Upload
vanliem
View
242
Download
6
Embed Size (px)
Citation preview
mdgradi organuli damabinZureblebi
erovnuli samoqmedo gegma
2007-2022 ww. saqarTvelo
Tbilisi 2006
erovnuli samoqmedo gegmis momzadeba Mmdgradi organuli damabinZureblebis Sesaxeb stokholmis konvenciis Sesasruleblad
2
Sinaarsi abstraqti ………………………………………………………………………………… ...5
1.0 Sesavali ……………………………………………………………………………...10
2.0 arsebuli mdgomareoba ……………………………………….……………….....11
2.1 qveynis zogadi mimoxilva …………………………….………………..….11
2.1.1 geografia da mosaxleoba……..………………………………………11
2.1.2 mTavroba da politika ………………………………………..…12
2.1.3 ekonomikuri da politikuri profili ……………………..…13
2.1.4 garemo …………………………..………………………………………..16
2.2 politika, kanonmdebloba da institutebi ……...……………..……... 18
2.2.1 erovnuli sakanonmdeblo CarCoebi …………...………….….. ..18
2.2.1.1 pesticidebi …………………..……………………………………………19
2.2.1.2 sawarmoo da samomxmareblo qimiuri nivTierebebi …..19
2.2.1.3 narCenebi …...……………………………………………………. 20
2.2.1.4 mdgradi organuli dambinZureblebi …..…………….… 20
2.2.2 instituciuri struqtura ………………………………….. ….. .20
2.3 arsebuli mdgomareoba mod-ebTan mimarTebaSi …………….. ………21
2.3.1 mod-pesticidebi …………………...…………………………………21
2.3.1.1 pesticidebis gamoyenebis mimarTulebebi …..….………... 21 2.3.1.2 pesticidebis amJamindeli gamoyeneba ……...……….. ….................. 22
2.3.1.3 vadagasuli da moZvelebuli pesticidebis narCenebi ..23
2.3.1.4 iaRlujis samarxi ……………………………………... 27
2.3.2 Tanauri produqtebi (dioqsinebi da furanebi) ……………. 28
2.3.3 pqb (poliqlorirebuli bifenilebi) ……….……………….... 31
2.3.3.1 transformatorebi ……..…………………………………….. 31
2.3.3.2 kondensatorebi ……………………………………………….. 34
2.3.3.3 wredis amomrTvelebi ………………………………………...34
2.3.4 mod-ebiT dabinZurebuli da potenciurad dabinZurebuli
3
wertilebi ………………………………………………………...….. 35
2.4 mod-ebTan dakavSirebuli institutebis SesaZleblobebi …..….. 36
2.4.1 mod-ebis monitoringis sqemebi da maTi dRevandeli
funqcionireba ……………………………………………………………...36
2.4.2 mod-ebis monitoringisa da laboratoriuli analizis dRes arsebuli SesaZleblobebis Sefaseba ……………………...38
2.5 sazogadoebis gacnobiereba, informaciis xelmisawvdomoba da gavrceleba …………………………………………………………………..……42
2.5.1 sazogadoebis gacnobiereba …………………………………...42
2.5.2 informaciis xelmisawvdomoba da gavrceleba ……….45
3.0 erovnuli samoqmedo gegmis miznebi da prioritetebi ….………………...46
3.1 erovnuli samoqmedo gegmis miznebi …………….…………………..46
3.2 erovnuli samoqmedo gegmis prioritetebi ……….…………….. ..46
4.0 samoqmedo programa ………………………………………………………………... 48
samoqmedo gegma 1: sakanonmdeblo bazisa da instituciuri mdgomareobis gaumjobeseba………………………………………………………….…. 49
samoqmedo gegma 2: treiningi da kanonmdeblobis aRsrulebis SesaZleblobebis zrda ………………………………………………..………………...52
samoqmedo gegma 3: mod-pesticidebi: importi, gamoyeneba da narCenebis ganadgureba ……………………………………………………..……………………………...54
samoqmedo gegma 4 poliqlorirebuli bifenilebi …………………….……….59
samoqmedo gegma 5: Tanauri produqtebis gamofrqvevebis Semcireba ………63
samoqmedo gegma 6: informaciis gavrceleba da ZiriTadi socialuri jgufebis CarTva …………………………………………………………………………...66
samoqmedo gegma 7: mod-ebis Sesaxeb sazogadoebrivi cnobierebis, codnisa da informaciis donis amaRleba …..………………………..……………….....……..69
samoqmedo gegma 8: mod-ebiT dabinZurebuli wertilebis idendifikacia da menejmenti …………………………………………………………….…………………….. 73
samoqmedo gegma 9: monitoringis sistemis Seqmna ………..…...…………………77
samoqmedo gegma 10: kvleva …….………………………………………………………. 81
4
aneqsebi ….……………………………………………………………………………………83
aneqsi I. mod-pesticidebis Semcveloba saqarTveloSi aRebul sinjebSi ...83
aneqsi II. pqb analizis Sedegebi transformatoris zeTis nimuSebSi ...…...88
aneqsi III. mod-ebiT niadagis dabinZurebis analizi ……….…………………..89
aneqsi IV. rukebi, diagramebi ……………………………………………………….....90
5
abstraqti
“erovnuli samoqmedo gegmis momzadeba Mmdgradi organuli damabinZureblebis Sesaxeb stokholmis konvenciis Sesasruleblad” proeqtis inventarizaciis faza ramdenime komponentad daiyo, romlebic erTmaneTTan mWidro TanamSromlobis reJimSi mimdinareobda. am komponentebis Sedegebi mokled aris Sejamebuli qvemoT.
pesticidebi
pesticidebis inventarizacia saqarTveloSi 2004-2005 wlebSi Catarda FAO-s meTodologiis Sesabamisad. inventarizacia iTvaliswinebda moZvelebuli da vadagasuli pesticidebis sawyobebis Sesaxeb informaciis mokrebas, aseve am qimikatebis raodenobebis, savaWro saxelwodebebis, qimiuri Semadgenlobebis, saidentifikacio kodebis, SefuTvisa da mwarmoeblis dadgenas, iseve rogorc potenciurad dabinZurebuli teritoriis vizualur Sefasebas.
inventarizebul iqna vadagasuli da xmarebisTvis uvargisi pesticidebis 214 obieqti, aqedan narCenebi aRmoCenilia 46 obieqtze. sul aRmoCenilia 3057 tona narCeni qimikati, maT Soris iaRlujis Sxamqimikatebis poligonze ganTavsebulia 2700 t, xolo qveynis danarCen yofil sasawyobo meurneobebSi _ 357 t.
inventarizaciiT gamovlinda, rom sasawyobo meurneobebis umetesi nawili amortizirebuli da dangreulia, zogierTi maTgani ki mTlianad dangreuli da samSeneblo masalad gatanili. pesticidebi xSir SemTxvevaSi Ria cis qveS aris dayrili da erTmaneTSi areuli, umetes SemTxvevaSi ar gaaCnia SefuTva. atmosferuli naleqebiT xdeba maTi Carecxva da moxvedra niadagSi. arsebuli mdgomareobidan gamomdinare, SeuZlebeli aRmoCnda maTi qimiuri jgufebis mixedviT klasificireba da Sedgenilobis gansazRvra. aqedan gamomdinare, aRebuli iqna sinjebi laboratoriuli analizisTvis, raTa gansazRvreuliyo am pesticidebSi mod-ebis Semcveloba.
mTlianobaSi aRebulia 71 ucnobi qimikatis da 11 niadagis sinji mod-ebis Semcvelobaze. labortoriuli analizis Sedegad dadginda, rom: 71 ucnobi qimikatis sinjidan 47_Si da 11-ive niadagis sinjSi aRmoCnda mdgradi organuli damabinZureblebi.
analizis Sedegebi I aneqsSia mocemuli. am Sedegebis eqstrapolaciiT dadginda, rom savaraudod, pesticidebis mTliani raodenobis 66% mod-ebis Semcvelia. es ki niSnavs, rom regionebis sasawyobo meurneobebSi daaxloebiT 235 tona mod-ebis Semcveli pesticidia dagrovili.
Tanauri produqtebi (dioqsinebi da furanebi)
dioqsinebisa da furanebis inventarizacia UNEP-is saxelmZRvanelo meTodologiis Sesabamisad Catarda da asaxa1990-2004 wlebis mdgomareoba saqarTveloSi. es iyo pirveli mcdeloba saqarTveloSi furanebisa da dioqsinebis gamofrqvevebis Sefasebisa.
6
gamofrqvevebis wyaroebis Sesaxeb informacia mopovebul-iqna oficialuri statistikuri monacemebidan da warmoebis wertilovani wyaroebis gamokiTxvebidan. kiTxvarebi darigda 379 sawarmosa da sxva erTeulSi. pasuxebi am kiTxvarebze samwuxarod Zalian susti aRmoCnda. warmoebis wertilovani wyaroebis kvleva kvlavac ferxdeba ekonomikur da sawarmoo saqmianobaSi mimdinare gardaqmnebiT. bevri sawarmo amjerad gaCerebulia da mxolod maTi mcire nawili funqcionirebs. Tumca es dioqsinebis gamofrqvevis Semcirebis TvalsazrisiT pozitiur movlenad SeiZleba CaiTvalos, samagierod Zalze cotaa cnobili gamofrqvevebis potencialis Sesaxeb. gamofrqvevis es potenciali SesaZloa realizebuli iqnes sawarmoebis funqcionirebis aRdgenis SemTxvevaSi.
2004 wlisaTvis dioqsin-furanebis gamofrqvevebis TiTqmis 80% me-6 kategoriis wyaroze modis – ukontrolo wvis procesebze (nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo/spontanuri wva da tyis xanZrebi), xolo am kategoriis udides nawils nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo/spontanuri wva Seadgens. meore adgilzea me-9 kategoriis wyaro – narCenebis gadamuSaveba (8.64% anu 8.295g teq.), xolo mesame adgili ekuTnis me-3 kategorias – energiis warmoeba da gaTboba (8.08% anu 7.764 g teq.). am sami wyaros mTliani wili (95.6% anu 91.806 g teq.) maT prioritetuli mniSvnelobis seqtorebad aqcevs.
saqarTveloSi dioqsin-furanebis gamofrqvevebis teritoriuli ganawileba aseTia: gamofrqvevebis 50% Tbilisze modis; meore udidesi dambinZurebelia qvemo qarTli (25.7%), xolo amis Semdeg imereTi (8.3%), aWara (7.4%), Sida qarTli (3.1%) da kaxeTi (2.5%). danarCeni teritoriebis wili umniSvneloa.
mTliani gamofrqveva, rac daaxloebiT weliwadSi 100 g I-teq-s udris haerSi da 120-170 g I-teq-s mTlianad garemoSi, sakmaod maRlad CaiTvleba qveynis masStabisa da mosaxleobis raodenobis, iseve rogorc klimaturi pirobebis gaTvaliswinebiT.
gamofrqvevebis udidesi wili or ZiriTad wyaroze modis: pirvel rigSi, cudad mowyobil da marTul nagavsayrelebze, sadac xSiri (ufro sworad ki semi-permanentuli) saxe aqvs cecxliT wvas da meore – ukontrolo wva iseT adgilebSi, sadac narCenebis centralizebuli wesiT Segroveba ar xdeba, anda mouwesrigebelia. am wyaroebidan dioqsinebis gamofrqvevebis maCveneblebi metwilad navaraudevia, radgan Zalze uxeS gamoTvlebs efuZneba rogorc narCenebis raodenobebTan, ise am narCenebis ukontrolod damwvar wilebTan mimarTebaSi. Tu ZiriTad daSvebebs ar daveTanxmebiT, gamofrqvevebis gacilebiT naklebi raodenoba, gamoTvlilis naxevaric ki SeiZleba vivaraudoT.
aRniSnuli ar cvlis narCenebis marTvis rekomendebul RonisZiebebs. narCenebis ukontrolo wva sxvadasxva saxis riskisa da problemebis mizezia da am problemebis gadaWris saukeTeso gza – narCenebis swori marTvaa. dioqsinebis gamofrqvevebs sagrZnoblad Seamcirebs qveyanaSi narCenebis swori marTvis sistemis dafuZneba.
7
poliqlorirebuli bifenilebi (pqb)
saqarTveloSi pqb-ebis inventarizacia miznad isaxavda potenciurad pqb-s Semcveli danadgarebisa da narCenebis registracias, maTi mflobelebisa da zusti adgilmdebareobis dadgenas. inventarizaciis gansaxorcieleblad gamoyenebuli iyo UNEP-is meTodolgiiT gansazRvruli saxelmZRvanelo masalebi da kriteriumebi. monacemebi Segrovda 14 regionuli jgufis mier, romlebmac asaxes qveynis masStabiT pqb-ebis potenciurad Semcveli danadgarebis didi nawili.
transformatorebze monacemebis Segroveba ganxorcielda 2,130 kompaniasa da dawesebulebaSi, romlebic moicavda rogorc saxelmwifo, ise kerZo da municipalur seqtorebis iseT dargebs, rogoricaa energetika, metalurgia, qimia da navTob-qimia, transporti, soflis meurneoba da kveba, xe-tyis gadamuSaveba. inventarizacia ganxorcielda rogorc didi simZlavris transformatorebis (35, 110, 220 da 500kv) regionul qvesadgurebSi, ise gamanawilebel qselsa da mcire simZlavris transformatorebze (6 da 10kv).
kvleva moicavda afxazeTisa da samaCablos garda saqarTvelos yvela regions. gamoTvlebis mixedviT, Segrovili monacemebi pqb-s SesaZlo Semcveli transformatorebis daaxloebiT 80%-s warmoadgens.
pqb-s Semcvelobis dasadgenad gamoyenebuli iyo analizuri meTodebi: xarisxobrivi eqspres analizi da raodenobrivi gaz-qromatografiuli meTodi. TiToeulma regionulma warmomadgenlobam asobiT saeWvo zeTis nimuSi Seamowma pqb-s Semcvelobaze Chlor-N-Oil-is swrafi testebis meSveobiT. sul Semowmebuli 203 sinjidan 44-ma uCvena 50 ppm-ze meti pqb-s Semcveloba. yvela, 44 sinji gadaeca laboratorias raodenobrivi analizisTvis da TiToeul maTganSi 120-dan 1000 ppm-mde pqb dabinZureba aRmoCnda2. pqb-s maRali Semcveloba ZiriTadad saSualo da mcire zomis transformatorebSi dafiqsirda.
Segrovili monacemebi Seyvanilia eleqtronul monacemTa bazaSi, romelic pqb-s Semcveli TiToeuli danadgaris tipsa da monacemebs aRwers. es monacemebi Tavmoyrilia cxril 6-Si da ilustrirebulia aneqs 4-Si mocemul diagramaze.
Segrovili monacemebis gadamuSavebisa da gaanalizebis Sedegad Semdegi daskvnebis gamotana SeiZleba:
sul pqb-s Semcveli 216 transformatori iqna gamovlenili. aqedan 48 ukve aRar aris xmarebaSi. am transformatorebSi sul savaraudod 632 tona pqb-Semcveli zeTia, xolo danadgarebis mTliani mas daaxloebiT 2,00 tonas udris. aRmoCenilia agreTve 50kg dasawyobebuli sufTa pqb-zeTi.
qimiuri analizebis eqstrapolaciiT gamoTvlilia, rom arsebuli mcire da saSualo zomis transformatorebis 20-25%, rac sul daaxloebiT 2,000 danadgars niSnavs, pqb-dabinZurebulia. pqb-dabinZurebuli zeTebis mTliani raodenoba daaxloebiT 1,200 tonas utoldeba, xolomaTiT dabinZurebuli danadgarebis masa – daaxloebiT 4,300 tonas.
8
kondensatorebis monacemTa baza naklebad srulyofilia vidre transformatorebisa, amitomac SasaZlo miaxloebebi naklebad zustia. Tumca, gamoTvlilia, rom ukve aRricxulia saqarTveloSi arsebuli kondensatorebis 15-20%. imis gaTvaliswinebiT, rom pqb-Semcveli kondensatorebi ZiriTadad mZime mrewvelobaSi gvxvdeba, rac sakmaod kargad iqna gamokvleuli sawyisi inventarizaciiT, qveyanaSi pqb-Semcveli kondensatorebis raodenobis SesaZlod zusti miaxloebaa 8,000-10,000. es ki niSnavs daaxloebiT 200 tona pqb-zeTsa da kondensatorebis mTlian masas – 600 tonas.
aRsaniSnavia isic, rom saerTaSoriso kvlevebis mixedviT, saqarTveloSi gamoyenebuli kondensatorebis zogierTi tipi, romlebic TiTqosda mineralur zeTebs Seicavs, SesaZloa mcire koncentraciiT, magram mniSvnelovani raodenobiT pqb-ebsac Seicavdes. momdevno kvlevam unda uCvenos aseTi kondensatorebis pqb-T Sevsebul kondensatorebTan erTad gadamuSavebis aucilebloba.
9
informaciis xelmisawvdomoba da gavrceleba aRwerili proeqtis ganxorcielebamde saqarTveloSi momxmareblisTvis xelmisawvdomi informaciuli sistema mod-ebis Sesaxeb ar arsebobda. am mdgomareobis gamosworebis mizniT proeqtis farglebSi Seiqmna mod-ebis monacemTa baza, romelic inventarizaciis ganmavlobaSi mokrebili informaciisa da monacemebisgan Sedgeba. amas garda, Seiqmna geoinformaciuli sistemebis (gis) ramdenime Tematuri ruka, romlebic, monacemTa bazasTan erTad, saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministros veb-gverdze unda ganTavsdes, iseve rogorc bazis Semqmneli arasamTavrobo organizaciis – grid-Tbilisis veb-gverdze. monacemTa baza daculi iqneba da periodulad ganaxldeba garemos dacvis saministros mier. bazaSi monacemebis Seyvana da ganaxlebis operaciebi kodiT aris daculi (baza damontaJebulia garemos dacvis saministros garemos integrirebuli marTvis departamentis narCenebisa da qimiuri nivTierebebis marTvis ganyofilebis or kompiuterze). es sistema saSualebas aZlevs momxmarebels, monacemebi moiZios mod-ebis tipebis, wyaroebis an administraciuli erTeulebis mixedviT. Seqmnili gis-rukebi moicavs Semdeg Tematur rukebs (aramarto):
♦ pqb-ebis wyaroebis adgilmdebareoba; ♦ dioqsin/furanebis wyaroebis adgilmdebareoba; ♦ pesticidebis sawyobebis adgilmdebareoba; ♦ pqb-ebiT da/an pesticidebiT dabinZurebuli adgilebi; ♦ pqb-ebis raodenobebis sivrciTi ganawileba qveyanaSi.
10
1.0 Sesavali
F
mdgradi organuli dambinZureblebi (mod) – halogen-Semcveli kancerogenuli, toqsikuri da mutagenuri nivTierebebia, romlebic wyalsa da haerSi did manZilze gadaadgilebian da akumulirdebian niadagsa Tu wylis ekosistemebSi. mod-ebi moicavan uwin Zalze farTod gamoyenebul qlorSemcvel organul pesticidebsa da sawarmoo qimikatebs. amas garda, mod-ebi SesaZloa warmoiqmnan rogorc wvis an sawarmoo procesebis Tanauri produqtebi.
stokholmis konvencia mdgradi organuli dambinZureblebis Sesaxeb safuZvels uyris mod-ebis saerTaSoriso regulirebas. saqarTvelom xeli moawera stokholmis konvencias 2003 wlis 23 maiss da saqarTvelos parlamentma konvenciis ratificireba maxdina 2006 wlis 11 aprils. stokholmis konvenciis mizania, miiRos zomebi mod-ebis pirdapiri da iribi gziT warmoebisa da moxmarebis, iseve rogorc arsebuli sawyobebisa da narCenebidan maTi gamofrqvevis Semcirebis an sruli aRkveTisaTvis.
2003 wels saqarTveloSi SemuSavda da damtkicda programa “erovnuli samoqmedo gegmis momzadeba Mmdgradi organuli damabinZureblebis Sesaxeb stokholmis konvenciis Sesasruleblad”. programa dafinansebulia globaluri ekologiuri fondis (GEF-is) mier. aRmasrulebeli saagentoa gaerTianebuli erebis ganviTarebis programa (UNDP) da proeqti xorcieldeba saqarTvelos saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministros mier.
proeqtis ZiriTadi mizani iyo saqarTveloSi stokholmis konvenciis moTxovnaTa Sesasruleblad mdgradi SesaZleblobebis Seqmna-ganviTareba. proeqti moicavs saqarTveloSi mod-ebis inventarizacias, sazogadoebis informirebas mod-ebis problematikis Sesaxeb da mod-ebis erovnuli samoqmedo gegmis momzadebas. erovnuli samoqmedo gegma unda aRwerdes Tu rogor Seasrulebs saqarTvelo stokholmis konvenciis winaSe nakisr valdebulebebs mod-ebis wyaroebis dafiqsirebis, mod-ebis gamofrqvevebis Semcirebisa da maTiT dabinZurebuli adgilebis sworad marTvis mizniT.
11
2.0 arsebuli mdgomareoba
2.1 zogadi situacia
saqarTvelos respublika daarsda 1918 wlis 26 maiss. 1921-1991 wlebis ganmavlobaSi qveyana sabWoTa kavSiris nawils warmoadgenda. 1991 wels, ssrk-s daSlis Semdeg, saqarTvelom dakarguli damoukidebloba aRidgina. 1995 wels miRebuli axali konstituciis mixedviT, saqarTvelo demokratiul qveyanas warmoadgens, romelsac hyavs prezidenti da erTpalatiani parlamenti.
2.1.1 geografia da mosaxleoba
saqarTvelos kavkasiis regionSi, Savi zRvis samxreT-aRmosavleTiT, daaxloebiT 69 875 kvadratuli kilometri ukavia. is sami kavkasiuri qveynidan erT-erTia da ganTavsebulia 41°- 47° aRmosavleT ganedebsa da 41°- 44° CrdiloeT grZedebs Soris.
CrdiloeTiT saqarTvelos 723 kilometriani sazRvar aqvs ruseTTan, kerZod ki CrdiloeT kavkasiis federalur mxaresTan. dasavleTidan aRmosavleTis mimarTulebiT saqarTvelos Semdgomi federaluri respublikebi da mxareebi esazRvreba: krasnodaris mxare, yaraCai-CerqezeTi, yabardo-balyareTi, Crdilo oseTi-alania, inguSeTi, CeCneTi da daRestani. saqarTvelos samxreT-aRmosavleTiT azerbaijani esazRvreba (322km), samxreTiT – somxeTi (164km) da samxreT-dasavleTiT – TurqeTi (252km).
saqarTvelos topografia Zalze mravalferovania: CrdiloeT da aRmosavleT regionebSi didi da mcire kavkasiis qedebi dominirebs. mTis xeobebidan Savi da kaspiis zRvisken mravali mdinare miedineba. qveynis dasavleT regionSi, Savi zRvis sanapiroze viwro dablobia gadaWimuli.
saqarTvelos geografiis dominanti maxasiaTebeli – mTebia. lixis qedi qveyanas aRmosavleT da dasavleT nawilebad hyofs. istoriulad qveynis dasavleTi nawili kolxeTis saxeliT aris cnobili, xolo aRmosavleT nawils iberia erqva. rTuli geografiuli mdebareobis gamo qveynis CrdiloeTiT mdebare svaneTis regionic qveynis danarCeni nawilisgan mTebiT aris gamoyofili.
saqarTvelos ruseTis federaciis Crdilo-kavkasiuri respublikebidan didi kavkasiis mTiani qedi hyofs.
saqarTvelos udidesi mdinareebia mtkvari, alazani da rioni.
qveynis landSafti Zalze mravalferovania. dasavleT saqarTvelos landSafti cvalebadobs Waobian-tyiani dablobebidan da naxevrad-tropikuli tyeebidan mudmivad Tovlian-yinulian mwvervalebamde, xolo qveynis aRmosavleTi nawili moicavs mcire naxevrad-udabnosac ki, rac Cveulebrivad centraluri aziis maxasiaTebelia. saqarTvelos teritoriis daaxloebiT 40% tyeebs ukavia, xolo daaxloebiT 10% – alpur da sub-alpur zonas.
saqarTvelos klimatic, Sesabamisad, ukiduresad cvalebadia qveynis mcire zomas Tu gaviTvaliswinebT. aq sul ori klimaturi zonaa,
12
romlebic mkveTrad gamoyofs erTmaneTisgan qveynis aRmosavleT da dasavleT nawilebs. didi kavkasionis qedi saqarTvelos klimatis darbilebas uwyobs xels da icavs qveyanas CrdiloeTis mxridan civi haeris masebis SemoWrisagan. mcire kavkasionis qedi ki regions nawilobriv icavs samxreTidan gadmoadgilebuli cxeli da mSrali haeris masebisgan.
dasavleT saqarTvelos umetesi nawili tenian subtropikul zonaSia, sadac wliuri naleqi 1000-4000mm cvalebadobs. naleqi TiTqmis Tanabrad aris ganawilebuli wlis ganmavlobaSi, Tumca Semodgomis Tveebi xSirad gansakuTrebiT naleqiania.
aRmosavleTi saqarTvelo teniani subtropikulidan kontinenturamde gardamavali klimatiT xasiaTdeba. wliuri naleqi gacilebiT naklebia vidre dasavleT saqarTveloSi da 400-1600mm cvalebadobs. gazafxuli da Semodgoma yvelaze meti naleqiT gamoirCeva, zamTris da zafxulis Tveebi ki gacilebiT ufro mSralia. regionebSi, romlebic zRvis donidan 2000 metrze da ufro maRla mdebareoben, xSiria yinva zafxulis TveebSic ki.
saqarTvelos mosaxleoba 2001 wlis ianvris monacemebiT 4.4 milions sWarbobs. qveynis udidesi qalaqebia: Tbilisi 1,066,000 (farTobi 1,270,800), quTaisi 183,000 da baTumi 117,000.
2.1.2 mTavroba da politika
saqarTvelos respublika 1918 wlis 26 maiss daarsda. 1921-1991 wlebis ganmavlobaSi qveyana sabWoTa kavSiris nawils warmoadgenda. 1991 wels, ssrk-s daSlis Semdeg, saqarTvelom dakarguli damoukidebloba aRidgina. saqarTvelo demokratiuli respublikaa 1990 wlis 28 oqtombers catarebuli pirveli mravalpartiuli demokratiuli saparlamento arCevnebis Semdeg. 1995 wels miRebuli axali konstituciis mixedviT, saqarTvelo demokratiul qveyanas warmoadgens, romelsac hyavs prezidenti da erTpalatiani parlamenti.
dRes saqarTvelo mravalpartiuli warmomadgenlobiTi demokratiuli respublikaa, romelsac marTavs xuTwliani vadiT arCeuli prezidenti. prezidenti niSnavs pemier-ministrs, xolo misi konstituciuri Semcvlelia parlamentis Tavmjdomare.
aRmasrulebel xelisuflebas saqarTveloSi mTavroba flobs. federalur sakanonmdeblo xelisuflebas ki mTavroba da parlamenti erTad warmoadgens. 4 wlis vadiT arCeul saqarTvelos parlaments 235 wevri hyavs: 150 maTgani proporciuli sistemiT aris arCeuli, 75 – maJoritari deputatia, xolo 10 – afxazeTis separatistuli regionis warmomadgenlebis Semcvleli piria.
saqarTvelos hyavs umaRlesi sasamarTlo, romlis mosamarTleebsac prezidentis rekomendaciiT irCevs parlamenti. qveyanaSi arsebobs sakonstitucio sasamarTloc.
saqarTvelos respublika sakmaod centralizebuli qveyanaa, Tu ar CavTvliT afxazeTisa da samxreT oseTis regionebs, romlebsac, qveynis teritoriuli mTlianobis aRdgenis Semdeg, avtonomiis statusi
13
mieniWebaT. sabWoTa epoqaSi am regionebs saqarTvelos ssr-s farglebSi avtonomiuri statusi hqondaT miniWebuli.
istoriulad saqarTvelo 14 regionad iyo dayofili, romlebic amjerad did administraciul erTeulebs warmoadgenen da Tavis mxriv dayofili arian 53 raionad, 11 qalaqad da avtonomiur respublikad.
saerTaSoriso organizaciebSi monawileoba
saqarTvelos aqtiuri politika aqvs sagareo urTierTobebis TvalsazrisiT da is amjerad Semdegi saerTaSoriso organizaciebis wevria: evrosabWo, BSEC, CIS, EAPC, EBRD, ECE, FAO, GUUAM, IAEA, IBRD, ICAO, ICFTU, IDA, IFAD, IFC, IFRCS, ILO, IMF, Inmarsat, Interpol, IOC, IOM, ISO, UPU, WCO, WHO, WIPO, WMO, WTO, saerTaSoriso savaWro palata, saerTaSoriso kriminaluri sasamarTlo (ICC), saerTaSoriso sazRvaosno organizacia.
2.1.3 ekonomikuri da politikuri profili
ekonomikuri ganviTarebis ZiriTadi mimaTulebebi
statistikis departamentis pirveladi monacemebiT, 2004 wels saqarTveloSi GDP 9800.0 milion lars (5148.8 milion US$) udrida, anu erT sul mosaxleze – 2160.8 lars (1135.3 US$). GDP-s realurma wliurma zrdam 8.4% Seadgina. GDP-s zrdaSi ZiriTadi wvlili tradiciulad mSeneblobis, warmoebis, transportisa da komunikaciis seqtorebma Seitanes. zrdis uaryofiTi tempi dafiqsirda soflis meurneobaSi.
ekonomikuri zrdis ZiriTadi gamwevi Zala baqo-sufsa-jeihanis (BTC) navTobsadenis mSenebloba iyo, romelmac kapiisa da xmelTaSua zRvis regionebi saqarTvelos teritoriis gavliT unda SeaerTos. am proeqtma dadebiTi gavlena iqonia saqarTveloSi mSeneblobisa da momsaxurebis seqtorebis ganviTarebaze. BTC-s proeqtma bevri adamiani daasaqma kidec, ramac sagrZnoblad gazarda mosaxleobis Semosavali da gazarda adgilobrivi bazris moTxovnac.
sagadasaxado kanonmorCilebisaTvis gatarebulma RonisZiebebma gazarda moTxovnileba saqarTveloSi erovnul valutaze, ramac gaamyara laris kursi. amis wyalobiT saqarTvelos erovnulma bankma SeZlo fasebisa da erovnuli valutis gadacvli kursis stabilurobis SenarCuneba.
2004 wlisaTvis fiskaluri mdgomareobac sagrZnoblad gaumjobesda. pirvelad bolo wlebis ganmavlobaSi, Semosulma gadasaxadebma dagegmils 14%-iT gadaaWarba, maSin roca biujetis realuri xarjebi wliurad 26%-iT izrdeboda. xarjebi ZiriTadad mimarTuli iyo sazogadoebrivi administrirebis, socialuri dacvisa da valebis momsaxurebis sferoebisken. saxelfaso gasavlebis wili mTlian danaxarjebSi sakmaod maRali iyo da asaxavda mTavrobis reformul mcdelobebs sazogadoebrivi seqtoris adamianuri resursebis marTvis sferoSi.
14
politikuri mdgomareoba da zogadi politikuri mimarTulebebi
2003 wlis noembris politikurma cvlilebebma, romlebsac 2004 wlis ianvris arCevnebi mohyva, qveynis saTaveSi axali prezidenti da mTavroba moiyvana, maTTan erTad ki – qveynis mSeneblobis axali, reformatoruli xedva da strategia.
mTavrobis midgoma ekonomikuri da socialuri reformebisadmi gulisxmobs swrafi da mdgradi ekonomikuri ganviTarebis gziT siRaribis daZlevas. es ki miRweul unda iqnas marTvis meqanizmebis gaumjobesebiT, gamWvirvalobisa da efeqturobis zrdiT, biznes-garemos gaumjobesebiTa da kerZo kapitalis mozidviT mTeli rigi liberaluri ekonomikuri reformebis meSveobiT. reformebisa da maTi ganxorcielebis procesis efeqturobis xelSesawyobad Seiqmna ekonomikuri reformebis koordinirebis saxelmwifo ministris posti.
reformis programis Tanmimdevruli ganxorcielebis uzrunvelsayofad prioritetebad Camoyalibda Semdgomi urTierTdakavSirebuli principebi:
♦ korufciis alagmva;
♦ sazogadoebrivi monitoringis gamWvirvalobis amaRleba;
♦ biurokratiisa da misi gavlenis Semcireba;
♦ gadawyvetilebis miRebis procesSi sazogadoebis monawileobis gazrda;
♦ saxelmwifo mosamsaxureebis profesiuli kvalifikaciis amaRleba;
♦ kanonis umaRlesobisa da kanonis winaSe Tanasworobis uzrunvelyofa;
♦ adamianis uflebebis dacva.
seqtoruli politika mod-ebis sakiTxebTan mimarebaSi
soflis meurneobis ganviTareba
soflis meurneobas dRes saqarTvelos Sida moxmarebisa da eqsportis didi wili ukavia. es ukanaskneli soflis meurneobas did ekonomikur da socialur mniSvnelovnebas sZens da soflebis rolsac amaRlebs. saqarTvelos ekonomikurad aqtiuri mosaxleobis naxevarze meti soflis meurneobiT aris dakavebuli, maSin roca soflad mTliani mosaxleobis naxevarze odnav naklebi cxovrobs (2002 wlis mosaxleobis aRweris monacemebiT – 52.4% cxovrobs qveynis urbanul nawilebSi, xolo 47.6% -- soflad).
raTa soflis meurneobis seqtori qveynis ekonomikis erT-erT prioritetul mimarTulebad Camoyalibdes, dagegmilia soflis meurneobis saministros reorganizacia da seqtoris administraciul-
15
instituciuri reforma. saministros funqciebi sam ZiriTad mimarTulebaSi moiyris Tavs:
♦ soflis meurneobis seqtoris mdgradi ganviTarebis politikis Camoyalibeba da ganxorcieleba; prioritetuli sazogadoebrivi programebis Seqmna-ganxorcieleba;
♦ sasoflo-sameurneo resursebis gamoyenebaze sazogadoebrivi kontrolis daweseba, jiSebis testireba da dakonserveba, sakvebi produqtebis uvneblobis uzrunvelyofa;
♦ seqtoris momsaxureba, rac gulisxmobs biznes-konsultaciebis xelSewyobas, informaciuli teqnologiebis danergvas, mecnieruli mxardaWeris uzrunvelyofas da specialistebis kvalifikaciis amaRlebas.
soflis meurneobis seqtoris ganviTarebis TvalsazrisiT mniSnelovania miwis reformis dasrulebac, rac privatizacias da miwis bazris Seqmnas gulisxmobs. dagegmilia miwis kadastrisa da soflis meurneobis resursebisa da nagebobebis gamoyenebis erTiani kompiuterizebuli geografiuli sistemis Seqmna-ganviTareba. miwis bazris Camoyalibeba xels Seuwyobs soflad dazRvevisa da sakredito sistemebis danergvas, rac Tavis mxriv sagarantio fondebis Seqmnas daeyrdnoba.
soflad udidesi prioritetia infrastruqturisa Tu sawarmoo dawesebulebebis ganviTareba, rac materialur-teqnikuri bazis srulyofas da Tanamedrove teqnologiebis danergvasac gulisxmobs. gansakuTrebuli yuradReba unda mieqces soflis meurneobis im sferoebs, romlebic importis Semcvlelsa da saeqsporto saqonels awarmoeben. gaadvildeba fermerebisTvis sesxis xelmisawvdomoba, gaZlierdeba sakvebi produqtebis gadamamuSavebeli mrewveloba da regionebis Taviseburebebis gaTvaliswinebiT SemuSavdeba mikro-finansuri sqemebi. sagarantio fondebis Seqmnisa da komerciul bankebSi Camoyalibebuli wamaxalisebeli sqemebis meSveobiT saxelmwifo uzrunvelyofs mokle da grZelvadiani sezonuri sesxebis xelmisawvdomobas sasoflo-sameurneo proeqtebisTvis, raTa minimumamde Semcirdes sezonuri efeqtebi. xeli Seewyoba fermerebisa da biznes-firmebis vertikalur da horizontalur TanamSromlobas, kerZod ki gasaRebisken mimarTul TanamSromlobas, produqtebis adgilze gadamuSavebis SesaZleblobebis amaRlebas, soflad dasaqmebis bazris gamravalferovnebas. yuradReba mieqceva mcire da saSualo masStabis sasoflo-sameurneo warmoebebis aRdgenas.
gansakuTrebuli yuradReba mieqceva soflad mosaxleobis dasaqmebasa da Semosavlebis zrdaze orientirebul proeqtebs, romlebic erTobliv Zalisxmevaze iqneba dafuZnebuli, amiT ki biZgi miecema soflad nebayoflobiTi TanamSromlobis mentalobis amaRlebas.
energetikis seqtori
saqarTvelos energetikis seqtorSi arsebuli mdgomareobis gasaumjobeseblad dagegmilia infratruqturis aRdgena, energiis
16
gamomuSavebisa da gadatanis procesebis srulyofa da danakargebis mimimumamde Semcireba. donorebTan intensiuri konsultaciebis reJimSi SemuSavda energetikis seqtoris samoqmedo gegma, romelic Semdeg mimarTulebebs moicavs: seqtoris marTvisa da operirebis gaumjobeseba, gadasaxadebis akrefis sistemis srulyofa da energetikis seqtorSi saerTaSoriso mxardaWeriT mimdinare proeqtebis ganxorcieleba. moqmedebis strategiuli gegma mTel rig RonisZiebebs gulisxmobs, romelTa Sorisaa:
♦ SemuSavda gadasaxadebis akrefis sistemis srulyofis RonisZiebebi. es RonisZiebebi gaaumjobesebs gadasaxadebis akrefas rogorc sawarmoebidan da saxelmwifo organizaciebidan, ise Tbilisisa da saqarTvelos sxva regionebis mosaxleobidanac. Sedegad mniSvnelovnad amaRldeba gadasaxadebis akrefis procentuli maCveneblebi rogorc TbilisSi, ise regionebSi. soflebSi daarsdeba sagadasaxado punqtebi, romlebic aRiWurveba Tanamedrove kompiuteruli sistemebiT. momdevno wlebSi ufro intensiurad imuSavebs eleqtro-mricxvelebis damontaJebis programa. miRebuli zomebisa da swori marTvis Sedegad, 2006 wlis bolosTvis gadasaxadebis akrefis done arsebuli 55-60%-dan 75-80%-mde amaRldeba;
♦ saqarTvelos eleqtroenergiis saxelmwifo sistema gegmavs energo-danakargebis 11-dan 10%-mde an ufro metad Semcirebas (samomavlod mosalodneli 6%-mde Semcireba) korufciis aRmofxvris, mricxvelebis dayenebisa da sistemis dasacavi sxva RonisZiebebis Sedegad;
♦ arsebuli kanonmdeblobis dasaxvewad parlaments waredgina kanonproeqti eleqtroenergiis moparvisaTvis sisxlis samarTlis pasuxismgeblobis Taobaze;
♦ energetikis seqtoris davalianebebis mosawesrigeblad SemuSavda sakanonmdeblo iniciativa da KFW-s dafinansebiT daarsda davalianebis restruqturizaciis saagento;
♦ energetikis seqtori miiRebs saerTaSoriso sabuRaltro standartebs, romlebic uzrunvelyofen mis mier miRebuli zomebis gamWvirvalobas;
♦ saqarTvelos ar gaaCnia bunebrivi airis maragi da amdenad, igi srulad aris damokidebuli momwodeblebze. msoflio bankisa da TACIS-is mier Catarebulma gamokvlevebma uCvena, rom bunebrivi airis momwodebeli sistema Zalze cud mdgomareobaSia da saWiroebs US$40 milionis saswrafo investirebas. am fulis gareSe sistema SesaZloa 2007-2008 wlebisTvis saerTod moiSalos da saqarTvelo ekonomikuri da socialuri ganviTarebis umniSvnelovanesi resursis gareSe datovos.
2.1.4 garemo
saqarTvelos konstituciis 37-e muxli qveynis yvela moqalqes janmrTel garemoSi cxovrebis uflebas aniWebs. garemos dacvac yvelas movaleobaa. konstituciis mixedviT, saxelmwifom unda uzrunvelyos bunebrivi garemos dacva da misi racionaluri gamoyeneba. saxelmwifos
17
pasuxismgeblobaa janmrTeli garemos SenarCuneba, romelic Seesabameba sazogadoebis ekologiur da ekonomikur moTxovnilebebs da icavs dRevandeli da momavali Taobebis interesebs. moqalaqeebs aqvT ufleba, droulad iyvnen informirebulni garemos mdgomareobisa da im pirobebis Sesaxeb, romlebSic isini cxovroben da muSaoben.
aRniSnuli pasuxismgeblobebisa da movaleobebis Sesasruleblad saxelmwifos Seqmnili aqvs saministroebis, saxelmwifo depertamentebis, institutebis, samecniero dawesebulebebisa da sxva saagentoebis qseli, romelic akontrolebs garemos mdgomareobas, qimiuri nivTierebebis marTvis CaTvliT. faqtiurad, am institutebis mTeli qseli metwilad mainc Zveli sabWoTa sistemis memkvidreobaa, romelmac qveynis damoukideblobis aRdgenis Semdeg garkveuli cvlilebebi ganicada.
amas garda, bolo wlebis ganmavlobaSi sagrZnoblad gaizarda garemosdacviTi sakiTxebiT dainteresebuli arasamTavrobo organizaciebis ricxvi, romlebic TavianT mcdelobas mimarTaven konkretulad garemos mdgomareobis gaumjobesebisken.
garemosa da qimiuri nivTierebebis marTvis sferoSi mTavrobis rolis kidev sxva aspeqtia sakanonmdeblo da samarTlebrivi CarCoebi, romelze dayrdnobiTac mTavroba akontrolebs garemos dacvas (dawvrilebiT – 2.2. qveTavSi).
saqarTvelos ekologiis arcTu saxarbielo mdgomareoba garemos dacvisa da bunebrivi resursebis gamoyenebis axali sistemis Seqmnasa da amuSavebas moiTxovs, romelic qveynis ekonomikuri ganviTarebis strategiis nawili iqneba.
garemos dacvisa da bunebrivi resursebis gamoyenebis sferoSi sazogadoebrivi politikis ZiriTadi amocanebia:
♦ garemosdacviTi saqmianobebis integrireba qveynis socialur-ekonomikuri ganviTarebis strategiaSi;
♦ garemosdacviT sferoSi sakanonmdeblo bazis gaZliereba;
♦ ekologiuri eqspertizis gaumjobeseba;
♦ saerTaSoriso kontaqtebis gaZliereba da globaluri ekologiuri problemebis gadawyvetaSi monawileoba;
♦ sameli wylis, zedapiruli wylebisa da qveynis urbanul nawilebSi haeris xarisxis gaumjobeseba;
♦ mavne qimiuri nivTierebebis marTvis problemebis gadawyveta;
♦ Savi zRvis dacva dabinZurebisagan.
gansakuTrebiT mniSvnelovania Semdegi garemosdacviTi RonisZiebebi: centraluri kavkasiis tyeebis ekosistemebSi nakrZalis Seqmnis proeqti; Savi zRvis qarTuli sanapiros integrirebuli marTvis proeqti; borjom-xaragaulis erovnuli parkis Ria programa, romelic am parkis damxmare
18
zonaSi infrastruqturis gaumjobesebasa da komunaluri infrastruqturis obieqtebis aRdgenas uWers mxars.
aRsaniSnavia agreTve gaeros “sufTa ganviTarebis meqanizmis” (CDM) farglebSi klimatis cvlilebis miznebisaTvis ganxorcielebuli rigi mniSvnelovani RonisZiebebi. es RonisZiebebi mWidro kavSirSia qveynis ekonomikur ganviTarebasTan.
2.2 politika, kanonmdebloba da institutebi
2.2.1 erovnuli sakanonmdeblo CarCoebi
bolo aTi wlis ganmavlobaSi aqtiuri garemosdacviTi politikis gatarebis Sedegad saqarTveloSi, qimiuri nivTierebebis marTvasTan dakavSirebiT, viTardeba sakanonmdeblo baza. miRebulia mTeli rigi kanonebi da maregulirebeli qvenormatiuli aqtebi, sadac gansakuTrebuli yuradReba eqceva mavne nivTierebebiT garemos dabinZurebis Tavidan acilebas da adamianis janmrTelobis usafrTxoebas. am sferoSi ZiriTadi normatiuli aqtebia:
• saqarTvelos kanoni - `mavne organizmebisagan mcenareTa dacvis Sesaxeb” 1994w;
• saqarTvelos kanoni - `niadagis dacvis Sesaxeb” 1996w;
• saqarTvelos kanoni - ”garemos dacvis Sesaxeb” 1996w.
• saqarTvelos kanoni - `wylis Sesaxeb” 1997w;
• saqarTvelos kanoni - ”saSiS qimiur nivTierebaTa Sesaxeb” 1998w; (2005 wels miRebul iqna axali redaqciiT);
• saqarTvelos kanoni - `atmosferuli haeris dacvis Sesaxeb” 1998w;
• saqarTvelos kanoni - `sanitariuli kodeqsi” --
• saqarTvelos kanoni - `saSiSi nivTierebebiT gamowveuli zianis kompensaciis Sesaxeb” 1999w;
• saqarTvelos kanoni - `garemos dacvis saxelmwifo kontrolis Sesaxeb” 2005w;
• saqarTvelos kanoni - `licenziebisa da nebarTvebis Sesaxeb” 2005w. dReisaTvis saqarTveloSi qimiuri nivTierebebis marTva ZiriTadad xorcieldeba saqarTvelos kanonebiT "saSiSi qimiuri nivTierebebis Sesaxeb" da "pesticidebisa da agroqimikatebis Sesaxeb", romlebic miRebulia 1998 wels. am ukanasknelSi cvlilebebi Sevida 2005 wels. qimiuri nivTierebebis gamoyenebisa da kontrolis calkeuli normebi aseve regulirdeba zemoaRniSnuli kanonebidan gamomdinare kanonqvemdebare normatiuli aqtebiT.
19
2.2.1.1 pesticidebi unda aRiniSnos, rom `pesticidebis da agroqimikatebis Sesaxeb” kanonis Tanaxmad, am sferoSi saxelmwifo mmarTvelobas axorcielebs soflis meurneobis saministro, romelic axorcielebs qveyanaSi pesticidebis saxelmwifo registraciis koordinacias da amtkicebs saqarTveloSi gamosayeneblad nebadarTuli pesticidebis saxelmwifo katalogs. kanonmdeblobis Tanaxmad, akrZalulia importi da qveynis teritoriaze gamoyeneba im preparatebisa, romlebic katalogSi ar aris Sesuli. am etapze damtkicebuli aris 2005-2009 w.w. gamosayeneblad nebadarTuli pesticidebis (mcenareTa dacvis saSualebebis da zrdis regulatorebis) saxelmwifo katalogi, romelSic Sesuli ar aris stokholmis da roterdamis konvenciebiT gaTvaliswinebuli pesticidebi. 2.2.1.2 sawarmoo da samomxmareblo qimiuri nivTierebebi saqarTvelos kanonis "saSiSi qimiuri nivTierebebis Sesaxeb" me-2 muxlSi Camoyalibebulia "saSiSi qimiuri nivTierebis" ganmarteba, romelic mocemulia evropis ekonomikuri gaerTianebis sabWos 1992 wlis 30 aprilis #32 direqtivaSi (Council Directive 92/32/EEC of 30 april 1992) moyvanili ganmartebebis safuZvelze. termini sxva saSiS nivTierebebTan erTad (mag.: aalebadi, feTqebadsaSiSi, alergiuli da sxv.) moicavs toqsikur da kancerogenul nivTierebebsa da preparatebs. anu, mdgardi organuli dambinZureblebis damaxasiTebeli Tvisebebis mqone nivTierebebs. Tanaxmad saqarTvelos kanonisa "pesticidebisa da agroqimikatebis Sesaxeb" sasoflo-sameurneo daniSnulebis qimikatebi moicaven pesticidebs da agroqimikatebs.
`saSiSi qimiuri nivTierebebis Sesaxeb” kanonis Tanaxmad Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis ministris 2001 wlis 26 martis #133/n brZanebiT damtkicebulia akrZaluli da mkacrad SezRuduli saSiSi qimiuri nivTierebebis nusxa, romelSic Sesulia 47 nivTiereba, maT Soris mod-ebi. amave kanonis Tanaxmad saSiSi qimiuri nivTierebebis (pesticidebis garda) saxelmwifo marTvis (warmoeba, eqsport-importi, saxelmwifo gamocda da eqspertiza, erTiani reestris warmoeba, Senaxva-dasawyobeba da sxva) makoordinirebel struqturas warmoadgens janmrTelobis dacvis saministro.
”licenziebisa da nebarTvebis Sesaxeb” saqarTvelos kanonis 24-e muxlis me-7 punqtis da me-40 muxlis pirveli punqtis Sesabamisad SemuSavda da saqarTvelos mTavrobis 2006 wlis 28 seqtemberis #184 dadgenilebiT damtkicda `SezRudulad brunvadi masalebis warmoebis, transportirebis, importis, eqsportis, reeqsportis an tranzitis nebarTvis gacemis wesis Sesaxeb debuleba da SezRudulad brunvadi masalebis sia”. nebarTvis gamcem saxelmwifo struqturas warmoadgens garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministro.
saSiSi qimiuri nivTierebebis klasifikacia (kanoni "saSiSi qimiuri nivTierebebis Sesaxeb“) detalurad aris ganxiluli saqarTvelos Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis ministris 2003 wlis 7 aprilis
20
#79/n brZanebaSi "saSiSi qimiuri nivTierebebis klasifikaciis Sesaxeb debulebis damtkicebis Taobaze".
saqarTveloSi ar arsebobs specialuri kanonmdebloba, romelic konkretulad pqb-ebTan mopyrobasa da maTs ganadgurebas daaregulirebda.
2.2.1.3 narCenebi qimiuri nivTierebebis warmoeba, iseve rogorc narCenebis ganTavseba, gadamuSaveba, gauvnebelyofa kanonmdeblobis mixedviT miekuTvneba sanebarTvo saqmianobas da masze nebarTvas gascems garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministro.
aRsaniSnavia is faqti, rom saqarTvelo 1999 wels SeuerTda `saxifaTo narCenebis transsasazRvro gadaadgilebis Sesaxeb” bazelis konvencias da mimdinareobs muSaoba winaswar dasabuTebuli Tanxmobis proceduris Sesaxeb roterdamis konvenciasTan mierTebis Taobaze.
2.2.1.4 mdgradi organuli dambinZureblebi 2001 wels saqarTvelom xeli moawera xolo 2006 wlis 11 aprols saqarTvelos parlamentma ratificireba gaukeTa mdgradi organuli damabinZureblebis Sesaxeb stokholmis konvencias, romelic miznad isaxavs narCenebis saxiT arsebuli mod-ebis ganadgureba-likvidacias da gamoyenebaSi arsebuli mod-ebis maqsimalurad SezRudvas, sabolood maT xmarebidan amoRebas. aseve mod-ebis, rogorc Tanaproduqtebis garemoSi gamoyofis Semcirebas da sabolood mis Sewyvetas. aRsaniSnavia, rom amJamad ar arsebobs specialuri erovnuli kanonmdebloba, romelic daaregulirebda saqarTveloSi mdgradi organuli dambinZureblebis kontrolTan dakavSirebul sakiTxebs, Tumca Tanaxmad saqarTvelos kanonmdeblobisa, igi warmoadgens saSiSi qimiuri nivTierebebis, pesticidebisa da agroqimikatebis regulirebis organul nawils. 2.2.2 instituciuri struqtura qimiuri nivTierebebis usafrTxo gamoyenebis marTvisa da kontrolis sferoSi kompetentur saxelmwifo organoebs warmoadgenen:
♦ saqarTvelos Sromis, janmrTelobisa da socialuri dacvis saministro;
♦ saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministro;
♦ saqarTvelos ekonomikuri ganviTarebis saministro;
♦ soflis meurneobis saministro.
21
amJamad mimdinareobs saxelmwifo aRmasrulebel organoebs Soris funqciaTa gadanawilebis procesi. dagegmilia qimiuri nivTierebebis marTvis funqciebis gadacema garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministrosadmi.
2.3 arsebuli mdgomareoba mod-ebTan mimarTebaSi
2.3.1 mod-pesticidebi
2.3.1.1 pesticidebis gamoyenebis mimarTulebebi cnobilia, rom saqarTvelo xasiaTdeba mravalferovani klimaturi pirobebiT, sasoflo-sameurneo kulturebiT da mcenareuli safariT, rac ganapirobebs mcenareTa mavneblebis, daavadebebis da sarevelebis farTod gavrcelebas. aRniSnulidan gamomdinare maT winaaRmdeg farTod gamoiyeneboda da dRemde gamoiyeneba sxvadasxva qimiuri jgufis pesticidebi. pesticidebi agreTve farTod gamoiyeneba samedicino sferoSi, komunalur meurneobaSi da veterinariaSi. arsebuli informaciiT, gasuli saukunis 80-ian wlebSi pesticidebis yovelwliuri gamoyeneba Seadgenda 30-35 aTas tonas. pesticidebis nawili iwarmoeboda adgilze (Tumca, aq aRebulma sinjebma dabinZureba ar uCvena), didi nawili ki Semodioda respublikis farglebs garedan. qveyanaSi saTanado doneze ar xdeboda maTi Senaxvis, transportirebis da gamoyenebis normebis reglamentebis dacva, gamomdinare aqedan, sakmaod maRali iyo garemos dabinZurebis faqtoric. kerZod, rogorc monitoringis monacemebidan irkveva, garemoSi (niadagi, wyali) zogierTi pesticidis (ddt, hqch, heqsaqlorani, treflani da sxva) Semcveloba 4-12 jer, calkeul SemTxvevebSi ki 30-50-jer aRemateba zRvrulad dasaSveb koncentraciebs. Samwuxarod, qveyanaSi Seqmnili mZime socialur-ekonomikuri pirobebis gamo 1990 wlidan sistematuri monitoringi garemos dabinZurebaze ar ganxorcielebula, Tu mxedvelobaSi ar miviRebT calkeuli programebis farglebSi Catarebul gamokvlevebs. 1990-1995 wlebSi qveyanaSi Seiqmna mZime socialur-ekonomikuri da politikuri mdgomareoba, ris gamoc moiSala pesticidebis saxelmwifo marTvis sistema misi gamoyenebis yvela etapze (warmoeba, importi, eqsporti, tranziti, transportireba, Senaxva, moxmareba, gauvnebelyofa). am periodSi mkveTrad Semcirda pesticidebis Semotana da ZiriTadad gamoiyeneboda qveyanaSi sabWoTa periodis sasawyobo meurneobebSi dagrovili pesticidebi, maT Soris vadagasuli. darRveuli iyo maTi gamoyenebis normebi da moTxovnebi. ar mimdinareobda saxelmwifo aRricxva. mdgomareoba gaumjobesda 1996 wels, roca miRebul iqna saqarTvelos kanoni `garemos dacvis Sesaxeb”, romelSic aisaxa qimiuri nivTierebebis, maT Soris pesticidebis marTvis sakiTxebi. 1998 wels miRebul iqna kanoni `pesticidebis da agroqimikatebis Sesaxeb”, ris Semdegac gaZlierda
22
saxelmwifo kontroli da mdgomareoba SedarebiT stabiluri gaxda. Tumca xSiria kanonmdeblobiT gaTvaliswinebuli moTxovnebis darRvevebi.
2.3.1.2 pesticidebis amJamindeli gamoyeneba 2000-2004 wlebis oficialuri monacemebiT pesticidebis yovelwliuri Semotana da moxmareba Sedgens 1000-2500 tonas. maTi gamoyenebis mkveTri Semcireba wina wlebTan (70-80-iani) SedarebiT aixsneba SemdegiT: Tanamedrove pesticidebis danergviT da maTi gamoyenebis dabali dozebiT; aRuricxavi aralegaluri pesticidebis SemotaniT; fermerebis dabali SesyidvisunarianobiT. arsebuli informaciiT, saqarTveloSi sasoflo-sameurneo farTobis mxolod 30-35% muSavdeba pesticidebiT, ris gamoc saheqtaro datvirTva Semcirebulia. ase magaliTad: venaxisaTvis _ 5kg, xorbali 1,25kg, simindi 0,61kg, bostneuli 6,6kg, citrusebi da xexili _ 15,8kg (am SemTxvevaSi ZiriTadi datvirTva modis mineraluri zeTebis gamoyenebaze, romlis xarjvis norma maRalia). Tumca momavalSi mosalodnelia pesticidebis moxmarebis zrda saqarTveloSi. miuxedavad imisa, rom saqarTveloSi miRebulia Sesabamisi kanonmdebloba qimiur niTierebaTa, maT Soris pesticidebis marTvis sferoSi, dReis mdgomareobiT xSiria kanonmdeblobiT gaTvaliswinebuli moTxovnebis darRvevebi, kerZod:
• adgili aqvs pesticidebis aralegalur Semotanas;
• ar aris mowesrigebuli sarealizacio qseli;
• xSirad xdeba pesticidebis falsifikacia;
• adgili aqvs uxarisxo pesticidebis gamoyenebas;
• xSir SemTxvevaSi ar pasuxobs moTxovnebs pesticidebis moxmarebis (Sesxureba, Sefrqveva, niadagSi Setana) teqnikuri saSualebebi;
• praqtikulad arcerT fermerul meurneobaSi ar aris specialurad mowyobili moednebi pesticidebis samuSao nazavis mosamzadeblad da Semasxurebeli teqnikis gasamarTavad;
• Sesanaxi sawyobebi ar pasuxobs Tanamedrove moTxovnebs;
• sabWoTa kavSiris droindel amortizirebul da dangreul sawyobebSi dagrovilia vadagasuli da xmarebisaTvis uvargisi pesticidebi;
• ar xdeba Semasxurebeli da teqnikuri saSualebebis (aparaturis, taris, spectansacmlis) gauvnebelyofa;
• arcerT fermerul meurneobaSi ar xdeba saTanado dokumentebis warmoeba gamoyenebuli pesticidebis raodenobisa da wamlobaTa jeradobis Sesaxeb;
• dabalia mosaxleobis codnis done pesticidebis usafrTxo da efeqturi gamoyenebis Sesaxeb.
• ar mimdinareobs garemos (niadagi, wyali haeri) monitoringi pesticidebis Semcvelobaze.
aRniSnulidan gamomdinare adgili aqvs pesticidebis, maT Soris mdgradi organuli damabinZureblebis moxvedras niadagSi, gruntisa da
23
zedapirul wylebSi, atmosferul haerSi, rac iwvevs garemos dabinZurebas, safrTxes uqmnis adamianis janmrTelobas da garemos.
2.3.1.3 vadagasuli da xmarebisaTvis uvargisi pesticidebis inventarizacia dResdReobiT seriozul problemas warmoadgens saqarTveloSi sabWoTa periodidan dagrovili vadagasuli da xmarebisaTvis uvargisi pesticidebi, romlebic ganTavsebulia yofili `soflqimiis”, kolmeurneobebisa da sabWoTa meurneobebis amortizirebul da dangreul sawyobebSi. isini atmosferuli naleqebis moqmedebiT xvdeba niadagSi, gruntisa da zedapirul wylebSi, rac seriozul safrTxes uqmnis adamianis janmrTelobas da garemos.
pesticidebis inventarizacia saqarTveloSi 2004-2005 wlebSi Catarda FAO-s meTodologiis Sesabamisad. inventarizacia iTvaliswinebda moZvelebuli da vadagasuli pesticidebis sawyobebis Sesaxeb informaciis mokrebas, aseve am qimikatebis raodenobebis, savaWro saxelwodebebis, qimiuri Semadgenlobebis, saidentifikacio kodebis, SefuTvisa da mwarmoeblis dadgenas, iseve rogorc potenciurad dabinZurebuli teritoriis vizualur Sefasebas.
inventarizebul iqna vadagasuli da xmarebisTvis uvargisi pesticidebis 214 obieqti, aqedan narCenebi aRmoCenilia 46 obieqtze (cxrili 1). sul aRmoCenilia 3057 tona narCeni qimikati, maT Soris iaRlujis Sxamqimikatebis poligonze ganTavsebulia 2700 t, xolo qveynis danarCen yofil sasawyobo meurneobebSi _ 357 t (cxrili 2).
cxrili 1. aRricxuli obieqtebis da arebuli sinjebis raodenoba regionebis mixedviT
N regioni aRricxuli adgilebis raodenoba
adgilebis raodenoba,
sadac aRmoCenilia pesticidebi
aRebuli numuSebis raodenoba
pesticidi niadagi
1 aWara 2 2 6 2
2 imereTi 23 9 8
3 samcxe-javaxeTi 10 2 7 1
4 Sida qarTli 11 8 13
5 xaSuri 19 10 8
6 kaxeTi 8 3 17 6
7 guria 22 2 1
8 mcxeTa-mTianeTi 8 5 8 2
9 samegrelo 87 -
10
qvemo svaneTi leCxumi
16 - - -
11
raWa 1 - - -
24
12
qvemo qarTli 7 5 3
13
Tbilisi - -
sul:
214 46 71 11
cxrili 2. saqarTveloSi arsebuli vadagasuli pesticidebis jamuri raodenoba regionebis mixedviT
£ regioni narCeni qimikatebis raodenoba kg litri
1 aWara 15000 2 Sida qrTli 18500 100 3 imereTi 10000 100 4 mcxeTa-mTianeTi 23000 500 5 samcxe-javaxeTi 4200 6 kaxeTi 230000 7 xaSuris raioni 50500 8 qvemo qarTli
iaRlujis samarxi 4500
2700000 500
9 guria --- --- 10 samegrelo --- --- 11 qvemo svaneTi-
leCxumi --- ---
12 raWa --- --- 13 Tbilisi --- --- jami:
iaRluji: 357 000 2 700 000
1200
sul: 3 057 000
inventarizaciiT gamovlinda, rom sasawyobo meurneobebis umetesi nawili amortizebuli da dangreulia, zogierTi maTgani ki mTlianad dangreuli da samSeneblo masalad gatanili. pesticidebi xSir SemTxvevaSi Ria cis qveS aris dayrili da erTmaneTSi areuli, umetes SemTxvevaSi ar gaaCnia SefuTva. atmosferuli naleqebiT xdeba maTi Carecxva da moxvedra niadagSi. arsebuli mdgomareobidan gamomdinare, SeuZlebeli aRmoCnda maTi qimiuri jgufebis mixedviT klasificireba da Sedgenilobis gansazRvra. aqedan gamomdinare, aRebuli iqna sinjebi laboratoriuli analizisTvis, raTa gansazRvreuliyo am pesticidebSi mod-ebis Semcveloba.
mTlianobaSi aRebulia 71 ucnobi qimikatis da 11 niadagis sinji mod-ebis Semcvelobaze. labortoriuli analizis Sedegad dadginda, rom: 71 ucnobi qimikatis sinjidan 47_Si da 11-ive niadagis sinjSi aRmoCnda mdgradi organuli damabinZureblebi. kerZod: kaxeTis (aCinebuli, wnori) regionSi aRmoCenil iqna heptaqlori da α, γ – ГХЦГ, Sida qarTlSi (kaspi, qareli, gori) _ heptaqlori, α, γ – ГХЦГ, ДДT da ДДЕ, xaSurSi _ heptaqlori, α, γ – ГХЦГ da ДДT, aWaraSi (BbaTumi, qobuleTi) _ heptaqlori, ДДД , ДДЕ da α, γ – ГХЦ, imereTSi (zestafoni, samtredia) _ heptaqlori, α, γ – ГХЦГ da ДДT. analizis Sedegebi I aneqsSia mocemuli. am Sedegebis eqstrapolaciiT dadginda, rom savaraudod, pesticidebis mTliani raodenobis 66% mod-
25
ebis Semcvelia. es ki niSnavs, rom regionebis sasawyobo meurneobebSi daaxloebiT 235 tona mod-ebis Semcveli pesticidia dagrovili. pesticidebis dabinZurebis donis dasadgenad, garda amisa, aRebul iqna zedapiruli da miwisqveSa wylebis, dedis rZis, Tevzis saanalizo nimuSebi mod-ebis Semcvelobaze. zedapiruli wylebis aRebul samive nimuSSi (q. quTaisis Semdeg md. rioni; q. samtrediis Semdeg md. rioni; saqoCakiZe md. rioni) aRmoCenili iqna heptaqlori da ddt, xolo gruntis wylebis xuTive nimuSSi heptaqlori. es monacemebi cxril 3-Sia Tavmoyrili. cxrili 3. mod-ebis Semcveloba zedapiruli da gruntis wylebisa da Tevzis nimuSebSi zedapiruli wylebi nimuSis
#
nimuSis tipi da regioni
−γα , heqsaqlorobenzeni,
mkg/l heptaqlori mkg/l
DDddt, mkg/l
DDEdde,mkg/l
NSeniSvna
1 2 3 4 5 6 7
1 KquTaisis Semdeg, md. rioni
- 3.00 - -
2 samtredias Semdeg, md. rioni
- 2.25 - -
3
A saqoCakiZes Semdeg, md. rioni
- 3.00 - 4.80
gruntis wylebi
1 sof. xidmaRala, lanCxuTi
- 2.75 - -
2 sof. axalsofeli, lanCxuTi
- 2.0 - -
3 sof. nigvziani, lanCxuTi
- 1.0 - -
4 Jordanias q. #89, lanCxuTi
- 1.5 - -
5 sof. SuxuTi, OozurgeTi
- 1.0 - -
Tevzis 15 sinjidan mxolod orSi aRmoCnda heptaqlori (q. foTi, md. rioni, kefali da md. kaparWina, Rorjo).
Tevzis nimuSebi nimuSis
#
nimuSis tipi da regioni
−γα , hexachlorobenzen
i, mkg/l heptaqlori mkg/l
DDddt, mkg/l
DDEdde,mkg/l
NSeniSvna
59 PfoTi, md. rioni (Kkefali)
- - - -
26
60 PfoTi, md. rioni (Kkefali)
- - - -
61 PfoTi, md. rioni (Kkefali)
- 1.0 mg/kg - -
62 PfoTi, md. kaparWina, (Rorjo)
- 0.5 mg/kg - -
63 PfoTi, md. kaparWina, (kefali)
- - - -
64 qobuleTimd. kintriSi - - - -
65 qobuleTimd. kintriSi - - - -
66 qobuleTimd. kintriSi - - - -
67 qobuleTimd. kintriSi - - - -
68 qobuleTimd. kintriSi - - - -
69 Keda, river Alazani
- - - -
70 Kqeda, md.Aalazani
- - - -
71 Kqeda, md.Aalazani
- - - -
72 Kqeda, md.Aalazani
- - - -
73 Kqeda, md.Aalazani
- - - -
sabednierod, dedis rZeSi mod-ebis Semcveloba ar dadasturda. sinjebi aRebuli iqna 7 samSobiarodan – 2 aRmosavleT saqarTveloSi (rusTavi da gori) da 5 dasavleT saqarTveloSi (zestafoni, quTaisi, senaki, zugdidi da baTumi). arcerT maTganSi pesticidebis kvali ar aRmoCnda.
imis gamo, rom programa niadagis sinjebis raodenobis TvalsazrisiT SezRuduli iyo, dabinZurebuli farTobebis zusti gansazRvra ver moxerxda. vizualuri daTvalierebiT da zogierTi laboratoriuli analizis safuZvelze es daaxloebiT 40-45 heqtars Seadgens.
2.3.1.4 iaRlujis samarxi
aRmosavleT saqarTveloSi marneulis raionSi iaRlujis mTaze ganTavsebuli aris vadagasuli da xmarebisaTvis uvargisi pesticidebis poligoni (samarxi), romelic arsebuli informaciiT gaixsna 1976 wels da funqcionirebda 1985 wlamde. am periodSi poligonze gadatanil da damarxul iqna 2700 tonamde sxvadasxva qimiuri jgufis pesticidebi. poligoni 1986 wlidan daxurulia da amJamad cud mdgomareobaSia. teritoria ar aris SemoRobili, samarxi daucvelia da Tavisuflad gadaadgildeba pirutyvi. adgili aqvs rogorc pesticidebis, ise metaluri taris amoRebis faqtebs. samarxis zedapirze Cans pesticidebi da SesafuTi tara (tomrebi, kasrebi).
27
samwuxarod, samarxis proeqti ver iqna moZiebuli da aqedan gamomdinare, gaurkvevelia Tu ra saxiT aris ganTavsebuli masSi pesticidebi. samarxidan aRebul iqna sinjebi da laboratoriuli analiziT dadasturda masSi mod-ebis didi raodenobiT Semcveloba. orive aRebuli
sinji Seicavda 10% α-heqsaqlorobenzens da 10% heptaqlors. aRsaniSnavia isic, rom samarxis funqcionirebis periodSi saqarTveloSi farTod gamoiyeneboda qlororganuli pesticidebi. samarxi faqtiurad im droisaTvis akrZaluli qlororganuli pesticidebis gansaTavseblad aSenda. aRniSnulidan da laboratoriuli analizis Sedegebidan gamomdinare, savaraudoa, rom samarxSi ganTavsebulia didi raodenobiT qlorSemcveli pesticidi, maT Soris mod-ebi. mod-ebis Semcveli pesticidebis mTliani raodenoba daaxloebiT 2,000 tonas Seadgens. iaRlujis pesticidebis samarxi seriozul safrTxes uqmnis mimdebare garemosa da mosaxleobas. Tamamad SeiZleba vifiqroT, rom Tu pesticidebis gauvnebelyofa ar moxda, mimdebare garemo da regionis sasmeli wylis wyaroebi seriozulad dabinZurdeba, es ki Sesabamisad aisaxeba mosaxleobis janmrTelobaze.
28
2.3.2 Tanauri produqtebi (dioqsinebi da furanebi)
dioqsinebisa da furanebis inventarizacia UNEP-is saxelmZRvanelo meTodologiis Sesabamisad Catarda da asaxa1990-2004 wlebis mdgomareoba saqarTveloSi. es iyo pirveli mcdeloba saqarTveloSi furanebisa da dioqsinebis gamofrqvevebis Sefasebisa.
gamofrqvevebis wyaroebis Sesaxeb informacia mopovebul-iqna oficialuri statistikuri monacemebidan da warmoebis wertilovani wyaroebis gamokiTxvebidan. kiTxvarebi darigda 379 sawarmosa da sxva erTeulSi. pasuxebi am kiTxvarebze samwuxarod Zalian susti aRmoCnda. warmoebis wertilovani wyaroebis kvleva kvlavac ferxdeba ekonomikur da sawarmoo saqmianobaSi mimdinare gardaqmnebiT. bevri sawarmo amjerad gaCerebulia da mxolod maTi mcire nawili funqcionirebs. Tumca es dioqsinebis gamofrqvevis Semcirebis TvalsazrisiT pozitiur movlenad SeiZleba CaiTvalos, samagierod Zalze cotaa cnobili gamofrqvevebis potencialis Sesaxeb. gamofrqvevis es potenciali SesaZloa realizebuli iqnes sawarmoebis funqcionirebis aRdgenis SemTxvevaSi.
rogorc #4 da #5 cxrilebidan Cans, saqarTveloSi dioqsin-furanebis gamofrqvevebi 1990 wlis Semdeg TandaTanobiT Semcirda. 1990 da 2004 wlebis monacemebis SedarebiT Cans, rom am xnis ganmavlobaSi saqarTvelos dioqsin-furanebis gamofrqvevebiT dabinZureba 3.019-jer Semcirda.
es faqti ekonomikuri daRmasvliT, ekonomikis struqturuli da funqciuri cvlilebebiT (dagegmilidan sabazro ekonomikaze gadasvlasTan dakavSirebiT) da qveynis mosaxleobis raodenobis SemcirebiT aixsneba.
2004 wlisaTvis dioqsin-furanebis gamofrqvevebis TiTqmis 80% me-6 kategoriis wyaroze modis – ukontrolo wvis procesebze (nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo/spontanuri wva da tyis xanZrebi), xolo am kategoriis udides nawils nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo/spontanuri wva Seadgens. meore adgilzea me-9 kategoriis wyaro – nagavsayrelebi (8.64% anu 8.295g teq/w.), xolo mesame adgili ekuTnis me-3 kategorias – energiis warmoeba da gaTboba (8.08% anu 7.764 g teq.). am sami wyaros mTliani wili (95.6% anu 91.806 g teq/w.) maT prioritetuli mniSvnelobis seqtorebad aqcevs.
1990-iani wlebis monacemebze dayrdnobiT gakeTebuli gamoTvlebi gviCvenebs, rom istoriulad dabinZurebis udidesi wyaroa ukntrolo wva (1990 wels – 70%). sainteresoa, rom 1990 wlis monacemebiT, dabinZurebis meore udidesi wyaroa Savi da feradi metalurgia, romlis wili 16.76%, anu 48.612 g teq/w. Seadgens. es mTlianad rusTavis metalurgiuli qarxnis gamofrqvevebs warmoadgens, es qarxana ki 1991 wlidan faqtiurad aRar funqcionirebs. es monacemi agreTve miuTiTebs rusTavis midamoebSi niadagisa da biotas dioqsin-furanebiT savaraudod maRal dabinZurebaze. danarCeni seqtorebis wili umniSvneloa (ixile aneqsi IV).
29
cxrili 4 saqarTveloSi PCDD/PCDF haerSi gafrqvevebis monacemebi (g teq/w.), 1990-2004 wlebi
# PCDD/PCDF gamofrqvevebis
wyaroebis kategoriebi
1990 1995 1997 1998 2000 2001 2002 2003 2004
1 narCenebis
maRaltemperatu
ruli wva
6,991
2,41
1,232
0,63
1,32
0,71
1,408
0,84
1,496
1,12
2,684
2,0
2,816
2,3
2,904
2,66
2,992
3,11
2 Savi da feradi
metalurgia
48,612
16,76
4,957
2,54
5,363
2,90
2,693
1,61
0,043
0,03
-
3 energetika da
saTbobi
masalebi
7,806
2,69
7,750
3,97
7,756
4,19
7,756
4,63
7,753
5,82
7,754
5,77
7,754
6,33
7,762
7,11
7,764
8,08
4 mineraluri produqtebis
warmoeba
3,787
1,31
0,174
0,09
0,275
0,15
0,529
0,32
0,884
0,66
0.,960
0,71
1,108
0,9
1,113
1,04
1,186
1,23
5 transporti 0,099
0,03
0,045
0,02
0,076
0,04
0,085
0,05
0,023
0,02
0,035
0,03
0,036
0,03
0,036
0,03
0,045
0,05
6 ukontrolo
wvis procesebi
199,601
68,83
170,233
87,12
159,821
86,27
145,007
86,48
113,566
85,27
113,641
84,62
101,939
83,17
88,775
81,33
75,747
78,86
7 qimiuri
nivTierebebisa
da
samomxmarablo
produqciis
warmoeba
8,619
2,97
0,025
0,01
0,050
0,03
0,048
0,03
0,045
0,03
0,022
0,02
0,012
0,01
0,010
0,01
0,018
0,02
8 sxvadasxva 0,163
0,06
0,001
0,0005
0,006
0,003
0,007
0,004
0,006
0,005
0,003
0,002
0,004
0,003
0,005
0,005
0,009
0,01
9 nagavsayrelebi 14,324
4,94
10,974
5,62
10,581
5,71
10,125
6,04
9,374
7,04
9,19
6,84
8,901
7,26
8,535
7,82
8,295
8,64
1-9 jami 290,01
100
195,391
100
185,248
100
167,658
100
133,190
100
134,289
100
122,57
100
109,16
100
96,056
100
SeniSvna: cxrilSi moyvanili monacemebis mricxveli warmoadgens PCDD/PCDF-is wliur gafrqvevebs (g teq/w.), xolo mniSvneli – igive parametris procentul maCvenebels.
cxrili 5 saqarTveloSi dioqsin-furanebis gamofrqvevebis aseT teritoriul ganawilebas uCvenebs: gamofrqvevebis 50% Tbilisze modis; meore udidesi dambinZurebelia qvemo qarTli (25.7%), xolo amis Semdeg imereTi (8.3%), aWara (7.4%), Sida qarTli (3.1%) da kaxeTi (2.5%). danarCeni teritoriebis wili umniSvneloa (ix. aneqsi 4).
30
cxrili 5. dioqsin-furanebis gafrqveva saqarTvelos regionebSi, 2004
# regioni (g I teq/w.), %
1 Tbilisi 46,20 48,3
2 qvemo qarTli 24,6 25,7
3 imereTi 7,98 8,3
4 aWara 7,11 7,4
5 Sida qarTli 2,93 3,1
6 kaxeTi 2,41 2,5
7 samegrelo-zemo svaneTi 1,78 1,9
8 mcxeTa-mTianeTi 1,21 1,3
9 guria 0,63 0,7
10 samcxe-javaxeTi 0,34 0,4
11 qvemo svaneTi-leCxumi 0,2 0,2
12 raWa 0,2 0,2
mTlianad saqarTveloSi 95,59 100
mTliani gamofrqveva, rac daaxloebiT weliwadSi 100 g I-teq-s udris haerSi da 120-170 g I-teq-s mTlianad garemoSi, sakmaod maRal maCveneblad CaiTvleba qveynis masStabisa da mosaxleobis raodenobis, iseve rogorc klimaturi pirobebis gaTvaliswinebiT.
gamofrqvevebis udidesi wili or ZiriTad wyaroze modis: pirvel rigSi, cudad mowyobil da marTul nagavsayrelebze, sadac xSiri (ufro sworad ki semi-permanentuli) saxe aqvs cecxliT wvas da meore – ukontrolo wva iseT adgilebSi, sadac narCenebis centralizebuli wesiT Segroveba ar xdeba, anda mouwesrigebelia. am wyaroebidan dioqsinebis gamofrqvevebis maCveneblebi metwilad navaraudevia, radgan Zalze uxeS gamoTvlebs efuZneba rogorc narCenebis raodenobebTan, ise am narCenebis ukontrolod damwvar wilebTan mimarTebaSi. Tu ZiriTad daSvebebs ar daveTanxmebiT, gamofrqvevebis gacilebiT naklebi raodenoba, gamoTvlilis naxevaric ki SeiZleba vivaraudoT.
aRniSnuli ar cvlis narCenebis marTvis rekomendebul RonisZiebebs. narCenebis ukontrolo wva sxvadasxva saxis riskisa da problemebis mizezia da am problemebis gadaWris saukeTeso gza – narCenebis swori marTvaa. dioqsinebis gamofrqvevebs sagrZnoblad Seamcirebs qveyanaSi narCenebis swori marTvis sistemis dafuZneba.
31
2.3.3 pqb (poliqlorirebuli bifenilebi)
saqarTveloSi pqb-ebis inventarizacia miznad isaxavda potenciurad pqb-s Semcveli danadgarebisa da narCenebis registracias, maTi mflobelebisa da zusti adgilmdebareobis dadgenas. inventarizaciis gansaxorcieleblad gamoyenebuli iyo UNEP-is meTodolgiiT gansazRvruli saxelmZRvanelo masalebi da kriteriumebi. monacemebi Segrovda 14 regionuli jgufis mier, romlebmac asaxes qveynis masStabiT pqb-ebis potenciurad Semcveli danadgarebis didi nawili.
2.3.3.1. transformatorebi
transformatorebTan mimarTebaSi aqcenti gakeTda CirCikisa da ekaterinburgis qarxnebis mier damzadebul danadgarebze da im modelebze, romlebic, rogorc cnobilia, pqb-Semcvelia (sovtoli).
transformatorebze monacemebis Segroveba ganxorcielda 2,130 kompaniasa da dawesebulebaSi, romlebic moicavda rogorc saxelmwifo, ise kerZo da municipalur seqtorebis iseT dargebs, rogoricaa energetika, metalurgia, qimia da navTob-qimia, transporti, soflis meurneoba da kveba, xe-tyis gadamuSaveba. inventarizacia ganxorcielda rogorc didi simZlavris transformatorebis (35, 110, 220 da 500kv) regionul qvesadgurebSi, ise gamanawilebel qselsa da mcire simZlavris transformatorebze (6 da 10kv).
kvleva moicavda afxazeTisa da samaCablos garda saqarTvelos yvela regions. gamoTvlebis mixedviT, Segrovili monacemebi pqb-s SesaZlo Semcveli transformatorebis daaxloebiT 80%-s warmoadgens (ix. aneqsi IV).
pqb-s Semcvelobis dasadgenad gamoyenebuli iyo analizuri meTodebi: xarisxobrivi eqspres analizi da raodenobrivi gaz-qromatografiuli meTodi. TiToeulma regionulma warmomadgenlobam asobiT saeWvo zeTis nimuSi Seamowma pqb-s Semcvelobaze Chlor-N-Oil-is swrafi testebis meSveobiT. sul Semowmebuli 203 sinjidan 44-ma uCvena 50 ppm-ze meti pqb-s Semcveloba. yvela, 44 sinji gadaeca laboratorias raodenobrivi analizisTvis da TiToeul maTganSi 120-dan 1000 ppm-mde pqb dabinZureba aRmoCnda2. pqb-s maRali Semcveloba ZiriTadad saSualo da mcire zomis transformatorebSi dafiqsirda.
Segrovili monacemebi Seyvanilia eleqtronul monacemTa bazaSi, romelic pqb-s Semcveli TiToeuli danadgaris tipsa da monacemebs aRwers. es monacemebi Tavmoyrilia cxril 6-Si da ilustrirebulia aneqs 4-Si mocemul diagramaze.
am analizebis Sedegebis ganzogadebisas igulisxmeboda, rom Tu romelime kompaniis erT-erT transformatorSi mainc aRmoCnda pqb- dabinZureba, am kompaniis yvela sxva transformatoric dabinZurebulad SeiZleba CaiTvalos.
_______________________________
2 analizis detaluri Sedegebi aneqs II-Sia mocemuli
32
Segrovili monacemebis gadamuSavebisa da gaanalizebis Sedegad Semdegi daskvnebis gamotana SeiZleba:
sul pqb-s Semcveli 216 transformatori iqna gamovlenili. aqedan 48 ukve aRar aris xmarebaSi. am transformatorebSi sul savaraudod 632 tona pqb-Semcveli zeTia, xolo danadgarebis mTliani mas daaxloebiT 2,00 tonas udris. aRmoCenilia agreTve 50kg dasawyobebuli sufTa pqb-zeTi.
qimiuri analizebis eqstrapolaciiT gamoTvlilia, rom arsebuli mcire da saSualo zomis transformatorebis 20-25%, rac sul daaxloebiT 2,000 danadgars niSnavs, pqb-dabinZurebulia. pqb-dabinZurebuli zeTebis mTliani raodenoba daaxloebiT 1,200 tonas utoldeba, xolomaTiT dabinZurebuli danadgarebis masa – daaxloebiT 4,300 tonas.
cxrili 6. transformatoris zeTebis pqb-analizis Sedegebi
# regioni transformatorebis raodenoba
gamoyenebu
li/ gamouyenebe
li
Semowmebuli
zeTebis
mTliani
raodenoba
laborator
iuli
analizebis
raodenoba
pqb-
dabinZure
buli
zeTebis
raodenoba
pqb-
zeTebis
Semcveli
transfor
matorebis
raodenoba
1. Tbilisi 2327 / 292 1200 4 186.17 23
2. Sida KqarTli 858 / 110 300 3 7,5 3
3. xaSuri 623 / 73 165 3 49,5 21
4. qvemo KqarTli 1440 / 143 650 4 137 111
5. imereTi 2792 / 248 1500 3 90 8
6. mcxeTa-mTianeTi 891 / 93 350 2 8,0 3
7. samcxe-javaxeTi 747 / 80 250 5 34,5 14
8. foTi 327 / 22 110 2 46 2
9. guria 853 / 112 280 _ _ _
10. kaxeTi 1257/ 53 430 1 4,8 2
11 samegrelo-zemo
svneTi
2103 / 174 1625 2 18,4 4
12. qvemo svaneTi-
leCxumi
192 / 21 130 6 17,1 3
13. aWara 1026 / 95 350 5 17,5 19
14. raWa 324 / 26 65 5 16 3
jami: 15760 /1542 7405 45 632,47 216
33
qvemoT moyvanili diagrama 1 warmoadgens pqb-dabinZurebuli zeTebis sawarmoo seqtorebSi ganawilebas.
diagrama 1
PCB-contaminated oils across the industry
Energy SectorMetalurgyChemical IndustryTransportFood SectorWood and PaperOther Sectors
34
2.3.3.2 kondensatorebi
kondensatorebTan dakavSirebuli kvleva 110 kompaniaSi da industriuli zomis kondensatorebis SesaZlo mflobel organizaciaSi Catarda. monacemebi Segrovda 14-dan 7 regionSi, magram es iyo 7 ZiriTadi industriuli regioni. gamokvleul regionebSi SesaZlo mflobelTa daaxloebiT 20% iqna inventarizebuli.
kondensatorebis inventarizaciisas ZiriTadi yuradReba mieqca eleqro-danadgarebs (reaqtiul Zravebs, denis gardamqmnel sistemebs), romlebic Semdeg modelebs iyeneben: КСО, КС1, КС2, КСК1, КСК2, КСТС, БСК, КС, КСК, ФСТ, ФС, ГСТ, РСТ, РСТО, КСЭ, КСЭК, ЭС, ЭСБ, ЭСБК, ЭСВП, КСП, КСШ, КСКШ, КСКФ, ИС, ПС da ПСК. modelebi Semdegi zeTebiT aris Sevsebuli: TCB, nitrosovoli, pentaqlorobifenili, romlebic ustkamenogorskisa da serpuxovos qarxnebSi iwarmoeboda (yofil ssrk-Si).
sul identificirebulia 5,500 kondensatori, romelTa 52% sinTezur zeTebs (pqb-s) Seicavs. am kondensatorebSi gamoyenebuli pqb-zeTebis mTliani raodenoba 50 tonas udris, xolo mowyobilobebis mTliani masa – 150 tonas.
kondensatorebis monacemTa baza naklebad srulyofilia vidre transformatorebisa, amitomac SasaZlo miaxloebebi naklebad zustia. Tumca, gamoTvlilia, rom ukve aRricxulia saqarTveloSi arsebuli kondensatorebis 15-20%. imis gaTvaliswinebiT, rom pqb-Semcveli kondensatorebi ZiriTadad mZime mrewvelobaSi gvxvdeba, rac sakmaod kargad iqna gamokvleuli sawyisi inventarizaciiT, qveyanaSi pqb-Semcveli kondensatorebis raodenobis SesaZlod zusti miaxloebaa 8,000-10,000. es ki niSnavs daaxloebiT 200 tona pqb-zeTsa da kondensatorebis mTlian masas – 600 tonas.
aRsaniSnavia isic, rom saerTaSoriso kvlevebis mixedviT, saqarTveloSi gamoyenebuli kondensatorebis zogierTi tipi, romlebic TiTqosda mineralur zeTebs Seicavs, SesaZloa mcire koncentraciiT, magram mniSvnelovani raodenobiT pqb-ebsac Seicavdes. momdevno kvlevam unda uCvenos aseTi kondensatorebis pqb-T Sevsebul kondensatorebTan erTad gadamuSavebis aucilebloba.
2.3.3.3 wredis amomrTvelebi
pqb-inventarizacia gavrcelda sawarmoo operaciebSi gamoyenebul wredis amomrTvelebzec. sul 3,200 aseTi danadgari dafiqsirda. Tumca ar arsebobs monacemebi wredis amomrTvelebSi pqb-Semcvelobaze, literaturul monacemebze dayrdnobiT, SesaZloa isini pqb-s mniSvnelovan raodenobas Seicavdnen.
35
2.3.4 mod-ebiT dabinZurebuli da potenciurad dabinZurebuli wertilebi
niadagisa da adgilmdebareobis dabinZureba mxolod pesticidebis inventarizaciis ganxorcielebisas iyo mxedvelobaSi miRebuli. rac Seexeba pesticidebs, Semowmebuli obieqtebis nawilSi qimikatebi naxevrad damarxuli an niadagTan Sereulia. aseTi obieqtebidan 11 sinji iqna aRebuli.
aRniSnulidan gamomdinare, aseT obieqtebze unda Catardes Sesabamisi laboratoriuli Semowmeba da Sefaseba. Tumca, ufro detalur kvlevas mxolod mas Semdeg aqvs azri, rac dabinZurebis wyaro, anu iq arsebuli qimikatebi SeifuTeba da gatanil-iqneba. vizualur dakvirvebasa da laboratoriul analizebze dayrdnobiT SeiZleba vivaraudoT, rom dabinZureba qveynis yvela regionSi erTad daaxloebiT 40-45 heqtarzea gavrcelebuli.
aneqsi III warmoadgens pesticidebis inventarizaciis dros aRebuli niadagis sinjebis analizis Sedegebs.
pqb-Ti niadagis dabinZurebis SemTxvevebi gamokvleuli ar yofila. es situacia axsnadia imis gaTvaliswinebiT, rom pirveladi inventarizaciisa da sinjebis aRebis dros zeTebis Sedgeniloba ucnobi iyo. dabinZurebis Seswavlis momdevno etapze sasurvelia sinjebis aReba im obieqtebze, sadac pqb-s Semcveli danadgarebi dazianebulia – magaliTad, korozirebuli. pqb-ebiT niadagis dabinZurebis Seswavlis prioritetul siaSi unda Sevides samxedro nawilebis yofili obieqtebic.
igive exeba dioqsinebiT SesaZlod dabinZurebul obieqtebsac. aseTi SeiZleba aRmoCndes dioqsinebis Semcveli qimikatebis – magaliTad xis moZvelebuli tipis damcavi masalebis, anda Zveli, organoqlorirebuli pesticidebis – gamoyenebis adgilebi. rusTavis metalurgiuli qarxnis istoriulad maRali dioqsinebis gafrqvevebis gamo, am qarxnis midamoebic unda Seswavlil-iqnas niadagis sinjebis gamokvleviT.
dRemde Segrovili informacia pirvel nabijs warmoadgens mod-ebis Semcveli qimiuri nivTierebebiT saeWvo obieqtebis niadagis dabinZurebis sakiTxis Rrma da seriozuli Seswavlis saqmeSi. aseTi kvleva Tavisi bunebis gamo srulyofilebas verasodes aRwevs: TiToeuli gazomili monacemi ramdenime kiTxvas badebs, rac Tavis mxriv axal gazomvebs moiTxovs. asea Tu ise, ukve Segrovili monacemebi Semdgomi samuSaos gansasazRvrad sakmarisia. am samuSaos Sesaxeb garkveuli ideebi mocemulia qveTavSi, romelic mimoixilavs mod-ebiT obieqtebis dabinZurebis Sesaxeb arsebul informacias.
mopovebuli monacemebi yuradRebiT unda gaanalizdes geografiuli kartirebisa da SesaZlo wertilovani wyaroebis monacemebis monitoringis gamoyenebiT, raTa dadgenil-iqnas mizez-Sedegobrivi kavSirebi. es damatebiTi sinjebis aRebas moiTxovs, magram zog SemTxvevaSi SesaZlo varianti SeiZleba iyos wyaros uSualo Semcireba an gawmenda.
narCeni mod-ebi
36
cxadia, yvela gamoaSkaravebuli mod-pesticidi narCenia, radgan isini akrZalulia da vadac didi xnis win aqvT gasuli. raodenobrivi gaTvlebi 2.3.1.3 qveTavSia mocemuli.
rac Seexaba pqb-s, yvela eleqtro-danadgari – transformatori da kondensatori -- arsebuli moqmedi sawarmoebidan aris warmodgenili. gamokvleuli transformatorebis daaxloebiT 10% xmarebisTvis uvargisia da narCens warmoadgens. pirveladi monacemebi gviCvenebs, rom dafiqsirebuli kondensatorebis udidesi nawili umoqmedoa da narCenad unda CaiTvalos.
damafiqrebelia situacia umoqmedo da mitovebul sawarmoebSi. monacemebi ar aris mopovebuli narCen transformatorebsa da kondensatorebze, Seicaven Tu ara isini pqb-s. pqb-s kvlevis momdevno etapze yuradReba unda gamaxvildes aseT, maRali riskis matarebel obieqtebze, romlebic miuwvdomeli ar aris adamianebisa da cxovelebisTvis. amas garda, detalurad unda iqnas gamokvleuli pqb-s SesaZlo Semcveloba didi raodenobiT wredis amomrTvelebSi.
2.4 mod-ebTan dakavSirebuli institutebis SesaZleblobebi
2.4.1 mod-ebis monitoringis sqemebi da maTi dRevandeli funqcionireba
mod-ebiT dabinZurebis seriozuli problemisa da maTi kvebiT jaWvSi Sesvlis safrTxis gaTvaliswinebiT, mod-ebi istoriulad bevri monitoringis sqemis parametrTa Soris iyo Seyvanili.
am sqemebis umetesoba sabWoTa dros iyo Seqmnili da amitom, moicaven im mod-ebs, romlebic 1980-iani wlebis bolosTvis iTvleboda aqtualurad, im droisaTvis sinjebis aRebisa da analizis SesaZleblobebis gaTvaliswinebiT. amdenad, es damabinZureblebi ZiriTadad ddt-s, mis metabolitebsa da pqb-s warmoadgenen. sxva mod-pesticidebi naklebi intensivobiT gamoiyeneboda da amdenad mxedvelobaSi ar iyo miRebuli. im droisaTvis dioqsinebis problema prioritetulad ar iTvleboda. yvela SemTxvevaSi, dioqsinebis sistematuri monitoringi teqnikuri TvalsazrisiT rTuli iqneboda rogorc im droisaTvis, ise axlac.
dabinZurebis monitoringze pasuxismgebloba saqarTvelos sxvadasxva saministroebs Soris aris gadanawilebuli. yvelaze mniSvnelovani institutebi Tavmoyrilia jandacvis saministroSi – isini pasuxismgeblebi arian adamianebis mod-ebTan Sexebaze, ZiriTadad sakvebisa da wylis meSveobiT – da garemos dacvis saministroSi, romelic pasuxismgebelia garemos (sxvadasxva mediis) dabinZurebaze. gruntis wylebis sakiTxebi exeboda da kvlavac exeba geologiis departamentsac, romelic droTa ganmavlobaSi sxvadasxva saministros daqvemdebarebaSi iyo, axla ki garemos dacvis saministros ekuTnis.
jandacvis saministro
jandacvis saministros centraluri roli aqvs imis uzrunvelyofaSi, rom saqarTvelos mosaxleobas Sexeba ar hqondes im qimiur nivTierebebTan da qimiur dabinZurebebTan, romlebic zRvrulad dasaSveb
37
normebs aWarbebs. saministroSi centraluri departamenti, romelsac usafrTxoebis normebis dacva evaleboda, warmoadgenda “sanitaruli kontrolis samsaxurs”. es samsaxuri pasuxismgebeli iyo adamianebis Sexebaze sxvadasxva dabinZurebul mediasTan, rogoricaa sakvebi, sasmeli wyali, sarekriacio zonebi (wylebi), sawarmoebisa da soflis meurneobis TanamSromelTa dacva. amJamad saministroSi es samsaxuri gauqmebulia, xolo misi funqciebis nawili gadacemulia soflis meurneobis saministrosTvis.
arsebobs standatrebis seriozuli krebuli, rogorc sinjebis aRebisa da analizisTvis, ise zRvrulad dasSvebi normebis dasadgenad. es standartebi efuZneba Zvel, “gost” standartebs, romlebic zog SemTxvevaSi adgilobrivad aris adaptirebuli. arsebobs daaxloebiT 100 aseTi, adgilobrivad adaptirebuli standarti. Tu aseTi ar arsebobs, maSin ZalaSi rCeba Zveli, “gost” standarti.
sakvebis standartebi eyrdnoba FAO-s saxelmZRvanelo kodeqss. rogorc wesi, saqarTvelos sakvebis standartebi moicavs zRvrulad dasaSveb koncentraciebs ddt-s, misi metabolitebis da pqb-ebisaTvis, iseve rogorc heqsaqloroheqsanisTvis (lindani). magaliTad, ddt-s da pqb-s zRvrulad dasaSvebi koncentraciebi axal xorcSi 2.0 mg/kg-a, maSin roca evropul kanonmdeblobaSi es koncentracia 1 mg/kg-s udris.
erTaderTi qimiuri nivTiereba, romelic sasmeli wylis standartebSia Seyvanili, aris ddt, romlisTvisac zRvrulad dasaSvebi koncentraciaa 0.002 mg/l (EU-s Sesabamisi sidide 20-jer naklebia), xolo sasmeli wylis wyarod gamosayenebeli wylebi 0.1 mg/l ddt-s SeiZleba Seicavdnen.
monitoringis sqema normalurad muSaobda daaxloebiT 1996 wlamde. amis Semdeg finansuri mxardaWera Semcirda, ramac gaarTula danadgarebis mimdinare momsaxureba da ganaxleba. dReisaTvis gamoyofili fondebi standartebisa da laboratorisaTvis saWiro qimiuri nivTierebebis SesaZenadac ki ar aris sakmarisi. amis miuxedavad, garkveuli monitoringi mainc mimdinareobs.
sasmeli wylis monitoringis sistemas ar gaaCnia fiqsirebuli adgilmdebareobebi sinjebis asaRebad: yoveldRiurad aseTi adgilmdebareobebis erTiani siidan airCeva TiToeuli regionisTvis 20 wertili. sinjebi aiReba sasmelad gamoyenebuli gruntis wylebis Webidan, sasmeli wylis rezervuarebis siaxloves zedapiruli wylebidan da sarekriacio zonebis zedapiruli wylebidan. es weliwadSi daaxloebiT 45,000-50,000 sinjs Seadgens. aqedan daaxloebiT 15-20% scildeba zRvrulad dasaSveb koncentraciebs.
saubedurod, standartebisa da danadgarebis naklebobis gamo, wylis es nimuSebi mowmdeba mxolod ramdenime SerCeul parametrze, romlebic mod-ebs ar moicavs.
ar arsebobs monacemebi sakveb produqtebSi an sasoflo-sameurneo nawarmSi pesticidebis Semcvelobaze. am monacemebis ararseboba gasakviri ar aris, Tu mxedvelobaSi miviRebT jandacvis saministros daqvemdebarebaSi myofi laboratoriebis mier aseTi analizebis Catarebis amJamindel SesaZleblobebs.
38
garemos dacvis saministro
hidrometeorologiis departamenti
hidrometeorologiis departamentis mier marTuli hidro-meteorologiuri monitoringis qseli faqtiurad moicavs wylebs (zRvis, zedapirul da Tovlis), niadagebsa da sedimentebs, iseve rogorc haers.
dResdReobiT monitoringisa da analizis TvalsazrisiT Zalze cota keTdeba. niadagTan da sedimentebTan dakavSirebuli yovelgvari saqmianoba Sewyvetilia. arsebobs pesticidebis (ddt-s CaTvliT) monitoringis 1980-90-iani wlebis monacemebis didi raodenoba. Tumca, es monacemebi sistematizebuli an rukaze datanili arasodes yofila, raTa niadagebis mod-qimikatebiT dabinZurebis ufro naTeli suraTi Camoyalibebuliyo.
dRes realurad mimdinare erTaderTi samonitoringo saqmianoba wylebs ukavSirdeba. wylis xarisxis monitoringis sistema faqtiurad yvela mniSvnelovan mdinares, nakadulsa da rezervuars moicavs. Zvelad zedapiruli wylebis xarisxi 91 sadgurSi mowmdeboda (133 adgilmdebareobaze). hidro-qimiuri sinjebis aReba xdeboda Savi zRvis auzSi 43 mdinaris, 2 tbisa da 2 rezervuaridan, xolo mdinare mtkvris auzSi – 29 mdinaris, 4 tbisa, 3 rezervuarisa da 2 arxidan. am garemosdacviTi informaciis standartizebuli analizi daiwyo 1976 wlidan. monitoringis ZiriTadi mizani iyo zedapiruli wylebis dabinZurebis zogadi suraTis miReba. wylis sinjebis xarisxi mowdeboda 54 nivTierebaze (parametrze).
realurad monitoringis sistema TiTqmis umoqmedoa sinjebis aRebisa da analizisTvis saWiro aparaturis naklebobis, iseve rogorc eleqtroenergiis miwodebaSi xSiri Seferxebebisa da sxva problemebis gamo. ar aris finansebi sinjebis Segrovebisa da Sor manZilze transportirebisTvisac, ris Sedegadac arsebuli 133 adgilmdebareobidan mxolod 15 funqcionirebs.
Segrovili mcire raodenobis sinjebis analizi xdeba rogorc fiziko-qimiur parametrebze, aseve araorganul nivTierebebsa da zogierT mZime metalze. organul dambinZureblebze analizi ar xdeba saWiro saanalizo aparaturis ararsebobis gamo, Tumca aseTi analizebis Catarebis interesi arsebobs. amas garda, ara arsebobs pirdapiri sakanonmdeblo baza zedapiruli wylebis mod-ebze analizisaTvis, radgan garemos dacvis saministros 17.09.96.-iT daTariRebuli #147 brZanebuleba “saqarTveloSi zedapiruli wylebis dabinZurebisagan dacvis regulireba” ar moiTxovs mod-ebze analizs.
sakanalizacio wylebis monitoringis garemosdacviTi nebarTvebis moTxovnebi CamoTvlil dambinZurebelTa parametrebSi mod-ebis klasis arcerT nivTierebas ar moicavs.
39
geologiis departamenti
geologiis departamenti wlebis ganmavlobaSi instituciurad ramdenime erTeulis daqvemdebarebaSi iyo, mogvianebiT ki damoukidebeli statusi miiRo. amJamad is garemos dacvis saministros daqvemdebarebaSia. am organizaciis movaleobaa, Tvalyuri adevnos miwis qerqsa da mis zedapirze mimdinare movlenebs, romelTaganac mod-ebTan mimarTebaSi gansakuTrebiT sainteresoa miwisqveSa wylebis xarisxi. iseve rogorc monitoringis ganmaxorcielebel bevr sxva organizacias, geologiis departamentsac wlebis ganmavlobaSi seriozuli biujeti hqonda monitoringisa da kvlevisTvis, romelic am 10 wlis win Sewyda. amjerad es organizacia faqtiurad dafinansebis gareSe funqcionirebs.
miwisqveSa wylebis sinjebis amRebi qseli mTlianobaSi aTasobiT samonitoringo Was moicavda, romlebidanac xdeboda sinjebis analizi im midamoebSi SesaZlo dambinZureblebze. Segrovili monacemebi sistematizebuli iyo rukebze mTeli qveynisaTvis.
monacemebi pesticidebis mosalodnelze met koncentraciebs gviCvenebs ZiriTadad qveynis centralur da samxreT-aRmosavleT regionebSi. amas garda, ramdenime sinjisTvis monacemebi uCvenebs, rom qveynis ramdenime sinjebis asaReb obieqtze pesticidebis koncentracia zRvrulad dasaSveb normebs aWarbebs. zogadad pesticebis dasaSveb koncentraciad miRebulia 0.4mg/l, xolo kerZod ddt-sTvis – 0.002mg/l. aRsaniSnavia, rom es sidide igivea sasmeli wylis xarisxisTvisac.
saerTaSorisod miRebul Sesabamis normebTan SedarebiT es zRvruli koncentraciebi sakmaod maRalia da Tu ufro mkacr moTxovnebs SevusabamebT (romlebic riskebis Sesaxeb Tanamedrove codnisa da usafrTxoebis faqtorebis Sesabamisi iqneba), mosalodnelia, rom zRvrul normebs gacilebiT meti sinji daarRvevs. am monacemTa nawili SesaZloa ukve sakmaod moZvelebuli iyos, magram isini sakmaod naTel miniSnebas iZlvian mod-pesticidebiT yvelaze ufro dabinZurebuli adgilebis Sesaxeb. SesaZlod saukeTeso suraTis misaRebad ki saWiroa sinjebis asaRebi obieqtebidan mowvdili monacemebis Seswavla.
geologiur departaments amJamad miwisqveSa wylebis saanalizo moqmedi laboratoria ar gaaCnia da kerZo laboratoriebis samsaxurs iyenebs Tavisi ucxo damkveTebis, ZiriTadad municipalitetebisTvis saWiro samuSaoebis Sesasruleblad.
soflis meurneobis saministro
soflis meurneobis saministros mod-ebis monitoringTan mimarTebaSi sakmaod SezRuduli funqciebi aqvs.
mcenareTa dacvis departaments, rogorc sasoflo-sameurneo pesticidebis registraciasa da nebarTvebze pasuxismgebels, aseve exeba bazarze pesticidebis xarisxis uzrunvelyofa. am movaleobis Sesrulebas araregularuli xasiaTi aqvs da emyareba pesticidebis sinjebis Segrovebas uSualod gamsaReblebisgan.
40
yvelaze samwuxaro is aris, rom ar xdeba gasayidi punqtebidan pesticidebis sinjebis sistematuri aReba, Zveli monacemebidan ki Cans, rom bazarze gayiduli pesticidebis TiTqmis naxevari ar Seesabameba etiketebs. erTaderTi tipis gazomva, rasac dResdReobiT mcnareTa dacvis departamentis laboratoria asrulebs, aris pesticidebis narCenebis Semowmeba manam, sanam axali aqtiuri nivTierebebis avtorizacias moaxdendes. aseTi sinji weliwadSi daaxloebiT 50 mowmdeba da moicavs rogorc marcvleuls, ise bostneulsa da xils.
2.4.2 mod-ebis monitoringisa da laboratoriuli analizis dRes arsebuli SesaZleblobebis Sefaseba
jandacvis saministro
miuxedavad monitoringisa da sinjebis Semowmebis sakmaod seriozuli gegmebisa, organul dambinZureblebze arcTu bevri sinjis analizi xdeba. cetralur organoebs ar moepovebaT monacemebi arc centraluri wesiT da arc regionul doneze Sesrulebul organuli analizebis Sesaxeb bolo wlebis ganmavlobaSi.
es pasiuroba aixsneba ZiriTadad reagentebisa da standartebis SesaZeni da zogjer sinjebis aReba-transportirebisTvis saWiro finansebis naklebobiT. sinjebis aReba kidev ufro gaarTula axali kanonmdeblobis moTxovnam, romlis mixedviTac bazarze gayiduli sakvebis nimuSebis saanalizod asaRebad sasamarTlos gadawyvetilebaa saWiro. aseTi moTxovna aSkarad ewinaaRmdegeba momxmarebelTa janmrTelobis dacvis interesebs.
amas garda, roca saqme exeba organuli nivTierebebis analizs, aseTi SesaZlebloba qveyanaSi faqtiurad ar arsebobs. centraluri laboratoriis gaz-qromatografi ar muSaobs da es umoqmedo mdgomareoba rogorc Cans karga xania grZeldeba. jandacvis saministros dRevandeli moTxovnebi wylisa da sakvebis usafrTxoebasTan mimarTebaSi gacilebiT win uswrebs amaze pasuxismgebeli organizaciebis SesaZleblobebs. Tumca SesaZloa saWiro iyos mTlianad sinjebis masalebisa da parametrebis gadamowmeba, mod-ebis monitoringis strategia potenciurad yvelaze ufro dabinZurebul sakveb erTeulebze unda koncentrirdes. es ki moicavs xorcs, mtknari wylebis Tevzs, rZis produqtsa da kvercxs. ddt-sa da mis metabolitebTan erTad gansakuTrebul Seswavlas saWiroebs pqb-ebi.
soflis meurneobis saministro
soflis meurneobis saministros daqvemdebarebul laboratoriebs ar gaaCniaT pesticidebis raodenobrivi analizisTvis saWiro aranairi aparatura da procedurebi. SesaZlebelia mxolod martivi identifikaciis Catareba mcenareTa dacvis departamentis laboratoriaSi, magram arsebuli aparaturiT esec sakmaod rTuli iqneba.
41
laboratoriuli danadgarebi 1980-iani wlebisaa da saanalizo aparatura faqtiurad mTlianad aris moSlili.
odnav ukeTesi situaciaa agraruli radiologiisa da agroekologiis institutSi, sadac ganTavsebulia kargad marTuli magram cudad aRWurvili laboratoria. Tumca am laboratoriaSic ar aris sxvebze ukeTesi danadgarebi, aq arsebuli mcire resursebi maqsimalurad aris gamoyenebuli da mcireoden xelSewyobas saWiroebs kargad funqcionirebisTvis. marTlac SesaZloa Zalze sasurveli iyos mcenareTa dacvis departamentisa da agraruli radiologiisa da agroekologiis institutis ufro mWidro TanamSromloba. kargi SesaZleblobaa Tu agraruli radiologiisa da agroekologiis instituti, aparaturis mcireodeni ganaxleba-gaumjobesebis Semdeg, mcenareTa dacvis departamentisTvis saWiro pesticidebis analizebs Seasrulebs.
garemos dacvis saministro
hidrometeorologiis departaments centraluri laboratoria aqvs TbilisSi. qveynis damoukideblobis Semdeg muSaoba am laboratoriaSic Senelda. Tumca, bolo wlebis ganmavlobaSi ucxouri dafinansebiT mimdinare proeqtebma garkveuli mcdeloba ganaxorciela rogorc profesiuli SesaZleblobebis, ise aparaturis gasaumjobeseblad. am mcdelobis Sedegad SekeTda da 2005 wlis zafxulSi Cabarda avto-sinjebis SesaZleblobis mqone gaz-qromatografi. TanamSromlebi sakmaod kompetenturi da mondomebulni Canan maRali xarisxis analizebis Casatareblad.
am xelSewyobis Sedegad laboratoriis SesaZleblobebi sagrZnoblad gaumjobesda, gansakuTrebiT organuli dambinZureblebis raodenobriv analizebTan, kerZod ki mod-ebTan mimarTebaSi. samTavrobo struqturis es axali SesaZlebloba srulad unda iqnas gamoyenebuli ara marto uSualod hidrometeorologiis departamentis movaleobebSi Semavali organuli damabinZureblebis sinjebis saanalizod. es xanmokle RonisZieba SeiZleba gavrceldes gansakuTrebiT wylis sinjebis analizebze, sasmeli da gruntis wylebis CaTvliT.
uaxloes xanebSi regionuli departamentebisgan mod-ebis monitoringSi xelSewyobad mxolod sinjebis SegrovebaSi monawileobiT SeiZleba movelodeT. unda aRiniSnos, rom dResdReobiT regionuli laboratoriebis biujeti sinjebis aReba-transportirebisTvis aucilebel xarjebsac ki ver faravs, rom araferi vTqvaT laboratoriuli xarisxis qimikatebisa da aparaturis movla-patronobis xarjebze. saTanado yuradReba unda mieqces am regionuli laboratoriebis qselis gaumjobesebas. saqarTvelos masStabis qveynisTvis sakmarisi unda iyos strategiulad ganTavsebuli 3-4 laboratoria, Tumca sasurvelia regionul garemosdacviT warmomadgenlobebSi standartuli sinjebis aRebis mcodne TanamSromlebis yola.
samecniero dawesebulebebi
42
zogierT samecniero dawesebulebaSi, gansakuTrebiT ki Tbilisis saxelmwifo universitetis analizuri da garemosdacviTi qimiis institutSi, sakmaod maRali donis, aparaturiT aRWurvili, laboratoriebi arsebobs.
Tumca samecniero dawesebulebebs TavianTi kvleviTi interesebi aqvT, sworad dagegmvis SemTxvevaSi SesaZlebelia ukeTesi TanamSromloba, gansakuTrebiT sasoflo-sameurneo pesticidebTan mimarTebaSi. saerTo interesis erT-erTi sfero aSkarad SeiZleba iyos niadagis dabinZureba mod-pesticidebiT, potenciurad – pqb-ebiT da sakanalizacio narCenebis sxva damabinZureblebiT, romelic sasoflo-sameurneo niadagebis ganayofierebisTvis gamoiyeneba. Tumca, albaT, samecniero dawesebulebebs monitoringis programaSi mudmivi roli ar unda mieniWos. isini CarTulni unda iyvnen mxolod gansakuTrebuli kvlevebisa da analizebis SesrulebaSi, romlebic Cveulebriv sazogadoebrivi seqtoris dawesebulebebis mier ar sruldeba.
pesticidebis analizebis materialur-teqnikuri baza gaaCnia aseve fizikuri da organuli qimiis instituts.
kerZo seqtori
gasakviri ar aris, rom saqarTveloSi saukeTesod aRWurvili laboratoria kerZo seqtorSia da qarTvel eqsportiorTa asociaciis Sps intersets miekuTneba. es axlad dafuZnebuli laboratoria qarTvel kvebis produqtebis eqsportiorebs daexmareba saeqsporto bazarze moTxovnili sakvebi produqtebis damabinZureblebis analizebis CatarebaSi. aseTi analizebisa da sertificirebis gareSe importiori qveynebi saqarTvelodan eqsportirebul produqts ar miiReben.
es laboratoria aRWurvilia maRali donis saanalizo da sinjebis mosamzadebeli aparaturiT. SeZenili aparatura moicavs Tanamedrove gaz-qromatografs FID da ECD tipis deteqtorebiT, iseve rogorc gaz-qromatograf/mas-speqtrometrs (GC/MS). laboratoriis TanamSromlebs gavlili aqvT sxvadasxva masalis analizisTvis aucilebeli treiningebi, romelsac aparaturis momwodebeli kompaniebi uzrunvelyofen.
Tumca es laboratoria ZiriTadad kerZo eqsportiorebsa da sxva kompaniebs emsaxureba, maTi gaz-qromatografi SesaZloa gamoyenebuli iqnas sinjebis umetesobaSi mod-pesticidebisa da pqb-s Semcvelobis donis gansazRvrisTvisac.
2.5 sazogadoebis gacnobiereba, informaciis xelmisawvdomoba da gavrceleba
2.5.1 sazogadoebis gacnobiereba
Tumca sabWoTa drois saqarTvelos monitoringis zogirTi sqemis parametrebSi mod-ebic Sedioda, mod-ebTan dakavSirebuli zianis Sesaxeb
43
sazogadoebis informirebisaTvis faqtiurad araferi gakeTebula. erTaderTi gamonaklisi iyo ddt-s kampania, roca 70-iani wlebis bolos ddt-s Semcveli pesticidebis didi raodenoba iaRlujis samarxSi ganTavsda da sazogadoeba gaafrTxiles, aRar gamoeyenebinaT ddt, romelic farTod iyo gavrcelebuli “dustis” saxelwodebiT.
mod-ebTan mimarTebaSi sazogadoebrivi cnobierebis amaRlebis pirveli seriozuli mcdeloba ganxorcielda “erovnuli samoqmedo gegmis momzadeba Mmdgradi organuli damabinZureblebis Sesaxeb stokholmis konvenciis Sesasruleblad” proeqtis farglebSi. 2004 wlis ivnisis damdegs, fexburTSi evropis Cempionatis dawyebis win evro-2004-saTvis miZRvnili damateba-baneri moTavsda or qarTul gazeTSi. banerebi Seicavda zogad informacias mod-ebis Sesaxeb.
mogvianebiT muSaoba koncentrirda informatorTa informirebaze: 2004 wlis ivnisSi Catarda pirveli seminari mediis warmomadgenlebisaTvis. seminaris mizani iyo mod-ebis Taobaze Jurnalistebis cnobierebis amaRleba. monawileebi iyvnen tele da radio arxebis, gazeTebis, sainformacio saagentoebisa da internet-gamocemebis warmomadgeneli Jurnalistebi. seminaris bolo etapze ukve informirebulma Jurnalistebma monawileoba miiRes rekomendaciebis SemuSavebaSi, romlebic mogvianebiT aisaxa sazogadoebrivi cnobierebis amaRlebis strategiaSi.
cnobierebis amaRlebisTvis Catarebuli samuSaoebiT miRweul iqna Semdegi:
♦ qarTul gazeTebSi daibeWda 30-ze meti statia mod-ebis Tematikaze;
♦ televiziis 20-ze met programaSi gadaica Canawerebi mod-ebis zogad da kerZo regionebSi arsebul mdgomareobaze, romlebic sazogadoebas amcnobdnen mod-ebisa da maTTan dakavSirebuli safrTxeebis Sesaxeb.
qarTulma galeream umaspinZla samdRian gamofenas mod-ebis sakiTxebze. gamofena srulad eZRvneboda saqarTvelos regionebSi mod-ebis mdgomareobas da asaxavda proeqtis farglebSi mimdinare samuSaoebs. es movlena eqvsma satelevizio programam da mravalma sagazeTo statiam gaaSuqa. man didi gamoxmaureba hpova sxvadasxva sazogadoebriv jgufebsa da organizaciebSi.
mogvianebiT, 2005 wlis maisSi, gamofena miwveuli iyo bulgareTSi, raTa monawileoba mieRo sofiaSi gamarTul pesticidebis merve saerTaSoriso forumSi. am forumze proeqtis msvlelobis Sesaxeb informacia miewoda 100-ze meti qveynis warmomadgenels.
damTavrda proeqtis farglebSi filmis gadaReba da gadaica saqarTvelos televiziis pirveli arxiT.
Catarda media-konkursi 2004 wlis agvistoSi, xolo gamarjvebulebis dajildoeba gaimarTa 7-9 seqtembers CaqvSi gamarTul Sexvedraze, romelsac mediisa da proeqtis warmomadgenlebis garda eswrebodnen garemos dacvis saministros, arasamTavrobo organizaciebisa da specialuri komisiis wevrebic.
44
sazogadoebrivi cnobierebis donis Sesafasebeli indikatorebi saqarTveloSi ar SemuSavebula, ase rom am tipis kvleva ar Catarebula. Tumca zemoTCamoTvlil RonisZiebebs Tu gaviTvaliswinebT, SeiZleba vivaraudoT, rom bolo ori wlis ganmavlobaSi (2004-2006) am sferoSi garkveuli progresi miRweulia.
45
2.5.2 informaciis xelmisawvdomoba da gavrceleba aRwerili proeqtis ganxorcielebamde saqarTveloSi momxmareblisTvis xelmisawvdomi informaciuli sistema mod-ebis Sesaxeb ar arsebobda. am mdgomareobis gamosworebis mizniT proeqtis farglebSi Seiqmna mod-ebis monacemTa baza, romelic inventarizaciis ganmavlobaSi mokrebili informaciisa da monacemebisgan Sedgeba. amas garda, Seiqmna geoinformaciuli sistemebis (gis) ramdenime Tematuri ruka, romlebic, monacemTa bazasTan erTad, saqarTvelos garemos dacvisa da bunebrivi resursebis saministros veb-gverdze unda ganTavsdes, iseve rogorc bazis Semqmneli arasamTavrobo organizaciis – grid-Tbilisis veb-gverdze. monacemTa baza daculi iqneba da periodulad ganaxldeba garemos dacvis saministros mier. bazaSi monacemebis Seyvana da ganaxlebis operaciebi kodiT aris daculi (baza damontaJebulia garemos dacvis saministros garemos integrirebuli marTvis departamentis narCenebisa da qimiuri nivTierebebis marTvis ganyofilebis or kompiuterze). es sistema saSualebas aZlevs momxmarebels, monacemebi moiZios mod-ebis tipebis, wyaroebis an administraciuli erTeulebis mixedviT. Seqmnili gis-rukebi (ix. aneqsi IV) moicavs Semdeg Tematur rukebs (aramarto):
♦ pqb-ebis wyaroebis adgilmdebareoba; ♦ dioqsin/furanebis wyaroebis adgilmdebareoba; ♦ pesticidebis sawyobebis adgilmdebareoba; ♦ pqb-ebiT da/an pesticidebiT dabinZurebuli adgilebi; ♦ pqb-ebis raodenobebis sivrciTi ganawileba qveyanaSi.
46
3.0 erovnuli samoqmedo gegmis miznebi da prioritetebi
3.1 erovnuli samoqmedo gegmis miznebi
ganxiluli erovnuli samoqmedo gegma (esg) 2007–2022 wlebisTvis mravlismomcveli, strategiuli dokumentia. misi mizania SeimuSaos da gaaumjobesos mod-ebis marTvis maqsimalurad efeqturi strategia adamianebis janmrTelobisa da garemos dacvis uzrunvelmyofi mdgradi politikis ganxorcielebis meSveobiT.
mod-ebTan mimarTebaSi erovnuli miznebia:
1. SemuSavdes da ganxorcieldes integrirebuli sakanonmdeblo CarCoebi da instituciuri sitema, biznesis mxardamWeri gegmis CaTvliT, raTa Semcirdes da Tavidan aridebul-iqnas mod-ebis gavlena adamianis janmrTelobasa da garemoze.
2. konvenciis, protokolisa da sxva saerTaSoriso molaparakebebis Sesabamisad uzrunvelyofil-iqnas mod-ebiT dabinZurebis mniSvnelovnad Semcireba da gasufTaveba;
3. mod-ebis axali wyaroebis Seqmnis Tavidan asarideblad semuSavdes da ganxorcieldes erovnuli da globaluri donis RonisZiebebi.
3.2 erovnuli samoqmedo gegmis prioritetebi
mod-ebis prioritetuli sakiTxebi dadginda ZiriTad dainteresebul mxareebTan konsultaciiT, UNITAR-is da UNDP/GEF-is mod-ebis proeqtis erToblivi ZalisxmeviT.
prioritetebis dadgenis samuSao Semdegi SedegebiT dasrulda:
1. pesticidebi (vadagasuli pesticidebis narCenebi); 2. pqb (poliqlorirebuli bifenilebi); 3. Tanauri produqtebi (furanebi da dioqsinebi). rac Seexeba zogadi xasiaTis problemebs, prioritetebi ase gadanawilda: ♦ saTanado kanonmdeblobis SemuSaveba mod-ebis Temaze; ♦ riskebis Sefasebisa da avariuli SemTxvevebis marTvis
SesaZleblobebis zrda; ♦ monitoringis sistemis SemuSaveba; ♦ sazogadoebrivi cnobierebis amaRlebis efeqturi programebis
SemuSaveba (ganaTleba, monacemTa bazis xelmisawvdomoba da sxva). prioriteti #1 am samuSaos Sedegebis Sesabamisad, sxvadasxva kategoriis mod-ebs Soris pirveli prioriteti miekuTna vadagasul mod pesticidebs. mTlianobaSi pirveladi inventarizaciis Sedegad aRmoCenilia 3,057 tona qimikati, romelTagan 2,700 tona ganTavsebulia iaRlujis pesticidebis samarxze, xolo danarCeni, 357 tona, mTeli qveynis teritoriaze gadanawilebul qimikatebis sawyobebSi. am sawyobebidan aRebuli sinjebis laboratoriuli analizis Sedegebis eqstrapolaciiT dadginda, rom
47
vadagasuli pesticidebis (sul 357 tonis) daaxloebiT 66% mod-ebis Semcvelia. Tumca mod-pesticidebis udidesi sawyobebi ukve Sefasebulia, darCenilia kidev bevri patara sawyobi, romelTa inventarizacia mod-pesticidebis raodenobas kidev savaraudod 50%-iT gazrdis. es inventarizacia maRalprioritetulia, ase rom mod-pesticidebisgan sruli gawmenda 2010 wlisTvis unda damTavrdes. prioriteti #2 meore prioriteti mieniWa pqb-s Semcvel danadgarebsa da narCenebs. pirveladi inventarizaciis Sedegad Semowmda 2130 kompania da dawesebuleba da dafiqsirda 5,482 kondensatori da 15,000-ze meti transformatori.
216 transformatorSi pqb dabinZureba ukve dadasturda, rac mTlianobaSi 632 tona pqb-T dabinZurebul zeTs niSnavs. gamoTvlilia, rom es daaxloebiT mTlianad qveyanaSi arsebuli dabinZurebuli zeTebis daaxloebiT naxevaria.
identificirebulia agreTve daaxloebiT 2,500 pqb-s Semcveli kondensatori, romlebSic dabinZurebuli zeTebis mTliani masa 50 tonas udris. Tumca, gamoTvlilia, rom qveyanaSi kondensatorebis raodenoba gacilebiT metia, daaxloebiT 10,000 erTeulamde, rac 200 tona zeTsa da 600 tona mTlian masas (danadgarebis masis CaTvliT) niSnavs.
prioriteti #3
mesame prioriteti mieniWa mod-ebis Semcvel Tanaur produqtebs, kerZod dioqsin/furanebis gamofrqvevebs. 2004 wlis monacemebis mixedviT, dioqsin/furanebis gamofrqvevebis 80% ukontrolo wvis procesebiT aris warmoqmnili (narCenebis ukontrolo/spontanuri wva da tyis xanZrebi), romelTa udidesi nawili nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo /spontanuri wvis Sedegia.
48
1.0 samoqmedo programa
prioritetebi da drois CarCoebi mod-ebis marTvis samoqmedo gegmebi SemuSavda identificirebuli prioritetebis mixedviT, konsultaciebis reJimSi. gegmebi dayofilia mokle, saSualo da grZelvadianad. ToToeuli es samoqmedo gegma Sedgeba miznebis, amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli mxareebis, drois CarCoebis, daaxloebiTi xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebisgan. zogierTi RonisZiebisTvis Zalze Znelia xarjebis realisturi gamoTvla da es gamoTvlebi individualuri kvlevebis nawili unda gaxdes. moklevadiani samuSaoebi moklevadiani samuSaoebi – saswrafo qmedebebia, romlebic gadaudeblad unda ganxorcieldes, sasurvelia ukve 2007 wels. isini SeiZleba daiwyos esg-s wardgenisa da damtkicebisTanave da SesaZloa daukavSirdes ukve mimdinare samuSaoebs. moklevadiani samuSaoebi gagrZeldeba 2007-2012 wlebSi. pirvel xuT prioritetul sakiTxze muSaobis dawyeba dagegmilia xanmokle vadaSi, ramdenadac isini yvelaze gadaudebel RonisZiebebad aris miCneuli. es RonisZiebebi sxvadasxva tipis gegmebisgan Sedgeba, romlebic iTvaliswinebs: kanonmdeblobis gaumjobesebasa da kanonaRmasrulebeli SesaZleblobebis ganmtkicebas (samoqmedo gegmebi #1 da #2), ramac momdevno samuSaoebis safuZveli unda Seqmnas; yvelaze gadaudebel RonisZiebebs – vadagasuli pesticidebisa da pqb-ebis ganadgurebas (samoqmedo gegmebi #3 da #4). amas mosdevs nagavsayrelebze narCenebis ukontrolo wviT gamowveuli mod-ebis gamofrqvevebis Semcireba da narCenebis samarxebis erovnuli marTvis gegmis ganxorcieleba (samoqmedo gegma #5). informaciis gacvlasTan da mod-ebis Sesaxeb sazogadoebis cnobierebis amaRlebaSi ZiriTadi sazogadoebriv jgufebis CarTvasTan dakavSirebuli samuSaoebi (meeqvse da meSvide prioritetebi) zogadi xasiaTis sakiTxebia, romlebic mokle, saSualo da grZel vadebSi ganxorcieldeba. amitomac, es samuSaoebi Seyvanilia moklevadian gegmebSic. saSualovadiani samuSaoebi saSualovadiani samuSaoebi 2012 wels unda daiwyos. isini moicavs mod-ebiT dabinZurebuli obieqtebis identificirebasa da marTvas (samoqmedo gegma #8) da monitoringis sistemis SemuSavebas (samoqmedo gegma # 9). grZelvadiani samuSaoebi grZelvadiani samuSaoebi 2017 wels daiwyeba. isini SemuSavebulia mxolod rogorc grZelvadiani perspeqtivis mqone RonisZiebebis strategiuli mimarTulebebi. es samuSaoebi moicavs kvlevas, ganviTarebasa da monitorings.
49
samoqmedo gegma #1: sakanonmdeblo bazisa da instituciuri mdgomareobis gaumjobeseba
samoqmedo gegmis mizani: qarTuli kanonmdeblobis stokholmis konvenciisa da UNECE-s mod-ebis protokolis moTxovnebisadmi daqvemdebarebis uzrunvelyofa. es gulisxmobs efeqturi meqanizmebis SemuSavebas am moTxovnebis ganxorcielebisaTvis, iseve rogorc konvenciis debulebebisadmi erovnul doneze daqvemdebarebis kontrols.
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli SedegebiE
wamyvani da partniori
organizaciebi
mod-ebis samoqmedo gegmis
koordinireba
saministroTaSorisi samuSao
jgufis Seqmna, romelsac
aRmasrulebeli uflebebis
mandati mieniWeba
samoqmedo gegmis efeqturi
ganxorcieleba garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
sakanonmdeblo bazis
sisusteebis analizi –
stokholmis konvencia
1. arsebuli erovnuli
sakanonmdeblo bazis
mimoxilva
2. stokholmis konvenciis
mimoxilva
evrokavSiris
kanonmdeblobis
mixedviT
3. sisuteebis
identificireba
4. strategiis SemuSaveba
sisusteebis
identificirebulia sakanonmdeblo
bazaSi Sesatani cvlilebebi da
SemuSavebulia strategia amis
gansaxorcieleblad
(evrokavSiris kanonmdebloba ukve
srulad Seesabameba stokholmis
konvencias)
saministroTaSorisi samuSao
jgufi
50
dasaZlevad
sakanonmdeblo bazis
SemuSaveba sisusteebis
analizis Sedegebis
Sesabamisad TiToeul
seqtorul saministroSi
1. SemuSavdes axali
kanonebi/regulaciebi
anda daixvewos
arsebuli mod-ebis
sakiTxebis
gaTvaliswinebiT,
evrokavSiris
kanonmdeblobis
Sesabamisad,
sisusteebis analizis
safuZvelze
2. Sefasdes ekonomikuri
danaxarjebi TiToeuli
seqtoruli
kanonmdeblobisaTvis
(narCenebi, qimiuri
nivTierebebi da sxva)
3. TiToeuli seqtoruli
kanonmdeblobisaTvis
Sefasdes gavlena
arsebul instituciur
mdgomareobaze
4. TiToeuli kerZo
kanonmdeblobisaTvis
ganisazRvros
kanonaRmasrulebeli
SesaZleblobebis
xeli Seewyoba SesaZleblobebis
amaRlebis saWiroebebis Sefasebas
gaumjobesdeba seqtoruli
kanonmdebloba da maTSi asaxuli
iqneba evrokavSiris moTxovnebi
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
soflis meurneobis saministro
ekonomikis saministro
Sromis, janmrTelobisa da
socialuri dacvis saministro
51
saWiroebebi
kanonis aRsrulebis
koordinirebuli
ganxorcielebis gegmebis
momzadeba
Seiqmnas da dainiSnos kanonis
aRsrulebis gegmebis
ganxorcielebis xelSewyobasa
da monitoringze
pasuxismgebeli erovnuli
erTeuli
qarTuli kanonmdebloba
SesabamisobaSi mova stokholmis
konvenciasTan da kanonmdeblobaSi
Caideba aRsrulebis regulacia
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
soflis meurneobis saministro
mrewvelobis saministro
Sromis, janmrTelobisa da
socialuri dacvis saministro
gamoTvlili xarjebi 1.4 mln aSS dolari
dafinansebis SesaZlo
wyaroebi
GEF, evro-daxmareba, msoflio banki, bilateruli donorebi
drois ganrigi 2007 - 2010
52
samoqmedo gegma 2: treiningi da kanonmdeblobis aRsrulebis SesaZleblobebis zrda
mizani: Seiqmnas organizaciuli da adamianuri SesaZleblobebi erovnul kanonmdeblobaSi asaxuli stokholmis konvenciis regulaciebis aRsasruleblad centralur da regionul doneze
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli SedegebiE
wamyvani da partniori
organizaciebi
mod-ebis resurs-centris
dafuZneba da SesaZleblobebis
zrda
1. SemuSavdes mod-ebis
resurs-centris
wesdeba da
instituciuri CarCoebi
2. resurs-centrisTvis
momzaddes
organizaciuli
struqtura da mieniWos
Sesabamisi mandati
3. momzaddes resurs-
centris biznes-gegma
moqmedi resurs-centri saministroTaSorisi samuSao
jgufi
qimiuri nivTierebebis reestris
ganaxleba 1. ganxilul-iqnas
qimiuri nibTierebebis
arsebuli
reestri(reestrebi)
2. qimiuri nivTierebebis
saxelmwifo reestri
SesabamisobaSi iqnas
moyvanili
reestrebi Seesabameba
saerTaSoriso standartebs
(IUPAC da CAS)
mod-ebis resurs-centri da garemos
dacvisa da bunebrivi resursebis
saministro
53
saerTaSoriso
standartebTan (IUPAC da CAS)
sasazRvro da sabaJo policiis
triningi
sasazRvro da sabaJo
policiis oficrebis
treiningebis, seminarebisa da
adgilze treiningebis
organizeba
sasazRvro kontrolis
/sasazRvro policiis TiToeul
regions eyoleba qimiur
nivTierebebis mcodne erTi
inspeqtori
mod-ebis resurs-centri da garemos
dacvisa da bunebrivi resursebis
saministro Sinagan saqmeTa
saministrosTan TanamSromlobiT
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministros
centraluri da regionuli
warmomadgenlobebis
inspeqtorebis treiningi
garemosdacviTi
kanonmdeblobisTvis
daqvemdebarebis monitoringsa
da kontrolSi
treiningebis, seminarebisa da
adgilze treiningebis
organizeba garemosdacviTi
inspeqtoratebisTvis
TiToeul regions eyoleba
qimiur nivTierebebis
kontrolis mcodne erTi
inspeqtori
mod-ebis resurs-centri da garemos
dacvisa da bunebrivi resursebis
saministro soflis meurneobis
saministrosTan TanamSromlobiT
gamoTvlili xarjebi 1.0 mln aSS dolari
dafinansebis SesaZlo wyaroebi GEF, evro-daxmareba, msoflio banki, bilateruli donorebi
drois ganrigi 2007 - 2010
54
samoqmedo gegma 3: mod-pesticidebi: importi, gamoyeneba da narCenebis ganadgureba
mizani: mod-pesticidebis swori marTva da kontroli
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili xarjebi
dafinansebis SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
mod-pesticidebis
detaluri
inventarizacia
(meore faza)
1. Catardes mod-pesticidebis
detaluri inventarizacia
FAO - instruqciebis
Sesabamisad, rogorc
erovnuli samoqmedo gegmis
inventarizaciis gagrZeleba
2. Catardes sinjebis analizi
sufTa mod-ebisa da maTiT
%-uli dabinZurebis
gansasazRvrad
(Tanadafinansebis wilis
dasadgenad)
erTiani
inventarizacia,
romelsac mza
Sedegebi eqneba
narCenebis
kontraqtorebis
tenderze mosawvevad
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro (soflis
meurneobis
saministrosTan
TanamSromlobiT)
150,000 aSS dolari
GEF 2007 - 2008
pesticidebis
SesafuTi masalebis
menejmenti
dainteresebul mxareTa samuSao
jgufis Seqmna kerZo
industriis mier konteinerebis
menejmentis programis Seqmna-
ganxorcielebisTvis
moqmedi organizacia
carieli
konteinerebis
Segrovebisa da
marTvisaTvis
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro soflis
meurneobis
saministrosTan da
pesticidebis
10,000 aSS dolari
kerZo industria
2007
55
industriasTan
TanamSromlobiT
fermerebisa da
fermerebis
asociaciebis
SesaZleblobebis
zrda
1. SemuSavdes pesticidebis
integrirebuli marTvis
programebi
2. Catardes specialuri
treiningebi da cnobierebis
asamaRlebeli samuSaoebi
fermerebisa da fermerebis
asociaciebisaTvis
fermerebis
amaRlebuli
cnobiereba
pesticiedebis
integrirebuli
marTvis saqmeSi
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro soflis
meurneobis
saministrosTan da
arasamTavrobo
organizaciebTan
TanamSromlobiT
50,000 aSS dolari
GEF, msoflio banki 2007 - 2009
sademonstracio proeqtebi
pesticidebis mini-
obieqtebze
inventarizacia–
SefuTva-
transportireba-
Senaxva (IRTS-MS)
1. damTavrdes inventarizacia
patara obieqtebis
gasufTavebisaTvis (< 200kg)
2. dafuZndes usafrTxo
droebiTi sawyobi
3. gasufTavdes mcire sawyobi
obieqtebi
4. droebiT ganTavsdes
pesticidebi centralur
sawyobSi
5. treiningi Cautardes da
SesaZleblobebi aumaRldes
erovnul/regionul IRTS
mcire obieqtebis
gasufTavebis
kampaniia
dasrulebulia da
msgavsi samuSaoebis
Casatareblad
Camoyalibebulia
moqmedi efeqturi
struqtura
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro soflis
meurneobis
saministrosTan
TanamSromlobiT
300,000 aSS dolari
GEF, evro-daxmareba, msoflio banki,
bilateruli donorebi
2007-2008
56
gunds, aRWurvilobis
uzrunvelyofis CaTvliT
saswrafo zomebi
iaRlujis samarxis
(poligonis)
mdgomareobis
gasaumjobeseblad
miRebul iqnas saswrafo zomebi
iaRlujis samarxis
mdgomareobis
gasaumjobeseblad, rac
gulisxmobs:
1. SeRobvas;
2. dabinZurebuli sadrenaJo
wylebis Tavmoyras
daculi da
usafrTxo samarxi,
romelzec adamianebi
Tavisuflad ver
Sevlen
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro
275,000 aSS dolari
GEF/UNDP, erovnuli
biujeti
2007-2008
pesticidebis
ganadgureba da
iaRlujis samarxis
(poligonis)
mdgomareobis
gaumjobeseba
1. Catardes niadagis sacdeli eqskavacia narCenebis Semcvelobis dasadgenad
2. Catardes niadagis
dabinZurebis detaluri
Seswavla
1. Catardes gasufTavebis
SesaZleblobebis Seswavla
2. momzaddes satendero
masalebi gasufTavebis
samuSaoebisTvis da SeirCes
damsufTavebeli samsaxuri
3. Catardes gasufTavebis
samuSaoebi
gasufTavebuli
iaRlujis samarxi;
mod-pesticidebis
Segrovebisa da
poligonis
mdgomareobis
gaumjobesebis
gamocdileba
regionSi
saboloo
gadawyvetilebebi
pesticidebis
ganadgurebis Sesaxeb
SesabamisobaSia
narCenebis marTvis
erovnul gegmasTan
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro
momzadeba
750,000 aSS dolari
GEF, evro-daxmareba, msoflio banki,
bilateruli donorebi
2007-2009
samuSaoebi
unda dadgindes
57
gatardes kontraqtiT
gaTvaliswinebuli samuSaoebis
swori marTva da
xelmZRvaneloba
(samoqmedo gegma 5)
pesticidebis
usafrTxo Senaxva
kaxeTis regionSi
1) SemuSavdes pesticidebis
detaluri inventarizacia FAO-
instruqciebis mixedviT
2) SeifuTos da droebiT
ganTavsdes 300 tona pesticidi
da masTan dakavSirebuli
narCeni kaxeTis regionSi
1 kaxeTis
regionSi aRar
arsebobs
vadagasuli
pesticidebis
riskebi
2. gasufTavebulia
5 obieqti
1. pesticidebi
usafrTxod
aris
ganTavsebuli
droebiT
sawyobSi
1. momzadebulia
qarTuli
gundi
pesticidebis
SesafuTad
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro soflis
meurneobis
saministrosTan
TanamSromlobiT
360,000 aSS dolari
saxelmwifo biujeti,
niderlandebi (50%)
2006-2007
vadagasuli
pesticidebis
ganadgureba mTeli
qveynis masStabiT
1. SeTanxmdes vadagasuli pesticidebis ganadgurebis stratega
2. momzaddes satendero masalebi gasufTavebis
saboloo
gadawyvetilebebi
pesticidebis
ganadgurebis Sesaxeb
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro soflis
meurneobis
momzadeba da samuSaoebis
Catareba
unda dadgindes
58
samuSoebisTvis da SeirCes momsaxure personali:
♦ vadagasuli pesticidebis
xelaxali SefuTvis,
transportirebisa da droebiTi
ganTavsebisTvis
♦ moxdes SefuTuli masalebis
ganadgurebisTvis
transportireba
a. sademonstracio proeqti ((IRTS-
MS)
b. kaxeTis sademonstracio
proeqti
g. qveynis masStabis proeqti
pesticidebis Tavmosayrelad
3. samuSaoebis gatareba
4. kontraqtiT gaTvaliswinebuli samuSaoebis swori marTva da xelmZRvaneloba
SesabamisobaSia
narCenebis marTvis
erovnul gegmasTan
(samoqmedo gegma 5)
vadagasuli
pesticidebi
mTlianad
ganadgurebulia
saministrosTan
TanamSromlobiT
59
samoqmedo gegma 4 poliqlorirebuli bifenilebi
mizani: pqb-T gamowveuli riskebis Semcireba adamianebis janmrTelobisa da garemosTvis, pqb-s Semcveli danadgarebisa da narCenebis swori marTviT
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da partniori
organizaciebi
gamoTvlili xarjebi
dafinansebis SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
pqb-ebis
regulirebisa da
marTvis CarCoebis
gaZliereba
1. SemuSavdes kanonmdebloba,
romelic moiTxovs pqb-ebis
usafrTxo marTvas,
etiketirebas da
garemosdacviTi TvalsazrisiT
usafrTxo ganadgurebas
2. SemuSavdes sawarmoo
danadgarebSi arsebul pqb-ebTan
usafrTxo muSaobis
instruqciebi
3. Catardes treiningebi pqb-ebis
usafrTxo marTvasa da
kanonmdeblobaSi
1. pqb-ebisTvis
miRebulia kerZo
kanonmdebloba
2. SemuSavebulia
teqnikuri
instruqciebi
3. warmoebebi
informirebulia
kanonmdeblobisa da
im nabijebis Sesaxeb,
rac pqb-ebis garemoSi
gamofrqvevasa da
adamianebTan Sexebas
aaridebT
200,000 aSS dolari
GEF, donorebi
2007-2008
detaluri
inventarizacia
1. qveynis masStabiT Catardes
potenciurad pqb-s Semcveli
ganaxlebul
monacemTa bazaze
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
266,000 aSS dolari
60
(meore faza) danadgarebis
inventarizacia
2. Semowmdes zeTis Semcveli
transformatorebi pqb-ebiT
SesaZlo dabinZurebaze
3. qveynis masStabiT
ganxorcieldes ESM
menejmentis sistema
4. treiningi Cautardes 1-3
erovnul gunds detaluri,
qveynis masStabis
inventarizaciaSi
dafuZnebuli pqb-
Semcveli zeTebis
raodenobisa da pqb-T
dabinZurebuli
danadgarebis
reestri
SemuSavebulia
warmoeba;
mflobelebi, danadgarebTan
da narCenebTan momuSave
personali da sxva CarTuli
mxareebi
GEF, donorebi
2007-2008
pqb-Semcveli
narCenebis
Segrovebis
erovnuli
sistemis Seqmna
1) SemuSavdes pqb- Segrovebis
da dafinansebis sistemebi
2) Seiqmnas pqb-ebis Segrovebis
erovnuli organizacia (an,
alternatiulad, SeirCes
tenderis wesiT)
Seqmnili da
dafinansebulia
Segrovebis erovnuli
sistema
mflobelebi, danadgarTan da
narCenebTan momuSave
personali, sxva ZiriTadi
CarTuli mxareebi
50,000 aSS dolari sawyisi
seminarebisaTvis
pqb-ebis mflobelebi
2008
pqb-Semcveli
danadgarebis
Segrovebisa da
Secvlis
mxardaWera
SemuSavdes saproeqto
winadadebebi pqb-danadgarebis
drouli SecvlisaTvis saWiro
finansuri instrumentebis
dasaxvewad da xeli Seewyos mis
swor gamoyenebas
erovnuli samoqmedo
gegma pqb-ebis
Segrovebisa da
ganadgurebisaTvis
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
warmoeba
xelSewyoba:
50,000 aSS dolari
kerZo warmoebebi, pqb-ebis
mflobelebi, UNDP/GEF
2008-2009sademonstracio
proeqti “mdgradi
1) 2 droebiTi sawyobi Senobis
dafuZneba
pqb-s
ganadgurebisTvis
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
3 milioni aSS dolari;
61
SesaZleblobebis
SemuSaveba da pqb-
ebis ganadgureba
sapiloto
regionSi”
2) pqb-s gamanadgurebeli
gundebis dafuZneba da
adgilze treiningebis
Catareba
3) moewyos kompaniebisaTvis
pqb-Tan saCvenebeli
mopyrobis demonstracia da
treiningi; aseve –
transformatorebis
dabinZurebisgan
gasufTavebisa da xelaxali
Sevsebis Cveneba
4) droebiT sawyobebSi
Segrovdes da ganadgurdes
100 tona pqb-s Semcveli
kondensatorebi
5) SesaZlo donorebisTvis
Catardes saerTaSoriso
seminari sademonstracio
proeqtis Sedegebis Sesaxeb
aucilebeli
SesaZleblobebi da
infrastruqtura
Seqmnilia da 100
tona pqb
ganadgurebulia;
miRebulia
gakveTilebi da
SeZenilia
gamocdileba qveynis
masStabiT
warmoeba;
mflobelebi, danadgarebTan
da narCenebTan momuSave
personali da sxva ZiriTadi
CarTuli mxareebi
GEF da sxva donorebi, mTavroba
2008-2009
droebiTi
regionuli pqb-
sawyobi Senobebis
dafuZneba
dafuZndes 6 regionuli
droebiTi sawyobi Senoba
dafuZnebulia 6 pqb-
Sesanaxi Senoba
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
warmoeba;
mflobelebi, danadgarebTan
da narCenebTan momuSave
personali da sxva ZiriTadi
CarTuli mxareebi
300,000 aSS dolari
donorebi dadgindeba
dsademonstracio proeqtis
msvlelobisas da Semdeg
2009-2010
pqb-ebis da pqb-s
Semcveli
danadgarebis
erovnuli organizaciis mier
organizeba gaukeTdes pqb-ebis
Segrovebas, gawvrTnili
pqb-ebi
ganadgurebulia
qveynis masStabiT
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
warmoeba;
unda dadgindes detaluri
inventarizaciis
damTavrebis Semdeg
62
Segroveba qveynis
masStabiT
gundebis meSveobiT, anda,
alternatiulad, erovnuli
tenderis gziT
mflobelebi, danadgarebTan
da narCenebTan momuSave
personali da sxva ZiriTadi
CarTuli mxareebi
(alternatiulad, yvelaferi
SesaZloa kerZo warmoebis
mier gakeTdes)
pqb-ebis mfobelebi,
donorebi
2010-2012
pqb-Semcveli
narCenebis
mocileba da
ganadgureba
1. SemuSavdes satendero
dokumenti, romelic daefuZneba
narCenebis marTvis samoqmedo
gegmiT SerCeul strategias
saboloo saxe aqvs
satendero dokuments,
romelic srulad
Seesabameba narCenebis
marTvis samoqmedo
gegmis strategias
(ix. samoqmedo gegma
5)
pqb-ebi
ganadgurebulia
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro da
warmoeba;
mflobelebi, danadgarebTan
da narCenebTan momuSave
personali da sxva ZiriTadi
CarTuli mxareebi
(alternatiulad, yvelaferi
SesaZloa kerZo warmoebis
mier gakeTdes)
unda dadgindes detaluri
inventarizaciis
damTavrebisa da droebiT
sawyobebSi Segrovebis
pirveli gamocdilebis
Semdeg
pqb-ebis mfobelebi,
ucxoeli donorebi
2010-2012
pqb-ebis
gamomvleni
programis
gagrZeleba
erovnuli
xelisuflebisa da
warmoebebis mier
SemuSavdes da ganxorcieldes
erovnuli 10-20 wliani gegma
pqb-ebis gamovlenisaTvis
pqb-Semcveli
danadgarebis axali
danadgarebiT Secvla
erovnuli
kanonmdeblobisa da
samoqmedo gegmis
Sesabamisad
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
warmoebasTan
TanamSromlobiT
da sxva ZiriTadi CarTuli
mxareebi
unda dadgindes pqb-
Semcveli narCenebis
mocilebisa da
ganadgurebis Semdeg
pqb-ebis mfobelebi,
donorebi
2012-2022
63
samoqmedo gegma 5: Tanauri produqtebis gamofrqvevebis Semcireba
mizani: garemoSi mod-gamofrqvevebis Semcireba da nagavsayrelebidan gamofrqvevebis mniSvnelovani Semcireba, anu mod-ebis janmrTelobasa da garemoze gavlenis riskebis Tavidan arideba/minimizeba
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili xarjebi
dafinansebis SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
CarTul mxareTa
erovnuli komitetis
dafuZneba, romelic
gaaerTianebs yvela
saministros da
regionul
mmarTvelobebs
narCenebis ganTavsebis
obieqtebidan mod-ebis
gamofrqvevebis Semcirebis
samuSaoebis koordinireba
koordinirebuli
iniciativebi
narCenebis
ganTavsebis
obieqtebidan mod-
ebis gamofrqvevebis
SemcirebisaTvis
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro (regionul
da adgilobriv
mmarTvelobebTan, kerZo
warmoebasTan da sxva
Sesabamis
partniorebTan
TanamSromlobiT)
50,000 aSS dolari
saxelmwifo biujeti
2007-2012
narCenebis marTvis
erovnuli
strategiisa da
ganxorcielebis
gegmis SemuSaveba
yvelanairi
narCenisaTvis, mod-
ebis CaTvliT
1) Catardes mTlianobaSi
narCenebis
inventarizacia/Sefaseba
(saxifaTo narCenebis CaTvliT)
2) SemuSavdes strategia
narCenebis Segrovebisa da
ganadgurebisaTvis (saxifaTo
narCenebis CaTvliT)
3) Catardes narCenebis
narCenebis marTvis
dagegmvis CarCoebi
SemuSavebulia
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro (regionul
da adgilobriv
mmarTvelobebTan, kerZo
warmoebasTan da sxva
Sesabamis
partniorebTan
TanamSromlobiT)
200,000 aSS dolari
UNDP/ CexeTis
rwmunebulTa fondi
bilateruli donorebi
2007-2008
64
ganadgurebis variantebis
garemosdacviTi analizi da
SeirCes SesaZlo variantebi
(saxifaTo narCenebis CaTvliT)
4) damuSavdes narCenebis marTvis
ganxorcielebis gegma,
teqnikuri, organizaciuli,
garemosdacviTi, ekonomikuri da
finansuri mizanSewonilobis
gaTvaliswinebiT
nagavsayreli
samarxebis marTvis
erovnuli programis
SemuSaveba
sademonstracio programaze (ix.
qvemoT) dayrdnobiT;
1. dasruldes
nagavsayrelebis
marTvis samoqmedo
gegmis Sedgena
2. daigegmos mcire
nagavsayrelebis
daxurva
3. daigegmos ramdenime
regionuli daonis
nagavsayrelis
mowyoba
dioqsin-furanebis
Semcirebuli
famofrqvevebi
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro (regionul
da adgilobriv
mmarTvelobebTan, kerZo
warmoebasTan da sxva
Sesabamis
partniorebTan
TanamSromlobiT)
350,000 aSS dolari
GEF, evrodaxmareba,, msoflio banki,
bilateruli donorebi
2007-2008
sademonstracio proeqtebi
koncefciis
SemuSaveba
nagavsayrelis
konkretuli mizniT
(Ria cecxlTan
brZolis)
1) SeirCes 5 Sesabamisi
nagavsayreli erT regionSi
2) dainergos sasargeblo
narCenebis nakadebis
gamoyofis RonisZiebebi, maT
wyaroebSi an nagavsayrelze
sapiloto
nagavsayrelebze Ria
cecxli Sewyvetilia
demonstrirebuli
swori merTvis
gamoyenebiT
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro
regionuli
mmarTvelobebi da
1,350,000 aSS dolari
evrodaxmareba, UNIDO, msoflio banki,
bilateruli daxmareba
65
mowesrigebis
gegmisaTvis
mitanamde
3) dafuZndes/xeli Seewyos
municipaluri narCenebis
Segrovebas, raTa Tavidan
iqnas aridebuli Ria wesiR
wva adgilebze
4) miRebul-iqnas saswrafo
zomebi SerCeul 5
nagavsayrelze
5) treiningi Cautardes
TanamSromlebs
(maswavleblebis ganswavla)
danergilia
narCenebis separacia
sapiloto regionSi
(qalaqSi) narCenebis
Segrovebis sistema
gaZlierebulia
momzadebulia 25-50
TanamSromeli,
romelTac sxva
nagavsayrelebis
TanamSromlebis
treiningi SeuZliaT
qveynis masStabiT
municipalitetebi adgilobrivi
mmarTvelobebis wili:
TanamSromlebis
xelfasebi, danadgarebisa
da sawvavis xarjebi
2007-2008
sademonstracio
nagavsayrelis
dizainis sapiloto
proeqtis
ganxorcieleba da
nagavsayrelis
Semogarenis
daxurvis gegmis
SemuSaveba
1. Sesabamisi parametrebis
identificireba
2. dizaini, tenderi da samsaxuris
daqiraveba
3. daxurvis gegmis SemuSaveba
narCenebis
ganadgurebis
regionul doneze
gadawyvetis
koncefcia
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro
adgilobrivi
mmarTvelobebi
250,000 aSS dolari
evrodaxmareba, UNIDO, msoflio banki,
bilateruli daxmareba
2007-2008
sademonstracio
nagavsayrelis ageba
da misi Semogarenis
daxurva
aigos sademonstracio
nagavsayreli da daixuros misi
Semogareni
SemuSavebulia
narCenebis
ganadgurebis
problemis
gadawyveta
garemos dacvisa da
bunebrivi resursebis
saministro
adgilobrivi
mmarTvelobebi
dasadgenia
evrodaxmareba, msoflio
banki, EBRD, EIB, bilateruli daxmareba
2009-2011
66
samoqmedo gegma 6: informaciis gavrceleba da ZiriTadi socialuri jgufebis CarTva
mizani: SemuSavdes informaciis gacvlis efeqturi sistema erovnul, regionul da saerTaSoriso doneebze, aseve – mod-ebTan dakavSirebuli problemebisa da riskebis Semcirebis RonisZiebebis ganxorcielebaSi ZiriTadi socialuri jgufebis CarTvis meqanizmebi.
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili
xarjebi
(aSS
dolari)
dafinansebis
SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
mod-ebis resurs-
centris
sakomunikacio da
sainformacio
kampania (ix.
agreTve samoqmedo
gegma 1)
dafuZndes informaciis
gacvlis sistema
Segrovdes informacia
mod-ebze da waredginos
konvenciis sekretariatsa
da evrosabWos
sakoordinacio centrs;
miiRos da gaavrcelos
informacia konvenciis
sekretariatidan da
evrosabWos
sakoordinacio
centridan da
koordinireba gauwios
yvela CarTuli mxaris
monawileobas
mod-ebis resurs-
centri
dafuZnebulia da
komunikacia
qarTul
sazogadoebasTan da
CarTul mxareebTan
dawyebulia
mod-ebis Sesaxeb
informacia
regularulad
ganaxldeba
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro sxva
CarTul mxareebTan
erTad, rogoricaa:
ekonomikuri
ganviTarebis
saministro,
regionuli
mmarTvelobebi,
arasamTavrobo
organizaciebi
50,000 saxelmwifo
biujeti
GEF
2007-2012
67
mod-ebis Sesaxeb
informaciis
miwodeba
saqarTveloSi
yvela CarTuli
mxarisaTvis
3. mod-ebis
Sesaxeb
informacia
gavrceldes
mTlianad
sazogadoebaS
i da kerZo
CarTul
mxareebSi,
arasamTavrob
o da
samecniero
organizacieb
Si
4. daarsdes
saskolo da
studenturi
internet-
forumebi.
xeli Seewyos
informaciis
gacvlas CarTul
mxareebs Soris
amRlebulia mTlianad
sazogadoebis
cnobiereba mod-ebis
Sesaxeb
daarsebulia saskolo
da studenturi
internet-forumebi
dafuZnebulia
informaciis gacvlis
platforma
saministroebi:
garemos dacvis,
ganaTlebis,
sazogadoebriv
saqmeTa
50,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
68
mod-ebis sakiTxebze
gadawyvetilebebis
miRebaSi
sazogadoebis
CarTvisaTvis
xelSewyoba
dafuZndes
arasamTavrobo
organizaciebisa da
CarTuli mxareebis
qseli
vadagasuli
pesticidebis, pqb-ebis da
sxva mod-ebis
ganadgurebis
programebis swrafi
dawyebis garantia
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro,
regionuli
mmarTvelobebi,
arasamTavrobo
organizaciebi
25000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
soflis
mosaxleobis
CarTvisaTvis
xelSewyoba
dafuZndes
pesticidebis
sasoflo qselebi
mod-ebis moqmedi
sasoflo qseli
regionuli
mmarTvelobebi da
arasamTavrobo
organizaciebi
10,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
soflad
pesticidebis
alternatiuli
gamoyenebis
prevenciuli
programebis
xelSewyoba
soflad dafuZndes
organuli
produqtebis
warmoebis qseli da
Seiqmnas sakvebi
produqtebis
xarisxis
gaumjobesebis
programa
dafuZnebulia fermerTa
qseli organuli
sakvebis sawarmoeblad
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro,
soflis meurneobis
saministro,
fermerTa
asociaciebi
15000 msoflio
banki,
saerTaSoriso
donorebi,
saxelmwifo
biujeti
2007-2012
69
samoqmedo gegma 7: mod-ebis Sesaxeb sazogadoebrivi cnobierebis, codnisa da informaciis donis amaRleba
mizani: amaRldes qarTuli sazogadoebis codnis done mod-ebisa da maTi adamianis janmrTelobasa da garemoze gavlenis Sesaxeb, rac Seamcirebs adamianis saqmianobis Sedegad mod-ebiT dabinZurebas da xels Seuwyobs garemosdacviTi TvalsazrisiT gamarTlebul saqmianobebs
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili
xarjebi
(aSS
dolari)
dafinansebis
SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
adamianis
janmrTelobasa da
garemoze
gavlenebis Sesaxeb
codnis donis
amaRleba
SemuSavdes
sainformacio
furclebi mod-
pesticidebis Sesaxeb
soflis mosaxleobisa
da fermerebisaTvis
mod-pesticidebis
Sesaxeb soflis
mosaxleobis
amaRlebuli
cnobiereba
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro,
soflis meurneobis
saministro,
jandacvis
saministro
10,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi,
fremerTa
asociaciebi,
pesticidebis
industria
2007-2012
SemuSavdes
sainformacio
furclebi pqb-ebis
Sesaxeb eleqtro-
kompaniebisTvis da pqb-
ebTan momuSave
personalisTvis
warmoebebSi pqb-ebis
Sesaxeb codnis
amaRleba
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro,
eleqtro-kompaniebi
10,000 saerTaSoriso
donorebi,
saxelmwifo
biujeti,
kerZo
warmoebebi,
sawarmoo
gaerTianebebi
2007-2012
70
SemuSavdes
sainformacio
furclebi
nagavsayrelebidan
dioqsinebis
gamfrqvevebis Sesaxeb
mTlianad
sazogadoebis
amaRlebuli
cnobiereba warmoebis
Tanauri mod-ebis
Sesaxeb
garemos dacvisa da
bunebrivi
resursebis
saministro,
municipalitetebi
da regionuli
mmarTvelobebi
10,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi,
2007-2012
Catardes sainformacio
kampania da darigdes
beWdviTi masalebi
eqimebs Soris;
organizebul-iqnas
seminarebi samedicino
sazogadoebisa da
arasamTavrobo
organizaciebis
monawileobiT
eqimebis mod-ebis
Sesaxeb codnis
amaRlebuli done
garemos dacvis
saministro
jandacvis
saministro
20,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi,
2007-2012
Catardes sainformacio
kampania da darigdes
beWdviTi masalebi
soflad, fermerul
organizaciebSi;
organizebul-iqnas
seminarebi fermeruli
asociaciebisa da
arasamTavrobo
organizaciebis
monawileobiT
fermerebisa da
arasamTavrobo
organizaciebis
codnis amaRlebuli
done
soflis meurneobis
saministro
20,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
71
Catardes sainformacio
kampania da darigdes
beWdviTi masalebi
nagavsayrelebis
siaxloves mcxovreb
mosaxleobis jgufebSi;
organizebul-iqnas
seminarebi skolis
maswavleblebis
monawileobiT
adgilobrivi
mosaxleobisa da
skolis
TanamSromelTa
amaRlebuli
cnobiereba warmoebis
Tanauri mod-ebis
Sesaxeb
garemos dacvis
saministro
ganaTlebis
saministro
jandacvis
saministro
20,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
Catardes sainformacio
kampania da darigdes
beWdviTi
masalebiskolebsa da
universitetebSi;
organizebul-iqnas
seminarebi samecniero
dawesebulebebis
monawileobiT
samecniero
sazogadoebis
amaRlebuli
cnobiereba warmoebis
Tanauri mod-ebis
Sesaxeb
ganaTlebis
saministro
20,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
Catardes sainformacio
kampania masmediisTvis
mTlianad
sazogadoebis
amaRlebuli
cnobiereba
garemos dacvis
saministro
50,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
dafuZndes veb-gverdi
saministroebis,
regionul da
municipalur doneze
mod-ebis Sesaxeb
informacia
xelmisawvdomia
internetze
garemos dacvis
saministro
10,000 GEF,
saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
codnis donis
amaRleba
Catardes sainformacio
kampania da gavrceldes
warmoebebis da
samecniero
ekonomikis
saministro,
20000 GEF, 2007-2012
72
garemosdacviTi
TvalsazrisiT
gamarTlebuli
saqmianobis Sesaxeb
beWdviTi masalebi
warmoebebSi;
organizebul-iqnas
seminarebi
garemosdacviTi
TvalsazrisiT
gamarTlebuli
teqnologiebis Sesaxeb
samecniero
dawesebulebebisa da
warmoebebis
warmomadgenlebis
monawileobiT
dawesebulebebis
warmomadgenlebis
codnis amaRlebuli
done garemosdacviTi
TvalsazrisiT
gamarTlebuli
saqmianobebis Sesaxeb
industriuli
mimarTulebis
organizaciebi,
garemos dacvisa da
jandacvis
saministroebi
saerTaSoriso
donorebi
73
samoqmedo gegma 8: mod-ebiT dabinZurebuli wertilebis idendifikacia da menejmenti
mizani: saqarTveloSi mod-ebiT dabinZurebuli obieqtebiT gamowveuli riskebis Semcireba specialuri treiningebis, sademonstracio da obieqtebis mdgomareobis gaumjobesebis programis danergviT
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli
SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili
xarjebi
(aSS dolari)
dafinansebis
SesaZlo wyaroebi drois
ganrigi
mitovebuli
sawyobebis
detaluri
inventarizaciis
Sedegebis Tavmoyra
gaxorcieldes
sawvrTneli programa
niadagisa da gruntis
wylebis adgilze
kvlevis meTodebze,
sinjebis aRebis, riskebis
Sefasebis,
prioritetetbis dasaxvis
da sxva standartuli
procedurebis CaTvliT;
aRiWurvos 3
erovnul/regionuli
niadagis sakvlevi
erTeuli
3 moqmedi niadagis
sakvlevi gundi;
3 aRWurvili
erovnul/regionuli
niadagis sakvlevi
gundi. es gundi
ZiriTad rols
Seasrulebs mod-
ebis da SemdgomSi
sxva
dambinZureblebis
erovnuli kvleviTi
gegmis SemuSavebaSi
garemos
dacvis
saministro +
regionuli
mmarTvelobebi
200,000 GEF, saxelmwifo
biujeti,
sawarmoo miwis
mflobelebi,
saerTaSoriso
donorebi
2013-2014
Seiqmnas mod-ebiT
dabinZurebuli
obieqtebis monacemTa
baza (romelic Semdeg
sxva dambinZureblebiT
Seivseba)
garemos dacvis
saministros
centralur da
regionul
warmomadgenlobebS
i xelmisawvdomi
garemos
dacvis
saministro
mrewvelobis
saministrosTa
n erTad
75,000 GEF, saxelmwifo
biujeti,
sawarmoo miwis
mflobelebi,
saerTaSoriso
2013-2014
74
moqmedi monacemTa
baza
donorebi
evrogaerTianeba
Sefasdes vadagasuli
pesticidebisa da pqb-ebis
obieqtebi, saidanac
narCenebi gatanil-iqna
xelmisawvdomia
informacia
vadagasuli
pesticidebisa da
pqb-ebis obieqtebis
Sesaxeb, saidanac
narCenebi gatanilia
da Sedgenilia im
obieqtebis
prioritetuli sia,
romelTa
mdgomareobis
gaumjobeseba
igegmeba
garemos
dacvis
saministro
mrewvelobis
saministrosTa
n erTad
250,000 GEF, saxelmwifo
biujeti,
sawarmoo miwis
mflobelebi,
donorebi,
evrogaerTianeba
2013-2014
mod-ebiT
dabinZurebuli
niadagis
gasufTavebis
programis
finansuri CarCoebis
SemuSaveba
sazogadoebasTan kerZo
partniorobis reJimSi
SemuSavdes
‘dambinZurebeli ixdis’
principi (PPP) mod-ebis gasufTavebis
programisaTvis
SemuSavebulia
‘dambinZurebeli
ixdis’ principze
dafuZnebuli
finansuri CarCoebi
garemos
dacvis
saministro
yvela
CarTuli mxare
150,000 GEF, saxelmwifo
biujeti,
sawarmoo miwis
mflobelebi,
donorebi,
evrogaerTianeba
2013-2015
sademonstracio
programis
ganxorcieleba
dabinZurebuli
obieqtebis
gasufTavebis
teqnologiebis
1. Catardes 5
prioritetuli obieqtis
srulmasStabiani
Sefaseba
2. ganxilul-iqnas
saerTaSorisod
miRebuli gasufTavebis
SerCeuli
gasufTavebis
teqnologiebi
garemos
dacvis
saministro
samecniero
organizaciebi
200,000 GEF, saxelmwifo
biujeti +
sawarmoo miwis
mflobelebi +
saerTaSoriso
donorebi
2013
75
dasanergad teqnologiebi da
Sefasdes maTi
mizanSewoniloba
SerCeuli
obieqtebisaTvis
3. SemuSavdes erovnuli
sapiloto
gamaumjobesebeli
proeqti 5 prioritetuli
obieqtisaTvis
investorebi
regionuli
mmarTvelobebi
arasamTavrobo
organizaciebi
evrogaerTianeba
ganxorcieldes 5
sapiloto proeqti da
daisaxos strategia
sazogadoebis
monawileobis
procesisaTvis (agreTve
samoqmedo gegma 6)
SeZenilia
gamocdileba da
SemuSavebulia
saproeqto
winadadeba
sazogadoebis
monawileobisTis
garemos
dacvis
saministro
regionuli
mmarTvelobebi
arasamTavrobo
organizaciebi
1,000,000 GEF, saxelmwifo
biujeti +
sawarmoo miwis
mflobelebi +
saerTaSoriso
donorebi
evrogaerTianeba: 1
obieqti
dafinansdes
evrogaerTianebis
erTi konkretuli
qveynis mier
2013-2017
sazogadoebrivi
kampaniebi mTlianad
sazogadoebisa da
municipalitetebis
cnobierebis donis
asamaRleblad mod-ebiT
dabinZurebuli
obieqtebis Sesaxeb
sazogadoebisa da
municipalitetebis
mod-ebiT
dabinZurebuli
obieqtebis Sesaxeb
codnis amaRlebuli
done
garemos
dacvis
saministro
regionuli
mmarTvelobebi
arasamTavrobo
organizaciebi
100,000 GEF, saxelmwifo
biujeti +
sawarmoo miwis
mflobelebi +
saerTaSoriso
donorebi
evrogaerTianeba
2013-2017
76
gavrceldes dabinZurebuli obieqtebis gasufTavebis programebi sxva obieqtebze
gasufTavebuli
obieqtebi qveynis
masStabiT
garemos
dacvis
saministro +
ganmaxorciele
beli
organizacia +
yvela
CarTuli mxare
unda
dadgindes
mod-ebis demo-
programis
Sefasebis
Semdeg
saxelmwifo
biujeti +
mrewveloba
(‘dambinZurebeli
ixdis’ principze
dayrdnobiT)
2017 da
Semdeg
77
samoqmedo gegma 9: monitoringis sistemis Seqmna
mizani: garemosa da janmrTelobis dacvis organizaciebs waredginos garemoSi, sakveb produqtebsa da adamianis organizmSi mod-ebis
koncentraciebis Sesaxeb monacemebi, garemosa da adamianebis janmrTelobis efeqturad dacvis RonisZiebebi da NIP-Si Setanili
RonisZiebebis efeqturobis Sefaseba
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli SedegebiE
wamyvani da
partniori
organizaciebi
gamoTvlili
xarjebi
(aSS dolari)
dafinansebis
SesaZlo
wyaroebi
drois ganrigi
SemuSavdes da
ganxorcieldes
wylisa da sakvebi
produqtebis
sinjebis programa
mod-ebisaTvis
ganxilul-iqnas mod-
ebis sinjebisa da
analizis arsebuli
saxelmZRvanelo
masalebi da
Semowmdes maTi
Sesabamisoba
saerTaSoriso
normebTan
SemuSavebulia
rekomendaciebi sinjebisa
da analizis
saxelmZRvanelo
masalebisSesaxeb,
romlebic SesabamisobaSia
‘mxareTa SeTanxmebis’
rekomendaciebTan
garemos
dacvis
saministro
10,000 GEF saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
gaanalizdes wyalze
da sakveb
produqtebze
istoriuli
monitoringis
monacemebi
istoriuli monacemebis
dasrulebuli Sefaseba
garemos
dacvis
saministro
soflis
meurneobis
saministro
10,000 GEF saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
wylisa da sakvebi
produqtebis sinjebis
aRebis gegma
15,000 GEF saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
78
SeZenil-iqnas
sinjebis asaRebi da
laboratoriuli
mowyobiloba
sinjebis asaRebi
mowyobiloba SeZenilia
300,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
treiningi Cautardes
TanamSromlebs
sinjebis aRebasa da
analizSi
sinjebis aRebis treiningi
Catarebulia;
sinjebis amRebi gundi
momzadebulia
100,000 GEF saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
gaices qvekontraqti
sasmeli wylis
monitoringze
mimdinareobs sasmeli
wylis monitoringis
programa
jandacvis
saministro
200,000 saerTaSoriso
donorebi 2007-2012
kontraqti daidos
sakvebi produqtebisa
da janmrTelobis
monitoringze
mimdinareobs sakvebi
produqtebisa da
janmrTelobis
monitoringis programa
jandacvis
saministro
200,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
kontraqti daidos
(pesticidebisaTvis)
sabazro sinjebis
identifikaciaze
Pmimdinareobs
pesticidebis sabazro
sinjebis identifikaciis
programa
soflis
meurneobis
saministro
50,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
kontraqti daidos
(kerZo seqtorTan)
kvlevisaTvis, mod-
ebis monitoringze
gamaxvilebuli
yuradRebiT
mimdinareobsT kvlevis
programa mod-ebis
monitoringze
gamaxvilebuli
yuradRebiT
samecniero
seqtori; kerZo
seqtori
80,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
79
samTavrobo
organizaciebis
SesaZleblobebis
amaRleba
SemuSavdes sakvebisa
da wylis
monitoringis
SesaZlebloba
samTavrobo
organizaciebSi da
ganaxldes erTi
laboratoria
jandacvis
saministroSi
monitoringis
gaZlierebuli
SesaZlebloba:
xelmisawvdomia
mowyobiloba da
personali
150,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
SemuSavdes
pesticidebis
identifikaciis
SesaZlebloba
samTavrobo
organizaciebSi da
ganaxldes erTi
laboratoria
pesticidebis
identifikaciis
gaZlierebuli
SesaZlebloba:
xelmisawvdomia
mowyobiloba da
personali
150,000 saerTaSoriso
donorebi
2007-2012
Seiqmnas mod-ebis
regionuli
monitoringis
SesaZlebloba
garemosdacviTi
sinjebis asaRebad da
ganaxldes 2-3
regionuli
garemosdacviTi
laboratoria mod-
ebis
monitoringisTvis
Seqmnilia mod-ebis
regionuli monitoringis
SesaZlebloba
garemosdacviTi sinjebis
asaRebad (arsebobs
mowyobiloba da
personali 3 regionul
laboratoriaSi)
400,000 saerTaSoriso
donorebi
2013-2018
80
Seiqmnas mod-ebis
regionuli
monitoringis
SesaZlebloba
sakvebisa da sasmeli
wylis sinjebisaTvis:
ganaxldes 3-4
regionuli jandacvis
laboratoria mod-
ebis
monitoringisTvis
arsebobs mod-ebis
regionuli monitoringis
SesaZlebloba sakvebisa da
sasmeli wylisaTvis 3-4
regionul jandacvis
laboratoriaSi
500,000 50% GEF saerTaSoriso
donorebi
2013-2018
sinjebis aReba 500,000 saerTaSoriso
donorebi
2013-2018
81
samoqmedo gegma 10: kvleva
mizani: mod-ebis kvleva-ganviTarebis xelSewyoba
Tumca es programa didad aris damokidebuli samoqmedo gegma 9-is – monitoringis sistemis Seqmnis – progresze, mainc ganisazRvra
ramdenime saSualo da grZelvadiani RonisZieba. kvlevis gegmis detalebis dadgena damokidebulia monitoringis sistemis Seqmnis gegmis
ganxorcielebis tempze.
amocanebis, RonisZiebebis, mosalodneli Sedegebis, pasuxismgebeli organizaciebis, drois CarCoebis, xarjebisa da finansebis potenciuri wyaroebis Sejameba
amocanebi
RonisZiebebiM
mosalodneli SedegebiE
wamyvani da partniori
organizaciebi
cnobierebis amaRleba da
samecniero sazogadoebisTvis
xelSewyoba mod-ebis
saWiroebebze orientirebul
kvlevasa da ganviTarebaSi;
TanamSromlobis sqemebisTvis
xelSewyoba
organizeba gaukeTdes
saerTaSoriso /regonuli
konferenciebs, romlebic
mod-ebze kvlevasac moicavs
erovnul da regionul
programebSi
ganviTardes “sufTa”
teqnologiebi
Camoyalibdes mod-ebis kvlevis
erovnuli da regionuli
programebi
ganviTarebuli da danergilia
“sufTa” teqnologiebi
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
mecnierebisa da ganaTlebis saministro
samrewvelo asociaciebi
mod-ebis kvlevis dafinansebis
programebis dafuZneba
organizeba gaukeTdes
donorebis konferencias
kvlevis programebis
dafinansebis mosapoveblad
dafuZnebulia kvleviTi
programa (dafinansebis
garantirebuli wyaroebiT)
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
mecnierebisa da ganaTlebis saministro
samecniero organizaciebi
kvleva da gamoTvlebi mod-
ebis garemoze da
janmrTelobaze gavlenebis
Sesaxeb
ganisazRvros mod-ebis
(pesticidebis, pqb-ebis da
dioqsinebis) koncntraciebi
garemoSi. Catardes
epidemiologiuri kvleva
mosaxleobis jgufebze,
gamoTvlilia mod-ebis
(pesticidebis, pqb-ebis da
dioqsinebis) gavlenebi
garemoze da janmrTelobaze
garemos dacvisa da bunebrivi
resursebis saministro
jandacvis saministro
mrewvelobis saministro
82
romlebzec yvelaze metia
mod-ebis gavlena
samrewvelo asociaciebi
gamoTvlili xarjebi 1.0 mlnUaSS dolariD
dafinansebis SesaZlo
wyaroebi
evrodaxmareba, msoflio banki, bilateruli donorebi, ekologiuri fondebi
drois ganrigi 2012 - 2022
83
aneqsi 1. saqarTveloSi Segrovil saanalizo nimuSebSi pesticidebis procentuli Semcvelobebi
# sinjis aRebis TariRi
adgilmdebareoba adgilis nomeri
sinjis nomeri
aRebuli nimuSis tipi
aRmoCenili pesticidis saxeoba
nimuSSi pesticidis
% SeniSvna
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 10.07.04 duSeTis r-ni
s.Suaxevi 1 1.1
ucnobi Sereuli
ar aRmoCnda
-
2 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.2 ‘’-‘’ heptaqlori 20 3 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.3 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 20
4 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.4 ‘’-‘’ ar
aRmoCnda -
5 21.08.04 wnori, sof.qimiis
sawyobi 1 ‘’-‘’ ‘’-‘’ -
6 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.1 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 7 20.08.04 ‘’-‘’ 1 1.2 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 8 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.3 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 9 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.4 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 10 19.08.04 ‘’-‘’ 1 1.5 ‘’-‘’ heptaqlori 5
11 18.08.04 wnori, sof.qimiis
sawyobi 1 1.6 ‘’-‘’
ar aRmoCnda
-
12 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.7 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 13 17.08.04 ‘’-‘’ 1 1.9 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 14 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.10 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 15 18.08.04 wnori 2 2.8 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 16 16.08.04 ‘’-‘’ 2 2.11 ‘’-‘’ ‘’-‘’ -
17 18.04.05 q.Telavi 1 1.1 ‘’-‘’ γ -ГХЦГ 10 100 kg
84
“aCinebuli”1
18 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.2 ‘’-‘’ γ -ГХЦГ 5 300 kg
19 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.3 ‘’-‘’ γ -ГХЦГ 7 200 kg
20 20.04.05 ‘’-‘’ 1 1.4 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 10 ≈50 kg
1 2 3 4 5 6 7 8 9
21 20.04.05 q.Telavi
“aCinebuli”1 1 1.5 ucnobi Sereuli
α ,γ -ГХЦГ heptaqlori
20 10
≈ 30 kg
22 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 1.6 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 5 ≈80 kg 23 09.09.04 kaspi, sof.okami 4 4.1 ‘’-‘’ ДДЕ, ДДТ 5; 5 4-5 t 24 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 4.2 ‘’-‘’ ДДЕ, ДДТ 5; 7 25 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 4.3 ‘’-‘’ ДДЕ 5 26 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 4.4 ‘’-‘’ ДДЕ, ДДТ 3; 5 4-5 t
27 20.09.04 mcxeTis r-ni,
saguramo 2 2.1 ‘’-‘’
ar aRmoCnda
-
28 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 2.2 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 29 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 2.3 ‘’-‘’ ‘’-‘’ - 30 ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ 2.5 ‘’-‘’ ‘’-‘’ -
31 09.09.04 kaspis r-ni,
sof.qvemo Wala 0.5 0.5(1) ‘’-‘’ ГХЦГ 5 ≈ 300 kg
32 27.08.04 xaSuris r-ni,
sof.ali 6 ‘’-‘’
α -ГХЦГ γ -ГХЦГ
heptaqlori
5 10 10
150 kg
33 27.08.04 ‘’-‘’ 7 ‘’-‘’ α -ГХЦГ γ -ГХЦГ
heptaqlori
5 5 5
50 t
34 25.08.04 xaSuri, sakolmeur-
neo bazari ‘’-‘’ ДДТ 20
35 20.08.04 xaSuri, d.surami 1 1.1 ‘’-‘’ ДДТ 1 36 23.08.04 xaSuri, sof.xcisi 3 3.1 ‘’-‘’ ДДТ 5 37 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 3 3.3 ‘’-‘’ ar -
85
aRmoCnda
38 21.08.04 xaSuri, sof.wromi 2 2.2 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 5
39 31.08.04 qareli r-ni 06 06(1) ‘’-‘’ heptaqlori 5 200 kg 1 2 3 4 5 6 7 8 9
40 31.08.04 qareli, yazbegis q. 07 07(1) ucnobi Sereuli
α ,γ -ГХЦГ heptaqlori
ДДЕ
20 5 30
10 t
41 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 07(2) ‘’-‘’ α -ГХЦГ γ -ГХЦГ ДДЕ
5 30 20
‘’-‘’
42 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 07(3) ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ
heptaqlori10 5 ‘’-‘’
43 43.08.04 q.gori (vet.afTiaqi) 09 09(09) ‘’-‘’ ar
aRmoCnda -
44 07.09.04 q.gori,
sof.mejvrisxevi 03 03(1) ‘’-‘’
α -ГХЦГ γ -ГХЦГ
heptaqlori
20 30 10
≈ 1 t
45 10.09.04 q.gori, wmindawylis dasaxleba (yofili biolaborat. sawy.)
‘’-‘’
α ,γ -ГХЦГ
35 ≈500 kg
46 12.08.04 ozurgeTi, besikis
#87 2 ‘’-‘’
ar aRmoCnda
-
47 26.08.04 tabakini 7 7.1 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ
ДДТ10 20
48 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 7.2 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 30
49 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 7 7.3 ‘’-‘’ ‘’-‘’ -
50 05.08.05 axalcixe
sof.ivlita 1 ‘’-‘’ ‘’-‘’ -
51 ‘’-‘’ axalcixe, sof.qimia 2 ‘’-‘’ ДДЕ 1 52 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 3 ‘’-‘’ α -ГХЦГ 5
86
heptaqloriДДТ
3 1
53 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 1 ar aRmoC. - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9
54 05.08.05 axalcixe sof.ivlita
2 ar
aRmoCnda - -
55 ‘’-‘’ axalcixe, sof.qimia 2 ‘’-‘’ - - 56 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 3 ‘’-‘’ heptaqlori 10
57 08.08.05 qobuleTi, Coloqi 1 ‘’-‘’ heptaqlori
ДДЕ5 5
1500 kg 2000 kg
58 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 2 ucnobi Sereuli
ДДД 10 1200 kg
59 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 3 ‘’-‘’ ДДД
heptaqlori55 ≈70 kg
60 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 4 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 5
61 ‘’-‘’ ‘’-‘’ 6 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ
heptaqloriДДЕ
10 5 10
62 25,08,04 samtredia,xoravas q. 4 4(1) ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 10
‘’-‘’ ‘’-‘’ 4 4(.3) ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 20
63 26.08.04 zestafoni, qv.saqara 5 5(2) ‘’-‘’ ar
aRmoCnda -
64 09.07.04 q.baTumi, leoniZis
q.#7 17 17(3) ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 25 ≈500 kg
65 ‘’-‘’ iaRlujas samarxi 1 ‘’-‘’ α -ГХЦГ
heptaqlori10 10
66 ‘’-‘’ iaRluja 3 ‘’-‘’ - -
67 02.09.04 vani, sof.yumuri 10 2 ‘’-‘’ γ -ГХЦГ 20
68 17.08.04 wyaltubo, muxiani 3 ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ 20
69 ‘’-‘’ sof.gomi, sawyobi ‘’-‘’ α -ГХЦГ 5
87
γ -ГХЦГ ДДЕ
10 3
70 07.02.05 bolnisi,
sof.bolnisi, xaCini 9 9.1
ucnobi Sereuli
γ -ГХЦГ 20
71 ‘’-‘’ xaSuri, wromi ‘’-‘’ α ,γ -ГХЦГ
heptaqlori5
qimikatebis 70 nimuSidan 21-sTvis Sesabamisi pesticidebis raodenobebi miTiTebulia da es raodenoba sul 77 tonas udris. Aam nimuSebidan 28 sufTa mod-ebi an mod-ebis Semcveli pesicidebis narevebia, masiT 75.7 tona. kidev 15 sinji mxolod heqsaqloroheqsans Seicavs, xolo darCenili 27 nimuSi mod-pesticidebis kvals ar uCvenebs. Pesticidebis masebi 49 sinjis asaRebi adgilisTvis cnobili ar aris. nimuSebis daaxloebiT 35% mod-ebis Semcvelia, xolo kidev 20% heqsaqloroheqsans Seicavs. Pis pesticidebi ki romelTa masebi cnobilia, praqtikulad mTlianad mod-ebis Semcvelia. amdenad, gamoTvlilia, rom mTlianobaSi, vadagasuli pesticidebis 66% mod-ebis Semcvelia. am monacemebs Semdgomi kvlevebiT dadastureba sWirdeba.
88
aneqsi II. transformatoris zeTebis sinjebSi pqb-s analizis Sedegebi N sinjis aRebis adgilmdebareoba mTliani konc. μg/kg 1 mcxeTa-mTianeTi 147.0 2 Sida qarTli 160.0 3 samcxe-javaxeTi 141.0 4 samcxe-javaxeTi 161.0 5 samcxe-javaxeTi 176.0 6 samcxe-javaxeTi 146.0 7 samcxe-javaxeTi 197.0 8 kaxeTi 484.0 9 AaWara 551.6 10 AaWara 724.4 11 AaWara 968.0 12 qvemo qarTli 302.9 13 qvemo qarTli 330.5 14 qvemo qarTli 599.6 15 xaSuri 619.0 16 KhashurxaSurii 459.0 17 imereTi 573.0 18 PfoTi 497.0 19 samegrelo-zemo svaneTi 502.0 20 Kqvemo svaneTi, LleCxumi 584.0 21 Kqvemo svaneTi, LleCxumi 569.0 22 Kqvemo svaneTi, LleCxumi 637.0 23 Kqvemo svaneTi, LleCxumi 638.0 24 Kqvemo svaneTi, LleCxumi 618.0 25 raWa 538.0 26 raWa 606.0 27 raWa 426.0 28 raWa 491.0 29 Tbilisi 970.0 30 Tbilisi 844.0 31 Mmejvrisxevi 205.0 32 Ggori 335.0 33 mcxeTa-mTianeTi 152.0 34 Bbolnisi 195.0 35 surami 256.0 36 baTumi, navT. 442.0 37 foTi 286.0 38 baTumi, navT. 229.0 39 nosiri 376.0 40 lentexi 271.0 41 raWa-ximSi 354.0 42 imereTi-boslevi 529.0 43 zestafoni-lilikauri 440.0 44 Tbilisi 444.0 45 mejvrisxevi 527.0
89
aneqsi III niadagis mod-ebiT dabinZurebis analizi
1. 20.05.05 Telavi (simindi)
niadagi
ГХЦГ heptaqlo
ri ДДЕ
0.4 ppm 0.31 ppm 0.33 ppm
4 zdk 6 zdk 3.3 zdk
2. ‘’-‘’ Telavi ‘’-‘’ ГХЦГ ДДЕ
0.7 ppm 0.25 ppm
7 zdk 2.5 zdk
3. ‘’-‘’ Telavi (venaxi)
‘’-‘’ ГХЦГ ДДЕ
0.055 ppm 0.083 ppm
< zdk < zdk
4. ‘’-‘’ dedofliswya
ro, 1-mzesumzira
‘’-‘’ ГХЦГ 0.05 ppm < zdk
5. ‘’-‘’ dedofliswya
ro, 2 ‘’-‘’ ГХЦГ
ДДЕ0.4 ppm 0.5 ppm
4 zdk 5 zdk
6.
‘’-‘’ dedofliswyaro
‘’-‘’ ГХЦГ ДДЕ
0.1 ppm 0.67 ppm
zdk 6.7 zdk
7 axalcixe (soflis sawyobi)
‘’-‘’ ГХЦГ 0.45 ppm 4.5 zdk
8. 08.07.04 baTumi,
leoniZe #17 ‘’-‘’
ГХЦГ heptaqlo
ri
0.15 ppm 14.1 ppm
1.5 zdk 280 zdk
9. 16.07.04 qobuleTi (Coloqi)
‘’-‘’
ГХЦГ heptaqlo
ri ДДЕ
1.65 ppm 6.25 ppm 4.17 ppm
16.5 zdk 125 zdk 14.7 zdk
10 15.08.04 qsani ‘’-‘’ ГХЦГ ДДЕ ДДТ
6.3 ppm 1.92 ppm 4.46 ppm
63 zdk 19.2 zdk 44.6 zdk
11. ‘’-‘’ ‘’-‘’ ‘’-‘’ ГХЦГ ДДЕ ДДТ
3.5 ppm 0.5 ppm 0.71 ppm
35 zdk 5 zdk 7.1 zdk