 Deputatlar deganda Оliy Majlis Qоnunchilik palatasi deputatlari va mahalliy Kengashlarning barcha bо‘g‘inidagi

deputatlar nazarda tutiladi. 2 О’zbekistоn Respublikasining Axbоrоtnоmasi. 2005 yil, №1, 8-mоdda. 3 Shu hujjat. 2005 yil, №1, 10-mоdda.

194

Buning sababi mazkur chaqirib olish ovoz berish orqali amalga oshiriladi.

Unda saylovdagi ko’plab tadbirlar qo’llaniladi va bu saylov tizimini tarkibiy qismi

hisoblanadi.

Deputat va Senatorni chaqirib olishda hal qiluvchi rolni saylovchilar o’ynaydi.

Ularning xohishiga ko’ra deputat va Senatorning vakolat muddati, muddatidan oldin

tugatiladi.

Deputat va Senatorni chaqirib olish asoslari, tartibi, “Xalq deputatlari mahalliy

Kengash deputatini, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi

deputatini va Senati a’zosini chaqirib olish to’g’risida”gi Qonuni bilan belgilangan1.

Deputat va Senatorlarni chaqirib olish uchun quyidagilar asos bo’ladi:

- deputatning, Senatorning O’zbeiston respublikasi Qonun hujjatlarini jinoiy,

fuqarolik, ma’muriy hamda qonunda nazarda tutilgan boshqa turdagi javobgarlikka

olib kelishi tarzda buzilishi;

- deputatning, Senatorning ahloq, deputatlik odobini umue’tirof etilgan

normalarini qo’pol ravishda buzuvchi va deputat, Senator nomiga dog’ tushiruvchi

hamda davlat hokimiyati vakillik organlari obro’siga putur еtkazuvchi harakatlar,

nojo’ya ishlar sodir etishi;

- deputatning, Senatorning qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o’z vazifalarini

muntazam ravishda, uzrli sabablarsiz, bajarmaganligi, shu jumladan tegishli xalq

duputatlari Kengashlarining, Qonunchilik palatasining, Senatning majlislarida,

ularning organlari ishlarida ishtirok etmasligi, ularning topshiriqlarini bajarmasligi.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senat

a’zosining maqomi to’g’risida”gi qonunning 8-moddasida deputat va Senatorning

majburiyatlari, 11-moddasida ( “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi

deputatining huquqiy maqomi to’g’risida”gi qonunning 6-, 9-moddalarida) deputatlik

va Senatorlik odobi belgilab qo’yilgan bo’lib, ularni bajarmaslik, buzish, chaqirib

olishga asos bo’ladi.

2-§. Deputat va Senatorni chaqirib olish masalasini qo’zg’atish.

Qonun hujjatlarini, ahloq va deputatlik odobi normalarini buzgan o’z

vazifalarini muntazam bajarmayotgan deputatni, Senatorni vakolat muddatidan oldin

chaqirib olish zarurligi to’g’risidagi qaror xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar

Kengashi, Qonunchilik palatasi yoki Senat (Senat Kengashi) tomonidan qabul

qilinadi.

Deputatni, Senatorni chaqirib olish masalasini ko’rish uchun huquqni

muhofaza qiluvchi organlar va prokuratura tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan

tartibda berilgan so’rov ham asos bo’ladi. Ya’ni, chaqirib olish masalasini huquqni

muhofaza qiluvchi organlar, prokuratura qo’zg’atishi mumkin. Chaqirib olish uchun

har qanday hollarda ham tegishlii Kengashlar, Qonunchilik palatasi, Senat qarorlari

huquqiy asos bo’ladi.

Deputatni, Senatorni chaqirib olish zarurligi to’g’risida qaror qabul qilish

uchun bir necha jarayonlar, tadbirlar o’tkazilishi qonunda nazarda tutilgan.

1 О’zbekistоn Respublikasi Qоnun hujjatlari tо‘plami. 2005 yil, 8-9 sоn, 64-mоdda; 2008-yil 52-sоn, 510-mоdda.

195

Deputat, Senator qonun hujjatlarini buzgan deb hisoblansa, unga doir

materiallar xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi, Qonunchilik palatasi

yoki Senat (Senat Kengashi) tomonidan tegishlicha viloyat, tuman, shahar

prukuroriga yoki O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga dastlabki tarzda ko’rib

chiqish va shu masala yuzasidan xalq deputatlari Kengashini, Qonunchilik

palatasining yoki Senatning deputatlik odobi qo’mitasiga (komissiyasiga) xulosa

berish uchun yuboriladi.

Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi, Qonunchilik palatasi yoki

Senat (Senat Kengashi) deputatlik odobi qo’mitasining (komissiyasining) va tegishli

prokurorning xulosalari eshitilib uning yakunlari bo’yicha deputatni, Senatorni

chaqirib olish asosli yoki asossiz ekanligi haqida qaror qabul qilinadi. Viloyat, tuman,

shahar Kengashlariga, chaqirib olish masalasi qo’yilgan deputat yoki Senatorning

hamda mazkur masalaga doir materiallarni o’rgangan prokurorni ng fikri eshitilish

mumkin.

Agar materiallarni o’rganish, fikrlarni eshitish natijasida chaqirib olish

to’g’risidagi taklif asosli deb topilsa, deputat yoki Senatorni chaqirib olish haqidagi

tegishli Kengash, Qonunchilik palatasi, Senat (Senat Kengashi) qaror qabul qiladi va

chaqirib olish uchun deputat saylangan okrugda ovoz berishni tashkil qilish uchun

qarorni Markaziy saylov komissiyasiga yuboradi.

Mahalliy davlat hokimiyati organlarining qo’shma majlisida saylangan

Senator, shu organlarning deputati bo’lganligi uchun u shu organlarining deputati

sifatida chaqirib olinadi.

Markaziy saylov komissiyasi Senatorni chaqirib olish uchun shu Senator

deputat sifatida saylangan saylov okrugida chaqirib olish bo’yicha ovoz berishni

tashkil etadi.

Hokimiyat vakillik organining qo’shma majlisida saylangan Senator deputatni

chaqirib olish natijasida deputatlik maqomini yo’qotsa, chaqirib olish bo’yicha ovoz

berish natijalari ro’yxatga olingan paytdan boshlab Senatorlik maqomini ham

yo’qotadi.

3-§. Deputatni chaqirib olish bo’yicha ovoz berishni tashkil etish.

Deputatni chaqirib olish, u saylangan okrugdagi saylovchilar tomonidan ovoz

berish orqali chaqirib olinadi.

CHaqirib olish bo’yicha ovoz berishni Markaziy saylov komissiyasi

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov o’tkazish to’g’risida”, “Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunlar

asosida belgilangan tartibda tashkil etadi.

Ovoz berishni tashkil etish va o’tkazish saylov prinsiplari asosida o’tkaziladi.

Saylov okrugda umumiy saylov bo’lib, bu okrugdagi barcha saylov huquqiga ega

fuqarolarning ovoz berishda ishtirok etishini ta’minlanishini nazarda tutadi. Barcha

fuqarolar ovoz beruvchilar ro’yxatiga kiritiladi. Ovoz berishda faqat qonun bilan

saylovda ishtirok etish huquqi cheklanganlargina ishtirok etmaydi. Ovoz berish teng

saylov prinsipida o’tkaziladi ya’ni har bir saylovchi bitta ovozga ega u faqt bir

uchastkada ro’yxatga kiritiladi. Ovoz berish to’g’ridan-to’g’ri prinsip asosida o’tadi.

Fuqarolar ovoz berishda shaxsan ishtirok etadi.

196

Ovoz berishda ishtirok etish fuqarolarning xohish-irodasini erkin bildirish

asosida o’tadi. Hеch kim ovoz berishda ishtirok etishga yoki yoqlab, qarshi ovoz

berishga majbur qilinmaydi, shuningdek ovoz berishda ishtirok etishga to’sqinlik

qilinmaydi.

Deputatni chaqirib olish yashirin ovoz berish orqali amalga oshiriladi.

Markaziy saylov komissiyasi deputatni chaqirib olish haqidagi davlat

hokimiyati vakillik organlarining qarorini olgan kundan e’tiboran o’n kunlik muddat

ichida qonunga muvofiq xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining

deputatini, shuningdek Qonunchilik palatasining deputatini chaqirib olish bo’yicha

okrug saylov komissiyasini tuzishni ta’minlaydi hamda ovoz berish vaqti va joyini

tayinlab bu haqda tegishli xalq deputatlari Kengashlari, Qonunchilik palatasi yoki

Senatga xabar qilinadi.

Chaqirib olish bo’yicha ovoz berishni o’tkazishda okruglar tuzilmaydi, chunki

okrug saylov vaqtida tuzilgan va shu okrugdan deputat saylangan. Ovoz berish shu

okrugning o’zida o’tkaziladi.

Deputat yoki Senatorni chaqirib olish vaqtida chaqirib olinayotgan deputat va

Senatorning huquqlari alohida kafolatlanadi, ularga o’zlarini himoya qilishga

imkoniyat yaratiladi.

Хalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi, Qonunchilik palatasi yoki

Senat (Senat Kengashi) deputatni, Senatorni chaqirib olish uchun asoslar vujudga

kelsa, aniqlansa, shunday materiallar tushgan paytdan boshlab uch kunlik muddatdan

kechiktirmay deputatga, Senatorga tushgan hujjatlarning nusxasi ilova qilingan holda

yozma xabarnoma yuboriladi. Chaqirib olish masalasi qo’yilgan deputat, saylovchilar

bilan uchrashishga, saylovchilarning yig’ilishlarida, davlat hokimiyati vakillik

organlari sessiyalarida va majlislarida, chaqirib olish haqida masala ko’rilayotganda

ishtirok etishga hamda o’zini himoya qilib so’zga chiqishga, hujjatlar taqdim etish

huquqiga ega.

Deputatni, Senatorni chaqirib olish haqidagi masala qo’yilishiga sabab bo’lgan

yolg’on axborot va asossiz materiallarni tarqatgan, taqdim etgan shaxslar qonunga

muvofiq javobgarlikka tortiladi.

4-§. Ovoz berishni o’tkazish, natijalarini aniqlash.

Deputatni chaqirib olish ishlarini tashkil etish, tegishli okrug komissisi

tomonidan amalga oshiriladi. Ovoz berishni o’tkazish uchun ovoz berishga kechi

bilan yigirma besh kun qolganda ovoz berish uchastkalari va kechi bilan yigirma kun

qolganda uchastka komissiyalari tuziladi.

Uchastka saylov komissiyalari saylovchilar ro’yxatini ovoz berish kuniga kechi

bilan o’n kun qolganda hamma tanishib chiqishi uchun taqdim qilinadi.

Ovoz berish uchastkalari va komissiyalarini tuzish, komissiyalarining

vakolatlari, saylovchilarning ro’yxatlarini tuzish, u bo’yicha bahslashuvlar, ovoz

berishni o’tkazish “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov o’tkazish

to’g’risida”gi hamda “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga

saylov to’g’risida”gi Qonunlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

197

Deputatni chaqirib olish bo’yicha yashirin ovoz berish byulletenida uning

familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan sanasi, lavozimi (mashg’ulot turi)

ko’rsatiladi. Byulletenga alohida-alohida qilib quyidagi matn joylashtiriladi:

Deputatni chaqirib olishni yoqlayman

Deputatni chaqirib olishga qarshiman

Saylovchi deputatni chaqirib olish bo’yicha ovoz berish paytida deputatni

chaqirib olinishini yoqlashidan yoki uni chaqirib olishiga qarshi ekanligidan kelib

chiqib tegishli matn ro’parasidagi kvadratga belgi-krestik qo’yadi.

Deputatni chaqirib olish bo’yicha tuzilgan okrug va uchastka komissiyalarining

vakolat muddati, deputatni chaqirib olish bo’yicha ovoz berish yakunlari

chiqarilgandan so’ng tugaydi.

Ovoz berish natijalari deputatni chaqirib olish bo’yicha uchastka, okrug

komissiyalari majlisida, saylov natijalarini aniqlash tartibiga o’xshab aniqlanadi.

Natija okrug komissiyasining majlisida ovoz berish o’tkazilgan kunning ertasiga

aniqlanib, bayonnoma tuziladi, bayonnoma tegishlicha Markaziy saylov

komissiyasiga, viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasiga yuboriladi.

Ovoz berishda ro’yxatga kiritilgan fuqarolarning kamida o’ttiz uch foizi

ishtirok etib, ishtirok etganlarning yarmidan ko’pi deputatni chaqirib olishni yoqlab

ovoz bersa, deputat chaqirib olingan hisoblanadi.

Ovoz berishda qatnashgan fuqarolarning yarmidan kami deputatni chaqirib

olishni yoqlab ovoz bersa, yoki o’ttiz uch foizdan kam fuqaro ovoz berishda ishtirok

etsa, deputatni chaqirib olish rad etilgan hisoblanadi.

Deputatni chaqirib olishni yoqlab yoki chaqirib olishga qarshi berilgan ovozlar

teng bo’lib qolganda deputat o’z vakolatini saqlab qoladi, ya’ni u chaqirib olinmagan

hisoblanadi.

Markaziy saylov komissiyasi yoki viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi

ovoz berish yakunlariga ta’sir qilgan qoidabuzarlikka yo’l qo’yilganligi tufayli ovoz

berish natijalarini haqiqiy emas deb topishi mumkin. Bunday holda takroriy ovoz

berish tayinlanib, takroriy ovoz berish ham qonunchilik talablariga to’la rioya qilgan

holda ikki haftalik muddat ichida o’tkaziladi.

Markaziy saylov komissiyasi yoki viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi

okrug saylov komissiyasidan olgan bayonnoma asosida deputatni chaqirib olish

bo’yicha ovoz berish natijalarini besh kunlik muddat ichida ro’yxatga olib, bu haqda

ommaviy axborot vositalari orqali xabar qiladi.

Qonunchilik palatasi deputatini chaqirib olish bo’yicha ovoz berish yakunlari

to’g’risida Markaziy saylov komissiyasi Qonunchilik palatasini xabardor qiladi.

Хuddi shunday xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi deputatini

chaqirib orlish bo’yicha ovoz berish yakunlari bo’yicha tegishli viloyat, tuman,

shahar saylov komissiyasi tegishli vakillik organini va Markaziy saylov komissiyasini

xabardor qiladi.

Deputat vakolati, agar u ovoz berish natijasida chaqirib olingan bo’lsa, uni

chaqirib olish bo’yicha ovoz berish natijalari ro’yxatga olingan paytdan boshlab

muddatidan ilgari tugatilgan hisoblanadi.

198

Qonunda Qonunchilik palatasiga Ekoharakatdan saylangan deputatni chaqirib

olish holati ham belgilangan. Qonun normalariga asosan Ekoharakatdan saylangan

Qonunchilak palatasi deputati ham qonun hujjatlarini jinoiy, fuqaroviy, ma’muriy

hamda qonunda nazarda tutilgan boshqa turdagi javobgarlikka olib kelishi mumkin

bo’lgan tarzda buzsa; deputatni ahloq, odobining umum e’tirof etilgan normalarini

buzuvchi, deputat nomiga dog’ tushiruvchi, hamda davlat hokimiyati vakillik

organlarining obro’siga putur еtkazuvchi nojo’ya harakatlar sodir etsa; deputat o’z

vazifalarini muntazam ravishda bajarmasa, tegishli organlar ishida ishtirok etmasa,

topshiriqlarni bajarmasa chaqirib olish masalasi qonunda nazarda tutilgan tartibda

qo’zg’atilib, chaqirib olish zarurligi haqida Qonunchilik palatasi qaror qabul qiladi va

qarorni Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etadi. Qonunchilik palatasining

Ekoharakatidan saylangan deputati, Ekoharakatning Oliy organi tomonidan chaqirib

olinadi. Uning se’zdi (quriltoyi) deputat saylash uning kvorumi, chaqirib olish uchun

ovoz berishni tashkil etish, ovoz berish natijalarini aniqlash, deputatga quyilayotgan

e’tirozlarning asossiz ekanligini isbotlash uchun imkoniyat berish, vakillik

organlarining boshqa deputatlarni chaqirib olishda qo’llaniladigan tartib asosida

bo’ladi.

Deputat va senatorni chaqirib olish bilan barcha harajatlar (ovoz berishni

o’tkazish) davlat byudjeti hisobidan amalga oshiriladi. Deputat, Senatorni chaqirib

olish qonunchiligini buzilganligi ustidan Markaziy saylov komissiyasiga hamda

tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasiga yoki sudga shikoyat qilishi

mumkin.

Xulosa

Deputat va Senatorni chaqirib olish saylov tizimining ajralmas qismi bo’lib, u

orqali fuqarolar vakillik organlarini tuzishdagina emas, ularning faoliyatini nazorat

qilishda ham faol ishtirok etadi. Chaqirib olish institutini mavjudligi deputat va

Senatorlar o’z vazifasiga, ma’suliyatiga vijdonan yondashuvini, ahloq, odob

normalarini xurmat qilishni ta’minlovchi muhim shartlardandir.

Deputat va Senatorni chaqirib olish uchun ovoz berish saylov doirasida

o’tkazilib, saylovning asosiy prinsiplari bunda ham qo’llaniladi. Deputat va

Senatorlarni chaqirib olish maxsus qonun asosida tashkil qilinsada, shu qonunning

o’zida, saylov qonunlaridan foydalanishni e’tirof etilishi ham chaqirib olishni, saylov

bilan bog’liqligini ko’rsatadi.

Deputat va Senatorni chaqirib olishda bir necha sub’ektlar: huquqni muhofaza

qiluvchi organlar, vakillik organlari (ularning organlari), saylov komissiyalari;

fuqarolar ishtirok etadi. Lekin bular orasida fuqarolar alohida ro’l o’ynaydi, chunki

chaqirib olishda ular hal qiluvchi ovozga ega, oxirgi so’zni ular aytadi. Chunki

qancha chaqirib olish qo’zg’atilib ovoz berish o’tkazilmasin, fuqarolar chaqirib

olishini xohlab ovoz bermasa deputat va Senator chaqirib olinmaydi. Chaqirib

olinayotgan deputat va senatorga o’zini himoya qilishiga keng imkoniyatlar

yaratilishi, ovoz berish natijasi aniqlanayotganda teng ovozlar ularni foydasiga hal

qilinishi demokratiyaning amaliy ifodasi hisoblanadi.

Nazorat qilish uchun savollar:

199

1. Milliy saylov qonunchiligimizda deputat va senatorlarga vakolat berilishi

bilan bir qatorda ularni vakolat muddati tugamasdan avval chaqirib olish normalari

ham belgilangan.

Deputat va Senatorlarni nima uchun chaqirilib olinadi hamda ularning

faoliyati muddatidan avval to’xtaltiladi. Ushbu holatni qonunchilik doirasida

muxokama qiling va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

deputati va Senati a’zolari hamda mahalliy Kengashlar deputatlarining chaqirilib

olish tartib taomillarini qiyosiy tahlil etib huquqiy baho bering.

2. Deputat va Senatorlar chaqirib olinishini turli xil yo’llari, sabablari mavjud

bo’lib, turli xil sub’ektlar tashabbusi bilan chaqirilib olinadi.

Chaqirib olishga nimalar asos bo’lishi, chaqirib olish tashabbusi bilan kimlar

chiqishi, chaqirib olinayotgan deputat va Senatorlarga o’zini himoya qilish uchun

qanday imkoniyatlar yaratilganmi? Shular haqida qonunchilik doirasida tahlil etib


3. Xalq deputatlari mahalliy Kengashi deputatligiga saylangan deputat F

belgilangan vazifalarni muntazam ravishda uzrli sabablarsiz bajarmayotganligini

inobatga olib O’zbekiston Respublikasining “Xalq deputatlari mahalliy Kengashi

deputatini, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi

deputatini va Senati a’zosini chaqirib olish to’g’risida”gi qonun talablariga binoan,

mahalliy Kengashi deputatni chaqirib olish to’g’risida majlis o’tkazish uchun majlis

chaqirishga qaror qildi.

Savol

1. Xalq deputatlari mahalliy Kengashi deputatini, O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini va Senati a’zosini chaqirib olish

asoslarini tahlil qiling.

2. Chaqirib olishni amalga oshirishning prosessual tartibini batafsil yoritib

bering.

3. Mazkur holatda taraflarning harakatlariga baho bering.

4. O’zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasiga 2009-yil 27-dekabrda

saylovlar bo’lib o’tdi, besh yillik faoliyatdan so’ng Qonunchilik palatasi vakolat

muddati tugadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan

Qonunchilik palatasiga yangi saylovlar 2014-yil 21-dekabr kuniga belgilandi. Shu

vaqtdan boshlab, Qonunchilik palatasining vakolatlari tugadi. Yangi saylangan

Qonunchilik palatasi faoliyat boshlagunga qadar oraliq muddatda palata ishi to’xtab

qolishi holati yuzaga keladi.

Savol

1. Yangi saylangan deputatlar faoliyatining boshlanish tartibini yoritib bering?

2. Ushbu masala Senatda qanday tartibda hal etiladi?

3. Masalaga huquqiy baho bering?

16-mavzu Fuqarolar yig’ini raisi (oqsaqoli) va uning maslahatchilari

saylovi

200

Saylov tayinlash va saylov o’tkazish pritsiplari. Saylov o’tkazuvchi

tuzilmalar va ularning vakolatlari. Fuqarolar yig’ini raisi va uning

maslahatchilari lavozimiga nomzodlar ko’rsatish. Saylovni (ovoz berishni)

tashkil etish va ovoz berishni o’tkazish. Ovoz berish natijalarini chiqarish.

Mavzuda O’zbekiston saylov tizimining tarkibiy qismi bo’lmish Fuqarolar

yig’ini raisi (oqsaqoli) va uning maslahatchilarini saylash masalasi yoritildi. Bu

saylovlarni tayinlash, saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishdagi demokratik

pritsiplar, ularning ahamiyati; saylovga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazishda ishtirok

etuvchi tuzilmalar va ularning vakolatlari; fuqarolar yig’ini raisi va o’rinbosarlari

lavozimiga nomzodlar ko’rsatish, nomzodlarga qo’yiladigan talablar; saylovda ovoz

berishni tashkil qilish, uni o’tkazish, ovoz berish natijalarini aniqlash va rais va uning

maslaxatchilarini saylovida takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish asoslari va

tartibi va rais hamda uning maslahatchilarining vakolat muddatini muddatdan oldin

tugatishda saylov o’tkazish tartibi xaqida ma’lumotlar berilgan.

1-§. Saylov tayinlash va saylov o’tkazish pritsiplari

O’zbekiston Respublikasining eng quyi ma’muriy xududiy birliklarida,

qishloq, shahar, ovullarda davlat hokimiyati organlari tuzilmaydi. Konstititsiyaning

105-moddasida bu hududlarda fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tuzilishi,

bu organ – fuqarolar yig’ini bo’lishligi belgilanib qo’yilgan. Shuningdek

Konstitusiyada fuqarolar yig’inlari shaharlardagi, mahallalardagi, qishloqlardagi,

ovullardagi mahallalarda ham tuzilishi va ular ikki yarim yil muddatga raisini

(oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylashi mustahkamlab qo’yilgan. Shuningdek

konstitusiya normalarida, o’zini o’zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini

tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bilan belgilanishi ko’rsatib qo’yilgan.

Shunga asosan, O’zbekistonda “Fuqarolarni o’zini o’zi boshqarish organlari

to’g’risida”1 va “Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli)va uning maslahatchilari saylovi

to’g’risida”2 qonun qabul qilingan.

O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti tomonidan 2010-yil 12 noyabrda

ilgari surilgan Konsepsiyasida “Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning

maslahatchilari saylovi to’g’risida”gi qonunga o’zini o’zi boshqarish organlari

raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish bo’yicha oqsoqollar va ularning

maslahatchilari eng munosib fuqarolar orasidan saylanishini nazarda tutuvchi

o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish taklif qilingan edi.

Shu asosda qonun 2013-yil 22 aprelda yangi tahrirda tasdiqlandi. Uning

natijasida saylovlarni demokratik o’tkazish pritsiplari kengaytirildi, rais va uning

maslahatchilari lavozimiga nomzodlarga qo’yiladigan talablar kuchaytirildi.

Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi, O’zbekiston

Respublikasi saylov tizimining tarkibiy qismi bo’lib, unda saylovga xos asosiy

xususiyatlar va umumiylik shu bilan birga o’ziga xoslilik mavjud.

Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilariga saylov o’tkazish

muddati saylov boshlanishidan kamida ikki oy oldin O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Senatining Kengashi tomonidan belgilanadi. Shuningdek Senat Kengashi

tomonidan saylovga tayyorgarlaik ko’rish tadbirlari muddati va tartiblari belgilanadi.

201

Saylovda ishtirok etish ixtiyoriy va erkin bo’lib, saylov huquqiga o’n sakkiz

yoshga to’lgan, shu hududda doimiy yashovchi fuqarolar ega. Fuqarolarni saylov

xuquqini cheklash ta’qiqlanadi. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan

fuqarolar saylovda ishtirok etmaydi.

Rais va uning maslahatchilarining saylovi oshkoralik, muqobillik, teng saylov

prinsipi asosida o’tkaziladi.

Rais (oqsoqol) va uning maslahatchilarining saylovi oshkora va ochiq

o’tkaziladi. Oshkoralik prinsipi-saylov tayinlanganligi, o’tkaziladigan sana, vaqt va

joy to’g’risida, rais va maslahatchi nomzodlari to’g’risida, ovoz berish natijalari

haqida fuqarolarga muntazam xabar berish orqali amalga oshiriladi. Saylovga

tayyorgarlik ko’rish, o’tkazish natijalari ommaviy axborot vositalari orqali keng va

batafsil yoritib boriladi.

Rais va uning o’rinbosarlari saylovida nomzodlar sonini ikki va undan ko’p

bo’lishi kerakligini belgilanishi, saylovni muqobillik asosida o’tishini ko’rsatadi. Bu

fuqarolarga tanlash huquqini beradi.

Rais va uning o’rinbosarlarini saylashdafuqarolar teng huquqga ega, bu tenglik

prinsipi bo’lib, uning natijasida fuqarolar jinsi, irqi, millati, dini, ijtimoiy kelib

chiqishi, e’tiqodi va ijtimoiy mavqеidan qat’iy nazar bitta ovozga ega. Saylovda

fuqaro (fuqarolar vakillar) bir ovozga ega va shaxsan ovoz beradi.

Saylovda hech kim ovoz berishga, ma’lum shaxsni yoqlab yoki unga qarshi

ovoz berishga majbur kilinmaydi. Saylovda ishtirok etishdan turli yo’llar bilan

cheklashga yo’l qo’yilmaydi.

Rais (oqsoqol) yoki uning maslahatchilari vakolatlari muddatidan ilgari

tugatilgan taqdirda, shu fuqarolar yig’inida qonun talablariga mos ravishda yangi

saylov o’tkaziladi.

2-§. Saylov o’tkazuvchi tuzilmalar va ularning vakolatlari

Fuqarolar yig’ini raisi (oqsaqoli) va uning o’rinbosarlari saylovi davlat

organlari ta’siridan holi, mustaqil o’tishi demokratik tallablardandir. Shuning uchun

bu saylovlarni adolatli o’tishini ta’minlash maqsadida maxsus tuzilmalar: Oliy Majlis

Senati Kengashining, Fuqarolar yig’ini raisi (oqsaqoli) va ularning maslaxatchilari

saylovini tashkil etish va o’tkazishga ko’maklashuvchi Komissiyasi, Fuqarolar

yig’inlari raislari (oqsaqolari) va ularning maslaxatchilarini saylovini tashkil etish

hamda o’tkazishga ko’maklashuvchi Qoraqolpog’iston Respublikasi, viloyatlar,

Toshkent shaxri, tuman va shahar komissiyalari; fuqarolar yig’ini raisi (oqsaqoli) va

uning maslaxatchilari saylovini tashkil etish va o’tkazish buyicha ishchi guruhlari

tuziladi.

Senat Kengashi komissiyasi, Senat Kengashi tomonidan saylovni tashkil etish

va o’tkazish davriga tuziladi. U quydagi ishlarni amolga oshiradi:

- Rais (oqsaqoli)va uning maslaxatchilari saylovi qonun hujjatlarga mos o’tishini

ta’minlaydi;

- saylovni tashkil eish va o’tkazishga ko’maklashuvchi xududiy

komissiyalarning faoliyatini muvoliqlashtirib yunaltirib boradi;

- komssiyalarni zarur normativ huquqiy hujjatlar bilan ta’minlaydi;

202

- saylovni o’tkazish yuzasidan aholi o’rtasida tushintirish tashviqot ishlarini

tashkil qiladi;

- saylovni tashkil etish va o’tkazish qanday borayotganligini ommaviy axborot

vositalartda yoritilib borishini tashkil etadi;

- saylovni tashkil etish hamda o’tkazish yuzasidan fuqarolarning murojatlarni

ko’rib chiqadi;

- saylov yakunlari to’g’risidagi hududiy komissiyalar taqdim etgan axborotlarni

ko’rib chiqadi, umumlashtiradi va jamoatchilik etiboriga еtazadi;

- Senat Kengashining komissiyasi qonun hujjatlariga muvofiq boshqa

vazifalarni, vakolatlarni amalga oshiradi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi, xalq deputatlari viloyat, Toshkent shahar,

tuman va shahar ko’maklashuvchi komissiyalari tegishlicha davlat hokimyati vakillik

organlarining qarori bilan saylov o’tkazish davriga tuziladi. Tumanlar va shaharlar

komissiyasi navbatdagi saylov e’lon qilingandan keyin o’z faoliyatini

tugatadi.Demak ulvar 2.5 yil faoliyat yuritadi.

Bu komissiyalar tarkibiga qoidaga ko’ra fuqarolar yig’inlarinig, davlat

organlarining nodavlat notijorat tashkilotlarining vakillari kiritiladi.

Rais (oqsaqol) va uning maslaxatchildari lavozimiga nomzodlar komissiya

tarkibida bo’liasligi kerak.

Komissiya o’ziga berilgan vakolat doirasida quydagi vakolaitlarni amalga

oshiradi:

- saylov to’g’risidagi qonun xujatlarining ijrosini ta’minlaydi;

- ishchi guruhlarning faoliyatini yo’naltirib, muvofiqlashtirib boradi;

- saylovni tashkil etish hamda o’tkazish maslalari bo’yicha aholi o’rtasida

tushuntirish ishlarini tashkil etadi;

- xovlilar, uylar, ko’chalarda , hamda shaharchalardagi, qishloqlardagi va

ovullardagi mahallalarda fuqarolarning vakillik normasini belgilaydi;

- keyinchalik tegishli tuman, shahar xokimlari bilan kelishish uchun fuqarolar

yig’nlari (oqsaqollari) lovozimiga nomzodlarga doir hujjatlarni qabul qiladi;

- saylovga doir hujjatlarni namunalarini tasdiqlaydi (Senat Kengashi tomonidan

belgilanadigan byulleten tashqari);

- saylovni tashkil etish va o’tkazish bilan bog’liq axborotlarni eshitadi;

- saylov yakunlarini chiqaradi va uni Senat Kengashiga taqdim etadi;

- saylovlar bilan bog’liq fuqarolarning murojaatlarini ko’rib chiqadi;

- saylov hujjatlarini arxivga topshirishnii ta’minlaydi va qonun hujjatlarda

belgilangan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Rais (Oqsoqol) vaularning maslaxatchilari saylovida ishtirok etadigan eng quyi

tuzilmasi saylovlarini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha ishchi guruhdir.

Ishchi guruh fuqarolar yig’ini (fuqarolar yig’ini vakillari) qarori bilan saylovni

tashkil etish va o’tkazish uchun tuziladi. Saylov yakunlari e’lon qlingach o’z

faoliyatini yakunlaydi.

Ishchi guruh tarkibiga qoida tariqasida fuqarolar yig’ini tegishli xududda

joylashgan nodavlat notijorat tashkilotlar va boshqa tashkilotlarning vakillari,

shuning, tegishli tuman shahar kengashi deputatlari kiritiladi. Uning tarkibiga

fuqarolari yig’ini Raisi, maslahatchisi, yig’inning boshqa xodimlari, Rais

203

maslahatchilar lavozimiga nomzodlarning yaqin qarindoshlari kiritilishi mumkin

emas.

Ishchi guruh saylovlarini bevosita tashkil qiluvchi, o’tkazuvchi, natijalarni

aniqlovchi tuzilmadir. Ularning vakolatlari qonunda aniq belgilab qo’yilgan bo’lib,

unga asosan Ishchi guruh:

- fuqarolar yig’ini (vakillarning yig’ini) o’tkaziladigan sana, vaqt, va joyni

belgilaydi hamda uni o’tkazishdan kamida besh kun avval bu haqda fuqarolarni

xabardor qiladi;

- xovlilar, uylar, ko’chalar, hamda shaharlardagi, qishloqlardagi va ovullardagi

mahalla aholisi umumiy yig’ilishi ishtirokchilarini ro’yxatga oladi hamda

fuqarolarning saylangan vakillari to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’rsatib, aholining

umumiy yig’ilishi bayonnomasini tuzadi;

- tegishli xududda doimiy yashaydigan fuqarolarning fikrlarini hisobga olgan

holda tegishli komissiyaga taqdim etish uchun fuqarolar yig’ini raisi va uning

maslaxatchilari lovozimiga nomzodlar bo’yicha takliflar tayyorlaydi;

- saylovni tashkil etish va o’tkazish yuzasidan aholi o’rtasida tushuntirishlar olib

boradi;

- saylovga doir fuqarolarning murojaatlarini ko’rib chiqadi;

- rais vauning maslaxatchilarining takroriy saylovi, shuningdek, bo’shab qolgan

o’rinlarga s aylovni tashkil etadi va o’tkazadi.

Ishchi guruh qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

3-§. Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslahatchilari lavozimiga

nomzodlar ko’rsatish.

Fuqarolar yig’ini raisi (Oqsoqoli) lavozimiga nomzodlar shu xududda doimiy

yoshaydigan fuqarolarning fikrini inobatga olgan holda ishchi guruh tomonidan

ko’rsatiladi. Ya’ni ishchi guruh nomzod tanlashda fuqarolar bilan maslaxatlashadi,

kelishadi. Natijada nomzod ko’rsatishda fuqarolar va ishchi guruh ishtirok etadi.

Ishchi guruh Rais lavozimiga nomzodlarga oid hujjatlarni tayyorlab tuman

yoki shahar xokimi bilan kelishish uchun tegishli komissiyaga saylovdan kamida o’n

kun avval taqdim etadi. Shunday qilib nomzod ko’rsatishning bu bosqichida

xududdiy komissiya va xokimlar ishtirok etadi. Taqdim etiladigan hujjatlarga rais

lavozimiga taqdim etilayotgan nomzodlarni yozma roziligini ilova qiladi.

Tuman yoki shahar xokimi nomzodlarni ko’rib chiqib, nomzodlar bo’yicha

asoslantirilgan xulosasini xududiy komissiyaga, ular esa ishchi guruhga topshiradi.

Ishchi guruh tuman yoki shahar xokimimining xulosasini olgach, kelishilgan

nomzodlar xaqidagi ma’lumotni (axborotni) saylovdan kamida besh kun oldin

fuqarolar yig’ini binosiga va mahalla guzariga osib qo’yadi.

Qonunda fuqarolar yig’ini raisi nomzodiga ma’lum talablar belgilangan. Bular

quyidagilar:

- nomzod O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lishi;

- qoida tariqasida oliy ma’lumotli bo’lishi;

- bevosita saylovga qadar tegishli hududda kamida besh yil doimiy yashagan

bo’lishi;

204

- tashkilotchilik qobilyatiga, davlat organlarida yoki nodavlat notijorat

tashkilotlarida yoxud tadbirkorlik va boshqa xo’jalik faoliyati sohasida ish

tajribasiga, shuningdek, hayot tajribasiga, axoli o’rtasida obro’-etiborga ega bo’lishi

kerak.

Qonun kimlar nomzod bo’lolmasligini ham alohida ko’rsatib qo’ygan, unga

ko’ra:

- sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilganlar

- og’ir yoxud o’ta og’ir jinoyatlarni sodir etganlik uchun sudlanganlik holati

tugallanmagan yoki sudlanganlik olib tashlanmagan shaxslar, shuningdek sudning

xukmi bilan ozodlikdan maxrum etish joyida saqlanayotgan shaxslar;

- muddatsiz harbiy xizmatdagi shaxslar;

- diniy tashkilotlarning professonal xizmatchilari raisi lavozimiga nomzod

bo’lolmaydi va saylanishi mumkmn emas.

Rais maslaxatchilari lavozimiga nomzodlar ishchi guruh tomonidan shu

hududdagi yashovchi axolining fikrini inobatga olgan holda ko’rsatadi.

Fuqarolar yig’ini raisining maslaxatchilari miqdor tarkibi xovlilar, uylar,

ko’chalardan hamda shaharlardagi, qiloqlardagi va ovullardagi mahallalardan

fuqarolarning vakilligi inobatga olingan holda fuqarolar yig’ini (fuqarolar

vakillarining yig’ini) tomonidan belgilanadi.

Rais maslaxatchisi ham O’zbekiston fuqarosi bo’lishi, shu joyda doimiy

yashayotgan bo’lishi, mahalla aholisi oldida obro’-etiborga ega bo’lishi,

tashkilotchilik, hayot tajribasiga ega bo’lishi kerak.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari nomzodlari xaqida tashviqot

ishlari olib borilishi mumkin.

4-§. Saylovni (ovoz berishni) tashkil etish va ovoz berishni o’tkazish.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari fuqarolar yig’ini yoki fuqarolar

vakillarining yig’ilishida saylanadi. Fuqarolar yig’ini yoki vakillari yig’ini saylov

o’tkazish uchun “Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi

belgilangan tartibda chaqiriladi.

Fuqarolar vakillari yig’iniga xovlilar, uylar, ko’chalardan fuqarolarning

vakillari yuboriladi. Tarkibida mahallalar mavjud bo’lgan shaharlar qishloqla va

ovullar fuqarolar vakillarining yig’iniga mahallalardan vakillar yuboriladi.

Yig’inlar uchun vakillik normasini tegishli komissiya belgilaydi.

Rais va uning maslaxatchilarini saylash uchun chaqirilgan fuqarolar yig’ini

yoki vakillar yig’ilishi ishchi guruh rahbarligida o’tadi. Majlisga ishchi guruhi rahbari

raislik qiladi. Fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini) kun tartibiga:

1. Sanoq komissiyasini saylash;

2. Fuqarolar yig’ini raisi (oqsaqolini) saylash;

3. Fuqarolar yig’ini raisi maslaxatchilarini saylash masalasi kiritiladi.

Fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini) yig’ilishining (majlisining) reglamenti, shu

jumladan rais, uning o’rinbosari lavozimiga nomzodlarning ma’ruzalari, ularning

muxokamasi, savollar va javoblar uchun vaqt belgilanadi.ular olvozga qo’yib

tasdiqlab olinadi.

205

Fuqarolar yig’ini raisi va uning o’rinbosarini saylovida ovoz berish natijalarini

aniqlash uchun fuqarolar yig’ini tomonidan kamida uch kishidan iborat tarkibda

sanoq komissiyasi tuziladi (saylanadi).

Fuqarolar yig’inida (vakillar yig’inida) raislik qiluvchi yig’in raisi va uning

maslaxatchilari ga nomzodlarni e’lon qiladi va rais lavozimiga nomzodlarning har

biriga so’z beradi. Ma’ruzada nomzod o’z faoliyat dasturini e’lon qiladi.

Nomzodlarga so’z alifbo tartibida beriladi.

Fuqarolar yig’ini raisi yoki uning maslahatchilari saylash tartibi ochiq ovoz

berish orqali amalga oshiriladi (yashirin ovoz berish ha o’tkazilishi mumkin). Ovoz

berishning qaysi shaklidan foydalanish fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini) ochiq ovoz

berish orqali hal qilib olinadi.

Rais va uning maslaxatchilarini saylash uchun odatda ochiq ovoz berish

qo’llaniladi. Bu ishtirokchilarning qo’l ko’tarishi bilan amalga oshiriladi. Ovoz berish

har bir ishtirokchi uchun alohida alohida qo’l ko’tarish orqali amalga oshiriladi,

nomzodlar ovozga alibo tartibtda qo’yiladi.

Fuqarolar yig’ini raisi lavozimiga nomzodlar bo’yicha ovoz berish o’tkazilib

natijalar aniqlangach, raisning maslaxatchilari lavozimiga nomzodlar alifbo tartibida

ovozga qo’yiladi.

Yashirin ovoz beriga kelishilgan bo’lsa, ovoz berish byulleten to’ldirish va

yopiq qo’tiga tashlash orqali o’tkaziladi. Fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini) ga

byulletenni saylov komissiyasi beradi.

Byulletenga fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari lavozimiga

nomzodlar alibo tartibida kiritilib, ularning ismi, familiyasi, otasining

ismiko’rsatiladi.Byulletenlar bevosita ovoz berishdan oldin beriladi. Byulleten ovoz

beruvchi tomonidan yashirin kabinada yoki xonada to’ldiriladi. Ovoz beruvchi

byulletenning o’ng tomonida o’zi yoqlab ovoz berayotgan nomzodning familiyasi

qarshisida joylashgan kvodratga belgi-krestik qo’yadi va byulletenni saylov

quttichasiga joylaydi.

Saylov qutilari ovoz berish tugagandan so’ng sanoq komissiyasi tomonidan

ochiladi. Fuqarolar yig’ini raisi, maslaxatchilarini saylash uchun ishlatiladigan

byulleten namunalari Oliy Majlis Senati Kengashi tomonidpn belgilanadi.

Saylov qutisi ochilgach, sanoq komissiyasi tomonidan rais, uning

maslaxatchilariga har bir nomzodlar bo’yicha ovozlar sanab chiqiladi.

Ovoz natijalarini sanash bo’yichi sanoq komissiyasi bayonnoma tuzadi va u

sanoq komissiyasi raisi hamda a’zolari tomonidan imzolanadi.

Bayonnoma ovoz natijalarini aniqlovchi va rasmiylashtiruvchi asosiy hujjat

bo’lib, unda quydagilar ko’rsatiladi:

- fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini) ishtirokchilarning umumiy soni;

- yashirin ovoz berish uchun byulleten olgan fuqarolar soni;

- fuqarolar yig’ini, maslaxatchilari lavozimiga har bir nomzod bo’yicha yoqlab

berilgan ovozlar soni;

- haqiqiy emas deb topilgan byulletenlar soni.

Sanoq komissiyasi ovoz berish natijalari bo’yicha bayonnomasi sanoq

komissiyasi raisi tomonidan o’qib eshittiriladi va fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini)

tomonidan ovozga qo’yib tasdiqlanadi.

206

5-§. Ovoz berish natijalarini chiqarish.

Ovoz berishda ishtirok etgan fuqarolarning yarmidan ko’prog’i ovozini olgan

nomzod fuqarolar yig’ini raisi yoki uning maslaxatchisi lavozimiga saylangan

hisoblanadi.

Ovozlar sanab chiqib, natija aniqlangach , fuqarolar yig’ini (vakillar yig’ini)

fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari saylovi yakunlari bo’yicha qaror qabul

qilinadi. Bu qaror fuqarolar yig’inida raislik qiluvchi tomonidan o’qib eshittiriladi va

imzolanadi. Majlisda ikki nusxada bayonnoma tuzilib, uning bir nusxasi tuman va

shahar komissiyalariga taqdim etiladi. Tegishli tuman va shahar komissiyalari,

fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari bo’yicha ma’lumotlarni

umumlashtirib yuqori komissiyaga topshiradi.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari saylovida ro’yxatga olingan

saylovchilarning yarmidan kami ishtirok etgan saylov xaqiyqiy emas deb hisoblanadi

va bu saylovni o’tmagan deb hisoblashga asos bo’ladi.

Agar saylov fuqarolar vakillaring yig’inida o’tkazilgan bo’lsa, barcha vakillarning uchdan

ikki qismidan kami ishtirok etsa, saylov o’tmagan hisoblanadi. Ya’ni fuqarolar yig’ini uchun

alohida, fuqarolar vakillari uchun alohida kvorum belgilangan.

Saylov davomida yoki ovozlarni sanab chiqishda qonunbuzarliklar sodir etilsa

va ular ovoz berish natijalariga ta’sir qilsa, sud fuqarolar yig’ini raisi va uning

maslaxatchilari saylovuni xaqiyqiy emas deb topishi mumkin.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari saylovi to’g’risidagi

qonunchilik takroriy ovoz berish, takroriy saylov va o’rni bo’shab qolgan joylarga

saylov o’tkazish holatlarini ham nazarda tutgan.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari lavozimiga ikki nafardan ortiq

nomzod ko’rsatilib saylov o’tkazilsa va ulardan birortasi ham belgilangan ovozni

to’play olmasa (saylanmasa), fuqarolar yig’ini eng ko’p ovoz olgan ikki nomzod

bo’yicha takroriy ovoz berishni o’tkazish to’g’risida qaror qabul qiladi. Takroriy

ovoz berish ham qonun talablariga to’la rioya qilingan holda o’tqaziladi.

Takroriy ovoz berish o’tkazilganda ovoz berishda ishtirok etgan fuqarolar

yig’ini ovozini boshqa nomozdga nisbatdan ko’proq olgan nomzod rais yoki uning

o’rinbosari lavozimiga saylangan hisoblanadi.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilatchilarining takroriy saylovni

o’tkazish uchun quydagilar asos bo’ladi:

- asosiy saylov o’tmagan yoki xaqiyqiy emas deb topilsa;

- takroriy ovoz berish ham rais va uning o’rinbosarini saylash imkonini bermasa;

- asosiy saylovda rais va uning maslaxatchilari lavozimiga ko’pi bilan ikki

nomzod ko’rsatilib, ularning birontasi ham еtarli ovoz olib saylanmagan bo’lsa.

Takroriy saylov asosiy saylovdan keyin bir oylik muddat ichida qonun

talablariga to’la amal qilgan holda o’tqaziladi.

Fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari vakolati vakolat muddatidan

oldin tugatilsa, (masalan: o’lim, sog’lik yomonlashganligi, o’z ixtiyoriga ko’ra

lavozimini soqit qilish, boshqa joyga ko’chib ketish va boshqalar) tegishli fuqarolar

207

yig’inida qonunda belgilangan tartibda va uning talablariga to’la amal qilgan holda

o’tkaziladi. Saylov natijalari bo’yicha shu xususidagi qaror ustidan sudga shikoyat

qilish mumkin.

Xulosa:

O’zbekistonda fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari alohida o’rin

tutib, uni tashkil qilishda va faoliyat yuritishida fuqarolar yig’ini raisi va uning

maslaxatchilari muhim ro’l o’ynaydi.

Fuqarolar yig’ini raislar va uning o’rinbosarlari konstitusiyaviy maqomi ega.

Chunki ularning bo’lishi va 2.5 yilga saylanishi Konstitusiyada belgilangan. Ularning

saylovini o’tqazish va tartibga solish uchun esa, maxsus qonun qabul qilingan.

Qonunda fuqarolar yig’ini raisi va uning maslaxatchilari demokratik saylov yo’li

bilan, demokratik prinsiplar asosida o’takaziladigan saylov orqali saylanishi

belgilangan. Saylov o’tkazishda fuqarolar yig’ini ishtiroki ta’minlashishi bilan

saylovlar mustaqil, davlat organlaridan holi tuzilmalar ishtirokida o’tishi belgilangan.

Bu saylovlarni demokratik, adolatli o’tishini ta’minlovchi asosiy shartidir.

Fuqarolar yig’ini raislar va uning maslaxatchilarini saylashdagina emas,

fuqarolar nomzod ko’rsatishda ham faol ishtirok etishi belgilangan, bu saylovlarni

demokratik xususiyatini yana bir bor ko’rsatadi.


1. Fuqarolarning o’zini o’zi organlari eng qadimiy institutlardandir. Ular

sobiq Ittifoq davrida ham mavjud bo’lgan va shu davrda o’zbek milliy an’analari,

qadryatlarini yo’qolib ketmaganligiga fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari

roli katta bo’ldi.

Mustaqillik qo’lga kiritilganidan keyin esa, O’zbekiston o’zining oldiga

demokratik huquqiy davlat hamda kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish hamda uni

rivojlantirish maqsadini qo’ygan va bu boradagi islohotlar bosqichma-bosqich, izchil

amalga oshirilib kelinmoqda. Ayniqsa, bu jarayonda Fuqarolar yig’ini raislar va

uning o’rinbosarlarining vakolat doirasi bir muncha kengayib bormoqda.

Hozirgi kunda O’zbekistonda fuqarolar yig’ini raislar va uning o’rinbosarlari

saylovini o’tkazish prinsiplari, saylov o’tkazuvchi organlar tizimi, ularning

vakolatlarini atroflicha yoritib, qonun hujjatlariga binoan mustaqil tahlil qiling.

2. Fuqarolar yig’ini raisi vazifasiga nomzodlar ko’rsatish tegishli hududda

yashovchi aholining fikrini hisobga olgan holda ishchi guruhi tomonidan amalga

oshiriladi. Fuqarolar yig’ini raisi vazifasiga nomzodlar, qoida tariqasida, oliy

ma’lumotli bo’lishi va saylov kuni tegishli hududda doimiy yashab turgan bo’lishi,

shuningdek tashkilotchilik qobiliyatiga, hayotiy tajribaga va aholi o’rtasida obro’-

e’tiborga ega bo’lishi kerak.

Milliy saylov qonunchiligimizga asosan, fuqarolar yig’ini raislar va uning

o’rinbosarlari nomzodlariga qo’yiladigan talablar nimalardan iborat eknligini, ovoz

berish tartibi, natijalari aniqlash, takroriy ovoz berish, takroriy saylov o’tkazish va

bo’shab qolgan o’rinlarga saylov o’tkazish asoslarini tushintirib, ularning hhar

biriga huquqiy baho bering.

208

3. Navbatdagi O’zbekiston Respublikasining Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli)

va uning maslahatchilari saylovi munosabati bilan tumanda yashovchi “Ozoda”

fermer xo’jaligi boshlig’i Kamola Alimova o’zining nomzodini fuqarolar yig’ini raisi

saylovida ishtirok etish uchun ilgari surdi. Biroq saylovni o’tkazishda nomzodlarni

ro’yxatga oluvchi organ nomzodni o’rta maxsus ma’lumotga ega ekanligini va jamoat

ishlarida еtarli tajribasi mavjud emasligini inoatga olib uning nomzodini ro’yxatga

olishni rad etdi. Bunga binoan, Kamola Alimova prezidentlik va vakillik organlariga

saylovlarda oliy ma’lumotlilik sеnzi mavjud emasligini vaj qilib sudga murojaat qildi.

Savol

1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Kengashining fuqarolar

yig’inlari raislari (oqsoqollari) va ularning maslahatchilari saylovini tashkil etish

hamda o’tkazish tartibini yoritib bering.

2. Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari lavozimiga

nomzodlar ko’rsatish vakolatiga ega bo’lgan shaxslarga qo’yiladigan talablarni

izohlang.

3. Mazkur holatda sudya sifatida taraflarning harakatlariga baho bering.

4. L. Ismli shaxs Farovon nomli mahallada yashaydi . Fuqarolar yig’ini raisi

(oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi munosabati bilan Yuraktepa mahallasi

raisi maslahatchiligi lavozimiga o’z nomzodini qo’ydi. Bundan xabar topgan mahalla

faollari uning еtarli obro’-e’tiborga ega emasligi va mazkur mahallada yashamasligini

vaj qilib uning nomzodini saylovlardan olib tashlashni talab qildi. Bunga javoban L.

o’zining saylov huquqlari buzilayotganligini ko’rsatib tuma hokimiga murojaat qildi.

Savol

1. Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovini tashkil

etish hamda o’tkazish tartibini tushuntiring?

2. Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari lavozimiga

nomzodlar ko’rsatishga kimlar ega?

3. Saylov qonunchiligidan kelib chiqib mazkur vaziyatga huquqiy baho bering?

17-mavzu. Xalq hokimiyatchiligini amalga oshirishda referendum instituti

Referendum – umumxalq ovozi. Referendum o’tkazish prinsiplari.

Referendum tayinlash. Referendum o’tkazuvchi tuzilmalar. Okrug va uchastka

komissiyalarining vakolatlari. Referendum o’tkazishga tayorgarlik kurish.

Referendumda ovoz berishni tashkil etish. Ovoz berish natijalarini aniqlash.

Referendum yakunlarini (qarorlarini) e’lon qilish va qarorlarni yuritish kuchi

(oqibati).

Mavzuda xalq hokimiyatchiligini amalga oshirish vositalaridan referendum

xaqida bilim beriladi. Referendum ham saylov kabi ovoz berish orqali amalga

oshirilishi, uning tashkil qilish va o’tkazishdagi prinsiplar, u fuqarolarning xohish –

irodasini erkin amalga oshirish natijasi ekanligi, referendumni saylovlar bilan

uxshash tomonlari shuningdek farqlari ko’rsatib beriladi.

209

Shuningdek Referendum tayinlash, bunda fuqarolar tashabbusi, uni amalga

oshirish; Referendum o’tkazuvchi tuzilmalarni shakllantirish va faoliyatidagi

prinsiplar ularning vakolatlari; referendumga tayorgarlik kurish, uni o’tkazish va

natijani aniqlash, yakunlarni e’lon qilish; referendum qarorlarini yuridik kuchi va

oqibati; referendum o’tkazishni moliyalashtirish, referendum qonunchiligini

buzganlik uchun javobgarlik masalalari xususida ma’lumotlar beriladi.

1-§. Referendum – umumxalq ovozi. Referendum o’tkazish prinsiplari

Referendum insoniyat uylab topgan saylov singari demokratiyani yaqqol

ifodasi, uni amalga oshirishning vositasidir. U baynalminal atama bulib, umumxalq

ovozi manosida ishlatiladi. Referendumning jamiyat hayotidagi muhim urni, uni

Konstitusiyamizda alohida moddada belgilanganida ham ko’rish mumkin.

Konstitusiyaning 9-moddasida “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari

xalq muxakamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi.

Referendum o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi”- deb mustahkamlab qo’yilgan.

“O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida”gi qonun 1991-yil 18-

noyabrda qabul qilingan bo’lib, u keyinchalik o’zgartirish va qo’shimchalar bilan

yangi tahrirda tasdiqlangan.1

Saylov huquqi darsligida nima uchun referendumga mavzu ajratilgan ? - degan

savol tug’ilishi mumkin. Bu darslikda referendum to’g’risida mavzu berilganligining

sababi, referendum va saylov o’rtasida judda katta umumiylik va o’xshashlik mavjud.

Avvalo ularning har ikkalasi demokratiya ifodasi, fuqarolarning davlat va jamiyat

hayotida ishtirokini ta’minlovchi usul; ularni har ikkalasida maqsadga ovoz berish

orqali erishiladi; tashkil qilish va o’tkazishda amal qiladigan prinsiplar o’xshash va

xokazo.

Referendumning saylovdan farqi ham mavjud. Saylovlarda mansabdor

shaxslar, deputatlar saylansa, saylovchi nomzodlarga ovoz bersa, referendumda

masalaga ovoz beriladi, biron bir masala hal qilinadi, yana saylov aniq belgilangan

muddatlarda o’tkazilsa referendum zaruriyatga qarab o’tkaziladi.

Qonunda qayd qilinishicha referendum saylovlar bilan bir qatorda xalq

irodasini bevosita ifodasidir. Referendumda qabul qilingan qarorlar oliy yuridik

kuchga ega bulib u faqat referendum yo’li bilan bekor qilinishi yoki o’zgartirilishi

mumkin.

Referendum saylovlar singari umumiy, teng, to’g’ridan-to’g’ri prinsipda

yashirin ovoz berish yo’li bilan o’tkaziladi, fuqarolar unda o’z xohish irodasini erkin-

ixtiyoriy bildiradilar. Referendumda ishtirok etishga, shuningdek, ishtirok etmaslikka

biron bir tarzda ta’sir qilinishi mumkin emas.

Har bir fuqaro referendumda teng asosda ishtirok etadi va bitta ovozga ega.

Referendumda fuqarolar bevosita ishtirok etadi, ularni xohish irodasini bildirishi hеch

qanday yo’l bilan nazorat qilinmaydi. Referendumga tayorgarlik ko’rish va o’tkazish

ochiq va oshkora amalga oshiriladi .

1 Qarang: О’zbekistоn respublikasi Оliy Majlisining Axbоrоtnоmasi. 2001 yil, №9-10. 176-mоdda; 2005 yil, №1,

18-mоdda.

210

Referendum o’tkaziladigan kunda 18 yoshga to’lgan O’zbekiston

Respublikasining har bir fuqarosi referendumda ishtirok etish xuquqiga ega.

Respublika xududidan tashqarida yashayotgan O’zbekiston Respublikasining

fuqarolari ham referendumda ishtirok etadilar.

Kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqеi, irqiy va milliy mansubligi, jinsi,

ma’lumoti, tili dinga munosabati, mashg’ulotining turi va xususiyatiga qarab

fuqarolarning referendumda qatnashish xuquqlarini bevosita yoki bilvosita

cheklashga yo’l quyilmaydi.

Хuddi saylovdagi singari, referendumda ham, sud tomonidan muomalaga

layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sud xukmi bilan ozodlikdan maxrum

etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar referendumda ishtirok etmaydilar.

Referendumga tayorgarlik ko’rish, o’tkazishning ba’zi tadbirlari oshkora va

ochiq o’tkaziladi. Referendumni oshkora, adolatli o’tkazishni ta’minlashda

kuzatuvchilar alohida rol o’ynaydi.

Referendumning demokratik xususiyati yana shunda ko’rinadiki, fuqarolar

jamoat birlashmalari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari referendum

o’tkazilishini yoqlab yoki unga qarshi, referendumga qo’yilayotgan qonun loyixasi,

amaldagi qonun yoki boshqa masalani yoqlab yoki unga qarshi hech qanday

moneliksiz tashviqot olib borish xuquqiga ega.

Referendum qarorlari jiddiy oqibatlar vujudga keltiradi. Shuning uchun undan

faqat ezgulik yo’lida foydalanish maqsadlaridan kelib chiqib ayrim masalalarni

referendumga qo’yish mumkin emasligi ham qonunda belgilab qo’yilgan. Unga

ko’ra, referendum predmeti bo’lmaydigan masalalar quyidagilar hisoblanadi:

- O’zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligini o’zgartirish;

- O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti va soliqlar;

- amnistiya va avf etish;

- jamoat tartibini, aholi sog’lig’i va xavfsizligini ta’minlash bo’yicha

favqulodda va shoshilinch chora-tadbirlar o’tkazish;

- respublikasining xalqaro shartnomalaridan kelib chiqadigan majburiyatlarni

bajarish;

- mansabdor shaxslarni tayinlash va vazifasidan ozod etish.

Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining butun hududida joriy etilgan harbiy

vaqt yoki favqulodda holat sharoitlarida, shuningdek harbiy vaqt tugagan yoki

favqulodda holat bekor qilingandan keyin uch oy davomida referendum

o’tkazilmaydi.

Referendum natijalari rasman e’lon qilingandan keyin bir yil davomida

mazmun yoki ma’nosiga ko’ra xuddi shunday savol qo’yilgan referendum

o’tkazilmaydi.

Referendum O’zbekiston hayotiga kirib kelgan va bir necha bor eng muhim

masalalarni hal qilishda qo’llanilgan voqеa bulib qoldi. Oxirgi referendum 2002-yil

27-yanvarda o’tkazilib uning natijasida ikki palatali parlament joriy etildi va

prezidentning vakolat muddati o’zgartirildi. Shu referendumda ovoz beruvchilar

ro’yxatiga 13 266 602 fuqaro kiritilgan bo’lsa, ularning 12 113 070 nafari ovoz

berishda ishtirok etdi. Ovoz berishda ishtirok etganlarning 92 % ikki palatali

211

parlament va prezidentning vakolat muddati uzaytirilishini yoqlab ovoz berdi. 1

“Referendumni o’tkazilishi va uning yakunlari davlatchiligimiz rivojida, jamiyatni

demokratik yangilash jarayonida muhim bosqich bo’ldi. Eng asosiysi, referendum

natijalari mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning jamoatchiligimiz, axolimiz

tomonidan qanchalik qo’llab- quvvatlanayotganini amalda yaqqol tasdiqladi”.2

2-§. Referendum tayinlash

Yuqorida qayd qilinganidek saylov o’tkazish muddati konstitusiyada

belgilangan, shu muddatda Markaziy saylov komissiyasi saylov kampaniyasini

boshlanganligini e’lon qiladi.

Referendumni oldindan tayinlash mumkin emas. Hal qilinishi lozim bo’lgan

masalalar har qanday paytda paydo bo’lishi mumkin, shuning uchun qonun shunday

masalalar vujudga keldi deb hisoblovchi ayrim sub’ektlarga, referendum o’tkazish

tashabbusi bilan chiqish huquqini beradi.

Qonunga asosan referendum o’tkazish tashabbusi bilan:

O’zbekiston Respublikasi fuqarolari;

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari;

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti chiqishi mumkin.

Bular refendum to’g’risidagi tashabbus ko’rsatishda teng huquqga ega.

Fuqarolar referendum tashabbusi bilan chiqishi uchun ba’zi talablarni bajarishi

kerak, jumladan ular respublika bo’yicha referendumda ishtirok etish huquqiga ega

fuqarolarning besh foizini imzosini to’plashi kerak. Imzolar Qoraqalpog’iston

Respublikasi, Toshkent shahri va barcha viloyatlar orasida teng miqdorda to’planishi

kerak.

Referendumda ishtirok etish huquqiga ega har bir fuqaro yoki fuqarolar guruhi

referendum o’tkazish to’g’risidagi tashabbusni qo’llab-quvvatlovchi imzolarni

to’plash uchun kamida yuz kishidan iborat tashabbuskor guruhini tuzishi mumkin.

Tashabbuskor guruh tuzilgach uning vakolatli vakili guruhni ro’yxatdan

o’tkazishni so’rab Markaziy saylov komissiyasiga murojaat qiladi.


fuqarolar tashabbuskor guruhi a’zolarining familiyasi, ismi, otasining

ismi, tug’ilgan sanasi, turar joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqami

ko’rsatilgan ro’yxati;

tashabbuskor guruhning vakolatli vakilini tayinlash haqidagi rasmiy

ishonchnoma;

guruh yig’ilishining bayonnomasi;

referendumga qo’yilayotgan masalalarning asosi (ta’rifi).

Markaziy saylov komissiyasi tushgan hujjatlarni ko’rib chiqib besh kun ichida

u guruhni ro’yxatga olish yoki olishni rad etish to’g’risida asosli qaror qabul qiladi.

Guruh ro’yxatga olinsa, vakolatli vakilga bu haqda guvohnoma beradi. Guvohnoma

olingach referendumni qo’llab-quvvatlovchi imzolar to’plash boshlanadi.

1 Qarang: Azizxо‘jaev A. va bоshqalar. О’zbekistоn Respublikasining Kоnstitutsiyasiga sharh. T.: О’zbekistоn

2013, 54-b. 2 Karimоv I.A. О’zbekistоnda demоkratik о‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarоlik jamiyati asоslarini

shakllantirishning asоsiy yo‘nalishlari. T.: О’zbekistоn, 2009, 15-bet.

212

Guvohnoma uch oy mobaynida haqiqiy sanaladi. Imzo to’plash harajatlari

tashabbuskor guruh hisobidan bo’ladi.

Imzo varaqalarining shaklini Markaziy saylov komissiyasi belgilaydi.

Varaqada imzo qo’yuvchilar: familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan sanasi, turar

joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqamini ko’rsatadi.

Imzo varaqasi imzo to’plagan shaxs, shuningdek fuqarolar tashabbuskor guruh

vakolatli vakili tomonidan tasdiqlanadi. Unda ularning familiyasi, ismi, otasining

ismi, turar joy manzili, pasportining seriyasi va tartib raqami ko’rsatiladi.

Imzo to’plash qonun bilan tashviqot o’tkazish taqiqlanmagan joylarda

o’tkaziladi. Imzo to’plashda fuqarolarni majburlash yoki turli yo’llar bilan og’dirib

olishiga yo’l qo’yilmaydi.

Imzolar ma’muriy xududiy birliklar bo’yicha jamlanib Markaziy saylov

komissiyasiga topshiriladi.

Hujjatlarni taqdim etgan shaxsga guvohnoma beriladi.

Markaziy saylov komissiyasi hujjatlarni qonuniy to’ldirilganligini tekshirib,

o’n kun ichida Qonunchilik palatasiga o’z xulosasini yuboradi va bu haqda

O’zbekiston Prezidentini xabardor qiladi.

Imzo to’plashda qonun buzilishlari aniqlansa, referendum o’tkazish haqidagi

tashabbusni haqiqiy emasligi haqida Markaziy saylov komissiyasi qaror qabul qiladi.

Qonunga asosan referendum Oliy Majlis tomonidan tayinlanadi. Referendum

tayinlash Oliy Majlis palatalarining birgalikdagi vakolati hisoblanadi.

Qonunda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti referendum o’tkazish tashabbusi

bilan chiqqanda Oliy Majlisga murojaat etishi yoki referendum o’tkazish to’g’risida

o’z qarorini qabul qilishi ko’rsatilgan. Demak, Prezident ham referendum tayinlash

xuquqiga ega. Referendum tayinlanganda, unga quyilayotgan masala matni ham

tasdiqlanadi.

Oliy Majlis palatalarida referendum haqidagi tashabbusni ko’rib chiqish hamda

referendum tayinlash tartibi qonunda belgilab quyilgan. Xuddi qonun qabul qilinishi

singari bu masala avval Qonunchilik palatasida ko’rib chiqiladi.

Qonunchilik palatasi referendum o’tkazish tashabbusi haqidagi materiallarni va

mas’ul qo’mitaning xulosasini ikki hafta ichida ko’rib chiqadi va quyidagi

qarorlardan birini qabul qiladi:

referendumni tayinlash va o’tkazishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida;

referendum o’tkazish haqidagi tashabbusni rad etish to’g’risida;

referendum o’tkazish to’g’risidagi tashabbusda taklif etilgan qonun yoki

boshqa qarorni referendum o’tkazmasdan turib qabul qilish haqida.

Qonunchilik palatasining referendum oid qarori uch kun ichida Senatga va

tashabbuskorlarga yuboriladi.

Senat referendum o’tkazish haqida tashabbus materiallarini, Qonunchilik

palatasi qarorlarini, mas’ul qo’mitaning xulosasini ikki hafta ichida ko’rib chiqib:

referendum tayinlash va uni o’tkazishni ta’minlash chora-tadbirlari to’g’risida yoki

referendum o’tkazshni rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi. Bu qaror uch kun

ichida Qonunchilik palatasiga va tashabbuskorlarga yuboriladi.

Senat referendumni o’tkazish haqida qaror qabul qilgan taqdirda uch kun

ichida Senat va Qonunchilik palatasining qarorlari matbuotda e’lon qiladi.

213

Palatalar qarorlarida referendum o’tkazish sanasi ham belgilanadi. Referendum

sanasi qaror e’lon qilingan kundan e’tiboran bir yarim oydan uch oygacha bo’lgan

davrda istalgan kunga tayinlanishi mumkin.

3-§. Referendum o’tkazuvchi tuzilmalar

O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 117-moddasida saylovni va

referendumni tashkil etish va o’tkazish uchun Oliy Majlis tomonidan Markaziy

saylov komissiyasi tuziladi - deb ko’rsatilgan. 1 U butun mamlakat xududida

referendumni tashkil qiladi.

Referendum o’tkazishda saylov okruglar va uchastkalar tuziladi. Referendum

okruglari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovidagi kabi Markaziy saylov

komissiyasi tomonidan Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri

chegarasida tuziladi, ya’ni har bir ma’muriy xududiy birliklar bitta okrug hisoblanadi

Referendumda ishtirok etish huquqiga ega fuqarolar soni, referendum

o’tkazuvchi okrug komissiyasi joylashgan joy ko’rsatilgan ro’yxatlar, referendum

tayinlangan qaror e’lon qilingan kundan keyin kechi bilan besh kun ichida Markaziy

saylov komissiyasi tomonidan e’lon qilinadi.

Referendum uchastkalari tumanlar, shaharlarning chegaralari asosida

fuqarolarga mumkin qadar qulaylik yaratishni ko’zlab, tuman va shahar

hokimliklarini taqdimnomasiga asosan okrug komissiyasi tomonidan referendum

tayinlash e’lon qilinganidan keyin o’n besh kundan kechiktirmay tuziladi.

Referendum uchastkalari xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarida, harbiy

qismlar, sanatoriylar, dam olish uylari, kasalxonalar va boshqa statsionar davolash

muassasalarida, olis va borish qiyin bo’lgan еrlardagi fuqarolar turgan joylarda ham

besh kun qolganda tuzilishi mumkin.

Harbiy qismdagi uchastkalar harbiy qismlar yoki qo’shilmalar

komandirlarining taqdimnomasiga binoan, okrug komissiyasi tomonidan, xorijiy

mamlakatlardagi vakolatxonalarida tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga

binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi.

Uchastkalar qoida tariqasida, kamida yigirma va ko’pi bilan uch ming

fuqarodan iborat tuziladi.

Referendumni o’tkazish uchun okrug saylov komissiyalari va uchastka

komissiyalari tuziladi. Ular referendum o’tkazish paytidagina faoliyat ko’rsatadi.

Agar referendum saylov o’tayotgan vaqtda o’tsa, referendumni o’tkazishni ham

okrug, uchastka saylov komissiyalari zimmasiga yuklash mumkin.

Okrug saylov komissiyasi, referendum tayinlash to’g’risidagi qaror e’lon

qilinganidan keyin o’n kundan kechiktirilmay Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan to’qqiz nafar komissiya a’zosidan iborat tarkibda tuzilib, u o’z majlisida

rais, o’rinbosari va kotibini saylaydi.

Uchastka saylov komissiyasi referendum tayinlash to’g’risidagi qaror e’lon

qilinganidan keyin okrug komissiyasi tomonidan yigirma besh kundan kechikmay o’n

to’qqiz nafar a’zodan iborat tarkibda tuziladi. Uning raisi, rais o’rinbosari va kotibi

1 Markaziy saylоv kоmissiyasini tuzish tartibi, tarkibi, ish faоliyati shakli va prinsiplari, vakоlatlari darslikni 8-

mavzusida berilgan.

214

komissiya majlisida saylanadi. Komissiya еtti nafargacha a’zodan iborat ham tuzilishi

mumkin. Unda faqat rais va o’rinbosari saylanadi. Uchastka komissiyasi tarkibining

soni zarur hollarda ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.

Xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzuridagi uchastka saylov komissiyasi

raisi vazifasini vakolatxona rahbari bajaradi.

Okrug komissiyalarining a’zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i

Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari tavsiyasiga

ko’ra, uchastka komissiyasining a’zolari mahalliy davlat hokimiyati organlari va

fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari taqdimnomasiga ko’ra tasdiqlanadi.

Komissiyaning a’zosi o’z arizasiga ko’ra yoki vakolatidan mahrum qilinganida

vazifasini bajarishdan ozod qilinadi.

Davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, tashkilotlar, muassasalar,

mansabdor shaxslar referendum komissiyasiga yordam berishlari, ularning ishi uchun

zarur ma’lumotlarni taqdim etishlari shart.

Kerakli binolar va jihozlar komissiya ixtiyoriga bepul beriladi.

Komissiyalar referendumga tayyorgarlik ko’rish masalalari bilan har qanday

organ, tashkilot va mansabdor shaxslarga murojaat qilishi mumkin, ular masalani

ko’rib chiqib ko’pi bilan uch kun ichida javob qaytarishlari shart.

4-§. Okrug va uchastka komissiyalarining vakolatlari.

Referendum o’tkazuvchi okrug komissiyasi quyidagi vakolatlarga ega:

okrug hududida qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilishi;

referendum uchastkalarini tuzish, ularni tartib raqamini belgilash; manzilini

ko’rsatib ro’yxatini e’lon qilish;

uchastka komissiyalarini tuzish, ularning tarkibi va joylashgan manzili e’lon

qilish hamda uchastka komissiyalari faoliyatini yo’naltirib, muvofiqlashtirib turish;

referendum uchun ajratilgan mablag’larni uchastka komissiyalari o’rtasida

taqsimlash, uchastka komissiyalarini binolar, transport va aloqa vositalari bilan

ta’minlanishini nazorat qilish va okrugda referendumni moddiy ta’minlashning

boshqa masalalarini ko’rib chiqish;

referendumga qo’yilgan masaladarni mazmunini tushuntirishga qaratilgan

tadbirlarni o’tkazishda ommaviy axborot vositalariga ko’maklashish;

tegishli organ, tashkilot rahbarlarini referendumga tayyorgarlik haqida

axborotlarini eshitish;

ovoz beruvchi fuqarolarning ro’yxatlari tuzish va tanishib chiqish uchun

taqdim qilishni kuzatish;

uchastka komissiyalarini byulleten bilan ta’minlash;

okrug bo’yicha ovoz berish natijalarini aniqlab, ma’lumotlarni Markaziy

saylov komissiyasiga taqdim etadi;

uchastka komissiyalari qarorlari va harakatlari yuzasidan tushgan shikoyatlarni

ko’rib chiqish, tegishli qarorlar qabul qilish va qonun hujjatlariga asosan boshqa

vakolatlarni amalga oshirish.

Qonunda uchastka komissiyasi vakolatlari ham belgilangan, unga asosan

uchastka komissiyasi:

uchastka bo’yicha fuqarolar ro’yxatini tuzadi;

215

fuqarolar ro’yxat bilan tanishtiradi, unda yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatadi;

ovoz berish kuni yashash joyida bo’lmagan fuqarolarga Markaziy saylov

komissiyasi tasdiqlagan namunadagi hisobdan chiqish guvohnomasini beradi;

ovoz beruvchilarni ovoz berish kuni, vaqti, joyi haqida ogohlantiradi;

ovoz berish xonalarini tayyorlaydi;

ovoz berishni tashkil etadi, o’tkazadi;

berilgan ovozlarni sanab chiqadi;

ovoz berishga tayyorgarlik ko’rish va o’tkazish bo’yicha tushgan ariza va

shikoyatlarni ko’rib chiqib, ular bo’yicha qarorlar qabul qiladi hamda qonun

hujjatlarida belgilangan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Okrug va uchastka saylov komissiyalarining vakolatlarini ko’rsak, ular saylov

o’tkazuvchi komissiyalarga o’xshashligini ko’ramiz. Shu bilan birga saylovda ovoz

berish bilan, referendumda ovoz berishning o’ziga xos tartiblar mavjudligini

ko’ramiz.

Masalan, saylovda saylovchi ovoz berish kuni yashash joyida bo’lmasa, u muddatidan oldin

shu ro’yxatga olingan uchastkada ovoz beradi. Referendumda esa ro’yxatga kiritilgan joyda ovoz

berish kuni bo’lmasa, shu kuni qaerda bo’lsa shu еrda, hisobdan chiqarish xaqidagi uchastka saylov

komissiyasining guvohnomasi asosida ovoz beradi, chunki O’zbekistonning barcha xududida ovoz

berish byulletiniga bir xildagi masala kiritiladi.

Referendum o’tkazuvchi okrug va uchastka komissiyasi referendum natijasi

e’lon qilingach faoliyatini tugatadi. Referendumda takroriy ovoz berish kabi holatlar

ko’zda tutilmagan.

5-§. Referendum o’tkazishga tayorgarlik ko’rish.

Referendum o’tkazishga tayorgarlik ko’rish bir necha tadbirlarni amalga

oshirish orqali olib boriladi. Bular:

ovoz beruvchi fuqarolarni ro’yxatini tuzish – ro’yxat bilan ularni tanishtirish;

ovoz beruvchi fuqarolar ro’yxatidagi noaniqliklarni tuzatish (baxslashuv);

ovoz berish byuletenlari tayorlash, еtkazib berish, qabul qilish rasmiylashtirish;

ovoz berish binolarini, xona va kabinalarni, qutilarni tayorlash;

aholini ovoz berish kuni, vaqti, joyi xaqida xabardor qilish kabi ishlardan

iborat.

Ovoz beruvchilar ro’yxatiga, referendumda ishtirok etish xuquqiga ega bo’lgan

ovoz berish vaqtida mazkur uchastka xududida doimiy yoki vaqtincha yashovchi

fuqarolar kiritiladi.

Ro’yxatda fuqarolarni familiyasi, ismi, otasining ismi, tug’ilgan sanasi va turar

joy manzili kiritiladi.

Har bir fuqaro faqat bir uchastkada tuzilgan ro’yxatga kiritiladi.

Ro’yxat uchastka komissiya tomonidan tuzilib, rais va kotib tomonidan

imzolanadi. Ro’yxat tuzishga jamoatchilik vakillarini jalb qilinadi.

Fuqarolarni hisobga olishni tuman va shahar hokimliklari ta’minlab, fuqarolar

to’g’risida barcha zarur materiallarni komissiyaga beradi.

216

Harbiy qismlarda istiqomat qiladigan harbiy xizmatchilar va ularning oila

a’zolari qismlarning komandirlari taqdim etgan ma’lumotlar asosida ro’yxatga

kiritiladi. Harbiy qismdan tashqarida istiqomat qiluvchi harbiy xizmatchilar umumiy

tarzda ro’yxatga, shu еrda tuzilgan komissiya tomonidan kiritiladi.

Xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarda, dam olish uylarida, kasalxonalar va

boshqa statsionar davolash muassasalarida tuzilgan uchastkalarda fuqarolarning

ro’yxatlari mazkur muassasalar (idoralar) rahbarlarining taqdim etgan ma’lumotlari

asosida tuziladi.

Fuqaro ro’yxatga ovoz berishni tashkil etish uchun qulay bo’lgan tartibda

kiritiladi.

Ovoz beruvchi fuqarolarning ro’yxatlari ovoz berish kuniga o’n kun qolganida,

xorijiy davlatlarda, kasalxonalar davolash muassasalari, borish qiyin bo’lgan еrlarda

tuzilgan uchastkalarda esa ovoz berish kuniga еtti kun qolganida hamma tanishishi

uchun taqdim qilinadi. Uchastka komissiyasi ro’yxat bilan tanishish joyi va vaqti

to’g’risida fuqarolarni xabardor etadi va ro’yxat bilan tanishish imkoniyatini yaratadi.

Ro’yxatdagi xatolar aniqlansa, fuqaro uni tuzatish haqida uchastka

komissiyasiga murojaat qilishi mumkin. Yigirma to’rt soat ichida bunday arizani

tekshirib xatolar tuzatiladi yoki ariza rad etganligi xaqida fuqaroga asosli javob

beriladi.

Komissiya faoliyati ustidan yuqori komissiyaga yoki sudga murojaat qilish

mumkin.

Ovoz berishga tayorgarlik ko’rishda, ovoz berish byulletenlarini tayorlashni

ham o’z ichiga oladi. Ovoz berish byulleteni fuqaroning xohish irodasini bildirish

vositasi, rasmiy hujjatdir. Unda referendumga qo’yilayotgan masalaning matni aniq

ko’rsatiladi (aks ettiriladi) va ovoz beruvchi xohish-irodasining variantlari (ha, yo’q,

ma’qullayman, ma’qullamayman) ko’rsatiladi. Referendumda qancha masala kiritilsa

ham ularning barchasi bitta byulletenda qayd qilinadi. Masalalar ketma-ket raqamlab

chiqiladi va biri ikkinchisidan gorizontal chiziqlar bilan ajratilib qo’yiladi. Qonun

loyihasi yoki qonuning referendum byuletenlarida kiritilganda ham ketma-ket

raqamlab chiqiladi va biri ikkinchisidan gorizontal chiziqlar bilan ajratiladi. Ovoz

berish byulletenida uni to’ldirish tartibi ko’rsatib qo’yiladi.

Byulletenlar davlat tilida, okrug komissiyasining qaroriga binoan tegishli okrug

aholisining ko’pchiligi muomala qiladigan tillarda chop etiladi.

Ovoz berish byulletenlarni uchastka komissiyasi, okrug komissiyasidan ovoz

berish kuniga kamida uch kun qolganida oladi va buni okrug va uchastka

komissiyalarining raisi yoki o’rinbosari, kotibi o’z imzosi bilan tasdiqlaydi.

Uchastkada olingan byulletenlar soni, ovoz berish ro’yxatiga kiritilgan fuqarolar

sonining yarim foizidan ko’p bo’lishi mumkin emas. Byulletenning o’ng tomoni

yuqori burchagiga uchastka komissiyasining ikki a’zosi imzo qo’yadi va imzolar

komissiya muhri bilan tasdiqlanadi. Tasdiqlanmagan byulletenlar sanab chiqishda

hisobga olinmaydi.

Ovoz berishga tayorgarlik ko’rish- ovoz berish o’tkaziladigan bino va

xonalarni ham tayyorlashni o’z ichiga oladi. Ovoz berish hamma vaqt maxsus

ajratilgan binolarda o’tkaziladi. Unda yashirin ovoz berish uchun еtarli miqdorda

kabinalar (xonalar) jihozlangan bo’lishi, ovoz berish byulletenlari tarqatiladigan joy

217

aniqlangan va ovoz berish qutilari ko’rinarli joylarda o’rnatilgan bo’lishi kerak. Ovoz

berish qutilari ularning yoniga ovoz beruvchilar albatta yashirin ovoz berish

kabinalari yoki xonalaridan o’tib boradigan qilib o’rnatilishi kerak.

Ovoz berish xonasida maxsus stend jihozlangan bo’lishi, unda ovoz berish

qanday amalga oshirilishi ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Referendumga qo’yilgan qonun

loyihasi amaldagi qonunning bekor qilishni yoki unga o’zgartishlar, qo’shimchalar

kiritilishini nazarda tutsa, stendga bekor qilinishi, o’zgartirilishi yoxud qo’shimchalar

kiritilishi taklif qilinayotgan amaldagi qonun matni ham joylashtiriladi.

Har bir ovoz berish uchastkasini bino bilan tuman, shahar hokimi ta’minlaydi.

Uni jihozlash hamda binoda zarur tartibni saqlash uchastka komissiyasi zimmasiga

yuklanadi.

6-§. Referendumda ovoz berishni tashkil etish.

Ovoz berish referendum o’tkaziladigan kuni soat oltidan soat yigirmaga

o’tkaziladi. Ovoz berish vaqti va joyi haqida fuqarolar uchastka komissiyasi

tomonidan ovoz berishga kamida o’n kun qolganida fuqarolarni xabardor qilinadi.

Ovoz berish binosi referendum kuni barcha komissiya a’zolarining uchdan ikki

qismi hozir bo’lganda ochiladi. Komissiya raisi, komissiya a’zolari hozirligida ovoz

berish qutilarini muhrlaydi, ovoz berish byulletenlari va ovoz beruvchilarning

ro’yxatlarini komissiya a’zolari o’rtasida taqsimlaydi va ovoz berish boshlanganligini

e’lon qiladi. Ovoz berish byulletenlarining umumiy soni alohida hujjat bilan

rasmiylashtiriladi.

Fuqaro ovoz berish binosiga kelgach, o’z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni

ko’rsatadi ovoz berish byuletenini oladi va ovoz beruvchi fuqarolar ro’yxatiga imzo

qo’yadi. Biror-bir sababga ko’ra ro’yxatga kirmay qolgan bo’lsa, fuqarolarning

familiyalari shaxsni, turar joyni tasdiqlovchi hujjatga asosan ovoz beruvchi fuqarolar

ro’yxati ilovasiga kiritiladi.

Referendum byulleteni ovoz beruvchi tomonidan yashirin ovoz berish

kabinasida to’ldiriladi. Ovoz berish byulleteni to’ldirilayotgan vaqtida ovoz

beruvchidan boshqa shaxslarning bo’lishi mumkin emas.

Agar fuqaro o’zi mustaqil ovoz berish byulletenini to’ldirish imkoniga ega bo’lmasa o’z

xohishiga ko’ra, komissiya azolari va kuzatuvchilardan tashqari boshqa biron kishini kabina yoki

xonaga taklif qilishi va byulleten to’ldirishda uning yordamidan foydalanishi mumkin.

Fuqarolar referendumga qo’yilgan masalaga qarshi ovoz bersa, masala ta’rifini

o’chiradilar yoki masalani yoqlab ovoz beradigan bo’lsalar, uni o’chirmaydi.

Byulleteni to’ldirib fuqaro uni saylov qutisiga tashlaydi. Ovoz berish qutilari

komissiya a’zolariga va kuzatuvchilarga ko’rinib turishi kerak.

Byulleteni buzib qo’yilsa, fuqaroning iltimosiga ko’ra u yangisi bilan

almashtirilishi mumkin. Buzilgan byulletenlar hisobga olinadi, bekor qilinadi va

alohida saqlanadi.

Ovoz berish kuni o’z turar joyida bo’lmagan fuqaro uchastka komissiyasidan

hisobdan chiqish guvohnomasini talab qilib olishi mumkin, va shu guvohnoma

218

asosida boshqa har qanday uchastkada ro’yxatga kiritilishi va shu еrda ovoz berishi

mumkin.

Sog’lig’i yaxshi emasligi yoki boshqa sabablarga ko’ra fuqaro uchastkaga kela

olmasa uning iltimosiga ko’ra referendum o’tkazuvchi uchastka komissiyasi a’zolari

ovoz berishni ana shu fuqaro turgan joyda o’tkazishlari mumkin, bunday ovoz

berishda ko’chma ovoz berish qutilaridan foydalaniladi.

Yashash joyida ovoz berishni tashkil qilgani uchun boradigan uchastka

komissiyasining a’zolari arizalar soniga teng miqdordagi byulletenlarni imzo chekib

oladilar. arizalarining soni, shuningdek ishlatilgan va qaytarilgan ovoz berish

byulletenlarining soni alohida dalolatnomada qayd etiladi. Xuddi shuningdek

umumiy ovoz berish ro’yxatida ham fuqarolar alohida yashash joida ovoz berganligi

qayd etib qo’yiladi. Ko’chma ovoz berish qutisi ovozlarni sanab chiqish

boshlanguncha ochilmaydi. Ovoz berishni referendum uchastkasi binosidan

tashqarida tashkil etilishi, ovoz berishni yashirinligini aslo buzmasligi kerak.

Uchastka komissiyasining a’zosi yoki kuzatuvchi ovoz berish sirini oshkor

qilsa yoki fuqarolarning xohish-irodasiga ta’sir ko’rsatishga harakat qilsa, uchastka

komissiyasining a’zosi komissiya ishida ishtirok etishdan chetlashtiriladi, kuzatuvchi

esa ovoz berish binosidan chiqarib yuboriladi. Bu harakatlar to’g’risida uchastka

komissiyasi qaror qabul qiladi.

Ovoz berish tugaganligi soat yigirmada e’lon qilinadi. Xorijiy davlatlardagi

vakolatxonalari huzurida, sanatoriylar va dam olish uylarida, kasalxonalar va boshqa

statsionar davolash muassasalarida, shuningdek, olis va borish qiyin bo’lgan еrlarda

fuqarolar turgan joylarda tuzilgan uchaskalarda, ro’yxatga kiritilgan barcha fuqarolar

ovoz berib bo’lgan bo’lsa, uchastka komissiyasi istalgan vaqtda ovoz berishni

tugaganligini e’lon qiladi.

7-§. Ovoz berish natijalarini aniqlash

Uchastkada ovoz berish tugagach, ovoz berish qutilarini ochishdan oldin

barcha foydalanilmagan ovoz berish byulletenlari komissiya a’zolarining ishtirokida

sanab chiqilib, bekor qilinadi.

Ovoz berish qutilari uchastka komissiyasi raisi ovoz berish tugadi deb e’lon

qilgach, referendum o’tkazuvchi uchastka komissiyasi tomonidan ochiladi. Ovoz

berish tugaguniga qadar qutilarini ochish qat’iy taqiqlanadi. Ovoz berish qutilarini

ochish navbatma-navbat amalga oshiriladi avval ko’chma, so’ngra statsionar ovoz

berish qutilari ochiladi.

Ovozlar faqat uchastka komissiyasi a’zolari tomonidan sanab chiqiladi.

Ovoz berish byulletanlarni sanash chog’ida byulletenining haqiqiyligiga

shubha tug’ilsa, uchastka komissiyasi tomonidan ovozga qo’yish orqali hal etiladi.

Agar ovoz berish byulletenini haqiqiy emas deb topilsa, qaror qilsa byulletenni orqa

tomonida uning sabablari ko’rsatiladi. Byulletendagi bu yozuv referendum

o’tkazuvchi uchastka komissiyasi kamida uch a’zosining imzolari bilan tasdiqlanadi.

Komissiya referendumda ishtirok etish huquqiga ega bo’lgan fuqarolarning

umumiy sonini, byulletenlarni olgan fuqarolarning sonini aniqlaydi.

Byulletenlar qutilardan olingach unga asosan:

- ovoz berishda ishtirok etganlarning sonini;

219

- masalani yoqlab ovoz bergan ovozlar sonini;

- masalaga qarshi ovoz bergan ovozlar sonini;

- haqiqiy emas deb topilgan ovoz berish byulletenlari soni aniqlanadi.

Ovozlarni sanab chiqish natijalari komissiyasining majlisida ko’rib chiqilib,

bayonnomada qayd qilinadi. Bayonnoma rais, rais o’rinbosari, komissiya kotibi,

komissiyaning boshqa a’zolari tomonidan imzolanadi. So’ng belgilangan tartibda

okrug komissiyasiga taqdim etiladi.

Ovoz berish natijalarini uchastka komissiyasi tomonidan aniqlanishi bu

birinchi bosqich ovoz natijasini aniqlashdir. Ovoz natijalari ikkinchi bosqichda okrug

komissiyasida aniqlanadi.

Okrug komissiyasi uchastka komissiyalarining bayonnomasi asosida:

- okrug bo’yicha ovoz beruvchi fuqarolarning umumiy sonini (ro’yxatga

kiritilganlarni);

- byulleten olgan fuqarolarning umumiy sonini;

- ovoz berishda ishtirok etgan fuqarolarning umumiy sonini;

- masalani yoqlab berilgan ovozlar sonini;

- xaqiqiy emas deb topilgan byulletenlar sonini aniqlaydi.

Natija okrug saylov komissiyasi majlisida aniqlanib, bayonda aks ettiriladi.

Bayonnoma rais, rais o’rinbosari, komissiya kotibi, komissiyaning boshqa a’zolari

tomonidan imzolanadi va belgilangan tartibda O’zbekiston Respublikasi Markaziy

saylov komissiyasiga taqdim etiladi.

Uchinchi bosqich ya’ni yakuniy natija O’zbekiston Respublikasi Markaziy

saylov komissiyasi tomonidan maniqlanadi.

Markaziy saylov komissiyasi barcha okrug komissiyalarining bannomasi

asosida:

- Respublikadagi ovoz beruvchi fuqarolari umumiy sonini;

- byulletenlarini olgan fuqarolarning sonini;

- ovoz berishda ishtirok etgan fuqarolarning sonini;

- masalani yoqlab berilgan ovozlar sonini;

- masalaga qarshi berilgan ovozlar sonini;

- haqiqiy emas deb topilgan byulletenlarining sonini aniqlaydi.

Ovoz berishda ro’yxatga kiritilgan fuqarolarning yarmi ishtirok etib ularning

yarmining ko’pi masalani yoqlab ovoz bersa qaror referendumda masala qabul

qilingan hisoblanadi.

Agar ro’yxatga kiritilgan fuqarolarning yarmidan kami referendumda ishtirok

etgan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi referendumni

o’tmagan deb topadi.

Ovoz berish chog’ida yo’l qo’yilib, oqibat natijada ovoz berish yakunlariga

ta’sir qilgan qoidabuzarlik tufayli ovoz berish yakunlari umuman yoki ayrim okruglar

yoxud ayrim uchastkalar bo’yicha haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Ovoz berish

yakunlarini haqiqiy emas deb topish to’g’risidagi qaror O’zbekiston Respublikasi

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadi va bu qaror ustidan

referendum yakunlari e’lon qilingan kundan e’tiboran o’n kun ichida O’zbekiston

Respublikasi Oliy sudiga shikoyat qilinishi mumkin.

220

Ayrim okruglar yoki ayrim uchastkalarda ovoz berish yakunlari haqiqiy emas

deb topilgan taqdirda O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining

qaroriga binoan ana shu okruglar yoki uchastkalar bo’yicha ovoz berish natijalari

(agar bu natijalarsiz ham referendum umuman haqiqiy deb topilishi mumkin bo’lsa)

umumiy natijalardan chiqarib tashlanadi.

Ovoz berish yakunlari chiqariladi va bu haqda bayon tuziladi. Bayon rais, rais

o’rinbosari, komissiyaning kotibi, boshqa a’zolari tomonidan imzolanadi.

Referendum yakunlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasi qaror qabul qiladi.

8-§. Referendum yakunlarini (qarorlarini) e’lon qilish, referendum

qarorlarining yuridik kuchi (oqibati).

Referendum yakunlari xaqidagi qarorni Markaziy saylov komissiyasi

referendum o’tkazilgandan keyin ko’pi bilan o’n kun ichida ommaviy axborot

vositalari orqali, rasmiy nashrlar orqali e’lon qiladi.

Referendumda qabul qilingan qaror mazmunidan boshqacha qoida kelib

chiqmasa, referendumda qabul qilingan qaror rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran

kuchga kiradi.

Referendumda qabul qilingan qarorlar mamlakatni butun hududida majburiy

kuchga ega yuridik hujjat hisoblanadi. Bunday qarorlar davlat hokimiyati

organlarining hujjatlari bilan biron-bir tarzda tasdiq talab etilmaydi.

O’zbekiston qonunlari va boshqa normativ hujjatlari referendum qaroriga

muvofiqlashtirilmog’i lozim.

Referendumda O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining ayrim normalariga

o’zgartirish kiritishni taqozo etuvchi qaror qabul qilingan taqdirda, bu normalar

referendum qaroriga muvofiqlashtirish shart.

2002-yil 27 yanvarda o’tkazilgan referendum byulleteniga:

1. Keyingi chaqiriqda O’zbekiston Respublikasi parlamentini ikki palatali etib

saylashga rozimisiz?

2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitusiyaviy vakolatini besh yildan

еtti yilga o’zgartirilishiga rozimisiz? – degan ikki savol qo’yilgan. Referendumda

ishtirok etganlarning mutloq ko’pchiligi bu savollarni ma’qullab ovoz berdi, natijasi

shu referendum qarori asosida “Referendum yakunlari va davlat hokimiyati tashkil

e’tilishining asosiy prinsiplari to’g’risida”gi qonun qabul qilindi va Konstitusiyaning

18, 19 boblari moddalariga ko’pgina o’zgartirish vaqo’shimchalar kiritildi.

O’zbekistonda referendumlar faqat muhim ijtimoiy masalalarni hal qilish

uchun o’tkazilgan, xozircha qonun qabul qilish, qonunlarga o’zgartirish kiritish

bo’yicha referendumlar o’tkazilmagan.

“Referendum to’g’risida”gi qonunda referendumni moliyalashtirish masalalarii

ham belgilanib, unga asosan referendum o’tkazish davlat mablag’lari hisobidan

moliyalashtiriladi.

Jamoat birlashmalari, korxonalari, muassasalari, tashkilotlari va fuqarolari o’z

mablag’larini ixtiyoriy ravishda referendum o’tkazish uchun berishlari mumkin. Bu

mablag’larni Markaziy saylov komissiyasi referendumga tayyorgarlik ko’rish va uni

221

o’tkazish vaqtida foydalanish uchun qabul qilib, referendum o’tkazishga teng

taqsimlaydi.

Fuqarolarning referendumda ishtirok etish, referendum masalalari yuzasidan

tashviqot yuritish huquqlarini amalga oshirishlariga zo’ravonlik, aldash, tahdid qilish

yoki boshqa yo’l bilan qarshilik ko’rsatayotgan shaxslar, shuningdek soxta hujjatlar

tuzgan, ovozlarni atayin noto’g’ri sanab chiqqan, yashirin ovoz berishni buzgan

shaxslar, referendum o’tkazuvchi komissiyalarning a’zolari, fuqarolar tashabbuskor

guruhlarining a’zolari belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar.

O’zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida bunday jinoiy harakatlar uchun

jinoiy javobgarlik belgilangan.

Xulosa. Referendum demokratiyaning yorqin ifodalanishlaridan bo’lib, umumxalq

ovozi hisoblanadi. Referendum ham saylovlar kabi demokratik prinsiplarda tashkil

etiladi. Referendum tashkil etish, o’tkazishda unda ishtirok etuvchi tuzilmalarni

tuzish va faoliyatida ko’plab o’xshash tartiblar, jixatlar bilan birga o’ziga xos tartib

va jixatlar mavjud. Bu har ikki demokratik institutni (saylov va referendum) ijtimoiy

hayotda fuqarolarning huquqlarini ro’yobga chiqarishda o’rnini rolini ko’rsatadi.

O’zbekiston hayotida bir necha bor Referendumlar o’tkazilib, unda muxum

masalalar: Mamlakatning mustaqilligi; ikki palatali parlament tashkil qilish xalq

xohish irodasi orqali qonunlashtirilgan.

Referendum o’tkazish muhim masala bo’lganligi, u fuqarolar huquqlarini

ro’yobga chiqarish bilan bog’liqligi, referendum qonunchiligini buzganlik uchun

javobgarlik belgilanishini keltirib chiqaradi va bu masala qonunchiligimizda ijobiy

hal etilgan.


1. Erkinlashtirish davlat qurilishi va boshqaruvdagi islohotlarni asosini tashkil

etib, u boshqa hokimiyat tarmoqlariga taalluqli bo’ldi. Bu borada mamlakatida

amalga oshirilgan voqеalardan biri 2002-yil 27-yanvarda bo’lib o’tgan referendum va

uni asosida 2003-yil 24-aprelda qonun qabul qilingan.

O’zbekiston Republikasining amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq

referendumni tashkil etish, o’tkazish prinsiplari, referendum o’tkazish tashabbusiga

ega sub’ektlar ularning huquqlari va referendumga ko’yiladiga masalalar,

referendumda qo’yilmaydigan masalalar qanday belgilangan va uziga xos

xususyatlari nimalardan iborat.

2. Barcha mamlakatlarda referendumni tashkil etuvchi hamda o’tkazuvchi

organlar mavjud. Jumladan O’zbekistonda ham. Shu bilan birga mamlakat hayotida

eng muhim masalalarini еchish maqsadida referendum o’tkazish tashabbusi bilan

chiqadigan sub’ektlar bor.

O’zbekiston Republikasining amaldagi qonun hujjatlariga muvofiqreferendum

o’tkazishga tayyorgarlik ko’rish, uni o’tkazish va ovoz berish natijasi aniqlash tartibi

qanday, mazkur jarayonlarning har birini mustaqil tahlil kiling

222

3. O’zbekiston Respublikasida tegishli tarzda ro’yxatdan o’tib, o’z faoliyatini

olib borayotgan xalqaro tadbirkorlar huquqlarini himoya qilish tashkiloti (IOPRB)

mamlakatdagi tadbirkor va ishbilarmonlarning soliq to’lash bilan bog’liq huquqlarini

himoya qilish maqsadida mavjud soliq stavkalari miqdorini tushirish va bir qator

soliqlarni bekor qilish to’g’risidagi masala yuzasidan imzo to’plashga kirishdi.

Bundan xabar topgan tegishli prokuror mazkur nodavlat notijorat tashkilotga o’z

harakatlarini to’xtatishni so’rab taqdimnoma kiritdi.

Savol

1. Referendum predmeti, referendum o’tkazilishini istisno etadigan holatlar

yoritib bering.

2. Referendum o’tkazishning asosiy prinsiplarini tahlil qiling.

3. Mazkur holat yuzasidan taraflar harakatiga huquqiy baho bering.

4. Markaziy saylov komissiyasi navbatdagi Prezident saylovlari bilan bir

qatorda referendumga qo’yilgan masalani hal etish uchun saylov va referendum

o’tkazish kunini bir kunga belgilash to’g’risida qaror qabul qildi. Mazkur qarordan

norozi bo’lgan S. va N. partiyalari referendum o’tkazish kunini ikki oydan keyingi

muddatga ko’chirish kerakligi to’g’risida ariza kiritdi.

Savol

1. Referendum institutining vujudga kelishi va rivojlanish asoslarini yoriting.

2. Referendumni tayinlash va referendum okruglari va uchastkalarini tuzish

tartibini ko’rsatib bering.

3. Mazkur holat yuzasidan taraflar harakatiga huquqiy baho bering.

Tavsiya etilgan adabiyotlar ro’yxati

Rahbariy adabiyotlar

1. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – Toshkent:

O’zbekiston, 1996. – 380 b.

2. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – Toshkent:

O’zbekiston, 1996. – 366 b.

3. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T., «O’zbekiston», 1997.

4. Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizlik o’z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz

va qat’iy irodamizga bog’liq. T.12. - Toshkent: “O’zbekiston”, 2004. – 400 b.

5. Karimov I.A. Parlament-mamlakat hayotining ko’zgusi. “O’zbekiston

taraqqiyotining yangi bosqichlari”. T.: “O’zbekiston” 2005 y. 13 b.

6. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqirlashtirish va fuqarolik

jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. T. 19. –

Toshkent: O’zbekiston, 2011. -348 b.

7. Karimov I.A. Bizning yo’limiz demokratik islohotlarni chuqirlashtirish va

maderinizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo’lidir. T. 20. – Toshkent:

“O’zbekiston”, 2012. -320 b.

8. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining

qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. “Xalq so’zi” gazetasi. 2015-yil 24 .

9. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида

хизмат қилиш – энг олий саодатдир. – Тошкент: “O’zbekiston” НМИУ, 2015. –

304 б.

Normativ-huquqiy hujjatlar

1. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2014. –

76 b.

2. «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида»ги

Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 18 ноябрда қабул қилинган 414-XII

сонли Қонуни (26.12.1997 й., 19.08.1999 й., 26.05.2000 й., 03.12.2004 й.,

25.12.2008 й., 12.12.2011 й., 29.12.2015 й. даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан).

Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон,

34-модда.

3. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида»ги (2003

йил 29 августдаги 518-II-сонли Қонун билан янги таҳрири тасдиқланган)

Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган 990-XII

сонли Қонуни (27.08.2004 й., 03.12.2004 й., 25.12.2008 й., 19.12.2012 й.,

29.12.2015 й. даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан). Ўзбекистон Республикаси

Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003 йил, 9-10-сон, 132-модда.

4. «Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайлов

тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 5 майда қабул қилинган

224

1050-XII сонли Қонуни (26.12.1997 й., 25.12.1998 й., 19.08.1999 й., 26.05.2000

й., 29.08.2003 й., 27.08.2004 й., 03.12.2004 й., 25.12.2008 й., 19.12.2012 й.,

20.01.2014 й., 29.12.2015 й.даги ўзгартиш ва қўшимчалар билан). Ўзбекистон

Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1994 йил, 5-сон, 125-модда.

5. “Фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги

Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 5 майда қабул қилинган 1051-XII

сонли Қонуни (3.12.2004 йилдаги ўзгартиришлар билан). Ўзбекистон

Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1994 й., 5-сон, 127-модда.

6. “Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тўғрисида”ги

Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган 613-I сонли

Қонуни (25.12.1998 й., 19.08.1999 й., 26.05.2000 й ., 27.08.2004 й., 25.12.2008 й.,

04.09.2014 й., 29.12.2015 йилдаги ўзгартиришлар билан). Ўзбекистон

Республикаси Олий Кенгаши Ахборотномаси, 1998 й., 5–6-сон, 95-модда.

7. O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida”gi (Yangi tahriri)

O’zbekiston Respublikasi 30.08.2001 y. 265-II-son Qonuni bilan tasdiqlangan. //

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2001 y. 9-10-son, 176-modda

// O’zbekiston Respublikasi 03.12.2004 y. 714-II-son Qonun bilan o’zgartirishlar

kiritilgan.

8. “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy

prinsiplari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi 04.04.2002 y. 350-II-son Qonuni

bilan tasdiqlangan. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2002 y.

4-5-son, 60-modda.

9. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to’g’risida”gi

O’zbekiston Respublikasi 12.12.2002 y. 432-II-son Qonuni bilan tasdiqlangan.

//O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2002 y. 12-son, 213-modda //

O’zbekiston Respublikasi 25.04.2003 y. 482-II-sonli Qonun bilan o’zgartirishlar

kiritilgan // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2002- y. 5-son, 67-

modda

10. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining

reglamenti to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi 29.08.2003 y. 522-II-son Qonuni

bilan tasdiqlangan. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2003 y.

9-10-son, 136-modda.

11. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatining

va Senati azosining maqomi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi 02.12.2004 y.

704-II Qonuni bilan tasdiqlangan // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis

Axborotnomasi 2004 y.

12. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi

to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlis Axborotnomasi 2002 y. 12-son, 215-modda.

13. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining reglamenti to’g’risida”gi

O’zbekiston Respublikasi 29.08.2003 y. 523-II-son Qonuni bilan tasdiqlangan. //

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi 2003 y. 9-10-son, 137-modda.

14. “Xalq deputatlari mahalliy kengashi deputatini, O’zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatini va Senati azosini chaqirib olish

225

to’g’risida”gi qonun. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining

axborotnomasi. –2005. – №1. – 12- modda.

15. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari bo’yicha

vakili (ombudsman) to’g’risida”gi (Yangi tahriri) O’zbekiston Respublikasi

27.08.2004 y. 669-II Qonuni bilan tasdiqlangan.

16. O’zbekiston Respublikasi “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish, hamda mamlakatni modernizasiya qilishda siyosiy partiyalarning

rolini kuchaytirish to’g’risida”gi Konstitusiyaviy qonuni// O’zbekiston Respublikasi

qonun hujjatlari to’plami, 2007.- №15.- 151-modda.

17. “Siyosiy partiyalar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi 26.11.1996 y.

337-I-son Qonuni bilan tasdiqlangan. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis

Axborotnomasi 1997 y. 2-son, 36-modda // O’zbekiston Respublikasi 20.08.1999 y.

832-I-son, 12.12.2003 y. 568-II-son, 30.04.2004 y. 621-II-sonli Qonunlar bilan

o’zgartirishlar kiritilgan // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi

1999 y. 9-son, 229-modda, 2004 y. 1-2-son, 18-modda, 5-son, 90-modda.

18. Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida (O’zbekiston Respublikasi

02.09.1993 y. 913-XII-son Qonuni).

19. Saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan

O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartirish va qo’shimchalar

kiritish haqidagi” O’zbekiston Respublikasi Qonuni. Xalq so’zi. 2008-yil 27 dekabr.

20. Saylov erkinligi yanada ta’minlanishi va saylov qonunchiligi yanada

rivojlantirilishi munosabati bilan “ O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”gi hamda “ Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga

saylov to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga o’zgartish va

qo’shimchalar kiritish haqidagi O’zbekiston Respublikasi qonuni. 2012 yil, 19

dekabr. № O’RQ – 340.

21. “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining

reglamenti to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va

qo’shimchalar kiritish haqidagi O’zbekiston Respublikasi qonuni.2013-yil 18

aprel.O’RQ -349.

22. O’zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish

organlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartish va

qo’shimchalar kiritish haqida” gi Qonuni. // O’zbekiston Respublikasi qonun

hujjatlari to’plami, 2013 y., 17-son, 219-modda.

23. O’zbekiston Respublikasining «Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) va uning

maslahatchilari saylovi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga o’zgartish

va qo’shimchalar kiritish haqida” gi qonuni. // (O’zbekiston Respublikasi qonun

hujjatlari to’plami, 2013 y., 17-son, 220-modda.

24. “O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining ayrim moddalariga

o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida (32, 78, 93, 98, 103 va 117-

moddalariga)”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni // O’zbekiston Respublikasi

qonun hujjatlari to’plami, 2014 y., 16-son, 176-modda.

25. Ўзбекистон Республикасининг сайлов тўғрисидаги қонунлари /

Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси. – Тошкент: «Адолат»,

2014. – 320 б.

226

26. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзоларини сайлаш

тартиби тўғрисидаги Низом / Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов

комиссиясининг 2004-йил 18-сентябрдаги 198-сонли қарори билан

тасдиқланган (Ушбу Низомга Марказий сайлов комиссиясининг 2005 йил 4

январдаги 240-сонли ва 2006 йил 14 апрелдаги 270-сонли қарорлари билан

ўзгартишлар киритилган).

27. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига

сайлов бўйича сайлов кампанияси даврида сайловолди ташвиқотини амалга

оширишда депутатликка номзодлар, сиёсий партияларнинг оммавий ахборот

воситаларидан фойдаланиши тартиби тўғрисидаги Низом / Ўзбекистон

Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-

сонли қарори билан тасдиқланган.

28. Ўзбекистон экологик ҳаракатидан Ўзбекистон Республикаси Олий

Мажлисининг Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар кўрсатиш ва

уларни сайлаш тартиби тўғрисида Низом / Ўзбекистон Республикаси Марказий

сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-сонли қарори билан


29. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик

палатасига сайлов ўтказувчи участка сайлов комиссияларини тузиш ва

уларнинг ишини ташкил қилиш тартиби тўғрисидаги Низом / Ўзбекистон

Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-

сонли қарори билан тасдиқланган.

30. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига

сайловда бошқа давлатлар, халқаро ташкилотлар ва ҳаракатлардан

қатнашадиган кузатувчилар тўғрисида”ги Низом / Марказий сайлов

комиссиясининг 2014-йил 11-сентябрдаги 618-сон қарори билан тасдиқланган.

31. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2007 йил

18 сентябрдаги 319-сонли Қарори билан “Ўзбекистон Республикаси Президенти

сайловини ўтказувчи округ сайлов комиссиялари ишини ташкил этиш

тўғрисида Йўриқнома”си тасдиқланган (Ўзбекистон Республикаси Марказий

сайлов комиссиясининг 2014 йил 26 декабрдаги 661-сонли Қарори билан

ўзгартиш киритилган).

32. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясининг 2015 йил

3 февралдаги 681-сонли Қарори билан “Ўзбекистон Республикаси Президенти

сайловига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш бўйича участка сайлов

комиссиялари фаолиятини ташкил этиш тартиби тўғрисидаги Низом”


33. Фуқаролар йиғинлари раислари (оқсоқоллари) ва уларнинг

маслаҳатчилари сайловини тайёрлаш ва ўтказишга оид ҳужжатлар тўплами /

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати. – Тошкент:

«O’zbekiston», 2016. – 128 б.

34. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати Кенгашининг

2016 5 мартда қабул қилинган «Фуқаролар йиғинлари раислари (оқсоқоллари)

ва уларнинг маслаҳатчилари сайловига тайёргарлик кўриш ҳамда уни ўтказиш

тўғрисида»ги Қарори // Фуқаролар йиғинлари раислари (оқсоқоллари) ва

227

уларнинг маслаҳатчилари сайловини тайёрлаш ва ўтказишга оид ҳужжатлар

тўплами / Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати. – Тошкент:

«O’zbekiston», 2016. – 128 б.

Asosiy adabiyotlar

1.Azizxo’jaev A. va boshqalar. – O’zbekiston Respublikasining

Konstitusiyasiga sharh. T: “Sharq”, 2013.

2. Azizxo’jaev A. va boshqalar. Konstitusiyaviy huquq (izohli lo’g’at). T.:

“Sharq”, 2001.

3. М.Абдусаломов. Халқаро сайлов стандартлари ва Ўзбекистон

Республикаси Президенти сайлови қончилиги. – Тошкент: «O’zbekiston», 2015.

– 64 бет.

4. M.Abdusalomov, O.Xusanov va boshqalar “O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovi to’g’risida”gi Qonuniga sharhlar. T.: “O’zbekiston”., 2007.

5. Алексеев И.А., Белявский Д.С., Свистунов А.А. и др. Избирательное

право и процесс в РФ. Учебное пособие. - М.: Проспект (ТК Велби), 2015. – 216

с.

6. Graeme Orr, David Schultz. Election Law, Politics, and Theory: Ritual and

Rhythm in Electoral Systems. A Comparative Legal Account. Publisher: Taylor &

Francis Ltd, 06 Apr 2015. 238 pages.

7. Anika Gauja. Political Parties and Elections: Legislating for Representative

Democracy. United Kingdom. Publisher: Taylor & Francis Ltd, 30 Nov 2010. – 246

pages.

8. Richard L. Hasen. Election Law: Cases And Materials. Language: English.

Publisher: Carolina Academic Press; Fifth Edition edition (July 27, 2012). 1012

pages.

9. Caroline Morris. Parliamentary Elections, Representation and the Law.

Publisher: Bloomsbury Publishing PLC. Oxford, United Kingdom. 2012. – 196

pages.

10. Захаров И., Кокотова А. Избирательное право Российской Федерации.

Учебник для магистров. 3-е издание, переработанное и дополненное.

Издательство: Юрайт. 2014. – 444 с.

11. Постников А.Е. Избирательное право России. Научное и учебное

пособие. ... М.: Издательская группа ИНФРА-М–НОРМА, 1996. – 224 с.

12. Inson huquqlari bo’yicha xalqaro shartnomalar. (To’plam) T: “Adolat”.,

2004.

13. U.Tadjixanov va boshqalar. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy

huquqi. T.: “Sharq”, 2001.

14. O.T.Xusanov. Konstitusiyaviy huquq. T.: “Adolat”, 2013.

15. М.В. Баглай. Конституционное право Российской Федерации:

Учебник / М.В. Баглай. - 10- e изд., изм. и доп. - М.: Норма: НИЦ ИНФРА-М,

2013. - 784 с.

228

16. Избирательное право и избирательный процесс в Российской

Федерации. Учебник для вузов. Отв. редактор - доктор юридических наук А.В.

Иванченко. М.: Издательство НОРМА, 1999. - 856 с.

17. Комментарии к Конституции Российской Федерации. M.: Фонд

“Правовая культура”, 1996. – 639 с.

18. Комментарии к Конституции Российской Федерации / под общ. ред.

В.Д.Карповича. 2-е издание. доп и перераб. M.: Юрайт – М; Новая правовая

культура, 2002. – 959 с.

19. O’zbekiston Respublikasi mustaqil davlat. T.: “Adolat” 1995-yil.

20. Xusanov O.T. O’zbekiston Respublikasi davlat organlari. T.: “Sharq”

1996-yil

21. Mustaqil O’zbekiston tarixi kitobi. T.: “Sharq” 2000-yil

22. Tadjixonov U. va boshqalar O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy

huquqi. T. “Sharq” 2001-yil

23. Алебастрова И.А. Конституционное право зарубежных стран. – М.:

Проспект, 2009. – 624с.

24. Избирательное законодательство: Опыт России и Узбекистана.

Сборник материалов международного семинара. T., 2004.

25. Mustafoev B. O’zbekistonda saylov qonunchiligi va ahamiyati.

26. O’zbekistonda saylov prinsipi va saylov qonunchiligini yanada

demokratlashtirish yo’nalishlari” mavzusida Xalqaro konferensiya 2011-yil 27-28

oktabrda Buxoro shaxri. Davr suhbati.

27. Ron Guld. Erkin va haqiqiy saylovlar uchun xalqaro standartlar.-Saylov

jarayonida xalqaro tajriba va standartlar. (to’plam). T.: 1998.

29. Saidov A.X. O’zbekiston Respublikasi saylov qonunlariga xalqarosaylov

standartlarini implimentatsiya qilish. (xalqaro konferensiya materillari). T.: 2009. 29-

38 betlar.

30. Слобода Е.А. Международные стандарты проведения

демократических выборов иизбирательное законодательство Узбекистана.

(Халқаро коференция материаллари). T:. 2009, стр. 18-29.

31. G’ulom M., Xidirov S. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi va

ommoviy axborot vositalari. T.: O’zbekiston, 2007

32. Bekov I.R, Abbosxojaev Sh, A “Siyosiy partiyalar va O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovi” T.: “O’zbdekiston”, 2007.

33. Axmedov.D, Asadov.Sh “Saylov huquqiga oid izohli lug’at” T.:

“O’zbdekiston”, 2007.

34. Mahalliy saylov kuzatuvchilari uchun qo’llanma. S’HHT Demokratik

islohotlar va inson huquqlari iddorasi (DIIHI) tomonidan chop etilgan. 2003

35. Konstitutsionnaya pravo zarubejnix stran M.: “Norma”. 2010.;

36. Do’schanov O., Hamroev O. “O’zbekiston Respublikasi markaziy saylov

to’g’risida”gi Qonunga sharhlar. T. “Ma’naviyat”, 1999.

37. O.K.Turg’unov “O’zbekistonda saylov huquq va jarayoni”. O’quv

qo’llanma. T.: 2009 y.

38. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловлари: саволлар ва

жавоблар /Г.Р.Маликова/ – Тошкент: «O’zbekiston», 2015. – 32 бет.

229

39. Президент сайлови: миллий ва хорижий тажриба /М.А.Рахимова/ –

Тошкент: «O’zbekiston», 2015. – 40 бет.

40. Наблюдатели от международных организаций и иностранных

государств о парламентских выборах Республики Узбекистан 21 декабря 2014

года / Отв. ред. Н.Нурматов. – Ташкент: «Узбекистан», 2015. – 232 с.

Elektron ta’lim va qonunchilik resurslari

1. http://www.lex.uz

2. http://press-service.uz

3. http://www.senat.uz

4. http://www.gov.uz

5. http://parliament.gov.uz

6. http://www.xdp.uz

7. http://www.mt.uz

8. http://www.lidep.uz

9. http://www.adolat.uz

10. http://www.elections.uz

11. http://www.ziyonet.uz

12. http://www.norma.uz/

http://www.lex.uz/

http://www.senat.uz/

http://www.gov.uz/

http://www.xdp.uz/

http://www.mt.uz/

http://www.lidep.uz/

http://www.adolat.uz/

http://www.elections.uz/

Ilovalar

E’TIROF

Xalqaro kuzatuvchilar missiyalari: O’zbekistonda saylov erkin va oshkora

o’tdi

Masaru Nakamura, “Fukuoka-O’zbekiston” do’stlik uyushmasi

prezidenti, Fukuoka shahri saylov qo’mitasi a’zosi (Yaponiya):

– O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi kuni Toshkent shahridagi saylov

uchastkalarida bo’ldim. Saylov ochiq, oshkora, halol va haqqoniy, uyushqoqlik bilan

o’tdi.

Saylovlarning muqobillik asosida o’tishi demokratiyaning muhim

talablaridandir. O’zbekistonda o’tgan Prezident saylovida to’rt nafar nomzod ishtirok

etganining o’ziyoq bu tamoyilga qat’iy amal qilinganini ko’rsatib turibdi. Saylov

O’zbekiston xalqining siyosiy va huquqiy saviyasi qanchalik yuqori ekanini jahon

jamoatchiligi oldida yaqqol namoyon etdi.

O’zbekiston saylov tizimida o’rnak olsa arzigulik ko’plab jihatlarni ko’rdim.

Saylov uchastkalarida saylovchilar va kuzatuvchilar uchun yaratilgan qulayliklar,

zarur uskunalar bilan jihozlangan tibbiyot, ona va bola xonalari hamda boshqa shart-

sharoit bunga yorqin misoldir.

Saylovni kuzatish asnosida yana bir jihat e’tiborimni tortdi. Saylovga kelish

imkoni bo’lmagan keksa va bemor kishilarning turgan joyiga maxsus qutilar olib

borilgani mamlakatingizda inson manfaatlari, saylov huquqlarini ta’minlashga katta

e’tibor qaratilishining yana bir yorqin ifodasidir.

* * *

Zenonas Vaygauskas, Litva Markaziy saylov komissiyasi raisi:

– O’zbekistonda Prezident saylovi yuksak saviyada o’tdi. Saylov uchastkalari

komissiyalari a’zolari ovoz berayotgan fuqarolarning barcha savollariga batafsil

javob qaytardi. Saylovchilar faollik bilan, emin-erkin ovoz berdi.

Fuqarolarning saylovda faol ishtirok etgani, kunning birinchi yarmigacha

saylovchilarning 70 foizdan ortig’i ovoz berib bo’lgani e’tiborga sazovor. Bunday

faollik xalqingizning o’z Vataniga fidoyiligini ko’rsatadi.

Prezidentlikka nomzodlarga saylov kampaniyasi davomida teng imkoniyatlar

yaratilganiga guvoh bo’ldik. O’zbekistonda saylovlarni tashkil etish tajribasidan

o’rnak olsa arziydi. Biz ham bu borada mamlakatingiz soha mutaxassislari bilan

o’zaro tajriba almashishdan, ikki tomonlama hamkorlikni mustahkamlashdan

manfaatdormiz.

* * *

Vijay Jolli, “Bharatiya Janata” partiyasining tashqi aloqalar bo’limi

muvofiqlashtiruvchisi (Hindiston):

– O’zbekiston mustaqillik yillarida sanoatlashgan, jadal taraqqiy etayotgan

mamlakatga aylandi. Mamlakat iqtisodiyoti barqaror rivojlanmoqda. O’zbekiston va

231

Hindiston hamkorligi barcha sohada izchil taraqqiy etib, mustahkamlanib

borayotganini alohida ta’kidlashni istardim.

O’zbekistonda Prezident saylovi demokratik tamoyillar, ko’ppartiyaviylik va

muqobillik asosida, ochiq va oshkora ruhda o’tdi. Ayniqsa, fuqarolaringizning

siyosiy faolligi, saylovda o’zi istagan nomzodga ovoz berishga katta qiziqish bilan

jiddiy yondashgani havasimni keltirdi. Bu O’zbekiston aholisining ma’naviyati,

siyosiy, huquqiy bilim va madaniyati yuksak ekanidan dalolatdir.

* * *

Alihaydar Rzaev, xalqaro kuzatuvchi (Birlashgan Arab Amirliklari):

– Mamlakatingiz haqida ko’p eshitganman va o’qiganman. O’zbekiston

yoshlarining faolligi, yurt ravnaqiga kamarbasta ekani, odamlarning hayotdan roziligi

va ertangi kunga ishonchi menda katta taassurot qoldirdi. Bu jihatlar Prezident

saylovida ham namoyon bo’ldi.

Xalqingizning tarixga ehtiromi, milliy qadriyatlarni tiklash va e’zozlash,

madaniy yodgorliklarni asrab-avaylashga e’tibori hurmatga loyiq. Bunga men

Samarqand shahrini ziyorat qilish asnosida yana bir karra amin bo’ldim. Mazkur

qadimiy va fusunkor shahar jozibasidan ruhlandim.

O’zbekistonda avtomobilsozlik, transport va transport kommunikatsiyalari

sohalarining izchil rivojlanayotgani mamlakatingiz iqtisodiy salohiyatini yanada

oshirmoqda. O’zbekiston xalqaro savdo aloqalarida muhim rol o’ynamoqda,

yurtingiz biznes va logistika markazlaridan biriga aylanmoqda.

O’zbekiston buyuk istiqbolga erishishiga, taraqqiyotingiz yanada yuksalishiga

ishonamiz.

* * *

Dmitriy Mezensev, Shanxay hamkorlik tashkiloti Bosh kotibi:

– Missiyamiz a’zolari saylov kuni erta tongdan Toshkent shahridagi saylov

uchastkalarida bo’ldi. Yoshlar va kattalar, tabarruk yoshdagi otaxon va onaxonlar o’z

xohish-irodasini bildirib, saylovda faol ishtirok etganini ko’rib, xalqingizning

birdamligi, Vatani taqdiriga daxldorligini chuqur his etishini kuzatdik.

Aholining siyosiy faolligi – mamlakatning mustaqil taraqqiyoti

muvaffaqiyatini ko’rsatuvchi muhim belgi. Saylov kuni fuqarolar bildirgan ishonch

va istaklar yangi muvaffaqiyatlar, yangi yutuqlarga poydevor bo’ladi. Bu

O’zbekistonning dunyo va mintaqadagi nufuzini yanada yuksaltirish, xalqaro

tashkilotlar, jumladan, Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasidagi pozisiyasini

mustahkamlashga xizmat qiladi. O’zbekistonning keng ko’lamli va ishonchli

taraqqiyoti izchil davom etishini tilayman.

* * *

Ali Abolhassaniy, Islom hamkorlik tashkiloti (IHT) kuzatuvchilari

missiyasi rahbari, IHTning siyosiy departamenti direktori:

– O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovidagi kuzatishimni Toshkent

shahridagi 471-saylov uchastkasidan boshladim. Saylovchilar erta tongdanoq

saylovga ko’tarinki ruhda, faol kelganini ko’rib, ularning mamlakat taqdiriga,

kelajagiga daxldorlik tuyg’ularini astoydil his etishlarini angladim. Bu

mamlakatingizda demokratik tamoyillar mustahkam qaror topganidan darak beradi.

232

Saylov jarayoniga puxta tayyorgarlik ko’rilganiga, fuqarolarning erkin va faol

ovoz berishi uchun barcha sharoit va imkoniyatlar yaratilganiga guvoh bo’ldim.

Buning samarasida O’zbekistonda Prezident saylovi yuksak saviyada, ochiqlik va

oshkoralik ruhida o’tdi.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlarni kuzatib

boraman. O’zbekiston iqtisodiyoti izchil rivojlanib borayotganini alohida ta’kidlashni

istardim. Mamlakatingiz yuksak iqtisodiy ko’rsatkichlarga erishib, dunyo

hamjamiyatining e’tiborini qozonmoqda. Demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish borasida keng ko’lamli

islohotlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston bilan tashkilotimiz o’rtasidagi

hamkorlik izchil rivojlanayotgani bizni g’oyat quvontiradi. O’zaro aloqalarimizni

yanada mustahkamlash, iqtisodiy sohadagi istiqbolli qo’shma loyihalarni

faollashtirish tarafdorimiz.

* * *

Sergey Lebedev, MDH ijroiya qo’mitasi raisi – ijrochi kotibi:

– Missiyamiz tarkibiga Mustaqil davlatlar hamdo’stligidan 72 vakil kiritilgan.

Ushbu guruh rahbari sifatida Toshkent va Jizzax viloyatlaridagi saylov uchastkalarini

kuzatib, saylovga har tomonlama puxta tayyorgarlik ko’rilganiga guvoh bo’ldim.

Kim bilan suhbatda bo’lmaylik, barcha fuqarolar mamlakatda hukm surayotgan

tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot bardavom bo’lishi uchun ovoz berganini bildirdi.

Darhaqiqat, O’zbekiston barqaror taraqqiyot va rivojlanish yo’lidan bormoqda.

Barcha shaharu qishloqlar obod va go’zal. Xususan, Jizzaxda amalga oshirilgan

o’zgarish va yangilanishlarni ko’rib quvondim. Missiyamiz vakillari bunday

o’zgarishlardan g’oyat mamnun.

O’zbekiston saylov tizimi umum e’tirof etilgan xalqaro standartlarga to’la mos.

Bu saylov komissiyalari tomonidan amalga oshirilgan ishlar, ovoz berishning yuksak

saviyada o’tganida ham namoyon bo’ldi.

* * *

Gao Yuyshen, Xitoy Xalq Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining elchisi:

– Dunyoning ko’plab davlatlarida saylov jarayonlarini kuzatganman.

O’zbekistonda ovoz berish tartibi, ulardan farqli ravishda, muayyan afzalliklarga ega.

Saylov yuksak saviyada tashkil etilgani, ushbu jarayonda milliy va xalqaro huquq

normalariga rioya etilganidan tashqari, har bir saylov uchastkasida tibbiyot xonasi

tashkil etilganini ham ta’kidlamoqchiman. Ota-onalar ovoz berayotganda ularning

farzandlari ona va bola xonalarida mutaxassislar qarovida bo’ldi.

Salomatligi tufayli saylov uchastkasiga kela olmagan va yoshi ulug’ fuqarolar

o’z uylarida ovoz berish imkoniga ega bo’lgani ham e’tiborga loyiqdir. Bu har bir

fuqaroga o’z huquqlarini to’liq amalga oshirishga yordam berdi.

* * *

Kerol Robertson Lopes, Nyu-Meksika shtati bolalar jamg’armasi ijrochi

direktori (AQSh):

– Erta tongda Farg’ona shahridagi 696-saylov uchastkasiga bordim. Prezident

saylovi demokratik me’yorlarga mos tarzda tashkil etilganiga guvoh bo’ldim.

Saylovchilarning faolligi, ayniqsa, yoshlarning ko’tarinki kayfiyati menda katta

taassurot uyg’otdi.

233

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlarni doimo kuzatib boraman.

Mamlakatingizda saylov tizimi yildan-yilga takomillashib bormoqda. Saylov

kampaniyasining ilg’or jihatlaridan biri Prezidentlikka nomzodlar uchun saylovoldi

tashviqotini olib borishda teng imkoniyatlar yaratilganidir. Buni ommaviy axborot

vositalaridagi tashviqot materiallari, ko’chalarga o’rnatilgan ulkan bannerlar misolida

ham yaqqol ko’rish mumkin edi. Birinchi marta ovoz beradigan fuqarolarga alohida

e’tibor qaratilishi ham diqqatga sazovor. Yoshlarni mamlakat siyosiy hayotiga jalb

qilish barqarorlikni mustahkamlashning muhim omillaridan biridir. Ovozlarni sanab

chiqish jarayonida nomzod ko’rsatgan siyosiy partiyalardan kuzatuvchilar

qatnashgani saylov ochiq-oshkora o’tkazilganidan dalolat beradi.

* * *

Per-Emmanuel Tomann, Xalqaro aloqalar bo’yicha еvropa instituti

doktori (Belgiya):

– O’zbekistonga har kelganimda bir yangilik guvohi bo’laman. Bu safar ham

qadimiy Xorazm, ayniqsa, go’zal va tarixiy Xivani ko’rishga muyassar bo’lganimdan

baxtiyorman. Xiva kitoblarda o’qiganimdek go’zal, ochiq osmon ostidagi muzey

shahar ekan.

Saylov uchastkalaridagi sharoit juda yuksak ekanini aytish joiz. Tibbiyot,

onalar va bolalar xonalari, qariyalar burchagini hеch qaysi davlatda uchratmaganman.

Bu men kabi siyosatshunos uchun ajoyib yangilik bo’ldi.

* * *

Limb Jong Myong, «Diplomacy» jurnali muharriri (Koreya

Respublikasi):

– O’zbekistonda Prezident saylovi tenglik, ochiqlik va transparentlik asosida

o’tdi. Mamlakatingiz saylov qonunchiligi bilan tanishish asnosida uning barcha

demokratik talablarga mos ekaniga guvoh bo’ldim. Bu dunyo hamjamiyati tomonidan

ham e’tirof etilmoqda. Islohotlar izchillik bilan, uzoqni ko’zlab amalga oshirilmoqda.

Shu bois yurtingizda barcha sohalar yil sayin taraqqiy etib bormoqda.

* * *

Kenichi Matsumoto, Yaponiya tibbiyot uskunalari sohasida tashqi texnik

ko’mak tashkiloti prezidenti, “Matsumoto” jamg’armasi raisi:

– Toshkent shahridagi 158-saylov uchastkasidagi ovoz berish jarayonini

kuzatdim. Uchastka demokratik tamoyillarga mos jihozlangani, saylovchilar ushbu

muhim siyosiy tadbirda faol ishtirok etgani quvonarli.

Aytish joizki, demokratiyaning barcha davlatlarda bir xil joriy etilishi lozim

bo’lgan universal modeli yo’q. Har bir tizim muayyan xalqning manfaati, madaniyati,

an’ana va urf-odatlari, mamlakatning jo’g’rofiy-tarixiy sharoitini hisobga olgan holda

joriy etilsa yuksak samara beradi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik

islohotlar, jumladan, saylov tizimi xalqaro andozalar va demokratik davlatlarning

ilg’or tajribasi, xalqning an’anaviy qadriyat va qarashlarini mujassamlashtirgani bilan

ham diqqatga sazovordir. Menimcha, saylovlar хuddi O’zbekistondagidek erkin,

adolatli, ochiq va oshkora, tartibli va osoyishta o’tishi lozim. Zero, tinchlik va

osoyishtalik taraqqiyot va farovonlikning asosi hisoblanadi.

234

O’zbekistonda jismonan chiniqqan va ma’nan еtuk avlodni kamol toptirishga

qaratilayotgan e’tibor, bu yo’lda olib borilayotgan sa’y-harakatlarni yuksak

baholayman.

* * *

Gerhard Birkl, “Silk Road” madaniy-jamoat kompaniyasi direktori

(Germaniya):

– Navoiy viloyatidagi saylov uchastkalarida ovoz berish jarayonini kuzatdim.

Mamlakat kelajagi uchun muhim ushbu siyosiy tadbirda aholining faol ishtirok etgani

e’tiborimizni tortdi. Saylovchilar emin-erkin, mamlakat ertasini o’ylab, o’zlari

xohlagan nomzodga ovoz berdi.

Uchastkalarda tibbiyot, ona va bola xonalarini tashkil etish tajribasini boshqa

davlatlarda, xususan, Germaniyada ham tatbiq etsa arziydi.

* * *

Maykl Tomas, “Pathfinder Trade and Invest” kompaniyasi ijrochi

direktori (Buyuk Britaniya):

– O’zbekistonda Prezident saylovi ko’tarinki ruhda, tenglik, oshkoralik,

transparentlik va demokratik tamoyillar asosida o’tdi.

Saylov yuksak saviyada tashkil etilgani, uchastka komissiyalari a’zolari o’z

ishini puxta bilishi va to’g’ri bajargani samarasida e’tirozga sabab bo’ladigan hеch

bir holat kuzatilmadi.

Mamlakatingizning mintaqada tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash

borasida olib borayotgan sa’y-harakatlari diqqatga sazovor. O’zbekistonda qaror

topgan barqaror muhit, hukm surayotgan osoyishta hayot mamlakatingiz

taraqqiyotida, uning xalqaro hamkorligining izchil mustahkamlanishida va xorijiy

investitsiyani jalb etishida muhim rol o’ynamoqda. Zero, tinchlik va barqarorlik qaror

topgan yurtgagina sarmoya kiritilib, muvaffaqiyatli biznes qilinadi.

* * *

Iv Pozzo di Borgo, Fransiya Respublikasi Senatidagi “Fransiya –

Markaziy Osiyo” parlamentlararo do’stlik guruhi a’zosi:

– Samarqanddagi bir nechta saylov uchastkasida bo’ldim. Fuqarolar saylovda

faol qatnashdi, o’z xohish-irodasini emin-erkin bildirdi. Uchastkalarda tibbiyot, ona

va bola xonalari tashkil etilgani, partiyalar kuzatuvchilari, ommaviy axborot

vositalari vakillari va xalqaro kuzatuvchilarning samarali faoliyat olib borishi uchun

yaratilgan sharoitlar ham e’tiborga molik. O’zbekistonning milliy qonunchiligida

mustahkamlab qo’yilgan saylovlarni adolat va tenglik asosida o’tkazish tamoyili

saylov jarayonida yaqqol o’z ifodasini topdi.

Samarqandda amalga oshirilayotgan qurilish-obodonlashtirish ishlarini alohida

e’tirof etishni istardim. Bunday bunyodkor xalqning istiqboli ham porloq bo’lishi

shubhasiz.

* * *

Yoxann Xersog, Vena parlamenti prezidenti (Avstriya):

– Toshkent shahridagi saylov uchastkalarida bo’lib, saylov jarayonlarini diqqat

bilan kuzatdik. Saylovchilarning ovoz berish jarayonida faol ishtirok etgani meni

quvontirdi.

235

Nomzodlarning saylovoldi tashviqot ishlarini ham kuzatdik. Prezidentlikka

nomzodlar o’rtasida sog’lom raqobat yaqqol sezilib turdi.

Shunga amin bo’ldimki, fuqarolar saylov qonunchiligidan, Prezidentlikka

nomzodlar haqidagi ma’lumotlardan yaxshi xabardor. Bu O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti saylovining demokratik, ochiqlik hamda oshkoralik tamoyillariga muvofiq

o’tishi va saylovchilarning o’zlariga munosib nomzodni tanlashlariga keng imkoniyat

yaratdi.

O’zbekiston demokratik taraqqiyot yo’lidan dadil borayotir. Bu xalqingizning

tobora yuksalib borayotgan farovonligida, fuqarolarning saylovda o’z xohish-

irodasini emin-erkin va mamnuniyat bilan ado etganida ham yaqqol ko’rinib turibdi.

* * *

Aleksandr Sinker, MDH va Sharqiy еvropa mamlakatlari instituti

direktori, Saylov tizimlarini o’rganish bo’yicha xalqaro markaz prezidenti

(Isroil):

– O’zbekiston Respublikasi Prezidenti sayloviga har tomonlama puxta

tayyorgarlik ko’rilganiga guvoh bo’ldik. Saylov tizimining zamon talablari asosida

shakllangani, bu borada xalqaro normalarga javob beradigan qonunlar ishlab chiqilib,

hayotga joriy etilayotgani mamlakatingizning ulkan yutug’idir. Saylovchilarning

erkin, yashirin ovoz berishi uchun barcha sharoit yaratildi. Buni men Toshkent

shahridagi bir qancha saylov uchastkalari misolida ko’rdim.

Yana bir jihat e’tiborimni tortdi: saylov uchastkasiga kelish imkoniga ega

bo’lmagan kishilarning uyiga maxsus ko’chma qutilar olib borilar ekan. Bu

xalqingizga xos insonparvarlik va bag’rikenglik, saylov tizimidagi tenglikning yana

bir ifodasidir.

O’zbekistonda yosh avlod tarbiyasiga qaratilayotgan e’tibor tahsinga loyiq.

Mamlakatingizning yoshlarga oid davlat siyosati boshqalar uchun namuna bo’lib

xizmat qilishi mumkin. Yoshlarning keksalarga ko’rsatayotgan hurmat va

ehtiromidan hayratlandim. Odamlarning bir-biriga go’zal muomalasini ko’rib,

xalqingizning madaniyatiga havas qildim.

Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi qadimiy shaharlardagi me’moriy obidalarni

ziyorat qilish baxtiga muyassar bo’lganman. Mamlakatingizda ajdodlaringizning boy

merosini asrab-avaylash va o’rganish, shahar va qishloqlar infratuzilmasini

rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar o’z

samaralarini bermoqda.

* * *

Doris Sofiya Ak Brodi, Malayziya Senati prezidenti o’rinbosari:

– O’zbekistonda Prezident saylovi milliy qonunchilik doirasida va jahon

andozalariga mos ravishda ochiq-oshkora o’tdi. Saylovchilar erta tongdan ovoz bera

boshladi. Bunga men Toshkentdagi 160-saylov uchastkasida ovoz berish jarayonini

kuzatish asnosida amin bo’ldim.

Uchastkalarda saylovchilarni ro’yxatga olish tartibli tashkillashtirilgani

e’tiborimni tortdi. Nogironlar, saylovga kelolmaydigan kishilar uchun ularning

xonadonlarida ovoz berish tashkil etilgani ham diqqatga sazovor. Bu

insonparvarlikning amaldagi ifodasi bo’lishi bilan birga, har bir fuqaroning saylash

huquqini ta’minlashga qaratilayotgan e’tibor namunasidir.

236

Saylov uchastkalarida siyosiy partiyalarning vakillari va kuzatuvchilar,

jurnalistlar uchun barcha shart-sharoit yaratilgani, tibbiy xizmat, onalar va bolalar

xonalarining tashkil etilgani e’tiborga molik. Saylovga bunday puxta tayyorgarlik

ko’rilgani, har qanday holat hisobga olingani fuqarolar uchun keng qulaylik yaratdi.

* * *

Eko Shri Margiante, Gunadarma universiteti rektori (Indoneziya):

– O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini qator uchastkalarda bevosita

kuzatib shunga amin bo’ldimki, mamlakatingizda har jihatdan puxta shakllangan,

demokratik tamoyillarga asoslangan, xalq farovonligi uchun xizmat qiladigan saylov

tizimi joriy etilgan. Saylovchilarning faolligi yuqori ekani yaqqol ko’zga tashlandi.

O’zbekistonda yalpi ichki mahsulot o’sishi har yili 8 foizdan oshayotgani havas

qilgulikdir. Bu mamlakatingizda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, xalq

farovonligini oshirish yo’lidagi izchil islohotlar samaralaridan. O’zbekiston barcha

sohada jadal taraqqiy etmoqda. Shaharu qishloqlar chiroy ochmoqda, yangi uy-joylar,

mahobatli zamonaviy inshootlar barpo etilmoqda.

O’zbekistonda ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlar uzviyligi va

bosqichma-bosqichligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon umumiy o’rta

ta’lim maktabidan so’ng o’quvchilar o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va oliy ta’lim

bilan to’la qamrab olinishida namoyon bo’layotir. Dunyodagi nufuzli xorijiy

universitetlarning O’zbekistonda filiallari faoliyat yuritayotgani mamlakatingizda

ta’lim tizimi g’oyat taraqqiy etganining yorqin ifodasidir.

* * *

Andrey Xrienko, «Vektor» strategik tadqiqotlar xalqaro institutining bosh

direktori (Rossiya):

– Saylov kuni erta tongda Toshkent shahridagi 160-saylov uchastkasiga

borganimda, u еr allaqachon saylovchilar bilan gavjum ekan. Fuqarolarning bunday

faolligi ularning Vatan ravnaqi va xalq farovonligiga o’zini daxldor sezishini

ko’rsatib turibdi.

O’zbekistonda Prezident sayloviga tayyorgarlik borasida o’rnak olsa arzigulik

jihatlar ko’p. Saylov uchastkalarida saylovchilar va kuzatuvchilar uchun yaratilgan

qulayliklar, yuksak darajadagi shart-sharoit bunga yorqin misoldir. Buning

samarasida saylovchilarning ovoz berish huquqlari to’la ta’minlandi.

O’zbekiston izchil rivojlanayotgan mamlakat. Mustaqillikning ilk yillarida

tanlangan O’zbekistonning o’ziga xos taraqqiyot yo’li – “o’zbek modeli” bugungi

kunda yuksak samaralar bermoqda.

O’zbekistonda ijtimoiy sohalarda, xususan, ta’lim tizimida amalga

oshirilayotgan islohotlar e’tiborga molik. Mamlakatingizda joriy etilgan uzluksiz

ta’lim tizimi natijasida yuksak bilim va malakaga ega mutaxassislar tayyorlashning

samarali mexanizmi yaratilgan. Ayniqsa, kasb-hunar kollejlari o’quvchilariga

havasim keladi. Ularda yoshlarning kamida ikkita kasbni egallashi, bitiruvchilarning

ish joyi oldindan tayin bo’lishi O’zbekistonda yoshlar masalasiga katta e’tibor

qaratilayotganidan dalolatdir.

* * *

Raafat Muhammad Sakr, “Misr-O’zbekiston” do’stlik jamiyati kotibi

(Misr):

237

– O’zbekistonning saylov tizimi va bu boradagi tajribasi o’rganishga arziydi.

Ba’zi mamlakatlarda davlat rahbari parlament tomonidan saylanadi.

O’zbekistonda Prezident umumiy, teng va to’g’ridan-to’g’ri saylov asosida fuqarolar

tomonidan saylanishi demokratiyaning katta yutug’idir. Prezident saylovi ochiq,

oshkora va ko’ppartiyaviylik asosida o’tgani e’tiborga molik.

“Misr-O’zbekiston” do’stlik jamiyati mamlakatlarimiz o’rtasidagi hamkorlikni,

jumladan, fan, ta’lim, sayyohlik va madaniyat yo’nalishlaridagi o’zaro aloqalarni

rivojlantirishga, xalqlarimiz o’rtasidagi do’stlik rishtalarini mustahkamlashga hissa

qo’shib kelmoqda. Shu maqsadda O’zbekistonning turli vazirlik va idoralarida

bo’ldik. “O’zbekturizm” milliy kompaniyasida mamlakatlarimiz o’rtasida sayyohlar

almashinuvini rivojlantirish bo’yicha muzokaralar o’tkazdik. Misr bilan O’zbekiston

o’rtasida o’zaro tovar ayirboshlash hajmini oshirishdan ham manfaatdormiz.

* * *

Ali Abdulla Muborak Al Mazrui, «Buruj» kompaniyasining tashqi

iqtisodiy aloqalar departamenti boshlig’i (Birlashgan Arab Amirliklari):

– O’zbekiston Respublikasi Prezidenti sayloviga oid qonunchilik mukammal

va xalqaro andozalar talablariga to’liq javob beradi. Huquqiy zamin mustahkam

bo’lgani uchun ham Prezident saylovi yuqori saviyada o’tdi. Toshkentning ko’plab

saylov uchastkalarida bo’lib, bunga shaxsan ishonch hosil qildim. Xalqaro

kuzatuvchilarning saylov jarayonini bevosita kuzatib borishi uchun ham keng

imkoniyat yaratildi.

Saylovda ishtirok eta olmaydigan bemorlar, qariyalarning uylariga saylov

qutilari olib borilgani, O’zbekistonning xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarida saylov

uchastkalari tuzilgani har bir fuqaroga o’z huquqidan to’la foydalanish imkonini

berdi.

Mazkur saylovni kuzatish uchun uch yuzga yaqin xalqaro kuzatuvchi kelgani

bejiz emas. Bu O’zbekistonning nufuzi oshib borayotganidan, yurtingizda amalga

oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlar, iqtisodiy yuksalish borasidagi ulkan yutuqlar

xalqaro miqyosda katta qiziqish uyg’otayotganidan dalolatdir.

* * *

Mazaxir Panaxov, Ozarbayjon Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi

raisi:

– Prezident saylovi mamlakat hayotidagi muhim tarixiy voqеadir. Bu jarayonda

butun xalqning, mamlakatning kelajagi belgilanadi. O’zbekistonda saylovlar

adolatlilik, ochiqlik, oshkoralik va transparentlik kabi demokratik prinsiplar asosida

o’tganiga guvoh bo’ldik.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi fuqarolarning konstitusiyaviy

huquqlari va jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan demokratik tamoyillarning

amaldagi yana bir ifodasi bo’ldi.

* * *

Gous Bax Xon Mahr, Pokiston Milliy assambleyasi deputati:

– O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi mamlakatingiz saylov qonunchiligini yanada

takomillashtirdi. O’zbekiston Prezidenti saylovi ushbu takomillashgan tizim asosida,

demokratiya yanada rivojlangan sharoitda o’tdi.

238

Saylovoldi jarayonini kuzatishim shuni ko’rsatdiki, bu siyosiy tadbirga katta

tayyorgarlik ko’rilgan. Uchastkalarda saylov yuksak darajada o’tishi uchun barcha

zarur shart-sharoit yaratilgan. Prezident sayloviga oid qonunlarning xalqaro

me’yorlarga to’la mos kelishi, xalqingizning huquqiy madaniyati va siyosiy faolligi

saylovning yuqori saviyada o’tishida muhim omil bo’ldi.

* * *

Kim Yon Gu, “Shindong Resources” kompaniyasi prezidenti (Koreya

Respublikasi):

– O’zbekiston saylov qonunchiligi xalqaro standartlarga to’liq javob beradi.

Prezident saylovi ochiq, oshkora, umum e’tirof etilgan demokratik tamoyillarga mos

o’tmoqda.

Bir qator saylov uchastkalarida bo’lganimda fuqarolarning faolligi meni

hayratga soldi. Ona va bola, tibbiyot xonalari tashkil etilib, zarur jihozlar bilan

ta’minlangani O’zbekistonning aholi salomatligi, ayniqsa, ona va bola, boshqacha

aytganda, kelajak avlod kamolotiga naqadar katta ahamiyat qaratayotganini ko’rsatib

turibdi.

O’zbekistondagi tinchlik va osoyishtalik, barqarorlik va hamjihatlik muhitiga

havas qilsa arziydi.

* * *

Tigran Mkrtichev, Sharq muzeyi bosh direktorining ilmiy ishlar bo’yicha

o’rinbosari (Rossiya):

–Erta tongda Termiz shahridagi saylov uchastkalaridan birida bo’lib,

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovining boshlanishini diqqat bilan kuzatdim.

Zamonaviy usulda jihozlangan mazkur uchastkada saylovchilar vaqtli kelib, emin-

erkin ovoz berishi menda katta taassurot qoldirdi. Ushbu siyosiy jarayonda

fuqarolarning faol ishtirok etib, o’z munosabatini ochiq-oshkora bildirayotgani

O’zbekiston kuchli huquqiy-demokratik davlat va erkin fuqarolik jamiyati barpo etish

yo’lida salmoqli yutuqlarni qo’lga kiritganiga yaqqol misoldir.

Termiz shahrida ko’p yillar avval ham bo’lgan edim. Bir paytlar ko’hna va

ko’rimsizgina bo’lgan shahar butunlay o’zgarib, zamonaviy qiyofa kasb etibdi. Qisqa

muddatlarda bunday yuksak natijalarga erishayotgan xalqning istiqboli yanada porloq

bo’lishiga shubha yo’q. Ayniqsa, odamlar o’zining va yurtining kelajagiga befarq

emasligi katta taassurot qoldirdi.

* * *

Nobuko Furman, “еvropa-Berlin” do’stlik jamiyati raisi yordamchisi

(Germaniya):

– Saylov uchastkalarining ovoz beruvchilar bilan gavjumligini ko’rib,

mamlakatingizda fuqarolarning bu muhim siyosiy tadbirga, o’z konstitusiyaviy

huquqlariga befarq emasligiga guvoh bo’ldim.

O’zbekistonning saylovga oid qonun va boshqa me’yoriy hujjatlaridan yaxshi

xabardorman. Bugungi saylov to’la qonuniylik asosida o’tmoqda. Saylovgacha

bo’lgan jarayonlar ham qonun talablari bo’yicha tashkil etilgan. Fursatdan foydalanib

aytmoqchimanki, mamlakatingiz tabiati, obodligi havasimni keltirdi. Qadim Buxoro

va Samarqandning tarixiy obidalari meni lol qoldirdi.

* * *

239

Akifumi Shioya, Sukuba universiteti professori (Yaponiya):

– O’zbekiston saylov qonunchiligi demokratiya tamoyillariga muvofiq.

Saylovda adolatlilik, ochiqlik, oshkoralik prinsiplariga to’liq rioya etilishiga,

saylovchilarning erkin ishtirokini ta’minlashga, Prezidentlikka nomzod ko’rsatgan

siyosiy partiyalarga teng sharoit yaratishga alohida e’tibor qaratilgan.

Ushbu saylov barcha sohalarda erishilayotgan ulkan yutuqlarni yanada

yuksaltirish, xalqingizning farovonligini oshirish, islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida

muhim o’rin tutadi.

Hamdiy Abo Al-Aneyn, Savdo-sanoat palatasi raisining o’rinbosari

(Misr):

– O’zbekistonda xalqaro andozalarga mos zamonaviy saylov tizimi

yaratilganini alohida ta’kidlamoqchiman.

Saylov uchastkalarida tadbirga puxta tayyorgarlik ko’rilgan. Saylovchilar

ro’yxatlari shakllantirilib, ularga ovoz berishda ishtirok etish uchun taklifnomalar

tarqatilgan. Bu saylovda aholining faol ishtirokini ta’minlashga xizmat qilmoqda.

* * *

Iv Pozzo di Borgo, Fransiya Respublikasi Senatidagi “Fransiya –

Markaziy Osiyo” parlamentlararo do’stlik guruhi a’zosi:

– Samarqanddagi bir necha uchastkada bo’lib, saylovchilar ovoz berishda faol

ishtirok etayotganining guvohi bo’ldim. Ular o’z xohish-irodasini emin-erkin

bildirmoqda. Uchastkalarda tibbiyot, ona va bola xonalari tashkil etilgani, partiyalar

kuzatuvchilari, ommaviy axborot vositalari vakillari va xalqaro kuzatuvchilarning

samarali faoliyat olib borishi uchun yaratilgan sharoitlar ham e’tiborga molik.

Muhimi, O’zbekistonning milliy qonunchiligida saylovlarni adolat va tenglik

tamoyili asosida o’tkazish normalari mustahkamlab qo’yilgani bugungi saylov

jarayonlarida yaqqol o’z ifodasini topmoqda.

* * *

Isao Iidjima, Yaponiya Bosh vazirining maxsus maslahatchisi:

–Prezidentlikka nomzodlarning dasturida ijtimoiy-iqtisodiy dolzarb masalalar

o’z aksini topib, ularning mamlakat ravnaqi va aholi farovonligi uchun yo’naltirilgani

ahamiyatlidir. Men saylov uchastkalarida siyosiy partiyalarning kuzatuvchilari bilan

suhbatlashdim. Ularning har biri dastur va maqsadlari haqida to’lqinlanib gapirib

berdi.

Saylovga katta hozirlik ko’rilgan va aholining faolligi yanada oshgan. Bu

muhim siyosiy jarayonning tub mohiyatini odamlarga tushuntirish uchun ko’p ishlar

qilinganini ko’rsatadi.

Samarqandga to’rt yil oldin kelgan edim. Shu qisqa vaqt ichida ro’y bergan

ulkan bunyodkorlik ishlari, yangilanish va o’zgarishlarni ko’rib hayratim oshdi. Bular

O’zbekistonni demokratik yuksaltirish yo’lida amalga oshirilayotgan izchil islohotlar

samarasidir.

* * *

Li SIN, Shanxay xalqaro tadqiqotlar instituti Rossiya va O’rta Osiyoni

o’rganish bo’yicha markazi professori, Xalqaro iqtisodiyotni o’rganish instituti

direktori (Xitoy):

240

–Urganch va Xiva shaharlarida fuqarolarning ko’tarinki kayfiyati menda katta

taassurot qoldirdi. Ko’p yillardan buyon O’zbekiston bo’yicha ilmiy tadqiqot olib

boraman. Xalqingiz bugungi ozod va obod, tinch va farovon hayotga qanday

mashaqqatlar bilan erishgani haqida tasavvurga egaman. Bugungi saylov yuqori

saviyada o’tib, mamlakat taraqqiyotiga xizmat qilishiga ishonaman.

* * *

Ali Abdulla Muborak Al Mazrui, «Buruj» kompaniyasining tashqi

iqtisodiy aloqalar departamenti boshlig’i (Birlashgan Arab Amirliklari):

– Saylov jarayonida fuqarolarga ovoz berish uchun еtarli sharoitlar yaratib

berilgani diqqatimni jalb etdi. Bunda bemorlar, keksalar, yosh bolali, sefarzand

oilalarning ehtiyojlari ham to’liq inobatga olingan. Saylov uchastkalarining ko’pligi

saylov jarayonini tashkil etishda, ovoz beruvchilar uchun qulaylik va еngillik

yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi.

* * *

Je Kin Choy, Ipak yo’li jamg’armasi raisi (Koreya Respublikasi):

– Saylov jarayonida aholi, ayniqsa, yoshlarning faol qatnashayotganini ko’rib

havasim keldi. Ularning ko’pchiligi bir emas, bir necha xorijiy tillarda o’z fikrini

erkin bayon eta olishi, mamlakatingiz kelajagi uchun daxldorlik, mas’uliyat

tuyg’usini his qilishi tahsinga sazovor. Ota-onalar, yoshi ulug’ insonlar saylovga

farzandlari va nevaralari bilan kelayotgani ularda hali bolaligidanoq saylov haqida

tushunchalar, vatanparvarlik tuyg’usi shakllanishiga xizmat qilishi shubhasiz.

* * *

Oleg Gallyamov, kuzatuvchi (Rossiya Federasiyasi):

– O’zbekistondagi tinchlik-xotirjamlik, ijtimoiy barqaror muhitni g’oyat

qadrlayman. Xalqingiz kayfiyati, ruhiyatidagi ko’tarinkilik, baxtiyorlik, vazminlik,

o’z hayotidan mamnunlik tuyg’usi o’zbekistonliklarning kelajakka bo’lgan qat’iy

ishonchidan dalolatdir. Saylov jarayonini mahalliy va xalqaro kuzatuvchilar, barcha

siyosiy partiyalarning vakillari, ommaviy axborot vositalari xodimlari bevosita

kuzatib borishi uchun еtarli imkoniyatlarning yaratilgani saylovlarning ochiq-

oshkora, xolis va haqqoniy ruhda o’tishini ta’minlashda asosiy omil bo’lmoqda.

* * *

Verner Furman, “Еvropa-Berlin” do’stlik jamiyati raisi (Germaniya):

– O’zbekiston iqtisodiyoti, xalqingiz hayoti bilan muntazam tanishib boraman.

Jahonda hamon davom etayotgan global moliyaviy inqirozga qaramay,

mamlakatingiz yalpi ichki mahsuloti muttasil o’sib borayotgani diqqatga sazovor.

Islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgani, biznes yuritish va investitsiya

kiritish uchun qulay muhit yaratilgani bunda muhim omil bo’lmoqda.

Mamlakatingizning go’zal tabiati, xalqingizning mehmondo’stligiga havas

qilsa arziydi. Alisher Navoiy nomidagi Milliy bog’da o’tkazilgan Navro’z ayyomi

jozibasi va nafosati bilan meni maftun etdi.

* * *

Kerolin Lemm, Amerika-O’zbekiston savdo palatasi raisi:

– Bugungi saylovda xalqingiz o’z kelajagi, mamlakatingizning keyingi

taraqqiyoti uchun ovoz bermoqda. O’zbekistonda demokratik huquqiy davlat, erkin

fuqarolik jamiyati barpo etilayotganiga dunyo hamjamiyati guvoh bo’lib turibdi.

241

Saylovning demokratik talablar va umum e’tirof etilgan xalqaro standartlarga mos

o’tayotgani buning isbotidir.

O’zbekiston faol sarmoyaviy siyosat yuritish, raqobatbardosh va eksportga

yo’naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirish tufayli qisqa vaqt ichida xomashyoga tayangan iqtisodiyotdan sanoat va

qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish, texnik va texnologik yangilashga

asoslangan, diversifikatsiyalangan iqtisodiyotga o’tishni ta’minladi.

* * *

Ivan Kotlobay, MDH ijroiya qo’mitasi bo’lim boshlig’i:

– Jizzax viloyatidagi saylov uchastkalarida bo’lib, saylovlar demokratik

talablar darajasida har tomonlama puxta tayyorgarlik bilan o’tayotganiga guvoh

bo’ldim. Uchastkada saylovchilar uchun barcha sharoit yaratilgan. Ayniqsa,

saylovchilarning faolligi menda katta taassurot koldirdi. Har bir saylovchi o’z ovozi

mamlakatning ertangi kuniga daxldor ekanini biladi. Men suhbatda bo’lgan

saylovchilar o’zi tanlagan, ma’qul kelgan nomzodlarga ovoz berayotganini aytdi.

Demak, ular Vatani taqdiri, o’zining kelajagini kimga ishonishni o’zlari hal etmoqda.

* * *

Vladimir Mesamed, Quddus universitetining Osiyo va Afrika

mamlakatlari instituti professori, siyosatshunos (Isroil):

– O’zbekistonni yaxshi bilaman. Shu yurtda o’qiganman. O’zbekiston

demokratik yo’ldan borayotganiga ishonch hosil qilganman. Bugungi saylov milliy

qonunchilik va xalqaro demokratik me’yorlar asosida o’tayotganiga guvoh bo’ldim.

O’zbekistonda fuqarolarning saylovda erkin qatnashishi uchun barcha sharoit

yaratilgan. Bu fuqarolik jamiyati qurish yo’lini tanlagan mamlakat uchun juda katta

yutuqdir. O’zbekiston – jadal taraqqiy etayotgan mamlakat.

* * *

Igor Borkovskiy, MDH kuzatuvchilari missiyasi a’zosi:

– Qoraqalpog’iston Respublikasiga birinchi marta kelishim. Bu еrda ham

saylovga qizg’in tayyorgarlik ko’rilgan. Qaysi uchastkada bo’lmayin,

saylovchilarning faolligini ko’rmoqdaman. Ayniqsa, ovoz berayotganlar orasida

yoshlar ko’pchilik ekani ularning mamlakatda kechayotgan siyosiy jarayonlarga

befarq emasligidan dalolat beradi.

* * *

Dide Shode, “Sogdian” assotsiatsiyasining loyihalar bo’yicha direktori

(Fransiya):

– Andijon shahrida saylov jarayonlari bilan tanishdim. Hamma joyda saylovga

tayyorgarlik ishlari yuqori saviyada tashkil etilgan.

O’zbekistonga Prezident saylovi kuzatuvchisi sifatida birinchi bor kelishim.

Mamlakatingizda saylovni o’tkazish bo’yicha o’rgansa arziydigan boy tajriba

to’plangan. Andijon shahridagi 35-saylov uchastkasida ovoz berish belgilangan

me’yorlar asosida o’tmoqda. Uchastka yashirin ovoz berishga mo’ljallangan

kabinalar, saylov qutilari bilan ta’minlangan.

Xalqingizning samimiyligi, mehmondo’stligi menda katta taassurot qoldirdi.

Andijonda amalga oshirilayotgan qurilish-obodonlashtirish ishlarini alohida e’tirof

242

etishni istardim. Bunday bunyodkor xalqning istiqboli ham porloq bo’lishi

shubhasizdir.

* * *

Еvgeniya Maxmutova, xalqaro kuzatuvchi (Rossiya):

– Navoiy viloyatida erta tongdan boshlangan siyosiy jarayonlarni kuzatib,

uchastka saylov komissiyalarining tayyorgarligi, saylovchilarning kayfiyati

ko’tarinkiligi, ayniqsa, birinchi marta ovoz berayotgan yoshlardagi o’zgacha qiziqish

va hayajonni ko’rdim. Eng muhimi, saylov ochiq-oshkora, yashirin ovoz berish yo’li

bilan o’tmoqda. Har kim o’zi munosib deb bilgan nomzodni saylamoqda. Bu xalqaro

talablarga to’la mos keladi va hеch qanday shubhali holatlarni uchratmadim.

Ilk marta saylovda ishtirok etayotgan yoshlarning ushbu siyosiy tadbir

mamlakat taqdiri uchun naqadar muhim ekani xususidagi fikrlarini eshitib, ularning

bilimi, mas’uliyatni his etishi, eng muhimi, yuz-ko’zida ufurib turgan ishonch va

qat’iyatdan juda hayratlandim.

243

OYBEK KARIMOVICH TURG‘UNOV

SAYLOV HUQUQI

DARSLIK

Documents

SAYLOV HUQUQI - TSULfiles.tsul.uz/student/11.pdf · 2017. 3. 30. · 11-mavzu. Saylov jarayonida kuzatuvchilar va vakillar instituti ... 191 12-mavzu. Saylovoldi tashviqoti, saylovchilar