MỤC LỤC - linktruyen.com · “hàn lâm khoa học” của phương Tây thì điều đó cũng không hề thích hợp, vì một người như thế đã là một người

MỤCLỤCLỜINÓIĐẦU

PHẦN1-BỐICẢNHVÀLỊCHSỬ

Chương1-TriếtlývềĐạo

Chương2-KhởinguyêncủaPhậtgiáo

Chương3-PhậtgiáoĐạithừa

Chương4-SựtrỗidậyvàpháttriểncủaThiền

PHẦN2-NGUYÊNLÝVÀHÀNHTRÌ

Chương1-“Khôngmàdiệu”

Chương2-“Ngồiyênlặng,vôsự”

Chương3-Tọathiềnvàcôngán

Chương4-Thiềntrongnghệthuật

THƯMỤCSÁCHTHAMKHẢO

PHỤLỤC

LỜINÓIĐẦUEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Suốthaimươinămqua,mốilưutâmdànhchoPhậtgiáoThiềnđặcbiệtgiatăng.TừsauThếchiếnII,sựlưutâmnàytăngcaođếnmứcdườngnhưnóđangtrởthànhmộtsứcmạnhđángkểtronggiớitríthứcvànghệsĩphươngTây.ĐiềunàyhiểnnhiênliênquanđếnsựhàohứngchungđốivớinềnvănhóaNhậtBản-mộttrongnhữngkếtquảtíchcựccủacuộcchiếntranhvừaqua-nhưngđócóthểchẳnglàgìhơnmộttràolưuthờithượngthoángqua.LýdosâuxahơncủasựlưutâmnàylàthếgiớiquanThiềnrấtgầngũivớiđườngbiênđangdãnrộngcủatưtưởngphươngTây.

BấtchấpnhữngkhíacạnhhủyhoạivàđángbáođộnghơncủanềnvănminhphươngTây,chúngtahẳnvẫnnhậnrathựctếrằngngaythờiđiểmnày,nóđangởvàomộttrongnhữngthờikỳsángtạonhất.TrongmộtsốlĩnhvựcmớicủakhoahọcphươngTây,nhưtâmlýhọcvàtâmlýtrịliệu,luậnlývàtriếthọcvềkhoahọc,ngữnghĩahọcvàlýthuyếttruyềnthông,đangxuấthiệnnhữngtưtưởngvànộikiếnđặcbiệthấpdẫn.CóthểmộtsốtrongnhữngthànhtựupháttriểnnàychịuảnhhưởngcủatriếthọcÁĐông,nhưngnhìnchung,tôinghiêngvềcảmgiácrằngđâychủyếulàsựpháttriểnsongsongmangnhiềutươngđồnghơnlàdoảnhhưởngtrựctiếp.Tuynhiên,chúngtađangdầnnhậnthứcđượcsựtươngđồngấy,vàđiềunàyhứahẹnnhữngtraođổiquankiếnhẳnvôcùnghấpdẫn.

Ởthếkỷnày,tưtưởngphươngTâyđãthayđổinhanhđếnnỗichúngtarơivàotrạngtháikhábốirối.Khôngchỉcónhữnglệchphanghiêmtrọngvềgiaotiếpgiữagiớitríthứcvàquầnchúng,màchiềuhướngtưduyvàchínhchiềuhướnglịchsửcủachúngtađãlàmxóimònnghiêmtrọngnhữngmặcđịnhtheolẽthường,vốnlàcộirễcủacácquyướcvàthểchếxãhội.Nhữngkháiniệmquenthuộcvềkhônggian,thờigianvàvậnđộng,vềtựnhiênvàquyluậttựnhiên,vềlịchsửvàbiếnđổixãhội,vàvềchínhnhâncáchconngườiđãmấtdần;chúngtathấymình

trôidạtvôđịnhtrongmộtvũtrụngàycànggiốngnguyênlý“ĐạiKhông”củaPhậtgiáo.NhữngtruyềnthốngminhtriếtkhácnhaucủaphươngTây,dùlàtôngiáo,triếthọchaykhoahọc,cũngkhôngcungcấpnhiềuchỉdẫnvềnghệthuậtsốngtrongmộtvũtrụnhưvậy,vàchúngtađứngtrướcviễncảnhphảitựmởconđườngcủamìnhtrongmộtđạidươngmônglungkháđángsợcủatínhtươngđối.Chúngtathườngquenvớinhữnggìtuyệtđối,vớinhữngnguyênlývàquyluậtchínhxácmàmìnhcóthểnắmlấyđểđượcantoànvềtâmlývàtinhthần.

Theotôi,đâylàlýdotạisaolạicónhiềulưutâmđếnvậyđốivớimộtlốisốnghữuíchvềvănhóakhiếnquasuốtmộtthiênniênkỷrưỡingườitacảmthấyhoàntoànannhiêntrongcái“Không”,vàkhôngnhữngkhôngcảmthấysợcái“Không”ấy,màcònanlạctíchcực.NóitheongônngữđặcthùcủaThiềnthìThiềnluônlà:

Trênkhôngmiếngngóiche,

Dướikhôngđấtcắmdùi.(1)

Loạingônngữnàyhẳnkhôngquáxalạvớichúngta,mộtkhichúngtathựcsựsẵnsàngchấpnhậnýnghĩacủa“conchồncóhang,chimtrờicótổ;nhưngConNgườikhôngcóchỗtựađầu”(2).

Nhìnchung,tôikhôngủnghộ“nhậpkhẩu”ThiềntừViễnĐông,vìThiềngắnkếtsâusắcvớicácđịnhchếvănhóakháxalạvớichúngta.NhưngrõràngThiềncónhữngthứchúngtacóthểhọchỏi,hayloạitrừ,vàápdụngtheocáchriêngcủamình.GiátrịđặcbiệtcủaThiềnlànócócáchtựbiểuđạtdễhiểu-hoặccóthểgâybốirối-chogiớihọcthứccũngnhưngườibìnhthường,cungcấpnhữngkhảnăngtruyềnđạtmàchúngtachưatừngtrảinghiệm.Thiềncótínhtrựctiếp,nênthơvàhàihước,mộtcảmgiácvừađẹpđẽvừavônghĩa,dovậyvừagâybựctứcvừalàmsaymê.Vàtrênhết,Thiềncómộtkhảnănglộttrầntâmtríngườita,khiếnnhữngvấnđềdườngnhưbứcbáchnhấtcủaconngườitanrãvàonhữngcâuhỏinhư“Vìsaolàmộtconchuộtkhinóxoay?”(3)ỞcốtlõicủaThiềnlàlòngtừbimãnhliệtnhưnghoàntoànkhôngủymịđốivớichúngsinhđangđaukhổvàrãrượivìchínhnhữngnỗlựctự

cứumìnhcủahọ.

SáchvềThiềncónhiềucuốnrấthay,mặcdùmộtsốcuốnhaynhấthiệnkhôngcònnữahoặckhókiếm.Nhưng,chođếnnaychưaai-kểcảgiáosưSuzuki-từngtrìnhbàyvấnđềnàymộtcáchtoàndiện,đầyđủnềntảnglịchsửvàmốiliênhệcủaThiềnvớilốitưduyTrungHoavàẤnĐộ.BatậpThiềnluận(EssaysinZenBuddhism)củaSuzukilàmộttậphợpthiếuhệthốngcácbàiviếtmangtínhhànlâmvềnhữngbìnhdiệnkhácnhaucủađềtài,cựckỳhữuíchchomônsinhcấpcao,nhưnglạitrởngạichongườiđọcthôngthườngkhôngamhiểucácnguyênlýchung.CuốnPhậtgiáoThiềnnhậpmôn(IntroductiontoZenBuddhism)khálýthúcủaôngthìcótínhchuyênsâuvàkháhẹp.SáchbỏsótnhữngchitiếtcốtlõivềmốiliênhệcủaThiềnvớiĐạogiáoTrungHoavàPhậtgiáoẤnĐộ,vàhơithầnbíquámứcởmộtsốmặt.NhữngtácphẩmkháccủaôngnghiêncứucáckhíacạnhđặcthùcủaThiền,tấtcảđềuthiếutrìnhbàyvềbốicảnhchungvàhoàncảnhlịchsử.

ThiềntrongvănhọcAnhngữvàcổthưphươngĐông(ZeninEnglishLiteratureandOrientalClassics)củaR.H.Blythlàmộttrongnhữngcuốnsáchnhậpmôntốtnhấthiệnnay,nhưngchỉđượcpháthànhtạiNhậtBản,vàcũnglạithiếucácthôngtincănbảnvềThiền.Làmộtloạtnhữngquansáttảnmạnvànặngvềcảmnhận,cuốnsáchkhôngchủýtrìnhbàychủđềmộtcáchcótrìnhtự.CuốnTinhthầnThiền(SpiritofZen)củatôichỉlàphổbiếncáctácphẩmtrướcđâycủaSuzuki,vàngoàiviệcthiếutínhhọcthuật,ởmộtsốphươngdiệnnócònlỗithờivàgâylầmlẫn,mặcdùcóthểcógiátrịvìgiảndịvàdễhiểu.CuốnPhậtgiáoThiền(ZenBuddhism)củaChristmasHumphreys,chỉđượcấnhànhởAnh,cũnglàmcôngviệcphổbiếnsáchcủaSuzuki,vàmộtlầnnữa,chưathựcsựbắtđầuđặtThiềnvàobốicảnhvănhóacủanó.Sáchviếtsángsủamạchlạc,nhưngtácgiảpháthiệnranhữngtươngđồnggiữaPhậtgiáovàthuyếtThầntrímàtôithấyrấtđángnghingờ.NhữngnghiêncứukhácvềThiềncủacáctácgiảphươngTâylẫnchâuÁthìhoặcquáchuyênsâu,hoặcchỉnhântiện(àpropos)nóivềThiềnkhibànvềthứgìđókhácnhưtâmlýhọc,nghệthuật,hoặclịchsửvănhóa.

Vậynên,dothiếunhữngtrìnhbàycănbản,cóthứlớpvàtoàndiệnvềđềtàinày,khôngcógìlạkhiấntượngcủangườiphươngTâyvề

Thiềnđềuphầnnàomùmờ,chodùnóđãkhơigợiđượcnơihọnhiệttìnhvàhứngthú.Chonên,vấnđềlàphảiviếtmộtcuốnsáchnhưthếnào-vàđâylàđiềutôiđãcốlàm,vìdườngnhưkhôngcóaihiểuvềđềtàinàyhơntôilạimuốnviếtnóhoặccókhảnăngviếtnó.Tôichorằng,lýtưởnglàtácphẩmấyđượcviếtbởimộtthiềnsưđãthựcchứngvàđượcấnchứng.NhưnghiệntạichưacóvịnàonhưthếđủtinhthôngAnhngữ.Chưakể,khingườitalêntiếngtừbêntrongmộttruyềnthống,đặcbiệttừtronghệthốngthứbậcthiếtchếcủatruyềnthốngấy,thìluôndễthiếumộtnhãnquanchungnhấtđịnh,vàkhôngthểcócáinhìncủangườiởbênngoài.Lạinữa,mộttrongnhữngtrởngạilớnnhấtchoviệctruyềnđạtgiữacácthiềnsưNhậtBảnvàngườiphươngTâylàsựmùmờvềnhữngkhácbiệttrongcáctiềnđềvănhóacănbản.Cảhaibênđềuđãbị“gòchặtvàonhữngkhuônmẫuriêng”đếnmứckhôngnhậnranhữnghạnchếtrongcáchthứcgiaotiếpcủahọ.

ChonêncólẽtácgiảthíchhợpnhấtchomộttácphẩmnhưvậylàmộtngườiphươngTâyđãtrảiquavàinămtuhọcvớimộtvịthầyNhậtBản,kinhquatoànbộkhóahuấnluyệnThiền.Nhưngtheoquanđiểm“hànlâmkhoahọc”củaphươngTâythìđiềuđócũngkhônghềthíchhợp,vìmộtngườinhưthếđãlàmộtngười“nhiệttình”và“thiênlệch”,khôngthểcócáinhìnkháchquanvàvôtưđược.Nhưngmaythay,hoặcrủithay,Thiềntrênhếtlàmộtkinhnghiệm,mangtínhvôngôn,đơngiảnlàkhôngthểtiếpcậnđượctheocáchthuầntúysáchvởvàhànlâm.ĐểbiếtThiềnlàgì,vàđặcbiệtcáigìkhôngphảiThiền,chẳngcócáchnàokháchơnlàphảithựchànhThiền,trảinghiệmnómộtcáchcụthểđểkhámpháýnghĩaẩndướingôntừ.TuynhiênnhữngngườiphươngTâyđãtrảiquanhữngcáchhuấnluyệnđặcbiệtcủaThiềnLâmTếlạicóxuhướng“thoáithác”vàtránhgiaotiếptheonguyêntắc:

Ngườibiếtthìkhôngnói,ngườinóithìkhôngbiết.(4)

Mặcdầuvậy,dùkhông“nóira”,họcũngkhônghoàntoàn“immiệng”.Mộtmặt,họthíchchiasẻhiểubiếtcủamìnhvớingườikhác.Nhưngmặtkhác,họtinrằngngôntừxétchocùnglàvôích,chưakểhọcònphảicamkếtkhôngkểvềnhữngkhíacạnhnhấtđịnhtrongsựtuhọccủamình.Dovậy,họbắtđầucótháiđộđặctrưngchâuÁlà“Hãyđếnvàtựtìmhiểu”.NhưngmộtngườiphươngTâyđượcđàotạotheo

khoahọcdĩnhiênlàmộtanhchàngcẩntrọngvàhoàinghi,sẽmuốnbiếtmìnhđang“thamdự”vàocáigì.Anhtanhậnthứcsâusắcrằngtâmtrícóthểtựdốigạt,nókhôngthểđitớinhữngnơimàđườngvàochỉdànhchonhữngaiđãbuôngbỏcáinhìnphánxétởngoàicửa.NgườiÁĐônghaycókhuynhhướngxemthườngtháiđộnày,vàcácđệtửphươngTâycủahọcònhơnthế,đếnnỗihọbỏmặckhôngnóichongườitìmcầubằngkhoahọcnhiềuđiềuhoàntoàncóthểlĩnhhộiquahiểubiếtlýtrívàngônngữloàingười.

Bởivậy,viếtvềThiềncũngkhókhăncảvớingườiquansát“kháchquan”bênngoài,lẫnđệtử“chủquan”bêntrong.Nhiềulúctôithấymìnhrơivàocảhaitìnhhuốngkhóxửtrên.Tôiđãcộngtácvànghiêncứuvớinhững“ngườiquansátkháchquan”vàtôitinrằng,bấtchấpmọiưuđiểmhọcó,nhữngngườinàykhôngtránhkhỏibỏmấtđiểmchính,nhaithựcđơnthayvìthưởngthứcbữaăn.Tôicũngđãởtrongmộtthứbậctruyềnthống-khôngphảiThiền-vàtươngtựcũngtinrằngtừvịthếnàyngườitakhôngbiếtmìnhđangăngì.Từmộtvịthếnhưvậy,ngườitatrởnên“khờkhạo”vềmặtphươngpháp,haynóicáchkhác,khôngthểtruyềnđạtvớinhữngngườingoàicuộc.

Sẽvừanguyhiểmvàngớngẩnnếuthếgiớicủachúngtalàmộttậphợpcủacácnhómkhôngthểgiaotiếpvớinhau.ĐiềunàyđặcbiệtđúngtrongnhữngnềnvănhóalớncủaphươngĐôngvàphươngTây,nơimànhữngtiềmlựcgiaotiếpthuộcvềgiớigiàunhất,cònnhữngnguycơkhôngthểgiaotiếpthuộcvềtầnglớpthấpkémnhất.LàngườiđãdànhđâuđótrênhaimươinămcốgắnglàmsángtỏphươngĐôngvớiphươngTây,tôingàycàngchắcchắnmộtđiều,đểdiễngiảimộthiệntượngnhưThiền,cầnđitheomộtnguyêntắcrõràng.Mộtmặt,cầnđồngcảmvàtựthântrảinghiệmcáchsốngThiềntheohếtkhảnăngcủamình.Mặtkhác,phảicưỡnglạisựthôithúcmuốn“gianhậptổchức”,muốndấnsâuvàonhữngcamkếtthểchếcủanó.Từvịthếhòanhãtrungdungnày,ngườitamớikhôngquádínhmắcđếncảhaiphía.Mặtkhác,trongtrườnghợptệnhất,cáchtrìnhbàysailạcsẽkhiếnngườitabiểuđạtbảnthânrõrànghơn.Đólàvìmốiquanhệgiữahaivịthếsẽsángtỏhơnnhiềukhicómộtcáithứbađểđốichiếu.Vìvậy,kểcảnếunghiêncứunàyvềThiềnkhônglàmđượcgìhơnngoàidiễntảmộtquanđiểmchẳngphảiThiềncũngkhôngphảithứgìcủaphươngTây,ítnhấtnóvẫncungcấpđiểmthamchiếuthứbaấy.

Tuynhiên,chắcchắnmộtđiều,cốtlõicủaThiềnkhôngthểđượctổchứchoặcbịbiếnthànhsởhữuriêngcủabấtkỳthểchếnào.Nếucóthứgìtrênđờivượtlêncáctínhchấttươngđốicủatácđộngvănhóa,thìđólàThiền-dùnóđượcgọibằngtêngì.ĐâylàmộtlýdotuyệtvờikhiếnThiềnkhôngbịthểchếhóa,vàlýgiảichothựctếrằngnhiềuthiềngiảtiêubiểutrongquákhứlànhữngngười“đầuđộitrờichânđạpđất”,chưabaogiờlàthànhviêncủamộttổchứcThiềnnào,vàchẳngbaogiờtìmkiếmsựthừanhậntừgiớichứccóthẩmquyềnnào.

Vìvậy,đâylàcáchtôitiếpcậnThiền-vàtôicảmthấycầnthànhthậtvớiđộcgiảbởingàynayngườitaquáquantâmđếnthànhtíchhay“nănglực”củamộtngười.Tôikhôngthểmiêutảmìnhnhưmộtthiềntử,haythậmchímộtPhậttử,vìđiềuđóvớitôinhưthểcốgắngbaobọcbầutrờivàdánnhãnchonó.Tôikhôngthểmiêutảmìnhnhưmộtviệnsĩhànlâmkháchquanvềmặtkhoahọc,vìvớiThiền,điềunàychẳngkhácnàonghiêncứutiếnghótcủachimbằngmộtbộsưutậpchimsơncanhồibông.TôikhôngtuyênbốmìnhcóquyềnnóivềThiền.Tôichỉkhẳngđịnhsựthúvịdođãnghiêncứukinhsáchvềnó,đãquansátnhữngbiểuđạtdướidạngnghệthuậtcủanótừkhichỉlàmộtcậubémớilớn,vàđãcóniềmvuidogắnbóthânthiệnvớimộtsốlữkháchNhậtBảnvàTrungHoacũngđitrênconđườngvôđịnhnày.

Mụcđíchcủacuốnsáchnhằmhướngđếnđộcgiảnóichungcũngnhưcácmônsinhchuyênsâuhơn,vàtôihyvọngquýđộcgiảnóichungsẽchấpnhậnnhữngtrườnghợpsửdụngcácthuậtngữchuyênmônvànhữngchỉdẫnkhảocứukhác,hếtsứchữuíchchonhữngngườimuốnkhámphásâuhơnchủđềnày.Cuốnsáchđượcchiathànhhaiphần,phầnđầunóivềbốicảnhvàlịchsửcủaThiền,phầnhaivềcácnguyênlývàhànhtrì.Thôngtinthamkhảođếntừbanguồn.Đầutiên,tôisửdụnghầuhếtcácnghiêncứuvềThiềncótrongngônngữÂuchâu.Đươngnhiên,tôiđãtậndụngđángkểcáccôngtrìnhcủagiáosưD.T.Suzuki,nhưngđồngthờicũngcốgắngkhôngdựaquánhiềuvàochúng-khôngphảivìchúngcókhiếmkhuyết,màvìtôichorằngđộcgiảđángđượcthứgìhơnthế,mộtquanđiểmmớimẻthayvìchỉtổnghợplạinhữngkiếngiảicủaông.

Thứhai,cáinhìncốtlõivềThiềnmàtôitrìnhbàyởđâydựatrênkhảocứucẩnthậncáctưliệuHáncổquantrọnghơncả,đặcbiệtlàTín

TâmMinh,ĐànKinhhayLụcTổĐànKinh,LâmTếLụcvàCổTônTúcNgữLục.KiếnthứcriêngcủatôivềHánngữđờiĐườnghẳnkhôngđủđểhiểunhữngđiềutinhtếhơntrongcáckinhvănnày,nhưngtôicholàđủđểcóđượccáitôimuốn,đólàcócáinhìnsángtỏvềgiáolýcốttủy.TôiđãđượccácđồngnghiệpvàcộngsựnghiêncứutạiViệnNghiêncứuchâuÁcủaMỹ(AmericanAcademyofAsianStudies)giúpđỡrấtnhiềutrongquátrìnhthựchiệntấtcảnhữngcôngviệcnày,đặcbiệt,tôimuốnbàytỏsựcảmơntớigiáosưSabroHasegawa,giáosưGi-mingShen,tiếnsĩPaul,tiếnsĩGeorgeFung,tiếnsĩFrederickHong,ôngCharlesYick,vàôngKazumitsuKato,mộtvịthầycủatôngTàoĐộng.

Thứba,thôngtinđượcrútratừnhiềucuộctiếpxúccánhânvớinhữngthiềnsưvàthiềnsinhtrảisuốthơnhaimươinămqua.

Trongnhữngtrangtiếptheo,phầndịchcủakinhvăngốclàdotôitựthựchiện,trừtrườnghợpghichúkhác.ĐểtiệnchonhữngngườibiếttiếngTrung,sauphầnThưmụcthamkhảo,tôiđãcungcấpPhụlụcnhữngtríchđoạnvàthuậtngữchuyênmônquantrọngtrongHánvăn.Vớingườiđãlàmônsinhchuyênsâu,tôithấyđâylàthứgầnnhưthiếtyếu,vìngaycảnhữnghọcgiảcónănglựcnhấtvẫncònnhiềuđiềukhôngchắcchắnvềcáchdịchphùhợpcácvănbảnHánngữđờiĐường.ChỉdẫnthamkhảodướidạngchỉsốtrênsửdụngchữcáitheothứtựabcsẽdẫnđếnPhụlụcnày.(5)Đốivớicáctácphẩmkhác,chỉdẫnthamkhảobaogồmhọcủatácgiảvàconsốđốichiếu,hướngđộcgiảđếnphầnThưmụcđểthamkhảochitiết.

TôimongcósựcảmthôngtừđộcgiảthuộcgiớihọcthuậtvìkhôngsửdụngcáckýhiệudấuphụngớngẩntrongnhữngtừPhạnngữđượcLatinhóa,bởilẽcáchnàychỉgâyrắcrốichođộcgiảthôngthường,vàkhôngcầnthiếtvớicácđộcgiảPhạnngữ,chỉcầnnhìnlànhớngayhệchữviếtDevanagari.(6)TênriêngcủacácthiềnsưvàtiêuđềcáckinhvănThiềnđượcghidướidạngLatinhóatiếngQuanThoạihoặctiếngNhậttùytheonguồngốcxuấtxứ,còncácthuậtngữchuyênmônlàLatinhóatiếngQuanThoại,trừtrườnghợpsửdụngtrongcácbànluậncụthểvềThiềnNhậtBản.GầnnhưbắtbuộcphảidùngtiếngQuanThoạivìcáchLatinhóaphổbiếnlàtheohệWade-Giles,dovậysauphầnLờinóiđầu,tôicũngđưathêmbảnghướngdẫncáchphátâm,chúng

hầunhưkhônggiốngvớiâmthựctế.

TôirấtbiếtơnR.H.BlythđãrộnglượngchophéptríchdẫnmộtsốbảndịchthơhaikutừtuyểntậpHaikutuyệtvờigồmbốntậpcủaông,doNhàxuấtbảnHokuseidoấnhànhởTokyo;tôicũngbiếtơngiáosưSabroHasegawađãhếtlònggiúpđỡtrìnhbàybìavàcácminhhọa;vàcảmơncongáiJoancủatôivềcácbứchìnhchụpchùaRyoanji.(7)

Cuốicùng,tôivôcùnghạnhphúcbàytỏsựcảmơnQuỹBollingenđãtàitrợhọcbổngbanăm,đâylàthờikỳtôithựchiệnrấtnhiềunghiêncứusơbộchoviệcviếtcuốnsáchnày.

ALANW.WATTSMillValley,California

ThángBảy.1956

PHẦN1BỐICẢNHVÀLỊCHSỬ

Chương1TRIẾTLÝVỀĐẠO

PhậtgiáoThiềnlàmộtcáchsốngvàcáchnhìnnhậncuộcsống,vốnkhôngthuộcvềbấtkỳphạmtrùtưtưởngchínhthốngnàotronghệtưtưởngphươngTâyhiệnđại.Nókhôngphảimộttôngiáohaymộttriếtlý;cũngkhôngphảitâmlýhọchaymộtkiểukhoahọc.Nólàmộthìnhmẫucủathứđượcgọilà“conđườnggiảithoát”ởẤnĐộvàTrungHoa,vàởkhíacạnhnày,nótươngtựĐạogiáo,VệđàvàYoga.Nhưsẽsớmđượclàmsángtỏ,conđườnggiảithoátthìkhôngthểcóđịnhnghĩarõràng.Nóphảiđượcđềcậpgiántiếp,bằngcáchnóiđếncáigìkhôngphảilànó,phầnnàogiốngnhưcáchmộtnhàđiêukhắchélộdầnbứctượngbằngcáchđẽobỏnhữngmẩuđáthừatừmộtkhốiđá.

Vềmặtlịchsử,ThiềncóthểđượccoinhưthànhtựucủacáctruyềnthốnglâuđờitrongvănhóaẤnĐộvàTrungHoa,mặcdùthậtranóđậmtínhTrungHoahơnẤnĐộ,vàtừthếkỷ12trởđi,nóđãbắtrễsâuvàhếtsứcsángtạovàovănhóaNhậtBản.Làthànhquảcủanhữngnềnvănhóavĩđạinày,vàlàvídụđộcnhấtvônhị,cótácdụngdắtdẫnkhácthườngvềconđườnggiảithoát,ThiềnlàmộttrongnhữngmónquàquýgiánhấtmàchâuÁtraotặngchothếgiới.

NguồngốccủaThiềngắnliềnvớicảĐạogiáolẫnPhậtgiáo,vàdođặctrưnghếtsứcTrungHoacủanó,cólẽtốtnhấtnênbắtđầubằngviệctìmhiểuphảhệTrungHoacủaThiền,đồngthờivớiviệctìmhiểuýnghĩacủaconđườnggiảithoátthôngquavídụvềĐạogiáo.

MônsinhphươngTâycảmthấyThiềnkhókhănvàbíhiểmđaphần

vìhọchưaquenvớilốitưduyTrungHoa-vốnrấtkhácbiệtvớilốitưduycủachúngta,(1)vàchínhvìlýdonàymànócógiátrịđặcbiệt,giúpchúngtađạttớinhãnquanphêphánđốivớicáctưtưởngcủachínhchúngta.Cáikhóởđâykhôngchỉlàphảilĩnhhộinhữngtưtưởngmới,khácvớicủachúngta,chẳnghạnnhưtriếthọccủaKantkhácvớiDescartes,hayquanđiểmcủangườitheothuyếtCalvinkhácvớingườitheoThiênChúagiáo.Vấnđềlàphảihiểuđúngnhữngkhácbiệttrongcáctiềnđềcănbảncủatưtưởngvàtrongchínhphươngpháptưduy,đâylạilànhữngđiềuhaybịxemnhẹđếnnỗicáchchúngtadiễngiảitriếthọcTrungHoathườngtrởthànhsựphóngchiếucácquanđiểmđặcthùphươngTâyvàohệthốngthuậtngữTrungHoa.ĐâylàbấtlợikhótránhkhỏicủaviệcnghiêncứutriếthọcÁĐôngbằngnhữngphươngphápthuầntúydựatrênvăntựcủagiớihọcgiảphươngTây,bởivìtừngữchỉcóthểtraođổiđượcgiữanhữngngườichiasẻcáctrảinghiệmtươngđồng.

NhưngcũngsẽquámứcnếunóirằngmộtngônngữphongphúvàtinhtếnhưtiếngAnhđơngiảnlàkhôngcókhảnăngdiễnđạtcáctưtưởngTrungHoa.Ngượclại,tiếngAnhcóthểbiểuđạtnhiềuhơnnhữnggìmộtsốmônsinhThiềnvàĐạogiáoởTrungHoalẫnNhậtBảncholàcóthể,xéttớinhữnghạnchếnhấtđịnhtrongkhảnăngsửdụngtiếngAnhcủanhữngvịnày.Khókhăncũngkhônghẳnnằmởngônngữ,màởcácmôthứctưduychođếnnaydườngnhưvẫngắnliềnvớicáchtiếpcậnvấnđềmộtcáchhànlâmvàkhoahọc.SựkhôngphùhợpcủacácmôthứctưduynàyđốivớicácchủđềnhưĐạogiáovàThiềnlànguyêndochủyếugâyraấntượngrằng“tâmthứcphươngĐông”làbíhiểm,philý,vàkhôngthểthấuhiểu.Ngoàira,khôngcầnphảichorằngnhữngvấnđềnàyquáđặcthùTrungHoahayNhậtBảnđếnmứckhôngcóđiểmtiếpxúcnàovớibấtkỳthứgìtrongvănhóacủachúngta.MặcdùđúnglàkhôngcómộtnhánhchínhthốngnàotrongkhoahọcvàtưtưởngphươngTâytươngứngvớiconđườnggiảithoát,nghiêncứuxuấtsắccủaR.H.BlythvềThiềntrongvănhọcAnhngữđãchỉrahếtsứcrõ,rằngcácnộikiếncănbảncủaThiềnmangtínhphổquát.

LýdokhiếnĐạogiáovàThiềnthoạttiêngiốngnhưsựđánhđốvớitâmthứcphươngTâylàởchỗchúngtacómộtcáinhìnhạnhẹpvềtrithứccủaloàingười.Đốivớichúngta,hầunhưtấtcảkiếnthứcđềulàthứmàĐạogiagọilàkiếnthứcquyước,vìtakhôngcảmthấymình

thậtsựbiếtbấtkỳcáigì,chừngnàochưathểmiêutảnóbằngngôntừ,hoặcbằngmộthệthốngkýhiệuquyướckhácnhưcáckýhiệutoánhọchayâmnhạc.Nhữngkiếnthứcnhưvậyđượcgọilàquyước,vìnóthuộcphạmtrùđồngthuậnxãhộiliênquanđếnquytắcgiaotiếp.Giốngnhưnhữngngườinóicùngngônngữcóthỏaướcngầmvềviệccáctừnàobiểuđạtnhữngsựvậtgì,thànhviêncủamỗixãhộivàmỗinềnvănhóacũnggắnkếtvớinhaubởinhữngràngbuộcgiaotiếpdựatrênđủkiểuđồngthuậnvềcáchphânloạivàđánhgiácáchànhđộngvàsựvật.

Dovậy,nhiệmvụcủagiáodụclàlàmchotrẻemthíchứngvớicuộcsốngtrongxãhộibằngcáchthuyếtphụcchúnghọcvàchấpnhậnnhữngchuẩnmựccủaxãhộiấy-nhữngluậtlệvàquyướcgiaotiếpgắnkếtxãhộivớinhau.Đầutiênlàcóngônngữnói.Trẻemđượcdạychấpnhận“cây”chứkhôngphải“boojum”nhưlàmộtdấuhiệuđượcđồngthuậnchocáiđó(chỉvàođốitượng).Chúngtakhôngcókhókhăngìđểhiểurằngtừ“cây”chỉlàvấnđềquyước.Điềukémhiểnnhiênhơnlà,quyướcđócũngchiphốicáchmôtảsựvậtmàtừtheoquyướcđượcgáncho.Bởivì,đứatrẻphảiđượcdạykhôngchỉtừnàoxácđịnhvậtthểnào,màcảcáchthứctheođónềnvănhóacủađứatrẻấyngầmđồngthuậnđểphânbiệtcácsựvậtvớinhau,đểđánhdấunhữngranhgiớitrongtrảinghiệmhằngngày.Vìthế,quyướckhoahọcsẽquyếtđịnhconlươnlàmộtconcáhaymộtconrắn,vàquyướcngữphápsẽquyếtđịnhnhữngtrảinghiệmnàođượcgọilàsựvật,nhữngtrảinghiệmnàođượcgọilàsựviệchayhànhđộng.Cóthểthấynhữngquyướcnhưvậytùytiệnnhưthếnàokhiđặtcâuhỏinhưsau:“Điềugìxảyravớinắmtay[danhtừ-sựvật]khitôimởbàntayra?”Sựvậtbiếnmấtmộtcáchkỳlạvìmộthànhđộngđãẩndướiphầnmệnhđềthườngđượcquyđịnhchomộtsựvật.TrongtiếngAnh,sựvậtvàhànhđộngkhácbiệtrõràng,nếukhôngnóilàluônluônlogic,trongkhiđórấtnhiềutừtiếngTrungvừalàdanhtừvừalàđộngtừ-dovậymộtngườitưduybằngtiếngTrungsẽkhôngmấykhókhănthấyrằngsựvậtcũngcóthểlàsựviệc,rằngthếgiớicủachúngtalàmộttậphợpcủacácquátrìnhthayvìcácthựcthể.

Ngoàingônngữ,đứatrẻphảichấpnhậnnhiềuquytắckhác.Đểcóthểsốngcùngnhaucầncósựđồngthuậnvềcácquytắcliênquanđếnluậtphápvàđạođức,cácquyướctrongnghithứcvànghệthuật,cáctiêuchuẩnđốivớicân,đovàchữsố,vàtrêntấtcả,vềvaitrò.Chúngtakhógiaotiếpvớingườikhácnếukhôngthểnhậndạngmìnhtrongcác

vaitrò-ngườicha,ngườithầy,ngườicôngnhân,ngườinghệsĩ,“gãbìnhthường”,quýông,vậnđộngviên,vânvân.Tươngứngvớimứcđộchúngtatựđồngnhấtbảnthânvớinhữngkhuônmẫunàyvàvớinhữngquytắcứngxửliênquan,chúngtacảmthấymìnhlàaiđó,bởivìbạnbèsẽbớtgặpkhókhănhơntrongviệcchấpnhậnta-haynóicáchkhác,trongviệcnhậndạngchúngtavàcảmthấychúngta“đangtrongkiểmsoát”.Cuộcgặpcủahaingườilạtạimộtbữatiệcluôncóchútbốirốinếuchủnhàkhôngxácđịnhvaitròchohọbằngcáchgiớithiệuhọvớinhau,vìcảhaibênsẽkhôngbiếtnêntuântheocácquytắcgiaotiếpvàhànhvinào.

Mộtlầnnữa,dễnhậnratínhchấtquyướccủacácvaitrò.Nghĩalà,mộtngườilàchacũngcóthểlàbácsĩhoặcnghệsĩ,cũngnhưmộtnhânviêncóthểlàanhtrai.Vàhiểnnhiên,thậmchítổngcộngtấtcảcácvaitrònàycũngcònlâumớicungcấpmộtmôtảđầyđủvềngườiđó,mặcdùnócóthểđặtanhtavàonhữngphânloạichungnhấtđịnh.Nhưngcácquyướcxácđịnhnhậndạngconngườicòntinhtếhơnvàrấtmùmờ.Chúngtađanghọc,mộtcáchrấtsâusắcnhưngrấtmùmờ,đểđồngnhấtmìnhvớicáihìnhdungkháquyướclàcái“tôi”.Bởivì,cái“tôi”hay“cánhân”theoquyướcấyđượctạothànhchủyếubởimộtlịchsửgồmnhữngkýứcchọnlọc,bắtđầutừkhoảnhkhắcsinhra.Theoquyước,tôikhôngđơngiảnlànhữnggìtôiđanglàmbâygiờ.Tôicũnglànhữnggìmìnhđãlàm,vàphiênbản“tôi”củaquákhứ,đãđượcđiềuchỉnhtheoquyước,đượclàmchocóvẻhầunhưcònthậtlà“tôi”hơncảcáilàtôitrongkhoảnhkhắcnày.Vìcáitôiđanglàcóvẻphùduvàkhónắmbắt,còncáitôiđãlàthìcốđịnhvàdứtkhoátrồi.Nólàcơsởvữngchắcchodựđoánvềcáitôisẽlàtrongtươnglai,thànhratôiđượcđồngnhấtvữngchắchơnvớicáikhôngcòntồntại,thayvìvớicáitôiđangthậtsựlà.

Điềuquantrọnglànhậnrarằngnhữngkýứcvàsựkiệnquákhứtạonênnhậndạnglịchsửcủamộtngườikhônglàgìkháchơnngoàisựlựachọn.Từvôsốnhữngtrảinghiệmvàsựkiệnthựctế,mộtsốthứđãđượcnhặtra-đượctrừutượnghóa-đượccoilàcóýnghĩa,đươngnhiênýnghĩanàyđượcquyếtđịnhbởicáctiêuchuẩnquyước.Vìbảnchấtcủakiếnthứcquyướcnằmởchỗnólàmộthệthốngcácthứtrừutượng.Nógồmcáckýhiệuvàbiểutượngdànhđểquysựvậtvàsựviệcvềcácnétphácchungcủachúng,chẳnghạnkýtựHánngữ⼈(nhân)

đạidiệncho“người”vìnólàsựđơngiảnhóavàkháiquáthóatốiđahìnhdạngngười.

Điềutươngtựcũngđúngvớicáctừkhôngthuộcnhómchữbiểuý.NhữngtừtiếngAnhnhư“người”,“cá”,“ngôisao”,“hoa”,“chạy”,“lớnlên”đềubiểuthịnhữngnhómsựvậthoặcsựviệc,cóthểđượcnhậnbiếtlàthànhviênthuộcvềnhómcủachúngdựatrênnhữngthuộctínhtốigiản,đượctrừutượnghóatừcáiphứctạptổngthểcủabảnthâncáchiệntượngđó.

Trừutượnghóadovậyhầunhưlàthiếtyếutronggiaotiếp,vìnóchophéptamiêutảcáctrảinghiệmcủamìnhbằngnhững“nắmbắt”đơngiảnvàxảyranhanhtrongóc.Khitanóirằngởmộtthờiđiểmchúngtachỉcóthểnghĩđếnmộtthứ,thìcũngnhưnóirằngTháiBìnhDươngkhôngthểnốccạnbằngmộtngụm.Cầncómộtcáily,vàuốngcạndầndần.Trừutượnghóavàcáckýhiệuquyướcgiốngnhưcáily;chúngquytrảinghiệmthànhnhữngđơnvịđủđơngiảnđểcóthểtrínãolĩnhhộilầnlượt.Tươngtự,đườngcongđượcđobằngcáchquyvềchuỗicácđoạnthẳngcựcngắn,hoặcbằngcáchhìnhdungnólàchuỗicáchìnhvuôngmànócắtquakhiđượcvẽtrêngiấykẻôli.

Ảnhchụphoặctínhiệuvôtuyếncũnglàcácvídụtươngtựvềtrừutượnghóa.Trongảnh,mộtcảnhvậttựnhiênđượctáitạothànhcácchấmnhạtvàđậm,đượcsắpxếptrênmànhìnhhoặcmộtmẫukẻô,tạonênấntượngchungcủabứcảnhđentrắngnếukhôngnhìnquakínhphóngđại.Dùrấtgiốngcảnhgốc,chúngchỉlàsựtáitạocủacảnhấydướidạngcácchấm,phầnnàogiốngnhưcáctừvàýnghĩquyướccủachúngtalàsựtáitạocủatrảinghiệmdướidạngnhữngkýhiệutrừutượng.Tínhiệuvôtuyếnthậmchícòngiốngquátrìnhtưduyhơn,theođómáyquayvôtuyếnphátđimộtcảnhtựnhiênthôngquamộtchuỗituyếntínhcácxungđộng,cóthểđượctruyềnquadâydẫn.

Nhưvậy,giaotiếpdựatrêncáckýhiệuquyướckiểunàychochúngtamộtdiễngiảitrừutượng,lần-lượtvềmộtvũtrụtrongđósựvậtlạiđangxảyrađồng-thời,mộtvũtrụmàkhôngthểdùngcácthuậtngữtrừutượngđểđưaramôtảhoànhảovềthựctạicụthểcủanó.Nếuphảidùngcácphươngtiệnnày,môtảhoànhảovềmộthạtbụinhỏcũngchẳngbaogiờkếtthúc,vìngườitaphảixétđếnmọiđiểmtronghìnhthể

củanó.

Tínhchấttuyếntính,lần-lượtcủangônngữvàtưduylàđặcbiệtrõrệttrongtấtcảcácngônngữsửdụngbảngchữcái,dùngnhữngchuỗidàicáckýtựđểmiêutảtrảinghiệm.Khôngdễgiảithíchtạisaochúngtalạigiaotiếpvớingườikhác(nói)vàvớibảnthân(nghĩ)bằngphươngthứclầnlượtnày.Cuộcsốngtựthânkhôngdiễnratheocáchcồngkềnh,tuyếntínhnhưvậy,vàcơthểcủachínhchúngtakhómàsốngnổidùchỉchốclátnếuchúngphảitựkiểmsoátbằngcáchđểýđếnmọihơithở,mọinhịpđậpcủatráitim,vàmọixungđộngthầnkinh.Nhưngnếuphảitìmlờigiảithíchchođặcđiểmnàycủatưtưởng,thìthịgiácđưaramộtvídụmangtínhgợiý.Vìchúngtachỉcóhaikiểunhìn-tiêuđiểmvàngoạivi,khôngkhácvớiđènrọitiêuđiểmvàđènpha.Tầmnhìntiêuđiểmđượcsửdụngchocôngviệcchínhxác,chẳnghạnnhưđọc,trongđómắtcủachúngtađượctậptrungtừmộtkhuvựcnhỏnàyđếnmộtkhuvựcnhỏkhác,tươngtựnhưđènrọi.Tầmnhìnngoạiviítrõ,ítsánghơnsovớitiasángtậptrungcủađènrọi.Chúngtasửdụngnóđểnhìnbanđêm,để“vôtình”lưuýcácđốitượngvàchuyểnđộngkhôngnằmtrênđườngthẳngtrựctiếpcủatầmnhìntiêuđiểm.Khônggiốngđènrọi,nócóthểthuvàorấtnhiềuthứmộtlúc.

Dovậy,cósựtươngtự-cólẽhơncảmộtsựtươngtựđơnthuần-giữatầmnhìntiêuđiểmvàtưduylần-lượtbằngýthức,cũngnhưgiữatầmnhìnngoạivivàmộtquátrìnhkhábíẩn,chophépchúngtađiềuhòađượcsựphứctạpkhótincủacơthểmàchẳnghềsuynghĩ.Ngoàiracũngcầnlưuýrằng,việcchúngtacoicơthểmìnhphứctạplàdocốgắnghiểuchúngtheocáchtưduytuyếntính,theongôntừvàkháiniệm.Nhưngsựphứctạpkhônghẳnởtrongcơthể,màtrongchínhviệccốgắnghiểuchúngbằngphươngthứctưduynày.Nógiốngnhưrángpháthiệncácđặcđiểmcủamộtcănphòngrộngmàkhôngcóánhsángnàokhácngoàimộttiasángđơn.Nóphứctạpchẳngkémgìcốgắnguốngnướcbằngnĩathayvìbằngly.

Xéttheophươngdiệnnày,Hántựhơicólợithếsovớichữviếtcủachúngta,vàcólẽnóbiểuđạtmộtkiểutưduykhác.Nóvẫntuyếntính,vẫnlàmộtchuỗicácthứtrừutượngđượctiếpnhậnlầnlượt.Nhưngcáckýhiệuchữviếtcủanócóchútgầnvớicuộcsốnghơnsovớicáctừđượcrápvần,vìvềcơbảnchúnglàhìnhảnh,mànhưmộtcâungạnngữ

TrungHoa,“Trămnghekhôngbằngmắtthấy”.Chẳnghạn,hãysosánhnếuchoaiđóthấycáchbuộcmộtnútthắtphứctạpthìdễhơnbaonhiêusovớichỉmôtảchoanhtabằnglời.

Giờđây,khuynhhướngchungcủatrínãophươngTâylàcảmthấychúngtakhôngthậtsựhiểunhữnggìmìnhkhôngthểmiêutảhaytruyềnđạtbằngnhữngkýhiệutuyếntính-haynóicáchkhác,bằngtưduy.Chúngtagiốngnhư“gãcôđộc”trongmộtbuổikhiêuvũ,mộtngườikhôngthểbiếtnhảytrừphiaiđóvẽrachoanhtasơđồcácbướcchân,mộtngườikhôngthể“cảmmàbiết”được.Khôngbiếttạisao,chúngtakhôngtinvàkhôngtriệtđểsửdụng“tầmnhìnngoạivi”củatríócmình.Chẳnghạn,chúngtahọcâmnhạcbằngcáchquytoànbộdảiâmvànhịpthànhmộtcáchkýxướngnhữngquãngâmvànhịpcốđịnh-kiểukýxướngâmkhôngdiễnđạtnổiâmnhạcphươngĐông.NgườinhạcsĩphươngĐông,ngượclại,cómộtkýxướngâmthôsơ,chỉsửdụngđểnhắcvềnhịpđiệu.Anhtahọcâmnhạckhôngphảibằngcáchđọccácnốt,màquanghengườithầytrìnhbày,“cảm”đượcnó,rồibắtchướcthầy,điềunàykhiếnanhcóthểthấuđạtnhữngtinhtếvềâmvànhịpmàchỉnhữngnghệsĩnhạcjazzphươngTâycócáchtiếpcậntươngtựmớiđạtđược.

NhưthếkhôngcónghĩarằngngườiphươngTâyđơngiảnkhôngsửdụng“tâmngoạivi”.Làconngười,chúngtalúcnàocũngsửdụngnó,vàmọinghệsĩ,ngườilaođộnghayvậnđộngviênđềupháttriểnnănglựcnàyđếnmộtmứcđộnhấtđịnh.Nhưngnókhôngcóchỗđứngxứngđángtronghọcthuậtvàtriếthọc.Chẳngcómấyngườibắtđầuthừanhậnnhữngkhảnăngcủanó,vàhiếmkhi,nếukhôngnóilàkhôngbaogiờ,nhậnramộttrongnhữngứngdụngquantrọngnhấtcủanólà“hiểuđạo”,mộtđiềuchúngtacốgắngđạtđượcbằngcáctínhtoáncồngkềnhcủathầnhọc,vậtlýsiêuhình,haysuyluậnlogic.

KhiquaysangxãhộiTrungHoathờixưa,chúngtathấycóhaitruyềnthống“triếthọc”đóngvaitròbùđắpchonhau-NhogiáovàĐạogiáo.Xéttổngthể,Nhogiáoquantâmđếncácquyướcvềngônngữ,đạođức,luậtlệvànghithức,đặtrachoxãhộiphươngthứcgiaotiếpcủanó.Nóicáchkhác,Nhogiáobậntâmđếnkiếnthứcquyước,vàdướisựchiphốicủanó,trẻemđượcnuôidạysaochobảnchấtvốnbướngbỉnhvàhaythayđổicủachúngđượclàmchokhớpvớikhuônkhổkhiêncưỡng

củatrậttựxãhội.MỗicánhânđịnhhìnhbảnthânvàvaitròcủamìnhtrongxãhộitheocáckhuônmẫucủaNhogiáo.

Ngượclại,Đạogiáonhìnchunglàsựtheođuổicủanhữngngườigiàhơn,đặcbiệtnhữngngườiđangluikhỏiđờisốngnăngđộngcủacộngđồng.Sựrútluikhỏixãhộicủahọlàmộtbiểuđạtbênngoàivềsựgiảithoátbêntrongkhỏinhữngtróibuộccủacácmôthứcquyướcvềtưduyvàhànhxử.ĐólàvìĐạogiáoquantâmđếnkiếnthứcphiquyước,đếnhiểubiếtcuộcsốngmộtcáchtrựctiếp,thayvìtheocáchthứctrừutượng,tuyếntínhcủatưduymôtả.

Nhogiáodovậyđiềukhiểnnhiệmvụquantrọngvềmặtxãhộilàbuộccáitựnhiênbanđầucủacuộcsốngđivàocácquytắccứngnhắctheoquyước-mộtnhiệmvụkhôngchỉgâyramâuthuẫnvàđaukhổ,màcònlàmmấtđivẻtựnhiên,tựphátđặcthùmànhờđótrẻconvôcùngđượcyêumến,vàđôikhichỉnhữngvịthánhhayhiềnnhânmớicólạiđược.VaitròcủaĐạogiáolàkhắcphụcsựhủyhoạikhôngtránhkhỏicủaquytắcứngxửnày,vàkhôngchỉphụchồimàcònpháttriểncáitựnhiênbanđầuấy,cáiđượcgọilà⾃然,“tựnhiên”,hay“tựnhưvậy”.Vìlẽ,cáitựnhiêncủamộtđứatrẻthìluôntrẻthơ,giốngnhưmọithứkhácquanhnó.Giáodụcthúcđẩysựcứngnhắccủanóchứkhôngphảicáitựnhiên.Trongnhữngtâmtínhnhấtđịnh,mâuthuẫngiữaquyướcxãhộivàcáitựnhiênbịđènéncóthểtrầmtrọngđếnmứcbiểuthịthànhphạmtội,điênkhùngvàrốiloạncảmxúc,đâylàcáigiáchúngtaphảitrảchonhữnglợiíchhiểnnhiênkháccủatrậttự.

Nhưngkhôngnênhiểudùdướibấtkỳlýdonào,rằngĐạogiáolàmộtcuộccáchmạngchốnglạiquyước,mặcdùđôilúcnóđãđượcsửdụngnhưmộtnguyêncớchocáchmạng.Đạogiáolàmộtconđườnggiảithoát,nókhôngbaogiờđếnthôngquacáchmạng,vìaicũngbiếthầuhếtcáccuộccáchmạnglậpranhữngchínhthểcòntệhơncáichúngđãpháđi.Thoátkhỏiquyướckhôngphảilàbácbỏ,màlàkhôngbịdốigạtbởinónữa.Cóthểsửdụngnónhưmộtcôngcụthayvìbịnósửdụng.

PhươngTâykhôngcómộttruyềnthốngđượccôngnhậnnàotươngđươngvớiĐạogiáo,vìtruyềnthốngtâmlinhDoThái-CơĐốccủachúngtađồngnhấtThượngđếtoànnăngvớimộttrậttựquyướcvề

luânlývàlogic.Đâygầnnhưcóthểgọilàmộtthảmhọavănhóachủyếu,vìnólàmtrậttựxãhộibịđènặngthêmbởiquyềnlựcquámức,chỉkhiếnđemlạimộtđiềurấtđặcthùtronglịchsửphươngTây,đólànhữngcuộccáchmạngchốnglạitôngiáovàtruyềnthống.Mộtmặt,ngườitacảmthấymâuthuẫnvớinhữngquyướcđượcxãhộiđồngthuận,nhưngmặtkhác,lạithấymìnhxungđộtvớichínhnguồngốcvànềntảngcủacuộcsống,vớibảnthâncáiTuyệtđối.Cảmgiácthứhainuôidưỡngmộttâmtrạngtộilỗiđầyngớngẩnđếnmứcnóphảiphátrathànhhoặclàphủnhậnchínhbảnchấtcủamình,hoặcchốibỏThượngđế.Vìgiữahaiđiềunày,phủnhậnbảnchấtcủamìnhxétchocùnglàkhôngthể-chẳngkhácgìnhaichínhrăngcủamình-nêncáithứhailàkhôngtránhkhỏi,khiấynhữnggiảipháptạmthờinhưxưngtộikhôngcònhiệuquảnữa.Cũnggiốngnhưbảnchấtcủacáccuộccáchmạng,cuộccáchmạngchốnglạiThượngđếđưađếnmộtchínhthểchuyênchếtệhơn-tệhơnvìnóthậmchíkhôngthểthathứ,vànókhôngcôngnhậnthứgìvượtngoàinănglựcphánxétcủanó.Tệhơnvì,mặcdùvềmặtlýthuyếtThượngđếvẫnphánxét,đạidiệncủangàitrêntráiđấtlàNhàthờlạiluônsẵnsàngthừanhậnrằngdùcácquyluậtcủaThượngđếlàkhôngthểthayđổi,nhưngkhôngaidámnóiranhữnggiớihạntrongsựnhântừcủaNgười.KhingaivàngcủacáiTuyệtđốibịbỏtrống,cáitươngđốiliềnchiếmlấy,gâyrasựsùngbáithầntượngthậtsự,sựsỉnhụcthậtsựchốnglạiThượngđế-nómangđếnsựtuyệtđốihóamộtkháiniệm,mộtđiềutrừutượngtheoquyước.Nhưngchưachắcngaivàngđãbịbỏtrốngnếutheomộtphươngdiệnnàođó,mọithứkhôngquásẵnsàngnhưvậy-nếutruyềnthốngphươngTâyđãcómộtphươngcáchđểhiểutrựctiếpcáiTuyệtđối,bênngoàinhữnggiớihạncủatrậttựquyước.

Tấtnhiên,chínhtừ“Tuyệtđối”cũnggợirachochúngtathứgìđótrừutượngvàmangtínhkháiniệm,chẳnghạnnhư“Bảnthểthanhtịnh”.Ngayýtưởngvề“tinhthần”đốingượcvới“vậtchất”dườngnhưcũnggắnvớicáitrừutượnghơnlàcụthể.NhưngvớiĐạogiáo,cũngnhưvớicácconđườnggiảithoátkhác,khôngbaogiờđượcnhầmlẫncáiTuyệtđốivớicáitrừutượng.Mặtkhác,nếunóirằngĐạo(道),nhưcáchThựctạirốtráohayđượcgọithế,làcáicụthểhơnlàtrừutượng,thìthậmchícòndẫnđếnnhiềunhầmlẫnhơn.Lýdolàchúngtaquengáncáicụthểvớichấtliệu,sinhlý,sinhhọcvàtựnhiên,nhưthểchúngtáchbiệtkhỏicáisiêunhiên.NhưngtừquanđiểmcủaĐạogiáovàPhật

giáo,đâyvẫnlànhữngthuậtngữdànhchophạmvikiếnthứcquyướcvàtrừutượng.

Chẳnghạn,sinhhọcvàsinhlýhọclànhữngkiểukiếnthứcmiêutảthếgiớithựctếdựatrêncácphạmtrùtrừutượngđặcbiệtcủariêngchúng.Chúngđolườngvàphânloạithếgiớiấytheonhữngphươngthứcphùhợpvớicácứngdụngcụthểmàchúngmuốncóđượctừnó,phầnnàogiốngnhưmộtnhàkhảosátquantâmđếnmặtđấttheohécta,nhàthầuquantâmđếntảitrọnghoặctấn,cònnhàphântíchchấtđấtquantâmđếncácloạicấutrúchóahọc.Nếunóirằngthựctếcụthểcủacơthểconngườicótínhsinhlýhọcthìcũnggiốngnhưnóitráiđấtnặngnhiềutấnhoặcrộngnhiềuhécta.Vànếunóithựctếnàylàtựnhiênthìcũngđúngnếuchúngtaámchỉcáitựnhiên(⾃然)hoặc“bảnthểtựnhiên”(naturanaturans).Nhưngsẽrấtkhôngchínhxácnếuchúngtanóitới“hiệntượngtựnhiên”(naturanaturata),nghĩalà,bảnthểđượcphânloại,sắpxếpthành“cácloạibảnchất”nhưkhichúngtahỏi:“Bảnchấtcủacáinàylàgì?”Theoýnghĩanàycủatừmàchúngtaphảinghĩtới“Tựnhiênhọckhoahọc”,mộthọcthuyếtchẳngcógìchungvớiTựnhiênhọccủaĐạogiáo.

Vìvậy,đểbắtđầutìmhiểuĐạogiáo,ítnhấtchúngtaphảisẵnsàngthừanhậnkhảnăngcómộtcáinhìnnàođóvềthếgiớikhácvớicáchquyước,mộtkiếnthứcnàođókhácvớinhữnggìchứađựngtrongýthứcbềmặtcủachúngta,vốnchỉcóthểlĩnhhộithựctạidướidạngmỗithứtrừutượng(hoặcniệm,念)mộtlúc.Việcnàythậtrachẳngkhó,bởichúngtahẳnsẽthừanhậnmình“biết”làmthếnàovẫytay,làmthếnàoraquyếtđịnh,haylàmthếnàothở,mặcdùkhómàgiảithíchbằnglờitạisaomìnhthựchiệnđược.Chúngtabiếtcáchlàm,bởicứthếlàm!Đạogiáolàsựmởrộngcủakiểukiếnthứcnhưvậy,nóchochúngtacáinhìnrấtkhácvềbảnthânsovớinhữnggìmìnhđãquentheoquyước,mộtcáinhìnsẽgiảithoáttâmconngườikhỏisựđồngnhấthạnhẹpvớibảnngãtrừutượng.

TươngtruyềnôngtổcủaĐạogiáo,LãoTử,làmộtngườigiàđươngthờivớiKhổngPhuTử,hoặcKhổngTử,ngườimấtnăm479trướcCôngnguyên.(2)LãoTửtươngtruyềnlàtácgiảcủaĐạoĐứcKinh,mộtcuốnsáchngắngồmnhữngcâucáchngôn,nêuracácnguyênlýcủaĐạovànănglựchay“đức”(德)củanó.NhưngtriếthọcTrungHoatruyền

thốngchorằngcảĐạogiáolẫnNhogiáothậmchíbắtnguồnsớmhơn,từmộtcôngtrìnhvốnlàchínhnềntảngcủatưtưởngvàvănhóaTrungHoa,vàomộtthờiđiểmnàođótrongkhoảngtừnăm3000đến0trướcCôngnguyên.ĐólàKinhDịch,còngọilàCuốnsáchvềnhữngsựbiếndịch.

KinhDịchbềngoàilàmộtcuốnsáchvềbóitoán.Nóbaogồmnhữnglờitiêntridựatrênsáumươitưquẻ,mỗiquẻbaogồmsáuvạch.Cóhailoạivạch-vạchđứt(hàoâm)vàvạchliền(hàodương),cácquẻsáuhàohaycácđồhìnhsáuvạchnàyđượccholàdựatrênnhữngcáchnứtkhácnhaucủamairùakhibịđốtnóng.(3)Điềunàygợiđếnmộtphươngphápbóitoáncổ,theođónhàtiêntriđụcmộtlỗtrênlưngrùa,đốtnóngnó,rồidựatrêncácđườngnứtmairùaphátramàtiênđoánvềtươnglai,giốngnhưngườixemtướngtaysửdụngđườngchỉtay.Dĩnhiên,nhữngvếtnứtnàyhếtsứcrắcrối,nênsáumươitưđồhìnhđượccholàsựphânloạitốigiảncủacáchìnhtháinứtkhácnhau.Quanhiềuthếkỷ,giờđâymairùakhôngcònđượcsửdụngnữa,thayvàođó,mỗikhicócâuhỏivềlờitiêntri,đồhìnhphùhợpsẽđượcquyếtđịnhbằngcáchgieongẫunhiênnămmươicọngcỏthi.

NhưngmộtchuyêngiavềKinhDịchkhôngnhấtthiếtphảisửdụngmairùahaycỏthi.Anhtacóthể“thấy”mộtđồhìnhtrongbấtcứthứgì-sựsắpxếpngẫunhiêncủahoatronglọ,cácđốitượngđượcphântántrênmặtbàn,nhữngdấuvếttựnhiêncủamộtviênđácuội.MộtnhàtâmlýhọchiệnđạisẽnhậnthấyởđâyđiềukhôngkhácvớitrắcnghiệmRorschach,trongđótìnhtrạngtâmlýcủabệnhnhânđượcchẩnđoándựatrênnhữnghìnhảnhtựphátmàanhta“thấy”trênmộttờgiấythấmmựclemnhem.Nếubệnhnhâncóthểdiễngiảinhữngphóngchiếucủachínhmìnhtrêntờgiấythấmmực,anhtasẽcóvàithôngtinquantrọngvềbảnthânđểđịnhhướngcáchànhxửcủamìnhtrongtươnglai.Từgócđộnày,chúngtakhôngthểcoinghệthuậttiênđoáncủaKinhDịchnhưmêtínthuầntúyđểrồibỏquanó.

Trênthựctế,mộtngườiđoánDịchcóthểđưaralậpluậnrấtkhóbácbỏvềtínhchấttươngđốitrongcáchchúngtaraquyếtđịnh.Chúngtacảmthấymìnhquyếtđịnhbằnglýtrívìcácquyếtđịnhấydựatrênthuthậpdữliệuvềvấnđềcầngiảiquyết.Chúngtakhôngcăncứvàonhữngchuyệnlặtvặtkhôngliênquan,nhưtungđồngxungẫunhiên,

hìnhtháicủalátrà,hayvếtnứttrênmộtcáimai.Tuynhiên,anhtacóthểhỏiliệuchúngtacóthậtsựbiếtthôngtinnàoliênquankhông,trongkhicáckếhoạchcủachúngtaliêntụcbịđảolộnbởinhữngsựkiệnhoàntoànkhôngđượcthấytrước.Anhtacóthểhỏilàmthếnàochúngtabiếtmìnhđãthuthậpđủthôngtinraquyếtđịnh.Nếuhếtsức“khoahọc”trongviệcthuthậpthôngtin,việcấycóthểmấtquánhiềuthờigianđếnnỗithờiđiểmhànhđộngđãquatừlâutrướckhicôngviệcthuthậpđượchoàntất.Vậylàmsaobiếtkhinàođủthôngtin?Liệuthôngtintựnócónóichobiếtđãđủrồikhông?Hayngượclại,cáchoạtđộngthuthậpthôngtincầnthiếtđượcchúngtathựchiệntheocáchhợplý,thếrồichỉvìmộtlinhcảm,hoặcmệtmỏivớiviệcsuynghĩ,hoặcvìthờiđiểmphảiquyếtđịnhđãđến,vậylàchúngtaquyếtđịnh.Anhtasẽhỏiliệuđiềunàycóítphụthuộcvào“nhữngchuyệnlặtvặtkhôngliênquan”hơnsovớigieocỏthikhông?

Nóicáchkhác,phươngpháp“chặtchẽvềkhoahọc”đểtiênđoántươnglaichỉápdụngđượctrongnhữngtrườnghợpđặcbiệt-khihànhđộngtứcthờilàkhôngcấpthiết,khicácnhântốliênquanphầnlớnlàcơhọc,hoặctrongnhữnghoàncảnhhạnchếđếnmứctrởnênkhôngđángkể.Chođếngiờ,phầnlớncácquyếtđịnhquantrọngcủachúngtađềudựatrên“linhcảm”,haynóicáchkhác,dựatrên“tầmnhìnngoạivi”củatâm.Dovậy,độtincậytrongcácquyếtđịnhcủachúngtarốtcuộcdựatrênnănglực“cảmnhận”tìnhhuống,trênmứcđộpháttriểncủa“tầmnhìnngoạivi”này.

MọinhàđoánDịchđềubiếtđiềuấy.Anhtabiếtcuốnsáchtựnókhôngchứađựngmộtkhoahọcchínhxác,thayvìvậynólàmộtphươngtiệnhữuích,sẽcótácdụngnếuanhcó“trựcgiác”tốt,hoặcnhưcáchanhnói,nếu“thuậntheoĐạo”.Vìthếngườitakhôngthamkhảolờitiêntrinếukhôngcósựchuẩnbịphùhợp,nếukhôngyênlặngvàchămchútthựchiệnnhữngnghithứcđịnhsẵnnhằmđưatâmđếntrạngtháibìnhổn,khiấy“trựcgiác”dườngnhưhoạtdụnghiệuquảhơn.Nhưvậy,cóvẻxuấtxứcủaĐạogiáođượctìmraởKinhDịch,khônghẳntrongnộidungcủachínhcuốnsáchmàtrongcáchnóđượcsửdụng,vàtrongnhữngmặcđịnhnềntảngcủanó.Bởilẽkinhnghiệmraquyếtđịnhbằngtrựcgiáccóthểchothấyrõkhíacạnh“ngoạivi”nàycủatâmsẽhoạtđộngtốtnhấtkhichúngtakhôngcốgắngxenvàonó,khichúngtatintưởngnósẽtựhoạtdụng-“⾃然”,tựnhiên,tựnhưvậy.

NhữngnguyênlýcănbảncủaĐạogiáoquađâybắtđầutựhélộ.ĐầutiênlàcóĐạo-cáikhôngthểđịnhnghĩa,“tiếntrình”cụthểcủathếgiới,ConĐườngcủacuộcsống.Từ“Đạo”trongtiếngTrungbanđầucónghĩalàmộtđườngđihoặcconđường,vàđôikhimangýnghĩa“nóira”,vìthếdòngđầutiêntrongĐạoĐứcKinhlàsựchơichữdựatrênhaiýnghĩanày:

ĐạocóthểđượcnóirakhôngphảilàĐạothườnghằng.(4)

NhưngítnhấtđểcốgắngkhơigợiýnghĩacủaĐạo,LãoTửnóitiếp:

Cóvậthỗnđộnmànên,sinhtrướctrờiđất.Yênlặng,trốngkhông.Đứngriêngmàkhôngđổi,đikhắpmàkhôngmỏi,cóthểlàMẹthiênhạ.Takhôngbiếttên,gọiđólàĐạo.(5)

Vàtiếptục:

Thấpthoáng,mậpmờ,Thấpthoáng,mậpmờ,Trongđócóhình.Mậpmờthấpthoáng,Trongđócóvật.Sâuxatămtối,Trongđócótinh.Tinhđórấtthực,Trongđócótín.(6)

“Tinh”(精)làmộttừkếthợpcácýnghĩavềcốttủy,tinhtế,tinhthầnhoặctâmlinh,vàthiệnxảo.Mấuchốtcóvẻlà,giốngnhưcáiđầucủamộtngườitrôngchẳnglàgìvớiconmắtnhưnglạilànguồngốccủatrítuệ,tươngtựcáiĐạohỗnđộn,dườngnhưrỗngkhôngvàkhôngthểđịnhnghĩaấylạilàtrítuệđịnhhìnhnênthếgiớibằngmộtkỹnăngvượtngoàihiểubiếtcủachúngta.

KhácbiệtquantrọnggiữaĐạovàýtưởngthôngthườngvềThượngđếlà,trongkhiThượngđếtạorathếgiớibằngcáchtạo-tác(vi,爲),Đạotạoranóbằngcáchbất-tạo-tác(vôvi,無爲)-mộtđiềucóýnghĩagầngiốngvới“tăngtrưởng”.Bởivì,nhữngthứđượctạoralàdocácphầntáchrờihợplạivớinhau,giốngnhưmáymóc,hoặcnhữngcáiđượctạohìnhtừngoàivàotrong,chẳnghạnđiêukhắc.Trongkhiđó,nhữngthứtăngtrưởngthìtựphânchiathànhcácphần,từtrongrangoài.Vìvũtrụtựnhiênvậnhànhchủyếutheonguyênlýtăngtrưởng,nêncóvẻkhákỳcụcvớitâmthứcTrungHoanếuhỏivũtrụấyđượctạotácnhưthếnào.Nếuvũtrụđượctạotác,hiểnnhiênphảicóaiđóbiếtnóđượctạoranhưthếnào-mộtngườicóthểgiảithíchlàmthếnàonóđãđượcráplạitừcácphần,giốngnhưmộtthợmáylànhnghềgiảithíchlần-lượtbằngtừngữcáchlắprápmộtcáimáy.Nhưngmộtvũtrụtăngtrưởngthìhoàntoànloạibỏkhảnăngbiếtđượcnótăngtrưởngnhưthếnàoquacácthuậtngữvụngvềcủatưduyvàngônngữ,vìvậykhôngđệtửĐạogiáonàodámmơđếnviệchỏiliệuĐạocóbiếtnótạoravũtrụnhưthếnàokhông.VìnóvậnhànhdựatrêncáiTựnhiên,khôngphảidựatrênkếhoạch.LãoTửnói:

Đạobắtchướctựnhiên.(7)

Nhưngtựnhiênkhônghềlàmộtsựthúcđẩymùquáng,hỗnloạn,đơnthuầnmangtínhđồngbóng.Mộttriếthọcbịhạnchếbởivàiphươngáncủangônngữquyướcsẽkhôngcáchgìhìnhdungđượcmộttrítuệkhôngvậnhànhtheokếhoạchhaytheomộttrậttựtưduy(lần-lượt).Tuynhiênchứngcứvữngchắcvềmộttrítuệnhưvậylạiởngaytrongchínhcơthểđượctổchứcmàkhôngquatưduycủachúngta.(8)Nghĩalà,Đạokhông“biết”làmthếnàonótạoravũtrụcũngnhưchúngtakhông“biết”bằngcáchnàotạoranãocủamình.ĐạiđệtửcủaLãoTửlàTrangTửđãnói:

Vạnvậtsinhratừmộtcáigìđónhưngkhôngbiếtgốccủachúngởđâu.Thấychúngrađấymàkhôngbiếtchúngrabằngcửanào.Aicũngtrọngcáimàtrítuệbiếtđược,màkhôngaibiếtrằngphảinhờcáimàtrítuệkhôngbiếtđượcrồimớibiếtcóđạolý.Nhưvậychẳnglà

mêhoặclớnư?(9)

Mốiquanhệquyướcgiữangườibiếtvàcáiđượcbiếtthườnglàmốiquanhệgiữangườikiểmsoátvàcáibịkiểmsoát,tứclàgiữaôngchủvàđầytớ.Bởivậy,trongkhiThượngđếlàôngchủcủavũtrụ,vì“Ngườibiếthếtvềnó!Ngườibiết!Ngườibiết!”mốiquanhệgiữaĐạovàđiềunótạoralạikháđốingược.

Đạolớntrànlấp,Bênphảibêntrái.Vạnvậtnhờnósinhra,Màkhôngmộtvậtnàobịnókhướctừ.Xongviệcrồi,khôngđểtên.Chechởnuôinấngmuônloài,Màkhônglàmchủ.(10)

TrongquanniệmthôngthườngcủaphươngTây,Thượngđếcũngtựtri-ngàihoàntoànthấusuốtmọihiểubiếtcủamình,ngàilàhìnhảnhmàloàingườimuốntrởthành:ngườicaitrịvàkiểmsoátđầytỉnhtáo,kẻđộctàituyệtđốivớithântâmcủachínhmình.Đốilậpvớiđiềunày,Đạolạihoàntoànbíẩnvàtốităm(huyền,⽞).Nhưmộtthiềnsưvềsauđãnói:

Cómộtvậttrênchốngtrời,dướichốngđất,đennhưsơn,thườngởtrongđộngdụng.(11)

Tấtnhiên,đâylàsựtốitămmangtínhẩndụ-khôngphảisựutốicủabóngđêm,củađenđốingượcvớitrắng,màlàcáihoàntoànkhôngthểquanniệmđược,đốitrướctâmkhinócốgắngnhớlạithờiđiểmtrướckhisinh,hoặckhitâmấycốgắngthâmnhậpcácchiềusâucủachínhnó.

GiớiphêbìnhphươngTâythườngchếgiễucáchnhìnnhậnuámnhưvậyvềcáiTuyệtđối,cườinhạochúnglà“mờmịtvàbíhiểm”,ngượcvớiquanđiểmdứtkhoátđầythiếtthựccủachínhhọ.Nhưngnhư

LãoTửnói:

ThượngsĩngheĐạo,Cốgắngtheoliền.TrungsĩngheĐạo,Thoạtnhớ,thoạtquên.HạsĩngheĐạo,Cảcười,bỏqua.Nếukhôngcười,saogọiđólàĐạo.(12)

Bởivì,thậtsựkhôngthểhiểuđúngýnghĩacủaĐạonếu,theomộtýnghĩakháđặcbiệt,khôngtrởnênngudốt.Chừngnàolýtrícònđiêncuồngcốgắngtómbắtthếgiớitrongmảnhlướicácthứtrừutượngcủanó,cònkhăngkhăngrằngcuộcsốngphảiđượcbóbuộcvàkhớpvàotrongnhữngphạmtrùcứngnhắccủanó,thìtinhthầncủaĐạogiáosẽvẫnkhôngthểthấuhiểu;vàlýtríấysẽtựvắtkiệt.Đạochỉđếnvớicáitâmcóthểthựchànhnghệthuậtđơngiảnvàtinhtếcủavôvi,vốnlàtrụcộtquantrọngthứhaitrongĐạogiáo,sauĐạo.

ChúngtathấyKinhDịchđãtraochotâmthứcTrungHoamộtkinhnghiệmnàođótrongviệcraquyếtđịnhmộtcáchtựnhiên,nhữngquyếtđịnhsẽhiệuquảchừngnàongườitabiếtcáchbuôngtâm,tinrằngtựnósẽhoạtdụng.Đâylàvôvi,vì“vô”cónghĩalà“không”hoặc“phi”,còn“vi”nghĩalà“hànhđộng”,“thựchiện”,“làm”,“cốgắng”,“rángsức”,hoặc“côngviệc”.Quaylạivớiminhhọavềthịgiác,tầmnhìnngoạivisẽhiệuquảnhất-giốngnhưkhiởtrongbóngtối-nếuchúngtanhìnrangoàicácgóccủaconmắt,vàkhôngnhìntrựctiếpvàosựvật.Tươngtự,khicầnthấycácchitiếtcủamộtđốitượngởxa,chẳnghạnmộtcáiđồnghồ,thìmắtphảiđượcthưgiãn,khôngnhìnchằmchằm,khôngcốgắngđểnhìn.Cũngvậy,khôngthểépcơmiệngvàlưỡiđểkhiếnchúngtanếmthứcănrõhơn.Mắtvàlưỡiphảiđượctinrằngtựchúngsẽlàmđượcviệccầnlàm.

Nhưngkhichúngtađãquendựaquánhiềuvàotầmnhìntiêuđiểm,vàocáiđènrọisắcnétcủamắtvàtâmrồi,sẽkhôngthểcólạinănglựccủatầmnhìnngoạivinếuđầutiênkhôngbuônglơikiểunhìnsắcsảovàchằmchằmấy.Tươngtựkhinóiđếntinhthầnhaytâmlý,phảicómột

trạngtháingumuộiđặcbiệtmàLãoTửvàTrangTửrấthayđềcậptới.Nókhôngđơngiảnlàtịnhtâm,màlàtâm“khôngnắmbắt”.NhưTrangTửnói:“Bậcchínhândùngtâmmìnhnhưdùngcáigương,khôngđuổivậtđi,khôngđónvậttới.”(13)Gầnnhưcóthểnóirằngnótự“làmrối”mìnhmộtchútđểbùđắplạicáisángsuốtquásắcsảo.VìvậyLãoTửnóivềbảnthân:

Dứthọc,hếtlo!...Ngườiđờivuivẻ,Nhưhưởngtháilao,Nhưlênxuânđài.Riêngtaimlặng,chẳngdấuvếtchi,Nhưtrẻsơsinh,chưabiếttươicười.Rũrượimàđi,đikhôngchỗvề.Ngườiđờicódư,Riêngtathiếuthốn.Lòngtangudốtvậythay,Mờmệtchừ!Ngườiđờisángchói,Riêngtamịtmờ.Ngườiđờiphânbiện,Riêngtahỗnđộn.Điềmtĩnhdườngnhưtốităm,Vùnvụtdườngnhưkhônglặng.Ngườiđờiđềucóchỗdùng,Riêngtangudốt,thôlậu.Tariêngkhácngườiđời,TaquýMẹmuônloài(Đạo).(14)

TronghầuhếtcáctácphẩmĐạogiáo,cómộtchúthơiphóngđạihoặcnóiquávềđiềuthậtralàmộtkiểuhàihước,tựchâmbiếmchínhmình.TrangTửbìnhvềchủđềnàynhưsau:

Ngườicóđức,ởthìkhôngnghĩgìcả,hànhđộngthìkhônglolắnggìcả.Khôngphânbiệtphảitrái,đẹpxấu.Dânbốnbểđượclợilàngườiấyvuirồi...Khôngbiết

nhờcậyainhưembémồcôimẹ,hoangmangnhưngườiđilạcđường.Cócủacải,thứcănmàkhôngbiếtdođâu.(15)

LãoTửthậmchícònquyếtliệthơn,lênánthẳngthừngcáikhônlanhdựatrênkiếnthứcquyước:

Dứtthánh,bỏtrí,Dânlợitrămphần.Dứt“nhân”,bỏnghĩa,Dânlạithảolành.Dứtxảo,bỏlợi,Trộmcướpkhôngcó...Ănởgiảndị,(16)Giữsựchấtphác,Ítriêngtư,ítthamdục.(17)

Ýtưởngởđâykhôngphảilàđưatâmconngườivàotrạngtháitrốngrỗngngumuội,màlàlàmhiểnlộtríthôngminhtựnhiênbẩmsinhbằngcáchdụngtâmmàkhôngéptâm.ĐiềucănbảncảvớitưtưởngĐạogiáolẫnNhogiáolà:conngườitựnhiênphảiđượctintưởng;vàtừquanđiểmcủahọ,cóvẻsựmấttintưởngcủaphươngTâyvàobảnchấtconngườilàmộtkiểutâmthầnphânliệt-dùtừgócđộthầnhọchaycôngnghệ.TheocáchnhìncủaKhổngvàLão,phảinghingờngaychínhniềmtinrằngmìnhbẩmsinhlàngườixấu,bởivìmọiýniệmvềmộtcáitâmlầmlạccũnglạilànhữngýniệmlầmlạc.Dùcóđược“giảiphóng”thếnàovềmặttôngiáo,tâmtrícôngnghệvẫnchothấynóđãrơivàomâuthuẫnvớichínhnókhinócốgắngéptoànbộtrậttựloàingườivàosựkiểmsoátcủalậpluậnlýtrí.Nóquênmấtrằngkhôngthểtinđượclậpluậnnếukhôngtintrínão,vìnănglựclậpluậnphụthuộcvàotrínão,màđâylạilàmộtcơquancủacơthểđượcpháttriểnbởi“tríthôngminhvôthức”.

NghệthuậtbuôngtâmđượcmộttácgiảĐạogiáokháclàLiệtTửtứcLiệtNgữKhấu(khoảngnăm398trướcCôngnguyên)môtảsốngđộng,khiônghânhoanvớikhảnăngcưỡigióbíhiểmcủamình.Điềunày

chắchẳnđềcậptớicảmgiáckhácthườnglà“đitrênkhôngkhí”khilầnđầuđạttâmgiảithoát.Ngườitakểrằng,cólầnkhigiáosưD.T.Suzukiđượchỏicảmgiácrasaokhiđạtsatori(ngộ,悟),tứctrảinghiệm“chứngngộ”củaThiền,ôngtrảlời:“Chỉgiốngnhưkinhnghiệmthôngthườnghằngngày,ngoạitrừviệccáchmặtđấtkhoảngnămphân!”Vìthế,khiđượcthỉnhcầugiảnggiảivềnghệthuậtcưỡigió,LiệtTửđãkểcâuchuyệnsauđâyvềthờigianôngtuluyệnvớithầymìnhlàLãoThương:

Từkhitalàmônđệcủathầy...saubanăm,lòngtakhôngdámcânnhắcphảitrái,miệngkhôngdámnóiđếnlợihại.Lúcđómớichỉđượcthầytaliếcmắtnhìnthôi.

Saunămnăm,lòngtamớilạicânnhắcphảitrái,miệngtalạinóiđếnlợihại.Lúcđóthầytamớitươitỉnhcườivớita.

Saubảynăm,lòngtatựnhiênsuytư,khôngthấygìlàphảitráinữa.Miệngtatựnhiênnóira,khôngbiếtgìlàlợihạinữa.Lúcđóthầymớichotangồicùngchiếu.

Sauchínnăm,tagiảithoátđượcýnghĩtronglòng(18)vàlờinóingoàimiệng,đãkhôngphânbiệtcáiphảitráilợihạicủataởđâu,màcũngkhôngphânbiệtcáiphảitráicủangườiởđâu...Hếtphânbiệtnộingoạirồi,thìcảmgiáccủamắtcũngnhưcảmgiáccủatai,củataicũngnhưcủamũi,củamũicũngnhưcủamiệng,hếtthảyđềuhòađồngvớinhau.Lòngtangưnglại,hìnhhàiđượcgiảithoát,xươngthịtnhưtanrã,takhôngcảmthấythânthểtadựavàocáigìcả,khôngcảmthấychântađạpđấtnữa.TatheogiómàquaĐôngquaTây,nhưlálìacành,nhưhạtlìacây,khôngbiếttachởgióhaygióchởtanữa.(19)

Trạngtháiýthứcmôtảởtrênnghekhôngkhácvớicảmgiácsayrượumộtcáchdễchịu-tấtnhiênkhôngcóhiệuứng“sánghômsau”củacồn!TrangTửcũnglưuýđiềutươngtự,ôngviết:

Ngườisayrượutéxe,bịthươngmàkhôngchết.Xươngcốtcũngnhưmọingười,màkhôngbịhạinhưmọingười.Ấylànhờgiữđượccáithần.Lênxecũngkhôngbiết,téxecũngkhônghay.Ýniệmvềsống,chết,sợhãi...khôngxâmnhậpvàolòngngườiđó,chonêntiếpxúcvớingoạivậtmàkhôngbiếtsợ.Kẻnhờrượugiữtoànđượccáithầnmàcònnhưvậy,huốnghồlàngườitựnhiênvôtâm.(20)

VìLãoTử,TrangTửvàLiệtTửđềuđủtỉnhtáođểviếtranhữngcuốnsáchrấtdễhiểu,nênmộtlầnnữacóthểchorằngmộtsốchỗtrongnhữngngôntừnàyđượccườngđiệuhoặcẩndụ.Cái“vôthức”củahọkhôngphảidomêman,màlàđiềucácthiềngiảsaunàygọilà無⼼,nghĩađenlà“vôtâm”,nhằmnóiđếncáitựnhiên.Nólàmộttrạngtháisángsuốt,tâmhoạtdụngtựdovàdễdàng,khôngcócảmnhậnvềmộtcáitâmhaybảnngãthứhaiđứngchỉđạotừbêntrên.Nếungườibìnhthườnglàngườiphảiđibộbằngcáchdùngtayđểnhấcchânlên,thìmộtLãoTửlàngườiđãhọccáchđểchântựđi.

NhiềuđoạntrongcáctácphẩmĐạogiáochothấy“vôtâm”làđangsửdụngtoànbộtâm,nhưkhichúngtadùngmắthướngđếnnhiềuđốitượngkhácnhaumàkhôngđặcbiệtcốgắngghinhậnbấtkỳthứgì.TheoTrangTử:

Hàinhingósuốtngàymàmắtkhôngchớplàvìkhôngđểýtớingoạivật.Nóđimàkhôngbiếtđiđâu,ởyênmàkhôngbiếtlàmgì.Nóthuậntheongoạivật,cùnglênxuốngvớivạnvật.Đólàcáchbảotoànbảntính.(21)

Vàtiếptục:

Anhngayngườilên,chuyênnhấtthịgiácthìhòakhícủatrờisẽxuống.Gomtrílại,chuyênnhấtýniệmthìthầnminhsẽtới.CáiĐứclàmchoanhđẹplên,cáiĐạosẽhiệnrõtronganh.Conngườicủaanhsẽnhưngườicòn

bémớisinh,anhsẽkhôngtìmnguyêndocủamọiviệcnữa.(22)

Tươngtự,mỗigiácquantrongcácgiácquankháccũngcóthểđượcsửdụngđểminhhọasựhoạtdụng“vôtác”củatâm-nghemàkhôngránglắngnghe,ngửimàkhôngránghítvào,nếmmàkhôngríulưỡi,vàchạmmàkhôngnhấnvàođốitượng.Mỗicáilàmộtthídụđặcbiệtvềchứcnăngtinhthần,nóhoạtđộngthôngquatấtcảcácgiácquanấy,vàcómộttừđặcthùđểchỉnó,đólà⼼(tâm).

ThuậtngữnàyvôcùngquantrọngđểhiểuThiềnđếnnỗicầnphảixemtưtưởngĐạogiáovàNhogiáonóichungthườngdùngtừnàyđểchỉđiềugì.(23)TrongtiếngAnh,chúngtahaydịch“⼼”thànhmind(tâmtrí)hoặcheart(tấmlòng),nhưngchẳngtừnàotronghaitừnàyđủthỏa

đáng.Kýtựbiểuýbanđầu cóvẻgiốnghìnhmộtquảtim,hoặccólẽphổihaygan,vàkhingườiTrungHoanóiđến“⼼”thườngchỉvàogiữalồngngực,hơithấphơnmộtchútsovớiquảtim.

Khókhăntrongcáchdịchởchỗ“tâmtrí”thìquálýtrí,quáthuộcvềnão,còn“tấmlòng”theocáchdùngtrongtiếngAnhhiệnnaylạiquácảmxúc-thậmchíđacảm.Chưakể,⼼khôngphảiluônđượcsửdụngtheocùngmộtnghĩa.Đôilúcnóđượcsửdụngđểchỉmộtchướngngạicầngỡbỏ,như“vôtâm”.Nhưnglúckhác,nólạiđượcdùngtheocáchgầnnhưđồngnghĩavớiĐạo.TrườnghợpnàyđặcbiệthayxuấthiệntrongcáckinhsáchThiền,córấtnhiềuvớinhữngcụmtừnhư“bảntâm”(本⼼),“Phậttâm”(佛⼼),hoặc“tíntâm”(信⼼).Điềudườngnhưmâuthuẫnnàyđượcgiảiquyếttrênnguyênlý“vôtâmlàchântâm”,hàmýrằng“⼼”hay“tâm”làchânthực,làđanghoạtdụngđúngnếunóhoạtdụngnhưthểkhônghiệnhữu.Tươngtự,mắtđangnhìnđúngkhitựchúngkhôngnhìn,khôngrángghinhậnnhữngchấmhayđốmtrongkhôngkhí.

Tựutrung,cóvẻ“⼼”nghĩalàtoànbộchứcnăngtinhthần,vàcụthểhơn,làtrungtâmcủachứcnăngấy,vốngắnvớiđiểmtrungtâmởphầnthântrên.TrongtiếngNhậttừnàylàkokoro,thậmchícònđượcsửdụngvớinhữngýnghĩatinhtếhơn,nhưngvàolúcnày,chỉcầnnhậnra

rằngkhidịchlà“tâm”(mộttừđủmơhồ),chúngtakhôngphảichỉnóiđếntríóc,tưduy,haythậmchíđếnýthứcbềmặt.Điềuquantrọnglà,theocảĐạogiáolẫnThiềntông,trungtâmhoạtđộngcủatâmkhôngphảitrongquátrìnhtưduybằngýthức,khôngphảitrongbảnngã.

Khimộtngườiđãbiếtbuôngtâm,đểtâmhoạtdụnghòahợpvàtựnhiênmàvốnnóđãthế,anhtabắtđầubiểulộmộtkiểu“phẩmchất”hoặc“nănglực”đặcbiệtgọilàđức(德).Đâykhôngphảiđứctheonghĩahiệnthờivềtháiđộđạođức,màtheonghĩacổnóivềtínhhiệuquả,giốngnhưkhingườitanóiđếnkhảnăngtựlànhcủacây.Hơnnữa,đứclàmộtphẩmchấttựnhiênvàkhôngbịnhiễmô,khôngthểđượcnuôidưỡnghaybắtchướcbằngbấtkỳphươngthứccóchủýnào.LãoTửnói:

Đứccaolàdokhôngcóđức,Bởivậymớicóđức.Đứcthấpkhôngbỏđượcđức,Nênkhôngcóđức.Đứccaothìvô-vi(khônglàm),lạikhôngcậyđólàcólàm.Đứcthấpthìcólàm,lạichođólàcólàm.(24)

Cáchdịchtheonghĩađenhàmchứamộtsứcmạnhvàđộsâunhưnglạibịmấtđidodiễngiảidàidòng,đólà:“Đứccaokhôngtựcoilàcóđức,bởivậymớithậtsựlàđức.Đứcthấpkhôngthểbỏđượcđức,dovậykhôngphảiđức.”

KhiNhogiaxiểndươngmộtcáiđứcdựavàosựtuânthủgượngépcácquytắcvàluậtlệ,Đạogiachỉrarằngcáiđứcnhưvậylàquyướcvàkhôngchânthật.TrangTửsángtácđoạnđốithoạitưởngtượngsauđâygiữaKhổngTửvàLãoTử:

LãoTử:“Xinhỏithếnàolànhânvànghĩa?”

KhổngTử:“Tronglòngvuivẻyêumếnmọingười,khôngriêngtư,khôngphânbiệt,nhưvậylànhânvà

nghĩa.”

LãoTử:“A!Nóitớikiêmáichẳngphảiviễnvongư?Rángchovôtư,tứclàcòncáiýthiêntưrồiđấy.Ôngmuốnchothiênhạcònđượcnuôinấngkhông?Nếumuốnthìxétnhữngđịnhluậtcủatrờiđấtkìa.Mặttrăngmặttrờicóánhsángriêng.Tinhtúcóhàngcólối.Cầmthúcóbầycóđàn.Câycốitựsinhtrưởngđược.Ôngchỉnênđểchomỗiloàithuậntheocáiđứccủamìnhmàpháttriểnhợpvớiđạotrời,nhưvậysẽhoànthiện.Tạisaocứđềcaonhânnghĩa,khácgìđánhtrốngđểtìmngườithấtlạcvậy.Ôngchỉlàmchomêloạnbảntínhconngườithôi.”(25)

PhêpháncủaĐạogiáovềcáiđứcquyướckhôngchỉápdụngtrongphạmviđạođứcmàcòntrongnghệthuật,thủcôngvàthươngmại.TheoTrangTử:

NgườithợmộctênThùy,dùngtaytiệnđồvậtkhéohơnlàdùngcáiquy,cáicủ.Ngóntayhòahợpvớimónđồmàkhôngphảidụngtâm.Đượcvậylànhờtậptrungtinhthần,màtâmtríkhôngbịcâuthúc.Giàymàthậtthíchhợpthìlàmchotaquênchânmìnhđi.Dâylưngmàthậtthíchhợpthìlàmchotaquênnganglưngmìnhđi.Tâmtìnhthậtthíchhợpthìchẳngđểýđếnphảitráinữa...Cókhảnăngthíchhợpthìkhônggìkhôngthíchhợpđượcmàkhônghayrằngmìnhđãthíchhợpvớivật.(26)

Giốngnhưngườithợmộccóđứcthìcóthểlàmmàkhôngcầnnhờvàocáithiếutựnhiêncủaconquy(compa),ngườihọasĩ,nhạcsĩhayđầubếpcũngchẳngcầnviệnđếnnhữngphânloạiquyướctrongngónnghềtươngứngcủahọ.VìvậyLãoTửnói:

Nămmàukhiếnngườimùmắt.Nămgiọngkhiếnngườiđiếctai.

Nămmùikhiếnngườitêlưỡi.Sảingựasănbắnkhiếnlòngngườihóacuồng.Củacảikhóđặng,Khiếnngườigặpnhiềutaihọa,Bởivậythánhnhânvìbụngmàkhôngvìmắt.(27)

Tuyệtđốikhôngđượcxemđâylàsựchốibỏtrảinghiệmgiácquancủamộtngườitukhổhạnh,vìýnghĩachínhlàởchỗsựnhạycảmcủamắtvớimàusắcbịảnhhưởngbởiýtưởngchấptrướcrằngchỉcónămmàuchânthực.Sắctháicủamàulàliêntụcvôtận,chianhỏnóthànhcácđoạnvớinhữngtêngọisẽlàmgiảmsựchútâmvàocáitinhtếcủamàu.Bởivậy“thánhnhânvìbụngmàkhôngvìmắt”,ýnóianhtađánhgiádựavàocảmnhậncụthểcủatrảinghiệm,khôngphảidựavàosựtuânthủcủanóvớinhữngtiêuchuẩnthuầntúylýthuyết.

Nóitómlại,đứclàsựkhéoléokhótinvànănglựcsángtạosinhratừsựhoạtdụngtựphát,tựnhiêncủaconngười-mộtnănglựcbịngăntrởkhingườitacốgắngthànhthụcnótheonhữngphươngphápvàkỹthuậtchínhthống.Nógiốngnhưkỹnăngcủaconrếtkhiđiềukhiểncảtrămcáichâncùnglúc:

Chúrếtđangvui,rấtvui,Đếnkhianhcóccườihỏi,Chânnàođisauchânnào?Khiếnrếtvôcùngbốirối,Nằmimdướirãnhtựhỏi,Chânnàođisauchânnào?(28)

MốiquantâmsâuxadànhchođứclànềntảngcủatoànbộvănhóatầnglớptrênởViễnĐông,đếnmứcnóđãthànhnguyênlýcănbảntrongmọiloạihìnhnghệthuậtvàthủcông.Mặcdùđúnglànhữngngónnghềnàysửdụngcácphươngphápmàđốivớichúngtalàcaovềkỹthuật,cácphươngphápấyluônđượccoilàphươngtiệnvàthứyếu,còncôngviệccaosiêuthìcótínhchấtngẫuhứng.Đâykhôngđơnthuầnlàsựbắtchướctàitìnhcáingẫunhiên,haylàcáicóvẻtựnhiêntrongđókhôngchothấycótínhtoáncẩnthận.Nónằmởmộtmứcđộsâuxavà

chânthựchơnnhiều,bởinhữnggìvănhóaĐạogiáovàThiềngợiralà,nếukhôngtoantính,ngườitacóthểtrởthànhnguồngốcmangđếnnhữngngẫuhứngtuyệtdiệu.

Nhưvậy,ĐạogiáolàconđườnggiảithoátcónguồngốcTrungHoa,đãkếthợpvớiPhậtgiáoĐạithừacủaẤnĐộđểtạoraThiền.Nólàsựgiảithoátkhỏiquyước,giảiphóngnănglựcsángtạocủađức.Mọinỗlựcnhằmmôtảhayđịnhhìnhnóbằnglờivàbằngcácbiểutượngtưduylần-lượtkhótránhkhỏidẫnđếnbópméonó.Nhữnggìtrìnhbàytrongchươngnàyhẳnđãlàmnócóvẻnhưmộttrongcáctriếtlýkhácvề“sứcsốnghọc”hoặc“tựnhiênhọc”.SởdĩvậylàvìcáctriếtgiaphươngTâyluônkhổsởkhithấyhọkhôngthểtưduyvượtrangoàinhữnglốimòncũ-rằngdùcốgắngthếnào,nhữngtriếtlý“mới”củahọhóaracũnglànóilạinhữngquanđiểmcổxưa,dùnhấtnguyênhayđanguyên,duythựchayduydanh,sứcsốnghọchaycơgiớihọc.Bởivìnhữngtriếtlýnàychỉlànhữngphươngcáchkhácđểtrìnhbàycácquyướctưduy,chúngkhôngthểluậnbànđiềugìkhácnếukhôngtrìnhbàyđiềuấytheothuậtngữcủachínhchúng.Khichúngtacốgắngmôtảchiềuhướngthứbatrênmộtbềmặthaichiều,xemraítnhiềunóphảilệthuộcvàohaikhảnăngluânphiênlàđộdàivàbềrộng.NhưTrangTửđãnói:

NếudùnglờinóimàđủthìchỉcầnnóivềĐạosuốtngàylàhiểuhếtvềnó.Nếudùnglờinóimàkhôngđủthìcónóisuốtngàycũngchỉquẩnquanhnóivềvật.Đạovượttrênvật,ngônngữhaytrầmtưđềukhôngthểchuyểntảiđược.(29)

Chương2KHỞINGUYÊNCỦAPHẬTGIÁO

LầnđầutiếpxúcvớiPhậtgiáo,nềnvănminhTrungHoađãcóítnhấthaingànnămtuổi.Triếtlýmớinàyđivàomộtnềnvănhóađãcósựổnđịnhvữngchắc,bởivậynókhómàđượcchấpnhậnnếukhôngcónhữngđiềuchỉnhcănbảnvớitâmtínhTrungHoa,dùrằnggiữaĐạogiáovàPhậtgiáocónhữngtươngđồngmạnhmẽđếnmứckhiếnngườitanghingờliệunhữngtiếpxúcgiữachúngcósớmhơnnhiềusovớithờiđiểmđượcđưara.TrungQuốchấpthuPhậtgiáonhưnóđãhấpthurấtnhiềutácđộngngoạilaikhác-khôngchỉcáctriếtlývàýtưởng,màcảnhữngchủngtộcxalạvànhữngkẻxâmlược.Chắcchắnrằng,điềunàymộtphầndosựổnđịnhvàchínchắnlạthườngmàngườiTrungQuốccóđượctừNhogiáo.Hợplý,đúngmựcvànhânvăn,Nhogiáolàmộttrongnhữnghìnhmẫuvềquyướcxãhộikhảthinhấtmàthếgiớitừngbiếtđến.Kếthợpvớitháiđộ“thấyđượclàđược”củaĐạogiáo,Nhogiáođãnuôidưỡngmộtkiểutâmtínhvuivẻvàkháthoảimái,tâmtínhấykhihấpthuPhậtgiáođãlàmnhiềuthứđểđạoPhậttrởnên“thiếtthực”hơn.Cụthể,nóbiếnPhậtgiáothànhmộtcáchsốngkhảthichoconngười,chonhữngngườicógiađình,cócôngviệchằngngàyphảilàm,cónhữngbảnnăngvàđammêthườngtình.

MộtnguyêntắccănbảncủaNhogiáolà“Nhânnănghoằngđạo,phiđạohoằngnhân”.(1)Vìlẽđó,“nhân”hay“lòngnhân”(仁)luônđượcthấylàcaohơn“nghĩa”(義),bởibảnthânconngườithìlớnlaohơnbấtkỳýtưởngnàoanhtacóthểnghĩra.Cónhữngthờikỳmàđammêcủaconngườicònđángtincậyhơncácnguyêntắccủahọ.Cácnguyêntắchoặcýthứchệđốilậpnhausẽkhôngthểhòagiải,dođónhữngcuộcchiếntranhbắtnguồntừkhácbiệtýthứchệlànhữngcuộcchiếntiêudiệtlẫnnhau.Còncáccuộcchiếnđơngiảnvìlòngthamthìíthủyhoạihơnhẳn,bởilẽbêngâyhấnsẽcẩnthậnkhôngpháhủynhữnggìanhtađangchiếnđấuđểgiànhlấy.Nhữngngườihợplý-tứclàcótínhngười-sẽluôncókhảnăngnhượngbộ,nhưngnhữngngườiđãtựđánhmấtnhântínhkhitrởthànhkẻmùquángthờphụngmộtýtưởnghaylý

tưởnglànhữngkẻcuồngtín,vớisựtônsùngnhữngthứtrừutượngkhiếnhọthànhkẻthùcủacuộcsống.

Đượcđiềuchỉnhbởicácquanđiểmnhưvậy,PhậtgiáovùngViễnĐôngdễchấpnhậnvà“thuậntựnhiên”hơnnhiềusovớiPhậtgiáoẤnĐộvàTâyTạng,vớinhữnglýtưởngsốngđôilúccóvẻsiêunhiên,hợpvớithánhthầnhơnvớiconngười.Chodùvậy,mọihìnhthứcPhậtgiáovẫnytheoTrungđạo,giữacáctháicựcchưthiên(deva)vàngạquỷ(preta),khổhạnhvàbuônglung,vàđềutuyênbố“giácngộ”tốithượnghayPhậtquảchỉcóthểđạtđượctừtrạngtháiconngười.

CónhữngtrởngạinghiêmtrọngkhiếnkhócóthểđưaramộtmôtảchínhxácvềphươngdiệnlịchsửchoPhậtgiáoẤnĐộcũngnhưtoànbộtruyềnthốngtriếthọcmàtừđónóđãhìnhthành.KhôngcómônsinhcủatưtưởngÁĐôngnàolạikhôngnhậnthứccáctrởngạinày,bởichúngđòihỏiphảixemxéthầuhếtmọituyênbốquantrọngvềtưtưởngẤnĐộcổvớisựcẩntrọng.Dovậy,trướckhicốgắngmôtảPhậtgiáoẤnĐộ,cầnđềcậpmộtsốnhữngtrởngạinày.

ĐầutiênvànghiêmtrọngnhấtlàvấnđềdịchthuậtcáctưliệutiếngPhạnvàPàli,đâylànhữngthứtiếngdùngđểbảotồnvănhọcẤnĐộcổ.NhấtlàvớitiếngPhạn,ngônngữthiêngliêngcủaẤnĐộ,cụthểlàhìnhthứctiếngPhạndùngtrongthờikỳVệđà.CảhọcgiảphươngTâylẫnẤnĐộđềukhôngchắcchắnvềcáchdịchtiếngPhạnchínhxác,vàmọitừđiểnhiệnđạilệthuộcnặngnềvàomộtnguồnduynhất-từđiểncổngữdoBöhtlingkvàRothbiênsoạnvàonửasauthếkỷtrước,màgiờđâybịcholàchứarấtnhiềuphỏngđoán.ĐiềunàyảnhhưởngnghiêmtrọngđếnhiểubiếtcủachúngtavềnguồnthamkhảochủyếuchoẤngiáo-cácbộVệđàvàÁonghĩathư.SởdĩviệctìmthuậtngữÂuchâutươngđươngchocácthuậtngữtriếthọcbịtrởngạilàdocácnhàbiênsoạntừđiểnthờitrướcđãquásốtsắngtìmtừtươngứngtrongcácthuậtngữthầnhọcphươngTây,bởimộttrongcácmụcđíchchủyếuchonghiêncứucủahọlàhỗtrợcácnhàtruyềngiáo.(2)

Thứhai,vôcùngkhóbiếtđâulàhìnhthứcPhậtgiáobanđầu.CóhaitạngkinhPhậtgiáo:tạngPàlicủaPhậtgiáoNguyênthủyhaycòngọilàNamtông,hưngthịnhởCeylon,MyanmarvàTháiLan,vàtạngPhạn-Tạng-HáncủaPhậtgiáoĐạithừa,hayBắctông.Cáchọcgiảnhìnchung

đồngthuậnrằng,xéttổngthể,kinhtạngPàlicótrước,vàcáckinhchính(cáctácphẩmthiêngliêngđượcgọilàkinh)củakinhtạngĐạithừađềuđượcviếtsaunămtrướcCôngnguyên.Tuynhiên,vănphongcủakinhtạngPàlikhôngchothấynómiêutảnhữnglờithựctếcủaPhậtCồĐàm.(3)NếucácÁonghĩathưđặctrưngchocáchthuyếtgiảngcủamộtvịthầyẤnĐộtrongkhoảngtừnăm800đến300trướcCôngnguyên,chúngchẳnggiốngmấyvớiphongcáchlặpđilặplạichánngắtvàkinhviệntronghầuhếtcáckinhvănPhậtgiáo.Chắcchắnmộtđiều,phầnlớncảhaikinhtạngPhậtgiáolàcôngtrìnhcủacáchọcgiảTăngđoàn-tổchứccủacáctusĩPhậtgiáo-vìmọidấuhiệuđềuchothấynólàsựbiênsoạncôngphuvàkínhcẩntừmộthọcthuyếtgốc.GiốngnhưcácbứchọathánhtượngkiểuNga,bứcvẽgốcgầnnhưkhôngcònthấyđượcdobịphủlênbởitrangsứcvàvàng.

Thứba,truyềnthốngẤngiáo-PhậtgiáochưabaogiờmangýnghĩalịchsửnhưtruyềnthốngDoThái-CơĐốc,bởithếcóítdấuvết,nếukhôngnóilàkhônghề,đểchỉrangàythángcủamộtvănbảnnhấtđịnh.Kinhsáchđượctruyềnlạibằngkhẩutruyềntrongmộtkhoảngthờigiankhôngthểxácđịnhtrướckhiđượcchuyểnsangdạngviết,vàrấtcóthểcácchỉdẫnvềlịchsửđãbịthayđổichophùhợpvớithờiđiểmkinhsáchkhẩutruyềnđượctrao.Chưakể,mộttusĩPhậtgiáoviếtvàonăm200trướcCôngnguyênsẽkhôngngạigánnhữnglờicủachínhmìnhchoĐứcPhậtnếuvịấythậtlòngcảmthấychúngkhôngphảimộtdiễnđạtvềýkiếncánhân,màvềtrạngtháitỉnhthứcsiêuviệtlêncánhânmàvịấyđãthựcchứng.VịấysẽgánnhữnglờiđóchoĐứcPhậtnhưthểđangnóitừmộtthântâmlinhthayvìtừthânvậtchất.

Mốinguycủasựuyênbácluônlà,nếuquáchuyênsâu,cóthểchỉthấycâymàkhôngthấyrừng.CáikhótrongviệccóđượcýtưởngnàođóvềtưtưởngẤnĐộthờiĐứcPhật-sáuthếkỷtrướcChúaJesus-sẽkhôngđượcgiảiquyếtchỉbằngnghiêncứucẩnthậntừngphần,dùđiềunàyvẫncầnthiết.Tuyvậy,nếuđọcmàkhôngquáchúimũivàotrangsáchthìvẫncóđủthôngtinđángtincậyđểgợirahìnhtháilớnlao,cótrậttựđẹpđẽcủaẤngiáothờikỳÁonghĩathư.

Từxaxưanhất,nềntảngcủacuộcsốngvàtưtưởngẤnĐộcổlàchủđềthầnthoạilớnlaovềatman-yajna-hànhđộng“hysinhcáitôi”quađóThượngđếsinhravạnvật,vàtheođó,conngườinoigươngđấng

thiêngliêngtáihòanhậpvớiThượngđế.Hànhđộngtừđóvạnvậtđượctạoracũnglàhànhđộngtheođóvạnvậtkếtthúc-từbỏcuộcsốngcủamình-cứnhưthểtoànbộquátrìnhcủavũtrụlàmộtkiểutròchơi,trongđóquảbóngphảiđượcchuyềnđingaykhitớitay.Dovậy,hìnhdungcănbảncủaẤngiáovềthếgiớigiốngnhưThượngđếđangchơitròtrốntìmvớichínhmình.DướihìnhtướngPrajapati,Vishnu,hayBrahma,(4)ôngchủmangnhiềucáitêntạorathếgiớibằnghànhđộngtựphânchia,haytựhysinh,đểtừđócáiMộttrởthànhcáiVôsố,diễnviênduynhấtđóngvôsốcácvai.Cuốicùng,anhtalạitrởvềvớichínhmìnhchỉđểchơitiếpmộtlầnnữa-cáiMộtchếtđithànhcáiVôsố,cáiVôsốchếtđithànhcáiMột.

ĐấngPurushangànđầu,ngànmắt,ngànchân.Mọiphíatỏakhắptrầngian,baophủkhônggianrộngmườilóngtay.ChỉPurushalàtấtcảnhữnggìđãlàvàsẽlà;Ôngchủbấttử,càngăncànglớnhơn.Lớnlaophithường;khônggìlớnhơnPurushanày.Vạnvậtgồmmộtphầntưcủangười,baphầntưlàcuộcsốngvĩnhhằngnơithiênđường...Khichưthánhthầnchuẩnbịcúngtế,sửdụngPurushalàmđồtếlễ,Dầucúngthànhmùaxuân,lộccúngthiêngliêngthànhmùathu;cònmùahạlàcủigỗ.Từsựdânghiếnlớnlaoquảngđạiấy,giọtmỡnhỏrađượcgomlại.Tạoramuônloài-chimtrêntrời,vàcácconthúhoangdãhayđãthuầnhóa...KhichưthánhthầnphânchiaPurusha,đãchiathànhbaonhiêuphần?Lỗmiệnggọilàgì,cánhtaygọilàgì?Bắpđùivàgótchângọilàgì?LỗmiệnggọilàBàlamôn,cánhtaygọilàSátđếly.BắpđùitrởthànhVệxa,gótchântrởthànhThuđàla.(5)Mặttrăngsinhratừóc,mặttrờisinhratừmắt;ThầnIndravàAgnisinhratừmiệng,thầnVayutừhơithở.(6)

Khônggianđếntừlỗrốn;bầutrờiđịnhhìnhtừđầu.Tráiđấttừbànchân,cácvùngtừtai.Thếgiớihìnhthànhnhưvậy.(7)

Ngànđầu,ngànmắtvàngànchâncủaPurushalàcácthànhviêncủaconngườivànhữngchúngsinhkhác,bởiýnghĩaởđâylàĐấngấy,cáibiếttrongmọicánhânvàquamọicánhânấy,chínhlàThượngđế,AtmanhayNgãcủathếgiới.MọicuộcsốnglàmộtphầnhoặcmộtvaitròmàtâmThượngđếnhậpvào,phầnnàogiốngnhưmộtdiễnviênnhậpvàovaiHamletmàquênmấttrongđờithựcanhtalàSmith.Bằnghànhđộngtựhysinh,Thượngđếtrởthànhmọichúngsinh,songđồngthờivẫnkhôngngừnglàThượngđế.“Vạnvậtgồmmộtphầntưcủangười,baphầntưlàcuộcsốngvĩnhhằngnơithiênđường”.BởilẽThượngđếđượcphânchiatrongvởkịch,trongsựnhậpvai,nhưngvẫnkhôngphânchiatrongthựctại.Dovậymàkhivởkịchđếnhồikết,ýthứcbịcánhânhóasẽthứctỉnhđểthấynólàcáithiêngliêng.

KhởiđầucủathếgiớinàylàAtman(Ngã),đơnđộcdướihìnhtướngPhạmThiên.Nhìnquanh,ngườichẳngthấygìkhácngoàibảnthânmình.

Đầutiênngườinói:“Talà”.Từđócótừ“Ta”(“I”,ta,tôi).Vìvậykểcảngàynay,khimộtngườiđượchỏichuyện,đầutiênanhtađơngiảntrảlời:“Đólàtôi”,saumớinóitênmình,dùtênấylàgì.(8)

Đấngấycótay,chânkhắpmọiphía;

Đấngấycóđầu,mặtvàmắtkhắpmọiphía.

Đấngấyngheđượckhắpnơitrongthếgiannày.

Đấngấybaotrùmtấtcả.(9)

Điềuquantrọnglànhớrằng,hìnhảnhnàyvềthếgiớinhưtròchơi(lila)củaThượngđếchỉcóhìnhthứcthầnthoại.Nếulúcnàychúngta

quythẳngnóthànhmộtphátbiểutriếthọc,nósẽlàmộtdạnghọcthuyếtphiếmthầnthôthiển,màtriếthọcẤngiáothườngbịnhầmlẫnthànhcáiấy.Vìlẽđó,khôngđượclẫnlộntưtưởngmỗingười,mỗivậtđềulàmộtphầnmàPurushađóngvaitrongtrạngtháitựhysinhvớimộtphátbiểucótínhlogichoặckhoahọcvềsựthật.Hìnhthứcphátbiểuởđâylàthơca,khôngphảilogic.NhưlờiÁonghĩathư,bộMundaka:

Ngãnày-cácthisĩnói-thậtsựduhànhtrênthếgiớitừthânnàyđếnthânkhác.(10)

TriếthọcẤngiáokhôngphạmphảisailầmlàtưởngrằngcóthểđưaramộtphátbiểuchứathôngtin,dựatrênsựthậtvàmangtínhkhẳngđịnhvềthựctạirốtráo.CũngtrongbộÁonghĩathưnóitrên:

Khicáibiếtkhôngchứađựngnhịnguyên,khôngcóhànhđộnghaynhânquả,khôngthểnóira,khôngthểsosánh,vượttrênmôtả,thìđólàgì?Khôngthểnóiđược!(11)

Mọiphátbiểumangtínhkhẳngđịnhvềnhữngthứrốtráophảiđượctrìnhbàytronghìnhthứcgợiýcủathầnthoạihoặcthơca.Bởilẽtrongđịahạtnày,thểthứctrựctiếphayngụýcủangôntừcũngchỉcóthểnói“Neti,neti”(“Không,không”),cònnhữnggìcóthểmôtảvàphânloạiđềuphảithuộcvàolĩnhvựcquyước.

ThầnthoạiẤngiáođưachủđềvềtròchơithiêngliêngđếnmứckhótin,baotrùmkhôngchỉnhữngkháiniệmtolớnvềthờigianvàkhônggian,màcảnhữngtháicựcrộngnhấtvềvuivàkhổ,đứchạnhvàđồibại.CáingãsâukínnhấtcủathánhnhânvàhiềnnhâncũnglàbảntánhbịchekíncủaThượngđếkhôngkémgìcáingãsâukínnhấtcủakẻtráctáng,hènnhát,điênkhùng,haythậmchícủanhữngconquỷ.Nhữngcặpđốilập(dvanda)sángvàtối,tốtvàxấu,vuivàkhổlànhữngthànhphầncốttủycủatròchơi,bởilẽdùbảntánhcủaThượngđếđượcđồngnhấtvớiChânlý(sat),Tỉnhthức(chit)vàPhúclạc(ananda),nhưngmặttốicủacuộcsốnglạilàphầnkhôngtáchrờitrongcuộcchơi,giống

nhưmọivởkịchphảicóvaiphảndiệnđểlàmđảolộnhiệntrạng,vàquânbàiphảiđượcxáolẫnlộnthìtròchơimớicódiễnbiếnđángkể.VớitưtưởngẤngiáo,khôngcóVấnđềvềcáixấu.Thếgiớitươngđối,quyướctấtyếulàmộtthếgiớicủacáccựcđốilập.Khôngthểcảmnhậnđượcánhsángnếutáchrờikhỏibóngtối;trậttựlàvônghĩanếukhôngcómấttrậttự;tươngtự,lênmàkhôngcóxuống,âmthanhmàkhôngcóyênlặng,vuimàkhôngcókhổlàvônghĩa.NhưlờiAnandaCoomaraswamy:

Vớibấtkỳaichorằng“Thượngđếtạorathếgiới”,câuhỏi“TạisaoNgườilạichophéptrongthếgiớiấycósựhiệndiệncủacáixấu,haytạisaoconQuỷbiểutượngchomọicáixấu”làhoàntoànvônghĩa;điềuđókhôngkhácgìhỏitạisaoNgườikhôngtạoramộtthếgiớikhôngcócácchiềuhướng,hoặcmộtthếgiớikhôngcósựliêntụcvềthờigian.(12)

Theothầnthoại,tròchơithiêngliêngxảyramãiquanhữngchukỳthờigianbấttận,quanhữngthờikỳthànhhìnhvàhủydiệtcủacácthếgiới,đobằngđơnvịkiếp,mộtkiếpgồm4.320triệunăm.Từnhãnquancủaconngười,mộtquanniệmnhưvậygợirasựđơnđiệuđángsợ,vìnócứtiếptụcvôđịnhmãi.Nhưngtừtầmnhìncủathiêngliêng,nóchứađầysaymênhưtrongcáctròchơilặpđilặplạicủacontrẻ,chúngchơimãivìthờigianđãbịlãngquên,thờigianđãtựquyvềmộtkhoảnhkhắctuyệtdiệuduynhất.

Thầnthoạiấykhôngphảilàsựdiễnđạtcủamộttriếthọchìnhthức,màcủamộttrảinghiệmhaytrạngtháinhậnthứcgọilàmoksha,tức“giảithoát”.Xéttổngthể,sẽchắcchắnhơnnếunóirằngtriếthọcẤnĐộchủyếulàtrảinghiệmnày,cònhệthốngcáctưtưởngcốgắngchuyểntrảinghiệmấythànhngônngữquyướcchỉlàthứyếu.Dođó,vềcănbản,chỉcóthểhiểutriếthọcấybằngcáchchiasẻmộttrảinghiệmchứađựngcùngkiểukiếnthứcphiquyướcnhưđượcthấytrongĐạogiáo.Nócũngđượcgọilàtựtri(atma-jnana)haytựliễungộ(atma-bodhi),vìnócóthểđượccoilàsựkhámphátôilàaihaylàgìkhitôikhôngcònbịđồngnhấtvớibấtkỳvaitròhayđịnhnghĩaquyướcnàovềtôinữa.TriếthọcẤnĐộkhôngmôtảnộidungcủakhámphánày,trừtrường

hợptrongngônngữthầnthoại,sửdụngcâu“TalàThượngđế”(AhamBrahman)hay“Đấngấylàngươi”(TatTvamAsi)đểnóirằngTự-tringhĩalàthựcchứngrằngmìnhvốnđồngnhấtvớiThượngđế.

Nhưngđiềunàykhôngámchỉcùngýnghĩanhư“tuyênbốlàThượngđế”trongngữcảnhDoThái-CơĐốc,làtrườnghợpngônngữthầnthoạithườngbịlẫnlộnvớingônngữthựctếdẫnđếnkhôngcósựphânbiệtrõrànggiữaThượngđếđượcmôtảbằngcácthuậtngữcủatưduyquyướcvàThượngđếnhưngàitồntạitrongthựctế.MộtngườiHindukhôngnói“TalàThượngđế”đểámchỉrằnganhtatựmìnhchịutráchnhiệmvềtoànbộvũtrụvàamhiểumọichitiếtvậnhànhcủanó.Mộtmặt,anhtađangnóikhôngphảivềsựđồngnhấtvớiThượngđếởcấpđộnhâncáchhờihợtcủaanhta.Mặtkhác,“Thượngđế”củaanhta-Brahman-khôngchịutráchnhiệmvềvũtrụtheocách“riêng”;đấngấykhôngbiếtvàkhônghànhxửnhưthểmộtconngười,bởiđấngấykhôngnhậnthứcvũtrụdựavàocácsựkiệnquyước,cũngkhôngvậnhànhvũtrụấybằngsựtínhtoán,nỗlựchayýchí.Mộtđiềucóthểđánglưuýlà,từ“Brahman”cógốcbrih-nghĩalà“tăngtrưởng”,vìhànhđộngsángtạocủađấngấy,giốngnhưhànhđộngsángtạocủaĐạo,làvớicáitựnhiênliênquanđếntăngtrưởng,khácvớisựtínhtoánliênquanđếntạora.Đóchưakể,dùBrahmanđượccholà“biết”chínhmình,cáibiếtnàykhôngphảidínhđếnkiếnthức,khôngphảicáibiếtmàngườitacóvềcácđốitượngtáchrờikhỏimộtchủthể.NhưlờiShankara:(13)

BởiđấngấylàNgườibiết,vàNgườibiếtcóthểbiếtcácthứkhác,nhưngkhôngthểbiếnBảnthânthànhđốitượngchocáibiếtcủachínhNgườiấy,giốngnhưlửacóthểđốtcácthứkhác,nhưngkhôngthểđốtchínhnó.(14)

VớitâmthứcphươngTây,triếthọcẤnĐộđánhđốởchỗnólýluậnquánhiềurằngtrảinghiệmgiảithoátkhônglàgì,vànóiquáít,nếukhôngphảilàchẳngnóigì,trảinghiệmấylàgì.Điềunàyđươngnhiênkhiếnngườitabốirối,bởilẽnếutrảinghiệmấythậtsựphinộidung,hoặcnếunóquáthiếusựliênquanvớinhữnggìchúngtacholàquantrọng,làmsaogiảithíchsựquýtrọngvôbờmànócóđượctrongthứbậcđờisốngẤnĐộ?

Ngaycảởcấpđộquyước,dễthấyrằngbiếtđiềugì“khônglà”thườngcũngquantrọngkhôngkémbiếtđiềugì“là”.Kểcảkhiyhọckhôngthểđưaramộtđiềutrịhiệuquảchobệnhcảmlạnhthôngthường,vẫncóchútíchlợinếubiếtmộtsốloạithuốclangbămthôngdụngnhấtđịnhlàvôtácdụng.Ngoàira,vaitròcủakiếnthứcphủnhậnkhôngkhácvớicácứngdụngcủakhoảngkhông-tranggiấytrốngkhôngtrênđócâutừđượcviếtra,cáibìnhtrốngkhôngđểchấtlỏngđượcrótvào,cửasổtrốngkhôngđểánhsángcóthểđivào,vàđườngốngtrốngkhôngđểnướccóthểchảy.Rõràng,giátrịcủacáitrốngkhôngnằmởnhữngchuyểnđộngnóchophép,hoặcnhữngchấtliệumànólưuchuyểnhaychứađựng.Nhưngtrướchếtphảicócáitrốngkhông.VìvậymàtriếthọcẤnĐộtậptrungvàophủnhận,vàogiảithoáttâmkhỏicáckháiniệmvềChânlý.Nókhôngđưaraýtưởnghaymôtảnàovềviệclấycáigìlấpđầykhoảngkhôngtrongtâm,bởiýtưởngsẽloạitrừthựctế-phầnnàogiốngnhưmộthìnhảnhvềmặttrờitrênkhungcửasổsẽngăncảnánhsángmặttrờichânthực.TrongkhingườiDoTháikhôngchophépkhắchọahìnhảnhThượngđếlêngỗhayđá,ngườiHindusẽkhôngchophépmộthìnhảnhbằngtưduy-trừtrườnghợpnórõrànglàthầnthoạiđếnmứckhôngbịnhầmlẫnthànhthựctại.

Vìvậypháptu(sadhana)củaconđườnggiảithoátlàdầndầnđưangã(atman)thoátkhỏimọisựđồngnhất.Đólànhậnramìnhkhôngphảicơthểnày,cáccảmnhận,trigiác,suynghĩhayýthứcnày.Thựctạicănbảncủađờimìnhkhôngphảibấtkỳđốitượngcóthểnhậnthứcđượcnào.Rốtráo,nóthậmchíkhôngtrùngvớibấtkỳýtưởngnào,dùvềThượngđếhayngã.NhưlờiÁonghĩathư,bộMandukya:

Đấngấykhôngnhậnthứcvềcáichủquanhaykháchquan,haycảhai;đấngấykhôngphảiýthứcgiảnđơn,khôngphảitrigiácvôphânbiệt,cũngkhôngphảithuầnlàutối.Đấngấyvôhình,khôngcómốiliênhệ,khôngthểthấuhiểu,khôngthểsuyluận,khôngthểmôtả-làcốtlõicủaTựgiác,làchấmdứtcủahuyễn(maya).(15)

Ngãđốivớitoànbộýthứccủachúngtagiốngnhưcáiđầuđốivớithịgiác-chẳngsángchẳngtối,chẳngđầychẳngrỗng,chỉlàcáivượtngoàisuylường.Khoảnhkhắcmọisựđồngnhấtngãvớimộtđốitượng

haykháiniệmđãdừnglại,trongtrạngtháigọilànirvikalpahay“vôniệm”,từcácchiềusâukhôngbiếtcủanó,sẽlóelênmộttrạngtháinhậnthứcđượcgọilàthiêngliêng,cáibiếtcủaBrahman.

Khidiễngiảisangngônngữquyước-vàhãynhắclạimộtlầnnữa-sangngônngữthơcathầnthoại,cáibiếtcủaBrahmanđượcmiêutảnhưsựkhámphárằngthếgiớinày,tưởngnhưlàVôsố,trênthựctếlạilàMột,rằng“tấtcảlàBrahman”và“mọinhịnguyênđềudotưởngtượngsaimàra”.số,trênthựctếlạilàMột,rằng“tấtcảlàBrahman”và“mọinhịnguyênđềudotưởngtượngsaimàra”.

Mokshacũngđượchiểulàsựgiảithoátkhỏihuyễn(maya)-mộttrongnhữngtừquantrọngnhấtcủatriếthọcẤnĐộ,cảẤngiáolẫnPhậtgiáo.Thếgiớiđadạngcủacácsựviệcvàsựkiệnđượccoilàhuyễn,thườngđượchiểulàmộtảotưởngchekhuấtthựctạinềntảngduynhấtcủaBrahman.Điềunàyđưađếnấntượngrằngmokshalàmộttrạngtháinhậnthứctrongđótoànbộthếgiớitựnhiênđadạngbiếnmấtkhỏitầmmắt,nhậpvàokhoảngmênhmôngvôgiớihạncủakhônggiansánglờmờ.Mộtấntượngnhưvậynênbịxóabỏngaylậptức,vìnóhàmýsựphânchianhịnguyên,sựbấttươngthíchgiữaBrahmanvàmaya,màđiềunàytráingượcvớitoànbộnguyênlýcủatriếthọcÁonghĩathư.BởiBrahmankhôngphảicáiMộtđốilậpvớicáiVôsố,đơngiảnđốilậpvớiphứctạp.Brahmanlàbấtnhị(advaita),nghĩalàkhôngcóđốilậpnào,vìBrahmankhôngởtrongcũngkhôngởngoàibấtkỳphânloạinào.

Giờđây,phânloạichínhlàmaya.TừnàycógốctiếngPhạnlàmatr-,“đolường,địnhhình,xâydựng”hay“đặtramộtkếhoạch”,cũngtừgốcnàychúngtacócáctừHyLạp-Latinnhưmeter(dụngcụđo),matrix(matrận),material(nguyênliệu)vàmatter(vậtchất).Quátrìnhđolườngcănbảnlàsựphânchia,dùlàdùngngóntayvẽđườngthẳng,dùnggangtayđểđánhdấu,dùngcompakhoanhvòngtròn,haydùnglycốcđểđongngũcốchoặcchấtlỏng.Dovậy,gốctiếngPhạndva-,từđóchúngtacótừ“divide”(phânchia)cũnglàgốccủatừLatinduovàtiếngAnh“dual”(đôi,hai...)

Vậynên,nóithếgiớicácsựviệcvàsựkiệnlàmaya,hayhuyễn,tứclànóisựviệcvàsựkiệnlàcácthuậtngữcủađolườngthayvìlàcácthực

tếcủatựnhiên.Songchúngtaphảimởrộngkháiniệmđolườngđểbaogồmcảviệcđặtracácloạiranhgiới,dùdựatrênphânloạitheomôtảhaysànglọccóchọnlựa.Từđó,dễthấyrằngsựviệcvàsựkiệncũngtrừutượngnhưcácđườngvĩđộ,hoặcnhưfootvàinch.(16)Hãysuynghĩmộtlátđểthấyrằngkhôngthểxáclậpmộtsựviệcriênglẻchỉdựatrênchínhnó.Tốithiểusựviệcluônđithànhcặp,chẳnghạn,khôngthểcảmnhậnmộtcơthểriênglẻtáchrờikhỏikhônggianmànódựavào.Địnhnghĩa,xácđịnhranhgiới,pháchọa-đâyđềulànhữnghànhđộngphânchia,dovậythuộcvềnhịnguyên,vìlẽngaykhimộtđườngbiênđượcxáclập,nóliềncóhaiphía.

Quanđiểmnàyphầnnàogâysửngsốtvàthậmchíkhákhóhiểuvớinhữngailâunayquennghĩrằngsựvật,sựviệcvàsựkiệnchínhlànhữngcấuthànhcănbảncủathếgiới,làcáithựcchấtnhấttrongnhữngcáithựcchấtcóthật.NhưngmộttrongnhữngđiềutiênquyếtđểnghiêncứuẤngiáovàPhậtgiáolàcóhiểubiếtphùhợpvềgiáolýmaya,vàđểnắmbắtýnghĩacủanó,ngườitaphảicốgắnggácsangbênnhữngtriếthọc“duytâm”khácnhaucủaphươngTây,màgiáolýmayahaybịhiểulầmsang,ngaycảbởinhữngmônsinhVệđàhiệnđạicủaẤnĐộ.Bởivớiconmắtcủangườiđãgiảithoát(jivanmukta),thếgiớikhôngphảimộtvọngtưởngcủatâmtheonghĩalàchẳngcógìđểthấyngoàisựtrốngkhôngvôđịnh.Ngườiấycũngthấycáithếgiớimàchúngtathấy;nhưnganhtakhôngđánhdấu,đolườnghayphânchianónhưchúngta.Anhtakhôngnhìnnhậnnónhưthểđượcphânchiacụthểthànhcácsựvậtvàsựviệctáchrời.Anhtathấylàndacóthểđượccoinhưcáigắnkếttavớimôitrường,màcũnglàcáitáchrờitakhỏimôitrường.Ngoàira,anhtacònthấylàndachỉđượccoilàgắnkếtnếutrướcđónóđãđượccoilàtáchrời,vàngượclại.

Quanđiểmcủaanhtadovậykhôngphảinhấtnguyên.AnhtakhôngnghĩrằngtrênthựctếmọivậtlàMột,vìchặtchẽmànói,chưatừngcóbấtkỳ“vật”gìđểđượccoilàMột.Kếthợpcũnglàhuyễnnhưphânchia.VìlẽđómàcảngườiHindulẫnđệtửPhậtgiáothíchnóivềthựctạilà“bấtnhị”thayvì“cáiMột”,bởikháiniệmcáiMộtluônphảitrongmốiliênhệvớikháiniệmcáiVôsố.Giáohuấnvềmayadođólàgiáohuấnvềtínhtươngđối.Nónóirằngsựvật,sựviệcvàsựkiệnđượcphácra,khôngphảidotựnhiên,màdomôtảcủaconngười,vàcáchchúngtamôtả(hayphânchiachúng)làtươngđối,tùytheoquanđiểmkhác

nhaucủachúngta.

Chẳnghạn,dễthấymộtsựkiệngọilà“Chiếntranhthếgiớithứnhất”,đượccholàbắtđầungày4/8/1914vàkếtthúcngày11/11/1918,chỉlànhữngthờiđiểmđặtrakhátùytiện.Cácnhàsửhọccóthểpháthiệnthờiđiểm“thựctế”bắtđầucuộcchiếnsớmhơnnhiều,vàxungđộtấy“lạitiếptục”saukhinhữngmốcchínhthứcnàyđãquakhálâu.Bởilẽsựkiệncóthểphânchiavàhợplạinhưgiọtthủyngân,tùyvàonhữngthayđổiquyướctrongcáchmôtảlịchsử.Ranhgiớigiữacácsựkiệnđượcxáclậpbởiquyướchơnlàtựnhiên,chẳnghạnnhưđờingườiđượccholàbắtđầutừlúcđẻrathayvìtừlúchoàithaihaycaisữa.

Tươngtự,dễnhậnthấytínhchấtquyướccủasựvật.Thôngthường,cơthểconngườiđượctínhlàmộtvật,tuynhiêntừquanđiểmsinhlýhọc,nócóbaonhiêuphầnhaybộphậnthìlàbấynhiêuvật,vàtừquanđiểmxãhộihọcnóđơnthuầnlàmộtphầncủamộtvậtlớnhơngọilàmộtnhóm.

Tấtnhiên,thếgiớitựnhiênnhannhảnnhữngbềmặtvàđườngbiên,nhữngkhuvựcdàyđặcvàtrốngrỗng,đượcchúngtasửdụngđểđánhdấuranhgiớigiữacácsựkiệnvàsựvật.Nhưngcảởđâynữa,giáolýmayakhẳngđịnhrằng,nhữngsắctướng(rupa)nàykhôngcó“tựthể”hay“tựtánh”(svabhava):chúngkhôngtồntạitựthân,màchỉtrongmốiquanhệlẫnnhau,giốngnhưmộtvậtrắnkhôngthểđượcnhậnratrừphiởtrongmốiliênhệvớimộtkhoảngkhông.Theoýnghĩaấy,vậtrắnvàkhoảngkhông,âmthanhvàyênlặng,cáihiệnhữuvàcáiphihiệnhữu,hìnhảnhvàbốicảnhlàkhôngthểtáchrời,làphụthuộclẫnnhau,hoặc“cùngsinhkhởi”,vàchỉdohuyễn,dosựphânchiatheoquyước,chúngmớiđượccoilàtáchrờikhỏinhau.

TriếthọcẤnĐộcũngxemrupa,haysắctướng,làhuyễnvìchúngvôthường.Trênthựctế,khikinhsáchẤngiáohayPhậtgiáonóitớitínhchất“trốngkhông”hay“hưhuyễn”củathếgiớitựnhiênhữuhình-đểphânbiệtvớithếgiớicủacácsựvậttheoquyước-họchínhlàđangnóitớisựvôthườngcủasắctướng.Sắctướngliêntụcthayđổi,dovậylàhuyễnvớihàmýhơimởrộngrằngnókhôngthểđượcđánhdấuhaynắmbắtmộtcáchchắcchắn.Sắctướnglàhuyễnkhitâmcốgắnglĩnhhộivàkiểmsoátnótrongnhữngphạmtrùcốđịnhcủatưduy,tứclà

bằngtêngọi(nama)vàngôntừ.Bởilẽchúngchínhlànhữngdanhtừvàđộngtừmàtheođó,cácphạmtrùtrừutượng,dựavàokháiniệmvềsựvật,sựviệcđượcđịnhra.

Têngọivàthuậtngữ,đểđạtmụcđíchcủachúng,nhấtthiếtphảicốđịnhvàrõràng,giốngnhưmọiđơnvịđolườngkhác.Nhưngứngdụngcủachúng,đếnmộtmứcđộnàođó,lạitrởnênvừaýđếnnỗiconngườiluôncónguycơlẫnlộnsựđolườngvớicáiđượcđolường,đồngnhấttiềnbạcvớicủacải,quyướccốđịnhvớithựctạiluônthayđổi.Cóđiều,chừngnàongườitacònđồngnhấtbảnthânvàcuộcđờimìnhvớinhữngkhungđịnhnghĩacứngnhắcvàrỗngtuếchnày,ngườitacònbuộcbảnthânphảichịusựthấtvọngkhôngngừngcủamộtngườicốgắnggiữnướcbằngmộtcáirây.VậynêntriếthọcẤnĐộliêntụcnóiđếncáingungốccủaviệctheođuổisựvật,củanỗlựctìmsựthườnghằngởnhữngthựcthểvàsựviệcnhấtđịnh,bởitriếthọcấythấytrongtấtcảnhữngđiềunàychẳngcógìngoàisựmêđắmvớinhữngthứmùmờ,nhữngướcđoántrừutượngcủatâm(manas).(17)

Bởivậy,mayathườngđượcxemnhưtươngtựvớinama-rupa,“danh-và-tướng”,vớinỗlựccủatâmránggiữchặtcácsắctướngliêntụcthayđổicủatựnhiêntrongmắtlướinhữngphânloạicốđịnhcủanó.Nhưngkhiđãhiểusắctướngrốtráolàrỗngkhôngtheoýnghĩađặcbiệtlàkhôngthểnắmbắtvàkhôngthểđolường,thìthếgiớisắctướngngaylậptứcđượcthấylàBrahmanthayvìmaya.Thếgiớisắctướngtrởthànhthếgiớithậtngaykhoảnhkhắcnókhôngcònbịnắmgiữnữa,ngaykhoảnhkhắcsựlinhđộngdễthayđổicủanókhôngcònbịcưỡnglạinữa.Vìvậy,tínhchấtnhấtthờicủathếgiớilạichínhlàdấuhiệuvềcáithiêngliêngcủanó,vềsựđồngnhấtthậtsựcủanóvớicáivôhạnkhôngthểphânchiavàkhôngthểđolườngcủaBrahman.

ĐâylàlýdovìsaosựnhấnmạnhcủaẤngiáovàPhậtgiáovàotínhchấtvôthườngcủathếgiớikhôngphảilàmộthọcthuyếtbiquanhayhưvôtheonhưgiớiphêbìnhphươngTâythườngquanniệm.Sựnhấtthờichỉgâythấtvọngchocáitâmkhăngkhăngcốgắngnắmbắt.Cònvớicáitâmbuôngxảvàchuyểnđộngtheodòngchảycủasựthayđổi,màtronghìnhảnhPhậtgiáoThiền,nónhưmộtquảbóngtrênmộtdòngsuối,cảmgiácthoángquahaytrốngkhôngtrởthànhmộtkiểuphúclạc.CólẽđiềunàygiảithíchtạisaocảởphươngĐônglẫnphươngTây,vô

thườnghaylàchủđềcủanhữngángthơsâuxavàgâyxúcđộngnhất,đếnnỗivẻhuyhoàngcủađổithayvẫntỏasángngaycảkhithisĩcóvẻghétbỏnónhất:

Ngàymai,ngàymai,lạingàymai,RónrénđếntrongbướcchânnhỏNgoảnhđingoảnhlại,đãtớicuốicuộcđời.Còntấtcảnhữngngàyđãqua,Soisángchonhữnggãkhờconđườngvềvớicátbụi.Tắtđi,tắtđi,ngọnnếnngắnngủi!Tắtđi,tắtđi,ngọnnếnngắnngủi!Trênsânkhấu,tốnthờigiờkhệnhkhạng.Đểrồichẳngcònaibiếttới:Chỉlàchuyệntàolao,đượcthằngngốckểlại,Đầynhữngâmthanhvàcuồngnộ.Màhoàntoànvônghĩa.(18)

NhưR.H.Blythnhậnxét,nóivậynhưngcóvẻrốtcuộckhôngtệvậy.

Tựutrung,giáohuấnmayachỉrahaiđiều,mộtlà,khôngthểtómbắtthếgiớithựctếtrongmảnhlướingôntừvàkháiniệmcủatâm,vàthứhai,tínhchấthaythayđổicủachínhnhữngsắctướngmàtưduycốgắngđịnhnghĩa.Thếgiớicủasựviệcvàsựkiệnhếtthảyđềulàdanh(nama),cáctêngọitrừutượng,vàtướng(rupa),sắctướnghaythayđổi.Nóvuộtkhỏicảsựlĩnhhộicủatriếtgialẫnsựnắmbắtcủangườitìmkiếmđiềudễchịu,nhưnướcvuộtkhỏibàntaychộplấynước.ThậmchícòncóchútgìđógiảdốitrongtưtưởngrằngBrahmanlàthựctạivĩnhhằngẩndướisựthayđổiliêntục,cònngãlànềntảngthiêngliêngcủaýthứcconngười,bởichừngnàođâycònlànhữngkháiniệm,chúngcũngkhôngcókhảnăngnắmbắtcáithậtnhưmọikháiniệmkhác.

ChínhnhậnthứcnàyvềtínhchấthoàntoànkhôngthểnắmbắtcủathếgiớilàcănbảncủaPhậtgiáo.Đâylàsựthayđổiđặcbiệtvềđiểmnhấn,màhơntấtcảmọithứkhác,nóphânbiệtgiáophápcủaĐứcPhậtvớilờidạycủaÁonghĩathư,nólýgiảichosựpháttriểncủaPhậtgiáothànhmộttràolưukhácbiệttrongđờisốngvàtưtưởngẤnĐộ.

Bởilẽ,“BậcTỉnhThức”CồĐàmhayĐứcPhật(nhậpdiệtkhoảngnăm545trướcCôngnguyên)sốngởthờikỳcácbộÁonghĩathưchínhđãcórồi,vàtriếtlýcủachúngphảiđượccoilàxuấtphátđiểmchogiáophápcủangài.Tuynhiên,sẽlàmộtsailầmnghiêmtrọngnếunhìnnhậnĐứcPhậtnhưngười“sánglập”hay“cảicách”củamộttôngiáorađờinhưmộtkiểuphảnkháng“cótổchức”chốnglạiẤngiáo.Bởichúngtađangnóivềmộtthờikỳchưacónhậnthứcgìvề“tôngiáo”,khinhữngthuậtngữnhư“Ấngiáo”hay“Bàlamôngiáo”chẳngcóýnghĩagì.Chỉđơngiảnlàcómộttruyềnthống,thểhiệntrongcácgiáohuấnkhẩutruyềncủaVệđàvàÁonghĩathư,mộttruyềnthốngkhônghẳnmangtính“tôngiáo”bởinóchứađựngtrọnvẹncảmộtcáchsốngvàliênquanđếnmọithứ,từcácphươngthứcnôngnghiệpđếnkiếnthứcvềthựctạirốtráo.ĐứcPhậtđãhoàntoàntuântheotruyềnthốngnàykhingàitrởthànhmộtrishi,tức“hiềngiảsốngtrongrừng”,mộtngườitừbỏcuộcsốnggiađình,từbỏgiaicấpxãhộiđểđitheoconđườnggiảithoát.Nhưmọihiềngiảkhác,phươngpháptutậpgiảithoátcủangàicónhữngđặctrưngnhấtđịnh,vàgiáophápcủangàicósựphêphánthấtbạicủamọingườikhithựchànhtheotruyềnthốngmàhọtintheo.

Ngoàira,ngàihoàntoànđitheotruyềnthốngtrongviệctừbỏgiaicấp,chấpnhậnconđườngcủamộtđệtửvôgiaicấp,vôgiacư.Bởilẽ,cònhơncảTrungHoa,truyềnthốngẤnĐộđặcbiệtkhíchlệngườitatừbỏcuộcsốngthếtụckhiđếnmộtđộtuổinhấtđịnh,saukhiđãhoàntấtcácnghĩavụgiađìnhvàcôngdân.Từbỏgiaicấplàdấuhiệuhữuhìnhbênngoàicủanhậnthứcrằngtrạngtháichânthựccủamìnhlà“vôphânloại”,rằngvaitròhayconngườicủamìnhđơngiảnlàdoquyước,cònbảnchấtchânthựclà“vôvật”và“vôthân”.

Nhậnthứcnàylàđiểmthenchốttrongtrảinghiệmgiácngộ(bodhi)củaĐứcPhật,nóxảyđếnvớingàivàomộtđêmkhingàingồidướicộibồđềtrứdanhởGaya,saubảynămthiềnđịnhtrongrừng.TừnhãnquancủaThiền,trảinghiệmnàylànộidungcốttủycủaPhậtgiáo,còngiáohuấnbằnglờilàhoàntoànthứyếusovớisựtruyềntraovôngôncủachínhtrảinghiệmấytừthếhệnàysangthếhệsau.Trongbảynăm,ĐứcPhậtđãvậtlộnvớicácphươngpháptruyềnthốngnhưyogavàépxác(tapas),quántưởngvàkhổhạnh,nhằmthấusuốtcănnguyênsựlệthuộccủaconngườivàohuyễn,tìmsựgiảithoátkhỏivòngluẩnquẩncủabámchấpgiốngnhưcốgắngdùngbàntaynắmlấychínhnó.Mọinỗ

lựccủangàiđềuvôích.Khôngthểtìmthấycáingãvĩnhhằngnào,cáingãthậtsựnào.Dùngàicótậptrungthếnàovàotâmđểtìmranguồngốcvàcănnguyêncủanó,thứduynhấtngàitìmthấylànỗlựctậptrungcủachínhmình.Buổitốitrướcđêmgiácngộ,ngàiđơngiản“đầuhàng”,xảbỏchếđộkhổhạnh,vàănmộtchútthứcăncódinhdưỡng.

Ngaysauđó,ngàilậptứccảmthấymộtthayđổisâusắcđangxảyđếnvớimình.Ngàingồidướicộibồđề,nguyệnkhôngđứngdậychừngnàocònchưađạtgiácngộtốithượng,vàtươngtruyềnngàiđãngồisuốtđêmchođếnkhicáinhìnđầutiênvàongôisaoMaiđangmọcchợtlàmbừnglênmộttrạngtháisángtỏvàhiểubiếthoàntoàn.Đâylàanuttarasamyaksambodhi,“giácngộtrọnvẹn,tốithượng”,(19)sựgiảithoátkhỏihuyễnvàvòngluânhồibấttận,mộtvòngsinhtửcòntiếpdiễnmãichừngnàoconngườicòncốbằngmọicáchđểnắmbắtcuộcsốngcủachínhmình.

Nhưngnộidungthựctếcủatrảinghiệmnàychưabaogiờvàkhôngbaogiờcóthểdiễnđạtthànhlời.Bởilẽtừngữlàbộkhungcủahuyễn,làcácmắtlướitrongmảnhlướicủanó,còntrảinghiệmlànướcvuộtqua.Thếnênchừngnàocòndínhdángđếntừngữ,nhiềunhấtcóthểnóivềtrảinghiệmnàylànhữnglờisau,đượccholàcủaĐứcPhậttrongKinhKimCương(VajracchedikaSutra).

Bởivậy,nàyTuBồĐề,taởnơivôthượngchánhđẳngchánhgiác,chođếnthậtkhôngmộtchútphápnàocóthểđắcđược,đómớigọilàvôthượngchánhđẳngchánhgiác.(20)

Vìvậy,từgócnhìnThiền,ĐứcPhật“chưatừngnóimộtlời”,dùthiênkinhvạnquyểnđượccholàngàithuyết.Bởilẽthôngđiệpthậtsựcủangàikhôngbaogiờđượcnóira,vànólàmộtthôngđiệpmà,khitừngữrángdiễnđạtnó,chúnglàmchonócóvẻnhưchẳnglàgìcả.Tuyvậy,điềucốttủytrongThiềnlạilà,nhữnggìkhôngthểchuyểntảibằnglờivẫncóthểđượctraobằng“chỉthẳng”,bằngmộtphươngphápgiaotiếpvôngônnàođó,mànếukhôngcóchúng,trảinghiệmPhậtgiáokhôngthểđượctruyềnlạichocácthếhệsau.

Trongtruyềnthốngriêng(cólẽkhátrễ)củanó,ThiềnkhẳngđịnhĐứcPhậtđãtraotruyềnsựtỉnhthứccủangàichođạiđệtửlàMaHaCaDiếpbằngcáchđưamộtcànhhoalênvàgiữyênlặng.(21)Tuynhiên,kinhtạngPàlikểrằngngaysaukhigiácngộ,ĐứcPhậtđitớiVườnNaiởBenaresvàtuyênthuyếtgiáophápcủangàichonhữngngườitrướcđâytừnglàbạnđồngtukhổhạnh,ngàidiễnđạtnódướihìnhthứccủaTứDiệuĐế,haybốnchânlýcaoquý,mộttómlượcvôcùngtiệndụngvềPhậtgiáo.

TứDiệuĐếđượctrìnhbàytheohìnhthứcVệđàtruyềnthốngnhưmộtbácsĩchẩnđoánvàkêtoa:nhậndạngcănbệnh,nguyênnhâncủanó,tuyênbốnócóchữađượckhông,vàkêtoađiềutrị.

Diệuđếđầutiênliênquanđếnmộttừkhôngđơngiản,duhkha,cóthểtạmdịchlà“khổ”,nóchỉrõcănbệnhlớnlaocủathếgiớimàPhậtpháplàphươngthứcđiềutrị.

Sinhlàkhổ,giàlàkhổ,bệnhlàkhổ,chếtlàkhổ,sầubikhổnãocũnglàkhổ...Oánthùtụhộilàkhổ,thươngyêubiệtlylàkhổ,mongcầukhôngđượclàkhổ;tómlại,thânnày,nămthủuẩndựatrênthamđắmnàylàkhổ.(22)

Tuynhiên,khôngvìthếmàcóthểđiđếnkhẳngđịnhchungchung“đờilàkhổ”.Ýnghĩađúnghơnlà,đờinhưcáchchúngtathườngsốngmớilàkhổ,haychínhxáchơn,nóbịlàmkhổbởisựthấtvọngrấtriêngdoránglàmcáikhôngthể.Nhưvậy,“thấtvọng”cólẽmớilàcáchdịchtốtnhấtchoduhkha,chodùduhkhachỉlàtừtráinghĩađơngiảncủasukha,tức“dễchịu”hay“ngọtngào”.(23)

Trongmộtbàiphápkhác,ĐứcPhậtdạyrằngduhkhalàmộttrongbatínhchấtcủasựtồntại,haytrởthành(bhava),haitínhchấtkialàanitya,vôthường,vàanatman,vôngãhaykhôngcócáitôi.Đâylàhaithuậtngữcótầmquantrọngthiếtyếu.Nhưđãnói,giáophápanityakhônghẳnlàlờikhẳngđịnhđơngiảnrằngthếgiớilàvôthường,màđúnghơn,ngườitacàngnắmbắtthếgiới,nócàngthayđổi.Thựctạitựnóchẳngvôthườnghaythường;nókhôngthểphânloạiđược.Nhưng

khingườitacốgắngbámlấynó,sựthayđổilạirànhrànhởmọinơi,chẳngkhácgìcáibóngcủamộtngười,càngđuổitheonó,nóbỏchạycàngnhanh.

Tươngtự,giáophápanatmankhônghoàntoànlàlờikhẳngđịnhtrầntrụirằngkhôngcóngãthậtsự(atman)nàolàmcơsởchoýthứccủachúngta.Thậtraýnghĩacủanólàkhôngcóngãhaythựctạicănbảnnàocóthểnắmbắtđược,dùbằngkinhnghiệmtrựctiếphaykháiniệm.DườngnhưĐứcPhậtcảmthấygiáolývềngãtrongÁonghĩathưquádễdẫntớimộtdiễngiảisaitaihại.Nótrởthànhmộtđốitượngcủaniềmtin,mộtướcnguyện,mộtmụctiêuđểđạtđến,mộtthứgìđótâmcóthểbámvàonhưchốnantâmcuốicùngvàduynhấtgiữasựbiếnđộngcủacuộcđời.ĐứcPhậtthấycáingãđượcnắmbắtnhưvậykhôngcònlàngãchânthực,chỉlàthêmmộthìnhtướngkháctrongvôsốhìnhtướngcủahuyễn.Vậynênanatmancóthểđượcdiễnđạtthành“ngãchânthựctứcvôngã”,bởilẽmọinỗlựchìnhdungvềngã,tinvàongã,haytìmkiếmngãngaylậptứcđuổinóđi.

Áonghĩathưphânbiệtatman,ngãchânthựcsiêuviệtlêncánhân,vớijivatman,linhhồncánhân.GiáophápanatmancủaPhậtcũngđồngthuậnvớiÁonghĩathưtrongviệcphủnhậnsựtồntạicủacáithứhai.ĐiềucănbảnvớimọitôngpháiPhậtgiáolàkhôngcóngãnào,khôngcóthựcthểthườnghằngnàolàmchủthểbấtbiếnchocáctrảinghiệmthườngthayđổicủachúngta.Bởilẽbảnngãchỉtồntạitrongmộtýnghĩatrừutượng,đượcrútratừkýức,nóphầnnàogiốngnhưvònglửakhôngthậtdomộtcâyđuốcxoaytíttạora.Chẳnghạn,chúngtacóthểhìnhdungđườngchimbaytrêntrờilàmộtđườngthẳngriêngbiệtmàconchimđãthựchiện.Nhưngđườngấycũngtrừutượngkhôngkémđườngvĩđộ.Trongthựctếcụthể,chimbaykhôngđểlạidấuvếtgì,tươngtựquákhứtừđóngãđượcrútrađãhoàntoànbiếnmất.Bởivậymọinỗlựcníubámvàongãhaybiếnnóthànhmộtnguồngốchànhđộnghiệuquảkhôngtránhkhỏidẫnđếnthấtvọng.

Diệuđếthứhailiênquanđếnnguyênnhâncủathấtvọng,đượccholàtrishna,sựbámchấp,gâyrabởiavidya,vôminhhaythiếunhậnthức.Giờđây,vôminhchínhlàcáiđốilậpvớigiácngộ.Nólàtrạngtháitâmbịthôimiênhaymêhoặcbởihuyễn,khiếntâmlẫnlộnthếgiớitrừutượngcủasựvậtvàsựviệcvớithếgiớicụthểcủathựctại.Ởmộtcấp

độsâuxahơn,nólà“bấttựtri”,khôngnhậnramọinắmbắthóaralànỗlựcvôvọngmuốnnắmbắtchínhmình,hayđúnghơn,muốncuộcđờinắmbắtchínhnó.Bởilẽvớimộtngườiđãtựtri,khôngcósựphânchianàogiữaanhtavàthếgiớibênngoài.Vôminhnghĩalà“lờđi”thựctếrằngchủthểvàđốitượngcómốiliênhệvớinhaunhưhaimặtcủamộtđồngxu,nênkhicáinàyđuổibắt,cáikiachạytrốn.Vìlẽđó,khingãtìmcáchthốngtrịthếgiới,đưacàngnhiềuthứcủathếgiớicàngtốtvàosựkiểmsoátcủanó,nỗlựcấychỉtiếntriểnđượcchútítrồisẽnảysinhcáibấtcậpcủaviệcngãkiểmsoátchínhnó.

Đâythậtrachỉlàvấnđềđơngiảncủacáingàynaychúngtagọilàđiềukhiểnhọc,khoahọcvềkiểmsoát.Trênphươngdiệncơhọcvàluậnlý,dễthấybấtkỳhệthốngnàohướngđếntựkiểmsoáthoànhảocũngđanghướngđếntựthấtbạihoàntoàn.Mộthệthốngnhưvậylàmộtvòngtrònluẩnquẩn,nócócùngcấutrúclogicnhưmộtlờiphátbiểunóilênđiềugìđóvềchínhnó,chẳnghạn“tôiđangnóidối”,vớihàmýrằngcâuấycũnglànóidối.Lờiphátbiểucứluânchuyểnmãimộtcáchnguxuẩn,bởinóluônđúngnếunócònsai,vàluônsainếunócònđúng.Nóicụthểhơn,takhôngthểnémtráibóngchừngnàocònđangbámlấynó,cònmuốnduytrìkiểmsoáthoàntoànchuyểnđộngcủanó.

Dovậy,dùlàmuốnkiểmsoáthoàntoànmôitrườnghaybảnthân,mongmuốnấydựatrênsựmấttintưởngsâusắcvàongườikiểmsoát.Vôminhnghĩalàkhôngnhìnrasựtựmâuthuẫncănbảntrongtháiđộnày.Từđósinhrasựnắmbắthaykiểmsoátcuộcsốngmộtcáchvôích,chỉmanglạitựthấtvọng,vàhìnhtháicuộcsốngmànódẫnđếnlàvòngluẩnquẩnmàẤngiáovàPhậtgiáogọilàsamsara,vòngluânhồi.(24)

Nguyênlýhoạtđộngcủavòngluânhồiđượcgọilàkarma,nghiệp,hay“hànhvicóđiềukiện”,tứchànhđộngnảysinhtừmộtđộnglựcvàhướngđếnmộtkếtquả-kiểuhànhđộngluônđòihỏiphảicóhànhđộngtiếptheo.Conngườivướngvàonghiệpkhianhtacanthiệpvàothếgiớitheocáchkhiếnanhtabuộcphảitiếptụccanthiệp,khigiảiphápchomộtvấnđềlạitạoranhiềuvấnđềphảigiảiquyếthơn,khiviệckiểmsoátmộtthứdẫnđếnnhucầuphảikiểmsoátnhiềuthứkhác.Nghiệpdovậylàsốphậncủanhữngngười“cốgắnglàThượngđế”.Anhtađặtracáibẫychothếgiớiđểrồichínhmìnhbịrơivào.

NhiềuPhậttửhiểuvòngluânhồihoàntoàntheonghĩađenlàmộtquátrìnhtáisinh,trongđónghiệpđịnhhìnhnêncánhânsẽtiếptụclàmvậyhếtkiếpnàyđếnkiếpkhác,chođếnkhiquatrikiếnvàgiácngộ,nóđượclàmchodừnglại.NhưngtrongThiềntôngvàcáctrườngpháiĐạithừakhác,nghiệpthườngđượchiểutheonghĩaẩndụhơn,làquátrìnhtáisinhtừkhoảnhkhắcnọsangkhoảnhkhắckia,màngườitalạiđượcsinhrachừngnàocònđồngnhấtbảnthânvớimộtbảnngãliêntục,tựtáisinhvàomỗikhoảnhkhắcthờigian.Dođó,đểthừanhậnvàquantâmđếngiáophápnàykhôngđòihỏiphảichấpnhậnmộtlýthuyếtđặcbiệtvềsựsốngsót.Thayvàođó,tầmquantrọngcủanóởchỗnóminhhọatoànbộvấnđềvềhànhđộngtrongvòngluẩnquẩnvàgiảiphápchonó,vàtrênphươngdiệnnày,triếthọcPhậtgiáohẳnmanglạisựquantâmđặcbiệtchocácsinhviênlýthuyếttruyềnthông,điềukhiểnhọc,triếthọclogic,haycácvấnđềtươngtự.

Diệuđếthứbaliênquanđếnkếtthúccủatựthấtvọng,củanắmbắtvàtoànbộhìnhtháilặpđilặplạiluẩnquẩncủanghiệptạonênvòngluânhồi.Sựkếtthúcấyđượcgọilànirvana,niếtbàn,mộttừnguyênmơhồđếnnỗiđểcócáchdịchđơngiảnlàvôcùngkhókhăn.NóđượcgắntheocáchkhácnhauvớicáctừgốcPhạnngữ,màdođócócácnghĩanhưthổitắtmộtngọnlửa,hayđơngiảnlàkếtthúc(ex-hoặcde-spiration),haysựchấmdứtcủacácgợnsóng,sựđổichiều,cuộnxoáy(vritti)trongtâm.

Xéttổngthể,haidiễngiảisaucùngcóvẻmangnhiềuýnghĩahơncả.Nếuniếtbànlàdespiration,nólàhànhđộngcủamộtngườiđãthấysựvôíchkhicốgắnggiữhơithởhaycuộcsống(prana)củamìnhmãimãi,bởilẽgiữhơithởtứclàđánhmấtnó.(25)Thếthìnirvana,niếtbàn,tươngđươngvớimoksha,giảithoát.Nhìntừmộtphía,nócóvẻlàsựtuyệtvọng,lànhậnrarằngcuộcsốnghoàntoànđánhbạinỗlựckiểmsoátnócủachúngta,rằngmọicốgắngcủaconngườichẳnghơngìmộtbàntayđangtanbiếnrángtómlấynhữngđámmây.Nhìntừphíakhác,sựtuyệtvọngnàybùngrathànhniềmvuivànănglựcsángtạo,trênnguyênlýđánhmấtcuộcsốngcủamìnhtứclàtìmthấynó-tìmthấysựtựdohànhđộngmàkhôngbịngăntrởbởitựthấtvọngvànỗilocốhữucủaviệccốgắngcứuvớtvàkiểmsoátngã.

Nếuniếtbànhaynirvanaliênquanđếnsựchấmdứt(nir-)của

nhữngcuộnxoáy(vritti),thìthuậtngữnàyđồngnghĩavớimụcđíchcủayoga,đượcxácđịnhtrongDugiàkinh(Yogasutra)làcittavrittinirodha-chấmdứtnhữngcuộnxoáycủatâm.Những“cuộnxoáy”nàylàcácýnghĩkhitâmcốgắngnắmbắtthếgiớivàchínhnó.Yogalàthựchànhcốgắngngưngnhữngýnghĩnàybằngnghĩvềchúng,chođếnkhitoànbộsựvôvọngcủaquátrìnhấyđượcthấyrõđếnmứcnócứvậyrơiđi,vàtâmpháthiệntrạngtháitựnhiênkhôngmêmờcủanó.

Tuynhiên,rõràngcảhainguyênnghĩanóitrênchochúngtacùngmộtýnghĩacốtlõi.Niếtbànlàcáchsốngxảyđếnkhisựnắmgiữcuộcsốngđãkếtthúc.Vìmọiđịnhnghĩađềunhằmnắmgiữ,nêntấtyếukhôngthểđịnhnghĩaniếtbàn.Nólàtrạngtháitựnhiên,“khôngbịnắmbắt”củatâm;đươngnhiênởđâytâmkhôngmangmộtýnghĩacụthể,bởidựavàoýnghĩaquyướccủakiếnthứcthìkhôngbiếtđượccáigìkhôngbịnắmbắt.Nếuhiểutheocáchphổbiếnhơnvànghĩađenhơn,niếtbànlàkhôngcònxuấthiệntrongvòngluânhồi,khôngphảiđivàomộttrạngtháihưvô,màchỉlàmộttrạngtháivuộtkhỏiđịnhnghĩa,dovậykhôngthểđolườngvàkhôngcóhạnđịnh.

ThànhtựuniếtbàncũnglàthànhtựuPhậtquả,giácngộ.Nhưngđâykhôngphảisựthànhtựutheobấtkỳnghĩathôngthườngnào,bởitrongấykhôngcósựgiànhđược,khôngcóđộngcơthúcđẩy.Khôngthểmongmuốnniếtbànhaycóýđạtđếnnó,vìbấtkỳthứgìđángmongmuốnhoặccóthểhìnhdungranhưmộtđốitượngcủahànhđộng,theođịnhnghĩa,đềukhôngphảiniếtbàn.Niếtbànchỉcóthểxảyđếntựphát,tựnhiên,khiđãhoàntoànthấyrằngnắmbắtcáingãlàkhôngthể.BởivậyPhậtlà“vôvịchânnhân”.(26)NgàikhôngởtrênnhưmộtchưThiên,ngàikhôngởdướinhưmộtngạquỷ.Ngàikhôngxuấthiệnởđâutrongsáunẻoluânhồi,vàsẽnhầmlẫnnếuxemngàicaohơnchưThiên,bởiquyluậtcủaluânhồilàcáigìđilênphảiđixuốngvàngượclại.Ngàiđãsiêuviệtlênmọinhịnguyên,bởivậysẽvônghĩanếunghĩvềngàinhưmộtngườicaosiêuhaymộtthànhtựutâmlinh.

DiệuđếthứtưmôtảBátchánhđạotrongPhậtpháp,tứcphươngthứchaygiáophápđểchấmdứtsựtựthấtvọng.MỗiđềmụccủaBátchánhđạocómộttêngọi,trướcnólàtừsamyak(tiếngPàli,samma),cónghĩalà“hoànhảo”hoặc“trọnvẹn”.(27)Haiđềmụcđầutiênliên

quanđếntưduy,bốncáitiếptheoliênquanđếnhànhđộng,vàhaicáicuốicùngđếnđịnhhoặcnhậnbiết.Đólà:

1Samyak-drishti,chánhkiến

2Samyak-samkalpa,chánhtưduy

3Samyak-vak,chánhngữ

4Samyak-karmanta,chánhnghiệp

5Samyak-ajiva,chánhmệnh

6Samyak-vyayama,chánhtinhtấn

7Samyak-smriti,chánhniệm

8Samyak-samadhi,chánhđịnh

Khôngđisâuvàocácđềmụcnày,cóthểđơngiảnnóirằnghaicáiđầutiênliênquanđếnhiểubiếtđúngđắnvềgiáophápvàtìnhcảnhcủaconngười.Ởmộtvàiphươngdiện,cáiđầutiên,“chánhkiến”,chứađựngmọicáikhác,bởilẽPhậtpháptrênhếtlàthựchànhnhậnbiếtsángsuốt,thấythếgiớiyathabhutam-chỉnhưnólà.Nhậnbiếtnhưvậylàsựchútâmsắcsảođếntrảinghiệmtrựctiếpcủamình,đếnthếgiớinhưđượccảmnhậntứcthì,khôngbịlàmchomêlầmbởitêngọivàdanhhiệu.Chánhđịnh,đềmụccuốicùngcủaBátchánhđạo,làsựpháttriểntộtbậccủacáiđầutiên,nóilêntrảinghiệmthuầntúy,nhậnbiếtthuầnkhiết,khiấykhôngcònsựphânchianhịnguyêngiữangườibiếtvàcáiđượcbiếtnữa.

Cácđềmụcliênquanđếnhànhđộngthườngbịhiểusai,bởichúngcósựtươngtựgâylầmlẫnvớimột“hệthốngcáclờirăn”.PhậtgiáokhôngchiasẻquanđiểmcủaphươngTâyrằngcómộtquytắcluânlý,doThượngđếhaytựnhiênápđặt,vàtráchnhiệmcủaconngườilàtuântheo.CácgiớiluậtcủaPhật-khôngsátsinh,khôngtrộmcắp,khôngtàdâm,khôngnóidối,khônguốngrượu-lànhữngquytắcthiếtthực

đượctựnguyệnthọnhận,vớimụcđíchgỡbỏnhữnggìngăntrởnhậnbiếtsángsuốt.Sựviphạmcácgiớiluậtấytạora“nghiệpbấtthiện”,khôngphảibởinghiệplàmộtsựtrừngphạtvềluậtpháphayluânlý,màbởimọihànhđộngcóđộngcơvàcóchủý,dùtốthayxấutheoquyước,đềulànghiệpchừngnàochúngcònhướngđếnnắmbắtcuộcsống.Nóichung,hànhđộng“xấu”theoquyướccóphầnmangtínhnắmbắthơnsovớihànhđộng“tốt”.NhưngcácgiaiđoạnthựchànhPhậtphápnângcaoliênquanđếngỡbỏcả“nghiệptốt”cũngnhư“nghiệpxấu”.Bởivậychánhnghiệplàhànhđộnghoàntoàntựdo,khôngtoantính,hoặctựnhiên,theođúngýnghĩanhưvô-vicủaĐạogiáo.(28)

Smriti,niệm,vàsamadhi,định,làcácđềmụcliênquanđếnhànhthiền,thựchànhPhậtphápbêntrongnộitâm.Chánhniệmlàsựnhậnbiếtkhônggiánđoạn,quánsátcáccảmnhận,cảmgiácvàýnghĩacủamìnhmàkhôngcómụcđíchhaybìnhluận.Nólàtrạngtháihoàntoànsángtỏvàhiệnhữucủatâm,thụđộngmộtcáchchủđộng,khiấysựviệcđếnvàđinhưnhữnghìnhảnhphảnchiếutronggương:khôngcógìkhácđượcphảnchiếungoàicáiđanglà.

Khiđi,đứng,ngồi,nằm,vịấyđềutuệtrimìnhđanglàmvậy.Thânthểđượcsửdụngnhưthếnào,vịấytuệtrithânnhưthếấy...Khibướctớibướclui,khingótớingólui,khicotayduỗitay,vịấyđềubiếtrõviệcmìnhđanglàm.(29)

Quasựnhậnbiếtnày,ngườitathấyrằngsựphânchiangườinghĩvàýnghĩ,ngườibiếtvàcáibiết,đốitượngvàchủthể,chẳngqualàtrừutượng.Mộtmặt,khôngcótâm,vàmặtkhác,khôngcótrảinghiệmcủatâmấy:chỉcómộtquátrìnhtrảinghiệmtrongấykhôngcógìlàđốitượngđểnắmbắt,vàkhôngcóailàchủthểđểnắmbắtnó.Thấyđượcnhưvậy,quátrìnhtrảinghiệmngừngnắmchặtchínhnó.Niệmnọtheosauniệmkiakhônggiánđoạn,nghĩalà,khôngcầnphânchianókhỏichínhnó,đểnólạitrởthànhđốitượngcủachínhnó.

Hễkhinàocóvậtlàcótâm.Vậycóphảitâmvàvậtlàhaithứkhácbiệt?Không,cáigìlàvật,cáiđócũnglà

tâm.Nếuvậtvàtâmlàhaithứthìchẳnglẽtâmcóhaitầng.Chonênvậtchínhlàtâm.Vậytâmcóthểquántâmkhông?Không,tâmkhôngthểquántâm.Nhưlưỡigươmkhôngthểtựcắtmình,ngóntaykhôngthểtựsờmình,tâmkhôngthểtựquánmình.(30)

Trạngtháibấtnhịnày,khitâmkhôngcònbịphânchiakhỏichínhnó,gọilàsamadhi,định,vàdovắngbóngsựvậtlộnvôvọng“dùngtâmbắttâm”,nênđịnhlàtrạngtháianbìnhsâusắc.Đâykhôngphảisựyênlặngdohoàntoànkhônghoạtđộng,bởimộtkhitâmtrởvềtrạngtháitựnhiêncủanó,địnhvẫnduytrìmọilúc,khi“đi,đứng,ngồi,nằm”.Nhưngtừkhởithủy,Phậtgiáođãđặcbiệtchútrọngthựchànhniệmvàđịnhkhingồi.HầuhếtcáchìnhảnhvềĐứcPhậtđềulàngàiđangtọathiền,trongmộttưthếđặcbiệtgọilàpadmasana,thếkiếtgià,haichânbắttréo,lòngbànchângáclênđùi.

Khônggiốngmọingườithườngnghĩ,tọathiềnkhôngphảimột“bàitập”tâmlinh,mộthànhtrìđượcthựchiệnvìmụctiêutươnglainàođó.TừquanđiểmPhậtgiáo,nóchẳngqualàmộtcáchngồiphùhợp,vàxemrahoàntoàntựnhiênnếuvẫnngồivậychừngnàokhôngcógìkhácđểlàm,chừngnàongườitakhôngbịtâmtrạngloâucủathầnkinhlàmchomệtmỏi.VớitínhkhíbấtancủaphươngTây,tọathiềncóvẻlàmộtrènluyệnkhóchịu,bởichúngtadườngnhưkhôngthể“ngồichỉngồi”màkhôngcónhữngdaydứtlươngtâm,khôngcảmthấymìnhđángraphảiđanglàmđiềugìquantrọnghơnđểbiệnminhchosựhiệnhữucủamình.Bởivậyđểancáilươngtâmbấtannày,tọathiềnphảiđượccoilàmộtbàitập,mộtsựrènluyệnvớiđộngcơtươnglai.Tuynhiênngaylúcấynókhôngcònlàthiền(dhyana)theonghĩaPhậtgiáonữa,bởinếucómụcđích,cósựtìmcầuvànắmbắtkếtquả,khiấykhôngcódhyana.

Từdhyananày(tiếngPàli,jhana)vốnlàhìnhthứctiếngPhạncủatừ禪(thiền)trongtiếngHánvàzentrongtiếngNhật,dovậyýnghĩacủanócóvaitròtrungtâmtrongviệchiểuthiền.Dịchdhyanathành“meditation”theonghĩathôngthườnglà“suytư”hay“trầmngâm”làcáchdịchgâylầmlẫnnhất.Nhưngnhữngphươngánkhácnhư“trance”(mêman)hay“absorption”(chìmđắm)còntệhơn,vìchúnggợiracáctrạngtháimêđắmdothôimiên.(31)Giảipháptốtnhấtcóvẻlàđể

nguyêndhyanamàkhôngdịch,vàbổsungnóvàongônngữtiếngAnhnhưcáctừnirvanavàTaođãđượcbổsung.(32)

Thuậtngữdhyana,nhưđượcsửdụngtrongPhậtgiáo,baohàmcảniệm(smriti)vàđịnh(samadhi),vàcáchtốtnhấtđểmôtảnólàtrạngthái“nhấttâm”.Mộtmặtnó“nhấttâm”vớihàmýlàtậptrungvàohiệntại,bởilẽvớisựnhậnbiếtsángsuốtthìkhôngcóquákhứlẫntươnglai,chỉcókhoảnhkhắcduynhấtnày(ekaksana)màthầnbíhọcphươngTâygọilàHiệntạivĩnhhằng(EternalNow).Mặtkhác,nó“nhấttâm”theonghĩalàmộttrạngtháinhậnthứckhôngcósựphânbiệtngườibiết,sựbiết,vàcáiđượcbiết.

NhưLailàngườithấynhữnggìcầnthấy,nhưngkhôngxáclập(namanati,khôngquanniệm)cáiđượcthấy,cáikhôngđượcthấy,cáicóthểthấy,hayngườithấy.Tươngtựvớicáiđượcnghe,cáiđượccảmgiác,cáiđượcbiết:ngườiấykhôngnghĩvềchúngtrongnhữngphạmtrùnày.(33)

Cáikhóđểhiểuđúngýnghĩacủadhyanalàởchỗcấutrúcngônngữcủachúngta(34)khôngchophépsửdụngmộtngoạiđộngtừmàkhôngcóchủngữvàvịngữ.Khicó“cáibiết”,quyướcngữphápđòihỏiphảicóaiđólàngườibiếtvàcáigìđóđượcbiết.Chúngtaquáquenvớiquyướcnàytrongnóivànghĩđếnnỗikhôngnhậnranóchẳngqualàmộtquyước,khôngnhấtthiếttươngứngvớitrảinghiệm“biết”thựctế.Dovậy,nói“Mộtánhsánglóelên”thìcóphầndễhơnđểthấutỏquyướcngữphápvàthấyrằngcáilóelênlàánhsáng.Nhưngdhyana,trạngtháitâmcủangườiđãgiảithoáthoặcgiácngộ,đươngnhiênkhôngcònnhầmlẫncácthựcthểquyướcvớithựctại.Sựkhóchịuvềlýtrí,khichúngtacốgắnghìnhdungcáibiếtmàkhôngcó“aiđó”táchbiệtlàngườibiếtvà“thứgìđó”táchbiệtđểđượcbiết,giốngnhưsựkhóchịukhiđếnmộtbữatiệctrịnhtrọngvớibộđồngủ.Sailầmấylàtheoquyước,khôngphảitheohiệnthực.

Bởivậy,mộtlầnnữachúngtathấylàmsaomàsựquyước,cáihuyễncủađolườngvàmôtả,làmchothếgiớitrànngậpnhữngthứmù

mờmàchúngtagọilàthựcthểvàsựvật.Quyướccónănglựcthôimiênvàthuyếtphụcđếnnỗichúngtabắtđầucảmthấynhữngthứmùmờnàylàthật,rồibiếnchúngthànhthứyêuquýcủamình,cáclýtưởngcủamình,nhữngđồvậtgiátrịcủamình.Nhưngxétchocùng,câuhỏitrĩunặngnỗilorằngđiềugìxảyrakhitôichếtchẳngquagiốngnhưhỏiđiềugìxảyravớinắmtaykhitôimởbàntayra,hoặccáingồiđiđâukhitôiđứngdậy.Nếuvậy,cólẽgiờđâychúngtacóthểhiểutómlượcnổitiếngvềPhậtpháptríchtrongThanhtịnhđạo(Visuddhimagga):(35)

Cókhổ,nhưngkhôngcóngườichịukhổ;

Cóhànhđộnglàm,nhưngkhôngcóngườilàm;

Cóniếtbàn,nhưngkhôngcóngườitìmcầuniếtbàn;

CóĐạolộ,nhưngkhôngcóngườiđi.

Chương3PHẬTGIÁOĐẠITHỪA

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Phậtpháplàmộtconđườnggiảithoát,bởivậynókhôngcómụcđíchnàokhácngoàitrảinghiệmniếtbàn.ĐứcPhậtkhôngtìmcáchtrìnhbàymộthệthốngtriếtlýnhấtquán,cốgắngthỏamãnsựtòmòcủagiớitríthứcvềnhữngđiềurốtráovàtrôngđợicâutrảlờibằngngôntừ.Khibịépđưaranhữngcâutrảlờinhưvậy,khiđượchỏivềbảnchấtcủaniếtbàn,nguồngốccủathếgiới,thựcchấtcủangã,ĐứcPhậtgiữmột“sựimlặngcaoquý”,rồinóirằngnhữngcâuhỏinhưthếkhôngthíchhợp,khôngdẫnđếntrảinghiệmgiảithoátthựcsự.

NgườitathườngchorằnggiaiđoạnpháttriểnsaucủaPhậtgiáolàbởitâmthứcẤnĐộkhôngthểthỏamãnvớisựimlặngấy,nêncuốicùngnóphảiđápứngsựthôithúckhócưỡngmuốncó“nhữngướcđoántrừutượngsiêuhình”vềbảnchấtthựctại.Tuynhiên,nhìnnhậnnhưvậyvềsựhìnhthànhPhậtgiáoĐạithừalàkhásailầm.PhầnlớngiáophápĐạithừarađờikhônghẳnđểthỏamãnsựtòmòcủagiớitríthức,màđểxửlýnhữngvấnđềtâmlýthiếtthựcgặpphảikhiđitheoPhậtđạo.Tấtnhiên,cáchxửlýnhữngvấnđềnàylàhếtsứckinhviện,vàcấpđộtrínăngtrongcáckinhvănĐạithừathìcaongất.Nhưngmụcđíchnhấtquánvẫnlàmanglạitrảinghiệmgiảithoát,khôngphảixâydựngmộthệtriếtlý.NhưSirArthurBerriedaleKeithđãnói:

CáisiêuhìnhcủaĐạithừa,trongsựthiếumạchlạcởcácphươngphápcủanó,đủđểchothấymốilưutâmgắnvớinóchỉlàthứyếutrongconmắtcủagiớitusĩ,cònquantâmchínhcủahọlàtậptrungvàothànhtựugiảithoát;Đạithừa,cũngkhôngkémTiểuthừa,vôcùngquantâmđếnmụcđíchthiếtthựcnày,vàtriếtlýcủanóchỉcógiátrịchừngnàogiúpconngườiđạtđượcmục

đíchcủahọ.(1)

ChắcchắncónhữngkhíacạnhmàPhậtgiáoĐạithừalàsựnhượngbộcảvớitòmòcủagiớitríthứclẫnmộtkhaokhátphổbiếnmuốncóđườngtắtđểtớimụctiêu.Nhưngvềcốtlõi,nólàcôngtrìnhcủanhữngtâmthứchếtsứcbénnhạyvàmẫncảm,đãnghiêncứusựvậnhànhbêntrongcủachínhnhữngtâmthứcấy.Vớingườicókhảnăngtựnhậnthứccao,PhậtgiáocủakinhtạngPàlivẫncònnhiềucâuhỏithiếtthựcchưađượcgiảiđáp.Nộikiếntâmlýcủanóđixahơnmộtchútsovớiviệcchỉxâydựngmộtdanhmụcphântíchcácchứcnăngcủatâm,vàchodùcónhữnglờidạyrõràng,nókhôngphảiluônhữuíchkhilýgiảinhữngkhókhănthựctế.Cólẽnólàsựkháiquáthóaquáchungchung,vàngườitacócảmtưởngrằngtrongkhikinhtạngPàlimởcánhcửađếnniếtbànbằngnỗlựchếtsức,Đạithừalạixoaynhẹchiếcchìakhóachođếnkhiổkhóanhẹnhàngmởra.Bởivậy,mốiquantâmlớncủaĐạithừalàcungcấpnhững“phươngtiệnthiệnxảo”(upaya)đểmọikiểutâmtínhđềucóthểtiếpcậnniếtbàn.

GiáophápĐạithừahìnhthànhnhưthếnàovàkhinào,đólàmộtvấnđềlịchsửcònchưasángtỏ.CáckinhĐạithừachínhbềngoàicóvẻlàlờidạycủaĐứcPhậtvàcácđệtửtrựctiếpcủangài,nhưngphongcáchcáckinhvănấyrấtkhácvàgiáophápcủachúngtinhtếhơnnhiềusovớikinhtạngPàliđếnnỗigiớihọcgiảhầunhưđềuđồngthuậnchúngthuộcvềthờikỳsaunày.KhôngcóbằngchứngchothấychúngtồntạithờiADụcvương,vịvuavĩđạitheoPhậtgiáo,quyyTamBảonăm262trướcCôngnguyênvàlàcháunộicủaChandraguptaMaurya.NhữnglờikhắctrêncáctrụđácủavuaADụckhôngphảnánhgìkhácngoàinhữnglờidạyvềxãhộitrongkinhtạngPàli,nhắcnhởcảconngườivàloàivậtvềahimsa,bấtbạođộng,vànhữnggiớiluậtnóichungchocuộcsốngthếtục.CáckinhvănĐạithừachínhđượcCưuMaLaThậpdịchsangtiếngHántừngaysaunăm400sauCôngnguyên,nhưngkiếnthứccủachúngtavềlịchsửẤnĐộtrongsáutrămnămtừkhivuaADụcquađờiđếnthờiđiểmdịchkinhnóitrênrấtrờirạc,còncácchứngcứbêntrongchínhkinhsáchlạihếtsứcmơhồ,đếnnỗichúngtakhôngthểlàmgìhơnngoàiquychúngchothờikỳbốntrăm,từnăm100trướcCôngnguyênđếnnămsauCôngnguyên.NgaycảthờiđiểmcủanhữngcánhâncụthểgắnvớisựpháttriểncủachúngnhưMã

Minh,LongThọ,VôTrướcvàThếThâncũngchỉcóthểxácđịnhrấtángchừng.

TheomôtảtruyềnthốngcủaĐạithừavềkhởinguồncủachínhnó,giáolýĐạithừađượcĐứcPhậttruyềntraochocácđệtửthâncận,nhưngchúngkhôngđượccôngbốmàgiữlạichođếnkhithếgiớiđãsẵnsàngđónnhận.Nguyêntắc“tiếtlộsau”làmộtmánhlớiphổbiến,chophépmộttruyềnthốngpháttriển,khámphánhữnghàmýchứađựngtronglờidạybanđầu.Nhữngđiềucóvẻlàmâuthuẫngiữacácgiáophápthờitrướcvàthờisauđượcgiảithíchbằngcáchquychúngvàonhữngcấpđộchânlýkhácnhau,từcáitươngđốinhấtđếncáituyệtđối,theođótôngHoaNghiêm(cólẽhìnhthànhkhátrễ)phânbiệtkhôngdướinămcấpđộ.(2)Tuynhiên,vấnđềnguồngốclịchsửcủaĐạithừakhôngmangtầmquantrọngtrựctiếpđốivớiviệchiểuThiền,mộthìnhthứcPhậtgiáomangtínhTrungHoahơnlàẤnĐộ,hìnhthànhkhiPhậtgiáoĐạithừacủaẤnĐộđãpháttriểnhoàntoàn.Vìvậy,chúngtachuyểnsangbànvềcácgiáophápĐạithừatrungtâmtừđóThiềnđãphátkhởi.

ĐạithừatựphânbiệtvớiPhậtgiáocủakinhtạngPàlibằngcáchgọihìnhthứcPhậtgiáoấylàTiểuthừa(Hinayana:yana-cỗxe,hina-nhỏ),cònnólàĐạithừa(Mahayana:yana-cỗxe,maha-lớn)vìnóchứađựngvôsốcácphươngtiệnthiệnxảo(upaya),tứccácphươngphápthựcchứngniếtbàn.NhữngphươngphápnàytrảitừphépbiệnchứngphứctạpcủaLongThọvớimụcđíchgiảithoáttâmkhỏimọichấptrước,đếngiáophápTịnhĐộ(Sukhavati),giảithoátthôngquaniềmtinvàonănglựccủaPhậtADiĐà,còngọilàVôLượngQuangNhưLai,ngườiđãthựcchứnggiácngộtừvôlượngkiếptrướcĐứcThíchCaMâuNi.ChúngthậmchíbaogồmcảPhậtgiáoMậttôngcủaẤnĐộthờitrungđại,cóthểthựcchứnggiảithoátthôngquatrìtụngcáctừthiêngliêng,cácthểthứcgọilàdhalani(thầnchú),vàquanhiềuhìnhthứcyogađặcbiệt,kểcảgiaohợpvớimộtvịshaktihay“ngườiphốingẫutâmlinh”.(3)

NghiêncứusơbộvềkinhtạngPàliđươngnhiênđưađếnấntượngrằngniếtbànchỉđượcthựcchứngthôngquanỗlựcvàtựkiểmsoátgắtgao,ngườimongcầuniếtbànphảigáclạimọiquantâmkhácđểtheo

đuổilýtưởngnày.ĐạithừacóthểhoàntoànđúngkhichorằngĐứcPhậtchủýđưarasựnhấnmạnhấynhưmộtupaya,mộtphươngtiệnthiệnxảo,chophépngườitanhậnthứcrõràngvàcụthểvòngluẩnquẩnngớngẩncủaviệcmongmuốndẹpbỏmongmuốn,cốgắngdùngngãđểbỏchấpngã.BởiđâychắcchắnlàkếtluậnmàhànhtrìPhậtphápdẫntới.Nócóthểbịcholàlườibiếngvàthiếutinhthần,nhưngcólẽsẽhợplýhơnnếuchorằngnhữngngườivẫncòntrênconđườngtựcứuđộchẳngqualàdokhôngnhậnthứcđượcnghịchlýbaohàmtrongấy.BởilẽbấtkỳkhinàoĐạithừatiếptụcdạyconđườnggiảithoátthôngquanỗlựctựthân,nóchỉlàmvậyvớiâmmưuđưangườitađếnchỗnhậnthứcrõsựvôvọngcủamình.

NhiềuchỉdẫnkhácnhauchothấymộttrongnhữngýniệmđầutiêncủaĐạithừalàquanniệmvềBồtát,khôngchỉlàmộtvịPhậtsẽthành,màcònlàmộtngườidotừbỏniếtbànnênđạtđếncấpđộtâmlinhcaohơnsovớingườithànhtựuniếtbànđểrồirútkhỏithếgiớisinhtử.TrongkinhtạngPàli,cácđệtửthànhtựuniếtbàncủaĐứcPhậtđượcgọilàAlahánhay“bậccaoquý”,nhưngtrongkinhvănĐạithừa,lýtưởngAlahánhầunhưđượccholàíchkỷ.NóchỉphùhợpvớibậcThanhvăn,người“nghe”giáophápvàchỉtiếnbộđếnmứccóđượcmộthiểubiếtlýthuyết.Bồtát,ngượclại,làngườinhậnrarằngkhôngcómâuthuẫnsâuxanàotrongmộtniếtbànthànhtựubởichínhmìnhvàchochínhmình.Theoquanđiểmphổbiến,Bồtátlàtâmđiểmchosựtônsùng(bhakti),mộtcứutinhcủathếgiới,ngườiđãnguyệnkhôngthểnhậpniếtbànvô-dư-y(Anupàdisesa)chừngnàomọichúngsinhhữutìnhkháccònchưađượcvậy.Vìlợilạccủachúngsinh,Bồtátnguyệntáisinhliêntụcvàovòngluânhồi,chođếnkhiquavôlượngvôbiênkiếp,ngaycảcọngcỏvàhạtbụicũngđãđạtgiácngộ.

Nhưngtừmộtquanđiểmsâuxahơn,rõràngýtưởngBồtátẩntronglogiccủaPhậtgiáo,nólàkếtquảtựnhiêncủanguyênlý“khôngnắmbắt”,củagiáophápvôngã.Bởilẽ,nếuniếtbànlàmộttrạngtháikhinỗlựcnắmbắtthựctạiđãhoàntoànngưng,khiđãthựcchứngcáibấtkhảthiấy,sẽthậtngớngẩnnếunghĩvềniếtbànnhưthứgìđóđểnắmbắthayđạtđược.Chưakể,nếubảnngãchỉlàmộtquyước,sẽvônghĩanếunghĩvềniếtbànnhưmộttrạngtháiđểđạtđượcbởiaiđó.NhưlờidạytrongKinhKimCương:

CácvịĐạiBồtátphảihàngphụctâmmìnhnhưsau:cócảthảybaonhiêuloạichúngsinh...thờiTađềulàmchođượcdiệtđộ,đưatấtcảvàonơivôdưniếtbàn.Diệtđộvôlượng,vôsố,vôbiênchúngsinhnhưthế,màthậtkhôngcóchúngsinhnàolàkẻđượcdiệtđộcả.Vìsaovậy?NàyTuBồĐề(Subhuti),nếuvịBồtátcòncótướngngã,tướngnhân,tướngchúngsinh,tướngthọgiả,thờichẳngphảilàBồtát.(4)

Hệquảcủalậpluậnnàylà,nếukhôngcóniếtbànnàocóthểthủđắc,nếutrênthựctếkhôngcóthựcthểcánhânnào,thìsựtróibuộccủachúngtavàoluânhồichỉlàbiểuhiệnbênngoài,cònchúngtathậtrađãtrongniếtbànrồi-bởivậymongcầuniếtbànlàsựđiênrồcủaviệctìmcáimìnhchưabaogiờmất.Khiấy,đươngnhiênBồtátkhôngcóhànhđộngrờikhỏiluânhồinhưthểniếtbànởđâuđókhác,bởilàmvậyngụýniếtbànlàthứgìđócầnphảiđạtđược,cònluânhồilàmộtthựctếcóthật.NhưlờidạytrongKinhLăngGià(LankavataraSutra):

CácThanhvănsợcáikhổcủavọngtưởngsinhtửmàcầuniếtbàn,chẳngbiếttấtcảtánhsaibiệtcủasinhtửniếtbànlàvọngtưởngphitánh,saurồicảnhgiớicáccănthôinghĩ,cholàniếtbàn.(5)

Thếnên,cốgắngxóabỏthếgiớiquyướccủasựvậtvàsựviệctứclàthừanhậnnóthựcsựtồntại.TừđâycónguyênlýĐạithừa“bấtsinhbấtdiệt”(不⽣不滅),khôngcầndiệttrừcáichưatừngsinhra.

Đâykhôngphảinhữngsuyđoánvuvơhaylờilẽngụybiệncủamộthệthốngduytâmchủquanhoặcthuyếthưvô.Chúnglànhữngcâutrảlờichomộtvấnđềthiếtthực,cóthểđượcdiễnđạtnhưsau:“Nếusựnắmbắtcuộcsốngđưatôivàomộtvòngtrònluẩnquẩn,tôiphảihọccáchkhôngnắmbắtnhưthếnào?Làmsaotôicóthểcốgắngbuôngbỏ,trongkhicốgắngchínhlàkhôngbuôngbỏ?”Diễnđạttheocáchkhác,cốgắngkhôngnắmbắtcũngchínhlànắmbắt,bởilẽđộngcơthúcđẩycủachúnglànhưnhau-hammuốncấpthiếtcủatôiđểtránhchotôikhỏimộtkhókhăn.Tôikhôngthểbỏđượchammuốnnày,vìnócũnglàmột

hammuốnnhưchínhhammuốnmuốnbỏnó!Đâylàtìnhtrạng“mùképtâmlý”quenthuộchằngngày,gâyravấnđềbằngcáchcốgắnggiảiquyếtnó,lolắngvìmìnhlolắng,vàsợnỗisợhãi.

TriếthọcĐạithừađưaramộtcâutrảlờiquyếtliệtnhưnghiệuquả,làchủđềcủamộtbộkinhcótêngọiBátNhãBaLaMậtĐa(PrajnaParamita),nghĩalà“tríhuệđểvượtthoátquabờbênkia”,mộttácphẩmgắnchặtvớicôngtrìnhcủaLongThọ(khoảngnămsauCôngnguyên),ngườicùngvớiShankarađượcxếpvàomộttrongcácbộócvĩđạinhấtcủaẤnĐộ.Phátbiểumộtcáchtrầntrụi,câutrảlờilà,mọinắmbắt,kểcảnắmbắtniếtbàn,đềuvôích-bởilẽchẳngcógìđểnắmbắt.ĐâylàTánhKhôngLuận(Sunyavada)nổitiếngcủaLongThọ,còngọilà“họcthuyếtvềcáiKhông”,cũngđượcbiếtđếndướitênTrungQuánTông,“Trungđạo”,bởinóbácbỏmọituyênbốsiêuhìnhbằngcáchchỉratínhtươngđốicủachúng.Từquanđiểmtriếthọchànlâm,Bát-nhãBa-la-mật-đavàhọcthuyếtcủaLongThọchắcchắnlàmộthìnhthứcnàođócủathuyếthưvôhoặc“thuyếttươngđốituyệtđối”.NhưngđâykhôngphảiquanđiểmcủaLongThọ.Phépbiệnchứngôngsửdụngđểđánhđổmọiquanniệmvềthựctạichẳngqualàmộtphươngtiệnnhằmđậptanvòngnắmbắtluẩnquẩn,vàmụcđíchsaucùngtronghọcthuyếtcủaôngkhôngphảisựtuyệtvọngkhốnkhổcủathuyếthưvô,màlàphúclạctựnhiênkhôngtrùtính(ananda)củagiảithoát.

TánhKhôngLuậnlấytêntừthuậtngữsunya,không,hoặcsunyata,tánhkhông,màLongThọsửdụngđểmôtảbảnchấtthựctại,hayđúnghơn,bảnchấtcácquanniệmvềthựctạimàtâmthứcconngườicóthểđịnhhình.Quanniệmởđâykhôngchỉbaohàmnhữngkiếngiảisiêuhình,màcảnhữnglýtưởng,niềmtintôngiáo,hyvọngsaucùngvànhữngkhátvọngđủthểloại-bấtcứthứgìtâmthứcconngườicóthểtìmkiếmvànắmbắtđểcósựantâmvềcơthểvàtâmhồn.TánhKhôngLuậnkhôngchỉđánhđổcácniềmtinmàngườitachủýgiữlấy,nócòntìmranhữngtiềnđềcủatưduyvàhànhđộngbịẩngiấutrongvôthức,vàtriệtpháchúngchotớikhicácchiềusâucủatâmthứcquyvềsựimlặnghoàntoàn.Ngaycảýtưởngvềkhôngcũngphảibịphábỏ.

Khôngphảikhông,khôngphảikhông-không,Khôngphảivừakhôngvừakhông-không,haychẳng

khôngchẳngkhông-không,Nhưngđểtạmchỉra,Gọinólà“tánhkhông”.(6)

StcherbatskyhẳnđúngkhichorằngTánhKhôngLuậntốtnhấtnênđượcgọilàhọcthuyếtvềtínhtươngđối.BởilẽphươngphápcủaLongThọchẳngquađểchothấyvạnphápkhôngcó“tựtánh”(svabhava),haythựctạiđộclập,vìchúngchỉtồntạitrongmốiliênhệlẫnnhau.Khôngcógìtrongvũtrụcóthểđứngriêngmộtmình-khôngsựvật,sựviệc,sựkiện,haysinhvậtnào-vìlýdonày,thậtngớngẩnnếulựarathứgìđónhưmộtlýtưởngđểnắmbắt.Bởilẽ,cáigìđượclựaracũngchỉtồntạitrongmốiliênhệvớicáiđốilậpvớichínhnó,cáigìlàđượcđịnhrabởicáikhônglà,vuiđượcđịnhrabởikhổ,cuộcsốngđượcđịnhrabởicáichết,độngđượcđịnhrabởitĩnh.Rõràng,tâmkhôngthểhìnhthànhýtưởng“là”làgìmàkhôngcócáiđốilập“khônglà”,bởicácýtưởng“là”hay“khônglà”đượcrútratừcáctrảinghiệmđơngiản,chẳnghạn,cóđồngxutrongtayphảivàkhôngcóđồngxunàotrongtaytrái.

Mộtmặt,tínhchấttươngđốitươngtựcũngtồntạigiữaniếtbànvàluânhồi,giữabồđề(giácngộ)vàphiềnnão(mêlầm).Nghĩalà,tìmkiếmniếtbànhàmýcóluânhồivàvấnđềcủaluânhồi,truycầugiácngộámchỉngườitađangtrongtrạngtháibịvọngtưởnglàmchomêlầm.Hoặcdiễnđạttheocáchkhác,ngaykhiniếtbànbịlàmthànhmộtđốitượngđểmongcầu,nótrởthànhmộtyếutốcủaluânhồi.Niếtbànchânthậtkhôngthểđượcmongcầu,vìkhôngthểquanniệmvềnó.NênKinhLăngGiàdạy:

Lạinữa,ĐạiHuệ,thếnàolàbấtnhị?Vìtấtcảphápnhưâm,dương,dài,ngắn,trắng,đen,v.v...đềulànhị,vìcáctướnglàmnhânvớinhaumớicó,chẳngphảingoàiNiếtBàncósinhtử,chẳngphảingoàisinhtửcóNiếtBàn,sinhtửNiếtBànchẳngcótướngtráinhau;tấtcảphápcũngnhưthế,nêngọilàbấtnhị.(7)

Nhưngmặtkhác,sựđồngnhất“niếtbànlàluânhồi”cũngđúng

theomộtnghĩakhácnữa,đólà,nhữnggìbiểuhiệnvớichúngtalàluânhồithậtralàniếtbàn,nhữnggìbiểuhiệnlàthếgiớisắctướng(rupa)thậtralàkhông(sunya).Nêncócâunóinổitiếng:

Sắcbấtdịkhông,khôngbấtdịsắc.Sắctứcthịkhông,khôngtứcthịsắc.(8)

Cầnnhắclạirằng,nhưthếkhôngphảinóigiácngộkhiếnchothếgiớisắctướngbiếnđikhôngcòndấuvết,bởilẽniếtbànkhôngphảithứđểmongcầunhưthể“saurồicảnhgiớicáccănthôinghĩ”.Kinhđangdạyrằngsắctướnglàtrốngkhôngnhưnóvốnthế,dùvớitấtcảnétriênggaigóccủanó.

Ýnghĩacủasựđồngnhấtnàykhôngphảiđểkhẳngđịnhmộttuyênbốsiêuhình,màđểhỗtrợquátrìnhgiácngộ.Sựtỉnhthứcsẽkhôngxảyranếungườitacốgắngtrốnchạyhaythayđổithếgiớisắctướnghằngngày,nếutránhnétrảinghiệmcụthểmàngườiấyđangrơivàoởkhoảnhkhắcnày.Tấtcảnhữngnỗlựcnhưvậylàbiểuhiệncủanắmbắt.Ngaycảsựnắmbắtcũngkhôngthểbằngcưỡngépmàthayđổi,vì:

Bồđềtứcngũnghịch,ngũnghịchtứcbồđề...NếuainóicóBồđềthủchứng,thìnênbiếtngườiấylàhạngtăngthượngmạn.(9)

MộtsốtrongnhữngđoạnnàycóthểámchỉBồtátchẳngqualàmộtanhchàngdễtính,đờithường,mộtngườicóthểcứsốngtheocáchmìnhthíchvìđằngnàoluânhồichẳnglàniếtbàn.Anhtacóthểhoàntoànmêlầm,nhưngvìngaycảmêlầmcũnglàbồđề,nênchẳngcóýnghĩagìkhicốgắngthayđổinó.Giữacáccựcđốilậpthườngcómộtsựtươngđồnggâyđánhlừa.Ngườiđiênthườnggiốngthánhnhân,sựgiảndịchấtpháccủahiềngiảthườnglàmvịấycóvẻlàmộtngườirấtbìnhthường.Tuynhiên,khôngdễchỉrasựkhácbiệthoặcnóirađâulàcáingườiphàmtụcbìnhthườnglàmhaykhônglàm,khiếnanhtakhácvớimộtBồtát,hoặcngượclại.ToànbộbíẩncủaThiềnnằmtrongvấnđềnày,vàchúngtasẽtrởlạivàothờiđiểmphùhợp.Ởđây,chỉcầnnóirằngcáigọilà“ngườibìnhthường”chẳngquachỉcóvẻtựnhiên,hoặc

cólẽsựtựnhiênthậtsựlàmộtđiềuthiếutựnhiênvớianhta.Trongthựchành,đơngiảnlàkhôngthểchủýquyếtđịnhrằngmìnhsẽngừngtìmkiếmniếtbànvàsốngcuộcsốngbìnhthường,vìngaykhicóý“sốngbìnhthường”,nóđãkhôngcòntựnhiên.

VìlýdonàymàsựnhấnmạnhcủakinhvănĐạithừavàotínhchất“bấtkhảđắc”củaniếtbànvàbồđềkhôngphảilàthứđểchấpnhậnsuôngvềlýthuyết,nhưmộtýkiếntriếthọcđơnthuần.Ngườitaphải“biếttậnxươngtủy”rằngkhôngcógìđểnắmbắt.

BấygiờtrongpháphộicónhiềuchưThiênnghĩ:LờinóicâuchữcủahàngDạxoa,chúngtôicòncóthểhiểu.ĐạiđứcTuBồĐềluậnnói,chúngtôitrọnchẳngbiếtchicả.

NgàiTuBồĐềbiếttâmniệmcủachưThiênnênđáprằng:Đúngrathờicácngàiphảinênchẳngbiết,còntôithìkhôngcóluậnnói,nhẫnđếntôikhôngnóimộtchữ,cũngkhôngcóngườinghe...BátNhãBaLaMậtrấtsâunàyaicóthểlãnhthọư?Nàycácngài,trongấykhôngcóphápchỉbàyđược,khôngcóphápnóiluậnđược.Nếuđãkhôngcóphápchỉđược,khôngcóphápnóiđược,thờingườilãnhthọcũngbấtkhảđắc.(10)

Ýnghĩadovậysẽlộrakhihiểurõrằngmọihànhđộngcóchủý-hammuốn,tưởngtượng,mưuchước-đềuvôích.Trongtoànbộvũtrụ,từtrongrangoài,tuyệtkhôngcógìđểníubámvào,tuyệtkhôngcóaiđểníubámvàobấtcứthứgì.Điềunàyđãđượcpháthiệndựavàonhậnthứcrõtấtcảnhữngthứcóvẻđưaramộtgiảipháp,nhữngthứcóvẻtạoramộtthựctạiđángtincậy,nóđượcpháthiệndựavàotríhuệtrựcgiácgọilàprajna,bátnhã,tríhuệthấutỏtínhchấtliênhệlẫnnhaucủavạnvật.Trước“conmắtbátnhã”,tìnhcảnhcủaconngườihiệnratrầntrụi-làmdịucơnkhátbằngnướcmuối,theođuổinhữngmụctiêuchỉkhiếnphảitheođuổicácmụctiêukhác,nắmgiữnhữngvậtmàthờigiantrôinhanhkhiếnchúngcũngmongmanhnhưsươngkhói.Chínhngườitheođuổi,ngườithấy,biếtvàmongmuốnấy,chủthểbêntrongấy,cũngchỉtồntạitrongmốiquanhệvớinhữngđốitượngtheođuổiphùducủa

anhta.Anhtathấysựnắmgiữthếgiớicủamìnhlàsợidâythònglọngquấnquanhchínhcổmình,sựnắmgiữấyđanglấyđicủaanhchínhcuộcsốngmàanhvôcùngkhátkhaocóđược.Vàkhôngcólốithoátnào,khôngcócáchbuôngbỏnàoanhcóthểthựchiệnđượcbằngnỗlực,bằngmộtquyếtđịnhcủaýchí...Nhưngailàngườimuốnthoátra?

Sẽcómộtkhoảnhkhắckhinhậnthứcvềcáibẫykhôngthểthoátra,màchúngtavừalàngườiđặtbẫyvừalàngườibịmắcbẫy,đạttớiđiểmbùngnổ.Gầnnhưcóthểnóinó“đếnlúc”hoặc“chínmuồi”,vàđộtnhiênxảyrađiềuKinhLăngGiàgọilà“tàngthứcchuyển”.(11)Khoảnhkhắcấy,mọicảmgiáctróibuộcrơirụng,cáikénmàcontằmkéoquanhmìnhmởrađểnóthànhconbướmvớiđôicánhbayđi.Sựlolắngđặcthù,màđúngnhưKierkegaard(12)đãthấy,nằmtrongchínhgốcgáccủatâmhồnngườibìnhthường,giờkhôngcònởđónữa.Nhữngtoantính,lýtưởng,thamvọng,tựxoadịukhôngcòncầnthiết,vìgiờđâycóthểsốngtựnhiênmàkhôngcầncốgắngtrởnêntựnhiên.Quảthựckhôngcóphươngcáchkhác,bởilẽlúcnàyngườitađãthấychưatừngcócáingãnàođểmà“đưangãvàosựkiểmsoátcủangã”.

Nóimộtcáchtrầntrụi,đâylàquátrìnhbêntrongmàTánhKhôngLuậnđangcốgắngthúcđẩybằngtriếtlýphủnhậnhoàntoàncủanó.VìvậyphầnlớncôngtrìnhcủaLongThọlàsựbácbỏcóhệthốngvàcẩntrọngvềlogicmọiluậnđiểmtriếthọcởẤnĐộthờiđó.(13)Biếtrằngmụcđíchcủanólàmộttrảinghiệmbêntrong,mônsinhphươngTâyluônthấykhóhiểutạisaomộtquanđiểmhoàntoànphủđịnhnhưvậylạicóthểmangđếnbấtkỳkếtquảsángtạonào.Dovậyphảinhắclạirằngsựphủđịnhápdụngkhôngchỉchochínhthựctại,màchocácýtưởngcủachúngtavềthựctại.NộidungkhẳngđịnhvàsángtạocủaTánhKhôngLuậnkhôngnằmtrongtriếtlý,màtrongtầmnhìnmớivềthựctại,đượclộrakhicôngtrìnhđãhoàntất,vàLongThọkhôngpháhỏngtầmnhìnấybằngcáchcốgắngmôtảnó.

Đạithừadẫuvậycònmộtthuậtngữkhácđểchỉthựctại,cólẽhơimangtínhbiểuđạthơnsunya,trốngkhông.Từnàylàtathata,màchúngtacóthểdịchlà“chânnhư”,“nhưthị”hay“nhưvậy”.Tươngtự,PhậtđượcgọilàNhưLai-bậcđếnhoặcđi“nhưvậy”.TừPhạnngữtat(“cáiấy”)cólẽdựavàonhữngnỗlựctậpnóiđầutiêncủađứatrẻ,khinó

chỉvàothứgìđóvànói“ta”hoặc“đa”.Cácôngbốtựlấylàmhãnhdiệnkhitưởngtượngrằngđứabéđanggọitênmình-“đađa”(dada)hoặc“đađi”(dady).Nhưngcólẽđứatrẻchỉđangdiễnđạtnhậnthứcthếgiớicủanó,vàđangnói“cáiấy!”Khichúngtachỉnói“Cáiấy”hoặc“Nhưvậy”tứclàđangchỉtớiđịahạtcủatrảinghiệmvôngôn,đếnthựctạinhưđangđượclĩnhhộitrựctiếp,bởilẽchúngtađangcốgắngbiểuđạtcáimìnhthấyhoặccảmnhậnthayvìcáimìnhnghĩhoặcnói.Tathatadovậyngụýthếgiớichỉnhưnólà,khôngbịsànglọcvàphânchiabởicácbiểutượngvàđịnhnghĩacủatưduy.Nóchỉracáicụthểvàthậtthayvìcáitrừutượngvàdựatrênkháiniệm.PhậtlàNhưLai,người“đếnđinhưvậy”,bởivịấyđãliễungộthếgiớinguyênsơ,phikháiniệmmàkhôngtừngữnàocóthểchuyểntải,vàkhônglẫnlộnnóvớicácýtưởng“là”hay“khônglà”,tốthayxấu,quákhứhaytươnglai,đóhayđây,độnghaytịnh,thườnghayvôthường.NhưVănThùBồtátnóivềNhưLaitrongkinhThấtBáchTụngBátNhã(Saptasatika):

Chânnhư(tathata)khôngthànhhayngừngthành;tathấyNhưLainhưvậy.Chânnhưkhôngtrụởđiểmnàohaychỗnào;tathấyNhưLainhưvậy.Chânnhưkhôngphảiquákhứ,tươnglaihayhiệntại;tathấyNhưLainhưvậy.Chânnhưkhôngkhởitừnhịhaybấtnhị;tathấyNhưLainhưvậy.Chânnhưkhôngcấuhaytịnh;tathấyNhưLainhưvậy.Chânnhưkhôngsinhhaydiệt;tathấyNhưLainhưvậy.(14)

TathatalàtrạngtháichânthựccủaPhậtvàmọichúngsinh,bởivậynócũngđượccoilàbảnchấtchânthựchoặcbảnthểcủachúngta,tức“Phậttánh”củachúngta.MộttrongnhữnggiáophápcốtyếucủaĐạithừalàmọichúngsinhđềucóPhậttánh,cókhảnăngthànhPhật.DoPhậttánhvàtathatalàmột,nênthuậtngữ“Phật”thườngđượcsửdụngđểchỉchínhthựctại,khôngriênggìbậcgiácngộ.ĐiềunàyhayxảyratrongĐạithừađếnmứcmộtvịPhậtthườngđượccoilàsựnhâncáchhóacủathựctại,tạocơsởchonhữnggiáopháiđạichúngtrongđóchưPhậtdườngnhưđượcthờphụngnhưthánhthần.Tôinói“dườngnhư”vìngaycảPhậtgiáoĐạithừacũngkhôngcósựtươngđồngthậtsựnàovớithuyếthữuthầnDoThái-CơĐốc,vốnđồngnhấtnghiêmngặtThượngđếvớiquytắcluânlý.Chưakể,nhiềuchưPhậtvôcùngđược

tônkínhnhưPhậtADiĐà(Amitabha),PhậtTỳLôGiáNa(Vairocana),PhậtBảoSanh(Ratnasambhava),PhậtVôLượngThọ(Amitayus)...luônlànhữngnhâncáchhóabảntánhchânthựccủamộtngười.

ĐâycũnglànềntảngcủaPhậtgiáodựavàotíntâm,củaSukhavatihayTịnhĐộtông,tôngpháikhẳngđịnhmọinỗlựcthànhPhậtchỉlàsựkiêuhãnhgiảtạocủabảnngã.TấtcảnhữnggìcầnlàmlàtrìniệmcôngthứcNammôADiĐàPhật(namoamitabhaya,nghĩađenlà“tuyênxưngdanhhiệuPhậtADiĐà”hoặc“Chào,PhậtADiĐà”)(15)vớiniềmtinrằngchỉthếlàđủđểđượctáisinhtrongTâyphươngthếgiớinơiPhậtADiĐàcaiquản.ỞcõiTịnhĐộnày,mọichướngngạingăntrởthànhPhậtcủathếgiớiTabàđượcgỡbỏ,nêntáisinhtrongTâyphươngthếgiớigầnnhưđồngnghĩavớithànhPhật.Trìniệmdanhhiệucủangàiđượckhẳngđịnhlàcóhiệuquảvìtrongquákhứ,ĐứcADiĐàđãnguyệnrằngngàisẽkhôngđạtgiácngộtốithượngnếukhôngđảmbảomọichúngsinhtrìniệmdanhhiệungàiđềuđượcsinhvềTâyphương.Dosauđóngàiđạtgiácngộ,nênnguyệnlựccủangàithựcsựđượcđápứng.

NgaycảLongThọcũngđồngcảmvớigiáophápnày,vìnórõrànglàmộtcáchdândãvàsinhđộngđểnóirằngdobảnchấtthậtcủachúngtavốnlàPhậttánh,nênngườitakhôngphảilàmbấtkỳđiềugìđểkhiếnnóthànhvậy.Ngượclại,mongcầuthànhPhậtlàphủnhậnmìnhvốnlàPhật-màđâylạilàcơsởduynhấtđểthựcchứngPhậtquả!Nóingắngọn,đểthànhPhật,chỉcầncóniềmtinmìnhvốnđãlàPhật.NgàiThânLoan,mộtcaotăngTịnhĐộcủaNhậtBản,đãđixatớimứcnóirằngchỉcầntrìniệmdanhhiệulàđủ,vìngàithấynỗlựcphátkhởitíntâmquágiảtạo,cóthểkhiếnngườitanghingờchínhtíntâmcủamình.

PhậtgiáoTịnhĐộrõrànglàsảnphẩmtựnhiêncủaBồtátđạo,giáophápdạyrằnghoạtdụngđíchthựccủabậcgiảithoátlàgiảithoátmọichúngsinhkhácbằngcác“phươngtiệnthiệnxảo”(upaya).Bằngprajna,tríhuệtrựcgiác,vịấythấutỏbảnchấtthựctại,điềunàyđếnlượtnóđánhthứckaruna,từbi,(16)chotấtcảnhữngaivẫntrongtróibuộccủavôminh.Ởmứcđộsâuxanhất,karunanóilênthứgìđóphầnnàohơncảlòngbimẫntrướcvôminhcủangườikhác.ChúngtađãthấysựtrởlạithếgiớiluânhồicủaBồtátdựatrênnguyênlýrằngluânhồi

thựcralàniếtbàn,rằng“khôngtứcthịsắc”.Nếuprajnalàthấy“sắctứcthịkhông”,karunalàthấy“khôngtứcthịsắc”.Bởivậynólàsự“xácquyết”thếgiớihằngngàytrongcái“chânnhư”tựnhiêncủanó,đâylàmộttrongnhữngđặcđiểmcủaĐạithừađượcnhấnmạnhnhiềunhấttrongThiền.Quảthực,thậtvônghĩakhichorằngPhậtgiáoluônlàmộttriếtlýphủnhậnthếgiới,vàsựdịbiệtcủasắctướngkhôngcótầmquantrọnggì.ChínhdokarunanênPhậtgiáoĐạithừatrởthànhnguồncảmhứngchủđạocủanghệthuậtTrungHoađờiTốngvàđờiMinh,mộtnghệthuậtnhấnmạnhcáchìnhtướngtựnhiênthayvìnhữngbiểutượngtôngiáo.Bởilẽ,dokarunanênngườitathấyđượcrằngsựtanbiếncủahìnhtướngvàocáikhôngcũngchẳnghềkhácvớicácđặcđiểmcụthểcủachínhcáchìnhtướngấy.Cuộcsốngcủasựvậtchỉtáchrờikhỏicáichếtvềmặtquyước,còntrongthựctế,diệtcũnglàsinh.

Mỗihìnhtướngriênglẻ,chỉnhưnólà,đềulàcáikhông,vàkhôngchỉthế,sựdịbiệtcủamỗihìnhtướngđềucóđượcbởithựctếrằngnóchỉtồntạitrongmốiliênhệvớimọihìnhtướngkhác,đâychínhlànhậnthứctạothànhcơsởchogiáophápDharmadhatu(Phápgiới)củabộkinhkhổnglồ,HoaNghiêm.TácphẩmđồsộnàycólẽlàcựcđiểmcủaĐạithừaẤnĐộ,vàmộttrongnhữnghìnhảnhtrungtâmcủanólàlướichâu,mộtmạnglướikhổnglồcáchạtchâu,nhưmộtmạngnhệnlúcbìnhminh,trongđómỗihạtchâulạiphảnánhtấtcảcáchạtkhác.LướichâunàylàPhápgiới,vũtrụ,cảnhgiớicủavôlượngvôbiêncácpháphay“sựvật-sựviệc”.

CácluậnsưTrungHoaphânchiaPhápgiớithànhbốnloại,từcuốiđờiĐườngcáchphânloạinàytrởnêncótầmquantrọngđángkểtrongThiền.“Tứphápgiới”(四法界)gồm:

1.Sự(事),những“sựvật-sựviệc”riênglẻ,duynhất,từđóvũtrụđượctạothành.

2.Lý(理),“nguyênlý”haythựctạirốtráoẩndướivạnvật.

3.Lýsựvôngại(理事無礙),“giữalývàsựkhôngcóchướngngại”,nghĩalàkhôngcósựbấttươngthíchnàogiữaluânhồivàniếtbàn,giữakhôngvàsắc.Thànhtựucáinàykhôngdẫnđếndiệttrừcáikia.

4.Sựsựvôngại(事事無礙),“giữasựvàsựkhôngcóchướngngại”,nghĩalàmỗi“sựvật-sựviệc”đềubaohàmmọicáikhác,trikiếntộtcùngchẳngqualànhậnthứcchúngtrongcái“chânnhư”tựnhiêncủachúng.Ởcấpđộnày,mọi“sựvật-sựviệc”đượcthấylàtựxácđịnh,tựtạolập,hoặctựnhiên,bởilẽ,hoàntoàntựnhiênlàcáinólà,làtatha-chỉ“nhưvậy”-cũngtứclàtựdovàvôchướngvôngại.

ĐạiýcủagiáophápTứphápgiớilàsựhòahợpđíchthựccủavũtrụđượcthựcchứngkhimỗi“sựvật-sựviệc”đượcđểtựdovàtựnhiênlàchínhnó,khôngcócảntrở.Diễnđạttheocáchchủquanhơn,nóđangnóirằng:“Hãyđểmọithứđượctựdochỉlànhưnólà.Đừngtáchbiệtbảnthânkhỏithếgiớivàcốgắngsắpđặtnó.”Cómộtkhácbiệttinhtếgiữađiềunàyvàcáiđơnthuầnlàlaisser-faire,sựmặckệ,cóthểhìnhdungquacáchchúngtavậnđộngtứchi.Từbêntrong,mỗichitựnóvậnđộng.Khiđi,khôngphảichúngtadùngtayđểnhấcchânlên.Cơthểcánhânbởivậylàmộthệthốngsựsựvôngại,vàPhậtlàngườinhậnracảvũtrụlàcơthểcủangài,mộtsựhòahợpvớicácliênhệqualạikỳdiệu,đượctổchứctừbêntrongthayvìbởicanthiệptừbênngoài.

TriếthọcĐạithừaxemthânPhậtgồmbathân,gọilàTrikayahay“Tamthân”.Thânđượccoinhưvôsốcác“sựvật-sựviệc”hoặcnhưhìnhtướngconngườicụthểgọilàNirmanakaya,“Hóathân”.(17)HìnhtướngconngườicụthểlànhữngvịPhậtlịchsửhoặccổPhậtnhưPhậtCồĐàm(Gautama),PhậtCaDiếp(Kasyapa),PhậtCâuNaHàmMâuNi(Kanakamuni),vàvìnhữngvịnàyxuấthiện“bằngxươngbằngthịt”,nênvềnguyêntắc,Hóathânbaogồmtoànbộvũtrụsắctướng.TiếptheolàSambhogakaya,“Báothân”.(18)Đâylàcảnhgiớicủaprajna,tríhuệ,vàkaruna,từbi;từbinhìnxuốngđếncảnhgiớicủasắctướng,còntríhuệnhìnlênđếncảnhgiớicủatánhkhông.Sambhogakayacũngcóthểđượcgọilà“Thânthựcchứng”,vìchínhtrong“thân”nàymàmộtvịPhậtthựcchứngmìnhlàPhật.CuốicùnglàDharmakaya,“Phápthân”,chínhlàtánhkhông.

LongThọkhôngbànvềcáccáchtánhkhôngbiểuthịthànhsắctướnghayPhápthânbiểuthịthànhHóathânnhưthếnào,cólẽsưcảmthấyđiềunàyvớinhữngngườichưathậtsựchứngngộlàhoàntoànkhôngthểlĩnhhộiđược.ChínhĐứcPhậttừngsosánhnhữngcâuhỏi

nhưvậyvớisựkhờkhạocủamộtngườibịtrúngtên,nhưngkhôngchịurúttênrachừngnàocònchưađượcnóichomọichitiếtvềdángvẻ,giađìnhvàđộnglựccủakẻđãbắnmình.Tuynhiên,kếthừaLongThọ,haianhemVôTrướcvàThếThân(~280-360sauCôngnguyên),nhữngngườiđãđịnhramộttrườngpháiĐạithừathườngđượcgọilàDuyThức(Yogacara),lạicónhữngnỗlựcbànvềvấnđềcụthểnày.

TheoDuyThức,thếgiớisắctướnglàcittamatra-“chỉcótâm”-hoặcvijnaptimatra-“chỉlàsựtrìnhhiện”.(19)QuanđiểmnàycóvẻrấttươngđồngvớitriếthọcduytâmchủquancủaphươngTây,coithếgiớivậtchấtbênngoàilàsựphóngchiếucủatâmthức.Tuynhiên,cólẽcóvàikhácbiệtgiữahaiquanđiểm.Đạithừa,nhưtrướcgiờ,khônghẳnlàmộtgiảithíchlýthuyếtmangtínhướcđoán,màlàmộtmôtảvềtrảinghiệmbêntrong,mộtphươngtiệnđểđánhthứctrảinghiệmấyởngườikhác.Ngoàira,từcittakhônghoàntoàntươngđươngvớitừ“tâm”củachúngta.TưduyphươngTâycókhuynhhướngđịnhnghĩatâmđốilậpvớivật,vàkhônghẳncoivậtlà“sựđolường”màlàchấtliệurắnđượcđolường.Ngaysựđolường,vốntrừutượng,vớiphươngTâythuộcbảnchấtcủatâmnhiềuhơn,bởichúngtacókhuynhhướngcoitâmvàtinhthầnlàtrừutượnghơnlàcụthể.

NhưngtrongtriếthọcPhậtgiáo,cittakhôngphảiđốilậpvớimộtquanniệmvềchấtrắn.Thếgiớichưatừngđượchiểunhưlàmộtvậtchấtcơbản,đượclàmthànhcáchìnhtướngkhácnhaubởihànhđộngcủatâmhaytinhthần.MộthìnhảnhnhưvậykhôngcótronglịchsửtưtưởngPhậtgiáo,nênchưabaogiờnảysinhcâuhỏicáitâmkhónhậnthứcấycóthểtácđộnglênvậtchấtrắnnhưthếnào.Mỗikhinóitớithếgiớivậtchất,thếgiớitựnhiên,hay“cóthật”,Phậtgiáosửdụngthuậtngữrupa,màtheocáchhiểucủachúngta,nókhônghẳnlà“vật”màlà“hìnhtướng”.Khôngcóthứ“cóthậtbằngvậtchất”nàoẩndướirupatrừphinóchínhlàcitta!

CáikhócủaviệcnêuranhữngtươngđồngvàkhácbiệtgiữatưtưởngphươngĐôngvàphươngTâylàởchỗhaithếgiớiấykhôngxuấtphátvớicùngcácmặcđịnhvàtiềnđề.Chúngkhôngcócùngnhữngcáchphânloạitrảinghiệmcănbản.Bởivậy,nếuthếgiớichưatừngđượcphânchiathànhtâmvàvật,màthayvàođóthànhtâmvàtướng,từ“tâm”khôngthểcóýnghĩahoàntoàngiốngnhautrongcảhaitrường

hợp.Chẳnghạn,từ“man”(đànông)đốilậpvới“woman”(đànbà)khôngcócùngnghĩanhưtừ“man”(conngười)đốilậpvới“animal”(loàivật).

Cómộtcáchđơngiảnhóavàhơithôsơđểnóilênsựkhácbiệt,đólà,cácnhàduytâmphươngTâybanđầuxâydựngtriếtlýtừmộtthếgiớibaogồmtâm(hoặctinhthần),tướng,vàvật,trongkhiPhậtgiáobanđầuxâydựngtriếtlýtừmộtthếgiớigồmtâmvàtướng.

Vìlẽđó,DuyThứckhôngbànvềmốiquanhệgiữacáchìnhtướngcủavậtvàtâm;nóbànvềmốiquanhệgiữacáchìnhtướngvàtâm,vàkếtluậnrằngchúnglàcáctướngcủatâm.Kếtquả,thuậtngữ“tâm”(citta)vềlogictrởnênvônghĩa.NhưngvìmốiquantâmchínhcủaPhậtgiáolàvềmộtcảnhgiớitrảinghiệmphilogicvàvônghĩa,vớihàmýlànókhôngtượngtrưnghaybiểuđạtđiềugìkhácngoàichínhnó,nênkhôngcóvấnđềgìvớicácthuậtngữ“vônghĩa”.

Từquanđiểmlogic,tuyênbố“Mọithứlàtâm”chẳngkhácnàonóimọithứlàmọithứ.Bởilẽ,nếukhôngcóthứgìkhôngphảitâm,vậytừấykhôngthuộcphânloạinào,khôngcógiớihạn,khôngcóđịnhnghĩa.Ngườitacũngcóthểdùngtừ“blah”-đâygầnnhưlàđiềuPhậtgiáođãlàmvớitừvônghĩatathata.Bởichứcnăngcủanhữngthuậtngữvônghĩanàylànhằmhướngsựchúýcủachúngtatớithựctếrằnglogicvàýnghĩa,tựthânnóđãnhịnguyên,làsảnphẩmcủatưduyvàngônngữ,chứkhôngphảicủathếgiớithực.Thếgiớicụthể,vôngônkhôngcóphânloạihaybiểutượngnàomàlạibàytỏhaynóilênđiềugìkhácngoàichínhchúng.Vìthếnókhôngchứanhịnguyên.Nhịnguyênchỉnảysinhkhichúngtaphânloại,khichúngtaxếpđặttrảinghiệmcủamìnhvàonhữngcáihộp“củatâm”,bởiđãlàcáihộptấtphảicóbênngoàivàbêntrong.

Nhữngcáihộp“củatâm”cólẽđãđượcđịnhhìnhtrongtâmtừlâutrướckhitưduyvàngônngữhìnhtướngdánnhãnđểnhậndạngchúng.Chúngtađãbắtđầuphânđịnhngaykhiđểýđếncáckhácbiệt,cácbìnhthườngvàbấtthường,ngaykhichúngtacónhữnggánghépdướibấtkỳhìnhthứcnào.Nhưngnếu“củatâm”cómộtýnghĩanàođấy,hànhđộngphânđịnhnàydứtkhoátlàcủatâm,bởilẽkhiđểýđếncáckhácbiệtvàgánghépchúngvớinhau,đókhôngđơnthuầnlàđáp

ứngcáctiếpxúcgiácquannữa.Songnếuphânđịnhlàmộtsảnphẩmcủatâm,củađểý,gánghép,tưduy,vàngônngữ,thìthếgiới,vốnđượccoichỉlàcácloạiđốitượng,cũnglàmộtsảnphẩmcủatâm.

Theotôi,đâylàđiềuDuyThứcmuốnnóikhikhẳngđịnhthếgiới“chỉlàtâm”(cittamatramlokam).Nónghĩalàtrong-ngoài,trước-sau,nặng-nhẹ,vui-khổ,động-tịnhđềulàcácýtưởng,hoặccácphânđịnhcủatâm.Mốiquanhệcủachúngvớithếgiớicụthểchẳngkhácgìmốiquanhệcủacáctừngữ.Dovậy,cáithếgiớimàchúngtabiết,khiđượchiểunhưthếgiớitheophânđịnh,làmộtsảnphẩmcủatâm,vàgiốngnhưâmthanh“nước”khôngthậtsựlànước,thếgiớitheophânđịnhkhôngphảithếgiớithực.

Giờđây,câuhỏitâmlà“gì”cóthểđượcxemgiốngnhưcâuhỏithếgiớithậtlà“gì”.Khôngthểcócâutrảlờichonó,vìmọicái“gì”đềulàmộtloại,vàchúngtakhôngthểphânloạicáiđiphânloại.Nhưngvậyhóarahoàntoànngớngẩnkhibànvềtâm,citta,trongkhikhôngcáchgìđểnóinólàgì?Tráilại,nhàtoánhọcKurtGödelđãchochúngtamộtchứngminhcặnkẽrằng,mọihệthốnglogicphảichứamộttiềnđềkhôngđượcđịnhnghĩa,bởinếuđịnhnghĩatấtmâuthuẫnvớichínhnó.(20)DuyThứclấycittalàtiềnđềcủanóvàkhôngđịnhnghĩanó,vìcittaởđâytươngđươngvớisunya(không)vàtathata(chânnhư).Bởilẽtâm...

Lìatấtcảcáckiến,Vàlìatưởngsởtưởng.Khôngđắccũngkhôngsanh,TanóilàTâmlượng.Phitánhphiphitánh,Tánhphitánhthảylìa...Vọngtưởngtậpkhíchuyển,Cócácthứtâmsanh.Cảnhgiớihiệnbênngoài,Ấytâmlượngthếtục.HiệnngoàimàchẳngcóTâmthấycácthứkiaDựnglậplàmthân,tài

Tanóilàtâmlượng.(21)

Trongthểliêntụckhôngđượcđịnhnghĩanàycủacitta,DuyThứcmôtảtámloạivijnanahay“thứcphânbiệt”.Ứngvớinămgiácquanlànămthức;thứcthứsáulàýthức(mano-vijnana),nóhợpnhấtvớinămthứctrước,nêncáiđượcchạm,đượcnghecũnggắnvớicáiđượcthấy;tiếptheocómạtnathức(manas),trungtâmcủahoạtđộngphânbiệt,phânloạicủatâm;cuốicùngcótàngthức(Alạidathức,alaya-vijnana),tâmthứcvượttrêncánhân,chứađựngchủngtửcủamọihìnhtướngtiềmtàng.

“Tàngthức”gầnnhưtươngđươngvớicitta,nósiêuviệttrêncánhân,bởinócótrướcmọisựphânbiệt.Khôngnênhìnhdungvềnónhưmộtkiểukhímaquáithấmvàomọichúngsinh,vìởđâykhônggiancũngnhưsựmởrộngmớichỉởdạngtiềmnăng.Nóicáchkhác,“tàngthức”làcáitừđóthếgiớihìnhtướngkhởilên,dotựnhiên,hoặcdoduhí(vikridita).Đạithừakhôngphạmphảisailầmlàcốgắnggiảithíchsựhìnhthànhcủathếgiớitừtâmthôngquamộtloạtcácnguyênnhâncầnthiết.Bấtkỳđiềugìgắnvớiquyluậtnhânquảđềuthuộccảnhgiớicủahuyễn(maya),khôngphảivượttrêncảnhgiớiấy.Nóicóphầnthivịthì,ảotưởngthếgiớixuấtratừĐạiKhôngmàkhôngvìlýdogì,khôngvìmụcđíchnào,chỉvìkhôngcógìbắtbuộcnóphảilàmvậy.Bởi“hànhđộng”củacáiKhônglàdoduhí,vikridita,khôngphảimộthànhđộngcóđộngcơ(nghiệp).

NhưvậytheomôtảcủaDuyThức,sựhìnhthànhcủathếgiớihìnhtướngphátratựnhiêntừ“tàngthức”,chảysangmạtnathức,tạiđócónhữngphânbiệtbanđầu,sauđóchuyểntớilụcthức,nhữngthứcnàyđếnlượtchúngtạothànhcácgiácquanhay“căn”(ayatana),cuốicùngquađónótrìnhhiệnthếgiớiđượcphânloạibênngoài.

PhápdugiàPhậtgiáodovậycốtyếulàđảongượcquátrìnhấy,làtịnhhóahànhđộngphânbiệtcủatâm,đểcácphạmtrùcủahuyễnrơingượcvàodạngtiềmnăng,từđóthếgiớicóthểđượcthấytrongcái“chânnhư”khôngphânloạicủanó.Tạiđây,từbithứctỉnh,Bồtátlạiđểsựphóngchiếukhởilên,giờvịấyđãthấymìnhkhôngkhácvớitínhchấtduhívômụcđíchcủacáiKhông.

Chương4SỰTRỖIDẬYVÀPHÁTTRIỂN

CỦATHIỀNThậtkhódiễntảthànhlờinhữngđặcđiểmphânbiệtThiềntôngvớicáchìnhthứcPhậtgiáokhác,tuynhiênThiềncómột“hươngvị”rõràngvàkhôngthểlầmlẫn.Mặcdùtêngọi“Thiền”tứclàdhyana,haytọathiền,cáctôngpháiPhậtgiáokháccũngnhấnmạnhtọathiềntươngđươngnếukhôngnóinhiềuhơncảThiềntông,vàđôilúcdườngnhưthựchànhtọathiềnchínhthốnglạikhônghềcầnthiếtvớiThiềntông.Thiềncũngkhôngphảiđặcthùlà“khôngcógìđểnói”,haykhăngkhăngrằngchânlýkhôngthểdiễnđạtthànhlời,bởiđiềuđóvốnlàgiáophápTrungQuáncũngnhưlờidạycủaLãoTử:

Ngườibiếtthìkhôngnói,ngườinóithìkhôngbiết.

CólẽcáchtốtnhấtđểmôtảhươngvịđặcbiệtcủaThiềnlàsựtrựctiếp.TrongcáctrườngpháiPhậtgiáokhác,giácngộhaybồđềcóvẻxavờivàgầnnhưsiêuphàm,mộtđiềuchỉđạtđượcsaunhiềukiếpsốngvớinỗlựckiênnhẫn.NhưngtrongThiền,luôncócảmgiácnhưgiácngộlàthứgìđóhếtsứctựnhiên,thứgìđórõràngđếnđángngạcnhiên,cóthểxảyrabấtkỳkhoảnhkhắcnào.Nếunóhàmchứasựkhókhăn,thìchỉvìnóquáđơngiản.Thiềncũngtrựctiếptrongcáchdạy,vìnóchỉthẳngtớichânlý,khôngbỡncợtvớinhữngđiềutượngtrưng.

Chỉthẳng(trựcchỉ,直指)làsựbiểuhiệncôngkhaicủaThiềnquacáchànhđộnghaylờinóiphibiểutượng,(1)đốivớingườichưangộchúngthườngcóvẻlànhữngsựviệctrầntụcbìnhthườngnhất,hoặchoàntoànđiênkhùng.ĐểtrảlờimộtcâuhỏivềPhậtpháp,vịthầyđưaranhậnxéthờhữngvềthờitiết,haythựchiệnmộthànhđộngđơngiảnnàođódườngnhưchẳngănnhậpgìvớicácvấnđềtriếthọchoặctâmlinh.TuynhiêntừgiữađờiĐường-làlúcThiềnđãổnđịnhvữngchắc-

trởvềtrước,khóbắtgặpcáctrườnghợpsửdụngphươngphápnày.Songchắcchắnnónhấtquánvớisựnhấnmạnhcủacácthiềnsưthờiđầuvàosựtrựcngộngaygiữanhữngsựviệchằngngày.

KhôngaitìmđượcbấtkỳdấuvếtnàovềmộttôngpháiThiềncụthểtrongPhậtgiáoẤnĐộ,tuyvậydochúngtathiếucáctưliệulịchsửnênđiềunàykhôngchứngtỏnókhôngtồntại.NếuđặctrưngtiêubiểucủaThiềnlàgiácngộtứcthì(đốnngộ,顿悟)khôngquacácgiaiđoạnchuẩnbị,chắcchắncónhữngbằngchứngvềnguyênlýnàyởẤnĐộ.KinhLăngGiànóirằngcócảconđườnggiácngộdầndầnlẫnđộtngột(yugapat),dầndầnthôngquatịnhhóacáctưtưởngnhiễmôhaysựphóngchiếu(ashrava)củatâm,độtngộtthôngquaparavritti-sự“xoaychuyển”tứcthờitừtrongchiềusâutâmthức,khimọikiếngiảinhịnguyênbịvứtbỏ.Nóđượcvínhưtấmgươngngaylậptứcphảnảnhmọitướngtrạngvàhìnhảnhxuấthiệntrướcnó.(2)CũngcósựliênquanrõrànggiữaýtưởngđốnngộvớilờidạytrongKinhKimCương,theođóthànhtựugiácngộlàkhôngthànhtựugìcả.Nóicáchkhác,nếuniếtbànthậtsựlàởđâyvàlúcnày,tìmkiếmnósẽmấtnó,thếthìthựcchứngquacácgiaiđoạndầndầnhầunhưlàvônghĩa.Ngườitasẽphảitrựcnhậnnótrongkhoảnhkhắchiệntại.

TrongPhậtgiáoMậttôngcũngcómộttruyềnthốngtươngtự,dùkhởinguyêncủanócólẽtrễhơnsovớiThiềncủaTrungQuốc,vàkhôngcógìchothấycómộttácđộngngượctừThiềntôngTrungHoalênnó.TrongtácphẩmMậttôngthếkỷ10củaSaraha,cóthểthấynhữngcâutươngđồngvớicáccâunóitrongThiền:

Nếuchânlýđãthịhiện,thiềnphỏngcóíchgì?Nếunóbịchegiấu,dẫulàmgìcũngchỉđangđolườngsựutối.Mậtchúvànghiquỹ,thiềnvàđịnh,Đềulànguyênnhândẫntớitựphỉnhphờ.Tưtưởngvốntựthanhtịnh,đừngdùngquántưởnglàmnónhiễmô.Màhãyantrụtrongphúclạccủatựthân,ngưngnhữngdằnvặtnày.Bấtkỳthứgìngươithấy,đềunhưthị.

Đằngtrước,đằngsau,ởkhắpmườiphương.Ngaycảhômnay,hãyđểthầyngươilàmdứtbặthưvọng!Bảnchấtbầutrờivốntrongtrẻo,Vìcứchằmchằmnhìn,cáithấymớithànhramờmịt.(3)

PhậtgiáoTâyTạngcũngcótruyềnthốngConđườngtắt,mộtconđườngnhanhvàdốcđểtớiniếtbàn,chỉdànhchonhữngaicóđủdũngcảm,nhưngđểtìmmộtgiáophápkhơigợirõhơnsựnhấnmạnhcủaThiềnvàosựtứcthìvàtựnhiên,chúngtathấycótrong“Sáulờidạy”củaTilopa:

Đừngtưởngtượng,đừngtưduy,đừngphântích;

Đừngluyệntâm,đừngchủý;

Đểnótựnhiên.(4)

GiảithoáttứcthờikhôngcótoantínhhaychủýđặcbiệtnàocũnglàđiềuđượcngụýtrongýtưởngMậttôngsahaja,tứctrạngthái“tựtại”hoặc“tựnhiên”củabậcthánhgiảithoát.

Ởđâychúngtakhôngbànvềýnghĩađíchthựccủatrựcngộhaytựnhiên,nhưngnhữngtrườnghợpnàyđượctríchdẫnđểchothấyconđườngtrựctiếpcũnglàmộttruyềnthốngtồntạingoàiTrungHoa,liênquanmộtnguồngốcbanđầunàođótrongPhậtgiáoẤnĐộ.Mộtlýdohiểnnhiêngiảithíchviệcthiếutưliệucóthểlà,mộtnguyênlýkiểunày,dodễdẫntớibịkiếngiảisai,nêncóthểđãđượcgiữnhưmột“mậtpháp”,chỉsaunàymớiđượcbànluậncôngkhai.Quảthực,truyềnthốngThiềnkhẳngđịnhrằngđốnngộkhôngđượckinhđiểnnóiđến,màchỉđượccácthiềnsưtruyềntraotrựctiếpchođệtử.Điềunàykhôngnhấtthiếtngụýnólàthứgì“bítruyền”nhưthểmộttrảinghiệmdothầngiaocáchcảmmanglại,màlàmộtđiềuítgiậtgânhơnnhiều.Dovậy,khicáchọcgiảẤngiáokhăngkhăngrằngtríhuệkhôngphảithứđểđạtđượctừkinhsáchmàchỉtừthầyhayvịguru(đạosư),điềuấycónghĩalàcáckinhsáchthựctế-chẳnghạnDugiàkinh(YogaSutras)-chỉ

chứanhữngtiêuđềcủagiáophápấy,cònđểgiảithíchđầyđủđòihỏiaiđóđãhọcquakhẩutruyền.Cũngkhôngcầnphảinóithêmrằng,nhữnggìđượctruyềnlạicơbảnlàmộttrảinghiệm,bởivậytừngữchẳngthểchuyểntảinónhiềuhơnhayíthơnsovớibấtkỳtrảinghiệmnàokhác.

Tuynhiên,khôngnhấtthiếtphảicholàtừngcómộttôngpháiThiềncụthểởẤnĐộ.TácđộngcủacácnguyênlýchínhtrongPhậtgiáoĐạithừalênĐạogiavàKhổnggiacũngđủđểgiảithíchsựhìnhthànhcủaThiền.Bởithế,cóthểthấysựxuấthiệncácxuhướngrấtgầnvớiThiềnhầunhưngaykhinhữngkinhĐạithừachínhcómặtởTrungHoa,cũngtứclàvớicôngtrìnhcủatusĩkiêmđạihọcgiảẤnĐộCưuMaLaThập.CưuMaLaThậpđãdịchkinhsáchởCôTangvàTrườngAngiữacácnăm384đến413,thờiấymộttrongnhữngđệtửnổitrộicủasưlàvịsưtrẻTăngTriệu(384-414),mộtngườikhởiđầuvốnlàmcôngviệcsaochépkinhvănNhogiáovàĐạogiáo.

TăngTriệuđãpháttâmxuấtgiasaukhiđọcDuyMaCậtSởThuyếtKinh(VimalakirtiSutra)-mộtbảnkinhcótácđộngđángkểđốivớiThiền.MặcdùTăngTriệutrởthànhtusĩ,kinhnàylạilàcâuchuyệnvềmộtcưsĩtênlàDuyMaCật,mộtvịvớihiểubiếtvôcùngsâusắcđãkhuấtphụcmọiđệtửcủaĐứcPhật.NgàivượtquamọiđệtửvàcácBồtátkhácbằngcáchdùng“sựimlặngsấmsét”đểtrảlờicâuhỏivềbảnchấtcủathựctạibấtnhị-mộtvídụthườngđượccácthiềnsưlàmtheo.“Imlặngsấmsét”củaDuyMaCậtcũnglàchủđềưachuộngcủacácnghệsĩThiền.NhưngtầmquantrọngchủyếucủakinhnàyđốivớiTrungHoavàThiềnởchỗgiácngộtốithượngkhôngxalạvớinhữngsựviệccủađờisốnghằngngày,màthậtra,chứngđạtcaonhấtlà“ngộnhậpmàkhôngtiêudiệtphiềnnão[klesa]”.

ĐâylàđiềuhấpdẫnvớicảtâmtínhNhogiavàĐạogia.Nhogianhấnmạnhtầmquantrọngcủađờisốnggiađình,bởivậynókhôngdễđồngcảmvớihìnhthứctănglữkhắtkhecủaPhậtgiáo.MặcdùcácvịthầyPhậtgiáoTrungHoathườnglàtusĩ,họcũngcósốlượnglớnmônsinhcaocấplàcưsĩ,vàThiềnnóiriêngluônhếtsứccoitrọngdiễnđạtPhậtgiáotrongnhữngngônngữhoàntoànđờithường-trongmọikiểunghệthuật,laođộngchântay,haytrongnhậnthứcvạnvậttựnhiên.NhogiacũngnhưĐạogiasẽcàngtánđồngýtưởngmộtsựgiácngộkhôngđòihỏidiệttrừthamđắm-ýnghĩakháccủatừklesa.Chúngta

đãthấyniềmtinđặcthùvàobảnchấtconngườimàhaitưtưởngnàycùngbàytỏ.Tuynhiên,khôngdiệttrừthamđắmkhôngcónghĩalàđểchúngtựtungtựtác.Nócónghĩalàbuôngbỏthayvìvậtlộnvớichúng,khôngđènénthamđắmcũngkhôngbuônglungtheonó.Đạogiakhôngbaogiờquákhích,bởivịấyđạtmụctiêubằngcáchkhôngcanthiệp(vôvi),nhưmộtkiểunhuđạovềtâmlý.

TácphẩmcủaTăngTriệucũngnhưluậngiảicủaôngvềDuyMaCậtSởThuyếtKinhchứađầycáccụmtừvàtríchdẫnĐạogiáo,vìcóvẻsưhọctheonhữngvịtăngthờitrướcíttiếngtămhơnnhưHuệViễn(334-416)vàĐạoAn(312-385)trongviệcdùngsự“mởrộngýtưởng”(cáchnghĩa,格義)đểgiảithíchPhậtgiáoquanhữngđiềutươngtựtrongĐạogiáo.Điềunàychothấygiữahaitruyềnthốngcónhiềutươngđồngđếnnỗicuốithếkỷ5,LưuCầuđãnói:

TừnúiCônLuânvềphíaĐông(Đạogia)dùngchữ“ĐạiĐạo”.TừKashmirvềphíaTây(Phậtgia)dùngchữsambodhi(chánhgiác).Dùhướngđến“vô”haytudưỡng“tánhkhông”(sunyata),nguyênlýliênquancũngnhưnhau.(5)

HaihọcthuyếtcủaTăngTriệucólẽphầnnàotácđộngđếnsựpháttriểnsaunàycủaThiềnlàquanniệmvềthờigianvàsựthayđổi,vàtưtưởng“bátnhãvôtri”.Chương“Vậtbấtthiên”(TheImmutabilityofThings)trongtácphẩmTriệuLuận(BookofChao)hếtsứcđộcđáovàgiốngmộtcáchđángngạcnhiênvớiphầnnóivềthờigianởtậpđầutiêntrongChánhPhápNhãnTạngcủaĐạoNguyên(6)đếnnỗivịthiềnsưnổitiếngngườiNhậtkhómàthấynóxalạ.

Vậtquákhứtựởnơiquákhứ,khôngphảitừhiệntạiđivàoquákhứ;vậthiệntạitựởnơihiệntại,khôngphảitừquákhứđiđếnhiệntại...Nướcsôngcuồncuộnchảyxuôimàkhônglưuchuyển.Giólốcquaycuồngmàvẫnthườngtịnh.Nhậtnguyệtxuyêntrọnbầutrờimàchẳngtuầnhoàn.(7)

Theocáchtươngtự,ĐạoNguyêncũngchỉrarằnggỗkhôngtrởthànhtro,cuộcsốngkhôngtrởthànhcáichết,cũngnhưmùađôngkhôngthànhmùaxuân.Mỗikhoảnhkhắcthờigianlà“độclậpvàbấtđộng”.(8)

TăngTriệucũngluậnvềmộtđiềucóvẻnghịchlý,đólàbátnhãlàmộtkiểuvôminh.Dothựctạirốtráokhôngcótínhchấtvàkhôngphảimộtvật,nênnókhôngthểtrởthànhđốitượngcủanhậnbiết.Bátnhãhay“cáithấytrựctiếp”nhậnbiếtchânlýbằngcáchkhôngbiết.

TrongTríhuệtấttồntạitấmgươngvôcùngudiệuphảnchiếucáchvôtri.TrongTinhthầntấtcócáidụnghộiứngvớicácnhucầumàvẫnkhôngtưlựvềchúng.Tinhthầnkhôngtưlựnênmộtmìnhngựtrị,vượtngoàithếgiớibiểutượng.Tríhuệvôtrinênhuyềnchiếubênngoàisựvật.Tríhuệtuybênngoàisựvậtnhưngchưatừngkhônghàmchứasựvật.Tinhthầntuyvượtngoàithếgiớimàtrọnngàyvẫnnằmtrongthếgiới.(9)

ĐâylàmộttrongnhữngmốiliênkếtchínhgiữaĐạogiáovàThiền,vìxuyênsuốtTriệuLuận,phongcáchvàthuậtngữlàĐạogiáomặcdùchủđềlàPhậtgiáo.NgữlụccủacácthiềnsưthờiđầunhưHuệNăng,ThầnHộivàHoàngBáđầynhữngtưtưởngnhưthế-thậtbiếtlàkhôngbiết,tâmgiácngộđápứngtứcthờikhôngtoantính,vàkhôngcósựbấttươngthíchnàogiữagiácngộvớiđờisốnghằngngàycủathếgiới.

ĐạoSanh(360-434),đồngmôncủaTăngTriệu,ngườiđầutiêngiảithíchrõràngvàsángtỏgiáophápđốnngộ,cónhãnquanthậmchícòngầnvớiThiềnhơn.Nếuniếtbànkhôngdonắmbắtmàđược,vậykhôngthểcóvấnđềtiếpcậnnóquacácgiaiđoạnhayquaquátrìnhtíchlũykiếnthứcdầndần.Nóphảiđượcthựcchứngtrongmộtvụtsángduynhấtcủatrikiếngọilàđốnngộ,haysatoritrongtiếngNhật,thuậtngữquenthuộctrongThiềnchỉsựtỉnhthứcđộtngột.TạLinhVận(10)khibànvềhọcthuyếtcủaĐạoSanhcònchorằngđốnngộphùhợpvớitâmtínhTrungHoahơnẤnĐộ,vàủnghộmôtảcủaSuzukivềThiềnnhư“cuộccáchmạng”TrungHoachốnglạiPhậtgiáoẤnĐộ.Họcthuyếtcủa

ĐạoSanh,dùkhácthườngvàgâysửngsốtrasao,hẳnđãrấtđượcđónnhận.Hơnmộtthếkỷsau,nóđượcnhắclạitrongmộttácphẩmcủaHuệViễn(523-592),ôngcũnggắnhọcthuyếtnàyvớithiềnsưHuệĐan,mộtngườisốngđếntậnnăm627.

TầmquantrọngcủanhữngnhânvậttiềnthânnàytrongThiềnlàởchỗhọđưaramanhmốivềkhởiđầulịchsửcủatràolưunày,trừphichúngtachấpnhậncâuchuyệnđượctruyềnlạirằngnóđãtheovịtăngẤnĐộBồĐềĐạtMatớiTrungHoanăm520.CáchọcgiảhiệnđạinhưPhùngHữuLanvàPelliotthậtsựnghingờtínhđúngđắncủacâuchuyệntrên.HọchorằngtíchvềBồĐềĐạtMalàmộtbịađặtcóthiệnýcủađờisau,khiThiềntôngcầnmộtcăncứlịchsửđểtuyênbốnólàsựtruyềntraotrảinghiệmtrựctiếptừchínhĐứcPhật,nằmngoàikinhđiển.BởiBồĐềĐạtMađượcmiêutảlàvịTổthứ28trongmộtdanhsáchcóphầnkhôngthậtvềcácvịTổẤnĐộ,thuộcvềmộtdòng“truyềnthừa”trựctiếptừPhậtThíchCaMâuNi.(11)

Ởgiaiđoạntìmhiểuhiệntại,khónóiliệuquanđiểmcủanhữnghọcgiảtrênđâynênđượcnhìnnhậnnghiêmtúc,haychúngchỉlàmộtthídụkhácvềsựrậpkhuôncủagiớihànlâm,thườngnghivấnđộxácthựclịchsửcủanhữngvịsánglậptôngiáo.TheocâuchuyệntruyềnthốngmàThiềntôngđưaravềnguồngốccủachínhnó,BồĐềĐạtMatừẤnĐộđếnQuảngĐôngkhoảngnăm520,rồiđitiếptớikinhthànhcủaLươngVõĐế,mộtvịbảotrợnhiệtthànhcủaPhậtgiáo.Tuynhiên,giáophápcủaBồĐềĐạtMavàtháiđộcộclốccủangàikhônglàmLươngVõĐếhàilòng,nênsưluivềmộtngôichùaởnướcNgụytrongvàinăm,dànhthờigian“diệnbích”chođếnkhicuốicùngcũngtìmđượcmộtđệtửphùhợplàHuệKhả,ngườivềsautrởthànhNhịTổThiềntôngcủaTrungHoa.(12)

Tấtnhiên,việcmộtđạisưPhậtgiáođếnvàothờikỳnàychẳngphảiđiềugìkhôngthể.CưuMaLaThậpđãđếnkhônglâutrướcnăm400,BồĐềLưuChíngaysaunăm500,vàChânđếcómặtởkinhthànhnhàLươngkhoảngcùngthờigianvớiBồĐềĐạtMa.Đâucógìngạcnhiênnếukhôngcótưliệucònlạinàovềsựtồntạicủangàichomãiđếnhơnmộttrămnămsaukhingàiviêntịch.Thờiđóchẳngphảinhữngngàycủabáochívà“Ailàai”,màngaycảtrongthờiđạiquátảitưliệucủa

chínhchúngta,nhữngngườicóđónggópquantrọngchotrithứcvàvănhóacóthểvẫnkhôngđượcthừanhậnvàkhôngđượclưutưliệuchođếnkhihọđãquađờinhiềunăm.Ởđâynữa,cólẽchúngtacũngcóthểchấpnhậncâuchuyệnvềBồĐềĐạtMachođếnkhicóbằngchứngthựcsựápđảonàođóchốnglạinó,đồngthờithừanhậnrằngnhữngtưtưởngcủaTăngTriệu,ĐạoSanhcùngnhữngngườikháccóthểcũngđãgópvàodòngchảycủaThiền.

MộttrongnhữnglýdonghingờcâuchuyệnvềBồĐềĐạtMalàThiềnmangphongcáchTrungHoađếnnỗikhảnăngnócómộtnguồngốcẤnĐộdườngnhưlàkhôngthể.Tuynhiên,chínhTăngTriệu,mộtngườitheoĐạogiáo,lạilàđệtửcủaCưuMaLaThập,vàĐạoSanhcũngvậy,chưakểcáctácphẩmtươngtruyềncủaBồĐềĐạtMavànhữngngườikếthừachođếnHuệNăng(638-713)đềuchothấysựchuyểndịchrõràngtừquanđiểmẤnĐộsangquanđiểmTrungHoatrongcáchnhìnnhậnvềthiền.(13)

KinhvănPhậtgiáoẤnĐộkhôngđềcậpgìvềmộttôngpháiThiềnhayvềBồĐềĐạtMatrongmốiliênquanvớitôngấy,điềunàycólẽvìngaycảởTrungHoacũngchưatừngcótôngpháiThiềnnàochođếnkhoảnghaitrămnămsauthờikỳcủaBồĐềĐạtMa.TuyvậylạicómộtphươngphápthựchànhThiềngầnnhưphổbiếngiữacáctusĩPhậtgiáo,đólàtọathiền(坐禪,tiếngNhật:zazen),vànhữngngườihướngdẫnđặcbiệtchuyêngiámsáthànhtrìnàyđượcgọilàthiềnsưchodùthuộctôngmônnào.Tươngtự,cónhữngluậtsư,ngườihướngdẫnvềgiớiluậttusĩ,vàphápsư,ngườihướngdẫnvềpháp.ThiềnchỉtrởthànhmộttôngpháiđộclậpkhinótruyềnbámộtcáchnhìnvềThiềnkhácbiệtsâusắcvớithựchànhđượcchấpnhậnphổbiến.(14)

TruyềnthốngThiềnmôtảBồĐềĐạtMalàmộtngườicóvẻmặtdữtợn,chòmrâurậm,đôimắtmởtovớiánhnhìnxuyênthấu,tuynhiêntrongđôimắtấychỉgợilênsựlấplánh.Truyềnthuyếtkểrằngcólầnngàitừngngủgụckhihànhthiềnvàđãgiậndữtớimứccắtbỏmímắt,chúngrơixuốngđấtvàmọclênthànhcâytràđầutiên.Từđótrởđi,tràgiúpcácthiềntăngchốnglạicơnbuồnngủ,khiếntâmđượctỉnhtáovàthêmsinhlựcđếnnỗingườitanói:“HươngvịcủaThiềnvàhươngvịcủatràlànhưnhau.”LạimộttruyềnthuyếtkháckểrằngBồĐềĐạtMa

nhậpthiềnlâuđếnmứchaichânngàirơira.TừđórađờibiểutượngnhữngconbúpbêDaruma,(15)miêutảBồĐềĐạtManhưmộtngườilùnbéotrònkhôngchân,trongruộtrấtnặngnênkhibịđẩyngãthìluônđứngthẳngdậy.CómộtbàithơNhậtBảnnhiềungườibiếtnóivềbúpbêDaruma:

JinseinanakorobiYaoki.Đờilàvậy-Bảylầnngãxuống,Bảylầnngãxuống,

VấnđápđượccholàgiữaBồĐềĐạtMavàLươngVõĐếlàđiểnhìnhvềlốixửsựthôlỗvàtrựctiếpcủangài.LươngVõĐếmôtảtấtcảnhữnggìôngđãlàmđểxiểndươngPhậtpháp,vàhỏingàiôngcócôngđứcgìkhông-vớiquanniệmphổbiếnrằngPhậtgiáolàsựtíchlũydầndầncáccôngđứcquaviệclàmthiện,đểrồicóhoàncảnhsốngngàymộttốthơntrongcáckiếpsau,cuốicùngdẫnđếnniếtbàn.NhưngBồĐềĐạtMađáp:“Khôngcócôngđứcgìcả!”ĐiềunàylàmtiêutanýtưởngcủaLươngVõĐếvềPhậtgiáođếnnỗikhiếnônghỏi:“Vậythếnàolàthánhđếđệnhấtnghĩa?”BồĐềĐạtMađáp:“Hoàntoànkhôngcógìlàthánh.”VõĐếhỏi:“Vậyaiđangđốidiệnvớitrẫmđây?”Sưđáp:“Khôngbiết.”(16)

Sauđốiđápnày,thấycáinhìncủaLươngVõĐếcònhạnhẹp,BồĐềĐạtMaluivềmộtngôichùanướcNgụy,tươngtruyềnnơiấyngàiđãdànhchínnămtronghangđá,“nhìnchằmchằmvàotường”(壁觀,bíchquán).Suzukichorằngkhôngnênhiểuđiềunàytheonghĩađen,màdiễnđạtấynóitớitrạngtháibêntrongcủaBồĐềĐạtMakhiđãloạibỏmọiýnghĩnắmbắtkhỏitâm.(17)BồĐềĐạtMaởđónhưvậychođếnkhicótănglàThầnQuang,saugọilàHuệKhả(486-593,cólẽthế)đếntìmngài,vịnàysautiếpnốiBồĐềĐạtMatrởthànhNhịTổ.

HuệKhảliêntụcxinthamvấnBồĐềĐạtMa,nhưngluônbịtừchối.Tuyvậyôngvẫnngồithiềnngoàicửahang,mộtmựcchờđợitrongtuyếtvớihyvọngBồĐềĐạtMarốtcuộcsẽmềmlòng.Cuốicùng,tuyệt

vọng,ôngcắtbỏcánhtaytráivàtrìnhvớiBồĐềĐạtMađểchothấylòngthànhnhấtmựccủamình.KhiấyBồĐềĐạtMacũngquayrahỏiHuệKhảmuốngì.

“Tâmconkhôngan,”HuệKhảnói.“Xinthầyantâmchocon.”

“Ngươiđưatâmđâytaancho,”BồĐềĐạtMađáp.

“Nhưngkhicontìmtâmlạikhôngthấytâm.”

“Tađãantâmchongươirồiđấy!”BồĐềĐạtMađộtngộtnói.(18)

Khoảnhkhắcđó,HuệKhảbừngtỉnh,đốnngộ,haysatori,vànhữngđốiđápqualạinàydườngnhưlàthídụđầutiêncủađiềuvềsautrởthànhphươngphápgiáohuấnđặcthùtrongThiền,đólàvấn-đáp(問答,tiếngNhật:mondo),hay“hỏi-và-trảlời”,đôilúctạmgọilà“chuyệnThiền”.PhầnlớncáctácphẩmThiềnchứađựngnhữnggiaithoạithếnày,nhiềugiaithoạicònrắcrốihơnnhiềusovớicâuchuyệntrên,vàmụcđíchcủachúngluônnhằmthúcgiụckiểuthựcchứngđộtngộtnàođótrongtâmngườihỏi,hoặckiểmtramứcđộsâuxatrongcáithấycủangườiấy.Vìlýdonày,nhữnggiaithoạinhưvậynếuđược“giảithích”tấtlàmhỏngtácđộngcủachúng.Trongmộtsốphươngdiện,chúnggiốngnhưnhữngcâuchuyệncười,khôngthểtạohiệuứnggâycườimongmuốnnếu“điểmchốt”đòihỏiphảigiảithíchthêm.Ngườitaphảithấyýnghĩangaylậptức,hoặcchẳngthấygìcả.

Ngoàira,cầnhiểurằngnétchínhyếucủanhữnggiaithoạinàyhọahoằnlắmmớimangtínhbiểutượng,vànếucóthườngcũnghoàntoànthứyếu,nhưkhiđốiđápchứađựngnhữngámchỉmàhaibênđềuhiểurõ.SongnhữngbìnhluậngianhưGernet(3),nhưtôicảmthấy,lạinhầmlẫnchorằngýnghĩachínhlàtruyềnđạtmộtnguyênlýPhậtgiáonàođóbằngphươngtiệnbiểutượng.Sựgiácngộthườngxảyrasaunhữngđốiđápnàykhônghềlàđơnthuầnlãnhhộicâutrảlờichomộtmốinghi.Bởibấtkỳđiềugìthiềnsưnóihaylàmcũnglàsựbàytỏtrựctiếpvàtựnhiêncủa“chânnhư”,củaPhậttánh,vàđiềuvịấytraokhôngphảibiểutượngnàomàchínhlàcáiấy.GiaotiếptrongThiềnluônlà“chỉthẳng”,giốngnhưtómlượctruyềnthốngvềThiềntrongbốncâuthơ:

TruyềnriêngngoàigiáoKhônglậpvăntựTrựcchỉnhântâmKiếntánhthànhPhật.(19)

TươngtruyềnngườikếtụcHuệKhảlàTăngXán(?-606),vàcâuchuyệnvềvấnđápbanđầucủahọcũngcóhìnhthứcgiốngnhưgiữaHuệKhảvàBồĐềĐạtMa,trừviệcHuệKhảxin“antâm”,cònTăngXánxin“sámtội”.MộtbàithơnổitiếngđượcchocủasưlàTínTâmMinh,“Luậnvềniềmtinvàotâm”.(20)NếuTăngXánthậtsựlàtácgiả,thìbàithơnàylàphátbiểurõràngvàtoàndiệnđầutiênvềThiền.ChấtĐạogiáotrongnóhiểnhiệnngaynhữngdòngđầutiên:

Đạolớnchẳnggìkhó,Cốtđừngchọnlựathôi.(21)Vàtiếptục:Thuậntánhlàhiệpđạo,Tiêudaodứtphiềnnão.Càngnghĩcàngtróithêm...Đừngchánghétsáutrần,Sáutrầncóxấuchi,Vẫnchungvềgiácđấy.Bậctrígiữvôvi;Ngườingutựbuộclấy...Háchẳnglàquấylắm,Saitâmđibắttâm.(22)

TrongbàithơkhôngchỉđầyrẫynhữngthuậtngữĐạogiáonhưvô-vivàtự-nhiên,màtoànbộquanđiểmcủanólàbuôngtâm,tinrằngtâmsẽthuậntheotựtánh,đốingượcvớiquanđiểmẤnĐộđiểnhìnhlàđưatâmvàotrongkiểmsoátgắtgaovàbếchặtcácgiácquan.

SauTăngXán,TổthứtưtươngtruyềnlàĐạoTín(579-651).KhiđếngặpTăngXán,sưthỉnhcầu:

“Xindạychoconphápgiảithoát.”

“Aitróibuộcngươi?”TăngXánhỏi.

“Khôngaitróibuộcconcả.”

“Vậysaocòncầuphápgiảithoát?”(23)

ĐạoTínnơiđâyngộ.TruyềnĐăngLụcghilạimộtgặpgỡthúvịgiữaĐạoTínvàhiềngiảPhápDung,vịnàysốngởmộtngôichùatrơtrọitrênnúiNgưuĐầu,đạohạnhcaothâmnênchimthườngmanghoađếncúngdường.Khihaingườiđangnóichuyện,cóconthúhoanggầnđógầmlênkhiếnĐạoTínnhảydựng.PhápDungbìnhphẩm:“Vẫncòncáiđósao!”-tấtnhiênsưnóitớicái“phiềnnão”bảnnănglàsựsợhãi.Látsau,khiPhápDungkhôngđểý,Tổviếtchữ“Phật”lêntảngđánơiPhápDungthườngngồi.KhiPhápDungquayvềchỗđểngồixuống,thấychữPhậtnênkhôngdámngồixuống.ĐạoTínhỏilại:“Vẫncòncáiđósao!”ĐếnđâyPhápDungđạingộ...vàchimchóckhôngcònmanghoađếnnữa.

TổthứnămlàHoằngNhẫn(601-675)-từđâychúngtabắtđầuđivàomộtchươngsửđángtincậyhơn.LầnđầugặpHoằngNhẫn,TổĐạoTínhỏi:

“Danhtánh(姓)làgì?”

“Cótánh,”HoằngNhẫnđápbằngcáchchơichữ,“nhưngchẳngphảitánhthường(ýnóitớibảntánh,性).”

“Làtánhchi?”Tổhỏivặn.

“Phậttánh.”

“Vậyconkhôngcótánhà?”

“Vìđólàtánhkhông.”(24)

HoằngNhẫncólẽlàvịTổđầutiêncónhiềuđệtử,tươngtruyềnsưgiáohóađồchúngđếnnămtrămtăngởmộtngôichùatrênnúiHoàngMai,cựcĐôngcủaHồBắcngàynay.Tuynhiên,ngàikhôngnổitiếngbằngđệtửnốiphápkếtiếplàHuệNăng,mộtngườimàcuộcđờivàcôngcuộcgiáohóađánhdấusựkhởiđầudứtkhoátcủaThiềntôngTrungHoađíchthực-mộtthờikỳhưngthịnhcủaThiền,sauđượcgọilà“kỷnguyêncủaThiềnmôn”,kéodàihaitrămnămthờinhàĐường,khoảngnăm700đến906.

KhôngnênbỏquanhữngngườicùngthờivớiHuệNăng,bởingàisốngởmộtthờikỳhếtsứcsángtạochoPhậtgiáoTrungHoanóichung.Năm645,vịđạidịchgiảvàlữtăngHuyềnTrangđãtrởvềtừẤnĐộvàđangtruyềnbágiáophápvijnaptimatra(chỉlàsựtrìnhhiện)củaDuyThứcởTrườngAn.PhápTạng(643-712),từnglàđệtửcủaHuyềnTrang,đangxiểndươngtôngpháiquantrọnglàHoaNghiêm(tiếngNhật:Kegon)dựatrênKinhHoaNghiêm,kinhnàyvềsaucungcấpcănbảntriếtlýchoThiền.Chúngtacũngkhôngđượcquênrằngtrướchaivịnàykhônglâu,TríKhải(538-597)đãviếtmộtluậngiảixuấtsắcvềphươngphápChỉquáncủaĐạithừa,(25)chứađựnggiáohuấncănbảncủatôngThiênThai,mộttôngpháigầngũivớiThiềntrênnhiềuphươngdiện.NhiềuthuậtngữvànộidungtrongtácphẩmcủaTríKhảisauxuấthiệntronggiáophápcủaHuệNăngvàmộtsốđệtửnốiphápđờithứnhấtcủangài.

TươngtruyềnHuệNănglầnđầukhaingộkhitìnhcờngheaiđótụngKinhKimCương,hồiấyngàihầunhưvẫncònlàthiếuniên.NgaylậptứcngàilênđườngđếnchùacủaHoằngNhẫnởnúiHoàngMaiđểxinấnchứngvàđượcchỉdẫnthêm.Chúngtanênlưuý(đểthamkhảothêm)rằngsựtỉnhngộbanđầucủangàixảyratựnhiên,khôngdothầykhaingộ,vàtiểusửcủangàimôtảngàilàmộtnôngdânthấthọcởvùnglâncậncủaQuảngĐông.CóvẻHoằngNhẫnnhậnrangaycáithấysâusắcnơingài,nhưngsợxuấtthânnghèohènkhiếnngàikhóđượcchấpnhậntrongmộtcộngđồngcáctăngsĩuyênbác,nênTổchongàilàmtrongkhubếp.

Mộtthờigiansau,NgũTổcôngbốđangtìmmộtngườikếthừađểtraoTổvịvàybát(đượccholàđãtruyềntừĐứcPhật)làmtínvật.Vinhdựnàysẽđượctraochoaitrìnhbàikệhaynhấtdiễnđạtcáithấyvề

Phậtpháp.VịthượngtọacủađồchúngkhiấylàThầnTú,vàtấtcảnhữngngườikhácđươngnhiênchorằngThầnTúsẽđượcnênkhôngaicốgắngcạnhtranh.

Tuynhiên,ThầnTúnghingờchínhcáithấycủamình,bènquyếtđịnhtrìnhkệmàkhôngđềtên,sẽchỉnóiđólàkệcủamìnhnếuNgũTổấnchứng.Nửađêm,sưviếtnhữngdòngsauđâylênváchhànhlanggầnkhuNgũTổở:

Thânlàcâybồđề,Tâmnhưđàigươngsáng.Luônluônsiênglauchùi,Chớchodínhbụitrần.(26)

Sánghômsau,NgũTổđọcbàikệvàyêucầuđốtnhangkínhlễ,bảorằngtấtcảnhữngaidụngcôngtutheobàikệđềusẽkiếntánh.NhưngkhinửađêmThầnTúđếngặpriêngNgũTổvànóikệdomìnhlàm,NgũTổnóirằngcáithấycủaôngcònxalắm.

Ngàyhômsau,mộtbàikệkhácxuấthiệnbêncạnhbàithứnhất:

Bồđềvốnkhôngcây,Gươngsángcũngchẳngđài.Vốnkhôngcómộtvật,Chỗnàođểbámbụi?(27)

NgũTổbiếtchỉcóHuệNăngcóthểlàmđượckệnày,nhưngđểtránhsựghentị,ngàiliềnlấygiàyxóabàithơđi,vàgọiHuệNăngbanđêmbímậtđếnphòngmình.NơiđâyngàitraotruyềnTổvịvàybátchoHuệNăng,đồngthờibảophảitrốnđingaychođếnkhisựghentứccủacáctăngsĩkhácđãlắngxuốngvàthờigianđãchínmuồichoviệchoằngpháp.(28)

SosánhhaibàikệsẽthấyngayhươngvịThiềnkhácbiệtcủaHuệNăng.BàikệcủaThầnTúphảnánhđiềudườngnhưlàcáinhìnđại

chúngvàphổbiếnvềhànhthiềntrongPhậtgiáoTrungHoa.Rõràngnóđượchiểulàrènluyệntọathiền,trongđótâmđược“tịnhhóa”bằngsựtậptrungcaođộ,khiếnmọitưtưởngvàbámchấpdứtbặt.Nếuhiểutheonghĩađen,nhiềutácphẩmPhậtgiáovàĐạogiáosẽcủngcốcáinhìnnày,chorằngtrạngtháinhậnthứccaonhấtlàmộttâmthứcvắngbóngmọinộidung,ýtưởng,cảmthọ,vàthậmchícảmgiáccơthể.ỞẤnĐộngàynay,đâylàmộtýniệmrấtthườngthấyvềsamadhi(thiềnđịnh).NhưngvớitrảinghiệmcủachínhchúngtavềCơĐốcgiáo,kiểugiảithíchtheonghĩađennàychẳngxalạ,dùnóxuấthiệncảởtầnglớptrên.

HuệNănglậpluậnrằngmộtngườitâmkhôngcógìcũngchẳngkháhơn“mộtbócủihaymộtđốngđá”.Ngàinhấnmạnhrằngtoànbộýtưởngtịnhtâmlàkhôngphùhợpvàgâylầmlẫn,vì“tựtánhvốnđãsángtỏvàthanhtịnh”.Nóicáchkhác,nhậnthứchaytâmkhôngphảigiốngnhưmộtcáigươngcóthểđượclauchùi.Chântâmlà“vôtâm”,ýnóinókhôngthểđượccoilàmộtđốitượngcủatưduyhoặchànhđộng,nhưthểlàmộtvậtđểnắmbắtvàkiểmsoát.Nỗlựcđiềuphụcchínhtâmmìnhlàmộtvòngtrònluẩnquẩn.Cốgắngtịnhhóanóchẳngkhácgìdùngsựthanhtịnhđểlàmnóbấttịnh.Hiểnnhiên,đâylàtưtưởngĐạogiáovềcáitựnhiên,theođómộtngườikhôngthậtsựtựdo,thậtsựphidínhmắchaythanhtịnhnếutrạngtháicủangườiấylàkếtquảcủasựrènluyệngiảtạo.Anhtachỉđangbắtchướcsựthanhtịnh,chỉđang“làmgiả”nhậnbiếtsángsuốt.Bởithếmớicótháiđộdạyđờikhóưacủanhữngngườithựchànhtôngiáomộtcáchchủývàcóphươngpháp.

HuệNăngdạyrằngthayvìcốgắngtịnhhaylàmtrốngrỗngtâm,ngườitađơngiảnphảibuôngtâm,vìtâmkhôngphảithứgìđểnắmbắt.Buôngtâmcũngtươngtựnhưbuôngbỏchuỗiýnghĩvàcảmtưởng(niệm)thườngđếnđi“trong”tâm,khôngđènén,nắmgiữhaycảntrởchúng.

[Lụcthức...]đilạitựdo,ứngdụngvôngại,tứclàbátnhãtammuội,tựtạigiảithoát,gọilàhạnhvô-niệm.Chứchẳngphảinhưngườilầmtưởngcholàtrămđiềuchẳngnghĩ,chỉchoniệmtuyệt,ấylàpháptróibuộc,tứclàbiênkiến.(29)

Đốivớicáchnhìnnhậnthôngthườngvềhànhthiền,ngàinói:

Trụtâmquántịnhlàbệnhchứchẳngphảithiền,ngồimãilàtróithân,vớiđạocóíchlợigì?(30)

Tiếptục:

Khởitâmchấptịnh,lạisanhvọngtịnh...Saogọilàtọathiền?Trongphápmônnàyvôchướng,vôngại,bênngoàiđốivớitấtcảcảnhgiớithiệnáctâmniệmchẳngkhởigọilàtọa.(31)

Đểđốitrịcáchhànhthiềnsaitứcchỉlàmtâmtrốngrỗng,HuệNăngsosánhtựtánhvớibầutrời,vàgọinólàlớn,khôngchỉvìnótrốngrỗng,màvìnóchứamặttrời,mặttrăngvàcácvìsao.Thiềnđíchthựclànhậnratựtánhmìnhgiốngnhưbầutrời,ýnghĩvàcảmthọđếnrồiđitrong“bảntâm”nàygiốngnhưchimbaytrêntrời,khôngđểlạidấuvết.Trongtôngpháicủangài,giácngộlà“độtngột”bởinódànhchongườicăntínhmaulẹ,khôngphảichongườicăntínhchậmchạp.Ngườiđộncănphảidầndầnmớihiểu,chínhxáchơnlàphảisaumộtthờigiandài,vìgiáophápcủaLụcTổkhôngthừanhậncácgiaiđoạnhoặcsựpháttriểndần.Đãgiácngộlàgiácngộtrọnvẹn,bởiPhậttánhkhôngcótừngphầnhayphânchia,khôngthểthựcchứngtừngchútmột.

Nhữngkhaithịcuốicùngcủangàidànhchođệtửchứađựngmanhmốithúvịvềsựpháttriểnsaunàycủavấnđáp,tứcphươngphápdạy“hỏivàtrảlời”:

Nếucóngườiđếnhỏinghĩa,hỏicóthìđápkhông,hỏikhôngthìđápcó,hỏithánhđápphàm,hỏiphàmđápthánh.Nhịbiênlàmnhânvớinhau,sinhranghĩatrungđạo.Hỏinàođápnấy.(32)

HuệNăngmấtnăm713,vàvớisựviêntịchcủangài,sựkếthừalàm

Tổchấmdứt,vìcâyphảhệThiềnbắtđầutỏanhánh.GiáophápcủaHuệNăngtruyềnquanămđệtử:HoàiNhượng(?-775),ThanhNguyên(?-740),ThầnHội(668-770),HuyềnGiác(665-713)vàHuệTrung(677-744).(33)NhữnghậuduệnốiphápcủaHoàiNhượngvàHànhTưvẫnlưutruyềnđếnngàynaythànhhaitôngpháiThiềnchínhởNhậtBảnlàLâmTếvàTàoĐộng.TronghaithậpkỷtừkhiHuệNăngviêntịch,sựpháttriểncácdòngnốiphápvàcáctrườngpháiThiềnkháphứctạp,vàchúngtacầnlưutâmnhiềuhơnthayvìchỉxemxétnhữngnhânvậtcótácđộnghơncả.(34)

CáctácphẩmvàghichépcủanhữngnhânvậtkếthừaHuệNăngtiếptụcbànvềcáitựnhiên.Trênnguyênlý“chântâmlàvôtâm”và“chântánhlàvôtánh”(khôngcótánhriêngbiệt),cáctácphẩmấycũngnhấnmạnhrằnghànhThiềnchânthựclàkhônghànhthiền,tứcnóitớiđiềucóvẻnghịchlýcủaviệclàPhậtmàkhôngcóýlàPhật.TheoThầnHội:

Nếuđượcnhưvậylàđịnhmàkhôngcóđịnh,huệmàkhôngcóhuệ,tumàkhôngcótu.

Nóituđịnhngaytừđầuđãlàvọngtâm.Vọngtâmtuđịnhlàmsaođắcthiềnđịnh?

Naynóirằngdụngtâm,vậycókhởiýniệmhaychăng?Nếuchẳngkhởiýniệmthìđồngvớingườithếtụcngusikhôngkhác.Nếunóirằngkhởiýniệm,tứclàcósởđắc.Docósởđắc,liềncósựtróibuộc,làmsaođượcgiảithoát?HàngThanhvăntuphápKhông,trụnơiKhông,nênbịKhôngtróibuộc.Nếututhiềnđịnhmàtrụthiềnđịnh,tứcbịthiềnđịnhtróibuộc.Nếututĩnhmàtrụnơitĩnh,tứcbịtĩnhtróibuộc...Nếudùngphápđiềuphục,saogọilàgiảithoát?(35)

Cũngtrongnguồncảmhứngấy,HuyềnGiácmởđầubàithơnổitiếngcủasưlà“ChứngĐạoCa”,Bàicavềsựthựcchứngđạo:

Anhthấychăng:Dứthọc,vôviấyđạonhân,Khôngtrừvọngtưởng,chẳngcầuchân,TánhthựcvôminhtứcPhậttánh,Thânkhôngảohóatứcphápthân.(36)

CâuchuyệnsauđâykểvềHoàiNhượngkhaitâmchongườikếthừavĩđạicủangàilàMãTổ(?-788),khiấyMãTổđangngồithiềnởchùaTruyềnPháp.

“Đạiđứcngồithiềnđểlàmgì?”HoàiNhượnghỏi.

“ĐểthànhPhật,”MãTổtrảlời.

HoàiNhượngliềnlấyviênngóivàbắtđầumàinótrênđá.

“Thầymàingóiđểlàmgì?”MãTổhỏi.

“Đểlàmgương,”HoàiNhượngđáp.

“Màingóisaothànhgươngđược?”

“VậyngồithiềnthànhPhậtđượcsao?”(37)

MãTổlàvịthiềnsưđầutiênnổitiếngvì“lờinóikỳdị,hànhxửkhácthường”,đượcmôtảnhưmộtngười“đinhưtrâu,nhìntựacọp”.Khimộtvịtănghỏingài:“Làmthếnàohiệpđạo?”MãTổđáp:“Tađãsớmchẳnghiệpđạo!”NgàilàngườiđầutiêntrảlờicáccâuhỏivềPhậtphápbằngcáchđánhngườihỏi,hoặchétlớn“Ho!”(喝).(38)Tuynhiênđôilúcngàicũnggiảnggiảikỹhơn,nhưmộttrongnhữngphápngữcủangàivềsựtutập:

Đạochẳngdotuhaykhôngtu.Nếunóitumàđắc,tumàthànhthìcũngđồngvớihàngThanhvăn.Cònnếunóikhôngtuthìcókhácgìphàmphu?(39)

ĐệtửcủaHànhTưlàThạchĐầu(700-790),thuộcThiềnTàoĐộng,thậmchícònthẳngthừnghơn:

PhápmôncủatadoPhậttrướctruyềntrao,khôngluậnthiềnđịnhhaytinhtấn,chỉđạttrikiếnPhật,tứctâmtứcPhật.Tâm,Phật,chúngsinh,bồđề,phiềnnão,têntuykhácmàthểvẫnđồng.(40)

NgàicócáitênthúvịlàThạchĐầu,tức“đầuđá”,dosốngtrênmộthònđátogầnchùaởHàngChâu.

CùngvớiđệtửcủaMãTổlàNamTuyền(748-834)vàkếthừasauNamTuyềnlàTriệuChâu(778-897),giáophápThiềntôngtrởnênđặcbiệtsốngđộngvàgâybốirối.VôMônQuan(tắc14)kểchuyệnNamTuyềnthấycáctăngcứtranhgiànhconmèoliềndọasẽchémconmèonếukhôngainóiđược“mộtcâuhay”-nghĩalàđưaramộtdiễnđạttứcthìvềThiền.Khôngaiđápđược,nênsưchặtconmèolàmđôi.Cuốingày,NamTuyềnkểlạisựviệcchoTriệuChâu,TriệuChâuliềntháodépđộilênđầuvàđirakhỏiphòng.NamTuyềnbảo:“Nếungươilúcđócómặtthìconmèođãkhôngchết.”

TươngtruyềnTriệuChâungộđạosaucơduyêndướiđâyvớiNamTuyền:

TriệuChâuhỏi:“ThếnàolàĐạo?”

Thiềnsưtrảlời:“TâmbìnhthườnglàĐạo.”

“Làmthếnàotrởvềhòahợpvớinó?”

“Cóýhòahợpthìlậptứcrờixa.”(41)

“Nhưngnếukhôngcóý,làmsaobiếtĐạo?”

“Đạochẳngthuộcvềbiếthaykhôngbiết,”thiềnsưđáp.“Biếtlàvọnggiác,khôngbiếtlàvôký.NgườithậtđạtĐạokhôngnghithìnhư

hưkhôngthênhthang.Saocònlôiđúngsaivào?”(42)

KhicóngườihỏiTriệuChâuconchócóPhậttánhkhông-đươngnhiêngiáohuấnĐạithừathườngdạyrằngconchócũngcóPhậttánh-sưchỉnóimộttừ“Không!”(tiếngHán:無-Vô,tiếngNhật:Mu).(43)Khimộtvịtăngxinkhaithị,sưchỉhỏiđãăncháochưa,rồinóithêm:“Đirửabátđi!”(44)Khiđượchỏivềlinhhồncònlạilúcxácthântanrã,sưnhậnxét:“Sángnaylạicógió.”(45)

MãTổcònmộtđệtửdanhtiếngkháclàBáchTrượng(720-814),ngườiđượccoilàđãlậprathiềnviệnđầutiênvàđặtrathanhquycủanótrênnguyêntắc“mộtngàykhônglàm,mộtngàykhôngăn”.Từthờisưtrởđi,cácthiềnviệnmớichútrọngcôngviệclaođộngvàtựnuôisốngmộtphần.Ởđâycầnlưuýmộtđiều,nhữngthiềnviệnnàykhônghẳnlànhữngtuviệntheonghĩacủaphươngTây.Đúnghơnthìchúngnhưnhữngtrườnghuấnluyện,nơingườitađượctựdorờiđibấtkỳkhinàomàkhôngbịkhiểntrách.Mộtsốthànhviênvẫnlàtăngsốngcảđờiởđó,sốkhácthànhthủtừởnhữngngôiđềnnhỏ,lạicónhữngngườicóthểhoàntục.(46)BáchTrượngđượccholàngườiđưarađịnhnghĩanổitiếngvềThiền:“Đóithìăn,mệtthìngủ.”TươngtruyềnsưtỉnhngộkhibịMãTổhétchomộttiếngkhiếnbịđiếcbangày,vàsưthườngdùngcâu“Chẳngchấp,chẳngcầu”đểkhaithịchođệtửvềđờisốngThiền.NhưkhiđượchỏivềtìmcầuPhậttánh,sưtrảlời:“Hệtnhưcưỡitrâuđitìmtrâu.”

ĐệtửcủaBáchTrượnglàHoàngBá(?-850)cũngcótầmquantrọngđángkểtrongthờikỳnày.KhôngchỉlàthầycủathiềnsưLâmTếnổitiếng,sưcònlàtácgiảcủaTruyềnTâmPhápYếu,hay“Luậnvềcốttủycủagiáopháptruyềntâm”.NộidungtácphẩmnàycănbảngiốngnhưphầnchínhyếutronggiáophápcủaHuệNăng,ThầnHộivàMãTổ,nhưngchứađựngmộtsốđoạnsángtỏkhácthườngcũngnhưmộtsốcâutrảlờithẳngthắnvàcẩnthậnởcuốisách.

Tìmcầutrởthànhlạclối.ĐemPhậttìmPhật,dùngtâmbắttâm,trọnđờisuốtkiếpcũngchẳngđắcđược.

Ngườihọcđạothờinaychẳngngộtâmthểnày,cứởnơitâmsinhtâm,hướngbênngoàicầuPhật,chấptheotướngtuhành,đềulàpháptàchẳngphảiđạobồđề.(47)

Đaphầnnộidungcủatácphẩmdànhđểlàmsángtỏýnghĩacủatánhkhôngvàcácthuậtngữvôtâm,vô-niệm,phânbiệtcẩnthậncácthuậtngữấyvớisựtrốngrỗngtheonghĩađen,tứclàcáikhôngcógì.ÝtưởngĐạogiáocũngthấyđượcsửdụngtrongsuốttácphẩm:

Sợecácôngkhôngrõ,[nênchưPhật]quyềnlậptênĐạo.Nhưngkhôngthểnhậntênsanhhiểu,bởivậynói“đượccáquênnơm”(lờiTrangTử).Thântâmtựnhiênthìđạtđạo,biếttâm,đạtnguồncội...Ngườixưatâmlanhlợi,vừanghemộtcâubèndứthọc,nêngọilà“tuyệthọcvôvinhànđạonhân”.Ngườithờinaychỉmuốnđượcbiếtnhiềuhiểurộng,rộngcầuvănnghĩa,bảođólàtuhành.(48)

Tuynhiên,cóvẻkhaithịriêngcủaHoàngBádànhchocácđệtửkhôngphảiluôngiảithíchrõràngđếnvậy.LâmTế(?-867),tiếngNhậtlàRinzai,chẳngbaogiờnhậnđượcmộtlờinàotừHoàngBá.MỗilầnLâmTếtìmcáchhỏimộtcâuhỏiliềnbịsưđánh,chođếnkhingàituyệtvọngbènbỏchùavàđếnxinlờikhuyênởmộtthiềnsưkháclàĐạiNgu,vịnàytráchngàisaokhôngbiếtcảmkích“lòngtốtnhưbànội”củaHoàngBá.Câuấykhiếnngàithứctỉnh,liềnquayvềlạigặpHoàngBá.TuynhiênlầnnàyLâmTếlàngườiđánhvànói:“PhậtphápcủaHoàngBáchẳngcógìnhiều!”(49)

NhữngghichépvềlờidạycủaLâmTế,LâmTếLục(tiếngNhật,RinzaiRoku),chothấymộttínhcáchđầysứcsốngvàđộcđáovôcùng,ngàidạyđệtửtheomộtngônngữdândãvàhaycóphần“sỗsàng”.CứnhưthểLâmTếđangsửdụngtoànbộsứcmạnhnhâncáchcủamìnhđểépđệtửvàochỗđốnngộ.Hếtlầnnàyđếnlầnkhác,sưmắngmỏđệtửvìkhôngđủniềmtinvàobảnthân,vìđểtâm“rongruổi”tìmkiếmthứhọchưabaogiờđánhmất,thứ“ngaytrướcngươitrongchínhkhoảnhkhắcnày”.ĐốivớiLâmTế,giácngộdườngnhưchủyếulàvấnđề“dũng

khí”-sựdũngcảmđể“buôngbỏ”khôngchútchầnchừtrongniềmtinkiênđịnhrằnghoạtdụngtựphát,tựnhiêncủamìnhchínhlàPhậttâm.VớithứPhậtphápdựavàokháiniệmhaysựámảnhcủađệtửvềcácgiaiđoạncầnđạttớivàcácmụctiêucầnthựcchứng,ôngcócáchtiếpcậnđảpháthánhtượngkhôngthươngxót:

Sơntăngnóithế,ýchỉởchỗnào?Chỉvìtâmtìmcầucủađạogiảcácôngchẳngthểthôinghĩ,mớilọtvàocáibẫycơcảnhcủangườixưa.Chưđạohữu,nếucácôngnhậnđượcchỗthấycủasơntăng,cácôngcóthểngồingayđócắtđứtnhữngđầumốiBáothânPhật,HóathânPhật,chưBồtátThậpđịa,chođếnĐẳnggiác,Diệugiáclànhữngkẻgôngcùm;Lahán,BíchchiPhậtlànhữngthứôuếnhàcầu;Bồđề,Niếtbànnhưcọccộtlừa.(50)

Vềtầmquantrọngcủacuộcsống“tựnhiên”và“vôsự”(無事),sưđặcbiệtnhấnmạnh:

Phậtphápchẳngcóchỗdụngcông,chỉlàbìnhthườngvôsự,mặcáoăncơm,đitiêuđitiểu,mệtthìđingủ,ngườingucườita,ngườitrímớibiếtta...Cácngươiphảitùythờilàmchủ,chỗđứngđềulàchân,tấtcảcảnhduyênlôikéochẳngđược.Dầuchocótậpkhítừxưa,cótạonghiệpđịangụcVôgiánđềulàbiểngiảithoát.(51)

Vàvềtạonghiệpdotìmkiếmgiảithoát:

Ngoàitâmchẳngcópháp,ởtrongcũngbấtkhảđắc,vậymuốncầuvậtgì?Cácngươinghecácnơinóirằngcótucóchứng.Chớsailầm!Nếudotumàđắcđược,đềulànghiệpsinhtử.NgươinóiLụcĐộVạnHạnhcùngtu,tathấyđềulàtạonghiệp.CầuPhật,cầupháptứclàtạonghiệpđịangục.(52)

ỞMãTổ,NamTuyền,TriệuChâu,HoàngBávàLâmTế,chúngtacóthểthấy“hươngvị”Thiềnrõnétnhất.DùnguồncảmhứngbanđầulàĐạogiáovàPhậtgiáo,nócònlàthứgìđóhơnthế.Nóvôcùngtrầntục,vôcùngcụthểvàvôcùngtrựctiếp.KhókhănkhidịchnhữngngữlụccủacácthiềnsưnàyởchỗlốinóitiếngHáncủahọchẳngphảicổđiểncũngchẳnghiệnđại,màlàlốinóikháthôngtụccủađờiĐường.Cái“tựnhiên”củanóíttrauchuốthơn,ítlộrõvẻđẹphơnsovớingôntừcủacáchiềnnhânhaythisĩĐạogiáo;nógầnnhưthôrápvàthôngtục.Tôinói“gầnnhư”vìdiễnđạtấykhôngthậtsựđúng.Chúngtakhôngthểtìmđượcdiễnđạttươngđươngtừcácnềnvănhóakhácđểsosánh,vàcáchgiúpmônsinhphươngTâynắmbắthươngvịThiềnrõnhấtlàquaquansátnhữngcôngtrìnhnghệthuậtmàThiềntruyềncảmhứngsaunày.Hìnhảnhtốtnhấtcólẽlàmộtkhuvườnchẳngcógìkhácngoàicátđượccàorộng,làmnềnchonhữnghònđáthôtrênđómọcđầyđịayvàrêu,giốngnhưnhữngkhuvườnngàynayngườitacóthểthấytrongcácthiềnviệnởKyoto.Khungcảnhấydườngnhưkhôngcòncóthểđơngiảnhơn;nómangđếntácđộngnhưthểconngườihầunhưvẫnchưachạmvào,nhưthểnóđãđượcchuyênchởnguyênvẹntừbờbiển;nhưngtrênthựctế,chỉngườinghệsĩnhạycảmvàcókinhnghiệmnhấtmớilàmđược.Tấtnhiên,điềunàynghecứnhư“hươngvịThiền”làmộtthuyếtcổsơluậnđãđượcnghiêncứuvàtácđộnglên.Đôilúcnólàvậy.NhưnghươngvịThiềnchânthựclàkhimộtngườitrởnênhầunhưtựnhiênmộtcáchkỳdiệumàlạikhôngchủýlàvậy.LốisốngThiềncủaanhtakhôngphảilàlàmchobảnthânthànhvậy,màlàtrưởngthànhtheocáchấy.

Vìlẽđó,rõràngkhôngnênchỉhiểucái“tựnhiên”củanhữngthiềnsưđờiĐườngnàytheonghĩađen,nhưthểThiềnchỉlàtựhàovìlàmộtanhchànghoàntoànbìnhthường,phàmtục,mộtngườiđemlýtưởngrảichogióthổivàứngxửnhưcáchmìnhthích,bởiđiềunàytựnólàsựthiếutựnhiên.Cái“tựnhiên”củaThiềnchỉpháttriểnkhingườitađãmấtđisựgiảtạohaythiếutựnhiêndướimọihìnhthức.Songmộttinhthầnnhưvậyđếnvàđinhưgió,nólàđiềukhóbịthểthứchóanhất,khógiữgìnnhất.

TuyvậyởcuốiđờiĐường,tinhthầnvàsứcsốngThiềnđãgầnnhưthànhhìnhthứcPhậtgiáoưuthếhơnhẳnởTrungHoa,mặcdầumốiquanhệcủanóvớicáctôngpháikhácthườngcũngrấtgầngũi.Tông

Mật(779-841)vừalàmộtthiềnsưvàlàTổthứnămcủaHoaNghiêmtông,tôngpháiđạidiệnchotriếthọccủaKinhHoaNghiêm.HìnhthứcPhậtgiáoĐạithừavôcùngtinhtếvàviêndungnàyđượcĐộngSơn(807-869)sửdụngđểpháttriểngiáophápNgũVị(五位),nóiđếnnămmốiquanhệgiữacáituyệtđối(正,chính)vàcáitươngđối(偏,thiên),đượcđệtửcủaĐộngSơnlàTàoSơn(840-901)liênhệvớitriếtlýcủaIChing,tứcKinhDịch.PhápNhãn(885-958)vàPhầnDương(947-1024)cũnglànhữngthiềnsưcóảnhhưởng,đãnghiêncứusâuvềHoaNghiêmtông,màđếnngàynayvẫncóvaitrònhưphươngdiệntrítuệcủaThiền.CácthiềnsưnhưĐứcThiều(891-972)vàDiênThọ(904-975)lạigiữquanhệgắnbóvớiThiênThaitôngvàTịnhĐộtông.

Năm845,PhậtgiáochịusựđànáptuyngắnnhưngdữdộibởivịvuatheoĐạogiáolàVũTông.Đềnchùabịpháhủy,đấtđaicủachùabịsungcông,tănglữbịbuộchoàntục.Maymắnlà,sựháohứcvớiphépluyệnđancủaĐạogiáođãnhanhchóngđưavịvuaấyvàonhữngthửnghiệm“Tiêndượctrườngsinhbấtlão”,vàdothamdựvàothứnàynênôngsớmquađời.Thiềnvượtquasựđànáptốthơnbấtkỳtôngpháinàokhác,vàtừgiờnóđivàomộtthờikỳdàiđượcsựsủngáicủacảtriềuđìnhlẫnđạichúng.Hàngtrămtusĩkéođếnchậtcácthiềnviệngiàucó,sựthịnhvượngcủaThiềntôngbùnglênvàsốlượngthiềnviệntăngcaođếnnỗiviệcduytrìtinhthầnThiềntrởthànhmộtvấnđềthậtsựnghiêmtrọng.

Gầnnhưlúcnàocũngvậy,sựphổbiếndẫntớisuyđồivềchấtlượng,vàdoThiềnngàycàngkhôngcònlàmộthoạtđộngtâmlinhthoảimáimàdầntrởthànhmộtthểchếổnđịnh,nóđãtrảiquasựthayđổitínhchấtlạlùng.Mộtđiềutrởnêncầnthiếtlà“chuẩnhóa”phươngphápvàtìmranhữngcáchthứcđểthiềnsưquảnlýsốlượnglớnmônsinh.Chưakể,còncónhữngvấnđềđặcbiệtphátsinhvớicácthiềnviệnkhisốlượngthànhviêntănglên,quycủchặtlại,vànhữngngườimớitucókhuynhhướngngàycàngchỉlànhữngthiếuniênkhôngcóthiênhướngtựnhiên,đượccácgiađìnhmộđạogửitớiđểrènluyện.KhócóthểđánhgiáthấptácđộngcủayếutốsaucùngnàylênsựpháttriểncủaThiềntheohìnhthứccótổchức.Cụthể,thiềnviệnngàycàngkhôngcònlàmộttậphợpcủanhữngngườichínchắncómốiquantâmvềtâmlinh,màgiốngtrườngnộitrúcủagiáohộidànhchocontraimớilớn.

Trongnhữnghoàncảnhnhưvậy,vấnđềgiớiluậttrởnênhếtsứcquantrọng.Cácthiềnsưbuộcphảiđểýkhôngchỉtớiconđườnggiảithoátkhỏiquyước,màcảviệclàmchoquyước,đạođứcvàcáchứngxửthôngthườngthấmnhuầnnhữngthanhniênnonnớt.MônsinhchínchắnphươngTâylưutâmđếnThiềnnhưmộttriếtlýhoặcmộtconđườnggiảithoátphảighinhớđiềunày,nếukhôngcóthểsẽgiậtmìnhkhóchịuvớiThiềnkiểutănglữnhưnótồntạingàynayởNhật.AnhtasẽthấyThiềnlàmộtkỷluậtđượcápđặtvớicâygậylớn.Anhtasẽthấyrằng,mặcdùở“tậncùng”Thiềnvẫnlàmộtconđườnggiảithoátcóhiệuquả,mốibậntâmchínhcủanólạilàmộtchếđộkỷluậtnhằm“rènluyệntínhcách”tươngtựkiểutrườngcôngcủaAnhthờixưa,hayviệnsơtucủadòngTên.Nhưngnólàmviệcấytốtđếnkhácthường.Kỷluật“kiểuThiền”,nếugọilàkiểu,làmộtkiểuhếtsứckhéo-nótựlực,hàihước,sạchsẽvàtrậttựđếnquámức,đầysinhlựcnhưnglạithongthả,“cứngnhưđinh”nhưngkhôngmấtđinhạycảmmỹthuậtsắcsảo.ẤntượngchungvềnhữngngườinàylàhọđềucócùngkiểucânbằngnhưbúpbêDaruma:khôngcứngrắn,nhưngkhôngaiđánhngãđược.

Tuyvậy,vẫncómộtvấnđềcốtyếukhácnảysinhkhimộtthểchếtâmlinhtrởnênphátđạtvàcóảnhhưởng-chínhlàvấnđềrấtconngườivềsựcạnhtranhvaitròtrụtrì,aicóquyềntrởthànhmộtthiềnsư.LưutâmvềvấnđềnàyđượcphảnánhtrongTruyềnĐăngLục,“Ghichépvềsựtruyềntraongọnđèn”,đượcĐạoNguyênbiênsoạnkhoảngnăm1004.Mộttrongnhữngmụcđíchchínhcủacôngtrìnhnàylàxácđịnhsự“truyềnthừa”đíchthựccủatruyềnthốngThiền,đểkhôngaicóquyềntuyênbốchứngngộtrừphigiácngộcủavịấyđượcấnchứngbởimộtaiđócũngđãđượcấnchứng...chođếnngượcvềthờicủachínhĐứcPhật.

Mặcdùvậy,khônggìkhóhơnthiếtlậpnhữngđịnhtínhphùhợptronglĩnhvựckhôngthểđolườngcủanộikiếntâmlinh.Khisốứngcửviênlàít,vấnđềkhôngquánghiêmtrọng,nhưngkhimộtthiềnsưchịutráchnhiệmhàngtrămmônsinh,quátrìnhdạyvàđánhgiáđòihỏisựchuẩnhóa.Thiềngiảiquyếtvấnđềnàybằngsựkhéoléokhácthường,sửdụngmộtphươngtiệnkhôngchỉđưarasựđánhgiákhảnăng,màquantrọnghơn,làmộtphươngtiệntruyềnđạtchínhtrảinghiệmthiềnvớisựgiảmạoởmứctốithiểu.

Sángkiếnphithườngnàylàhệthốngcôngán(公案,tiếngNhậtkoan),hay“câuhỏiThiền”.Theonghĩađen,thuậtngữnàynóitớimột“tàiliệucông”hoặcmột“trườnghợp”,hàmýmộtquyếtđịnhtạoratiềnlệpháplý.Vìvậycôngánbaohàm“vượtqua”mộtchuỗicáckiểmtradựatrênvấnđáphoặcgiaithoạicủacácthiềnsưđờitrước.Mộttrongnhữngcôngánmởđầulàcâutrảlời“Vô”hay“Không”củaTriệuChâutrướccâuhỏiconchócóPhậttánhkhông.Mônsinhđượckỳvọngsẽchothấyanhtađãlĩnhhộiýnghĩacủacôngánquamộtbiểuhiệncụthểvàthườnglàvôngônmàanhtaphảikhámphábằngtrựcgiác.(53)

Songhànhvớithờikỳthịnhvượngdiễnratrongthếkỷ10và11làmộtcảmgiác“mấttinhthần”,điềunàyđếnlượtnódẫntớirấtnhiềunghiêncứuvềcácthiềnsưlớnđờiĐường.NhữnggiaithoạivềhọsaunàyđượcthuthậptrongnhữngtuyểntậpnhưBíchNhamLục(năm1125),vàVôMônQuan(năm1229).ViệcsửdụngnhữnggiaithoạinàychophươngphápcôngánđượckhởixướngbởiViênNgộ(1063-1135)vàđệtửcủangàilàĐạiHuệ(1089-3),thuộcthếhệnốiphápthứmườihoặcmườimộttừLâmTế.Tuynhiên,trướcđóđãcóthứbắtđầugiốngvớicôngán,đượcHoàngLong(1002-9)sửdụngđểxửtríđồchúngquáđôngcủasư.Sưsoạnrabacâuhỏiđánhgiágọilà“HoàngLongTamQuan”:

Hỏi:Ngườingườitrọncósinhduyên.Thượngtọasinhduyênchỗnào?Đáp:Sángnayăncháotrắng,giờlạiđói.Hỏi:TaytasaogiốngtayPhật?Đáp:Thổisáodướitrăng.Hỏi:Chântasaogiốngchânlừa?Đáp:Bạchdiệctrongtuyếtcómàukhác.(54)

Chắcchắnnhữngcâutrảlờitrênđâylàlờiđápbanđầuchocâuhỏi,nhưngvềsau,côngántrởthànhcảcâuhỏilẫncâutrảlời,vìmônsinhđượckỳvọngsẽthấutỏmốiquanhệgiữahaicái,màítnhấtcóthểnóilàchẳngcáinàoquárõràng.Tronglúcnày,chỉcầnnóirằngmọicôngánđềucómột“điểm”chứađựngkhíacạnhnàođócủatrảinghiệmThiền,điểmấythườngbịcheđibằngcáchlàmnóhiểnnhiênhơnrấtnhiềusovớingườitathườngnghĩ,vàcôngánkhôngchỉquantâmđến

liễungộtánhkhônglàchính,màcảsựbiểuđạtsaunàycủanótrongcuộcsốngvàtưtưởng.

HệthốngcôngánđượcpháttriểntrongThiềntôngLâmTế,nhưngkhôngphảikhôngcóchốngđối.TôngTàoĐộngcảmthấynóquágiảtạo.Dùnhữngngườiủnghộcôngánsửdụngkỹthuậtnàynhưmộtphươngtiệnthúcđẩy“cảmgiácnghingờ”

trànngập,haynghitình(疑精)màhọthấynhưtiềnđềcốtlõicholiễungộ,tôngTàoĐộnglậpluậnrằngchínhvìnóquátùythuộcvàomongcầuliễungộnênkhôngthểngộ,hoặctệhơn,gâyraliễungộgiảtạo.NhữngngườitrungthànhvớitôngLâmTếđôilúcnóirằngđộsâucủaliễungộtỉlệvớiđộlớncủanghitình,củasựtìmkiếmmùquángtrướcđó,nhưngvớitôngTàoĐộng,điềunàychothấyliễungộnhưvậycótínhcáchnhịnguyên,nênnóchẳnglàgìngoàimộtphảnứnggiảtạovềcảmxúc.TôngTàoĐộngvìvậychorằngThiềnđúngđắnlàởhànhđộngkhôngcóđộngcơ(vôvi),ở“ngồichỉngồi”,hoặc“đichỉđi”.Từđó,haitôngpháiđượcbiếtđếnlầnlượtlàThiềnkhánthoại(kháncâuthoạiđầu),vàThiềnmặcchiếu(yênlặngrõbiết).

ThiềnLâmTếđượctruyềnvàoNhậtnăm1191bởivịsưngườiNhậtcủatôngThiênThailàVinhTây(1141-1215),ôngđãxâydựngthiềnviệnởKyotovàKamakuradướisựbảotrợcủatriềuđình.ThiềnTàoĐộngđượcđưavàonăm1227bởithiêntàiphithườnglàĐạoNguyên(1200-1253),ôngxâydựngđạithiềnviệnVĩnhBìnhTự,songlạitừchốisựưuáicủatriềuđình.CầnlưuýrằngThiềnđếnNhậtBảnkhônglâusaulúcbắtđầukỷnguyênKamakura,khinhàđộctàiquânsựYoritomovànhữngtùytùngsamuraicủaôngđãđoạtquyềnlựckhỏitaygiớiquýtộcphầnnàosuyđồithờiđó.Sựtrùnghợplịchsửnàyđãmangđếnchotầnglớpchiếnbinh,ởđâylàcácsamurai,mộtkiểuPhậtgiáocósứchấpdẫnlớnvớihọbởitínhchấtthiếtthựcvàtrầntrụicủanó,bởisựtrựctiếpvàđơngiảntrongcáchtiếpcậncủanó.Từđâysinhramộtcáchsốngđặcthùgọilàvõsĩđạo(bushido),đạocủangườichiếnbinh,màvềcốtlõilàápdụngThiềntrongnghệthuậtchiếntranh.SựkếthợpgiữahọcthuyếtyêuchuộnghòabìnhcủaĐứcPhậtvớinghệthuậtquânsựluônlàđiềukhóhiểuvớiPhậttửcủacáctôngpháikhác.Cóvẻnhưnóđòihỏitáchbiệthoàntoàngiácngộkhỏiluânlý.Nhưngtaphảibiếtrằng,vềcốtlõi,trảinghiệmPhậtgiáolàsựgiảithoátkhỏimọiloạiquy

ước,kểcảcácquyướcvềluânlý.Mặtkhác,Phậtgiáokhôngphảisựnổiloạnchốnglạiquyước,vàtrongnhữngxãhộimàtầnglớpquânsựlàmộtphầnkhôngthểthiếucủacấutrúcquyước,cònvaitròcủachiếnbinhlàsựbắtbuộcđượcchấpthuận,PhậtgiáosẽlàmngườichiếnbinhcóthểhoànthànhvaitròấynhưmộtPhậttử.SựsùngbáicáchiệpsĩthờiTrungcổcũnglàđiềukhóhiểukhôngkémvớitưtưởngyêuchuộnghòabìnhcủaCơĐốcgiáo.

ĐónggópcủaThiềnchovănhóaNhậtBảnkhônghềbịgiớihạntrongtinhthầnvõsĩđạo.Nóđivàohầuhếtmọikhíacạnhcủađờisốngconngười-kiếntrúc,thơca,hộihọa,làmvườn,thểthao,thủcôngvàthươngmại;nóthấmnhuầntưtưởngvàngônngữhằngngàycủanhữngngườibìnhthườngnhất.DướitàinghệcủanhữngthiềntăngnhưĐạoNguyên,BạchẨnvàBànKhuê,nhữngthisĩnhưRyokanvàBasho,haymộthọasĩnhưSesshu,Thiềntrởnênvôcùngdễtiếpcậnđốivớitâmthứcthôngthường.

ĐạoNguyênnóiriêngđãcóđónggópkhôngkểxiếtchoquêhươngmình.Côngtrìnhtolớncủasư,ChánhPhápNhãnTạng(Shobogenzo),tức“Khotàngconmắtcủachánhpháp”,đượcviếtbằngtiếngbảnđịavàbaotrùmmọikhíacạnhcủaPhậtgiáo,từgiớiluậtchínhquyđếncácnộikiếnsâuxanhất.Giáophápcủasưvềthờigian,sựthayđổivàtínhtươngđốiđượcgiảithíchquanhữnghìnhảnhnênthơkhơigợinhất,chỉđángtiếclàchưaaicóthờigianvàkhảnăngđểdịchtácphẩmnàysangtiếngAnh.(55)

BạchẨn(1685-1768)đãkhôiphụclạihệthốngcôngán,tươngtruyềnsưhuấnluyệnkhôngdướitámmươiđệtửnốiphápThiền.BànKhuê(1622-1693)tìmramộtcáchđểtrìnhbàyThiềnvớisựthoảimáivàđơngiảnđếnmứccóvẻgầnnhưkhótin.Sưnóivớinhữngcửtọađôngđảogồmcácnôngdânvàngườinhàquê,nhưngdườngnhưkhôngcóai“quantrọng”dámđitheosư.(56)

Trongkhiấy,ThiềntiếptụchưngthịnhởTrungHoachođếntậnđờiMinh(1368-1644),lúcnàysựphânchiagiữanhiềutôngpháiPhậtgiáobắtđầumờnhạtdần,vàsựphổbiếncủaTịnhĐộtôngvới“conđườngdễdàng”làtrìniệmdanhhiệuPhậtADiĐàbắtđầuđượchợp

nhấtvớithựchànhcôngán,rồicuốicùnghấpthunóhoàntoàn.Mộtvàithiềnviệncóvẻvẫnđangtồntạiđược,nhưngtrongphạmvitôiđãcóthểtìmhiểu,sựchútrọngcủahọthiênvềTàoĐộnghoặcnhữngthứnặngtính“huyềnbí”củaPhậtgiáoTâyTạng.Trongcảhaitrườnghợp,cáinhìnvềThiềncủahọcóvẻgắnvớimộthọcthuyếtcóphầnphứctạpvàđángnghivấnvềthânthểsiêulinhcủaconngười,điềucólẽbắtnguồntừcácýtưởngluyệnđancủaĐạogiáo.(1)

LịchsửThiềntôngTrungHoađưađếnmộtvấnđềvôcùnghấpdẫn.CảtôngLâmTếvàTàoĐộngnhưchúngtathấytrongcácthiềnviệnNhậtBảnngàynayđềuhếtsứcnhấnmạnhzazenhaytọathiền,mộtthựchànhđượchọthựchiệnnhiềugiờtrongngày,đặcbiệtchútrọngđếntưthếđúngvàcáchthởliênquan.Thựchànhthiềnhầunhưlàthựchànhtọathiền,đượcLâmTếtôngbổsungthêmthamvấn(sanzen),nghĩalàđịnhkỳgặplãosư(roshi)đểtrìnhkiếngiảivềcôngán.Tuynhiên,ThầnHộiHòathượngditậpghilạiđốithoạisauđâygiữaThầnHộivàmộtvịtênlàTrừng:

HòathượnghỏithiềnsưTrừng:“Tuphápgìđượcthấytánh?”

(Trừng):“Trướccầnphảihọcngồituđịnh.Vềsauđượcđịnh,nhânđịnhpháttuệ,docótrítuệtứcđượcthấytánh.”

(ThầnHội):“Khituđịnh,hákhôngcầnphảitácýchăng?”

(Trừng):“Phải.”

(ThầnHội):“Đãlàtácýtứclàthứcđịnh,làmsaođượcthấytánh?”

(Trừng):“Naynóingườithấytánhcầnphảituđịnh.Nếukhôngtuđịnhlàmsaothấytánh?”

(ThầnHội):“Nayngườituđịnh,vốnlàvọngtâm.

Vọngtâmtuđịnh,làmsaođượcđịnh?”(58)

ChúngtađãđềcậpđếncơduyêngiữaMãTổvàHoàiNhượng,khiấyHoàiNhượngsosánhtọathiềnvớimàingóithànhgương.Trongmộtlầnkhác,HoàiNhượngnói:

NgươihọcngồithiềnhayhọcngồiPhật?Nếuhọcngồithiền,thiềnkhôngphảingồinằm.NếuhọcngồiPhật,Phậtkhôngcótướngnhấtđịnh,đốiphápkhôngtrụ,chẳngnênthủxả.NgươinếungồiPhậttứclàgiếtPhật,nếuchấptướngngồichẳngđạtýkia.(59)

ĐâycólẽlàlờidạynhấtquáncủamọithiềnsưđờiĐườngtừHuệNăngtớiLâmTế.Khôngthểtìmđâutrongnhữngngữlụccủahọbấtkỳhướngdẫnhaygợiýnàovềkiểungồithiềnmàngàynaylàcôngviệcchínhcủathiềntăng.(60)Ngượclại,thựchànhnàylạiđượcbànluậnkhôngbiếtbaonhiêulầntheocáchdườngnhưphủnhậncảhaitríchdẫnởtrên.

Cóthểgiảđịnhrằngtọathiềnlàquytắcquáthôngthườngđếnnỗicácnguồnthamkhảochúngtacókhôngbuồnđềcậpđếnnó,vàgiáophápcủacácthiềnsưđượcthiếtkếdànhriêngchonhữngmônsinhcấpcaođãthànhthụctọathiềnđếnmứcđãđếnlúcvượttrênnó.Songđiềunàykhôngthậtsựthốngnhấtvớinhữngđoạnnóitớicáchộichúngđôngđảocảtănglữvàdânthườngthamdựmộtsốbuổithuyếtpháp,bởivìsẽphầnnàokhôngtưởngnếuchorằngTrungHoathờiấyđầyrẫynhữnghànhgiảthànhtựu.Cácthuyếtgiảngthườngmởđầubằngcâunói,theomộtphongcáchkhángắngọnvàthoảimái,rằnggiáophápnàydànhchonhữngaiđãdàycôngtudưỡngcácphẩmhạnhPhậtgiáo.Nhưngcóthểđiềunàykhôngcónghĩagìkhácngoàiđâylànhữnggiáophápdànhchongườiđãthànhthụccácquyướcthôngthườngvềxãhộivàluânlý,đểcácgiáophápấykhônglâmvàocảnhsửdụngPhậtgiáonhưmộtnguyêncớnổiloạnchốnglạinhữngkhuônphépthôngthường.

Hoặc,cóthểgiảđịnhrằnglốitọathiềnbịphêphánlàkiểungồi

thiềnvìmộtmụcđích,để“đạt”giácngộthayvì“ngồichỉngồi”.ĐiềunàysẽđồngthuậnvớisựphảnđốicủatôngTàoĐộngvềphươngpháppháttriển“đạinghi”củatôngLâmTếdựavàocôngán.Mặcdùởkhíacạnhnày,tôngTàoĐộngcũngkhônghoàntoàncôngtâmvớitôngLâmTế,nhưngđâyhẳnlàmộtdiễngiảihợplývềgiáophápcủacácthiềnsưthờiđầu.Tuynhiên,cónhiềuchỗđềcậptớitưtưởngrằngngồithiềnlâuchẳngtốthơnlàmấysovớichết.Tấtnhiên,cómộtvịtríthíchđángchongồi-cũngnhưđứng,đivànằm-nhưngnếutưởngngồichứađựngcôngđứcđặcbiệtnàođấy,thìđólà“chấptướng”.BởivậytrongĐànKinh,HuệNăngnói:

Khisốngngồichẳngnằm;

Khichếtnằmchẳngngồi!

Chỉlàbộxươngthúi.(61)

NgaytrongThiềnNhậtBản,thithoảngngườitavẫnbắtgặplốihànhthiềnkhôngđặcbiệtnhấnmạnhtọathiền,màthayvàođóđềcaosửdụngcôngviệcbìnhthườngnhưphươngtiệnhànhthiền.ĐiểnhìnhởđâylàBànKhuê,(62)vànguyênlýnàylàcơsởchoviệcthườngsửdụngnhữngnghệthuậtnhư“tràđạo”,thổisáo,vẽtranh,bắncung,đấukiếmvànhuthuậtnhưcáchthựchànhthiền.Nhưvậycólẽsựcườngđiệutọathiềnthờikỳsaunàylàmộtphầntrongsựchuyểnđổitừthiềnviệnsangtrườnghuấnluyệnthiếuniên.Hiểnnhiên,bắtchúngngồiyênhànggiờliêntụcdướisựgiámsátcủacácgiámthiềnvớicâygậy(cảnhsách)làmộtphươngphápchắcchắnđểgiữchúngkhônglàmđiềugâyhại.

Dầuvậy,dùtọathiềncóbịcườngđiệuđếnmứcnàoởViễnĐông,nếucóthể“ngồichỉngồi”mộtthờigiannhấtđịnh,đócólẽcũnglàđiềutốtnhấttrênthếgiớichonhữngcáiđầubồnchồnvàthânthểcụccựacủangườiÂuchâuvàMỹ-miễnlàhọkhôngdùngcáchấynhưmộtphươngphápđểbiếnmìnhthànhPhật.

PHẦN2NGUYÊNLÝVÀHÀNHTRÌ

Chương1“KHÔNGMÀDIỆU”

BàithơThiềncổnhấtbắtđầuvớinhữnglờisau:

Đạolớnchẳnggìkhó,Cốtđừngchọnlựathôi.Quýhồkhôngthươngghét,Thìtựnhiênsángngời.Sailạcnửađườngtơ,Đấttrờiliềnphâncách!Chớnghĩchuyệnngượcxuôi,Thờihiệnliềntrướcmắt.Đemthuậnnghịchchỏinhau,Đóchínhlàtâmbệnh.(1)

Mấuchốtkhôngphảicốgắngđènéncảmgiác,nuôidưỡngsựthờơnhạtnhẽo,màlànhìnthấuvọngtưởngphổbiến,tưởngcóthểgiànhlấycáivuithíchhaytốtđẹpkhỏicáiđaukhổhoặcxấuxa.NguyênlýđầutiêntrongĐạogiáolà:

Thiênhạđềubiếttốtlàtốt,thìđãcóxấurồi.Đềubiếtlànhlàlành,thìđãcócáichẳnglànhrồi.Bởivậy,“có”với“không”cùngsinh,Khóvàdễcùngthành;Dàivàngắncùnghình;

Caovàthấpcùngchiều;...Trướcvàsaucùngtheo.(2)

Thấyđượcđiềunàynghĩalàthấyrằngcáitốtmàkhôngcócáixấugiốngnhưlênmàkhôngxuống,đưaralýtưởngtheođuổicáitốtcũnggiốngnhưcốgắngbỏbêntráibằngcáchliêntụcrẽphải.Làmvậy,ngườitabuộcphảiđiquanhtheovòngtròn.(3)

Logictrongđiềunàyđơngiảnđếnnỗingườitabịthôithúcchorằngnóquáđơngiản.Thôithúcấycàngmạnhhơnbởinóđánhđổảotưởngđượcnângniunhấttrongtâmtríconngười,đólà,theothờigian,mọithứsẽđượclàmchongàycàngtốthơn.Bởinhìnchungngườitachorằngnếukhôngphảivậy,cuộcsốngconngườisẽmấthếtýnghĩavàđộnglực.Nếukhôngphảimộtcuộcsốngliêntụcđitới,thìchỉcònphươngcáchduynhấtlàsựtồntạiđơnthuần,tĩnhtạivàchếtchóc,quábuồnvàquávônghĩađếnnỗingườitacóthểtựtử.Chínhýniệm“phươngcáchduynhất”nàychothấytâmbịbóchặtrasaotrongmôthứcnhịnguyên,nókhócóthểnghĩgìrangoàitốthayxấu,hoặcmộtsựtrộnlẫncảtốtvàxấu.

NhưngThiềnlàsựgiảithoátkhỏimôthứcnày,vàđiểmkhởiđầucóvẻuámcủanólàhiểusựngớngẩncủachọnlựa,củatoànbộcảmgiácrằngcuộcsốngsẽđượccảithiệnđángkểnếuliêntụcchọncái“tốt”.Ngườitaphảibắtđầubằngcách“cảm”đượccáitươngđối,biếtrằngcuộcsốngkhôngphảimộthoàncảnhtừđócógìđểmànắmbắthayđạtđược-nhưthểnólàthứtatiếpcậntừbênngoài,giốngmộtmiếngbánhhaythùngbia.Thànhcôngluônlàthấtbại,nghĩalàcàngthànhcôngtrongbấtkỳđiềugì,càngcónhucầuphảitiếptụcthànhcông.Ănlàđểsốngsótvàđóilại.

Ảotưởngvềsựcảithiệnđángkểnảysinhtrongnhữngkhoảnhkhắccósựđốilập,nhưkhingườitaxoaytừtráiquaphảitrênmộtchiếcgiườngcứng.Tưthếnằmmớilà“tốthơn”chừngnàosựđốilậpcònđó,nhưngchẳngbaolâu,tưthếthứhaibắtđầucócảmgiácgiốngnhưlúcđầu.Vậylàhọmuamộtchiếcgiườngthoảimáihơn,vàngủyêntrongmộtthờigian.Nhưngcáchgiảiquyếtvấnđềnhưvậyđểlạitrongýthứcngườiđómộtkhoảngtrốngrỗngkỳlạ,khoảngtrốngấychẳngmấychốc

bịlấpđầybởicảmgiácvềmộtsựđốilậpkhôngthểchịunổikhác,chođếngiờchưađượcđểý,vàcũngcấpthiết,cũngvôvọngynhưvấnđềvềchiếcgiườngcứng.Sởdĩkhoảngtrốngấyxảyrabởivìchỉcóthểduytrìcảmgiácdễchịukhisosánhvớikhóchịu,giốngnhưmắtchỉthấymộthìnhảnhkhicóbốicảnhđốilậpvớinó.Tốtvàxấu,dễchịuvàđaukhổlàkhôngthểtáchrời,làkhácbiệtmàlạihếtsứcđồngnhất-nhưthểhaimặtcủamộtđồngxu-đếnnỗi:

Tốtlàxấu,vàxấulàtốt.(4)

HaynhưlờimộtbàithơtrongThiềnLâmCúTập(5):

Gặprắcrốitứcgặpvậnmay;

Cóđồngthuậntứccóđốinghịch.(5)

Mộtđoạnkhácdiễntảsốngđộnghơn:

Trờicòntối,gàgáybáosáng;

Mặttrờirựcrỡlúcnửađêm.(6)

Bởivậy,Thiềnkhôngphảiquanđiểmchorằngđóimàănthìvôíchvìđằngnàocũnglạiđói,Thiềncũngkhôngphảiphinhântínhtớimứcnóirằngngứathìkhôngđượcgãi.Vỡmộngvớisựtheođuổicáitốtkhôngcónghĩalàphảicóphươngánthaythếcầnthiếtlàrơivàocáixấucủasựtrìtrệ,bởihoàncảnhcủaconngườigiốngnhư“bọchéttrênvỉnướng”.Chẳngphươngánnàođưarađượcgiảipháp,vìbọchétrơixuốngphảinhảylên,cònbọchétnhảylênphảirơixuống.Chọnlựalàngớngẩn,vìkhôngcóchỗchochọnlựa.

Dovậy,lốitưduynhịnguyênsẽthấydườngnhưThiềnmangmộtlậptrườngtheothuyếtđịnhmệnh,đốilậpvớitựdochọnlựa.KhimộtvịtănghỏithiềnsưMụcChâu:“Suốtngàymặcáoăncơm,làmsaokhỏi

mặcáoăncơm?”Sưđáp:“Mặcáo,ăncơm.”Vịtăngtrảlờikhônghiểu.Sưđáp:“Khônghiểuthìmặcáo,ăncơm.”(8)Khiđượchỏilàmthếnàothoátkhỏicái“nóng”,mộtthiềnsưkháchướngngườihỏiđếnnơichẳngnóngchẳnglạnh.Đượcyêucầugiảithíchrõhơn,sưđáp:“Mùahèđổmồhôi;mùađôngrunlẩybẩy.”Hoặcnhưlờimộtbàithơ:

Lạnhtìmlửarựctronglòsưởi,

Nóngngồibờsuốitrongrừngtrúc.(9)

Cũngvớinhãnquannày,ngườitacóthể:

Thấymặttrờitrongcơnmưa;

Múcnướcsạchtừgiữalửa.(10)

Nhưngđókhôngphảimộtnhãnquantheothuyếtđịnhmệnh.Nókhôngđơngiảnlàbuôngxuôidokhôngthểtránhđượcđổmồhôikhinóng,runkhilạnh,ănkhiđói,vàngủkhimệt.Ngườibuôngxuôitrướcsốmệnhlàngườiđầuhàng,ngườilàconrốivôdụngcủahoàncảnh,vàvớiThiềnkhôngcóngườinhưvậy.Dùphânchiathànhchủthểvàđốitượng,thànhngườibiếtvàcáiđượcbiết,nhữngcáiấycũngđượcthấylàchỉtươngđối,đốiđãiqualại,khôngthểtáchrờinhưmọicáikhác.Chúngtakhôngđổmồhôivìnóng,màđổmồhôilàcáinóng.Nóirằngdomắtnênmặttrờilàánhsángcũngchỉđúngnhưnóirằngdomặttrờinênmắtthấyánhsáng.ChúngtakhôngquenvớinhãnquanThiềndocómộtquyướccốđịnhchorằngcáinóngđếntrước,vàrồidonhânquả,cơthểđổmồhôi.Nếungượclạisẽgâysửngsốt,giốngnhưnói“bơvàbánhmì”thayvì“bánhmìvàbơ”.NhưlờimộtbàithơtrongThiềnLâmCúTập:

Lửakhôngđợimặttrờimớinóng;

Giókhôngđợimặttrăngmớimát.

SựđảongượclẽthườngkhiếngâysốcvàdườngnhưphilýnàycólẽđượclàmsángtỏbằnghìnhảnhhayđượcsửdụngtrongThiềnlà“trăngtrongnước”.Hiệntượng“trăngtrongnước”đượcvínhưtrảinghiệmcủaconngười.Nướclàchủthể,trănglàđốitượng.Khôngcónướcthìkhôngcótrăng-trongnước,khôngcótrăngcũngvậy.Nhưngkhitrăngmọc,nướckhôngphảiđợimớicóhìnhcủanó,vàngaykhimộtgiọtnướcnhỏxíurớtra,trăngcũngkhôngphảiđợimớiđượcphảnchiếu.Bởitrăngkhôngcốýphảnchiếu,nướckhôngchủđịnhlưuhình.Sựviệcđượcgâyrabởinướccũngnhiềunhưbởitrăng,khinướcbiểuthịsựsángrỡcủatrăng,trăngcũngbiểuthịsựtrongtrẻocủanước.MộtbàithơkháctrongThiềnLâmCúTập:

Câyhiệnhìnhthểcủagió;

Sónggửitinhthầnchotrăng.(11)

Đểdiễnđạtbớtthivịhơn,trảinghiệmcủaconngườiđượcquyếtđịnhbởibảnchấtcủatâmvàcấutrúccủacácgiácquancũngnhiềunhưbởicácđốitượngbênngoàimàsựhiệndiệncủachúngđượctâmấypháthiện.Sởdĩngườitacảmthấymìnhlànạnnhânhoặcconrốicủanhữnggìhọtrảiqualàbởihọtách“ngã”khỏitâm,nghĩrằngbảnchấtcủathântâmlàmộtthứgìđóvôtìnhbịđẩyvào“họ”.Họchorằngmìnhđãkhôngyêucầuđượcsinhra,khôngyêucầuđược“trao”mộtcơthểnhạycảmđểmàthấtvọngvớisựqualạigiữavuivàkhổ.NhưngThiềnyêucầuchúngtatìmra“ai”làngười“có”cáitâmnày,“ai”làngườiđãkhôngyêucầuđượcsinhratrướckhichamẹhoàithaichúngta.Đểtừđó,toànbộýnghĩacủasựphânchiachủquan,củaviệclàngườiđược“trao”mộtcáitâm,ngườimàtrảinghiệmxảyđến,hóaralàmộtảotưởngcủangữnghĩahọctồi-sựámthịthôimiêndotưduysainhiềulần.Bởivìkhôngcó“ngã”nàoriêngngoàithântâmnày,cáisắpxếpcáctrảinghiệmnày.Tươngtự,thậtkhôihàikhinóivềthântâmnàynhưmộtthứgìđóthụđộng,vôtìnhbị“trao”chomộtcấutrúcnhấtđịnh.Nólàcấutrúcấy,vàtrướckhicócấutrúcấy,khôngcóthântâmnàocả.

Vấnđềcủachúngtalàởchỗ,nănglựctưduychophépchúngtatạodựngnhữngbiểutượngcủasựvậttáchrờikhỏichínhsựvật.Nógồmcảnănglựctạoramộtbiểutượng,mộtýtưởngvềbảnthântáchrời

khỏibảnthân.Doýtưởngdễlĩnhhộihơnnhiềusovớithựctại,biểutượngổnđịnhhơnnhiềusovớisựthật,nênchúngtahọccáchđồngnhấtbảnthânvớiýtưởngvềbảnthân.Từđâysinhracảmnhậnchủquanvềmộtcái“tôi”“có”mộtcáitâm,vềmộtchủthểbiệtlậpbêntrongmàtrảinghiệmvôtìnhxảyđếnvớinó.Vớisựnhấnmạnhđặctrưngvàocáicụthể,Thiềnchỉrarằngcái“tôi”quýbáucủachúngtachỉlàmộtýtưởng,nóhữuíchvàhợplýnếuđượcnhìnnhậnnhưđanglà,nhưngnguyhạinếubịđồngnhấtvớibảnchấtthậtcủachúngta.Khichúngtanhậnthứcđượcsựmâuthuẫnhoặcđốinghịchgiữamộtmặtlàýtưởngvềbảnthânvàmặtkháclàcảmnhậntứcthời,cụthểvềbảnthân,sẽnảysinhmộttìnhtrạngbốirốinhấtđịnh,gâyralúngtúngthiếutựnhiên.

Khichúngtakhôngcònbịđồngnhấtvớiýtưởngvềbảnthânnữa,toànbộmốiquanhệgiữachủthểvàđốitượng,ngườibiếtvàcáiđượcbiết,sẽtrảiquasựthayđổiđộtngộtmangtínhcáchmạng.Nótrởthànhmộtmốiquanhệthậtsự,mộtsựphụthuộcqualạitrongđóđốitượngtạorachủthểcũngnhiềunhưchủthểtạorađốitượng.Ngườibiếtkhôngcòncảmthấyanhtađộclậpvớicáiđượcbiết;ngườitrảinghiệmkhôngcònthấyanhtatáchrờikhỏitrảinghiệm.Hệquảlà,toànbộýniệmcóđượcthứgìđó“từ”cuộcsống,tìmkiếmthứgìđó“từ”trảinghiệm,trởthànhngớngẩn.Nóicáchkhác,rõràngtrênthựctế,tôikhôngcócáitôinàokhácngoàitoànbộnhữnggìmàtôinhậnbiết.ĐâylàgiáolýHoaNghiêmvềlướichâu,vềsựsựvôngại(tiếngNhật:jijimuge),trongđómỗihạtchâulạiphảnchiếutấtcảcáchạtkhác.

Cảmgiáctáchbiệtchủquancũngdokhôngthấyđượctínhchấttươngđốitrongcácsựviệcvôtìnhvàchủý.Dễthấytínhtươngđốinàykhiquansáthơithở,vìchỉvớimộtthayđổinhỏvềđiểmnhìn,dễnhậnra“tôithở”cũngchẳngkhác“nóthởtôi”.Chúngtacảmthấyhànhđộngcủamìnhlàchủýkhichúngtheosaumộtquyếtđịnh,cònvôtìnhkhichúngxảyrakhôngdoquyếtđịnh.Songnếuquyếtđịnhlàchủý,mọiquyếtđịnhphảiđượcđitrướcbởimột“quyếtđịnhraquyếtđịnh”-mộtquátrìnhlùilạiđếnvôtận,màthậtmaynókhôngxảyra.Kỳquặcởchỗ,nếuphảiquyếtđịnhraquyếtđịnh,chúngtasẽkhôngtựdoraquyếtđịnh.Chúngtatựdoraquyếtđịnhbởiquyếtđịnh“xảyra”.Chúngtacứthếquyếtđịnhmàkhônghềtìmhiểumìnhlàmđiềuđónhưthếnào.Sựthực,nóchẳngvôtìnhcũngchẳngchủý.“Cảm”đượctínhtươngđốinàytứclàtìmđượcmộtsựchuyểnhóaphithườngkháccủatoànbộtrải

nghiệm,vànócóthểđượcdiễnđạttheomộttronghaicách.Tôicảmthấymìnhđangquyếtđịnhmọithứxảyra,hoặctôicảmthấymọithứ,kểcảcácquyếtđịnhcủatôi,chỉđangtựnhiênxảyra.Bởilẽ,mộtquyếtđịnh-cáitựdonhấttrongnhữnghànhđộngcủatôi-cứvậyxảyragiốngnhưcơnnấcbêntrong,hoặcnhưchimhótbênngoài.

Cáchnhìnnhậnsựviệcnhưvậyđượcmộtthiềnsưhiệnđại,vịSokei-anSasakiđãviêntịch,môtảsốngđộngnhưsau:

Mộtngày,tôigạtbỏmọiýniệmtrongtâm.Tôibuôngbỏmọihammuốn.Tôivứtbỏmọingôntừcủatưduy,vàhiệnhữutrongyênlặng.Tôicảmthấymộtchútkhóchịu-cứnhưmìnhbịlôivàothứgìđó,hoặcnhưthểtôiđangchạmvàomộtkhảnăngmìnhkhôngbiết...rồiZtt!Tôiđivào.Tôiđánhmấtranhgiớicủacơthểvậtlý.Đươngnhiêntôivẫncảmthấyda,nhưngcócảmgiácnhưđangđứngởtrungtâmcủavũtrụ.Tôinói,nhưnglờinóiđãmấtđiýnghĩa.Tôithấynhữngngườiđivềphíamình,songtấtcảđềulàcùngmộtngười.Tấtcảđềulàtôi!Tôichưabaogiờbiếtđếncảnhgiớinày.Tôiđãtinrằngmìnhđượctạora,nhưnggiờphảiđổiý:tôichưabaogiờđượctạora;tôilàvũtrụ;khôngcóMr.Sasakiđộclậpnàotồntạicả.(12)

Xemra,vứtbỏsựphânbiệtchủquangiữa“tôi”và“trảinghiệmcủatôi”-thôngquathấyrằngýtưởngcủatôivềbảnthânthìkhôngphảibảnthân-cũngtứclàpháthiệnmốiquanhệthậtsựgiữabảnthânvàthếgiới“bênngoài”.Cánhânvàvạnvậtđơngiảnlànhữnggiớihạnhoặcthuậtngữtrừutượngcủamộtthựctạicụthểở“giữa”chúng,giốngnhưđồngxuthựcchấtlà“ởgiữa”haibềmặttrừutượngtheohìnhhọcEuclidecủahaimặtđồngxuấy.Tươngtự,thựctạicủatấtcả“nhữngđiềuđốilậpkhôngthểphânchia”-sốngvàchết,tốtvàxấu,vuivàkhổ,đượcvàmất-làcái“ởgiữa”ấymàchúngtakhôngcólờigìđểgọitên.

Sựđồngnhấtcủaconngườivớiýtưởngcủaanhtavềbảnthântạochoanhtamộtcảmgiáckhôngthựcchấtvàbấpbênhvềsựthường

hằng.Bởilẽ,ýtưởngnàytươngđốicốđịnh,dựatrênnhữngkýứcđượcchọnlựacẩnthậncủaquákhứ,nhữngkýứcmangmộtđặcđiểmđượclưugiữvàcốđịnh.Quyướcxãhộikhuyếnkhíchgiữsựcốđịnhcủaýtưởng,vìrằngcácbiểutượngcóhữuíchhaykhôngphụthuộcvàosựổnđịnhcủachúng.Sựquyướcdovậykhuyếnkhíchngườitagắnýtưởngvềbảnthânvớinhữngvaitròvàkhuônmẫutrừutượngvàtượngtrưngkhôngkém,bởichúngsẽgiúpanhtahìnhthànhmộtýtưởngrõràngvàdễhiểuvềbảnthân.Nhưngchừngnàoanhtacònđồngnhấtbảnthânvớiýtưởngcốđịnh,anhtasẽcònnhậnthức“cuộcsống”nhưthứgìđóđiquaanhta-nóđiquacàngnhanhhơnkhianhgiàhơn,khiýtưởngcủaanhtrởnêncứngnhắchơn,dựanhiềuhơnvàokýức.Anhtacàngcốgắngníugiữthếgiới,lạicàngcảmthấynólàmộtquátrìnhkhôngdừnglại.

Mộtlần,MãTổvàBáchTrượngđidạo,thấybầyvịttrờibayqua.

“Làgìvậy?”MãTổhỏi.

“Vịttrời,”BáchTrượngthưa.

“Điđâurồi?”MãTổhỏi.“Bayquarồi,”BáchTrượngđáp.

MãTổquaylại,thìnhlìnhnhéomũiBáchTrượngmộtcái.Sưđauquálalên.MãTổbảo:“Saonóibayquarồi!”

BáchTrượngngayđótỉnhngộ.(13)

TínhtươngđốicủathờigianvàvậnđộnglàmộttrongnhữngchủđềchínhtrongChánhPhápNhãnTạngcủaĐạoNguyên.Sưviết:

Nếuởtrênthuyềnvànhìnvàobờ,chúngtacócảmgiácbờchạy.Nhưngnếunhìngầnvàothuyềnhơnmớihiểulàthuyềnđi.Cũngvậy,khinhìnvạnvậtvớisựmêmờcủathântâm,chúngtathườngcóniềmtinsailầmrằngtâmmìnhlàthường.Nhưngnếuthậtsựđểýthântâmmình,chúngtathấyđiềunàylàsai.

Khigỗtrởthànhtro,nókhôngbaogiờtrởlạithànhgỗ.Tuynhiên,chúngtakhôngnênthấytrolàsauvàgỗlàtrước.Nênhiểurằng,theoPhậtpháp,gỗởtrongtrạngtháinhấtthờilàgỗ....Cótrạngtháitrướcvàsau,nhưngtrướcvàsaunàytáchrời.

Sốngvàchếtcũngthế.NênPhậtphápdạyrằngBấtsinhcũnglàBấtdiệt.Sốnglàmộttrạngtháinhấtthờivềthờigian.Chếtlàmộttrạngtháinhấtthờivềthờigian.Giốngnhưmùađôngvàmùaxuân-chúngtakhôngnóirằngmùađôngtrởthànhmùaxuân,haymùaxuântrởthànhmùahạ.(14)

Ởđây,ĐạoNguyênđangcốgắngdiễnđạtcảmgiáclạlùngvềnhữngkhoảnhkhắcphithờigian,chúngxảyrakhingườitakhôngcòncốgắngcưỡnglạidòngchảysựkiện;ôngđangbàytỏtrạngtháitịnhvàviênmãnđặcthùcủanhữnggiâyphútnốitiếpnhau,khitâmnhưthểđangthuậntheochúngvàkhôngcốgắngtómbắtchúng.MãTổcũngtrìnhbàycáithấytươngtự:

Kinhdạyvìlẽcácpháphợpthànhthânnày,chonênkhikhởichỉlàphápkhởi,khidiệtchỉlàphápdiệt.Khiphápấykhởiđừngchorằngmìnhkhởi.Khiphápấydiệtđừngchorằngmìnhdiệt.Niệmtrước,niệmsau,niệmgiữa,mọiniệmđừngđểchoràngbuộcnhau.Niệmniệmđềutịchdiệt.(15)

Phậtgiáothườngsosánhtiếntrìnhthờigianvớichuyểnđộngbiểukiếncủamộtngọnsóng,theođócáicóthậtlànướcchỉlênvàxuống,tạothànhảotưởngvềmột“con”nướcdichuyểntrênbềmặt.Tươngtựlàảotưởngrằngcómộtcái“ngã”thườnghằngđiquanhữngtrảinghiệmliêntiếp,tạothànhmộtliênkếtgiữachúngnhưthểcậuthanhniêntrởthànhngườiđànông,thànhônglão,rồithànhthâychết.

Điliềnvớitheođuổicáitốtdovậylàsựtheođuổitươnglai,theođuổicáiảotưởngrằngchúngtakhôngthểhạnhphúcnếukhôngcómột

“tươnglaixánlạn”chocáitôibiểutượng.Vìthếmàsựtiếntriểnvềphíacáitốtđượcđobằngtuổithọkéodài,màquênrằngkhôngcógìtươngđốihơncảmgiáccủachúngtavềthờigian.MộtbàithơThiềnđãnói:

Hoabìmbìmchỉnởmộtgiờ,

Đâukhácđạitùngsốngngànnăm.

Chủquanmànói,mộtconmuỗichắchẳncảmthấyvàingàylàmộtquãngđờiđủdài.Cảmnhậnchủquancủamộtconrùa,vớivòngđờivàitrămnăm,cũngchỉnhưcủaconmuỗi.Cáchđâykhônglâu,tuổithọcủamộtngườitrungbìnhkhoảngbốnmươilămnăm.Ngàynaynótừsáumươilămđếnbảymươi,nhưngcảmnhậnchủquanlàthờigiancànglúccàngnhanh,vàcáichết,khinóxảyđến,luônđượccholàquánhanh.ĐạoNguyênnói:

Hoatànkhitakhôngmuốnmấtchúng;

Cỏdạimọckhitakhôngmuốnthấychúnglớnlên.(16)

Điềunàylàhếtsứctựnhiên,hếtsứcconngười,chẳngthểlôihaykéodãnthờigianđểkhiếnnókhácđiđược.

Ngượclại,việcđolườnggiátrịvàthànhcôngbằngthờigian,khăngkhăngđòihỏinhữngđảmbảochomộttươnglaixánlạn,sẽkhiếnngườitakhôngthểsốngtựdotrongcảhiệntạilẫntươnglai“xánlạn”khinótới.Bởichẳngbaogiờcógìkhácngoàihiệntại,vànếukhôngthểsốngởđó,ngườitachẳngthểsốngởđâukhácđược.NhưlờiChánhPhápNhãnTạng:

Nhưcábơitrongnước,dùbơitớiđâu,cũngkhôngthấytậncùngcủanước.Nhưchimbaytrêntrời,dùbaytớiđâu,cũngkhôngthấytậncùngcủabầutrời.Từkhởithủy,cáchưatừnglìakhỏinước,chimchưatừngrờikhỏibầutrời.Chỉlànhucầulớnthìdùnglớn,nhucầu

nhỏthìdùngnhỏ.Chínhvìvậy,mỏmđầuchúngluônchạmrìangoài(khônggiancủachúng).Chimsẽchếtnếubỏbầutrời,cásẽchếtnếurờikhỏinước.Bởinướclàcuộcsốngcủacá,bầutrờilàcuộcsốngcủachim.Nhưngcuộcsốnglàchimvàcá.Đồngthờichimvàcálàcuộcsống.Bởivậycá,chimvàcuộcsống,cảbatạoralẫnnhau.

Nếucóconchimngaytừđầuđãmuốnđolườngsựbaolacủabầutrời,haycóconcángaytừđầuđãmuốnđolườngsựmênhmôngcủanước,thìdùcốbơihaycốbay,chúngcũngkhôngbaogiờtìmthấyconđườngriêngnàotrongnướchaybầutrờicả.(17)

Đâykhôngphảilốitriếtlýchorằngđừngnhìnxemmìnhđangđiđâu;nónóirằngđừngkhiếnviệcmìnhđangđiđâuthànhquáquantrọngsovớimìnhởđâuđếnnỗiđiđâucũngchẳngcònýnghĩagì.

Bởivậy,đờisốngThiềnbắtđầuvớisựphábỏảotưởngtheođuổinhữngmụctiêumàthậtrakhôngtồntại-cáitốtmàkhôngcócáixấu,sựthỏamãnmộtcáitôivốnchẳnglàgìngoàimộtýtưởng,vàngàyhômsauvốnchẳngbaogiờtới.Bởilẽ,tấtcảnhữngcáinàychỉlàsựdốigạtcủacácbiểutượngđanggiảlàthựctại,theođuổichúngchẳngkhácnàođithẳngvàomộtbứctườngmàtrênấy,bằngquyướcvềtầmnhìn,họasĩnàođóđãgợiramộtlốiđimở.Nóingắngọn,Thiềnkhởiđầutừnơikhôngcógìkhácđểtìmkiếm,khôngcógìđểđạtđược.Điềuđánglưuýnhấtlà,Thiềnkhôngnênđượccoilàmộtphươngthứccảithiệnbảnthân,haymộtcáchđểtrởthànhPhật.NhưlờidạycủaLâmTế:“NgườinàocầuPhậtthìngườiấymấtPhật.”(18)

Bởivì,mọiýtưởngvềcảithiệnbảnthân,trởthànhhayđạtđượcđiềugìđótrongtươnglaichẳngquachỉliênquanđếnhìnhảnhtrừutượngcủachúngtavềbảnthân.Theođuổichúngnghĩalàngàycàngquythựctạivàotronghìnhảnhấy.Trongkhiđó,conngườithậtphikháiniệmcủachúngtavốnđãlàPhậtrồi,khôngcầncảithiệngì.Theothờigiannócóthểtăngtrưởng,nhưngkhôngaiđổlỗichotrứngvìkhôngnởthànhgà;càngkhôngaichỉtríchmộtconlợnvìcócổngắn

hơnhươucaocổ.NhưmộtbàithơtrongThiềnLâmCúTập:

Cảnhxuânchẳngcaothấp,

Cànhlátựngắndài.(19)

KhiĐầuTửđượctănghỏivềýnghĩaPhậtpháp,sưtrảlời:“Đợikhôngcóaiquanhđây,tasẽnóichobiết.”Mộtlátsau,vịtănglạiđến,nói:“Giờkhôngcóai,xinnóichobiết.”Sưdẫnvịnàyvàovườnđếnmộtkhómtrúc,nhưngvẫnkhôngnóigì.Vịtăngkhônghiểu,ĐầuTửchỉvàokhómtrúcthốtlên:“Trúcnàydài,trúckiangắn!”(20)HoặcnhưlờimộtbàithơkháctrongThiềnLâmCúTập:

Ngắnlàphápthânngắn;

Dàilàphápthândài.(21)

Dovậy,cáiđạtđượctừThiềnđượcgọilàvôsự(tiếngNhật:buji)hay“chẳngcógìđặcbiệt”,nhưĐứcPhậtdạytrongKinhKimCương:

Taởnơivô-thượngchánh-đẳngchánh-giác,chođếnkhôngmộtchútphápnàocóthểđạtđược,đómớigọilàvô-thượngchánh-đẳngchánh-giác.(22)

Vôsựcũngcónghĩalàhoàntoàntựnhiênvàgiảndị,khôngcóvấnđề“quantrọnghóa”hay“đángquantâm”.ChứngngộthườngđượcámchỉbằngmộtbàithơcổTrungQuốc:

KhóitỏaLôSơn,sóngChiếtGiang,Khichưađếnđóluốngmơmàng.Đếnrồi,hóacũngkhônggìlạ,KhóitỏaLôSơn,sóngChiếtGiang.(23)

HaytheocâunóinổitiếngcủathiềnsưThanhNguyên(24):

LãotăngbamươinămtrướckhichưahọcThiền,thấynúilànúi,thấynướclànước.Saunhântheobậcthiệntrithứcchỉchochỗvào,thấynúichẳngphảinúi,nướcchẳngphảinước.Rồinaythểnhậpchốnyênvuitịchtĩnh,ynhiên,lạithấynúichỉlànúi,nướcchỉlànước.(25)

Đươngnhiên,cáikhócủaThiềnlàchuyểnsựchúýtừcáitrừutượngđếncáicụthể,từcáitôibiểutượngđếntựtánh.Chừngnàochúngtamớichỉnóivềnó,chừngnàomớichỉlậtqualậtlạicácýtưởng“biểutượng”và“thựctại”trongđầu,haylặpđilặplại“tôikhôngphảiýtưởngcủatôivềtôi”,thìđâychẳngquavẫnlàtrừutượng.Thiềntạoraphươngtiệnthiệnxảo(upaya)là“chỉthẳng”đểthoátkhỏivòngluẩnquẩnnày,đểngaytứckhắcđẩycáithậtvàosựchúýcủachúngta.Khiđọcmộtcuốnsáchkhó,sẽchẳngíchgìnếunghĩ“mìnhnêntậptrung”,vìnhưvậyngườitanghĩvềsựtậptrungthayvìvềnộidungcuốnsách.Tươngtự,khinghiêncứuvàthựchànhThiền,nghĩvềThiềnchẳngmanglạitácdụnggì.Cổđứcdạy,nếuvẫnkẹttrongýtưởngvàtừngữThiềnlàgì,ấylà“bốcmùiThiền”.

Vìlẽđó,cácthiềnsưnóivềThiềnítnhấtcóthể,vàquăngngaythựctạicụthểcủanóthẳngvàochúngta.Thựctạinàylà“chânnhư”(tathata)củathếgiớitựnhiên,phingôntừcủachúngta.Nếuchúngtathấynóchỉnhưnólà,thìkhôngcógìlàtốt,khôngcógìlàxấu,khônggìcốhữulàngắnhaydài,khôngcógìchủquanvàkhôngcógìkháchquan.Khôngcócáitôibiểutượngnàođểmàquên,khôngcầnbấtkỳýtưởngnàovềmộtthựctạicụthểđểmànhớ.

MộtvịtănghỏiTriệuChâu:“ÝSơTổtừphươngTâyđếnlàgì?”(đâylàmộtcâuhỏihìnhthức,muốnbiếtcốttủygiáophápcủaBồĐềĐạtMa,tứclàhỏiThiềnlàgì).

TriệuChâutrảlời:“Câybáchtrướcsân.”

Vịtăngnói:“Xinthầyđừngdùngnhữngvậtkháchquanđểdạycho

người.”

Sưđáp:“Takhônghềdùngvậtkháchquanđểdạychongười.”

Tăng:“VậyýchỉTổsưtừphươngTâyđếnlàgì?”

“Câybáchtrướcsân.”(26)

LưuýcáchTriệuChâuđánhbậtvịtăngkhỏihìnhdungbằngkháiniệmcủaôngvềcâutrảlời.KhicóngườihỏiĐộngSơn:“Phậtlàgì?”sưtrảlời,“Bacângai!”ThiềnsưViênNgộbìnhvềđiềunàynhưsau:

NgườixưađãlắmlầnđápcâuPhậtlàgì...ĐộngSơnđápbacângai,quảlàcắtđứtđầulưỡingườixưa.NhiềungườicholàkhiấyĐộngSơnđangcângaitrongkho,tănghỏinênđápnhưthế...LạicóngườichorằngngườihỏikhôngbiếtmìnhlàPhậtlạiđihỏiPhật,nênĐộngSơnđápquanhchobiết.Hoặcchorằngchỉ“bacângai”nàylàPhật.Thậthoàntoànkhôngdínhdáng.Nếuhiểunhưthế,thamvấnđếnPhậtDiLặcrađờicũngchưamộngthấy.(27)

Cácthiềnsưkiênquyếtchặtđứtmọilýthuyếthóahayphỏngđoánvềcâutrảlời.“Chỉthẳng”sẽhoàntoànthấtbạinếunóđòihỏihoặckhơigợibấtkỳbìnhluậnbằngkháiniệmnào.

PhápNhãnhỏiHuyềnTắctạisaokhôngthamthiền.HuyềnTắcđápđãngộnơithầykhácrồi.PhápNhãnhỏingộthếnào.Tắcđápđãhỏithầy:“Phậtlàgì,”đượcthầytrảlời:“BínhĐinhđồngtửđếnxinlửa!”

“Câuđấyhaynhưngtaeôngchưahiểurõý,hãynóithửcoi.”

“BínhĐinhlàthầnLửa,”Tắcgiảithích,“thầnLửacònđixinlửa,nhưconlàPhậtcònđicầuPhật.”

“Quảnhiênônglầmrồi.”PhápNhãncười.

Tắctứcgiậnnênbỏđi,nhưngsauđónghĩlại,bèntrởlạithamvấntiếp.

“Ônghỏiđi,tasẽđápcho.”

“Phậtlàgì?”Tắchỏi.

“BínhĐinhđồngtửđếnxinlửa!”(28)

ÝnghĩacủavấnđápnàycólẽđượcdiễntảtốtnhấtbằnghaibàikệdovịtăngTịnhĐộlàNhấtBiếnThượngNhântrìnhchothiềnsưHoto,đượcSuzukidịchvàđăngtrongPhápngữcủaNhấtBiến(SayingsofIppen).NhấtBiếnlàmộttrongnhữngvịhọcThiềnđểtìmrasựtươngđồnggiữaThiềnvàTịnhĐộtôngthôngquatrìdanhhiệuPhậtADiĐà.TrongtiếngNhật,danhhiệunàylà“NamuAmidaButsu”(NammôADiĐàPhật).ĐầutiênNhấtBiếntrìnhkệ:

KhitrìdanhniệmPhậtChẳngcóPhật,chẳngcótôiNammôADiĐàPhậtChỉcóâmthanhấy.

TuynhiênHotothấybàikệnàyvẫnchưatoátý.NhưngsauđósưđãấnchứngkhiNhấtBiếntrìnhbàikệthứhai:

KhitrìdanhniệmPhậtChẳngcóPhật,chẳngcótôiChỉcó:NammôADiĐàPhật,NammôADiĐàPhật!

NgườiđếnthamhọcBáchTrượngquáđông,nênsưphảimởchùamới.Đểtìmngườiphùhợplàmtrụtrì,sưhọptấtcảtăngchúng,đặttrướchọmộtcáitịnhbình,vànói:

“Khônggọilàtịnhbình,cácônggọinólàgì.”

Thủtòađáp:“Khôngthểgọilàcọcgỗ.”

Khiấy,ngườiđầubếpbènđưachânđáđổcáitịnhbìnhvàbỏđi.Vịđầubếptrởthànhtrụtrìởchùamới.(29)

MộttrongnhữngphápthoạicủaNamTuyềncũngđángtríchdẫnởđây:

Nhưlúckiếpkhông(chưacótrờiđất),chưacódanhtự.Phậtvừarađờitrênthếgianliềncódanhtự,nênmớinắmlấyhìnhtướng.Trongđạiđạonhấtthiếtkhôngcóthánhphàm.Nếucódanhtựtấtphảithuộcvềhạnlượng.NênGiangTâyMãTổnói:“Chẳngphảitâm,chẳngphảiPhật,chẳngphảivật.”(30)

Đươngnhiên,điềunàytươngđồngvớilờidạycủaĐạoĐứcKinh:

Khôngtênlàgốccủatrờiđất;

Cótênlàmẹcủavạnvật.(31)

Nhưng“khôngtên”củaLãoTửvà“kiếpkhông”củaNamTuyềntrướckhicóthếgiớikhôngphảilàtrướckhicóthếgiớiquyướccủacácsựvậttheothờigian.Chúnglàchânnhư,hay“cáiđanglà”củathếgiới,chỉnhưnóđanglàlúcnày,màcácthiềnsưđangchỉthẳngtới.VịđầubếpcủaBáchTrượngđangsốngđầytỉnhthứctrongthếgiớiấy,nênđáplạicôngáncủasưtheocáchcụthểvàvôngôn.

MộtvịtănghỏiThúyVi:“ThếnàolàýTổsưtừTâysang?”

ThúyViđáp:“Đemthiềnbảnlạichota.”

Tăngđemthiềnbảnlại,ThúyVicầmlấyliềnđánh.(32)

Mộtthiềnsưkháckhiđanguốngtràvớihaiđệtử,độtnhiênném

quạtvềmộtngườivàhỏi:“Cáigìđây?”Đệtửmởquạttựquạtchomình,rồiđáp:“Khôngtệ.”“Giờđếnlượtcon,”sưtiếpvàchuyểnquạtchođệtửkia,ngườinàyngaylậptứcgấpquạtlại,dùngnóđểgãicổ.Sauđóanhtamởquạt,đặtmộtmẩubánhlêntrên,vàdângchothầy.Nhưvậycònđượccoilàđúnghơn,vìkhikhôngcódanhtự,thếgiớikhôngcònbị“thuộcvàohạnlượng”nữa.

ChắcchắncósựtươngđồngnàođógiữanhữngbiểuhiệnnàyvàquanđiểmngữnghĩahọccủaKorzybski.(33)Chúngcùngnhấnmạnhtầmquantrọngcủaviệctránhnhầmlẫntừngữvàkýhiệuvớithếgiớibiếnđổivôcùng“khôngthểnóira”.Cácnguyêntắcngữnghĩakhiđượcminhhọatrênlớpthườnggiốngnhữngkiểuvấnđápnhưtrên.GiáosưIrvingLeethuộcĐạihọcNorthwesternhaygiơmộthộpdiêmlêntrướclớpvàhỏi:“Cáigìđây?”Sinhviênthườngrơingayvàobẫyvànói:“Mộthộpdiêm!”LúcấygiáosưLeesẽnói:“Không,không!Làcáinày!”rồiôngquănghộpdiêmvàogiữalớpvànóithêm:“Nólàtiếngồn.Đâycóphảitiếngồnkhông?”

Tuythế,xemraKorzybskivẫncoithếgiới“khôngthểnóira”làvôsốcácsựviệcvôcùngdịbiệt.VớiThiền,thếgiớicủa“cáiđanglà”chẳngphảimộtcũngchẳngphảinhiều,chẳngđồngnhấtcũngchẳngdịbiệt.Mộtthiềnsưcóthểgiơnắmtaylêntrướcmộtngườikhăngkhăngrằngcónhữngkhácbiệtthậtsựtrongthếgiới,vàhỏi:“Khôngnóimộtlời,hãychỉrasựkhácbiệtgiữacácngóntaycủata.”Ngaylậptứctathấy“đồng”và“dị”chỉlànhữngthứtrừutượng.Mọisựphânloạithếgiớicụthểcũngthế-kểcảphânloạithành“cụthể”-bởinhữngthuậtngữnhư“tựnhiên”,“chấtliệu”,“kháchquan”,“thật”và“hiệnhữu”lànhữngbiểutượnghếtsứctrừutượng.Trênthựctế,ngườitacàngcốgắngđịnhnghĩachúng,chúnghóaracàngvônghĩa.

Thếgiớicủa“cáiđanglà”trốngrỗng,bởinóchọcghẹotâmkhiếntưduyrơirụng,làmcáihuyênthuyênmuốnđịnhnghĩadứtbặt,nênchẳngcòngìđểnói.Songrõràngchúngtakhôngđốimặtvớicáihưvôtheonghĩađen.Màthậtra,khiđếnchỗbứcbách,mọinỗlựcnắmbắtthếgiớicủachúngtađềukhiếntatrắngtay.Đóchưakể,khichúngtacốgắngítnhấtlàchắcchắnvềbảnthân,vềcáichủthểbiếtvànắmbắtấy,chúngtacũngbiếnmấtluôn.Khôngthểtìmthấycáingãnàotáchrờikhỏitâm,khôngthểtìmthấycáitâmnàotáchrờikhỏichínhnhữngtrải

nghiệmmàtâmấy-giờbiếnmất-đãcốnắmbắt.TrongẩndụthúvịcủaR.H.Blyth,khichúngtasắpđậpconruồithìnóbaylênđậuvàovỉđậpruồi.Nóitheocảmnhậntứcthì,khichúngtatìmvậtlạichẳngthấygìngoàitâm,tìmtâmlạichẳngthấygìngoàivật.Trongmộtkhoảnhkhắc,chúngtabịtêliệt,vìdườngnhưkhôngcócơsởnàođểhànhđộng,khôngcóchỗđứngnàodướichânđểthựchiệncúnhảy.Nhưngđâylàcáchnóđãluônthế,vàtrongkhoảnhkhắckếtiếp,chúngtasẽthấymìnhtựdohànhđộng,nói,vànghĩnhưtrướcgiờ,nhưngtrongmộtthếgiớimới,lạlùngvàtuyệtdiệu,màcả“ta”và“người”,“tâm”và“vật”đềuđãbiếnmấtkhỏiđó.ThiềnsưĐứcSơndạyrằng:

Cácôngchỉvôsựnơitâm,vôtâmnơisựthìhưmàlinh,khôngmàdiệu.(34)

Cáidiệuchỉcóthểđượcmôtảnhưmộtcảmgiácđặcbiệt,nhưsựtựdotronghànhđộng,nóxảyrakhithếgiớikhôngcònđượcxemlàmộtkiểutrởngạiđốinghịchvớimìnhnữa.Đâykhôngphảitựdotheoýnghĩathôthiển“thíchlàmgìthìlàm”,ứngxửthấtthườngtùytiện.Nólàsựpháthiệncáitựdotrongnhữngcôngviệcbìnhthườngnhất,bởikhicảmgiáctáchbiệtchủquankhôngcòn,vạnvậtkhôngcònđượcthấylàmộtđốitượngkhóđiềuphụcnữa.

ThiềnsưVânMôncólầnnói:“Tôngmôntangangdọctựdo,nắmbỏtùylúc.”

Mộtvịtănghỏi:“Thếnàolàbỏ?”

Sưđáp:“Đôngqua,xuântới.”

Tănghỏi:“Đôngqua,xuântớithìsao?”

Sưđáp:“Gậyvácngangvai,ĐôngTâyNamBắc,mặctìnhđậpvàogỗmục.”(36)

Sựtrôiquacủacácmùakhôngphảiđểchịuđựngmộtcáchthụđộng,màchúng“xảyra”cũngtựdonhưkhingườitalangthangtrêncánhđồng,dùnggậyđậpvàonhữnggốccâykhô.TrongngữcảnhCơ

Đốcgiáo,đâycóthểđượchiểunhưcảmgiácmìnhđãtrởthànhđấngtoànnăng,mìnhlàThượngđế,chỉđạomọithứxảyra.Tuynhiên,cầnnhớrằngtrongtưtưởngĐạogiáovàNhogiáo,khôngcóýniệmvềmộtThượngđếchiphốivũtrụmộtcáchcóýthức.LãoTửnóivềĐạo:

Xongviệcrồi,khôngđểtên.Chechở,nuôinấngmuônloài,Màkhônglàmchủ...(36)Đạothườngkhônglàm(vôvi),Nhưngkhônggìkhônglàm.(37)

HoặcnhưhìnhảnhtrongmộtbàithơTâyTạng,mọihànhđộng,mọisựviệchiểnlộtừcáiKhông“nhưthểtừmặthồtrongđộtnhiênvọtlênmộtconcá”.Khiđiềunàyđượcthấylàvừacốtìnhvàthôngthường,màcũngđầyngạcnhiênvàkhôngbiếttrước,thìngườitasẽđồngcảmvớinhàthơThiềnBàngUẩn:

Nàythầnthông,nàydiệudụng,

Tagánhnước,tađốncủi.(38)

Chương2“NGỒIYÊNLẶNG,VÔSỰ”

Trongcảđờisốngvànghệthuật,khônggìđượcvănhóaViễnĐôngđềcaohơncáitựnhiên(⾃然).Tựnhiênlàdấuhiệukhôngthểnhầmlẫncủasựchânthật,biểuthịchohànhđộngkhôngtoantínhsắpđặt.Bởinếusuynghĩvàhànhđộngvớicáitâmphânchia-mộtnửađứngsangbênđểcanthiệp,kiểmsoát,chỉtríchhayngưỡngmộnửakia-ngườitasẽnhưchuôngnứtcòncốđánh.TrongThiềnLâmCúTập,nógiốngnhư:

Daocóthểcắt,nhưngkhôngtựcắtđượcmình;

Mắtcóthểthấy,nhưngkhôngtựthấyđượcmình.(1)

Ảotưởngvềsựphânchianảysinhdotâmtìmcáchvừalàtâmvừalàýtưởngvềtâm,docósựnhầmlẫnchếtngườigiữathựctếvàbiểutượng.Đểdứtbỏảotưởngấy,tâmphảingừngcốgắngtácđộnglênchínhnóvàlêndòngchảytrảinghiệmcủanótừgócđộýtưởngvềtâmmàchúngtagọilàbảnngã.ĐiềunàyđượcdiễntảtrongmộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:

Ngồiyênlặng,vôsự

Xuânđến,cỏtựmọc.(2)

Cái“tự”nàylàcáchvậnđộngtựnhiêncủatâmvàcủathếgiới,nhưkhimắttựthấy,taitựnghe,miệngtựmởmàkhôngphảidocácngóntayépchotáchra.LạimộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:

Núixanhvốntựxanh;

Mâytrắngvốntựtrắng.(3)

Vớisựnhấnmạnhcáitựnhiên,ThiềnrõrànglàkếthừacủaĐạogiáo,cònhànhđộngtựnhiênđượcxemnhư“diệudụng”(妙⽤)chínhlàđiềuĐạogiagọilàđức-cái“đức”vớingụýnănglựckỳdiệu.NhưngcảtrongĐạogiáolẫnThiền,kỳdiệuchẳngliênquangìđếnsựkỳlạtheoýnghĩagiậtgânđơnthuầnlàthựchiện“phépmầu”siêunhiên.Ngượclại,tínhchất“kỳ”hoặc“diệu”củahànhđộngtựnhiênlàởchỗnóhoàntoànconngười,màlạikhôngchothấydấuhiệuđượctrùtính.

Mộtphẩmchấtnhưvậylàvôcùngtinhtế(ýnghĩakháccủa“diệu”)vàvôcùngkhódiễnđạtthànhlời.Chuyệnkểrằng,cóthiềntăngkhóckhinghetinngườithânquađời.Mộttrongnhữngbạnđồngtucủaôngphảnđối,nóirằngtusĩmàbiểulộsựbámchấpcánhânnhưvậythìthậtkhócoi,ôngliềnđáp:“Đừngcóngớngẩn!Tôiđangkhócvìtôimuốnkhóc.”ThiềnsưBạchẨnvĩđạihồimớihọcThiềnđãvôcùngbốirốikhiđọccâuchuyệnvềthiềnsưNhamĐầu,tươngtruyềnvịnàyhétlênmộttiếnglớnlúcbịgiặccướpsáthại.(4)NhưngkhoảnhkhắcBạchẨnliễungộ,mốinghiấytiêutan,vàcáichếtcủangàitrongthiềnmônđượcxemlàđặcbiệtđángngưỡngmộvìbiểulộcảmxúcconngười.Ngượclại,việnchủKwaisenvàcáctusĩcủangàilạiđểbịthiêusốngbởiquânlínhcủaOdaNobunagamàvẫnngồibìnhthảntrongtưthếtọathiền.Sự“tựnhiên”mâuthuẫnnhưvậyxemrahếtsứcbíẩn,nhưngcólẽmanhmốinằmtrongcâunóicủaVânMôn:“Đichỉđi,ngồichỉngồi.Đừngtrùtrừ.”Đólàvìdấuhiệucănbảncủatựnhiênlàởtínhchânthậtcủacáitâmkhôngphânchia,khôngdaođộnggiữacácphươngán.NênkhiNhamĐầuhét,tiếnghétấyvangxahàngdặm.

Nhưngsẽrấtsailầmnếuchorằng,sựchânthậttựnhiênnàycóđượclàdotuântheonhữnglờinóivôvịnhư:“Mọiviệctayngươilàmđược,hãylàmhếtsứcmình.”(5)KhiNhamĐầuhét,khôngphảingàiđanghétđểtrởnêntựnhiên,cũngkhôngphảiđầutiênngàiquyếtđịnhhétrồithựchiệnquyếtđịnhấyvớitoànbộnănglượngcủaýchí.Sẽhếtsứcmâuthuẫnnếucáitựnhiênđólàtoantínhvàsựchânthậtlàcóchủý.Nhưvậylàcheđichứkhôngphảikhámphá“bảntâm”.Thếnêncốgắngtựnhiênlạilàthiếutựnhiên.Cốgắngđểkhôngcốgắngtựnhiêncũnglàthiếutựnhiên.NhưmộtbàithơThiềnLâmCúTập:

Khôngthểcótâmmàđắc,

Khôngthểvôtâmmàcầu.(6)

Tìnhthếkhiếnnảnlòngvàrắcrốiđếnngớngẩnnàynảysinhtừmộtsailầmđơngiảnvàcănbảntrongcáchdụngtâm.Hiểuđượcđiềunàythìkhôngcònnghịchlýhaykhókhănnàonữa.Rõràng,sailầmấynảysinhdotìmcáchtáchtâmkhỏichínhnó,nhưngđểthấyrõđiềunày,chúngtaphảiđisâuhơnvào“điềukhiểnhọc”củatâm,dạngthứccănbảncủahànhđộngtựhiệuchỉnhcủanó.

Lẽdĩnhiên,tâmconngườicóphầnđặcbiệtởchỗnódườngnhưcókhảnăngđứngtáchbiệtkhỏicuộcsốngvàsuyngẫmvềcuộcsống,cóthểnhậnbiếtsựhiệnhữucủachínhnó,cóthểphêpháncácquátrìnhcủachínhnó.Nónhưthếvìcómộtthứgiốngnhưhệthống“phảnhồi”.Đâylàthuậtngữđượcsửdụngtrongkỹnghệtruyềnthôngđểchỉmộttrongnhữngnguyêntắccănbảncủa“tựđộnghóa”,chophépmáymóctựđiềukhiển.Phảnhồilàmmộtcáimáybiếtđượctácđộngmàhànhđộngcủachínhnógâyra,từđónócókhảnănghiệuchỉnhhànhđộngấy.Cólẽvídụquenthuộcnhấtlàbộđiềunhiệt,điềuhòanhiệtđộcủamộtngôinhà.Bằngcáchthiếtlậpmứctrênvàdướicủanhiệtđộmongmuốn,mộtnhiệtkếđượcgắnsaochonósẽbậtlòsưởikhinhiệtđộchạmmứcdưới,vàtắtlòsưởikhichạmmứctrên.Nhiệtđộcủangôinhàdovậyđượcgiữtronggiớihạnđãđặt.Bộđiềunhiệttrởthànhkiểucơquancảmbiếncủalòsưởi-mộtsựtươngtựhếtsứcsơđẳngvớisựtựnhậnthứccủaconngười.(7)

Điềuchỉnhmộthệthốngphản-hồichophùhợpluônlàvấnđềcơkhíphứctạp.Bởilẽ,cáimáyđầutiên,chẳnghạnlòsưởi,đượcđiềuchỉnhbởihệthốngphảnhồi,nhưnghệthốngnàyđếnlượtnócũngcầnđiềuchỉnh.Dovậy,đểlàmmộthệthốngcơkhíngàycàngtựđộnghơn,cầnsửdụngmộtchuỗihệthốngphảnhồi-cáithứhaiđiềuchỉnhcáithứnhất,cáithứbađiềuchỉnhcáithứhai,vàcứthế.Songhiểnnhiêncónhữnggiớihạnchomộtchuỗinhưvậy,vìvượtquámộtđiểmnhấtđịnh,cơcấunàysẽbị“vôhiệuhóa”bởisựphứctạpcủachínhnó.Chẳnghạn,cóthểmấtquánhiềuthờigianđểthôngtintruyềnquachuỗicáchệthốngđiềuchỉnhđếnnỗikhiđếnđượccáimáyđầutiênthì

đãquátrễ.Tươngtự,khiconngườinghĩquácẩnthậnvàchilivềmộthànhđộngcầnthựchiện,họkhôngthểquyếtđịnhkịpthờiđểhànhđộng.Nóikhácđi,ngườitakhôngthểđiềuchỉnhcácphươngtiệntựđiềuchỉnhcủamìnhmãiđược.Chẳngmấychốcphảicómộtnguồnthôngtinởkhởiđiểm,làtiếngnóisaucùng.Khôngtinvàouyquyềncủanóthìkhôngthểhànhđộng,vàhệthốngsẽbịtêliệt.

Hệthốngcòncóthểtêliệttheomộtcáchkhác.Mọihệthốngphảnhồicầnmộtđộ“trễ”hoặcsaisố.Nếuchúngtacốgắnglàmmộtbộđiềunhiệtthànhtuyệtđốichínhxác,chẳnghạn,nếuđưagiớihạnnhiệtđộtrên-dướivềrấtgầnnhaunhằmgiữnhiệtđộởmứckhôngđổilà70độ,toànbộhệthốngsẽsụpđổ.Bởinếugiớihạntrên-dướitrùngnhau,dấuhiệubậttắtsẽtrùngnhau!Nếuđộlàcảgiớihạntrênlẫngiớihạndưới,dấuhiệu“bật”cũngsẽlàdấuhiệu“dừng”,“có”sẽámchỉ“không”và“không”sẽámchỉ“có”.Vàrồicơcấuấybắtđầu“runglắc”,cứthếbậttắtbậttắt,chođếnkhibungthànhtừngmảnh.Hệthốngấyquádễhỏngvàbộclộnhữngdấuhiệugiốngđángngạcnhiênvớisựlolắngcủaconngười.Nghĩalà,khiconngườiquáđểý,quákiểmsoátbảnthânđếnnỗikhôngthểbuôngxuôi,anhtasẽdaođộnghoặcdodựgiữacácsựđốilập.ĐâychínhlàđiềutrongThiềngọilàđiloanhquanhtrên“bánhxesinh-tử”,vìluânhồicủaPhậtgiáolànguyênmẫucủamọivòngluẩnquẩn.(8)

Lúcnàyđây,đờisốngconngườichủyếuvàtrướctiênlàhànhđộng-làsốngtrongthếgiớicụthểcủa“chânnhư”.Nhưngchúngtacókhảnăngđiềuchỉnhhànhđộngbằngsuytư,tứclàbằngtưduy,sosánhthếgiớithựcvớicáckýứchoặc“suyngẫm”.Kýứcđượctổchứcnhưnhữnghìnhảnhítnhiềumangtínhtrừutượng-cáctừngữ,dấuhiệu,hìnhdạngđơngiảnvàcácbiểutượngkhác,cóthểđượcxemlạirấtnhanhtừcáinàyđếncáikia.Từnhữngkýức,suyngẫmvàbiểutượngnhưvậy,tâmtạodựngýtưởngvềchínhnó.Điềunàygiốngnhưbộđiềunhiệt-nguồnthôngtinvềhànhđộngtrongquákhứcủahệthống,dựavàođóhệthốngtựđiềuchỉnh.Đươngnhiên,thântâmphảitinvàothôngtinấymớihànhđộngđược,bởinếucốgắngnhớxemmìnhcónhớmọithứchínhxáckhôngthìchẳngmấychốcsẽdẫntớitêliệt.

Nhưngđểduytrìnguồnthôngtintrongkýức,thântâmphảitiếptục“tựmình”hànhđộng.Nókhôngđượcquábámvàolưutrữcủariêng

nó.Phảicómộtsự“trễ”hoặckhoảngcáchgiữanguồnthôngtinvànguồnhànhđộng.Nhưvậykhôngcónghĩalànguồnhànhđộngphảidodựtrướckhichấpnhậnthôngtin.Nónóirằngnguồnhànhđộngkhôngđượctựđồngnhấtvớinguồnthôngtin.Chúngtađãthấykhilòsưởiphảnứngquásátvớibộđiềunhiệt,nókhôngthểbậtmàkhôngđồngthờicốgắngngưng,hoặcngưngmàkhôngđồngthờicốgắngbật.Đâychínhlàđiềuxảyravớiconngườivàvớitâm,khimàmongmuốncósựchắcchắnvàantoàndẫnđếnthúcđẩyđồngnhấttâmvớihìnhảnhcủatâmvềchínhnó.Nókhôngthểbuôngbỏchínhnó.Nócảmthấykhôngnênlàmđiềunóđanglàm,vànênlàmđiềunóđangkhônglàm.Nócảmthấykhôngnênlàđiềunólà,vànênlàđiềunókhônglà.Chưakể,nỗlựcduytrìlúcnàocũng“tốtđẹp”hoặc“hạnhphúc”giốngnhưcốgắnggiữbộđiềunhiệtởmứckhôngđổi70độbằngcáchđặtgiớihạndướibằnggiớihạntrên.

Đồngnhấttâmvớihìnhảnhvềtâmdovậygâyratêliệt,vìhìnhảnhthìcốđịnh-nólàquákhứvàđãchấmdứt.Nhưngnólàmộthìnhảnhcốđịnhvềcáitôitrongsựvậnđộng!Vìlẽnày,bámvàonótứclàluônởtrongtráingượcvàmâuthuẫn.NênVânMônmớinói:“Đichỉđi,ngồichỉngồi.Trênhết,đừngtrùtrừ.”Nóicáchkhác,tâmkhôngthểhànhđộngnếukhôngtừbỏnỗlựcbấtkhảthimuốnkiểmsoátchínhnóquámộtmứcđộnhấtđịnh.Tâmphải“buôngtâm”,cảtheonghĩatintưởngvàokýứcvàsựsuyngẫmcủachínhnó,lẫntheonghĩahànhđộngtựnhiên,tựmìnhđivàocáikhôngbiết.

Chínhvìlẽđó,Thiềnthườngcóvẻđứngvềphíahànhđộngkhôngquasuyngẫm,nótựmôtảnhưlà“vôtâm”(無⼼)hoặc“vôniệm”(無念),vàcácthiềnsưthịhiệnThiềnbằngcáchđưaracâutrảlờitứcthờikhôngsuytínhchocáccâuhỏi.KhiVânMônđượchỏivềmậtýrốtráocủaPhậtpháp,sưđáp:“Bánhbao!”HaynhưlờithiềnsưNhậtBảnlàTrạchAm:

Khicótănghỏi:“Phậtlàgì”,thiềnsưcóthểgiơnắmđấmlên;khiđượchỏi:“ThếnàolàýchỉPhậtpháp?”ngàicóthểthốtlêntrướckhingườihỏinóixong:“Cànhmậntrổhoa”hoặc“Câybáchtrướcsân.”Ýnghĩalàởchỗ,cáitâmtrảlờikhông“dừng”ởbấtcứđâu,màtrả

lờithẳng,khônghềbậntâmđếncáchdiễnđạtphùhợpcâutrảlời.(9)

Nhưthếcũngcónghĩalàchophéptâmtựhànhđộng.

Nhưngsuyngẫmcũnglàhànhđộng,nênVânMônđãcóthểnóitươngtự:“Làmchỉlàm.Nghĩchỉnghĩ.Trênhết,đừngdodự.”Nóicáchkhác,nếumộtngườisuyngẫm,thìchỉsuyngẫm-đừngsuyngẫmvềsuyngẫm.Tuyvậy,Thiềnsẽđồngýrằngsuyngẫmvềsuyngẫmcũnglàhànhđộng-miễnlàkhilàmđiềuấychúngtachỉlàmđiềuấy,vàkhôngcókhuynhhướngrơivàochuỗivôtậnnhữngnỗlựcnhằmtáchmìnhrahoặcvượtlêncaohơnbậccấpnơichúngtađanghànhđộng.NênThiềncũnglàgiảithoátkhỏisựphânchiagiữatưduyvàhànhđộng,bởinónghĩnhưnólàmvớicùngmứcđộxảbỏ,tậntâmhoặctintưởng.Quanđiểmvôniệmkhônghềlàsựloạitrừsuynghĩtheokiểuchốnglạiduylýtrí.Vôniệmnghĩalàhànhđộngởbấtkỳcấpđộnào,dùthânthểhaytinhthần,màkhôngđồngthờicốgắngtừbênngoàiquansátvàkiểmtrahànhđộng.Nỗlựcvừahànhđộngvừasuynghĩvềhànhđộngnàychínhlàsựđồngnhấttâmvớiýtưởngcủatâmvềchínhnó.Nócũngđưađếncùngmâuthuẫnnhưmộtlờituyênbốnóilênđiềugìđóvềchínhtuyênbốấy,chẳnghạnnhư:“Tuyênbốnàylàsai.”

Mốiquanhệgiữacảmgiácvàhànhđộngcũnggiốngvậy.Nếucảmgiácbịkẹttrongkhuynhhướngtươngtự,nghĩalàcứmảiquansáthaycảmnhậnchínhnó-giốngnhưkhiđangcảmthấyvui,tôilạitìmhiểuchínhmìnhxemcóđangcựckỳvuihaykhông-thìcảmgiácsẽngăntrởhànhđộng,vàngăntrởchínhnónhưmộtdạnghànhđộng.Khônghàilòngvớiviệcnếmthứcăn,tôiđangnếmcảlưỡimình.Khônghàilòngvớicảmgiáchạnhphúc,tôimuốncảmthấybảnthânđangcảmthấyhạnhphúc-đểchắcchắnkhôngbỏlỡđiềugì.

Dùtinvàokýứchaytintưởngtâmtựhoạtđộng,kếtquảđiđếncũngnhưnhau:xétchocùng,chúngtaphảihànhđộng,suynghĩ,sốngvàchếttừmộtnguồngốcvượttrêntấtcảkiếnthứcvàkiểmsoát“củachúngta”.Nhưngnguồngốcnàylạilàchínhchúngta,vàkhithấyđượcđiềuấy,nókhôngcònđốinghịchvớichúngtanhưmộtđốitượnghămdọanữa.Dùcẩntrọng,dodự,quántâmvàtìmkiếmđộngcơđếnđâu

cũngkhôngtạorabấtkỳkhácbiệtrốtráonàotrướcthựctếrằngtâmlà:

Mắtcóthểthấy,nhưngkhôngtựthấyđượcmình.

Rốtcuộc,giảiphápduynhấtchosựrunglắcdẫntớitêliệtlànhảyvàohànhđộngbấtchấphậuquả.Hànhđộngtheotinhthầnnàycóthểđúnghoặcsaitùyvàocácchuẩnmựcquyước.Nhưngcácquyếtđịnhdựatrêncấpđộquyướccủachúngtaphảiđượccủngcốbởiniềmtinrằng,dùchúngtalàmgì,dùđiềugì“xảyra”vớichúngta,rốtráocũngđềuđúng.Nóikhácđi,chúngtaphảiđivàonómàkhôngcó“vọngniệm”,khôngngầmhốitiếc,lưỡnglự,nghingờ,haytựchỉtrích.NênkhiVânMônđượchỏi:“Đạolàgì?”sưđơngiảntrảlời:“Đi!”(去,khứ).

Nhưnghànhđộngmà“khôngcóvọngniệm”,khôngdodự,khônghềlàmộtlờidạyđơnthuầnđểchúngtabắtchước.Bởilẽ,chúngtakhôngthểnhậnrakiểuhànhđộngnhưvậychừngnàocònchưarõràngkhôngchútnghingờ,rằngquảthựckhôngthểlàmgìkhác.NhưlờiHoàngBá:

Ngườikhôngdámquêntâm,sợrơivàochỗkhông,khôngsờmóđến.Khôngbiếtrằngkhôngvốnchẳngkhông,chỉmộtchânphápgiới...Khôngthểtìm,khôngthểcầu,khôngthểdùngtríhuệmàbiết,khôngthểdùngngônngữmànhận,khôngthểdùngcảnhvậtmàhội,khôngthểdùngdụngcôngmàđến.(10)

Ngaylúcnày,nếunhậnrakhôngthể“dùngtâmbắttâm”,thìđólàvôvi,là“ngồiyênlặng,vôsự”,là“xuânđến,cỏtựmọc”.Tâmkhôngcầnphảicốgắngbuôngtâm,hayphảicốgắngkhôngcốgắng.Điềunàydẫntớinhiềusựgiảtạokhác.Nhưngtừgócđộchiếnlượctâmlý,khôngcầncốgắngtránhnésựgiảtạo.TronggiáophápcủathiềnsưNhậtBảnBànKhuê,cáitâmkhôngthểnắmbắtchínhnóđượcgọilàtâm“bấtsinh”(不⽣),tâmkhôngkhởilênhayxuấthiệntrongđịahạtcủakiếnthứcbiểutượng.

Mộtcưsĩhỏi:“ConrấtcảmkíchlờidạycủaHòathượngvềtâmbấtsinh,nhưngbởitậpkhínênvọngniệmliêntụckhởilên,làmcholẫnlộnkhôngthểhòahợpvớitâmbấtsinh.Connênlàmsaođểtrọntintheonó?”

BànKhuêđáp:“Khirángdừngvọngniệmkhởilên,tâmlàmcáiviệcdừngvàtâmbịdừngtrởthànhphânchia,nênkhôngthểtịnhtâm.Tốtnhấtôngđơngiảntinrằngvốnkhôngcóvọngniệm.Nhưngdonghiệpchiêucảm,quanhữngcáiôngthấyvànghe,nhữngvọngniệmnàynhấtthờikhởilênvàbiếnmất,songchúngkhôngcóthựcchất.”

“Gạtbỏvọngniệmkhởilênchẳngkhácgìdùngmáuđểrửasạchmáu.Rửabằngmáunênchẳngthểsạch,chodùmáubanđầuđãđượcrửađi,vànếutiếptụcnhưvậy,bấttịnhkhôngbaogiờhết.Đâylàdokhôngbiếtbảnchấtbấtsinh,bấtdiệtvàbấtnhiễmcủatâm.Coivọngniệmlàthựcchấtthìsẽtiếptụcđimãitrênbánhxesinhtử.Ôngnênnhậnraniệmnhưvậychỉlàtạolậpnhấtthờicủatâm,đừngcốgắngnắmbắthaychốibỏnó.Cứđểnótựxảyrarồitựngưng.Giốngnhưmộthìnhảnhđượcphảnánhtronggương.Gươngsángvàphảnánhmọithứđằngtrướcnó,nhưngkhôngcóhìnhảnhnàodínhvàogươngcả.Phậttâm(tứcchântâm,tâmbấtsinh)cònhàngchụcngànlầnsánghơngương,còntuyệtdiệukhódiễntảhơnnhiều.Trongánhsángcủanó,mọiniệmnhưvậyđềudiệttrừkhôngdấuvết.Nếuôngtinvàocáchhiểunày,dùniệmấycókhởilênmạnhthếnào,chúngcũngkhônggâyhại.”(11)

ĐâycũnglàgiáophápcủaHoàngBá:

Cholàtrêntâmriêngcómộtphápcóthểchứngcóthểthủ,bènđemtâmtìmpháp.Đâubiếttâmtứclàpháp,pháptứclàtâm,khôngthểđemtâmlạicầutâm,trải

ngànmuônkiếptrọnkhôngcóngàyđược.(12)

ChúngtakhôngđượcquênbốicảnhxãhộicủaThiền.Vềcơbản,nólàmộtconđườnggiảithoátdànhchonhữngaiđãthànhthụccácquytắccủaquyướcxãhội,cácquytắcquađócánhânđượcđiềuchỉnhtheonhóm.Thiềnlàphươngthuốcchữatácdụngphụcủasựđiềuchỉnhnày,chữasựtêliệtvàlolắngvềtinhthầndoquáđểýđếnbảnthân.NóphảiđượcnhìnnhậntrongbốicảnhcácxãhộibịquyđịnhbởicácnguyênlýNhogiáo,vớinhấnmạnhnặngnềvàosựđúngmựcvànghithứccâunệ.KểcảởNhật,nócũngphảiđượcnhìnnhậntrongmốiquanhệvớisựdạydỗcứngnhắcbắtbuộckhihuấnluyệntầnglớpsamurai,vàtrạngtháicăngthẳngvềcảmxúcmàcácsamuraiphảihứngchịutrongnhữngthờiđiểmchiếntranhliênmiên.Dolàphươngthuốcchonhữngtìnhcảnhnày,Thiềnkhôngtìmcáchlậtđổchínhcácquyước,màngượclại,coichúnglàđươngnhiêncó,nhưdễthấytrongnhữngbiểuthịcủaThiền,chẳnghạntràđạoNhậtBản(cha-no-yu).Thiềndovậycóthểlàphươngthuốcrấtnguyhiểmtrongmộtbốicảnhxãhộimàquyướclàyếu,hoặctháicựcngượclại,ởnơicómộttinhthầnphảnkhángcôngkhaichốnglạiquyước,sẵnsàngkhaithácThiềnchocácmụcđíchhủyhoại.

Nhớđiềunàyrồi,chúngtacóthểquansátsựtựdovàtựnhiêncủaThiềnmàkhôngđánhmấttầmnhìn.Nhưmộtphươngcáchđểtựđiềuchỉnh,hoàncảnhxãhộikhuyếnkhíchđồngnhấttâmvớimộtýtưởngcốđịnhvềtâm,dẫnđếnkếtquảlà,conngườinghĩvềbảnthânnhưthể“tôi”-bảnngã.Từđây,trọngtâmtinhthầnchuyểntừtâmtựnhiên,haybảntâm,sanghìnhảnhbảnngã.Mộtkhiđiềunàyxảyra,trungtâmđờisốngtinhthầncủachúngtabịđồngnhấtvớicơchếtựđiềuchỉnh.Khiấy,gầnnhưkhôngthểthấylàmthếnào“tôi”cóthểbuôngbỏ“cáitôi”khimàtôichínhlànỗlựctheothóiquennhằmbámvào“cáitôi”.Tôithấybảnthântôihoàntoànkhôngcókhảnăngthựchiệnbấtkỳhànhđộngthuộctâmnàomàlạikhôngchủý,khôngkiểucách,khônggiảdối.Dovậy,bấtkỳđiềugìtôilàmnhằmtừbỏcáitôi,nhằmbuôngbỏ,sẽlàmộtdạngtráhìnhcủanỗlựcníubámtheothóiquen.Tôikhôngthểchủýtrởnênkhôngchủý,haychủđịnhtrởnêntựnhiên.Ngaykhitôicầntrởnêntựnhiên,ýđịnhtrởthànhvậycũngđượctăngcường;tôikhôngthểbỏnóđi,mànólạilàthứngăntôitrởnêntựnhiên.Cứnhưthểaiđó

đãchotôimộtphươngthuốcvớilờicảnhbáorằngnósẽkhôngcótácdụngnếukhiuốngthuốctôinghĩvềconkhỉ.

Khiđangnhớlàphảiquênconkhỉ,tôiởtrongmộttìnhtrạng“niệmbuộc”,khiấy“làm”tứclà“khônglàm”vàngượclại.“Có”ámchỉ“không”,“bật”ámchỉ“ngừng”.Tạiđiểmnày,Thiềnxảyđếnvớitôivàhỏi:“Nếuanhkhôngthểtránhnhớđếnconkhỉ,anhcóđangchủđịnhlàmvậykhông?”Nóicáchkhác,tôicóýtrởnênchủý,cóđịnhtrởnênchủđịnhkhông?Độtnhiêntôinhậnrarằngchínhsựchủđịnhcủamìnhlàtựnhiên,rằng“cáitôi”muốnkiểmsoát-tứccáingã-khởilêntừ“cáitôi”khôngđượckiểmsoát,haycáitôitựnhiêncủatôi.Khoảnhkhắcnày,mọisắpđặtcủangãthấtbại;nóbịtiêudiệttrongcáibẫycủachínhnó.Tôithấyquảthựckhôngthểkhôngtựnhiên.Bởinhữnggìkhôngthểtránhthìtôiđangtựnhiênlàm,nhưngnếucùnglúcấytôilạiđangcốgắngkiểmsoátnó,tôisẽdiễngiảinóthànhmộtsựcưỡngbách.Nhưmộtthiềnsưnói:“Khoảnhkhắcnàychẳngcònlạigìchoanhngoàiviệccườichothỏathích.”

Khoảnhkhắcnày,toànbộtínhchấtcủanhậnthứcbịthayđổi,tôithấymìnhởtrongmộtthếgiớimới,màmặcdùvậy,rõràngtôiđãluônsốngtrongđó.Ngaykhitôinhậnrarằnghànhđộngtựnguyệnvàchủđịnhcủamình“tựnó”xảyratựnhiên,chẳngkhácgìthở,nghe,cảmnhận,tôikhôngcònkẹtvàomâuthuẫncốgắngtrởnêntựnhiênnữa.Khôngcómâuthuẫnthậtsựnào,vì“cốgắng”cũngdo“tựnhiên”.Thấyđượcđiềunày,cảmgiáccưỡngbách,trởngại,“tróibuộc”biếnmất.Cứnhưthểtôiđãchìmđắmtrongtròchơikéocogiữahaitaymìnhmàquênmấtrằngcảhaiđềulàtaytôi.Khithấycốgắnglàkhôngcầnthiếtthìkhôngcòngìngăntrởsựtựnhiênnữa.Nhưchúngtađãthấy,khipháthiệnrằngcảkhíacạnhchủýlẫnvôtìnhcủatâmđềulàtựnhiên,sựphânchiacốđịnhgiữatâmvàthếgiới,giữangườibiếtvàcáiđượcbiếtsẽkếtthúcngaylậptức.Thếgiớimới,nơitôithấymìnhtrongđó,cósựsángtỏlạthường,thoátmọitrởngại,khiếnchodườngnhưtôiđãphầnnàotrởthànhkhônggianrỗngkhôngmàtrongấymọithứđangxảyra.

Thếthìđâylàýnghĩacủalờikhẳngđịnhthườngđượclặpđilặplạirằng“mọichúngsinhngaytừđầuđãởtrongniếtbàn”,rằng“mọinhịnguyênlàdotưởngtượngsai”,rằng“tâmbìnhthườnglàĐạo”,vìvậycốgắnghòahợpvớinólàvônghĩa.“ChứngĐạoCa”nóirằng:

Nhưhưkhôngấyvốnvôbiên.Tìmkiếmđãhaykhôngthấyđược,Màluôntrướcmắtvẫnthườngnhiên.Lấychẳngđược,bỏchẳngđược,Trongcáichẳngđượcgìlàđược.Imthờinói,nóithờiim,Cửađạothímởthôngthôngsuốt.(13)

Thấyđượcđiềunày,nênkhoảnhkhắcliễungộ,BạchẨnđãgọilớn:“Tuyệtvời!Tuyệtvời!Chẳngcầnvượtkhỏisinhtử,chẳngcầncầutrikiếntốithượng.”(14)HaynhưlờithiềnsưHươngNghiêm:

MộttiếngquênsởtriChẳngcầnphảitutrìĐổisắcbàyđườngxưa.(15)

Ngượcđờilàởchỗ,khônggìthiếutựnhiênhơnquanniệmvềsựthiếutựnhiên.Dùcốgắngthếnào,ngườitakhôngthểđingượclạiĐạotựnhiên,cũnggiốngnhưkhôngthểsốngởthờiđiểmnàokhácngoàihiệntại,haymộtnơinàokhácngoàiởđây.KhimộtvịtănghỏiBànKhuêvềsựrènluyệnđểđạtngộ,thiềnsưđáp:“Ngộlàđốivớimê.MỗingườibảnchấtđềulàPhật,(nênthậtra)cóchỗnàomê.Vậyngộđểđạtđượcgì?”(16)

DothấykhôngthểrờikhỏiĐạo,nênngườitagiốngnhư“nhànđạonhân”củaHuyềnGiác,mộtngười:

Khôngtrừvọngtưởng,chẳngcầuchân,TánhthựcvôminhtứcPhậttánh,Thânkhôngảohóatứcphápthân.(17)

Ngườitangừngcốgắngtrởnêntựnhiênbởithấyrằng,chẳngcầnphảicốgắng,màđúngnơiđúnglúctựnhiênsẽxảyra.Cácthiềnsưthườnglàmlộtrạngtháinàybằngcáchlảngtránhcâuhỏi,rồikhingười

hỏiquayđi,liềnđộtngộtgọingườiấybằngtên.Khingườiấytựnhiênđáp“Dạ?”thiềnsưthốtlên:“Đấy!”

VớiđộcgiảphươngTây,cóvẻtấtcảnhữngđiềunàylàmộtkiểutưtưởngphiếmthần,mộtnỗlựcxóasạchmọimâuthuẫnbằngcáchkhẳngđịnh“mọithứlàThượngđế”.NhưngtừgócnhìnThiền,nhưthếcònxamớilàsựtựnhiênchânthựcbởinóbaohàmsửdụngmộtkháiniệmthiếutựnhiên-“mọithứlàThượngđế”hoặc“mọithứlàĐạo”.Thiềndiệttrừkháiniệmnàybằngcáchchothấynócũngkhôngcầnthiếtnhưmọikháiniệmkhác.Ngườitakhôngthựcchứngcuộcsốngtựnhiênbằngcáchlặpđilặplạicáctưtưởnghaylờikhẳngđịnh.Ngườitathựcchứngnóbằngcáchthấyrằngnhữngphươngkếnhưvậycũngkhôngcầnthiết.ThiềngọitấtcảnhữngphươngtiệnvàphươngphápđểthựcchứngĐạolà“vẽrắnthêmchân”-nhữngthứgắnthêmhoàntoànkhôngthíchhợp.

Vớinhàlogichọc,đươngnhiêncóvẻýnghĩamàchúngtađãđitớichỉthuầntúylàsựvônghĩa-màtrongphươngdiệnnàođóthìđúngvậy.TừnhãnquanPhậtgiáo,thựctạitựnókhôngcóýnghĩa,vìnókhôngphảimộtkýhiệuchỉtớiđiềugìkhácngoàinó.Đếnvớithựctại-với“chânnhư”-tứclàvượtquanghiệp,vượtquahànhđộngcóđộngcơ,đivàomộtcuộcsốnghoàntoànvômụcđích.NhưngvớiThiềncũngnhưvớiĐạogiáo,đóchínhlàcuộcsốngcủavũtrụ,vốntrọnvẹntrongmọikhoảnhkhắcvàkhôngcầntựbiệnminhbằngcáchnhắmđếnthứgìbênngoài.NhưmộtbàithơThiềnLâmCúTập:

Nếukhôngtin,hãynhìnthángChín,thángMười,

Lávàngrơi,rơi,phủđầysôngvànúi.(18)

ThấyđượcđiềunàythìgiốngnhưhaingườibạntrongmộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:

Gặpnhau,cườihahả,

Rừngcây,nhiềulárơi.(19)

VớitâmtínhĐạogia,cuộcsốngrỗngkhôngvômụcđíchkhônggợilênđiềugìchánnản.Ngượclại,nónóitớisựtựdocủamâyvàsuốilangthangvôđịnh,củahoanơihẻmnúikhôngthểđiqua,đẹpmàkhôngainhìn,vàcủaconsóngđạidương,mãimãivỗbờcátkhôngbaogiờkếtthúc.

Đólàchưakể,trảinghiệmThiềnlàmộtkếtluậnhơnlàmộttiềnđề.Nókhôngbaogiờđượcsửdụngnhưbướcđầutiêntrongmộtquátrìnhlậpluậnvềluânlýhaysiêuhình,bởilẽkếtluậndẫnđếnnóthayvìđượcrútratừnó.Giốngnhư“Thịkiếnhạnhphúc”củaCơĐốcgiáo,nólà“cáiấy,màngoàinókhôngcócáikhác”(20)-nólàmụcđíchchânthựccủaconngười,khôngphảithứđểsửdụngchomộtmụcđíchkhác.Cáctriếtgiakhôngdễnhậnrarằngcómộtđiểmtạiđótưduyphảiđiđếnchỗngừng,giốngnhưluộctrứng.CốgắngphátbiểutrảinghiệmThiềnnhưmộttuyênbố-“mọithứlàĐạo”-rồiphântíchvàrútrakếtluậntừnó,thếthìhoàntoànmấtnó.GiốngnhưhìnhảnhChúaJesusbịđóngđinhtrênthánhgiá,nó“vớingườiDoThái(nhữngngườitheoluânlý)làvậtchướngngại,vàvớingườiHyLạp(nhữngngườitheologic)làsựdạidột”.Câunói“mọithứlàĐạo”gầnnhưnắmđượcýnghĩa,nhưngngaykhoảnhkhắcnắmbắtýnghĩa,cáctừtanrathànhvônghĩa.Bởitạiđâychúngtađiđếnmộtgiớihạnmàngôntừsụpđổ,vìlẽchúngluônámchỉmộtýnghĩatrênchúng,trongkhiởđâykhôngcóýnghĩanàongoàichúngcả.

Thiềnkhôngphạmphảisailầmlàsửdụngtrảinghiệm“mọithứđềulàChânnhưduynhất”nhưtiềnđềchomộtrăndạyvềtínhgắnkếtphổquát.Ngượclại,ViênNgộnói:

Nếulàngườiđúngbổnphận,cóthểbằngmọithủđoạnmàđoạttrâucủangườicày,giànhđồăncủangườiđói.(21)

NhưvậychỉđểnóirằngThiềnnằmngoàiquanđiểmđạođức,mộtquanđiểmkhôngphảiđượcthừanhậntrongbảnthânthựctại,màdosựcùngđồngthuậncủaconngười.Khichúngtatìmcáchkháiquáthóahaytuyệtđốihóanó,quanđiểmđạođứcsẽlàmnókhôngthểtồntại,

bởilẽchúngtakhôngthểsốngdùchỉmộtngàymàkhônghủyhoạiđờisốngcủasinhvậtnàokhác.

NếuThiềnđượccoilàcócùngchứcnăngnhưmộttôngiáoởphươngTây,đươngnhiênchúngtasẽmuốntìmmốiliênquanlogicnàođógiữatrảinghiệmcốtlõicủaThiềnvớisựcảithiệnmốiquanhệcủaconngười.Nhưngthậtrađấylàđangđặtcỗxelêntrướcconngựa.Đúnghơnthì,mộttrảinghiệmhaycáchsốngnhưvậylàmụcđíchchoviệccảithiệnmốiquanhệcủaconngười.TrongvănhóaViễnĐông,cácvấnđềvềmốiquanhệgiữaconngườithuộcđịahạtcủaNhogiáothayvìThiền,nhưngtừđờiTống(959-1278),ThiềnđãkiênđịnhthúcđẩyNhogiáo,vàlàkênhchủyếuđưacácnguyênlýNhogiavàoNhậtBản.NónhậnthấytầmquantrọngcủacácnguyênlýấytrongviệctạoramộtkiểukhungcảnhxãhộiđểThiềncóthểhưngthịnhmàkhôngrơivàomâuthuẫnvớitrậttựxãhội,vìluânlýNhogiađượcthừanhậnlànhânvănvàtươngđối,khôngphảithiêngliêngvàtuyệtđối.

MặcdùvềsâuxaThiền“khôngnhằmtạokếtquả”,trảinghiệmThiềnvẫnmanglạikếtquảtheonghĩanócóthểđượcápdụngvàobấtkỳhướngđinào,bấtkỳhànhđộngnàoconngườicóthểhìnhdung,vàdùđượcápdụngởđâu,nócũngmangđếnchocôngviệcmộttínhchấtkhôngthểlầmlẫn.Cácdấuhiệuđặcthùcủacuộcsốngtựnhiênlà“mạchtrựckhứ”(驀直去),tứclà“cứđithẳngđừngdodự”,làvôvi,màởđâycóthểhiểunhưkhôngchủđịnh,vàlàvôsự,giảndịkhôngmàumè.

Mặcdù,dokhôngcómụcđích,khôngcóđộngcơnêntrảinghiệmThiềnkhôngámchỉmộttiếntrìnhhànhđộngcụthể,nócũngkhôngngầnngạihướngđếnbấtkỳđiềugìxảyđếnmàcầnphảilàm.“Mạchtrựckhứ”nghĩalàtâmhoạtđộngkhôngngănngại,không“daođộng”giữacácphươngán,vànhiềuhuấnluyệnThiềncốtlàđểmônsinhđươngđầuvớicáctìnhhuốngkhóxử,trongấymônsinhđượcyêucầuxửlýnhưngkhôngdừnglạiđểcânnhắcvà“chọn”.Sựđápứngtìnhhuốngphảitheosaungaytứcthì,giốngnhưâmthanhphátrangaykhitayvỗ,tialửabắnrangaykhiđánhđálửa.Mônsinhkhôngquenvớikiểuđápứngnàybanđầusẽbốirối,nhưngkhicóniềmtinvào“bảntâm”haytâmtựnhiêncủamình,anhtakhôngchỉthoảimáithíchứng,màchínhsựthíchứngsẽphùhợpmộtcáchđángngạcnhiên.Đâylà

mộtthứgiốngnhưnăngkhiếuhómhỉnhtựnhiêncủadiễnviênhàichuyênnghiệp,tìnhhuốngnàocũngđápứngđược.

Thiềnsưcóthểbắtđầubuổivấnthiềnvớimônsinhbằngcáchhỏimộtloạtcáccâuhỏibìnhthườngvềnhữngvấnđềnhỏnhặt,vàmônsinhthíchứngvớisựtựnhiênhoàntoàn.Nhưngđộtnhiênvịấysẽnói:“Nướctắmchảyxuốngcống,nórẽtheochiềukimđồnghồhayngượcchiềukimđồnghồ?”Khimônsinhngừnglạitrướcsựbấtngờcủacâuhỏi,vàcólẽcốgắngnhớxemnóđihướngnào,vịthầyhétlên:“Đừngnghĩ!Hànhđộngđi!Thếnày.”rồixoaytaytrongkhôngkhí.Hoặccóthểtheomộtcáchíthữuíchhơn,vịthầysẽnói:“Chođếngiờconđãtrảlờicáccâuhỏicủatakhátựnhiênvàthoảimái,nhưngkhókhăncủaconlúcnàylàởđâu?”

Tươngtự,mônsinhcũngtựdotháchthứcthiềnsư,vàcóthểhìnhdungthờimàhuấnluyệnThiềncònítchínhquyhơnbâygiờ,cácthànhviêncủathiềnviệnhẳnvôcùngthíchthúvớiviệcđặtbẫylẫnnhau.Mốiquanhệkiểunàyngàynayvẫncòntồntạiđếnmộtmứcđộnàođó,bấtchấpsựtrịnhtrọngcủabuổithamvấnkhicôngánđượctrìnhvàtrảlời.VịKozukiRoshiđãviêntịchkhiđangđãitràhaitusĩngườiMỹchợtngẫunhiênhỏi:“VậycácquýôngbiếtgìvềThiền?”Mộttronghaitusĩnémcáiquạtgấpngayvàomặtthiềnsư.Tứcthìthiềnsưhơinghiêngđầuvềmộtphía,cáiquạtcắmthẳngvàotấmbìnhphonggiấysaulưngông.Thiềnsưbậtramộttràngcườikhẽ.

SuzukiđãdịchmộtbứcthưdàicủathiềnsưTrạchAmvềmốiquanhệgiữaThiềnvớinghệthuậtbắncung,đâychắcchắnlànguồnthamkhảovăntựtốtnhấtvềýnghĩacủa“mạchtrựckhứ”trongThiền,về“đithẳngkhôngdừnglại”.(22)CảTrạchAmlẫnBànKhuêđềunhấnmạnhrằng“bảntâm”hay“tâmbấtsinh”lúcnàocũngđangthịhiệnphépmầungaycảởnhữngngườibìnhthườngnhất.Kểcảmộtcáicâycóvôvànlá,tâmcũngđónnhậntấtcảcùnglúcmàkhôngbịbấtkỳcáinàolàmcho“dừng”lại.Khigiảithíchđiềunàychomộttusĩđếnthamvấn,BànKhuênói:“ĐểchứngminhtâmônglàPhậttâm,ôngcóthấytấtcảnhữnggìtôinóiởđâyđivàoôngkhôngsótmộtđiều,dùtôikhôngcốgắngépnóđivàoông.”(23)KhibịcậtvấnbởivịtăngNhậtLiênưacôngkích,cứkhăngkhăngrằngôngtachẳnghiểulấymộttừ,BànKhuêkêu

ôngtalạigần.Ôngtăngbướclêntrước.“Gầnhơnnữa,”BànKhuênói.Ôngtănglạibướclêntrước.“Ônghiểutôirõquámà!”BànKhuênhậnxét.(24)Nóicáchkhác,thânthểtựnhiêncủachúngtathựchiệnnhữnghànhđộngphứctạpđếnphithườngnhấtmàkhôngchútdodựhaycânnhắc.Tưduyýthứctựnóđượcđặttrêntoànbộcơchếhoạtdụngtựnhiêncủanó,chínhvìvậythậtsựkhôngcócáchnàokhácngoàihoàntoànphómặcbảnthânchosựvậnhànhcủanó.Bảnthânchínhlàsựvậnhành.

Thiềnkhôngđơnthuầnlàsựsùngbáihànhđộngbốcđồng.Ýnghĩacủa“mạchtrựckhứ”khôngphảilàloạibỏtưtưởngsuynghĩ,màlàloạibỏ“trởngại”trongcảhànhđộnglẫnsuynghĩ,làmchotâmluônthíchứnggiốngnhưquảbóngtrêndòngsuối-“niệmnọniệmkiakhôngdodự”.Cóchútgìđótươngtựđiềunàytrongthựchànhtựdoliêntưởngcủaphântâmhọc,mộtkỹthuậtđượcsửdụngnhằmloạibỏchướngngạingăncảndòngtưtưởngtựdotừ“vôthức”.Ngườitacókhuynhhướngnhầmlẫn“trởngại”-mộtcơchếthuầntúygâycảntrở-vớiviệcsuynghĩkỹvềcâutrảlời,nhưngdễnhậnrasựkhácbiệtgiữahaiđiềuấytrongmộtquátrìnhthuầntúy“suynghĩkỹ”,chẳnghạncộngmộtcộtcácconsố.Nhiềungườithấyrằng,ởnhữngkếthợpsốnhấtđịnhnhư8và5,hay7và6,cómộtcảmgiáccưỡnglạilàmgiánđoạnquátrình.Vìđiềunàyluôngâyrakhóchịuvàlúngtúng,nênngườitacókhuynhhướngngăntrởsựngăntrở,khiếnchotrạngtháiấybiếnthànhkiểurunglắcđặcthùcủamộthệthốngphảnhồibịrốitung.Cáchkhắcphụcđơngiảnnhấtlàcứthoảimáingăntrở,đểtừđókhôngngăntrởsựngăntrở.Khingườitacảmthấyđượctựdongăntrở,sựngăntrởtựđộngloạibỏchínhnó.Giốngnhưđạpxe,khibắtđầunghiêngsangtrái,ngườitakhôngcưỡnglạisựnghiêng(trởngại)bằngcáchquaysangphải.Chỉcầnquaybánhxesangtrái-vàcânbằngđượcphụchồi.Đươngnhiênnguyênlýởđâycũnggiốngnhưrakhỏimâuthuẫn“cốgắngtrởnêntựnhiên”bằngcáchchấpnhậnrằng“cốgắng”cũnglà“tựnhiên”,bằngcáchkhôngcưỡnglạitrởngại.

“Trởngại”cólẽlàcáchdịchtốtnhấtchothuậtngữThiềnniệm(念)trongcụmtừvôniệm,“khôngcóniệm”,hoặcđúnghơnlà“khôngcóvọngniệm”.TrạchAmchỉrarằngđâylàýnghĩathậtsựcủa“bámchấp”trongPhậtgiáo,nhưkhinóiĐứcPhậtthoátkhỏimọibámchấpthếtục.Nóivậykhôngcónghĩangàilà“Phậtđá”,khôngcócảmgiáchaycảm

xúc,thânthểkhôngbiếtđóihayđau.Nócónghĩalàngàikhôngngăntrởđiềugì.Vìlẽnày,Thiềnđặcthùởchỗcáchhànhđộngcủanócócảmgiáctoàntâmvà“đitới”rấtmãnhliệt.Nóđivàomọithứbằngcảtấmlòngvàtựdomàkhôngphảitrôngchừngchínhnó.NókhônglầmlẫnchorằngtâmlinhtứclànghĩvềThượngđếkhiđanggọtkhoaitây.TâmlinhcủaThiềntứclàchỉgọtkhoaitây.NhưlờiLâmTế:

Cứmặctìnhmặcáoquần,muốnđithìđi,muốnngồithìngồi,tâmkhôngmộtniệmmongcầuPhậtquả...Cácngươinghecácnơinóirằngcótucóchứng.Chớsailầm!Nếudotumàđắcđược,đềulànghiệpsinhtử.Ngươinóilụcđộvạnhạnhcùngtu,tathấyđềulàtạonghiệp.CầuPhật,cầupháptứclàtạonghiệpđịangục,cầuBồtátcũnglàtạonghiệp,xemkinh,xemgiáocũnglàtạonghiệp,PhậtvớiTổlàngườivôsự...Cácnơiđềunóicóđạođểtu,cóphápđểchứng,ngươithửnóixemchứngphápnào,tuđạonào?Naychỗdụngcủangươicóthiếuvậtgì,tubổchỗnào?(25)

MộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:

Đâugìbằngmặcáo,ăncơm,

NgoàiviệcấychẳngcóPhậthayTổ.(26)

Đâylàđặcđiểmcủavôsự,củatựnhiênmàkhôngcónhữngmánhlớihaybiệnphápđểtrởnêntựnhiên,chẳnghạncácýnghĩvềThiền,vềĐạo,hoặcvềPhật.Khôngcầnphảiloạibỏnhữngýnghĩnhưvậy,vìkhiđãthấyrằngchúngkhôngcầnthiết,chúngsẽđơngiảnrơiđi.“NơicóPhậtthìkhôngởlại,nơikhôngcóPhậtthìđiquangay.”(27)HaymộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:

Nhậnthứcbảntâm,bảntính

Chínhlàtôngmônđạibệnh.(28)

Giốngnhư“cábơitrongnướcmàkhôngđểýđếnnước,chimbaytronggiómàkhôngsuylườngvềgió”,đờisốngThiềnchânthựcthìkhôngcần“nổisóngkhigiókhôngthổi”,khôngcầnlôitôngiáohaytâmlinhvàogiốngnhưthứgìđóbênngoàibảnthâncuộcsống.ChínhvìlẽđómàhiềngiảPhápDung,sauvấnđápvớiTứTổ,khôngđượcchimcúngdườnghoathêmnữa,vìđạohạnhcủangàikhôngcòn“rõnhưngóncáibịđau”.Mộtngườinhưvậy,ThiềnLâmCúTậpnói:

Vàorừngkhôngđộngcỏ,

Xuốngnướcchẳnggợnsóng.(29)

Khôngaiđểýngườiấy,vìngườiấychẳngđểýmình.

Ngườitathườngnói,níubámcáitôigiốngnhưcócáigaitrongda,vàPhậtgiáolàcáigaithứhaiđểkhềucáithứnhấtra.Khiđãkhềurarồi,phảiquăngcảhaicáigaiđi.NgaykhiPhậtgiáo,haytriếthọchoặctôngiáo,trởthànhmộtcáchkhácđểbámvàocáitôithôngquatìmkiếmsựantoàntâmlinh,thìhaicáigaitrởthànhmột,vậylàmsaogỡgairađược?Điềunày,nhưBànKhuênói,là“dùngmáuđểrửamáu”.NêntrongThiền,khôngcócáitôicũngkhôngcóPhậtđểcóthểbámvào,khôngcótốtđẹpđểđạt,khôngcóxấuxađểtránh,khôngtưtưởngđểnhổtậngốc,khôngcótâmđểtịnhhóa,khôngcóthânđểchếtvàkhôngcólinhhồnđểcứurỗi.Chỉmộtcúđánh,toànbộkhuônkhổtrừutượngnàybịtanthànhtừngmảnh.MộtbàithơThiềnLâmCúTậpnói:

Cứucuộcsống,phảiphácuộcsống,Phásạchrồi,mớiđượcancư.(30)

Mộtlờiđịnhcànkhôn,Mộtkiếmbìnhthiênhạ.(31)

Về“mộtkiếm”này,LâmTếnói:

Nếungườituđạo,đạochẳnghành,Muônthứcảnhtàgiànhnhausanh,Kiếmtríhuệra,khôngmộtvật.(32)

“Kiếmtríhuệ”chặtđứttrừutượngchínhlà“trựcchỉ”,quađóThiềntránhcácvướngmắcvềtínngưỡngmàđithẳngvàotâm.NênkhiquantháithúởLãngChâuhỏingàiDượcSơn:“Đạolàgì?”thiềnsưchỉlêntrờirồichỉxuốngmộtbìnhnướcbêncạnh.Vịnàyxingiảithích,sưđáp:“Mâytrêntrờixanh,nướctrongbình.”(33)

Chương3TỌATHIỀNVÀCÔNGÁN

TrongThiềncócâu“bổnchứngdiệutu”(本證妙修,tiếngNhật:honshomyoshu).Nghĩalà,khôngcósựphânbiệtnàogiữachứngngộ(satori)vàtuThiềntrongtọathiềnvàtronghànhđộng.Mặcdùcóthểhànhthiềnđượccholàmộtphươngtiệnđạttớichứngngộ,songnókhôngphảivậy.Bởilẽ,thựchànhthiềnsẽkhônglàhànhtrìchânthựcchừngnàovẫnnghĩtớimộtmụctiêu,cònkhikhôngnghĩtớimụctiêu,nóchínhlàgiácngộ-làđờisốngvômụcđích,tựđầyđủcủa“hiệntạivĩnhhằng”.Thựchànhvớimộtmụctiêuchẳngkhácnàođểmộtmắtvàothựchành,cònmắtkiavàomụctiêu,mànhưvậylàthiếutậptrung,thiếuchânthật.Nóicáchkhác,ngườitakhônghànhthiềnđểthànhPhật;ngườitahànhthiềnvìngaytừđầuđãlàPhật-cái“bổnchứng”nàylàđiểmkhởiđầucủađờisốngthiền.Bổnchứnglà“thể”(體),hànhtrìkỳdiệulà“dụng”(⽤),thểvàdụngtươngứngvớiprajna,tríhuệ,vàkaruna,hànhđộngtừbicủabậcBồtátgiácngộtrongthếgiớisinhtử.

Tronghaichươngtrước,chúngtađãbànvềbổnchứng.Trongchươngnàyvàchươngtiếptheo,chúngtanóitớithựchànhhayhànhđộngtuônchảytừnó-đầutiênlàtọathiền,vàthứhai,đờisốngthiềntrongcôngviệcvànghỉngơihằngngày.

Chúngtađãthấyrằng,chodùthựchànhcủacácthiềnsưđờiĐườnglàgì,cácthiềnviệnhiệnđạicủacảtôngTàoĐộnglẫnLâmTếđềuđặttầmquantrọngcaonhấtvàotọathiền,tức“ngồithiền”(zazen).Cóvẻvừalạvừavôlýkhinhữngngườimạnhmẽvàthôngminhlạiđơngiảnngồiyênhànggiờliêntục.TâmtínhphươngTâycảmthấynhữngchuyệnnhưvậykhôngchỉthiếutựnhiên,màcònlàsựlãngphílớnthờigianquýbáu,dùnócólàrènluyệnhữuíchthếnàođểkhắcsâusựkiênnhẫnvàchịuđựng.MặcdùphươngTâycũngcótruyềnthốngtrầmmặcriêngtrongnhàthờThiênChúagiáo,cuộcsống“ngồivànhìn”đãđánhmấtsứchấpdẫncủanó,bởikhôngtôngiáonàođượcđánhgiácaonếukhông“cảithiệnthếgiới”,vàkhómàthấylàmsaocóthểcảithiệnthế

giớibằngcáchngồiyên.Nhưngrõràng,hànhđộngmàthiếutríhuệ,thiếunhậnthứcsángsuốtvềthếgiớinhưnóthậtsựlàthìchẳngthểcảithiệnbấtcứthứgì.Đóchưakể,giốngnhưcáchlàmtrongnướcbùntốtnhấtlàcứđểmặcnó,cóthểlậpluậnrằngnhữngngườingồiyênlặngvôsựđangtạoramộttrongnhữngđónggóptốtnhấtcóthểchomộtthếgiớihỗnloạn.

Quảthực,khônggìthiếutựnhiênhơnngồiyênlặngthờigiandài.Conmèolàmvậy;ngaycảchóvànhữngconvậtbịkíchđộnghơncũnglàmvậy.Nhữngdântộcgọilànguyênthủycũnglàmvậy-ngườiMỹdađỏ,nôngdâncủahầuhếtmọiquốcgia.Hànhthiềnvôcùngkhóvớinhữngngườiđãpháttriểntrínăngnhạycảmđếnmứckhómàkhôngđưaranhữngdựđoánvềtươnglai,vìvậyhọphảiliêntụcởtrongvòngxoáyhànhđộngđểchặntrướccácdựđoánấy.Nhưngcóvẻnhư,khôngthểngồivànhìnvớitâmhoàntoànantịnhcũngtứclàkhôngthểtrảinghiệmtrọnvẹnthếgiớimàtađangsống.Bởingườitakhôngthểbiếtthếgiớichỉbằngnghĩvềnóhaylàmvềnó.Trướchết,ngườitaphảitrảinghiệmnótrựctiếphơn,vàkéodàitrảinghiệmấymàkhôngnhảyngayđếnkếtluận.

ÝnghĩacủatọathiềnvớiThiềntrởnênrõkhichúngtanhớrằng,Thiềntứclàthấythựctạimộtcáchtrựctiếp,trongcái“chânnhư”củanó.Đểthấythếgiớiđúngnhưnólà,khôngbịphânchiabởiphạmtrùvàtrừutượng,ngườitađươngnhiênphảinhìnvớimộtcáitâmkhôngnghĩvềthếgiớiấy,haynóicáchkhác,khôngtạolậpcácbiểutượngvềnó.Tọathiềndovậykhôngphảilàngồivớiđầuóctrốngrỗng,loạibỏmọicảmgiáccủacácgiácquanbêntrongvàbênngoài.Nókhôngphảilà“tậptrung”theonghĩathôngthường,giớihạnsựchúývàomộtđốitượnggiácquanduynhất,chẳnghạnnhưmộtđiểmsánghayđầuchópmũi.Nóđơngiảnlàyênlặngnhậnbiết,khôngbìnhluậnvềbấtcứđiềugìxảyratạiđâyvàlúcnày.Songhànhvớinhậnbiếtnàylàcảmnhậnhếtsứcsốngđộngvềtínhchất“khôngkhácbiệt”giữabảnthânvàthếgiớibênngoài,giữatâmvàcảnh-cácâmthanh,hìnhảnhkhácnhau,cácấntượngkhácvềmôitrườngxungquanh.Tấtnhiên,cảmnhậnnàykhôngkhởilêndocốgắngcóđượcnó;nóchỉtựđếnkhingườitangồivàquansátmàkhôngcóýđịnhnàotrongđầu-kểcảýđịnhloạibỏýđịnh.

Đươngnhiên,trongtăngđường(sodo)haythiềnđường(zendo)của

mộtthiềnviện,khôngcógìởmôitrườngxungquanhgâyrasaonhãng.Cómộtcănphòngdàivớinhữngbụcrộngtrảidọctheohaibên,vừalànơithiềntăngngủvàthiền.Cácbụcđượcphủbằngtatami,chiếurơmdày,vàcáctăngngồithànhhaihàngđốidiệnnhaudọctheocănphòng.Sựimlặngbaotrùmđượclàmsâuthêmthayvìbịphávỡbởinhữngâmthanhthithoảngnổilêntừmộtngôilànggầnđó,bởinhữnghồichuôngêmtailúccólúckhôngtừcáckhuvựckháccủathiềnviện,vàbởitiếnglíulocủachimtrêncây.Ngoàinhữngđiềuấy,chỉcócảmgiáccủakhôngkhínúilạnhvàtrong,vàmùi“nhưgỗ”củamộtloạinhangđặcbiệt.

Tưthếcơthểkhitọathiềnrấtđượcchútrọng.Thiềntăngngồitrênnhữngtấmbồđoànđộnchắc,chânbắttréo,lòngbànchânngửavàgáclênđùi.Bàntayđặtvàolòng,taytráitrêntayphải,lòngbàntayhướnglên,haingóncáichạmnhau.Thânđượcgiữthẳngnhưngkhôngcứng,mắtđểmởsaochoánhnhìnhướngxuốngsànởphíatrướccáchvàibướcchân.Hơithởđượcđiềuhòađểtrởnênchậmmàkhôngcăngthẳng,chútrọnghơithởra,sứcthởtừbụngthayvìtừngực.Điềunàycótácdụngchuyểntrọngtâmcơthểđếnvùngbụng,khiếntoànbộtưthếcócảmgiácchắcchắn,trởthànhmộtphầncủamặtđấtnơiđangngồi.Hơithởchậmvàthoảimáitừbụngtácđộnglênnhậnthứcgiốngnhưốngthổi,mangđếnsựnhậnbiếtyêntịnh,sángsuốt.Ngườinhậpmônđượckhuyênlàmquenvớiviệcgiữtịnhbằngcáchkhônglàmgìkhácngoàiđếmhơithởtừmộtđếnmười,lặpđilặplạichođếnkhicảmgiácngồiyênlặngvôsựtrởthànhphinỗlựcvàtựnhiên.

Trongkhicáctăngngồinhưvậy,haigiámthiềnđitớiđiluichậmrãidọctheocănphònggiữahaihàngbục,mỗingườivácmộtkeisaku(cảnhsách)tứcgậy“giámthiền”,mộtđầutrònmộtđầuphẳng-biểutượngchothanhkiếmtríhuệcủaBồtátVănThù.Ngaykhithấymộttăngsắpngủgậthoặcngồikhôngđúngtưthế,họdừngtrướcmặtvịnày,cúimìnhtrịnhtrọng,rồiđánhvàovai.Ngườitanóiđâykhôngphải“trừngphạt”màlàmột“mátxatiếpsinhlực”đểlàmchùngcơvaivàđưatâmtrởlạitrạngtháitỉnhthức.Tuynhiên,nhữngvịtăngmàtôitừngtraođổivềthônglệnàydườngnhưđềucótháiđộhàihướcchếgiễuvềnó,xemnónhưnhữngthihànhkỷluậtvềcơthểthườngthấyởcáctrườngnộitrúdànhchocontrai.Khôngnhữngthế,quytắctăngđườngcònghi:“Vàobuổilễsáng,nhữngngườingủgậtsẽbịphạtnặngbằngkeisaku.”(1)

Lúcgiảilao,tưthếngồiđượcxảra,cáctăngxếpthànhhàngđểđibộnhanhquanhcănphònggiữacácbụcnhằmgiữmìnhkhônguểoải.Cácthờikỳtọathiềncũngđượcgiánđoạndànhcholaođộngtrongđấtđaivườntượccủathiềnviện,quétdọnnhàcửa,baosáinơibanthờchínhhoặc“Phậtđường”,vànhữngcôngviệckhác,cũngnhưthờigianchoănvàvàigiờngủngắn.Vàonhữngthờiđiểmnhấtđịnhtrongnăm,tọathiềnđượcduytrìgầnnhưliêntục,từ3:30sángđến10:00tối,vànhữngthờikỳdàinàyđượcgọilàsesshin,hay“nhiếptâm”.Mọikhíacạnhtrongđờisốngthiềntăngđượcthựchiệntheomộtnghithứcchínhxác,dùkhôngphôtrương,nhằmtạochokhungcảnhthiềnđườngmộtchútkhôngkhíquânsự.Cácnghithứcđượcbáohiệuvàtheosaubởihàngchụckiểuchuông,lắc,cồnggỗ,đượcđánhtheonhịpkhácnhauđểthôngbáođãđếnlúctọathiền,ăn,côngquả,nghegiảng,haythamvấnvớithiềnsư.

TínhnghithứchoặctrịnhtrọngcủaThiềnquáđặcthùđếnmứcngườitacóthểcầnphảigiảithíchvềphongcáchnàychomộtnềnvănhóađãđiđếnđánhgiánólàđiệubộhoặcmêtín.TrongPhậtgiáo,bốnhànhđộngchủyếucủaconngười-đi,đứng,ngồi,nằm-đượcgọilà“tứoainghi”,vìđólànhữngtưthếPhậttánhthịhiệntrongthânngười(nirmanakaya,hóathân).Phongcáchnghithứckhithựchiệncáchoạtđộnghằngngàydovậylàsựtônvinhsựthậtrằng“ngườibìnhthườnglàPhật”,vàkhôngchỉthế,nócònlàtácphonggầnnhưtựnhiênxảyrakhiđanglàmmọiviệctrongsựhiệndiệntrọnvẹncủatâm.Vìvậy,nếutrongmộtđiềuđơngiảnvànhỏnhặtnhưbậtlửachâmthuốcmàngườitahoàntoànnhậnbiết,thấyrằngngọnlửa,lànkhóicuộnvàsựđiềuhòahơithởlànhữngđiềuquantrọngnhấttrongvũtrụ,thìvớimộtngườiquansát,nósẽcóvẻlàmộthànhđộngcótínhnghithức.

Tháiđộ“hànhđộngnhưmộtvịPhật”nàyđượcđặcbiệtnhấnmạnhtrongtôngTàoĐộng,khônghềcoitọathiềnhaychutrìnhhoạtđộnghằngngàynhưphươngtiệnchomộtmụcđích,màcoiđóchínhlàchứngngộ.NhưlờiĐạoNguyêntrongChánhPhápNhãnTạng:

Khôngnhìntớingàymai,trongmọikhoảnhkhắc,ônghãychỉnghĩtớingàynàyvàgiờnày.Ngàymaithìkhókhăn,bấtđịnhvàkhóbiết,bởivậyôngphảinghĩtới

việctuhànhtrongkhiđangsốnghômnay...Ôngphảitậptrunghànhthiền,đừnglãngphíthờigian,hãynghĩrằngchỉcóngàyhômnayvàgiờnày.Thếthìnósẽtrởnêndễdàng.Ôngphảiquênnhữngtốtvàxấutrongbảnchấtcủamình,nhữngmạnhhayyếutrongnănglựccủamình.(2)

Trongtọathiền,khôngđượccóýnghĩdùlànhắmđếngiácngộhaytránhnésinhtử,cũngkhôngmongcầuđiềugìtrongtươnglai.

Nếucuộcsốngđến,đâylàcuộcsống.Nếucáichếtđến,đâylàcáichết.Khôngcólýdogìkhiếnôngphảichịusựkiểmsoátcủachúng.Đừngđặthyvọngnàovàochúng.SinhtửnàyđềulàcuộcsốngcủaPhật.Nếucốgắngchốibỏvàquăngchúngđi,ôngđánhmấtcuộcsốngcủaPhật.(3)

“Bathếgiới”quákhứ,hiệntạivàtươnglaikhôngphảiđượcdãnrathànhnhữngkhoảngcáchkhôngthểtiếpcậnnhưngườitathườngtưởngvậy:

Cáigọilàquákhứlàchópcủatráitim;hiệntạilàchópcủanắmtay,còntươnglaiởđằngsaunão.(4)

Tấtcảthờigianlàởđây,trongthânnày,cũngtứclàPhápthân.Quákhứtồntạitrongkýức,tươnglaitrongsựđoántrước,vàhaicáiấyđềulàlúcnày,bởilẽkhithếgiớiđượcxemxéttrựctiếpvàrõràng,thìkhôngthểtìmthấynhữngthờiđiểmquákhứvàtươnglaiởđâucả.

ĐâycũnglàlờidạycủaBànKhuê:

CácôngcănbảnlàPhật;khôngphảicácôngsẽlầnđầutiênthànhPhật.KhôngcómộtmảymaythứgìgọilàlỗilầmtrongTâmbẩmsinhcủacácông...Dùchỉmộtchútmongmuốntrởnêntốthơnsovớicácôngđang

thậtsựlàlúcnày,dùchỉhơivộivàngtìmkiếmthứgìđó,cácôngđãđingượcvớiTâmbấtsinh.(5)

CáinhìnvềhànhthiềnnhưvậycóphầnkhódunghòavớilốirènluyệnhiệngiờlàchủđạotrongtôngLâmTế,màcốtyếulà“vượtqua”mộtloạtkhoảngnămmươicôngántừdễđếnkhó.NhiềuthiềnsưLâmTếhếtsứcnhấnmạnhsựcầnthiếtđánhthứcmộttinhthầntìmcầucựckỳmãnhliệt-mộtmối“nghi”thôithúcđếnđộngườitagầnnhưkhôngthểquênđượccôngánmàmìnhđangcốgiảiquyết.Đươngnhiên,điềunàydẫntớinhiềukhácbiệtvềmứcđộthànhtựucủanhữngcánhânkhácnhau,vàsựấnchứngcụthể,chínhthứcđượcdựavào“hoàntất”côngáncuốicùngcủaquátrìnhấy.

CácchitiếtchínhthứcvềtutậpcôngánlàmộttrongsốítcácbímậtcóthậtcòntồntạitrongthếgiớiPhậtgiáo,vìvậykhómàđánhgiánómộtcáchcôngtâmnếungườitachưatrảiquahuấnluyện.Mặtkhác,nếuđãtrảiquahuấnluyện,ngườitalạibịbuộckhôngđượcnóivềnó-ngoạitrừmộtcáchkháiquátmơhồ.TôngLâmTếluôncấmcôngbốnhữngcâutrảlờiđượcchínhthứcthừanhậnchonhiềucôngánkhácnhau,vìtoànbộýnghĩacủahuấnluyệnlàđểtựmìnhkhámphábằngtrựcgiác.Biếtcâutrảlờimàkhôngtựmìnhkhámphágiốngnhưtìmhiểubảnđồmàkhôngthựchiệnhànhtrình.Khôngcócúsốcthựcsựdonhậnra,câutrảlờitrơtrụixemratẻnhạtgâythấtvọng,vàhiểnnhiên,khôngmộtthiềnsưcónănglựcnàolạibịlừabởiaiđóđưaracâutrảlờimàkhôngcócảmnhậnchânthực.

Tuynhiên,khôngthểnàohiểunổitạisaoquátrìnhấylạicósựngớngẩnlàdựavàocácchuẩnmựchìnhthứcnàyđểđịnhra“cáccấpđộthànhtựu”,ailàngườiđã“vượtqua”cònaikhông,hayailàmộtvịPhật“chânthực”cònaikhông.Tấtcảcácthểchếtôngiáoổnđịnhđầynhữngkiểuvônghĩanhưvậy,vàchungquychúngthườngthànhramộtkhuônkhổthẩmmỹ,thànhsựsaymêquámứcvớiviệctraudồimột“phongcách”đặcbiệt,đểsựtinhtếcủanóphânbiệtcừuvớidê.Bằngnhữngchuẩnmựcnhưvậy,nhàthẩmmỹhọcnghilễcóthểphânbiệtcácgiáosĩLaMãvớigiáosĩCônggiáoAnh,nhưnglạinhầmlẫnsựcầukỳcủakhungcảnhtruyềnthốngvớicácchứngcớsiêunhiênnóilênthậtgiảcủasựtruyềnthừa.Songcũngcólúcsựtraudồimộtphongcáchtruyền

thốngcóthểphầnnàođángkhâmphục,nhưkhinhữngbíquyếtthươngmạihaynhữngtinhxảokỹthuậtnhấtđịnhđượcmộtdòngdõithủcônghaynghệthuậttruyềntừthếhệnọsangthếhệkia,đểtừđólàmranhữngthứcóvẻđẹpđặcbiệt.Ngaycảnhưvậy,điềunàycũngrấtdễtrởthànhmộtrènluyệncóphầnmàumèvàthiếutựnhiên,vàkhoảnhkhắcấy,tấtcảtính“Thiền”củanómấtđi.

HệthốngcôngánnhưtồntạingàynayphầnlớnlàcôngtrìnhcủaBạchẨn,mộtthiềnsưdữdộivàvôcùngđatài,ngườiđãđưaramộtcấutrúccóhệthống,đểtừđótoànbộquátrìnhtuThiềntrongtôngLâmTếđượcchiathànhsáugiaiđoạn.Đầutiêncónămnhómcôngán:

1.Hosshin(法⾝),phápthâncôngán,từđâymônsinh“tiếnvàocửaThiền”.

2.Kikan(機關),cơquancôngán,liênquanđếnsựbiểuđạtthànhhànhđộngcủatrạngtháiđượcthựcchứngtrongnhómthứnhất.

3.Gonsen(⾔詮),ngônthuyêncôngán,cólẽliênquanđếnbiểuđạtcủaThiềntrongngôntừ.

4.Nanto(難透),nanthấucôngán,nhữngcôngánrấtkhólĩnhhội.

5.Goi(五位),ngũvịcôngán,dựatrênnămmốiquanhệgiữa“quân”và“thần”,haygiữa“lý”(理)và“sự”(事),theođóThiềnđượcliênhệvớitriếthọccủaHoaNghiêm(Avatamsaka).

GiaiđoạnthứsáulànghiêncứugiớiluậtPhậtgiáovàcácquytắccủađờisốngtusĩ(vinaya)dướiánhsángcủachứngngộThiền.(6)

Thôngthường,quátrìnhhuấnluyệnnàykéodàikhoảngbamươinăm.Khôngphảimọithiềntăngđềuhoàntấttoànbộhuấnluyện.Điềunàychỉbắtbuộcvớinhữngaisẽnhận“ấnchứng”,inka,củathiềnsư,đểrồichínhhọcóthểtrởthànhthiềnsư,hoàntoànthôngthạomọi“phươngtiệnthiệnxảo”đểdạyThiềnchongườikhác.Giốngnhưrấtnhiềuthứkhácthuộcloạinày,hệthốngcôngántốthaydởcũngdongườidùng,vànhữngngườiđãvượtquacũnglàPhậtcaoPhậtthấpđủloại.Khôngnênchorằngmộtngườiđãvượtquamộtcôngán,haythậm

chínhiềucôngán,nhấtthiếtlàngườiđã“chuyểnhóa”,vớitínhcáchvàlốisốngkhácbiệttriệtđểsovớitrướcđây.Cũngkhôngnênchorằngchứngngộlàmộtcúnhảyđộtngộtvàduynhấttừnhậnthứcthôngthườngđến“vô-thượngchánh-đẳngchánh-giác”.Thậtra,satoriđịnhracáchnhìntứcthìbằngtrựcgiácvàomọithứ,dùđólànhớlạimộtcáitênđãquên,haycáithấyvàonhữngnguyênlýsâuxanhấtcủaPhậtgiáo.Ngườitatìmvàtìm,nhưngkhôngthểthấy.Khiấyhọbuôngbỏ,vàcâutrảlờitựđến.Vìvậycóthểcónhiềucơduyênngộtrongquátrìnhtutập,cóđạingộvàtiểungộ,vàcónhiềucôngánmàcâutrảlờikhôngphụthuộcvàothứgiậtgângìkhácngoàimộtkiểu“mánhlới”đểhiểucáchThiềnxửlýcácnguyênlýPhậtgiáo.

TưtưởngphươngTâyvềsựthànhtựutrongPhậtgiáorấthaybịméomóbởicáchtiếpcận“phươngĐônghuyềnbí”,bởinhữngtưởngtượnggiậtgânvốnquáphổbiếntrongcáctácphẩmthầntrícủanhữngthậpkỷngaytrướcvàsauthờiđiểmmởsangthếkỷmới.NhữngtưởngtượngnhưvậykhôngphảidựatrựctiếptrênnghiêncứuPhậtgiáo,màtrêncáchhiểutheonghĩađennhữngđoạnthầnthoạitrongkinhđiển,trongấychưPhậtvàchưBồtátđượctôđiểmvớivôsốthuộctínhkỳdiệu,siêuphàm.Vìlẽđó,khôngđượccósựlẫnlộngiữathiềnsưvànhững“thánhnhân”thầntrí-những“bậcthầycủatríhuệ”đầymêhoặc,sốngởnhữngthànhlũynúinoncủaTâyTạng,thựchànhcáchuyềnmôn.Cácthiềnsưhoàntoànlàconngười.Họmắcbệnhvàmất;họbiếtvuivàkhổ;họcótínhxấuhaynhững“điểmyếu”nhỏnhặtkhácvềtínhcáchgiốngnhưtấtcảmọingười,vàtrênhết,họkhôngnềhàrơivàotìnhyêuvàđivàomốiquanhệhoàntoànconngườivớingườikhácgiới.SựhoànhảocủaThiềnlàởchỗnóhoàntoànconngười,đơngiảnlàconngười.KhácbiệtgiữaThiềngiảlãoluyệnvớikiểungườibìnhthườnglà,loạithứhai,theocáchnàyhaycáchkhác,xungđộtvớichínhnhântínhcủahọ,vàlúcnàocũngtìmcáchtrởthànhthiênthầnhayácquỷ.(7)Nhưlờimộtbàidoka(Đạokệ)củaIkkyu:

Ăn,bàitiết,ngủ,thứcdậy;

Cuộcsốnglàvậy.

Mọiviệclàmhết,

Việccuốilàchết.(8)

TutậpcôngánbaohàmcáckháiniệmđậmchấtÁĐôngvềmốiquanhệgiữathiềnsưvàđệtử,vốnrấtkhácvớichúngta.BởitrongvănhóaÁĐông,đâylàmốiquanhệđặcbiệtthiêngliêng,trongấythiềnsưđượccoilàcótráchnhiệmvềnghiệpcủađệtử.Đệtử,ngượclại,đượckỳvọnghoàntoànphụctùngvàvânglờithiềnsư,coivịấygầnnhưcaohơncảchamình-màởcácquốcgiachâuÁ,điềunàymangýnghĩarấtlớn.Dovậyvớimộtthiềntăngtrẻtuổi,vịthiềnsưnhưmộtbiểutượngcủauyquyềngiatrưởngtuyệtđối,vàvịấythườngthựchiệnhoànhảovaitrònày:thôngthường,xétvềtuổitácthìlớnhơn,xétvềdiệnmạothìdữtợnvà“hổbáo”hơn,cònkhiănvậntrangtrọngvàanvịchobuổithamvấn,vịấylàmộtngườivớivócdángvàoainghitốicao.Trongvaitrònày,vịấytạothànhmộtbiểutượngsốngcủatấtcảnhữnggìkhiếnngườitasợtrởnêntựnhiên,tấtcảnhữnggìthúcđẩysựedègâyralúngtúngvàkhổsởnhất.Vịấykhoáclấyvaitrònàynhưmộtupaya,mộtphươngtiệnthiệnxảo,đểtháchthứcthiềnsinhcóđủ“dũngkhí”trởnênhoàntoàntựnhiêntrongsựhiệndiệncủanguyênmẫughêgớmnày.Nếuthiềnsinhcóthểlàmvậy,anhtalàmộtngườitựdo,khôngaitrênthếgiancóthểngăntrở.CũngcầnnhớrằngtrongvănhóaNhậtBản,thanhthiếuniênđặcbiệtnhạycảmvớisựchếnhạo,điềunàyhayđượcsửdụngnhưmộtphươngtiệnđưanhữngngườitrẻtuổikhépvàoquyướcxãhội.

ThiềnđưathêmchútgìđócủariêngnóvàokháiniệmthôngthườngcủaÁĐôngvềmốiquanhệthiềnsư-đệtử,đólà,nóhoàntoànđểngườiđệtửchủđộngđịnhhìnhmốiquanhệ.QuanđiểmcănbảncủaThiềnlà,nókhôngcógìđểnói,khôngcógìđểdạy.ChânlýPhậtgiáoquátựhiểnbày,quárõràngđếnnỗinếunócólàthứgì,thìthứấycũngbịcheđibởiviệcgiảithíchnó.Vìlẽđó,thiềnsưkhông“giúp”mônsinhtheobấtkỳcáchnào,bởigiúpthậtralàđangngăntrở.Ngượclại,vịấyránghếtsứcđặtcáccảntrởvàchướngngạitrênconđườngcủamônsinh.DovậycácbìnhgiảicủaVôMônvềnhiềucôngánkhácnhautrongVôMônQuanlàchủýgâylầmlẫn,toànbộcôngánđượcgọilà“câyđậuleo”hay“sựrốirắm”,cònnhữngnhómcôngáncụthểlà“cơquan”(kikan)và“nanthấu”(nanto).Điềunàygiốngnhưthúcđẩycâymọcthànhbờgiậubằngcáchtỉacành,bởilẽdùrõràngmụcđíchcănbảnlàgiúp,nhưngthiền

sinhsẽkhôngthậtsựbiếtThiềntrừphitựmìnhtìmra.TrongThiền,câuthànhngữTrungHoa“Cáigìquacổngđivàothìkhôngphảiđồgiabảo”đượchiểulà,điềuaiđókhácnóivớibạnthìkhôngphảikiếnthứccủachínhbạn.Khaingộ,nhưVôMôngiảithích,chỉđếnkhiđãvắtkiệtsuynghĩ,chỉkhitinrằngtâmkhôngthểbắttâm.NhưlờimộtbàithơdokakháccủaIkkyu:

TâmtìmPhậtnơikhác,Làsựngớngẩn,Ngaygiữasựngớngẩn.

Bởi:

Cáitôitừvôthủy,Vốnkhôngtồntại;Khichếtchẳngđiđâu,Chẳngcógì.(9)

Kiểuphápthâncôngándẫnnhậpdovậybắtđầucảntrởthiềnsinhbằngcáchđưaanhtatheohướnghoàntoànngượcvớihướnganhtanêntìmkiếm.Côngántựnólàmđiềuấykhákhônngoannhằmcheđimánhlới.AicũngbiếtPhậttánhở“trong”mình,khôngthểtìmcầuởngoài,nênkhôngmônsinhnàobịmắclừanếunóianhtatìmnóbằngcáchđếnẤnĐộhayđọcmộtkinhđiểnnhấtđịnh.Ngượclại,anhtađượcyêucầutìmkiếmnóởbảnthân!Tệhơnnữa,anhtađượckhuyếnkhíchtìmkiếmnóbằngtoànbộnănglượngsốngcủamình,khôngbaogiờtừbỏsựtruycầuấydùngàyhayđêm,dùđangngồithiền,haylúclàmviệc,ănuống.Trênthựctế,anhtađượckhuyếnkhíchhoàntoànbiếnmìnhthànhthằngkhờ,xoaytrònnhưconchócốgắngbắtcáiđuôicủachínhnó.

Vìvậynhữngcôngánthôngthườngđầutiênlà“Bảnlaidiệnmục”củaHuệNăng,“Vô”củaTriệuChâu,hay“Tiếngvỗcủamộtbàntay”củaBạchẨn.Trongbuổithamvấnđầutiênvớimộtmônsinhđượcmiễncưỡngchấpnhận,thiềnsưhướngdẫnanhtakhámphá“khuônmặt”hay“diệnmạo”banđầu,tứcbảntánhcủaanhta,trướckhinóđượccha

mẹhoàithai.Anhtađượcyêucầuquaytrởlạikhinàođãkhámphára,vàđưabằngchứngnàođóvềkhámpháấy.Trongthờigiannày,anhtakhôngđượctraođổivấnđềvớiaikhác,haytìmkiếmsựgiúpđỡcủahọ.Khitậptrungcùngcáctăngkháctrongtăngđường,vịjikijitsutức“thượngtọa”cóthểsẽhướngdẫnanhtanhữngnguyêntắccănbảncủatọathiền,choanhtathấyngồinhưthếnào,vàcólẽkhuyếnkhíchanhtaquaylạithamvấnthiềnsưsớmnhấtcóthể,cũngnhưđừngđánhmấtcơhộinàođểcócáithấyđúngvềcôngáncủamình.Phảisuytưvềcôngán“Bảnlaidiệnmục(khuônmặtlúcchưasinh)”,nênanhtacứcố,cốhìnhdunganhtalàgìtrướckhisinh,haygiờđâyanhtalàgìngaytrongcốtlõisựtồntạicủamình,thựctạicănbảntrongsựtồntạicủaanhtalàgìngoàisựmởrộngvềthờigianvàkhônggian.

Chẳngmấychốcanhtapháthiệnrathiềnsưkhôngcóchútkiênnhẫnnàovớinhữngcâutrảlờitriếthọchaynhữngcáchtrảlờibằngngôntừkhác.Bởithiềnsưmuốnđược“chothấy”.Vịấymuốnthứgìđócụthể,mộtbằngchứngvữngchắcnàođó.Thếlàthiềnsinhbắtđầutạoranhững“mẫuvậtcủathựctại”,nhưđốngđá,lávàcànhcây,tiếnghét,điệubộbàntay-bấtcứthứgìanhtacóthểhìnhdung.Nhưngtấtcảđềubịtừchốithẳngthừngchođếnkhithiềnsinh,khôngthểtưởngtượngthứgìthêmnữa,bịđẩyđếnchỗhoàntoànbótay-đươngnhiênđấymớilàlúcanhtabắtđầuđiđúngđường.Anhta“biếtrằngmìnhkhôngbiết”.

Nếucôngánkhởiđầulà“Vô”củaTriệuChâu,thiềnsinhđượcyêucầutìmratạisaoTriệuChâutrảlời“Vô”hoặc“Không”chocâuhỏi“ConchócóPhậttánhkhông?”Thiềnsưyêucầuđượcchothấycái“không”này.ThànhngữTrungQuốcnóirằng“Mộttayvỗkhôngnên”(孤掌難鳴,côchưởngnanminh),nênBạchẨnhỏi:“Thếnàolàtiếngvỗcủamộtbàntay?”Bạncóngheđượcthứgìhiệnkhônggâyratiếngồnkhông?Bạncóngheđượcbấtkỳâmthanhnàotừđốitượngduynhấtnàykhinókhôngcógìđểđậpvàokhông?Bạncóđạtđượcbấtkỳ“kiếnthức”nàovềbảntánhthậtsựcủamìnhkhông?Thậtlàmộtcâuhỏingungốc!

Quanhữngphươngtiệnnhưvậy,thiềnsinhcuốicùngbịđưađếnchỗcảmthấyhoàntoàndốtnát-nhưthểanhtabịnhốtvàomộttảngbănglớn,khôngthểcửđộnghaysuynghĩ.Anhtađơngiảnchẳngbiếtgì;toànbộthếgiới,kểcảbảnthânanhta,làmộtkhốithuầnnghikhổng

lồ.Mọithứanhtanghe,sờ,nhìnđềukhôngthểlãnhhộiynhưcái“không”hay“âmthanhcủamộtbàntay”.Tạibuổithamvấn,anhtahoàntoàncâmlặng.Cảngàyanhtađihoặcngồitrongmột“sựkinhngạcsâusắc”,nhậnthứcmọithứdiễnraxungquanh,thíchứngtựđộngvớimọihoàncảnh,nhưnghoàntoànbếtắcvớimọithứ.

Saumộtthờigiantrongtrạngtháinày,sẽcómộtkhoảnhkhắctảngbăngđộtngộtvỡtan,khốiumêtolớnlậptứctrởnênsốngđộng.Vấnđềnólàaihaylàgìtrởnênrõlàngớngẩn-mộtcâuhỏimàngaytừđầuđãchẳngcónghĩalýgì.Chẳngcóaicònlạiđểmàhỏianhtacâuhỏiấyhayđểtrảlờinó.Nhưngđồngthời,cáirõlàvônghĩanàylạicóthểcườivànói,ănvàuống,chạylênchạyxuống,nhìnđấtnhìntrời,làmtấtcảnhữngđiềuấymàkhônghềcảmthấycóvấnđềgì,haycónútthắttâmlýnàotrongchúng.Khôngcónútthắtnào,vìcái“tâmtìmcáchbiếttâm”haycái“ngãtìmcáchkiểmsoátngã”đãbịđánhbậtkhỏisựhiệnhữu,bịphơibàylàsựtrừutượngmàtrướcgiờnóluônthế.Vàkhinútthắtcăngthẳngấybiếnmất,chẳngcònlạicảmgiácnàovềmộtcáilõicứngcủangãđốilậpvớiphầncònlạicủathếgiới.Trongtrạngtháinày,thiềnsưchỉcầnmộtcáinhìnvàothiềnsinhlàbiếtgiờđâyanhtađãsẵnsàngbắtđầutuThiềnnghiêmtúc.

Khônghẳnlàmộtnghịchlý,nhưnócóvẻthế,khinóituThiềnchỉbắtđầukhinóđãđượchoàntất.BởiđâyđơngiảnlànguyênlýĐạithừa,rằngtríhuệdẫntớitừbi,rằnggiácngộchưathựcsựthànhtựutrừphinócũngnóitớicuộcsốngcủaBồtát,tớisựthịhiệncái“diệudụng”củatánhkhôngvìlợilạccủamọichúngsinh.

Đếnlúcnày,thiềnsưbắtđầutraochothiềnsinhcáccôngánđòihỏihoànthànhnhữnghànhđộnghayđánhgiákhôngthểthựchiện,chẳnghạn:

“HãyđưabốnkhuvựccủaTokyorakhỏitayáo.”

“Hãydừngcontàungoàikhơixa.”

“Hãyngưngtiếngvangcủacáichuôngởxa.”

“Mộtcôgáiđangbăngquađường.Côtalàchịhayem?”

Nhữngcôngánnhưvậycóphầnlộrõ“mánhkhóe”hơnsovớicáccôngándẫnnhậpcănbản,vàchothiềnsinhthấymộtđiều,nhữnggìlàcáctìnhhuốngkhóchotưduylạikhônghềlàtrởngạichohànhđộng.MộtchiếckhăngiấydễdàngtrởthànhbốnkhuvựccủaTokyo,vàmônsinhgiảicôngánvềcôgáilàchịhayembằngcáchđiõngẹodọccănphòngnhưmộtcôgái.Bởitrongcái“chânnhư”tuyệtđốithìcôgáichỉlànhưvậy;côlà“chị”hay“em”chỉmangtínhtươngđối.CóthểhiểutạisaomộtngườiđãthựchànhtọathiềntámnămlạinóivớiR.H.Blythrằng:“Thiềnchỉlàmộttròchơichữ”,vìlẽ,trênnguyêntắcgỡmộtcáigaibằngmộtcáigai,Thiềnđanglàmngườitathoátrakhỏimớlộnxộnmàhọđểmìnhrơivàodonhầmlẫnngôntừvàtưtưởngvớithựctại.

Thựchànhtọathiềnliêntụcđếnlúcnàytạochothiềnsinhmộtcáitâmsángsuốtkhôngngănngại,màanhtacóthểquăngcôngánvàotrongấynhưthểquăngsỏivàohồ,rồiđơngiảnnhìnxemtâmlàmgìvớinó.Khianhtahoàntấttừngcôngán,thiềnsưthườngyêucầuanhtatrìnhmộtđoạnthơtừThiềnLâmCúTập,diễntảýnghĩacủacôngánvừađượcgiải.Nhữngcuốnsáchkháccũngđượcsửdụng,vàvịSokei-anSasakiđãviêntịch,từnglàmviệcởMỹ,đãpháthiệnmộttàiliệuhướngdẫntuyệtvờichomụcđíchnàylàAliceởxứsởthầntiên(AliceintheWonderland)!Khithiềnsinhtiếptụcrènluyện,cáccôngánchínhđượcluânphiênvớicáccôngánthứyếu,cáisauđàosâuthâmýcủacáitrước,chothiềnsinhmộthiểubiếtthấuđáovềmọichủđềtrongvũtrụquanPhậtgiáo,đưaratoànbộhệthốngkiếnthứctheocáchsaochoanhtabiếtnótườngtậnvàcốttủy.Bằngnhữngphươngtiệnnhưvậy,anhtahọccáchthíchứngtứcthìkhôngdodựtrongmọitìnhhuốngcủacuộcsốngđờithường.

Nhómcôngáncuốicùngliênquanđến“Nămđịavị”(五位,NgũVị),mộtcáinhìndướidạngsơđồvềmốiquanhệgiữakiếnthứctươngđốivàtuyệtđối,giữasựvật-sựviệc(“sự”)vànguyêntắcnềntảng(“lý”).KhởixướngsơđồnàylàĐộngSơn,nhưngnónảysinhtừcáctiếpxúccủaThiềnvớitôngHoaNghiêm(tiếngNhật:Kegon),vàgiáophápNgũVịliênquanmậtthiếtvớigiáophápTứphápgiới.(10)NgũVịthườngđượcmiêutảtheovịthếtươngđốigiữaquân(vua)vàthần(tôi),haychủvàkhách,tươngứngđạidiệncholývàsự.Đólà:

1.Quânthịthần(vuanhìnxuốngtôi).

2.Thầnhướngquân(tôinhìnlênvua).

3.Quân.

4.Thần.

5.Quânthầnhiệpđạo(vuatôicùngtròchuyện).

CóthểtạmnóirằngbốnđịavịđầutiênliênquanđếnTứphápgiớicủaHoaNghiêmtông,mặcdùmốiquanhệởđâycóphầnphứctạphơn,còncáithứnămlà“tựnhiên”.Nóicáchkhác,ngườitacóthểnhìnnhậnvũtrụ,hayPhápgiới,từmộtsốquanđiểmcógiátrịtươngđươngnhau-lànhiều,làmột,vừalàmộtvừalànhiều,chẳngphảimộtchẳngphảinhiều.NhưngvịthếcuốicùngcủaThiềnlànókhôngcóbấtkỳquanđiểmcụthểnào,nhưnglạitựdonhậnmọiquanđiểmtùytheohoàncảnh.NhưlờiLâmTế:

Cókhiđoạtngườikhôngđoạtcảnh,cókhiđoạtcảnhkhôngđoạtngười.Cókhingườicảnhđềuđoạt.Cókhingườicảnhđềukhôngđoạt.(11)

Vàđôilúcngàicóthểnóithêm:Cókhitachỉvôsự.(12)

Huấnluyệncôngánđiđếnchỗkếtthúcởgiaiđoạnhoàntoàntựnhiên,tựdotrongcảcảnhgiớituyệtđốilẫntươngđối,nhưngvìsựtựdonàykhôngđốingượcvớitrậttựquyước,màđúnghơnnólàsựtựdo“nângđỡthếgiới”,nêngiaiđoạntuhọccuốicùngbaohàmmốiquanhệcủaThiềnvớicácquytắctrongđờisốngxãhộivàtănglữ.NhưVânMôncólầntừnghỏi:“Thếgiớirộnglớnbaola,vìsaonghetiếngchuônglạimặcáobảymàu?”(13)Câutrảlờicủamộtthiềnsưkháctrongmộtngữcảnhhoàntoànkhácbiệtcũngrấtphùhợpởđây:“Nếucóbấtcứlýdogìchonóthìôngcóthểchặtđầuta!”Bởilẽ,hànhviđạođứcchỉthậtsựcóđạođứckhinótựdo,khôngbịcưỡngbáchbởimộtlýdohayđòihỏi.ĐâycũnglàýnghĩasâuxanhấtcủahọcthuyếtCơĐốcvềýchítựdo,theođóhànhđộng“trongsựhợpnhấtvớiChúa”tứclàhànhđộngkhôngphảitừsựcâuthúccủasợhãihaykiêungạo,cũngkhôngphảitừ

hyvọngđượctưởngthưởng,màvớitìnhyêuvôđiềukiệncủa“độnglựcbấtđộng”.

Nếunóihệthốngcôngáncónhữngmốinguyhaytrởngạinhấtđịnhthìcũngchỉlànóibấtkỳthứgìcũngcóthểbịsửdụngsai.Nólàmộtkỹthuậthếtsứcphứctạp,thậmchíđãđượcthểchếhóa,dovậydễcósựmàumèthiếutựnhiên.Nhưngkỹthuậtnàocũngvậy,dùlàphikỹthuậtnhưphươngpháp“khôngcóphươngpháp”củaBànKhuê.Chínhđiềunàycũngcóthểtrởthànhthứđểtônsùng.Nhưngđiềuquantrọnglàcónhậnthứcvềnhữngđiểmtạiđócáctrởngạinhiềukhảnăngxảyranhất,vàcóvẻnhưtronghuấnluyệncôngáncóhaiđiểmnhưvậy.

Thứnhấtlàkhăngkhăngrằngcôngánlà“conđườngduynhất”đểcóthựcchứngThiềnchânthực.Đươngnhiên,ngườitacóthểkhôngđềcậpđếnvấnđềnàybằngcáchnóirằngThiền,bêncạnhlàmộttrảinghiệmgiácngộ,chínhlàcáchtrìnhbàyPhậtphápmàcôngánthểhiện.NhưngnhưvậythìtôngTàoĐộngkhôngphảiThiền,vàkhôngthểtìmthấyThiềnởđâungoàitruyềnthốngcụthểcủadòngLâmTế.Nếuđịnhnghĩanhưvậy,Thiềnkhôngcótínhphổquát,nótrởthànhthứngoạilaivàchịuảnhhưởngcủavănhóagiốngnhưkịchhátNhậtBản(No)haythưphápTrungQuốc.TừnhãnquanphươngTây,Thiềnnhưvậychỉhấpdẫnnhữngngườithíchchơi“đồNhật”,nhữngngườitheochủnghĩalãngmạnthíchlàmrabộlàngườiNhật.Khôngcógìcốhữulà“xấu”trongsựlãngmạnnày,vìchẳngcócáigìgọilànhữngnềnvănhóa“thuầnchủng”cả,vàsựvaymượnphongcáchcủangườikhácluôncộngthêmvàosựđadạngvàgiavịcủacuộcsống.NhưngThiềncònhơnnhiềumộtsựtinhtếvềvănhóa.

Trởngạithứhai,vànghiêmtrọnghơn,cóthểnảysinhtừsựđốilậpgiữasatorivới“cảmgiácnghi”mãnhliệtmànhiềungườiủnghộcôngánrấtchủýkhuyếnkhích.Bởinhưvậylàthúcđẩysatorinhịnguyên.Nóiđộsâucủachứngngộtỉlệvớiđộmãnhliệtcủatìmcầutrướcđótứclàlầmlẫnchứngngộvớinhữngcáiphụthuộcvàonóvềmặtcảmxúcthuầntúy.Chẳnghạn,nếumuốncảmthấybànchânnhẹnhõmđầykhoankhoái,chỉcầnnhétchìvàogiàyvàđiloanhquanhmộtlúcrồitháochìra.Cảmgiácgiảitỏachắcchắnsẽtỉlệthuậnvớiđộdàithờigianđãmangđôigiàynhưvậyvàvớikhốilượngcủachì.Điềunàygiốngnhưmánhlớiquenthuộccủanhữngngườiđiềuhànhcáccuộchọptôn

giáonhằmthứctỉnhlạiđứctin,họtạochotínđồsựhưngphấnlớnvềcảmxúcbằngcáchđầutiêngieomộtcảmgiáctộilỗisâusắc,sauđógiảitỏanóbằngniềmtinvàoJesus.Nhưngsự“hưngphấn”nhưvậykhôngkéodàilâu,vàkiểungộnhưvậylàđiềuVânPhongnóitới:“Tăngnàohộithìvàothẳngđịangụcnhanhnhưtênbắn.”(14)

Chứngngộgầnnhưtấtyếubaohàmmộtcảmgiácgiảitỏa,bởinóchấmdứtsựcâuthúctâmlýtheothóiquenlàcốgắngdùngtâmbắttâm,thóiquenấyđếnlượtnótạorabảnngãvớitấtcảnhữngmâuthuẫnvàphòngthủcủanó.Quathờigian,cảmgiácgiảitỏamấtdần,nhưngngộthìkhông,trừphingườitađãlẫnlộnnóvớicảmgiácgiảitỏavàtìmcáchkhaithácnóbằngcáchchìmđắmtrongtrạngtháiphê.Bởivậy,chứngngộchỉngẫunhiêngâydễchịuhayphê,chỉlàmộttrảinghiệmgiảitỏacảmxúcmãnhliệtlúcđầu.Còntựthân,nóchỉlàchấmdứtsựdụngtâmngớngẩnvàthiếutựnhiên.Ngoàicáiđóra,nólàvôsự-chẳngcógìđặcbiệt-vìnộidungrốtráocủachứngngộkhôngbaogiờlàmộtđốitượngcụthểđểbiếthaytrảinghiệm.Giáopháp“Tứbấtkiến”củaPhậtdạyrằngtánhkhông(sunya)đốivớiPhậtcũngnhưnướcđốivớicá,nhưkhôngkhíđốivớiconngười,nhưbảnchấtsựvậtđốivớivọngtưởng-đềulànhữngthứnằmngoàiquanniệm.

Mộtđiềuhẳnphảirõràng,dùthựcchấtnhấtvàcơbảnnhấtchúngtacólàgì,cáiấycũngkhôngbaogiờlàmộtđốitượngriêngbiệtđểbiết.Bấtkểđiềugìchúngtacóthểbiết-sốngvàchết,sángvàtối,đặcvàrỗng-sẽlànhữngkhíacạnhtươngđốicủathứgìđócũngchẳngthểlãnhhộiynhưmàucủakhônggian.Chứngngộkhôngphảilàbiếtthựctạinàylàgì.NhưlờimộtbàithơThiềnLâmCúTập:

Bướmghéhoamớitrồng,

ĐạtMachẳngbiếtđạo.(15)

Chứngngộtứclàbiếtthựctạikhônglàgì.Nónghĩalàngừngđồngnhấtbảnthânvớibấtkỳđốitượngđểbiếtnào.Mọikhẳngđịnhvềvậtchấtcănbảnhaynănglượngcủathựctạiđềuvônghĩa,cũngvậy,bấtkỳkhẳngđịnh“tôilàgì”trongcốtlõisựtồntạicủatôicũnglàđiềuhếtsứcđiênrồ.Vọngtưởnglàtiềnđềsiêuhìnhsailầmởngaygốcrễcủalương

tri;nólàbảnthểluậnvànhậnthứcluậnvôthứccủangườiphàm,làsựthừanhậnngầmcủaanhtarằngmìnhlà“thứgìđó”.Đươngnhiên,chorằng“tôikhônglàgì”cũngsainhưvậy,vìgìhaykhônggì,làhaykhônglà,đềulànhữngkháiniệmliênquanvớinhau,đềuthuộcvềcái“đượcbiết”.

Mộtphươngphápthưgiãncơbắtđầubằngcáchtăngtrươnglựccơsaochocócảmnhậnrõđiềugìkhôngnênlàm.(16)Ởgócđộnày,việcsửdụngcôngánkhởiđầunhằmtăngcườngnỗlựcngớngẩn“dụngtâmbắttâm”hẳncóýnghĩanàođó.Nhưngđồngnhấtchứngngộvớicảmgiácgiảitỏamànómanglại,vớicảmgiácthưgiãn,làmộtđiềuhếtsứclầmlẫn,bởingộlàsựbuôngbỏ,khôngphảilàcảmnhận.Dovậy,khíacạnhnhậnthứccủaThiềnkhôngphảilàngộ-khôngphải“bảntâm”-màlàmọithứngườitađượctựdolàm,thấy,vàcảmnhận,khisựcâuthúctrongtâmđãđượcgiảitỏa.

Từquanđiểmnày,niềmtinđơngiảncủaBànKhuêvào“Tâmbấtsinh”haythậmchíphápNiệmPhậtcủangàiThânLoancũnglànhữnglốivàongộ.Để“buôngbỏ”,khôngphảilúcnàocũngcầnnỗlựcnắmbắtđếnkiệtsứcchotớikhikhôngthểchịuđựngđược.Ngượcvớiconđườngbạolựcnày,còncó“nhuđạo”-“conđườnghòanhã”-conđườngthấyrằngtâm,haythựctạicănbản,vẫnluôntựnhiênvàkhôngthểnắmbắtdùngườitacórángnắmbắtnóhaykhông.Cólàmhaykhônglàmcũngkhônghềdínhdáng.Nghĩrằngphảinắmbắthaykhôngnắmbắt,buôngbỏhaykhôngbuôngbỏ,nhưthếchỉthúcđẩyảotưởngrằngngãlàthật,vànhữngsắpđặtcủacủanólànhữngchướngngạiđốivớiĐạo.Ngoàisựhoạtdụngtựnhiêncủa“Tâmbấtsinh”,nhữngnỗlựchayphinỗlựcnhưvậyđềuhoàntoànvôdụng.NóitheongônngữhìnhtượnghơncủaThânLoan,ngườitachỉcầnngheđến“nguyệncứuđộ”củaPhậtADiĐàvàtrìdanhhiệungài,tứcniệmPhật,dùchỉmộtlầnmàkhôngbậntâmmìnhcóniềmtinhaykhông,haymìnhcóvôcầuhaykhông.Tấtcảnhữngbậntâmnhưvậyđềulàngãmạn.NhưlờiKichi-bei,nhàhuyềnmônpháiChântông:

Khitoànbộýtưởngvềnănglựctựthândựatrêncácgiátrịđạođứcvàcácphươngpháprènluyệnđãđượctẩysạch,tronganhchẳngcòngìđểtuyênbốrằngnólà

ngườinghe,chínhvìvậyanhkhôngbỏlỡbấtkỳđiềugìmìnhnghe.(17)

Chừngnàocònnghĩtớilắngnghe,ngườitacònkhôngthểngherõ,vàchừngnàocònnghĩtớicốgắnghaykhôngcốgắngbuôngbỏcáitôi,ngườitacònkhôngthểbuôngbỏ.Nhưngdùcónghĩvềnghehaykhông,cáitaivẫnđangnghenhưvậy,chẳnggìcóthểngăncảnâmthanhđếnvớichúng.

Lợithếcủaphươngphápcôngáncólẽởchỗ,đốivớinhữngmụcđíchchung,conđườngkhácthìquátinhtế,quádễbịdiễngiảisai-nhấtlàbởinhữngvịtăngluônsẵnsàngsửdụngnónhưlờibàochữachoviệctiêuphíthờigianquanhtuviện,sốngdựavàotiềncúngdườngcủadânthườngmộđạo.Đâygầnnhưchắcchắnlàlýdotạisaosựnhấnmạnh“đừngtìmcầu”củacácthiềnsưđờiĐườngđãđưađếnviệcứngdụngcôngánquyếtliệthơn,dùngnólàmmộtphươngtiệntiêutrừsứcmạnhcủaýchííchkỷ.ThiềncủaBànKhuê,dokhôngcóphươngpháphayphươngtiện,nênkhôngtạocơsởnàođểlậpratrườngpháihaythiềnviện,vàtusĩhoàntoàncóthểđiconđườngcủahọ,trởthànhnôngdânhoặcngưdân.Kếtquảlà,chẳngcònlạidấuhiệubênngoàinàovềThiền,chẳngcònbấtkỳngóntaynàochỉtớimặttrăngChânlý-vàđâylàđiềucầnthiếtchosứmệnhcứuđộchúngsinhcủaBồtát,mặcdùnócórủirolànhầmlẫnngóntayvớimặttrăng.

Chương4THIỀNTRONGNGHỆTHUẬTThậtmay,chúngtakhôngchỉđượcnghevềThiền,màcòncóthể

thấynó.“Trămnghekhôngbằngmắtthấy”,bởivậybiểuđạtcủaThiềntrongnghệthuậtchochúngtamộttrongnhữngcáchtrựctiếpnhấtđểhiểunó.NhấtlàkhicáchìnhthứcnghệthuậtmàThiềntạorakhôngmangcùngtínhtượngtrưnggiốngnhưcácloạihìnhnghệthuậtPhậtgiáokhác,haynghệthuật“tôngiáo”nóichung.ChủđềưathíchcủacácnghệsĩThiền,dùhọasĩhaythisĩ,lànhữngthứchúngtanêngọilàtựnhiên,cụthểvàtrầntục.DùquaysangĐứcPhật,chưTổhaychưthiềnsư,họcũngmiêutảcácvịtheocáchđặcbiệttrầntrụivàconngười.ĐólàchưanóinghệthuậtThiềnkhôngchỉ,cũngkhôngchủyếu,mangtínhmiêutả.Ngaytronghộihọa,tácphẩmnghệthuậtkhôngnhữngđượccoilàmiêutảtựnhiên,màchínhnólàmộttácphẩmcủatựnhiên.Bởilẽ,chínhkỹthuậtấybaohàmnghệthuậtphinghệthuật,hayđiềumàSabroHasegawagọilà“ngẫuhứngcókiểmsoát”,khiếnchocácbứcvẽđượchìnhthànhcũngtựnhiênnhưđávàcỏmàchúngmiêutả.

ĐiềunàykhôngcónghĩalàcáchìnhthứcnghệthuậtcủaThiềnbịphómặcchongẫunhiênthuầntúy,nhưthểnhúngmộtconrắnvàomựcrồiđểnóngọngoạyquanhtờgiấy.Ýnghĩađúnghơnlàởchỗ,vớiThiềnkhôngcósựphânchia,khôngcómâuthuẫnnàogiữayếutốtựnhiêncủangẫunhiênvàyếutốconngườicủakiểmsoát.Nănglựctạodựngcủatâmconngườicũngkhôngkémtựnhiênhơnhànhđộnghìnhthànhcủacâyhayong,nêntừnhãnquanThiền,khôngcómâuthuẫnnàokhinóirằngkỹthuậttrongnghệthuậtlàsựrènluyệntrongtựnhiên,vàlàsựtựnhiêntrongrènluyện.

CácloạihìnhnghệthuậtcủathếgiớiphươngTâyhìnhthànhtừnhữngtruyềnthốngtâmlinhvàtriếthọc,màtrongấy,tinhthầnbịphânchiakhỏitựnhiên,nóđếntừtrêntrời,tácđộnglêntựnhiênnhưthểmộtnănglượngthôngminhtácđộnglênmộtchấtliệutrơlìvàngoancố.VìlẽđómàMalraux(1)luônnóivềngườinghệsĩ“chinhphục”

phươngtiệncủaông,giốngnhưcácnhàthámhiểmvàkhoahọcgianóivềchinhphụccácngọnnúihaychinhphụckhônggian.VớingườiTrungHoavàNhậtBản,đâylànhữngdiễnđạtkỳcục,bởikhileonúi,ngọnnúicũngnângđỡanhlêncaonhiềunhưchínhchânanh,vàkhivẽ,câycọ,mựcvàgiấycũngquyếtđịnhkếtquảnhiềunhưchínhtayanh.

Đạogiáo,NhogiáovàThiềnđềubiểuđạtmộttâmtínhcảmthấymìnhởtrongvũtrụhoàntoànthoảimáinày,thấyconngườilàphầnkhôngtáchrờicủamôitrường.Trítuệloàingườikhôngphảimộttinhthầnbịgiamhãmtừxa,màlàmộtkhíacạnhcủatoànbộthểcânbằngphứctạpcủathếgiớitựnhiên,vớinhữngnguyêntắcđượckhámphálầnđầutrongKinhDịch.Trờivàđấtcũnglàthànhviêncủathểnày,tựnhiênlàchacũngnhiềunhưlàmẹ,bởilẽcáiĐạo,cơchếvậnhànhcủatựnhiên,banđầubiểuthịthànhdươngvàâm-đựcvàcái,cácnguyênlýkhẳngđịnhvàphủđịnh,chúngduytrìtrậttựthếgiớitrongsựcânbằngđộngcủachúng.TrikiếncốtlõicủavănhóaViễnĐôngnóirằng,nhữngcáiđốilậpcóliênhệvớinhau,vàcănbảnchúngvôcùnghòahợpvớinhau.Mâuthuẫnluônlàđiềutươngđốibềmặt,bởikhôngthểcómâuthuẫncănbảnnàonếucáccặpđốilậplạiphụthuộclẫnnhau.Vìvậy,sựphânchiacứngnhắctinhthầnkhỏitựnhiên,chủthểkhỏiđốitượng,tốtkhỏixấu,nghệsĩkhỏiphươngtiệnlàhoàntoànxalạvớinềnvănhóanày.

Mộtvũtrụmànguyênlýcănbảnlàtínhtươngđốithayvìxungđộtthìtrongấykhôngcómụcđích,bởilẽkhôngcóchiếnthắngnàođểgiànhlấy,khôngcómụctiêunàođểđạtđược.Mọimụctiêu,nhưthếgiớitựnóchothấy,đềulàmộttháicực,mộtđốilập,vànóchỉtồntạitrongmốiquanhệvớicựckia.Thếgiớisẽchẳngđiđâu,bởithếkhôngcógìphảivội.Ngườitacũngcóthể“thoảimái”nhưchínhtựnhiên,vàtrongtiếngTrung,cócùngmộttừđểchỉsự“thayđổi”củatựnhiênvàsự“thoảimái”,đólà易,(dịch,dị).ThếnênđâylànguyêntắcđầutiêntrongtìmhiểuThiềnvàbấtkỳnghệthuậtViễnĐôngnào:vộivàng,vàtấtcảnhữnggìnókéotheo,làtaihại.Bởilẽkhôngcómụctiêunàođểgiànhđược.Khoảnhkhắcmộtmụctiêuđượchìnhthành,sẽkhôngthểthựchànhngónnghềcủanghệthuậtấy,khôngthểtinhthôngsựtinhxảotrongkỹthuậtcủanó.Dướiconmắtquansátvàphêbìnhcủavịthầy,ngườitacóthểtậpviếttiếngTrungngàynàyquangàykhác,thángnàyquathángnọ.Nhưngvịthầyquansátgiốngnhưngườilàmvườn

quansátcáicâylớnlên,ôngấymuốnmônsinhcótháiđộcủacáicây-củasựtăngtrưởngvômụcđích,khôngcóđườngtắttrongấy,bởimọigiaiđoạncủaconđườnglàkhởiđầumàcũnglàkếtthúc.Vìlẽđó,vịthầythànhtựunhấtcũngkhôngthấymìnhđángtựhàovì“tớiđích”hơnngườikhởiđầumòmẫmnhất.

Dùcóvẻnghịchlý,cuộcsốngtheođuổimụcđíchlạichẳngcónộidunghaynghĩalýgì.Nócứvộivàng,vàbỏlỡmọithứ.Dothongthả,nêncuộcsốngkhôngmụcđíchkhôngbỏlỡgì,bởilẽchỉkhikhôngcómụctiêuvàkhôngvộivàng,cácgiácquancủaconngườimớirộngmởtrọnvẹnđểđónnhậnthếgiới.Khôngvộicũngtứclàkhôngcósựcanthiệpnhấtđịnhvàotiếntrìnhtựnhiêncủasựviệc,nhấtlàkhingườitacảmthấytiếntrìnhtựnhiênấyđitheocácnguyêntắckhôngxalạvớitrítuệloàingười.Chẳnghạn,nhưchúngtađãthấy,tâmtínhĐạogiakhôngtạohayépbấtcứthứgì,mà“tăngtrưởng”mọithứ.Khilýlẽconngườiđượccoilàmộtbiểuđạtcủacùngsựcânbằngâm-dươngtựphátgiốngnhưvũtrụtựnhiên,thìhànhđộngcủaconngườilênmôitrườngkhôngđượcthấylàmộtmâuthuẫn,mộthànhđộngtừbênngoài.Vìthế,sựkhácbiệtgiữathúcépvàtăngtrưởngkhôngthểbàytỏthànhnênhaykhôngnênlàmgìtheonhữnghướngcụthểnào,màkhácbiệtấycănbảnnằmởtínhchấtvàcảmnhậnvềhànhđộng.CáikhóđểmôtảnhữngđiềunàychophươngTâylàởchỗngườivộivàngthìkhôngthểcảmnhận.

Cólẽcáchtốtnhấtđểdiễnđạttoànbộquanđiểmnàytrongnghệthuậtlàthôngquahộihọavàthica.MặcdùnghệthuậtThiềncóvẻbịgiớihạntrongnhữngbiểuđạtvănhóatinhtếhơn,nênnhớrằnghầuhếtmọinghềnghiệphayngónnghềthủcôngởNhậtBảnđượcgọilàdo,tứcĐạo,khôngkhácđiềuởphươngTâytừngđượcgọilà“bíquyết”.Mọido,đếnmộtmứcđộnàođó,đềumộtthờitừnglàphươngphápthôngquacôngviệcđểhọccácnguyênlýhàmchứatrongĐạogiáo,ThiềnvàNhogiáo,ngaynhưnghềthợnềhiệnđạilàdocònlạitừthờingónnghềcủathợnềlàmộtphươngtiệnnhậpmônvàomộttruyềnthốngtâmlinh.KểcảởOsakangàynay,mộtsốthươnggiacótuổivẫntheomộtdohaycáchkinhdoanhdựatrênshingaku-mộtcơchếtâmlýgắnbómậtthiếtvớiThiền.

SaucuộcđànápPhậtgiáoTrungHoanăm,Thiềncóthờigian

khôngchỉlàhìnhthứcPhậtgiáochiphối,màcòngâyảnhhưởngtâmlinhmạnhnhấtlênsựpháttriểncủavănhóaTrungHoa.ẢnhhưởngnàylênđếnđỉnhđiểmvàođờiNamTống(1127-1279),thờiấythiềnviệntrởthànhcáctrungtâmhàngđầucủahọcthuậtTrungHoa.CáchọcgiảdânthườngcũngnhưNhogiavàĐạogiađếnđâyđểnghiêncứudàingày,cònthiềntăngthìcũngtìmhiểunhữngtácphẩmcổđiểncủaTrungQuốc.ViếtláchvàlàmthơnằmtrongnhữnglưutâmchínhcủahọcgiảTrungHoa,vàdokiểuhộihọaTrungHoagầnnanáviếtlách,nênvaitròcủahọcgiả,nghệsĩvàthisĩkhôngquátáchrời.Nhữngtaonhân-họcgiảTrungHoakhôngphảilàngườichuyênhẳnthứgì,cònvớithiềntăng,sẽhoàntoàntráitựnhiênnếuhọchỉgiớihạnsựlưutâmvàhoạtđộngcủamìnhvàonhữngsựviệcthuầntúy“tôngiáo”.Kếtquảlà,đâuđâucũngthấysựkếthợpchéogiữanhữngtheođuổitriếthọc,họcthuật,thicavànghệthuật,trongđócảmnhậncủaThiềnvàĐạogiáovềcái“tựnhiên”trởthànhdấuấnchủđạo.Cũngchínhtrongthờikỳnày,ĐạoNguyênvàVinhTâyđãtừNhậtBảntới,rồiđưaThiềnvềđấtnướccủahọ,kéotheomộtdòngchảykhôngngừngcáchọcgiả-tusĩNhậtBản,nônnóngđưavềnhàkhôngchỉThiềnmàmọikhíacạnhkháccủavănhóaTrungHoa.Lũlượtnhữngtusĩ,vớisốlượnggầnnhưtrànngậpcácthiềnviện,liêntụcqualạigiữaTrungQuốcvàNhật,mangtheokhôngchỉkinhsáchvàcổthưTrungHoa,màcảtrà,tơlụa,đồgốm,nhang,tranh,thuốcmen,nhạccụ,vàmọithứtinhtếcủavănhóaTrungHoa-đólàchưakểhọđưatheocảnhữngnghệsĩvànghệnhânTrungQuốc.

GầnnhấtvớicảmnhậnvềThiềnlàmộtphongcáchhộihọakiểuthưpháp,dùngmựcđentrêngiấyhoặclụa-thôngthườngmộtbứcvẽkèmmộtbàithơ.MựcđenTrungQuốccókhảnăngtạosựđadạnglớnvềsắctháitùyvàothayđổilượngnước,ngaybảnthânmựccũngđượcthấylàmangrấtnhiềutínhchấtvà“sắcđộ”củamàuđen.Mựcbanđầuởdạngthỏi,đượchòabằngcáchrótchútnướcvàomộtcáiđĩanôngbằngđá,rồimàimựctrênđóchođếnkhidungdịchcóđộđậmcầnthiết.Viếthayvẽđượcthựchiệnvớimộtcâybútlôngđầunhọngọttừthântre-câybútđượcgiữthẳng,cổtaykhôngtìvàogiấy,đầulôngbútmềmnênnétvẽrấtđadạng.Vìnétchạmbútrấtnhẹvàthườngthayđổi,vàvìphảiliêntụcdichuyểntrêntờgiấyhútmựcđểmựcrađều,nênđểkiểmsoát,bàntayvàcánhtayphảidichuyểntựdonhưthểđangkhiêuvũthayvìđangviếttrêngiấy.Nóingắngọn,nólàmộtcôngcụhoànhảođểbiểulộ

sựtựnhiênkhôngdodự,vàchỉmộtnétbútlàtínhcáchđủ“phôbày”trướcngườiquansátcókinhnghiệm.

Sumi-e,cáchngườiNhậtgọikiểuhộihọanày,cólẽđãđượchoànthiệnngaytừđờiĐườngbởihaibậcthầygầnnhưhuyềnthoạilàNgôĐạoTử(~700-)vàVươngDuy(~698-759).Tuynhiên,tínhchânthựccủacáctácphẩmđượcgánchohọlàđiềucònphảinghivấn,mặcdùchúngcóthểđãcótừthếkỷ9,trongđócómộtbứchọađậmchấtThiềnlàbứcvẽthácnướcthuộctrườngpháiấntượng,đượccholàcủaVươngDuy-mộtdòngchảynhưsấmđộngđầysứcmạnh,đượcgợirabằngvàinétlướtbúthơiconggiữahaikhốiđá.ThờiđạilớnchosựhìnhthànhphongcáchnàychắcchắnlàđờiTống,vớiđạidiệnlànhữnghọasĩnhưHạKhuê,MãViễn,MụcKhêvàLươngKhải.

CácbậcthầyđờiTốngnổitrộinhấtlànhữnghọasĩvẽphongcảnh,nhữngngườisángtạonênmộttruyềnthống“vẽthiênnhiên”hầunhưchưanơinàotrênthếgiớivượtquanổi.Nóchochúngtathấyđượcđờisốngcủatựnhiên-củanúi,sông,sương,đá,câyvàchim-nhưđượccảmnhậnbởiĐạogiáovàThiền.Nólàmộtthếgiớiconngườithuộcvềmàkhôngchiphối;tựnólàđủ,nókhôngđược“tạoravì”bấtkỳai,haytựnócómộtmụcđíchgì.NhưlờiHuyềnGiác:

Trăngsôngtỏ,giótùnglay

Đêmtrườngthanhvắngđểchiđây?(2)

PhongcảnhđờiĐườngkhônghềdịthườngvàđượccáchđiệuhóanhưcácnhàphêbìnhphươngTâythườnggiảthiết,bởinếuđitrongmộtlãnhthổtươngtự,mộtvùngđấtnhiềunúivàsươngnhưvậy,thìsẽthấyphongcảnhởmọikhúcquanhcủaconđường,vàchẳngcógìkhóđểngườichụpảnhchụpnhữngbứchìnhgiốnghệtcácbứchọaTrungHoa.MộttrongnhữngđặcđiểmđậpvàomắtnhấtcủaphongcảnhTrungHoa,nhưtrongtranhsumi-enóichung,làsựrỗngkhôngtươngđốicủabứchọa-sựtrốngkhôngtuyvậycóvẻlàmộtphầncủabảnvẽchứkhôngchỉlàphầnnềnkhôngđượcvẽ.Bằngcáchchỉvẽtrongmộtgóc,ngườihọasĩlàmtoànbộkhuvựccủabứctranhtrởnênsốngđộng.MãViễnchẳnghạn,làmộtbậcthầycủakỹthuậtnày,mộtkỹthuậtgần

nhưtrởthành“vẽbằngcáchkhôngvẽ”,haylàđiềuThiềnđôilúcgọilà“chơiđànkhôngdây”.Bímậtnằmởchỗbiếtcáchcânbằnggiữasắcvàkhông,vàtrênhết,biếtkhinàomìnhđã“nói”đủ.BởiThiềnsẽkhônggâyđượccúsốcthẩmmỹhaycúsốcngộnếuvẽthêm,đưaragiảithích,haylờibìnhcólýtrí.Hơnnữa,hìnhảnhgắnbótrọnvẹnđếnvậyvớikhônggiantrốngrỗngsẽmanglạicảmgiácvề“cáiKhôngkỳdiệu”,từđósựviệcđộtnhiênhiệnra.

Điềucũngấntượngkhôngkémlàsựlàmchủcâycọ,làmchủnétvẽtừthanhtaotinhtếđếnsứcmạnhthôráp,từnhữngcáicâyđượctrìnhbàytỉmỉđếnnhữngpháchọađậmvàcóhìnhkhối,đượctạođườngnétbằng“ngẫuhứngcókiểmsoát”quanhữngnétphếtcọrảirácvàbôimựckhôngđềulêngiấy.CácnghệsĩThiềnđãbảotồnkỹthuậtnàytớingàynaytrongcáigọilàphongcáchzengakhivẽkýtựtiếngTrung,vòngtròn,cànhtre,chim,hayhìnhngười,vớinhữngnétcọkhoángđạtvàmạnhmẽ,còntiếptụcchuyểnđộngcảkhibứcvẽđãhoàntất.SauMụcKhê,cólẽbậcthầylớnnhấtvềvẽcọthôlàsưSesshu(1421-1506)ngườiNhật,vớikỹthuậtghêgớmtạoranhữngbứcbìnhphongvẽtùngvàchimtinhtếnhất,nhữngphongcảnhnúinongợinhớtớitranhHạKhuê,vànhữngbứcphongcảnhhầunhưsốngđộngđếnmãnhliệt,đượcsưthựchiệnkhôngchỉbằngcọmàdùngcảnhữngnắmrơmtẩmmựcđểtạođúngđườngnét“tócbay”.

ĐậpngayvàoconmắtphươngTâylàsựmấtcânđốitrongnhữngbứchọanày,làsựnhấtquánnétránhcáchìnhdạngcânđốivàmangtínhhìnhhọc,dùthẳnghaycong.Bởilẽ,đườngcọđặcthùlàlởmchởm,gaigóc,vớinhữngnétxoáythấtthường,nétvẽchớpnhoánghoặcnétphết-luônngẫunhiênthayvìtínhtrước.Ngaycảkhithiềntănghaynghệsĩvẽmộtvòngtrònđơnđộc-mộttrongnhữngchủđềthôngthườngnhấtcủazenga-nókhôngchỉhơilệchtâmvàkhôngrahìnhtròn,màchínhđườngnétcũngđầysứcsốngvàsinhlực,vớinhữngnétngẫunhiênbắntungvàngắtquãngcủacây“cọthô”.Từđây,vòngtròntrừutượngvà“hoànhảo”trởnêncụthểvàtựnhiên-mộtvòngtrònsốngđộng-vàcũngtheocáchấy,đá,cây,mây,nướcsẽhiệnratrướcconmắtTrungHoagiốngchúngnhấtkhichúngchẳnggiốnggìvớicáchìnhdạngdễhiểucủahìnhhọcvàkiếntrúc.

KhoahọcphươngTâyđãlàmtựnhiêntrởnêndễhiểudựavàosự

đốixứngvàquycủcủanó,đãphântíchnhữnghìnhthểthấtthườngnhấtcủanóthànhnhữngthànhphầncóhìnhdạngcânxứngvàđolườngđược.Kếtquảlà,chúngtacókhuynhhướngnhìnnhậnvàđốixửvớitựnhiênnhưmột“trậttự”,màyếutốtựphátđãđược“lọcra”.Nhưngtrậttựnàylàhuyễn,còn“chânnhư”củasựvậtthìkhôngcógìchungvớinhữngthứkhôkhanthuầntúykháiniệmgọilàcáchìnhvuông,hìnhtrònhaytamgiáchoànhảo-trừphiđólàsựtìnhcờtựnhiên.VậymàđâylạilàlýdotâmthứcphươngTâybịhoangmangkhinhữngquanniệmcótrậttựvềvũtrụbịvỡtan,khihoạtđộngcănbảncủathếgiớivậtchấtđượcthấylà“mộtnguyênlývềtínhkhôngchắcchắn”.Chúngtathấymộtthếgiớinhưvậythậtvônghĩavàphinhântính,songnếubiếtđếncácloạihìnhnghệthuậtTrungHoavàNhậtBản,cóthểchúngtasẽcómộtnhậnthứchoàntoànmớivềthếgiớitrongthựctạisốngđộngvàxétchocùnglàkhôngthểtránhkhỏicủanó.

MụcKhêvàLươngKhảicónhiềubứcvẽchưTổvàchưthiềnsư,màđaphầnđượchọmiêutảnhưnhữngngườiđiênkhùngtựdo,quắcmắt,lahét,thathẩn,hoặccườirốnglêntrướclárơi.ChủđềưathíchđượchọchọnlàmhìnhtượngThiềnlàhaiẩnsĩđiênHànSơn,ThậpĐắc,vàvịthánhdângianbéotrònBốĐại,quađóhoàntấtsựhòahợpkỳdiệugiữangườilangthanghạnhphúcvàkẻlừađảo,nhằmminhhọasựvônghĩavàtrốngrỗngtuyệtvờicủađờisốngThiền.Thiền,vàĐạogiáotớimộtmứcđộnàođó,cólẽlànhữngtruyềnthốngtâmlinhduynhấtcảmthấyđủantâmđểđảkíchchínhmình,hoặcđủtựnhiênđểkhôngchỉcườivàotôngiáocủahọ,màcườingaygiữatôngiáoấy.Trongnhữnghìnhtượngđiênkhùngnày,nghệsĩthiềnkhắchọachútgìđóhơnlàchỉnhạilạichínhcáivôsựhaycáchsống“vôtâm”củahọ,bởilẽcũngnhư“ngựahaylắmtật”,ởđâyámchỉcósựtươngđồnggiữacáilảmnhảmvônghĩacủangườiđiênhạnhphúcvàcuộcsốngvômụcđíchcủathánhnhânthiền.NhưlờimộtbàithơThiềnLâmCúTập:

Ngỗngtrờikhôngđịnhsoibóng,

Nướckhôngcóýlưuhình.

CuộcsốngvômụcđíchbởivậylàchủđềbấtbiếncủamọiloạihìnhnghệthuậtThiền,nódiễnđạttrạngtháibêntrongcủangườinghệsĩ,

chẳngđiđâutrongmộtkhoảnhkhắcphithờigian.Mọingườiđềuthithoảngcónhữngkhoảnhkhắcnày-mùiláđangcháytrongmộtbuổisớmmờsươngthu,mộtđànbồcâungậpnắngbayngượcmâydông,âmthanhcủamộtthácnướcđâuđólúcchậpchoạng,haytiếngkêulẻloikhôngrõcủaconchimgìsâutrongrừng-vàchỉkhiấyhọmớitómđượcnhữngthoángnhìnsốngđộngvềthếgiới,soisángrựcrỡlênnhữnghìnhảnhbấtchợtùavềtrongkýức.TrongnghệthuậtThiền,mọikhungcảnh,mọinétpháchọatrúctronggióhaynhữnghònđácôđơn,đềulàtiếngvọngcủanhữngkhoảnhkhắcnhưvậy.

Khikhoảnhkhắcmangtâmtrạngcôđơnvàyênlặng,nóđượcgọilàsabi,tịch(寂).Khingườinghệsĩđangcảmthấychánnảnhaybuồnbã,vànếutrongsựvôcảmđặcbiệtnàyanhtabắtđượcthoángnhìnvềthứgìđókhádungdịvàkhôngphôtrươngtrongcái“chânnhư”lạthườngcủanó,tâmtrạngấyđượcgọilàwabi,đà(佗).Khikhoảnhkhắcấygợilênsựbuồnbãmãnhliệthơn,hoàicổhơn,gắnvớimùathuvàsựtanbiếncủathếgiới,nóđượcgọilàaware,ai(哀).Vàkhicáihiệnralàsựcảmnhậnđộtngộtvềthứgìđóbíẩn,lạlẫm,gợilêncáikhôngbiếtkhôngbaogiờđượckhámphá,tâmtrạngấyđượcgọilàyugen,uhuyền(幽⽞).NhữngtừtiếngNhậtvôcùngkhódịchnàybaohàmbốntâmtrạngcănbảncủafuryu,phonglưu(⾵流),tứckhungcảnhchungcủa“hươngvịThiền”khinótrinhậnnhữngkhoảnhkhắcvômụcđíchcủacuộcsống.

ĐượctruyềncảmhứngbởicácbậcthầyđờiTống,ngườiNhậtđãsinhramộtloạtnhữnghọasĩvẽtranhsumi-exuấtsắc,màtácphẩmcủahọngàynayxếptrongnhữngbảovậtđánggiánhấtcủanghệthuậtquốcgia-MusoKokushi(1275-1351),ChoDensu(?-1431),Shubun(1414-1465),SogaJasoku(?-1483),Sesshu(1421-1506),MiyamotoMusashi(1582-1645),vànhiềungườikhác.Nhiềubứchọađángchúýcũngđượcvẽbởihaithiềnsưlớn,BạchẨnvàTiênNhai(1750-1837),vịthứhaichothấymộtnăngkhiếuvẽtranhtrừutượnggợimởđángngạcnhiênvềthếkỷ20đếnnỗidễhiểutạisaocórấtnhiềuhọasĩđươngđạilưutâmđếnThiền.

Gầnđầuthếkỷ17,cácnghệsĩNhậtBảnpháttriểnmộtphongcáchsumi-ecònkhơigợivà“thoảimái”hơnnữa,gọilàhaiga,đểminhhọachonhữngbàithơhaiku.Hìnhthứcnàybắtnguồntừzenga,nhữngbức

họakhôngcầukỳcủacácthiềntăng,đikèmcácđoạnthơcủaThiềnLâmCúTậphaynhữngcâunóitừnhiềuvấnđápvàkinhđiểnkhácnhau.Zengavàhaigađạidiệnchohìnhthức“cùngcực”nhấtcủahộihọasumi-e,tựnhiênnhất,phinghệthuậtnhất,dữdộinhất,đầynhững“ngẫuhứngcókiểmsoát”củacâycọ,minhhọasựvônghĩakỳdiệucủachínhtựnhiên.

Từnhữngthờikỳđầutiên,cácthiềnsưđãtỏrasaymêcácbàithơngắn,thâmsâu,rấtsúctíchvàtrựctiếpnhưcáccâuhỏicủahọvềPhậtpháp.Nhiềubàitrongsốnày,nhưnhữngbàichúngtôiđãtríchtừThiềnLâmCúTập,chứanhữngdẫndụcôngkhaiđếnThiềnvàcácnguyênlýcủaThiền.Tuynhiên,giốngnhư“Bacângai”củaĐộngSơnlàcâutrảlờiđậmchấtThiềnnhưngkhôngphảivềThiền,nhữngthiphẩmmangtínhThiềnnhấtlànhữngbàithơ“khôngnóigìcả”,haynóicáchkhác,khôngtriếtlýhaybìnhluậnvềcuộcsống.MộtvịtănghỏithiềnsưPhongHuyệt:“Nóihayimđềukhôngthểnhậnđược.Vậylàmthếnàothôngmàkhôngphạmlỗi?”Sưđáp:

ThườngnhớGiangNamlúcthángBa,

Trămhoatỏahương,chácôhót.(3)

Giốngnhưtronghộihọa,đâycũnglàdiễnđạtvềmộtkhoảnhkhắcsốngđộngtrongcái“chânnhư”thuầnkhiếtcủanó-mặcdùphảinóiranhưvậylàmộtđiềuđángtiếc-vàcácthiềnsưthườngtríchdẫncổthiTrungHoatheocáchnày,sửdụngthơhaicâuhoặcbốncâuđểchỉra,rồikhôngnóigìthêm.

ViệclấythơhaicâutừcổthiTrungHoađểsửdụngnhưcâuhátcũngđượcủnghộtronggiớivănchương,vàvàođầuthếkỷ11,FujiwaraKintođãbiênsoạnmộttuyểntậpcáctríchđoạnnhưvậycùngvớicácbàithơwakangắncủaNhật,đặttiêuđềlàLãngVịnhTập(Roeishu).SửdụngthicatheocáchnàyrõràngbiểuđạtcùngkiểutầmnhìnnghệthuậtnhưchúngtathấytronghộihọacủaMãViễnvàMụcKhê,cùngkiểusửdụngkhoảngtrốngkhông,rồithổisứcsốngvàonóbằngvàinétcọ.Trongthica,khoảngtrốngkhônglàsựimlặngbaoquanhmàthơhaicâuđòihỏi-sựimlặngcủatâmkhingườitakhông“nghĩvề”bài

thơ,màthậtsựcảmcáicảmgiácnógợilên-vôcùngmãnhliệt,dùchỉnóirấtít.

Đếnthếkỷ17,ngườiNhậtđãđưathica“vôngôn”nàytớiđộhoànhảotrongthơhaiku,thểthơchỉcómườibảyâmtiết,gầnnhưbỏrơichủđềngaykhivừagợilên.VớinhữngngườikhôngphảingườiNhật,haikudễtrôngnhưchỉlàmởđầuhaythậmchítiêuđềcủabàithơ,vàkhidịchngườitakhôngthểnàochuyểntảitácđộngâmthanhvànhịpcủachúng.Tuyvậydịchthuậtthườngcóthểchuyểntảihìnhảnh-vàđâylàđiểmquantrọng.Đươngnhiên,cónhiềubàithơhaikuxemragiảtạochẳngkháccácbứchọaNhậtBảntrênnhữngcáikhaysơnmàixuấtkhẩurẻtiền.NhưngngườinghekhôngphảingườiNhậtcầnnhớrằng,mộtbàihaikuhaygiốngnhưmộtviênsỏinémvàohồtâmcủangườinghe,gợilênnhữngliêntưởngtừkýứcphongphúcủachínhanhta.Nómờigọingườinghethamdựthayvìđểanhtacâmlặngthánphụctrướcsựphôdiễncủabàithơấy.

SựpháttriểncủahaikuphầnlớnlàcôngtrìnhcủaBasho(1643-1694),ngườiđòihỏicảmnhậnvềThiềnphảidiễnđạtbằngmộtthểthơhoàntoàntrongtinhthần“vôsự”-“chẳngcógìđặcbiệt”.“Đểviếtthơhaiku,”ôngnói,“hãykiếmmộtđứatrẻcaomộtmét”-bởithơcủaBashocũngmangtínhkháchquanđầycảmhứngnhưbiểulộsựtòmòcủamộtđứatrẻ,thơấytrảlạichochúngtacùngcảmgiácấyvềthếgiớinhưkhinólầnđầurơivàocặpmắtngạcnhiêncủachúngta.

KimihitakeYokimonomiseraYukimaroge

Anhđốtlửa,Tôichoanhthấymộtthứđẹpđẽ-Mộtquảbóngtuyếtlớn!(4)

BashoviếtthơhaikubằnglốinóitiếngNhậtđơngiảnnhất,tấtnhiêntránhngônngữvănchươngvà“sáchvở”,dovậyôngtạoramộtphongcáchkhiếnngườibìnhthườngcũngcóthểthànhnhàthơ.BànKhuê,ngườiđươngthờivớiông,cũnglàmđiềutươngtựvớiThiền,bởi

lẽnhưlờimộtbàitrong“ThơdokacủaIkkyu”:

Bấtkểđiềugì

Đingượctâmvàýthườngdân

SẽngăntrởQuyluậtcủaconngười,

vàQuyluậtcủaPhật.(5)

TinhthầnnàycótronglờidạycủaNamTuyền,“TâmbìnhthườnglàĐạo”-mà“bìnhthường”cónghĩalà“đơngiảnlàconngười”thayvì“hoàntoàntầmthường”.Chínhvìlẽđó,thếkỷ17chứngkiếnkhôngkhíThiềntrởnênphổcậpkhácthườngởNhật,từcáctusĩvàsamurailanđếncảnôngdânvàthợthủcông.

Cảmnhậnchânthựcvềhaiku“lộrõ”ởmộttrongcácbàithơcủaBasho,dùnónóiquánhiềunênkhôngcònthậtsựlàhaiku:

Thậtđángngưỡngmộ,

Ngườikhôngnghĩ“Đờilàphùdu”,

Khithấyánhchớp!

Sởdĩvậyvìhaikuthấysựvậttrong“cáiđanglà”củachúng,khôngbìnhluận-mộtcáinhìnvềthếgiớimàngườiNhậtgọilàsono-mama,“chỉnhưnólà”,hoặc“chỉnhưvậy”.

Cỏdạitrênruộnglúa,

Cắtbỏ,đểnằmvậy-

Phân!

TrongThiền,mộtngườikhôngcótâmriêngnàongoàinhữnggìanhtabiếtvàthấy,điềunàygầnnhưđượcGochikudiễntảtronghaiku:

Đêmdài;

Âmthanhcủanước,

Nóiđiềutôinghĩ.

Vàcòntrựctiếphơn:

Nhữngngôisaodướiao;

Mưamùađông,

Lạilàmgợnnước.

Sovớihộihọa,thơhaikuvàwakacólẽchuyểntảinhữngkhácbiệttinhtếvềbốntâmtrạngtịch,đà,aivàuhuyềndễhơn.Sựcôđơnyênlặng,rùngmìnhcủatịchđượcthấyrõtrong:

Trêncànhkhô

Quạđậu,

Tốimùathu.

Nhưngítrõrànghơn,dovậysâuxahơntrong:

Cơngiónhẹbuổitối,

Nướccuộnlên

Châncondiệc.

Trongrừngsâu

Quảmọngrơi:

Âmthanhcủanước.

Tịch,tuyvậy,làsựcôđơntrongýnghĩakhôngdínhmắccủaPhậtgiáo,thấymọithứnhư“tựchúng”đangxảyratrongcáitựnhiênkỳdiệu.Cùngvớiđólàcảmgiácyênlặngsâuxamênhmông,đangrơixuốngcùngcơnmưatuyếtdài,nuốttrọnmọiâmthanhtronglớpnọlớpkiamềmmại.

Mưatuyếtrơi;

Khôngthểdò,vôtận

Côđơn.

Đà,nhậnthứcbấtchợtvề“chânnhư”khôngđổicủanhữngthứrấtbìnhthường,đặcbiệtkhisựuámcủatươnglainhấtthờicảntrởnhữngkhátvọngcủachúngta,cólẽlàtâmtrạngcủa:

Cổngbằngbụicây,

Cònkhóa-

Conốcsênnày.

Chimgõkiến

Gõmãimộtchỗ:

Ngàyđangkhép.

Mùađônghiuquạnh;

Trongbồnnướcmưa,

Chimsẻđangđi.

Aikhônghẳnlàsầukhổ,khônghẳnhoàicổtheonghĩathôngthườnglàmongmộtquákhứyêuthươngquaylại.Ailàtiếngvọngcủanhữnggìđãqua,nhữnggìđãyêu,aichochúngsựcộnghưởnggiốngnhưmộtnhàthờlớntạocộnghưởngchodànhợpxướng,bởivậykhôngcóaichúngtasẽnghèonànhơn.

BêntườngthànhFuha,khôngaisống;

Cănmáigỗđãđổ;

Nhữnggìcònlại

Chỉlàgiómùathu.

Sươngbuổitối;

Nghĩvềđiềuđãqua,

Xabiếtchừngnào!

Ailàkhoảnhkhắckhủnghoảnggiữakhithấysựngắnngủicủathếgiớivớilòngbuồnphiềnhốitiếc,vàkhithấynóchínhlàsắctướngcủaĐạiKhông.

Dòngsuốigiấumình

Trongcỏ

Củamùathuđangđi.

Lárơi,

Lánằmtrênlá;

Mưađậpvàomưa.

Khoảnhkhắcdịchchuyểnấygầnnhưsắp“vượtqua”trongbàithơhaikudoIssaviếtkhiconôngmất:

Thếgiớinày

Nhưgiọtsương-

Cóthểlàmộtgiọtsương,

Nhưnglại-Nhưnglại-

Uhuyềnnóiđếnmộtkiểubíẩn,bởivậylàtâmtrạngkhómôtảnhất,vàcácbàithơphảitựnói.

Biểnthẫmlại;

Tiếngvịttrời

Trắnguểoải.

Chimchiềnchiện:

Tiếngrơitrongcôđơn,

Chẳngcònlạigì.

Sươngmùdàyđặc,

Tiếnggìhétlên,

Giữathuyềnvànúi?

Cáhồinhảy,

Mâytrôi

Tronglòngsuối.

HoặcmộtvídụvềuhuyềntrongThiềnLâmCúTập:

Giólặng,hoacònrụng

Chimkêu,núithêmu.(6)

ThơhaicâuTrungHoađãliêntụcđượcsửdụngtronghuấnluyệnThiền,ítnhấttừcuốithếkỷ,nênsựxuấthiệncủahaikukhôngcógìđángngạcnhiên.Ảnhhưởngcủanótựlộrõtrongbàithơ“uhuyềnđảongược”sauđâycủaMoritake.BàitrongThiềnLâmCúTậplà:

Kínhvỡchẳngsoiđược,

Hoarụngkhóvềcành.(7)

Moritakeviết:

Hoarụng

Vềcànhsao?

Làconbướm.

TrongsựkếthợpThiềnvớithica,khôngthểkhôngnhắcđếntênvịtăngTàoĐộng,ẩnsĩRyokan(1758-1831).Ngườitathườngnghĩvềthánhnhânấynhưmộtngườivớilòngchânthànhchọctứcsựthùđịchcủathếgiới,nhưngRyokanlạicósựlỗilạccủamộtthánhnhânmàaicũngyêumến-cólẽbởithayvìngườitốtthìngàilàngườitựnhiên,mà

nhưđãnói,giốngnhưmộtđứatrẻ.DễcócảmtưởngrằngtìnhyêuthiênnhiêncủangườiNhậtphầnnhiềulàủymị,chìmđắmtrongnhữngvẻ“dễthương”và“xinhxắn”củatựnhiênnhưbướm,hoaanhđào,trăngthu,hoacúc,nhữngcâytùnggià.(8)NhưngRyokancònlàmộtnhàthơcủarận,bọchét,cókhihoàntoànướtđẫmtrongmưalạnh:

Ngàymưa

SưRyokan

Thươngchothânmình.

Vàtrongcáinhìnvề“tựnhiên”củangài,tấtthảyđềulàmột:

Âmthanhcọrửachảo

Hòatrộn

Vớitiếngchãochàng.

Ởmộtvàiphươngdiện,RyokanlàthánhFranciscủangườiNhật,mặcdùítlộrõtínhtôngiáohơn.Ngườilàanhkhờlangthang,thoảimáivuiđùavớitrẻcon,sốngởmộttúplềucôđộctrongrừngmàmáithìdột,tườngthìtreonhữngbàithơviếttayngoằnngoèokhóđọctuyệtdiệucủangài.Ngàixemlũrậntrongngựcnhưcôntrùngtrongcỏ,vàbiểulộnhữngcảmxúcconngườitựnhiênnhất-buồn,côđơn,bốirối,thươnghại-khôngchútdấuvếttủihổhaykiêungạo.Kểcảkhibịăntrộm,ngàivẫngiàucó,bởi:

Têntrộm

Bỏlạisau

Ánhtrăngbêncửasổ.

Vàkhikhôngcótiền:

Giómangđủ

Lárụng

Đểđốtlửa.

Khicuộcsốngđốivớiquákhứthìtrốngkhông,đốivớitươnglaithìvômụcđích,sựtrốngrỗngấyđượclấpđầybởihiệntại-mộthiệntạithườngquyvềmộtsợitóc,mộtphầngiây,khôngđủthờigianchobấtkỳđiềugìxảyra.Cảmgiácvềmộthiệntạimởrộngđếnvôtậnkhôngởđâurõhơntrongchano-yu,nghệthuậtuốngtrà.Đúngrathuậtngữấynóitớimộtthứgiốngnhư“tràvànướcnóng”,vàchỉriêngbằngnghệthuậtnày,ThiềnđãtạovôsốảnhhưởnglênđờisốngNhật,vìchajinhay“trànhân”làngườiphánquyếtvềvịtrongnhiềunghệthuậtbổtrợmàtràđạodínhđến-kiếntrúc,làmvườn,nghềlàmđồgốm,cáctácphẩmbằngkimloại,sơnmài,vàcắmhoa(ikebana).

Docha-no-yuđãtrởthànhmộttàinghệcổtruyềndànhchophụnữtrẻ,nênnóbịbiếnthànhđềtàicủarấtnhiềuthứủymịvônghĩa-gắnliềnvớinhữngcôgáitrẻtrôngnhưbúpbê,mặcđồkimtuyếntrongnhữngcănphòngđóntrăng,lolắngrángbắtchướcnhữngcảmgiáchếtsứcthiếutựnhiênvềsựmongmanhvàhoaanhđào.Nhưngtrongcáithanhtịnhkhắckhổ,chẳnghạncủatrườngpháiSoshuSen,(9)nghệthuậttràđạolàsựbiểulộchânthựccủaThiền,mànếucầnthìkhôngyêucầudụngcụnàokhácngoàimộtcáibát,tràvànướcnóng.Nếungaycảnhưvậycũngkhôngcó,chado-“tràđạo”-cóthểđượcthựchànhởbấtkỳđâuvớibấtkỳthứgì,bởinóthậtsựtươngtựnhưThiền.

NếuCơĐốclàrượuvàHồigiáolàcàphê,Phậtgiáochắchẳnlàtrà.Vịlắngdịu,làmtỉnhtáovàhơiđắngcủanómanglạimộthươngvịgầnnhưchínhgiácngộ,nhưthểcáiđắnglàsựthôrápdễchịucủa“cảmgiáctựnhiên”,là“conđườngtrungđạo”giữachuavàngọt.Từlâutrướcsựpháttriểncủatràđạo,tràđãđượccácthiềntăngsửdụnglàmchấtkíchthíchđểhànhthiền,vàtrongngữcảnhnhưvậy,nóđượcuốngtrongtâmtrạngnhậnbiếtthongthả,nêntựnhiênthànhmộtkiểuhànhđộng

mangtínhnghithức.Mùahè,nólàmtỉnhtáo,cònmùađông,nólàmấmchonhữngẩnsĩlangthangthíchdựnglềubằngcỏvàtretrongnhữngkhurừngtrênnúi,haybênnhữngdòngsuốilổnnhổnđátronghẻmnúi.SựrỗngkhôngvàgiảndịhoàntoànkhônggâysaonhãngcủaĐạoviệnhaythiềnviệnđãxáclậpphongcáchkhôngchỉchokiểunhàđặcbiệtdànhchotràđạo,màchocảkiếntrúcnộiđịacủaNhậtnóichung.(10)

BồĐềĐạtMa.TranhcủaBạchẨnthiềnsư(HakuinZenji,1683-1786).BộsưutậpYamamoto,theosựchophépcủabảotàngnghệthuậtOakland.

HaiquangcảnhvềđávàvườncátởLongAnTự,Kyoto.

BồĐềĐạtMavàHuệKhả.TranhSesshu(1420-1506).

PhongcảnhHaboku.TranhSesshu(1420-1506),bảotàngTokyo.

“Tràđạo”củagiớitusĩđượctruyềnvàoNhậtBảnbởithiềnsưVinh

Tây,vàmặcdùcóhìnhthứckhácvớitràđạohiệnnay,nóvẫnlànguồngốcbanđầu,cólẽbắtđầuđượcsửdụngtrongđờithườngtừthếkỷ15.Từđây,tràđạođúngcáchđượcSen-noRikyu(1518-1591)hoànthiện,vàtừôngtruyềnrabatrườngpháitràđạogiờđanghưngthịnh.Tràdùngchotràđạokhôngphảilátràthườngngâmtrongnướcnóng,nólàtràxanhlàmthànhbộtmịn,đượcquấytrongnướcnóngbằngmộtcáiđánhtràbằngtre,chođếnkhitrởthànhthứmàmộttácgiảTrungQuốcgọilà“bọtcủangọcbíchdạnglỏng”.Thưởngthứctràđạotốtnhấtlàkhiđượcgiớihạntrongmộtnhómnhỏhoặcchỉgiữahaingườibạn,vàmộtthờitừngđặcbiệtđượcưathíchbởicácsamurai-cònngàynaylàcácdoanhnhânhaybịlàmphiền-nhưmộtcáchđànghoàngtrốnkhỏisựnhốnnháocủathếgiới.(11)

Lýtưởngthì,nơiuốngtràlàmộtbiệtthấtnhỏtáchriêngkhỏinhàởchính,trongkhuvườncủariêngnó.Biệtthấtđượctrảitatami,tứcchiếurơm,quâychungquanhmộtlỗbếp;máithườnglợpbằngrơmkhô;còntường,giốngnhưmọicănnhàNhậtBản,làcácbìnhphonggiấydựavàocáccộtgỗđẽothô.Mộtphíacủacănphòngcómộtcáihốc,gọilàtoko-noma,lànơiđểtreomộtbứctranhhoặcthưphápdạngcuộn,cùngvớimộthònđá,mộtcànhhoa,hoặcmộtđồvậtmangtínhnghệthuậtnàođókhác.

Khôngkhíuốngtrà,dùtrangtrọng,lạithưgiãnlạlùng,kháchđượcthoảimáinóichuyệnhoặcquansáttrongyênlặngnếumuốn.Chủnhàdànhthờigianchâmbếpthancủi,rồidùngmộtcáivátrerótnướcvàomộtcáiấmthấpbèbèlàmbằngsắtmàunâunhạt.Cũngtheocáchtrangtrọngmàhoàntoànthongthảnhưvậy,chủnhàđưaranhữngdụngcụkhác-mộtcáiđĩavớivàimiếngbánh,bátđựngtràvàhộptrà,đồđánhtrà,mộtcáibátlớnchứanhữngthứcònlại.Trongkhichuẩnbịnhữngthứnày,cuộctròchuyệnthânmậttiếptục,vàchẳngmấychốcnướctrongấmbắtđầusủikêuliuriu,nênkháchrơivàoyênlặngđểlắngnghe.Saumộtlúc,chủnhàchâmtràlầnlượtchotừngkháchtừcùngmộtcáibát,lấytràtừhộpbằngmộtquetreuốncongthànhcáithìa,rótnướctừấmbằngcáivácócándài,dùngcáiđánhtràđểđánhnóthànhbọt,rồiđặtbáttrướcmặtvịkháchđầutiên,mặtgâychúýnhấtcủabáthướngvềphíavịkhách.

Bátdùngchotràđạothôngthườngcómàutối,đượclàmdạngthô

ráp,đáykhôngtrángmen,nướcmencạnhbátthườngđượcđểchochảy-mộtsơsuấtmaymắnlúcđầu,đượcxemlàtạoravôsốcơhộicho“ngẫuhứngcókiểmsoát”.ĐặcbiệtđượcưachuộnglànhữngbátăncơmHànQuốcloạichấtlượngthấpnhất,mộtthứhànghóacủanôngdân,bềmặtthô,từđâyđượccáctràsưlựaranhữngkiệttácvôtìnhvềhìnhdạng.Hộptràthườngbằngbạclàmmờhoặcsơnmàiđencàngsẫmcàngtốt,nhưngcókhilàdùnghũđựngthuốccũbằnggốm-nhữngthứđồhoàntoànthiếtthực,màtươngtựcũngđượctràsưlựaradovẻđẹptựnhiêncủachúng.Mộthộptrànổitiếngcólầnvỡthànhtừngmảnh,đượctrétbộtvàngráplại,vậylàtrởnênđánggiáhơnnhiềubởimạnglướicácđườngviềnvàngmỏngmảnhphânbốlungtungtrênbềmặt.Saukhiuốngtrà,kháchcóthểxinđượcxemtấtcảnhữngđồnghềđãđượcsửdụng,bởimỗithứtrongchúngđãđượclàmhoặclựaravớisựchămchúttuyệtđối,vàthườngđượcmangravàodịpấybởimộtđặcđiểmnàođósẽđặcbiệthấpdẫnmộttrongcácvịkhách.

MọidụngcụcủatràđạođãđượclựachọnphùhợpvớinhữngtiêuchuẩnvềvịmànhữngngườinhạycảmnhấtởNhậtđãnghiềnngẫmtrongnhiềuthếkỷ.Dùsựlựachọnthườngbằngtrựcgiác,nhữngđođạccẩnthậnvềcácđồvậtấytiếtlộsựcânxứngthúvịvàbấtngờ-chúngnhưcáctácphẩmcủahìnhhọctựnhiên,tuyệtvờichẳngkhácnàovỏxoắncủaốcanhvũ,haycấutrúccủatinhthểtuyết.Kiếntrúcsư,họasĩ,ngườilàmvườnvàthợthủcôngđủthànhphầnđãlàmviệcdướisựgópýcủacácbậcthầytràđạo,nhưmộtdànhợpxướngtrongsựchỉđạocủanhạctrưởng,để“hươngvị”Thiềncủahọchuyểnvàonhữngvậtthểđượcchínhcácthợthủcônglàmrachosửdụnghằngngày.Điềunàyđặcbiệtđúngvớinhữngthứbìnhthường,thiếtthựcnhưdụngcụlàmbếp,giấydánbìnhphong,bátcanh,ấmvàlytràloạithôngdụng,chiếutrảisàn,rổrá,chaivàbìnhtiệnlợi,vảivócchoquầnáohằngngày,vàhàngtrămmóntạotácđơngiảnkhác,màcùngvớiđóngườiNhậtchothấykhiếuthẩmmỹtinhtếđượckhaitháctốiđa.

Tính“Thiền”củatràđạocànglộranhiềuhơnbởinéttrầntụcthuầntúycủanghithứcuốngtrà,vốnkhôngmangtínhnghilễnhưlễMétcủaCônggiáohaynhữngnghilễphứctạpcủapháiPhậtÂm.Dùkháchtránhcácvấnđềchínhtrị,tàichínhhaylàmănkhitròchuyện,đôilúccũngcósựbànluậnkhôngcóýtranhcãivềcácvấnđềtriếthọc,tấtnhiênchủđềyêuthíchlànghệthuậtvàtựnhiên.Cầnnhớrằngngười

Nhậtmàođầunhữngchủđềấycũngdễdàngvàthoảimáinhưchúngtanóivềthểthaohaydulịch,vàbànluậncủahọvềvẻđẹptựnhiênkhôngphảilàsựgiảtạonhưđôilúcthườngthếtrongnềnvănhóacủachúngta.Hơnnữa,họkhônghềcảmthấycólỗivìtựnhậnmình“trốnchạy”khỏinhữngcáigọilà“thựctế”củacôngviệcvàcạnhtranhngoàiđời.Trốntránhnhữngbậntâmnàycũngtựnhiênvàcầnthiếtnhưngủ,vàhọchẳngthấyhốitiếchaykhóxửkhidànhthờigianđivàothếgiớiĐạogiacủanhữngẩnsĩvôtưlự,langthangquanhữngdãynúinhưmâyđượcgióthổiđi,chẳnglàmgìngoàitrồnghàngrau,ngắmsươngtrôi,nghethácnước.Vàingườicólẽtìmđượcbíquyếtđểđưahaithếgiớilạivớinhau,đểthấy“thựctếkhókhăn”củacuộcsốngconngườicũngchínhlàsựvậnhànhvômụcđíchcủaĐạo,giốngnhưcáchìnhtháicủacànhcâytỏatrongkhôngtrung.TheolờiHồngTựThành(6):

Nếutâmkhôngbịchephủbởisónggió,anhsẽluônsốnggiữacâyxanhvànúibiếc.NếubảnchấtthậtcủaanhcólựcsángtạocủachínhTựnhiên,thìdùđiđâu,anhcũngsẽthấyngỗngbayvàcánhảy.(13)

PhongcáchcủakhuvườnđicùngvớiThiềnvàtràđạođươngnhiênkhôngphảikiểuphongcảnhbắtchướcđượctrangtrícôngphu,vớihạcđồngvànhữngngôichùathunhỏ.ChủýcủanhữngkhuvườnNhậtđẹpnhấtkhôngphảiđểtạoramộtảotưởngduythựcvềphongcảnh,màđơngiảnnhằmgợilênkhôngkhíchungcủa“núivànước”trongmộtkhônggiannhỏ,vớisựsắpđặtthiếtkếsaochonócóvẻđãđượchỗtrợthayvìbịchiphốibởibàntayconngười.NgườilàmvườnThiềnkhôngcóýápđặtmụcđíchriêngcủaanhtalêncáchìnhdạngtựnhiên,màthayvàođócẩnthậnđitheo“ýđịnhvômụcđích”củachínhcáchìnhdạngấy,dùđiềunàyđòihỏisựcẩntrọngvàkỹnănghếtsứckhéoléo.Trênthựctế,ngườilàmvườnkhôngbaogiờngừngtỉa,xén,làmcỏvàuốncây,nhưnganhtalàmvậyvớitinhthầnmìnhchínhlàmộtphầncủakhuvườnthayvìmộttácnhânchỉđạođứngngoài.Anhtakhôngcanthiệpvàotựnhiênbởianhtalàtựnhiên,anhtachămbónnhưthểkhôngchămbón.Nênkhuvườnvừarấtgiảtạolạivôcùngtựnhiên!

TinhthầnnàyđượcthấyrõnhấttrongcáckhuvườncátvàđálớnởKyoto,màvídụnổitiếngnhấtlàkhuvườncủaLongAnTự.Nóbao

gồmnămnhómđáđặttrênmộtkhucáttãirathànhhìnhvuông,dựavàomộtbứctườngđáthấp,vàbaoquanhbởicây.Nógợiramộtbãibiểnhoangsơ,hoặccólẽlàcảnhbiểnvớinhữnghònđảođá,nhưngsựđơngiảnkhótincủanógợilêncảmgiáctịnhvàsángsuốtmạnhđếnmứcthậmchícóthểnắmbắtđượctừmộtbứcảnh.Nghệthuậtchủyếuđónggópchonhữngkhuvườnnhưvậylàbonseki,cóthểtạmgọilà“trồng”đá.Nóđòihỏinhữngchuyếnđigiannanlênnúi,xuốngbiển,rasôngsuối,đểtìmkiếmnhữngtảngđácóhìnhdạngvàcácđườngnétbấtđốixứngđầysốngđộngmàgióvànướcđãtạonên.Đáđượcchởbằngxengựavềvườn,đượcđặtởđósaochotrôngnhưthểđãmọclêntạiđó,gắnkếtvớikhônggianxungquanhhoặcvớicáttươngtựnhưhìnhảnhgắnkếtvớihậucảnhtrongcácbứchọađờiTống.Vìđáphảitrôngnhưtrướcgiờđãluônởvịtríấy,nênnóphảicónétcổkínhrongrêu,vàthayvìrángtrồngrêulênđá,đầutiênhònđáđượcđặtvàinămởmộtnơirêusẽtựmọc,sauđóđượcchuyểnvềvịtrícuốicùng.NhữnghònđáđượclựabởiconmắtnhạycảmcủangườinghệsĩbonsekiđượcxếpvàonhữngbảovậtquốcgiaquýgiánhấtcủaNhật,vàtrừphiđểdichuyển,chúngkhôngđượcbàntayconngườichạmvào.

Cácthiềntăngcũngthíchlàmnhữngkhuvườntậndụngđượcmộtbốcụctựnhiêncósẵn-nhưsắpxếpđávàcâydọctheotriềnsuối,quađótạoramộtkhungcảnhgầngũihơn,gợilênmộthẻmnúitiếpgiápvớinhàcửacủatuviện.Họluôntằntiệnvàdèdặttrongviệcsửdụngmàusắc,giốngnhưcáchọasĩđờiTốngtrướchọ,bởilẽtrongtựnhiênhiếmkhitìmthấycáckhốihoavớimàusắckhácnhaurõrệt.Dùkhôngcânxứng,vườnNhậtvẫnmangmộthìnhtháicóthểcảmthụrõràng;chúngkhônggiốngmộtbứcvẽsơndầulemnhemnhưrấtnhiềuvườnhoacủaAnhvàMỹ,vàsựsaymêvớidángvẻcủacâycònđivàonghệthuậtcắmhoatrongnhà,tạođiểmnhấntronghìnhdạngcủacáccànhvàláđơnthayvìcáccụmmàusắc.

MỗihìnhthứcnghệthuậtđãđượcbàntớiđềuđòihỏimộthuấnluyệnkỹthuậtcũngdựatrêncácnguyênlýnhưhuấnluyệntrongThiền.MôtảđạtnhấthiệncótrongngônngữÂuchâuvềhuấnluyệnnàylàThiềntrongnghệthuậtbắncung(ZenintheArtofArchery)củaEugenHerrigel,mộtcâuchuyệnvềtrảinghiệmcủachínhtácgiảvớimộtbậcthầybắncungcủaNhật.NgoàiracũngphảikểđếnbứcthưvềThiềnvàkiếmđạo(kendo)củathiềnsưTrạchAmthếkỷ17màchúngtatừngđề

cập,đượcSuzukidịchtrongtácphẩmThiềnvàảnhhưởnglênvănhóaNhậtBản(ZenBuddhismandItsInfluenceonJapaneseCulture)củaông.

Vấnđềchínhcủamỗibộmônkểtrênlàlàmsaođưamônsinhđếnchỗanhtathậtsựcóthểbắtđầu.Herrigelmấtgầnnămnămcốgắngtìmracáchđúngđểbuôngdâycung,vìnóphảiđượcthựchiện“khôngchủý”,tươngtựnhưquảchínthìnứtvỏ.Vấnđềcủaônglàgiảiquyếtnghịchlýgiữaviệckhôngngừngthựchànhmàlạikhônghề“cốgắng”,chủđịnhbuôngsợidâycăngmàlạikhông“cốý”.Thầyôngcùnglúcvừathúcgiụcôngtiếptụcrènluyện,rènluyện,nhưngphảichấmdứtnỗlực.Bởilẽ,nghệthuậtấykhôngthểhọcđượctrừphimũitên“tựnóbắnđi”,trừphidâycungđượcbuôngvôsựvàvôniệm,khôngcó“tâm”vàkhôngcó“ngángtrở”,hay“lựachọn”.Sautấtcảnhữngnămthựchànhấy,đếnmộtngàynócứthếxảyra-bằngcáchnào,haytạisao,Herrigelkhôngbaogiờhiểu.

Họccáchsửdụngcọđểviếthayvẽcũngtươngtựnhưvậy.Câycọphảitựvẽ.Điềunàykhôngthểxảyranếungườitakhôngthựchànhliêntục.Nhưngnócũngchẳngthểxảyranếungườitanỗlực.Trongkiếmđạocũngthế,ngườitađầutiênkhôngđượcquyếtđịnhmộtcúđâmnhấtđịnh,sauđótìmcáchthựchiệnnó,vìđếnlúcấyđãquátrễ.Quyếtđịnhvàhànhđộngphảiđồngthời.ĐâylàýnghĩacủahìnhảnhĐạoNguyênnóitớivềcủivàtro,bởikhinóicủikhông“trởthành”trotứclànóirằngnókhôngcóýlàtrotrướckhithậtsựthànhtro-vàkhithànhtronókhôngcònlàcủinữa.ĐạoNguyênnhấnmạnhrằnghaitrạngtháiấy“hoàntoàntáchrời”,tươngtựthầycủaHerrigelkhôngmuốnông“trộnlẫn”haitrạngtháikéovàbuôngdây.Thầyhướngdẫnôngkéonóđếnđiểmcăngtốiđarồidừnglạitạiđó,khôngcóbấtkỳmụcđíchnào,bấtkỳýđịnhnàotrongđầurằngsẽlàmgìtiếptheo.Cũngvậy,trongcáinhìncủaĐạoNguyênvềtọathiền,ngườitaphảingồi“chỉđểngồi”,khôngđượccóbấtkỳýđịnhđạtngộnào.

Nhữngcáinhìnđộtngộtvềtựnhiên,cốtlõicủathơhaiku,cũngxảyratheocáchtươngtự,bởikhingườitatìmkiếmthìchúngkhôngbaogiờởđó.Thơhaikugiảtạoluôntạocảmgiácnhưmộtmẩucủacuộcsống,cốtìnhbịlàmgãyrahoặcbẻđikhỏivũtrụ,trongkhithơhaikuchânthựclàhoàntoàntựnórơira,bởivậynócócảvũtrụởtrong.

NghệsĩvàthợthủcôngViễnĐôngquảthựcđãđođạc,phântíchvàphânloạicáckỹthuậtcủacácbậcthầyđếnmức,bằngsựcốtìnhbắtchước,họcóthểhầunhư“đánhlừangaycảngườigiỏinhất,nếuđượcphép”.Dựavàotấtcảnhữngtiêuchuẩnđịnhlượngvẫnkhôngthểphânbiệttácphẩmđượclàmtheocáchấyvớimẫuvậtcủanó,giốngnhưcungthủvàkiếmthủđượcđàoluyệnbằngcácphươngpháphoàntoànkháccũngcóthểcóngónnghềngangbằngnhữngsamuraiđượctruyềncảmhứngbởiThiền.Nhưng,đãnóiđếnThiền,thìkếtquảcuốicùngchẳngcanhệgì.Bởinhưchúngtađãthấyđếngiờ,Thiềnkhôngcómụctiêu;nólàchuyếnlữhànhkhôngcómụcđích,khôngcónơinàođểđi.Lữhànhtứclàsống,cònđitớiđâuđólàchết,nhưlờicâungạnngữcủachínhchúngta:“Đivuicònhơnlàđến”.

Mộtthếgiớinếungàycàngcónhữngđíchđếnmàkhôngcólộtrìnhgiữachúng,mộtthếgiớinếuchỉđánhgiácao“đitớiđâuđó”nhanhnhấtcóthể,sẽtrởthànhmộtthếgiớikhôngcóthựcchất.Ngườitacóthểđiđếnbấtcứnơiđâu,tuynhiênnếuviệcấycàngdễdàng,“bấtcứnơiđâu”càngítđángđểtới.Vìlẽ,cácđiểmđếnthìquátrừutượng,quámangtínhchấthìnhhọcEuclide,đâucònvuivẻgì,hếtthảyđềugiốngnhưănđúnghaiđầuquảchuốimàkhôngbiếtcáigìnằmgiữachúng.Ýnghĩacủanhữngnghệthuậtnàydovậylàthựchiệnchúngthayvìhoàntấtchúng.Nhưnghơnthế,niềmvuithậtsựcủachúngnằmởđiềuvôtìnhxuấthiệntrongquátrìnhthựchiện,giốngnhưniềmvuicủalữhànhkhônghẳnlàđitớinơimìnhmuốnđến,màởnhữngngạcnhiênbấtngờxảyratronghànhtrình.

Sựngạcnhiênđượctínhtrướccũngmâuthuẫnchẳngkémgiácngộcóchủý,vàbấtkỳainhắmđếngiácngộchẳngquacũnggiốngmộtngườitựgửiquàGiángsinhchomìnhvìsợnhữngngườikhácsẽquên.NgườitaphảiđơngiảnchấpnhậnthựctếrằngThiềnhoàntoànlàkhíacạnhcủacuộcsốngnằmngoàikiểmsoátcủachúngta,sẽkhôngđếnvớitabằngbấtkỳmứcđộépbuộc,mánhkhóehayláucánào-nhữngmánhlớichỉtạorađồgiảcủacáithật.NhưngkếtluậncủaThiềnkhôngphảilàmộtthuyếtnhịnguyêntuyệtđối,phânchiagiữamộtmặtlàthếgiớikhácằncỗicủahànhđộngbịkiểmsoát,vớimặtkháclàthếgiớitựnhiêncủasựbấtngờkhôngbịkiểmsoát.Bởiaikiểmsoátngườikiểmsoát?

DoThiềnkhôngbaohàmsựphânchiatuyệtđốigiữangườikiểm

soátvàcáibịkiểmsoát,tâmvàthân,tâmlinhvàvậtchất,nênluôncómộtkhíacạnh“sinhlýhọc”nhấtđịnhtrongcáckỹthuậtcủanó.DùThiềnđượcthựchànhthôngquatọathiền,tràđạohaykiếmđạo,cáchthởlàđiềuhếtsứcđượcchútrọng.Thởkhôngchỉlàmộttrongnhữngnhịpcănbảncủacơthể,nócònlàquátrìnhtrongấycósựđồngnhấtrõràngnhấtgiữasựkiểmsoátvàsựtựnhiên,giữahànhđộngtựývàvôtình.TừlâutrướckhiThiềntôngrađời,cảYogaẤnĐộvàĐạogiáoTrungHoađềuthựchành“quánhơithở”,vớiquanniệmđểnó-khôngphảiépnó-trởnêncàngchậmvàêmcàngtốt.Vềmặtsinhlýcũngnhưtâmlý,mốiquanhệgiữathởvà“thấy”chưahẳnsángtỏhoàntoàn.Songnếuchúngtanhìnvàoconngườinhưmộtquátrìnhthayvìthựcthể,nhưnhịpthayvìcấutrúc,rõràngthởlàthứngườitathựchiệnliêntục,dovậynólàliêntục.Vìlẽđó,nắmbắtkhôngkhíbằngphổicũngtứclànắmbắtcuộcsống.

Cáigọilàthở“bìnhthường”lạithấtthườngvàlolắng.Khôngkhíluônbịgiữlại,khôngđượcxảratrọnvẹn,vìdườngnhưngườitakhôngthể“để”nóđitrọnđườngđicủanóquaphổi.Ngườitathởnhưépbuộcthayvìtựdo.Kỹthuậtthởdovậybắtđầubằngcáchthúcđẩyhơithởratrọnvẹn-từtừđẩynóranhưthểtoànthânbịrúthếtkhôngkhíbởimộtquảbónglớnnặngnhưchìchìmtừngựcxuốngbụng,rồixuốngđếnđất.Hơithởvàosauđóđượcđểtựxảyranhưmộthànhđộngphảnxạđơngiản.Khôngkhíkhôngphảiđượcchủđộnghítvào;chỉlànóđượcchophépđivào-vàrồi,khiphổiđãđủđầy,nólạiđượcđểđiramộtlầnnữa,hìnhảnhquảbóngnặngnhưchìchonómộtýnghĩa“rơira”thayvìbịđẩyra.

NgườitacóthểthậmchínóirằngcáchthởnàychínhlàThiềntrongkhíacạnhsinhlýcủanó.Dầuvậy,nhưmọikhíacạnhkháccủaThiền,nóbịngăntrởnếuránglàm,chínhvìlẽđóngườimớibắtđầutậpthởthườngsinhrasựlolắnglạkỳ,đólàcảmthấykhôngthểthởnếukhôngduytrìkiểmsoátbằngýthức.Nhưngnhưđãnói,khôngcầncốgắngđểhòahợpvớiĐạo,đểthấy,hayđểnghe,cầnnhớrằnghơithởsẽluôntựnóxảyra.Đâykhôngphảimột“bàitập”thởmàlà“quansátvàđể”hơithởxảyra,vàsẽluônlàmộtsailầmnghiêmtrọngnếuthựchiệnnóvớitinhthầnnhưmộtrènluyệnépbuộc,được“thựchành”vớimộtmụctiêutrongtâm.

Đâykhôngphảicáchthởchỉriêngchonhữngthờiđiểmđặcbiệt.GiốngnhưThiền,nódànhchobấtcứhoàncảnhnào,vàtrongphươngdiệnnày,cũngnhưtrongnhữngphươngdiệnkhác,mọihoạtđộngcủaconngườicóthểtrởthànhmộthìnhthứctọathiền.ỨngdụngcủaThiềntronghoạtđộngkhôngbịgiớihạnvàonhữngnghệthuậtchínhthống,ngoàira,nókhôngtuyệtđốiđòihỏi“kỹthuậtngồi”cụthểcủatọathiềnđúngcách.TiếnsĩđãquácốKunihikoHashida,mộtmônsinhsuốtđờicủaThiềnvàlàngườibiêntậpcáccôngtrìnhcủaĐạoNguyên,khôngbaogiờsửdụngtọathiềnchínhthống.Nhưng“thựchànhthiền”củaôngchínhlànghiêncứuvậtlý,vàđểámchỉquanđiểmcủamình,ôngthườngnóisựnghiệpcảđờicủaônglà“làmkhoahọc”thayvì“nghiêncứukhoahọc”.

MỗimộtnghệthuậtmàThiềnđãtruyềncảmhứngđềubiểuđạtsinhđộng,theocáchriêngcủanó,tínhchấtđộtngộthoặcngaytứckhắctrongcáinhìncủanóvềthếgiới.Khoảnhkhắctứcthờitronghộihọasumi-ehoặcthơhaiku,toànbộsựhiệndiệncủatâmcầncótrongtràđạovàkiếmđạo,nhữngthứấymangđếnlýdothậtsựtạisaoThiềnluôngọinólàconđườngđốnngộ.Khôngchỉvìgiácngộxảyđếnnhanh,bấtngờhayhoàntoànđộtngột,bởilẽtốcđộkhôngthôithìchẳngliênquangì.Lýdothậtsự,Thiềnlàsựgiảithoátkhỏithờigian.Bởinếuchúngtamởrộngđôimắtvàthấyrõ,thìrõràngkhôngcóthờigiannàokhácngoàigiâyphútnày,quákhứvàtươnglailànhữngthứtrừutượng,khôngcóthựcchấtcụthểnào.

Chođếnkhiđiềunàyđãtrởnênsángtỏ,cóvẻnhưcuộcsốngcủachúngtatoànlàquákhứvàtươnglai,cònhiệntạichẳnglàgìngoàimộtlằnranhhếtsứcmongmanhphânchiachúng.Từđâynảyracảmgiác“khôngcóthờigian”,cảmgiácvềmộtthếgiớivộivàngđiquanhanhđếnnỗinóđãđimấttrướckhichúngtakịptậnhưởngnó.Nhưngqua“nhậnrõkhoảnhkhắcnày”,ngườitathấyđiềuấyngượcvớichânlý:quákhứvàtươnglaimớilànhữngảotưởngthoángqua,cònhiệntạithìmãimãithật.Chúngtapháthiệnra“dòngthờigian”làmộtquyướccủatưduytheotrìnhtựbằngngôntừ,củamộtýthứcdiễngiảithếgiớibằngcáchnắmbắttừngmẩunhỏcủanó,gọichúnglàsựvậtvàsựviệc.Nhưngmọinắmbắtcủatâmnhưvậyđềuloạibỏphầncònlạicủathếgiới,nênkiểunhậnthứcnàychỉcóthểcóđượccáinhìnướcchừngvềcáitoànbộbằngcáchthôngquamộtloạtnhữngnắmbắt,cáinọđếncái

kia.Nhưngcóthểthấysựnôngcạncủanhậnthứcnàytrongthựctếrằngnókhôngthểđiềuchỉnh,vàkhôngđiềuchỉnh,ngayđếncơthểconngười.Bởinếunóphảikiểmsoátnhịptim,hơithở,sựvậnhànhcủathầnkinh,củacáctuyến,cáccơvàcácgiácquan,nósẽvộivãđiêncuồngchạyquanhcơthể,đểýlầnlượtcáinọrồitớicáikia,khôngcònthờigianlàmbấtcứđiềugìkhác.Thậtmaylànókhôngphảichịutráchnhiệmnày,cònthânthểđượcđiềuchỉnhbởi“bảntâm”phithờigian,xửlýcuộcsốngmộtcáchtoànbộ,bởivậynócóthểlàmrấtnhiều“thứ”cùnglúc.

Tuynhiên,khôngphảinhậnthứcnôngcạnlàmộtthứ,còn“bảntâm”làthứkhác,bởicáitrướclàmộthoạtđộngchuyênbiệtcủacáisau.Vìlẽđó,nếungừngnắmbắt,nhậnthứcnôngcạncóthểbừngtỉnhtrướchiệntạivĩnhhằng.Nhưngđiềunàykhôngxảyđếnbằngcáchcốgắngtậptrungvàohiệntại-mộtnỗlựcchỉlàmkhoảnhkhắcnàytỏrakhónắmbắtvàthoángquahơn,càngkhôngthểtậptrungvàonóhơn.Nhậnbiếtvề“hiệntạivĩnhhằng”xảyđếntheocùngnguyênlýnhưsựrõràngcủanghevànhìn,sựtựdođúngcáchcủahơithở.Việcthấyrõchẳngliênquangìđếncốgắngthấy;nóchỉlànhậnrarằngmắtsẽtựchúngđónlấymọichitiết,bởichừngnàochúngcònmở,ngườitakhócóthểngănánhsángđếnvớichúng.Cũngvậy,việctrởnênhoàntoànnhậnbiếtvềhiệntạivĩnhhằnglàkhôngcógìkhóngaykhingườitathấyrằngcólẽkhôngthểnhậnbiếtbấtcứđiềugìkhác-rằngtrongthựctếcụthể,chẳngcóquákhứhaytươnglai.Nỗlựctậptrungvàokhoảnhkhắctứcthờicũngđồngthờiámchỉrằngcónhữngkhoảnhkhắckhác.Nhưngchẳngthểtìmthấychúngởđâucả,vàsựthậtlà,ngườitaantrụtronghiệntạivĩnhhằngcũngdễdàngnhưmắtđápứngvớiánhsáng,taivớiâmthanh.

Lúcnàyđây,hiệntạivĩnhhằnglàdòngchảy“phithờigian”,khôngvộivãcủaĐạo:

Consóngấy,chuyểnđộng,mànhưngủ

Chẳngthấyđâubọttrắngvớirìrào.(14)

NhưNamTuyềnnói,cốgắnghòahợpthìsẽrờixa,dùthậtrangười

takhôngthểrờixa,vàkhôngcóaiđểmàrờixa.Cũngvậy,ngườitakhôngthểđikhỏihiệntạivĩnhhằngbằngcáchcốgắngchútâmvàonó,vàchínhthựctếnàychothấy,ngoàihiệntạinày,khôngcócáitôiriêngnàoquansátvàbiếtnó-bởithếmàHuệKhảkhôngthểtìmthấytâmkhiBồĐềĐạtMayêucầuđưatâmra.Dùđiềunàycóđánhđốthếnào,dùcóbaonhiêuvấnđềtriếthọcnóđãgâyra,mộtcáinhìnsángtỏlàđủđểtỏbàychânlýkhôngthểnétránhcủanó.Chỉcócáiđanglànày.Nókhôngđếntừđâu;nókhôngđiđâu.Nókhôngthườnghằng,cũngkhôngvôthường.Dùđộng,nólạiluôntịnh.Khichúngtacốgắngnắmbắtnó,cóvẻnóchạyđi,nhưngnólạiluônởđâyvàkhôngcáchgìthoátkhỏinóđược.Vàkhichúngtaquayquanhđểtìmcáingãbiếtkhoảnhkhắcnày,chúngtathấynóđãbiếnmấtynhưquákhứ.BởithếLụcTổnóitrongĐànKinh:

Trongsátnakhôngcótướngsinh,trongsátnakhôngcótướngdiệt,lạikhôngcósinhdiệtcóthểdiệt,ấylàtịchdiệthiệntiền.Chínhngaylúchiệntiềncũngkhôngcócáilượnghiệntiền,mớigọilàthườnglạc.(15)

Tuyvậy,mộtkhiđãnóitới,khoảnhkhắcnàychỉcóthểgọilà“hiệntại”trongmốiquanhệvớiquákhứvàtươnglai,hoặcvớiaiđómàđốivớihọnólàhiệntại.Nhưngkhikhôngcóquákhứlẫntươnglai,khôngcóaimàkhoảnhkhắcnàylàhiệntại,nólàgì?PhápThườnglúcsắpchết,cóconsócrítlêntrênmái.“Chỉlàvậy,”sưnói,“vàchẳngcógìkhác.”

THƯMỤCSÁCHTHAMKHẢOThưmụcđượcchiathànhhaiphần:(1)Nhữngnguồnchínhđược

thamkhảotrongquátrìnhbiênsoạncuốnsáchnày.PhátâmtiếngNhậtđượcghitrongngoặcđơn.BiênmụctươngứngtrongĐạichánhtântuđạitạngkinh(TaishoDaizokyo,gọitắtlàĐạiChánhTạng),ấnbảntiếngNhậtcủatrọnbộTamtạngKinhđiểnTrungHoa,gồm85tập(Tokyo,1924-2).(2)ThưmụcchungcáctácphẩmvềThiềnviếttrongngônngữÂuchâu,cùngmộtsốtácphẩmkhácvềtriếthọcẤnĐộvàTrungHoamàtrongsáchcóđềcập.Theonhữnggìtôibiết,phầnnàybaogồmtấtcảnhữngcuốnsáchhoặcbàiviếthọcthuậtquantrọngvềThiềnđãđượccôngbốchođếnthờiđiểmhiệntại,thángBảynăm1956.

1.NGUỒNTHAMKHẢOCHÍNHBíchNhamLục

(HekiganRoku)碧巖錄ViênNgộKhắcCần(EngoKokugon),1063-5.ĐạiChánhTạng2003

CảnhĐứcTruyềnĐăngLục(KeitokuDentoRoku)景德傳燈錄

ĐạoNguyên(Dogen),~1004ĐạiChánhTạng2076.Nanjio1524.

ChánhPhápNhãnTạng(Shobogenzo)正法眼蔵

ĐạoNguyênThiềnsư(DogenZenji),1200-1253.BiêntậpbởiKunihikoHashida.SankiboBusshorin,Tokyo,1939.CũngcótrongĐạoNguyênThiềnsưtoàn

tập(DogenZenjiZenshu),trang3-472.Shinjusha,Tokyo,1940.

“ChứngĐạoCa”(Shodoka)證道歌

VĩnhGiaHuyềnGiác(YokaGenkaku),665-713.ĐạiChánhTạng2014.DịchbởiSuzuki(6),Sensaki&McCandles

CổTônTúcNgữLục(KosonshukuGoroku)古尊宿語錄

Trách(Seki),đờiTống.PhậtSươngThưCục,ThượngHải(khôngrõngàytháng).CũngcótrongĐạiNhậtBảnTụcTạngKinh(DainihonZokuzokyo),Kyoto,1905-2.

ĐạiChánhTạng2010.

DịchbởiSuzuki(1),tập1,và(6),vàWaleytrongConze(2).

ĐạiPhápChínhNhãnQuốcsưPhápngữ

(DaihoShogenKokushiHogo)⼤法正眼國師法語BànKhuêThiềnsư,1622-1693.BiêntậpbởiSuzukivàFurata.DaitoShuppansha,Tokyo,1943.

LâmTếLục(RinzaiRoku)臨濟錄

LâmTếNghĩaHuyền(RinzaiGigen),?-867.ĐạiChánhTạng1985.CũngcótrongCổTônTúcNgữLục,tập1.

LụcTổĐànKinh(RokusoDangyo)六祖壇經

ĐạiGiámHuệNăng(DaikanEno),638-713.ĐạiChánhTạng2008.Nanjio1525.DịchbởiWongMou-lamvàRousselle.

ThầnHộiHòathượngditập(JinneOshoIshu)神會和尚遺集

HàTrạchThầnHội(KatakuJinne),668-770.ĐônHoàng(bảnviếttay),Pelliot3047và3488.BiêntậpbởiHồThích.CôngtysáchPhươngĐông,ThượngHải,1930.DịchbởiGernet(1).

TínTâmMinh(Shinjinmei)信⼼銘

TăngXán(Sosan),?-606.

VôMônQuan(MumonKan)無⾨關

VôMônHuệKhai(MumonEkai),1184-1260.ĐạiChánhTạng2005.DịchbởiSenzaki&Reps(1),Ogata,vàDumoulin(1).

2.CÁCTÁCPHẨMBẰNGNGÔNNGỮÂUCHÂU

ANESAKI,M.LịchsửtôngiáoNhậtBản(HistoryofJapaneseReligion).KeganPaul,London,1930.

BENOIT,H.Giáophápsiêuviệt(TheSupremeDoctrine).Pantheon,NewYork,vàRoutledge,London,1955.

BLYTH,R.H.

(1)ThiềntrongvănhọcAnhngữvàcổthưphươngĐông(ZeninEnglishLiteratureandOrientalClassics).Hokuseido,Tokyo,1948.(2)Thơhaiku(Haiku).4tập.Hokuseido,Tokyo,9-1952.(3)CáclờidạyPhậtgiáotrongkinhsáchCơĐốc(BuddhistSermonsonChristianTexts).Kokudosha,Tokyo,1952.(4)“ThơdokacủaIkkyu”(“Ikkyu’sDoka”),tạpchíTheYoungEast,sốII.2đếnIII.9.Tokyo,2-1954.

CHAPIN,H.B.“ThiềnsưBốĐại”(“TheCh’anMasterPu-tai”),JournaloftheAmericanOrientalSociety,số53,trang47-52.

CHUCH’AN(BLOFELD,J.)

(1)GiáophápHoàngBávềtâmthứcvũtrụ(TheHuangPoDoctrineofUniversalMind).BuddhistSociety,London,1947.(2)Conđườngđốnngộ(ThePathtoSuddenAttainment).BuddhistSociety,London,1948.

CH’UTA-KAOĐạoĐứcKinh(TaoTeChing).BuddhistSociety,London,1937.

CONZE,E.

(1)Phậtgiáo:Cốttủyvàsựpháttriển(Buddhism:ItsEssenceandDevelopment).Cassirer,Oxford,3.(2)KinhvănPhậtgiáoquacácthờikỳ(BuddhistTextsThroughtheAges).ĐồngbiêntậpvớiI.B.Horner,D.SnellgrovevàA.Waley.Cassirer,Oxford,1954.

(3)CáclờidạychọnlọctừBátNhãBaLaMật(SelectedSayingsfromthePerfectionofWisdom).BuddhistSociety,London,1955.

COOMARASWAMY,A.K.“Satănglàaivàđịangụcởđâu?”(“WhoIsSatanandWhereIsHell?”),TheReviewofReligion,sốXII.1,trang-87.NewYork,1947.

DEMIÉVILLE,P.

(1)Hobogirin.4tập.ĐồngbiêntậpvớiS.LevivàJ.Takakusu.MaisonFranco-Japonaise,Tokyo,1928-1931.(2)LeConciledeLhasa.vol.I.ImprimerieNationaledeFrance,Paris,1952.

DUMOULIN,H.

(1)“DasWu-men-kuanoder‘DerPassohneTor,’”MonumentaSerica,vol.VIII.1943.(2)“BodhidharmaunddieAnfängedesCh’anBuddhismus,”MonumentaNipponica,vol.VII.1951.

DUMOULIN,H.,&SASAKI,R.F.SựpháttriểncủaThiềnTrungHoasauLụcTổ(TheDevelopmentofChineseZenaftertheSixthPatriarch).FirstZenInstitute,NewYork,1953.

DUYVENDAK,J.J.L.ĐạoĐứcKinh(TaoTeChing).Murray,London,1954.

ELIOT,SIRC.PhậtgiáoNhậtBản(JapaneseBuddhism).Arnold,London,1935.

FIRSTZENINSTITUTEOFAMERICA.

(1)Cáingápcủamèo(Cat’sYawn),1940-1941.Xuấtbản

trongmộtsố,FirstZenInstitute,NewYork,1947.(2)GhichépvềThiền(ZenNotes).FirstZenInstitute,NewYork,từtháng1,1954.

PHÙNGHỮULAN

(1)LịchsửtriếthọcTrungHoa(AHistoryofChinesePhilosophy).2tập.DịchbởiDerkBodde.Princeton,1953.(2)TinhthầntriếthọcTrungHoa(TheSpiritofChinesePhilosophy).DịchbởiE.R.Hughes.KeganPaul,London,1947.

GATENBY,E.V.NhữngnhàhuyềnmônxứYamato(TheCloudMenofYamato).Murray,London,1929.

GERNET,J.

(1)“EntretiensduMaîtredeDhyanaChenhoueiduHo-tsö”,Publicationsdel’ÉcoleFrançaised’Extrême-Orient,vol.XXXI.1949.(2)“BiographieduMaîtreChen-houeiduHotsö”.JournalAsiatique,1951.(3)“EntretiensduMaîtreLing-yeouduKoueichan”,Bulletindel’ÉcoleFrançaised’Extrême-Orient,vol.XLV.1.1951.

GILES,H.A.TrangTử(Chuang-tzu).Kelly&Walsh,Shanghai,1926.

GILES,L.CácbàigiảngcủaĐạogiáo(TaoistTeachings).DịchtừLiệtTử.Murray,London,1925.

GROSSE,E.DieOstasiatischeTuschmalerei.Cassirer,Berlin,1923.

HARRISON,E.J.TinhthầnđấutranhcủaNhật(TheFightingSpiritofJapan).Unwin,London,1913.

HERRIGEL,E.Thiềntrongnghệthuậtbắncung(ZenintheArtofArchery).Pantheon,NewYork,3.

HUMPHREYS,C.PhậtgiáoThiền(ZenBuddhism).Heinemann,London,1949.

HỒTHÍCH

(1)“SựpháttriểncủaThiềnởTrungQuốc”(“TheDevelopmentofZenBuddhisminChina”),tạpchíChinesePoliticalandSocialReview,vol.XV.4.1932.(2)“ThiềntôngTrungHoa,lịchsửvàphươngpháp”(“Ch’anBuddhisminChina,ItsHistoryandMethod”),tạpchíPhilosophyEastandWest,sốIII.1.Honolulu,1953.

KEITH,SIRA.B.TriếthọcPhậtgiáoởẤnĐộvàSriLanka(BuddhistPhilosophyinIndiaandCeylon).Oxford,1923.

LIEBENTHAL,W.“TriệuLuận”(“TheBookofChao”),MonumentaSerica,chuyênkhảosố13.BắcKinh,1948.

LINYUTANG.TríhuệcủaLãoTử(TheWisdomofLao-tse).ModernLibrary,NewYork,1948.

LINSSEN,R.EssaissurleBouddhismeengénéraletsurleZenenparticulier.2vols.EditionsEtreLibre,Brussels,1954.

MASUNAGA,R.“QuanđiểmcủaĐạoNguyênvàluậngiảivềthờigian”(“TheStandpointofDogenandHisTreatiseonTime”),tạpchíReligionEastandWest,tậpI.ĐạihọcTokyo,1955.

MURTI,T.R.V.TriếtlýtrungtâmcủaPhậtgiáo(TheCentralPhilosophyofBuddhism).Allen&Unwin,London,1955.

NEEDHAM,J.KhoahọcvàvănminhTrungHoa(ScienceandCivilizationinChina).2tập(trọnbộtập).CambridgeUniversityPress,1954and6.

NUKARIYA,K.TôngiáocủacácSamurai(TheReligionoftheSamurai).Luzac,London,1913.

OGATA,S.HướngdẫnthựchànhThiền(GuidetoZenPractice).BảndịchmộtphầncủaVôMônQuan.Bukkasha,Kyoto,1934.

OHASAMA,S.,&Faust,A.Zen,derlebendigeBuddhismusinJapan.Gotha,1925.

OKAKURA,K.TràThư(TheBookofTea).Foulis,Edinburgh,1919.

PELLIOT,P.“NotessurquelquesartistesdesSixDynastiesetdesT’ang,”T’oungPao,vol.XXII.3.

ROUSSELLE,E.“LụcTổĐànKinh”(“Liu-tsuT’anching”),Sinica,sốV,VI&XI.1930,1931,1936.

SASAKI,T.Thiền:chuyênkhảovềThiềnTàoĐộng(Zen:WithSpecialReferencetoSotoZen).SotoSectHeadquarters,Tokyo,1955.

SENGAIVẽtranhbằngmựcẤnĐộ(India-InkDrawings).BảotàngOakland,Oakland,1956.

SENZAKI,N.HànhthiềntrongThiềntông(ZenMeditation).Bukkasha,Kyoto,1936.

SENZAKI,N.,&McCANDLESS,R.PhậtgiáovàThiền(BuddhismandZen).PhilosophicalLibrary,NewYork,1953.

SENZAKI,N.,&REPS,P.

(1)Cửakhôngcửa(TheGatelessGate).BảndịchVôMônQuan.Murray,LosAngeles,1934.(2)101câuchuyệnThiền(101ZenStories).McKay,Philadelphia,n.d.

SIREN,O.“Thiềnvàmốiquanhệvớinghệthuật”(“ZenBuddhism

andItsRelationtoArt”),TheosophicalPath.PointLoma,California,tháng10,1934.

SOGENASAHINA.Thiền(Zen).Sakane,Tokyo,4.

SOROKIN,P.(biêntập).Cáchìnhthứcvàphươngpháppháttriểnlòngvịthavàtâmlinh(FormsandTechniquesofAltruisticandSpiritualGrowth).BeaconPress,Boston,1954.

SOYENSHAKU.BàigiảngcủamộttuviệntrưởngPhậtgiáo(SermonsofaBuddhistAbbot).OpenCourt,Chicago,1906.

STCHERBATSKY,TH.QuanniệmPhậtgiáovềNiếtbàn(TheConceptionofBuddhistNirvana).Leningrad,1927.

STEINILBER-OBERLIN,E.,&MATSUO,K.CáctrườngpháiPhậtgiáoởNhật(TheBuddhistSectsofJapan).Allen&Unwin,London,1938.

SUZUKI,D.T.

(1)Thiềnluận(EssaysinZenBuddhism).3tập.Luzac,London,1927,1933,1934.Táibản,Rider,London,1949,1950,1951.(2)TìmhiểuKinhLăngGià(StudiesintheLankavataraSutra).Routledge,London,1930.(3)KinhLăngGià(TheLankavataraSutra).Routledge,London,1932.Táibản,1956.(4)Thiềnnhậpmôn(IntroductiontoZenBuddhism).Kyoto,1934.Táibản,PhilosophicalLibrary,NewYork,1949.(5)Rènluyệncủathiềntăng(TrainingoftheZenBuddhistMonk).EasternBuddhistSociety,Kyoto,1934.(6)TàiliệuhuấnluyệnThiền(ManualofZenBuddhism).Kyoto,1935.Táibản,Rider,London,1950.(7)ThiềnvàảnhhưởngcủanólênvănhóaNhậtBản(ZenBuddhismandItsInfluenceonJapaneseCulture).

EasternBuddhistSociety,Kyoto,1938.(8)CốttủycủaPhậtgiáo(TheEssenceofBuddhism).BuddhistSociety,London,1947.(9)Giáophápvô-tâm(TheZenDoctrineofNo-Mind).Rider,London,1949.(10)Sốngthiền(LivingbyZen).Rider,London,1950.(11)CácnghiêncứuvềThiền(StudiesinZen).Rider,London,1955.(12)“GiáosưRudolphOttovàThiền”(“ProfessorRudolphOttoonZenBuddhism”),tạpchíEasternBuddhist,tậpIII,trang93-116.(13)“Thiềnvàsựbấttử.TríchdẫntừHekiganshu”(“ZenBuddhismonImmortality.AnExtractfromtheHekiganshu”),EasternBuddhist,tậpIII,trang213-23.(14)“PhụchồimộtbảnviếttaythấtlạcvềlịchsửThiềntôngTrungHoa”(“TheRecoveryofaLostMSontheHistoryofZeninChina”),EasternBuddhist,sốIV,trang199-298.(15)“Vôminhvàtìnhbằnghữuthếgiới”(“IgnoranceandWorldFellowship”),FaithsandFellowship.Watkins,London,1937.(16)“ChủnghĩabiểutượngtrongPhậtgiáo”(“BuddhistSymbolism”),SymbolsandValues.Harper,NewYork,1954.(17)“Thiềnvàtínhthựcdụng”(“ZenandPragmatism”),PhilosophyEastandWest,sốIV..Honolulu,1954.(18)“ThứctỉnhmộtnhậnthứcmớitrongThiền”(“TheAwakeningofaNewConsciousnessinZen”),Éranos-Jahrbuch,vol.XXIII.Rhein-Verlag,Zürich,1955.

TAKAKUSU,J.CănbảntriếthọcPhậtgiáo(EssentialsofBuddhistPhilosophy).UniversityofHawaii,Honolulu,1947.

WALEY,A.Thiềnvàmốiquanhệvớinghệthuật(ZenBuddhismandItsRelationtoArt).Luzac,London,1922.

WATTS,A.W.

(1)TinhthầnThiền(TheSpiritofZen).Murray,London,1936.Táibảnlầnthứ2,1955.(2)PhậtgiáoThiền(ZenBuddhism).BuddhistSociety,London,1947.(3)Thiền(Zen,nhưtrên,nộidungmởrộng).Delkin,Stanford,1948.(4)ConđườnggiảithoáttrongThiền(TheWayofLiberationinZenBuddhism).AmericanAcademyofAsianStudies,SanFrancisco,5.(5)“VấnđềniềmtinvàcáctácphẩmtrongPhậtgiáo”(“TheProblemofFaithandWorksinBuddhism”),ReviewofReligion,sốV.4.NewYork,tháng5,1941.

WENTZ,W.Y.E.YogaTâyTạngvàcácgiáophápbímật(TibetanYogaandSecretDoctrines).Oxford,1935.

WILHELM,R.

(1)BímậtcủaKimHoa(TheSecretoftheGoldenFlower).BảndịchTháiẤtKimHoaTôngChỉ(T’aiIChinHuaTsungChih),vớiphầnbìnhluậncủaC.G.Jung.KeganPaul,London,1931.(2)KinhDịch(TheIChingorBookofChanges).tập.DịchbởiCaryBaynes.Pantheon,NewYork,1950.

WONGMOU-LAM.LụcTổĐànKinh(TheSutraofWeiLang).Luzac,London,1944.

PHỤLỤCBảngđốichiếutênthiềnsư,tácgiả,tácphẩmhoặcđịadanh

Asanga VôTrướcAvaghosha MãMinhBankei BànKhuêBankeiKokushiSeppo BànKhuêquốcsưPhápngữBodhidharma BồĐềĐạtMaBodhiruci BồĐềLưuChíCh’ang-an TrườngAnCh’ing-yüan ThanhNguyênCh’uanHsinFaYao TruyềnTâmPhápYếuCh’uan-fa TruyềnPhápChao-chou TriệuChâuChih-k’ai TríKhảiChing-teCh’uan-teng-lu CảnhĐứcTruyềnĐăngLụcCh’uSan-tsangchi-chi XuấtTamTạngKýTậpChuang-tzu TrangTửDogen ĐạoNguyênEiheiji VĩnhBìnhTựEisai VinhTâyFa-ch’ang PhápThườngFa-tsang PhápTạngFa-yen PhápNhãnFa-yung PhápDungFeng-hsüeh PhongHuyệtFen-yang PhầnDươngFungYu-lan PhùngHữuLan

Hakuin BạchẨnHan-shan HànSơnHsia-kuei HạKhuêHsiang-yen HươngNghiêmHsiehLing-yün TạLinhVậnHsing-ssu HànhTưHsin-hsin MingTínTâmMinhHsüan-chüeh HuyềnGiácHsüan-tsang HuyềnTrangHsüan-tzu HuyềnTắcHuShih HồThíchHuai-jang HoàiNhượngHuang-lung HoàngLongHuang-po HoàngBáHua-yen HoaNghiêmHui-chung HuệTrungHui-k’o HuệKhảHui-neng HuệNăngHui-tan HuệĐanHui-yüan HuệViễnHungTzu-ch’eng HồngTựThànhHung-jan HoằngNhẫnIppenShonin NhấtBiếnThượngNhânJen-t’ienYen-mu NhânThiênNhãnMụcK’an-hua KhánthoạiKumarajiva CưuMaLaThậpKungFu-tzu KhổngPhuTửKu-tsang CôTangKu-tsun-hsüYü-lu CổTônTúcNgữLụcLaoShang LãoThươngLao-tzu LãoTử

Liang-k’ai LươngKhảiLieh-tzu LiệtTửLien-tengHui-yao LiênĐăngHộiYếuLinYutang LâmNgữĐườngLin-chi LâmTếLin-chiLu LâmTếLụcLiuCh’iu LưuCầuLiu-tsuT’an-ching LụcTổĐànKinhMa-tsu MãTổMa-yüan MãViễnMo-chao MặcchiếuMu-ch’i MụcKhêNagarjuna LongThọNan-ch’üan NamTuyềnOrategama ViễnlathiênphủParamartha ChânđếPienTsungLun BiệnTôngLuậnPo-chang BáchTrượngPo-changChing-kuei BáchTrượngThanhQuyPu-tai BốĐạiRinzai LâmTếSengai TiênNhaiSeng-chao TăngTriệuSeng-ts’an TăngXánSeng-yu TăngHựuShen-hsiu ThầnTúShen-hui(Ho-tse) ThầnHội(HàTrạch)Shen-huiHo-changI-chi ThầnHộiHòathượngditậpShenkuang ThầnQuangShih-t’ou ThạchĐầuShih-te ThậpĐắc

Shinran ThânLoanSoto TàoĐộngSung-kaoSeng-chuan TốngCaoTăngTruyệnT’aiIChinHuaTsungChih TháiẤtKimHoaTôngChỉT’angYung-t’ing ĐườngVĩnhĐìnhT’ien-t’ai ThiênThaiT’so-chanI TọaThiềnNghiT’ung-shanLiang-chieh ĐộngSơnLươngGiớiTa-chien ĐạiGiámTa-hui ĐạiHuệTakuan TrạchAmTao-an ĐạoAnTao-hsin ĐạoTínTao-hsüan ĐạoTuyênTao-sheng ĐạoSanhTao-yüan ĐạoNguyênTao-yüan ĐạoNguyênTa-yü ĐạiNguTe-chao ĐứcThiềuTe-shan ĐứcSơnTs’ao-shan TàoSơnTs’ui-wei ĐầuTửTsung-mi TôngMậtTungshan ĐộngSơnTun-huang ĐônHoàngVasubandhu ThếThânWang-wei VươngDuyWuTao-tzu NgôĐạoTửWu-men VôMônWu-tengHui-yüan NgũĐăngHộiNguyênWu-tsung VũTông

Yao-shan DượcSơnYen-shou DiênThọYüan-wu ViênNgộYün-feng VânPhongZenrinKushu ThiềnLâmCúTập