Mechatronika. Przewodnik przedsiębiorcy. - EEDRI · zrównoważony rozwój poziomu życia społeczeństwa, uwzględniając zapotrze-bowanie na energię, wymagania ekologii, a także

Bogdan Piasecki Kazimierz Kubiak

Mechatronika. Przewodnik

przedsiębiorcy. /

(redakcja)

Regionalny Foresight

technologiczny

Bogdan Piasecki Kazimierz Kubiak

Mechatronika. Przewodnik przedsiębiorcy. Regionalny Foresight Technologiczny.

Łódź - 2008

LORIS Wizja. Regionalny foresight technologiczny (umowa nr WKP_1/1.4.5/2/2006/7/10/588)

Projekt okładki: Monika Piasecka Skład i łamanie tekstu: Jadwiga Poczyczyńska Redakcja językowa: Oksana Hałatyn-Burda © Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi ISBN: 978-83-60230-54-1 Druk i oprawa: Drukarnia „GREEN”, plac Komuny Paryskiej 4, 90-007 Łódź, tel. 42 632 27 13, faks 42 632 27 13, kom. 0 604 507 082, e-mail:[email protected]

mailto:[email protected]

Spis treści

Wprowadzenie, B. Piasecki, K. Kubiak …………………………………. 5

Technologie przyszłości. Dylematy wyboru (Anna Rogut) ……………… 11

Klaster mechatroniczny: nadzieje i zagrożenia (Bogdan Kruszyński) ….. 31

Przedsiębiorczy i innowacyjny samorząd (Marcin Nowacki) …………… 39

Specyfika projektowania klastra (Andrzej Pomykalski)…………………. 45

Klaster. Gdzie, jak i po co? (Bogdan Mazurek) ………………………… 49

Społecznie odpowiedzialny klaster (Maciej Bieńkiewicz) ……………… 57

Klastry. Doświadczenia regionów (Kazimierz Kubiak) ………………… 63

Powiązania kooperacyjne w strukturach klastrowych (Włodzimierz Węglarczyk) ……………………………………………… 75

Wykorzystanie platformy informacyjnej dla rozwijania związków nauki z biznesem (Beata Ostrowska) …………………………………………... 81

Mechatronika – kształcenie multidyscyplinarne a potrzeby rozwojowe gospodarki (Sławomir Wiak, Krzysztof Smółka) ……………………….. 89

Modelowanie systemu edukacji mechatronicznej (Janusz Moos) ……….. 107

O niektórych szansach i zagrożeniach związanych z tworzeniem Łódzkiego Klastra Mechatroniki (Zbigniew Wierucki) …………………. 121

Obrabiarki sterowane numerycznie. Przykład zastosowania mechatroniki w przemyśle maszynowym (Henryk Kobyszewski) ……………………… 127

Roboty wiszące – nowy trend w rozwoju mechatroniki (Andrzej Bartoszewicz) .…………………………………………………. 133

Rozwój mechatroniki w przedsiębiorstwach województwa łódzkiego w świetle badań statystycznych (Teresa Śmiłowska, Iwona Gruczyńska) …. 135

Klaster mechatroniki w Strategii Rozwoju m. Łodzi (Tomasz Jakubiec)… 141

Łódzki Klaster Mechatroniki (Elżbieta Hibner) …………………………. 145

Wsparcie klastrów w Programach Operacyjnych (Kazimierz Kubiak) … 147

List intencyjny w sprawie powołania Łódzkiego Klastra Mechatroniki … 151

4

Prof. dr hab. Bogdan Piasecki Kazimierz Kubiak

Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI przy SWSPiZ

WPROWADZENIE

Współczesne społeczeństwa i gospodarki rozwijają się coraz szybciej. Rosną także trudne do przewidzenia skutki tego rozwoju. Konwencjonalne metody planowania i prognozowania, w tym planowania strategicznego, okazują się niewystarczające dla zdobywania informacji o przyszłości. Nie dają również możliwości przygotowania się do nadchodzących wydarzeń. Konieczne staje się poszukiwanie metod, które umożliwią zbliżony do rzeczywistości opis przy-szłych zdarzeń społecznych i gospodarczych. Metodą umożliwiającą tworzenie takiej wizji jest foresight technologiczny, który można stosować, badając moż-liwy rozwój przyszłych technologii, jak i kwestii społecznych, kulturowych i go-spodarczych. Foresight w języku angielskim oznacza zdolność przewidywania, zapobie-gliwość, przezorność1. Przeciwieństwem foresightu jest hindsight, czyli wiedza po fakcie. Foresight oznacza także przewidywanie, prognozowanie, wizję. Pró-buje on zdefiniować odpowiedź na pytanie o przyszłość w średnim lub w długim okresie czasu2. Foresight na szeroką skalę (od 1970 roku) wprowadziła Japonia. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku duże projekty foresightu zaczęły wdrażać Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Holandia i Stany Zjednoczone. Najbardziej popularne definicje foresightu stworzyli brytyjscy naukowcy. Ben Martin opisu-je foresight jako „proces zaangażowany w systematyczne próby spojrzenia na długoterminową przyszłość nauki, technologii, gospodarki i społeczeństwa, ma-jący na celu identyfikację obszarów badań strategicznych oraz powstających

1 Wielki słownik angielsko–polski, wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa 1999, s. 322. 2 B. Piasecki, Regionalna strategia innowacji i foresight regionalny; SPWiZ, Łódź 2004,

s. 7.

MECHATRONIKA. PRZEWODNIK PRZEDSIĘBIORCY… 6

technologii generycznych, które mają potencjał przyniesienia najwyższych ko-rzyści gospodarczych i społecznych”. Luke Georghiou określa foresight techno-logiczny jako „systematyczne środki oceny tych rozwojów nauki oraz technolo-gii, które mogą mieć wyraźny wpływ na konkurencyjność przemysłową, two-rzenie bogactwa oraz jakość życia”3. Foresight w odróżnieniu od takich działań jak prognozowanie, badanie przy-szłości czy planowanie strategiczne nie zajmuje się przewidywaniem. Jest to raczej proces poszukujący wspólnych wizji, które zainteresowani chcą realizo-wać poprzez aktualnie podejmowane działania. Tym samym foresight nie zaj-muje się przewidywaniem przyszłości, lecz kieruje swe zainteresowanie jej two-rzeniem. Najpełniej rolę i znaczenie foresightu oddaje definicja proponowana przez Jennifer C. Harper: „Proces foresightu obejmuje intensywne, powtarzające się okresy otwartej refleksji, tworzenia sieci, konsultacji oraz dyskusji prowa-dzące do wspólnego doskonalenia wizji przyszłości oraz powszechnej własności strategii w celu eksplorowania długoterminowych możliwości otwartych dzięki wpływowi nauki, technologii oraz innowacji na społeczeństwo. To właśnie od-krycie wspólnych przestrzeni na otwarte myślenie o przyszłości oraz inkubacja podejść strategicznych…4”. W okresie 2005–2008 Łódzkie Centrum Doskonałości „Gospodarka oparta na wiedzy” KNOWBASE przy Uniwersytecie Łódzkim oraz Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI, Centrum Badań ASM, Instytut Medycyny Pracy, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, łódzka Agencja Rozwoju Regionalnego oraz Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii realizowały projekt badawczy LORIS WIZJA. Celem projektu było opracowa-nie prognoz rozwoju technologii w województwie łódzkim, zapewniających zrównoważony rozwój poziomu życia społeczeństwa, uwzględniając zapotrze-bowanie na energię, wymagania ekologii, a także wykorzystanie zasobów natu-ralnych, nowych materiałów oraz technologii przyjaznych dla środowiska przy jednoczesnym zapewnieniu dynamicznego wzrostu gospodarczego i rozwoju infrastruktury. Budowane prognozy dążyły do wskazania technologii decydują-cych o przyszłym rozwoju gospodarki województwa, zwiększeniu innowacyjno-ści i konkurencyjności przedsiębiorstw oraz podniesienia poziomu życia miesz-kańców województwa łódzkiego. Wyniki badań projektu zostały zaprezentowane w dniu 24 czerwca 2008 r. podczas konferencji pod nazwą „Technologie Przyszłości 4 – Mechatronika” podsumowującej projekt LORIS WIZJA. Wskazano kilkanaście priorytetowych technologii stwarzających największe szanse na zrównoważony rozwój woje-wództwa.

3 Podręcznik. Foresight technologiczny, tom I, Organizacja i metody; PARP, Warszawa 2007, s. 8.

4 Tamże, s. 9.

B. Piasecki, K. Kubiak, Wprowadzenie 7

Centralne położenie i perspektywa rozwoju sieci drogowej stwarza doskonałe warunki do lokalizacji na terenie województwa dużego centrum logistycznego, a także innych sektorów gospodarki. Dotychczasowy rozwój Specjalnej Strefy Ekonomicznej wskazuje na zainteresowanie Łodzią jako dogodnym miejscem dla nowych inwestycji. Należy spodziewać się rozwoju technologii związanych z wytwarzaniem sprzętu gospodarstwa domowego. Dobrze rozwinięta baza dy-daktyczna służby zdrowia, pozwala wnioskować o możliwie szybkim i inten-sywnym rozwoju usług medycznych. W strukturze województwa ważne miejsce zajmuje kopalnictwo i energetyka bazująca na kopalni węgla brunatnego. Ze względu na ograniczone zasoby węgla, wskazano na konieczność rozwijania technologii pozyskiwania energii odnawialnej. Do końca lat osiemdziesiątych przemysł przetwórczy województwa specjalizo-wał się w technologiach włókienniczych oraz produkcji odzieży. Aktualnie prze-mysł ten jest w trakcie głębokiej transformacji technologii i organizacji produkcji oraz technik zarządzania, absorbując najnowsze osiągnięcia naukowe. Nadal roz-wija się przemysł farmaceutyczny, niektóre dziedziny przemysłu spożywczego, a także sektory tworzące przemysł określany mianem mechatroniki. Rozwój wy-mienionych sektorów wspiera rozwinięta w minionych latach infrastruktura insty-tucjonalna oraz baza naukowa. Potencjał bazy badawczo-rozwojowej oraz otocze-nie biznesu zostało zdiagnozowane i opisane w trakcie badań, podczas realizacji projektu RSI LORIS5. Poszukując kluczowych technologii dla województwa łódz-kiego, należy brać pod uwagę dynamikę zmian, która będzie miała miejsce w ko-lejnych latach. Zmiany te będą wynikiem nie tylko innowacji produktowych i tech-nologicznych, ale także procesów integracji i globalizacji oraz przemieszczania się przemysłów (delokalizacji) i rozwoju zasobów ludzkich. Przewidywane zmiany stosowanych technologii winny prowadzić do wzrostu konkurencyjności gospodarki oraz korzyści wynikających ze wspólnej lokaliza-cji na obszarze regionu. Koncepcja J. Schumpetera wskazuje, że istnieje zbież-ność pomiędzy przedsiębiorczością i innowacjami technologicznymi a endoge-nicznym (wewnętrznym) rozwojem ekonomicznym. Zgodnie z tą hipotezą, uatrakcyjnienie regionu dla napływających inwestycji, w tym również inwesty-cji zagranicznych, prowadzących do zmian i unowocześnienia technologii wy-maga rozwoju zasobów ludzkich. Przez wykorzystanie lokalnych zasobów oraz kapitału ludzkiego uzyskuje się efekt synergii, potęgujący efekt korzyści prowa-dzących do zrównoważonego rozwoju województwa. Formowanie wizji przyszłego rozwoju regionu wiąże się z oceną przyszłych zmian innowacyjności i konkurencyjności jego gospodarki. Foresight uważany jest za instrument służący inspirowaniu powstawania i rozwoju systemów inno-

5 www.rislodzkie.lodz.pl .

http://www.rislodzkie.lodz.pl/


wacji prowadzących do wzrostu konkurencyjności, a w konsekwencji rozwoju rynku pracy i dobrobytu społecznego. Wyniki projektu LORIS WIZJA wskazują na szczególną rolę jaką w rozwoju regionu może odegrać mechatronika. Zaobserwowano konsensus specjalistów i ekspertów uczestniczących w badaniach foresightowych, którzy podkreślali znaczenie mechatroniki dla rozwoju regionu łódzkiego. Równie mocno akcen-towano potrzebę inicjowania i wspierania działań organizacyjnych związanych z rozwojem sieci powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami otocze-nia biznesu, które wpływają na rozwój regionu. W trakcie badań krystalizowała się idea powołania Łódzkiego Klastra Mechatroniki zbudowanego z przedsię-biorstw produkcyjnych, jednostek badawczo-rozwojowych wyższych uczelni i instytutów, firm doradczych i konsultingowych oraz izb gospodarczych, stowa-rzyszeń naukowo-technicznych, fundacji i instytucji finansowych. Eksperci oraz przedstawiciele przemysłu i nauki uznali, że Łódź podobnie jak cały region po-siada umiejętności, technologię i infrastrukturę techniczną i naukowo-badawczą zdolną do współpracy w ramach innowacyjnego klastra mechatroniki. Istnienie takiego klastra ułatwi kontakt przemysłu z placówkami naukowymi oraz przy-spieszy proces tworzenia nowych, konkurujących ze sobą produktów i usług (tzw. spill over). Klaster będzie tworzył także dogodne warunki dla powstawa-nia nowych firm, wokół już istniejących (tzw. spin-off ). Mówiąc o mechatronice mamy na myśli dyscyplinę nauki istniejącą na styku takich dziedzin, jak: mechanika, elektronika, informatyka, automatyka, roboty-ka, programowanie i sterowanie procesami produkcyjnymi. Szczególnym przedmiotem zainteresowania mechatroniki są roboty przemysłowe, układy ste-rowania pojazdami, nowoczesne zabawki, zaawansowany technicznie sprzęt go-spodarstwa domowego, urządzenia automatyki i robotyki, obrabiarki sterowane numerycznie, aparatura medyczna, tak zwane technologie MEMS i MOEMS, nanotechnologie, optyka, informatyka, mikromechanika i techniki multimedial-ne. Większość definicji określa mechatronikę jako kombinację mechaniki pre-cyzyjnej, elektronicznego sterowania i systemowego myślenia przy projektowa-niu produktów i procesów produkcyjnych. Produkty mechatroniki posiadają ta-kie cechy jak wielofunkcyjność, elastyczność, łatwość konfigurowania i adapta-cji do zmieniających się warunków oraz prostotę obsługi. Prezentowana książka „Regionalny foresight technologiczny LORIS WIZJA. Przewodnik dla firm – mechatronika”, stanowi pokłosie dyskusji jaka odbyła się podczas wspomnianej wyżej konferencji. Jej uczestnicy zdecydowali się na zapre-zentowanie swoich przemyśleń i doświadczeń szerokiemu gronu czytelników, za-interesowanych utworzeniem i uczestniczeniem w pracach klastra mechatroniki. Celem książki jest zaprezentowanie części dorobku projektu LORIS WIZJA przekazanie przedsiębiorcom minimum wiedzy o interdyscyplinarnej nauce, ja-ką jest mechatronika oraz wyjaśnienie czym jest klaster i jak go zbudować.

B. Piasecki, K. Kubiak, Wprowadzenie 9

Redaktorzy książki starali się jak najmniej ingerować w treść opracowań, zachowując indywidualne spojrzenie autora na omawiany problem. Mamy na-dzieję, że przemyślenia autorów będą stanowiły podstawę do dalszych dyskusji prowadzących do zbudowania optymalnej strategii rozwoju klastra. Autorami rozpraw są osoby reprezentujące szerokie spektrum środowisk i instytucji, zainteresowanych problemami zawartymi w tytule książki. Są to przedstawiciele świata nauki, przedsiębiorców, samorządów terytorialnych, urzędów oraz ośrodków szkoleniowych i doradczych. „Mechatronika. Przewodnik przedsiebiorcy” otwiera wystąpienie Anny Rogut, koordynatora projektu LORIS WIZJA. W artykule Technologie przyszłości. Dylema-ty wyboru autorka omawia obszary i potencjał regionalnych kompetencji oraz wska-zuje miejsce mechatroniki w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionu. Bogdan Kruszyński głębokiej analizie poddaje wyniki badań prowadzonych w ramach foresightu technologicznego. Szczególną uwagę kieruje na hipotezy dotyczące powstania klastra mechatronicznego. Marcin Nowacki omawia zadania samorządu województwa na rzecz rozwi-jania przedsiębiorczości dla potrzeb innowacyjnych sektorów. Specyfika projektowania klastra jest przedmiotem rozważań Andrzeja Po-mykalskiego. Do problemów występujących przy podejmowaniu decyzji i two-rzeniu różnych typów klastra nawiązuje Bogdan Mazurek, próbujący odpowie-dzieć na pytanie kiedy i jak tworzyć klaster. Maciej Bieńkiewicz zastanawia się nad społeczną odpowiedzialnością przed-siębiorstw (CSR) skupionych w klastrze. W Polsce mamy do czynienia z po-czątkową fazą procesów tworzenia struktur klastrowych. Do wykorzystania do-świadczeń regionów, w których działają dojrzałe organizacyjnie struktury kla-strowe, zachęca Kazimierz Kubiak. Przegląd rodzajów klstrów wskazuje na brak jednolitych rozwiązań. Potwierdza to potrzebę sięgania do własnych tradycji, potrzeb i uwarunkowań. Kooperacja przedsiębiorstw oraz tworzenie silnych powiązań sieciowych to − w przekonaniu Włodzimierza Węglarczyka warunek wzrostu nowoczesności oferowanych produktów oraz sukcesów przedsiębiorstw działających w klastrze. Beata Ostrowska akcentuje potrzebę rozwijania związków nauki z przemysłem. Problem ten omawia na przykładzie możliwości wykorzystania platformy informa-cyjnej jako prostej i skutecznej formy nawiązywania wzajemnych kontaktów. Mechatronika jest tą dziedziną działalności człowieka, która wymaga ścisłej współpracy nauki z przemysłem, a co za tym idzie − wysokich kwalifikacji i systematycznego doskonalenia wiedzy pracowników sfery naukowej, projek-towej i produkcyjnej. Nad zagadnieniami kształcenia multidyscyplinarnego dla potrzeb mechatroniki, możliwościami dydaktycznymi uczelni oraz oczekiwa-niami gospodarki pochyla się Sławomir Wiak. Interesujące i bogate doświad-


czenia Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktyczne-go, w zakresie modelowania systemu edukacji mechatronicznej w zawodach technik i monter mechatronik omawia Janusz Moos. Zastosowanie mechatroniki w przemyśle maszynowym na przykładzie obra-biarek sterowanych numerycznie prezentuje Henryk Kobyszewski. Z pozycji praktyka i producenta szlifierek omawia najnowsze systemy sterowania wykorzy-stywane w oferowanych maszynach. Prace naukowców z Politechniki Łódzkiej nad robotem wiszącym na linach są dla Andrzeja Bartoszewicza okazją do zwró-cenia uwagi czytelnika na nowe trendy w rozwoju mechatroniki, tym bardziej, że prace nad tego typu robotami podjęły nieliczne placówki naukowe na świecie. Dla Teresy Śmiałowskiej i Iwony Kruczyńskiej dane statystyczne stały się podstawą oceny stanu rozwoju mechatroniki w przedsiębiorstwach wojewódz-twa. Zadanie autorek było o tyle utrudnione, że mechatronika nie występuje w Polskiej Klasyfikacji Działalności. Klaster mechatroniki w Strategii Rozwoju miasta Łodzi stał się przedmiotem rozważań Tomasza Jakubca, który podejmuje próbę ulokowania mechatroniki w Łódzkim Klastrze Innowacji, wśród branż uznanych jako priorytetowe przez urząd miasta. Szanse i zagrożenia dla Łódzkiego Klastra Mechatroniki to obszar zaintere-sowania Zbigniewa Wieruckiego. Autor odnosi się do niektórych wystąpień i przedstawia swój punkt widzenia. Szanse klastra omawia także Elżbieta Hib-ner. Punktem odniesienia stał się projekt listu intencyjnego w sprawie powołania klastra mechatroniki. W tym kontekście autorka krytycznie ocenia aktualny stan prawny ustroju uczelni, placówek naukowo-badawczych oraz system podatko-wy. W ocenie E. Hibner, funkcjonujące rozwiązania utrudniają inwestowanie w innowacyjne rozwiązania technologiczne i rozwijanie struktur klastrowych. Cykl artykułów zamyka krótkie opracowanie Kazimierza Kubiaka wskazują-ce Programy Operacyjne jako źródło finansowania rozwoju klastrów. Dołączony został także projekt listu intencyjnego w sprawie powołania Łódzkiego Klastra Mechatroniki. Zainteresowani mechatroniką, funkcjonowaniem klastrów oraz współpracą nauki z przemysłem znajdą wykaz odpowiedniej literatury. Oddając tę książkę do rąk czytelnika, redaktorzy oraz autorzy rozpraw mają nadzieję, że chociaż w części uzupełni ona wiedzę o poruszanych zagadnieniach a także zachęci do wzajemnej współpracy przedsiębiorców, ośrodki naukowo-badawcze oraz samorząd gospodarczy i regionalny na rzecz rozwoju innowacyj-ności przemysłu i konkurencyjności regionu łódzkiego.

Prof. dr hab. Anna Rogut

Instytut Badań nad Przedsiębiorczością

i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI

TECHNOLOGIE PRZYSZŁOŚCI. DYLEMATY WYBORU

1. Wprowadzenie Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego podkreśla znaczenie najbliż-szych kilkunastu lat, i zaznacza, że: „podniesienie konkurencyjności regionu, poprawa warunków życia ludności oraz zapewnienie wzrostu atrakcyjności in-westycyjnej wymaga prowadzenia planowych, systematycznych oraz skoordy-nowanych działań w skali całego województwa. Podstawą dla nich powinna być jasno określona polityka władz połączona z konsekwentnym dążeniem do wyty-czania długookresowych i realistycznie określonych celów rozwojowych, które zapewnią sprawność działania i zdolność do szybkiego reagowania na zmienne sytuacje i nowe zjawiska społeczno-gospodarcze zachodzące w kraju i na świe-cie” (Sejmik Województwa Łódzkiego, 2006, s. 4). I oczywiście nie można się z tym nie zgodzić. Powstaje jednak pytanie, kto i jak powinien wytyczać te dłu-gookresowe i realistyczne cele rozwojowe. Jeśli chodzi o pytanie „kto?”, to od-powiedź jest oczywista. Tu możemy się odwołać do ustawy regulującej kompe-tencje samorządu województwa i wiemy, że to jest jego domena. Daleko istotniejsze jest zatem pytanie „jak?” Czy o długookresowych celach powinni decydować głównie urzędnicy, czy raczej powinno to być przedmiotem szerokiej, autentycznej dyskusji różnych środowisk regionalnych, prowadzącej do uzgadniania stanowisk i osiągania konsensusu. Za tą ostatnią opcją opowia-dają się inicjatywy podejmowane w województwie w okresie ostatnich kilku lat, mające na celu przygotowanie dwóch kolejnych generacji regionalnej strategii innowacji1. W tym nurcie mieścił się także projekt LORIS Wizja, zapraszający

1 Prace nad regionalną strategią innowacji rozpoczęto w województwie łódzkim w 2003 r., a w roku 2004 przyjęto pierwszą strategię (RSI LORIS). W okresie 2005−2008


do dyskusji2 szeroką rzeszę (ponad tysiąc osób) mieszkańców województwa reprezentujących wszystkie sfery życia i działalności. Główny temat dyskusji to określenie długookresowych priorytetów rozwoju województwa, które nazwaliśmy obszarami regionalnych kompetencji. Teore-tycznie definiujemy je jako koncentrację przemysłów/grup pokrewnych przemy-słów, charakteryzujących się wysoką synergią czynników ekonomicznych i in-stytucjonalnych, prowadzącą do efektywnego powstawania oraz dyfuzji wiedzy i technologii (Rogut, Piasecki, 2007). W praktyce oznacza to jednak wspólne zastanowienie się nad tym: • co dzisiaj decyduje o naszej przewadze, gdzie będziemy za kilka lat, konty-

nuując aktualne trendy, co powinno być nową wizytówką naszego woje-wództwa, w czym możemy, chcemy i powinniśmy się specjalizować, gdzie możemy być liderami itp.,

• co leży w zasięgu naszych możliwości, a co nam w tym przeszkadza (zdia-gnozowanie potrzeb technologicznych);

• co w regionie możemy zrobić, aby pójść w kierunku, jaki sobie wytyczyli-śmy (jak możemy zarządzać procesem pożądanej transformacji).

Potrzeba takiej wspólnej dyskusji wzięła się stąd, że choć w okresie 2000−2006 odnotowaliśmy wzrost potencjału innowacyjnego województwa i znaczną poprawę jego sytuacji społeczno-ekonomicznej, to dotychczasowe zmiany okazały się niewystarczające. We wszystkich obszarach osiągnęliśmy dynamikę zbliżoną do średniej krajowej, co ilustruje chociażby wzrost PKB (rys. 1) czy sytuacja na lokalnym rynku pracy. W tym ostatnim przypadku mo-żemy pochwalić się nieco wyższym, niż przeciętnie w kraju, współczynnikiem aktywności zawodowej (54,4% w porównaniu z 54% dla Polski) i wskaźnikiem zatrudnienia (47,1% w porównaniu z 46,5% dla Polski) i nieco niższą, niż prze-ciętnie w kraju, stopą bezrobocia (13,4% w porównaniu z 13,8% dla Polski). Jednak słabą stroną łódzkiego rynku pracy jest poziom wynagrodzeń sięgający niecałych 87% średniego wynagrodzenia w kraju (dane za 2006 r.). Dochodzi do tego niska intensywność nakładów na działalność badawczo-rozwojową i inno-

badania na rozszerzono na kolejne obszary związane z identyfikacją regionalnych klasterów oraz określeniem ich potencjału innowacyjnego i potrzeb w zakresie mechanizmów wsparcia; określeniem jakości i zgodności regionalnego popytu na i regionalnej podaży usług informa-cyjnych, szkoleniowych i doradczo-konsultingowych; diagnozą efektywności zarządzania procesem innowacji; nakreśleniem głównych kierunków rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy i kierunków transformacji regionalnych przemysłów. Efektem było przy-gotowanie drugiej generacji regionalnej strategii innowacji (RSI LORIS PLUS). Więcej na ten temat [w:] Piasecki i in. (2004), Rogut, Piasecki (2008).

2 Za pośrednictwem udziału w rundach delfickich, w pracach grup roboczych, w forach, seminariach i warsztatach.

A. Rogut, Technologie przyszłości. Dylematy wyboru 13

wacyjną oraz umiarkowana atrakcyjność lokalizacyjna (ujemny bilans migracji) i inwestycyjna; w 2007 r. woj. łódzkie było na szóstej pozycji pod względem atrakcyjności inwestycyjnej (GUS, 2006; GUS, 2007b).

Rysunek 1 Dynamika PKB w okresie 2000-2005 w relacji

do średniej krajowej według województw

-14,00-12,00-10,00-8,00-6,00-4,00-2,000,002,004,00

Wie

lkop

olsk

ie

Lubu

skie

Pom

orsk

ie

Łódz

kie

Mał

opol

skie

Pod

karp

acki

e

Dol

nośląs

kie

Ślą

skie

War

miń

sko-

maz

urki

e

Pod

lask

ie

Lube

lski

e

Opo

lski

e

Kuj

awko

-pom

orsk

ie

Św

ięto

krzy

skie

Zach

odni

opom

orsk

ie

Pol

ska

= 10

0%

Źródło: Na podstawie: GUS (2005, 2007a). Na domiar złego możemy powiedzieć, że szybkość zmian struktury gospodar-czej województwa odbiega od oczekiwań. Już teraz na dużą skalę chcielibyśmy rozwijać przemysły średnich i wysokich technologii oraz zaawansowane techno-logicznie usługi. Tymczasem województwo (nadal) należy do regionów zdomi-nowanych przez przemysły tradycyjne3, określane często mianem przemysłów niskich technologii czy przemysłów schyłkowych, zagrożonych stopniową elimi-nacją i przenoszeniem do regionów/krajów o niższych kosztach siły roboczej. Taka struktura gospodarcza niejednokrotnie była przyczyną wielu gorzkich ko-mentarzy. Lecz zamiast patrzeć na nią jak na balast dawnej świetności obniżający pozycję konkurencyjną województwa, można spojrzeć z punktu widzenia potencja-łu, jaki sobą reprezentuje, i który jest zgromadzony zarówno w zasobach intelektu-alnych, naukowo-badawczych i materialnych, jak i w bogatej tradycji i kulturze przemysłowej. Odpowiednie wykorzystanie tego potencjału powinno stworzyć nową jakość i przekształcić słabości regionu w jego siłę. Do wyznaczania kierun-ków takich przekształceń można wykorzystać rezultaty projektu LORIS Wizja.

3 Więcej na ten temat [w:] Świeczewska, Stempień (2008).


2. Pierwsze podejście do obszarów regionalnych kompetencji Punktem wyjścia do określania kierunków przyszłego rozwoju była inwenta-ryzacja istniejących zasobów (Michalczuk i in., 2007), poszerzona o zapis Re-gionalnej Strategii Innowacji Województwa Łódzkiego RSI LORIS 2005–2013, programu Strategia rozwoju klastra w Łodzi i Regionalnego Programu Opera-cyjnego Województwa Łódzkiego na lata 2007–2013. Na tej podstawie przygo-towano listę tradycyjnych i wyłaniających się obszarów regionalnych kompe-tencji (tab. 1). Te pierwsze, to np. przetwórstwo rolno-spożywcze, część łańcu-cha wartości w przemyśle włókienniczym i odzieżowym, ceramika, materiały budowlane i budownictwo, wydobycie węgla brunatnego i energetyka, produk-cja aparatury rozdzielczej i sterowniczej energii elektrycznej itd. Te drugie to np.: usługi oparte na wiedzy (telefoniczne centra obsługi klientów, bankowość internetowa, centra rozliczeniowe, obsługa nieruchomości i firm, w tym obsługa prawna, usługi B&R itd.), usługi zdrowotne wraz z towarzyszącymi przemysła-mi (farmaceutycznym, produkcją instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, produkcją sprzętu medycznego i chirurgicznego oraz przyrządów ortopedycznych) czy transport i logistyka. Dalej pojawiły się pewne znaki zapytania i potencjalne obszary regionalnych kompetencji. Te pierwsze to np. produkcja sprzętu AGD czy sprzętu kompute-rowego. Łódź ma już pewne sukcesy w tym względzie w postaci kilku znaczą-cych inwestorów. Jednak, jak na razie, ograniczają oni swą działalność głównie do montażu, stąd znak zapytania, czy w przyszłości, w miarę wzrostu kosztów siły roboczej, produkcja będzie się przenosić dalej w poszukiwaniu tańszych pracowników, czy wprost przeciwnie, rozwinie się w regionie, stworzy sieć po-wiązań kooperacyjnych i przesunie się w górę łańcucha wartości. Innym zna-kiem zapytania są przemysły kreacyjne, zwłaszcza przemysł filmowy czerpiący z niegdysiejszej tradycji Łodzi filmowej. Jeśli chodzi o potencjalne obszary regionalnych kompetencji, można do nich zaliczyć np. rozwój oprogramowania, turystykę czy ekobiznes, obejmujący całe spektrum działalności – od ochrony środowiska i alternatywnych źródeł energii poprzez odzysk i zagospodarowanie odpadów do usług badawczo-rozwojowych. Możliwości i kierunki transformacji tradycyjnych obszarów regionalnych kompetencji już wcześniej były przedmiotem ożywionej dyskusji prowadzonej w ramach projektów: Transformacja przemysłu tekstylno-odzieżowego z praco-chłonnego w naukochłonny4 i Regionalna strategia innowacji dla województwa

4 ZPORR, Działanie 2.6. Szczegółowe rezultaty prezentowane [w:] Krucińska (2007), Rogut (2007), Rogut, Piasecki (2007).


łódzkiego LORIS PLUS5. Wynikało z nich, że wyzwaniem dla tych przemysłów będzie zdolność do osiągnięcia i utrzymania przewagi technologicznej i przy-wództwa na globalnych rynkach.

Tabela 1

Wstępna lista obszarów regionalnych kompetencji Tradycyjne obszary regionalnych kom-

petencji

Wyłaniające się ob-szary regionalnych

kompetencji

Znaki zapytania Potencjalne obsza-ry regionalnych kompetencji1

• produkcja i prze-twórstwo rolno--spożywcze • włókiennictwo, produkcja odzieży i wyrobów futrzar-skich oraz produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych • produkcja z su-rowców niemeta-licznych (ceramika, materiały budowla-ne) i budownictwo • wydobycie wę-gla brunatnego, energetyka i produk-cja aparatury roz-dzielczej i sterowni-czej energii elek-trycznej

• transport/ logistyka/handel, • usługi oparte na wiedzy (telefoniczne centra obsługi klien-tów, bankowość internetowa, centra rozliczeniowe, ob-sługa nieruchomości i firm, w tym obsłu-ga prawna, usługi B&R itd.) • ochrona zdrowia (usługi zdrowotne) wraz z towarzyszą-cymi przemysłami: farmaceutycznym, produkcją instru-mentów medycz-nych, precyzyjnych i optycznych, produk-cją sprzętu medycz-nego i chirurgiczne-go oraz przyrządów ortopedycznych

• produkcja sprzętu AGD • produkcja sprzętu oświetleniowego i lamp elektrycznych • produkcja nadwozi pojazdów samochodo-wych oraz produkcja przyczep i naczep • produkcja z two-rzyw sztucznych, • produkcja motocy-kli i rowerów • produkcja zegarów i zegarków • produkcja mebli, • odlewnictwo metali • produkcja pozosta-łych maszyn specjalne-go przeznaczenia • produkcja artyku-łów kosmetycznych • przemysły kreacyj-ne (przemysł filmowy, public relation itd.)

• ekobiznes (odzysk i zago-spodarowanie odpadów surow-cowych, usługi B&R) • alternatywne źródła energii • turystyka • rozwój opro-gramowa-nia/przemysł komputerowy

Źródło: Rogut, Piasecki (2007).

5 6 Program Ramowy Unii Europejskiej. Szczegółowe rezultaty prezentowane [w:] Rogut, Piasecki (2008).


Będzie to związane z nieuchronną transformacją ich struktur w struktury no-woczesne, osadzone na wiedzy i kapitale. Taka transformacja może przybierać różne formy, zależne od sumy indywidualnych decyzji poszczególnych firm i e-fektywności wsparcia, na jakie będą one mogły liczyć w swoim regionie. Naj-mniej obiecującą będzie strategia typowo reaktywna, oparta na prostej reorgani-zacji łańcucha zaopatrzenia, wykorzystująca proste przewagi kosztowe (reduk-cja kosztów poprzez automatyzację i wzrost produktywności pracy) i tak – na dłuższą metę – niemożliwe do utrzymania (rosnąca konkurencja ze strony kra-jów trzecich, dysponujących jeszcze wyższą przewagą kosztową). Większego sukcesu będzie można oczekiwać po strategii rozwoju lokalnych klastrów prze-mysłowych. W tym przypadku ograniczeniem może być jednak koncentracja na stosunkowo wąskiej grupie lokalnych użytkowników. Najbardziej obiecujące wydają się strategie oparte na budowie przemysłów przyjaznych środowisku (nowe produkty i nowe materiały gwarantujące spadek energochłonności, bio-degradacja, recykling, odnawialne źródła surowców i energii itd.), rozwoju wy-soce zindywidualizowanej produkcji wykorzystującej najnowsze technologie typu nano, bio, kwantowe itd. i firmowe systemy innowacji jako źródło przewag konkurencyjnych na wiodących rynkach. Wszystkie one odwołują się do inte-gracji łańcucha wartości i rosnącego nasycania przemysłu usługami. W ramach projektu LORIS Wizja dyskusji poddano kolejne obszary, przy czym tym razem zdecydowano się na podejście horyzontalne, przekraczające granice tradycyjnej, sektorowej klasyfikacji6, i wytypowano cztery obszary łą-czące tradycję i nowe perspektywy (tab. 2): • mechatronikę (kombinację mechaniki precyzyjnej, elektroniki, automatycz-

nego sterowania i systemowego myślenia przy projektowaniu produktów i procesów produkcyjnych);

• ochronę zdrowia (usługi dla ochrony zdrowia, przemysł farmaceutyczny, na-no- i biotechnologie);

• technologie informacyjno-komunikacyjne i • ekobiznes (te gałęzie przemysłu, rolnictwa i usług, które gwarantują stoso-

wanie technologii oszczędzających środowisko naturalne. Do szczególnie ważnych w tym względzie należą: recykling, produkcja urządzeń pomiaro-wych i redukujących zanieczyszczenia, redukowanie odpadów, B+R, doradz-two, urządzenia energooszczędne i ekoprodukty).

6 Chodzi o Polską Klasyfikację Działalności (PKD) wprowadzoną w zmodyfikowanym kształcie rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) 2007 z dnia 24.12.2007 r. (Dz. U. z 2007, nr 251, poz. 1885).


Tabela 2: Obszary regionalnych kompetencji będące przedmiotem

projektu LORIS Wizja, rundy delfickie Obszary przyszłych re-gionalnych kompetencji Podobszary regionalnych kompetencji

Mechatronika

• Potencjał intelektualny w zakresie projektowa-nia, wytwarzania oraz eksploatacji inteligentnych urządzeń i podzespołów mechatronicznych • Potencjał wytwórczy w zakresie projektowania, wytwarzania i eksploatacji inteligentnych urzą-dzeń i podzespołów mechatronicznych • Źródła przewag konkurencyjnych w mechatronice• Automatyzacja i robotyzacja • Kooperacja, sieci współpracy • Zmiany w zarządzaniu i organizacji pracy • Nowe możliwości biznesowe • Nowe obszary zastosowań dla mechatroniki

Ochrona zdrowia • Prewencja • Diagnostyka • Leczenie • Rehabilitacja • Nanotechnologie • Biotechnologie • Zaplecze naukowo-badawcze i kadrowe • Zmiany systemowe

Technologie informacyj-no-komunikacyjne

• Systemy produkcji • Logistyka • Nowy model biznesu • Usługi oparte na wiedzy • Edukacja i szkolnictwo wyższe

Ekobiznes • Technologie przyjazne środowisku • Zaplecze naukowo-badawcze • Zarządzanie środowiskiem • Kapitał ludzki i kształcenie • Nowe obszary działalności gospodarczej


3. Potencjał rozwojowy obszarów regionalnych kompetencji Podstawą wyznaczenia potencjału rozwojowego każdego z obszarów były oceny ekspertów biorących udział w rundach delfickich, dotyczące znaczenia poszczególnych obszarów dla: • wzrostu konkurencyjności firm działających w danym obszarze, • dynamiki rozwoju gospodarczego województwa łódzkiego, • wzrostu zatrudnienia w regionie. Byłyby one punktem wyjścia do obliczenia współczynnika potencjału zrów-noważonego rozwoju. Najwyższe wartości tego współczynnika przypisano me-chatronice (rys. 2).

Rysunek 2 Potencjał rozwojowy głównych obszarów regionalnych

kompetencji analizowanych w ramach projektu LORIS Wizja

5,00

5,10

5,20

5,30

5,40

5,50

5,60

5,70

5,80

5,90

6,00

Mechatronika Ochrona zdrowia Technologieinformacyjno-

komunikacyjne

Ekobiznes

Współczynnik potencjału zrównoważonego rozwoju był także podstawą wy-znaczenia przyszłych trendów i słabych sygnałów (rys. 3). Obszar trendów (naj-bardziej pożądanych z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju wojewódz-twa, kierunków zmian technologicznych) zajęły technologie o wartości współ-czynnika potencjału zrównoważonego rozwoju przekraczającej średnią dla całej populacji technologii. Wśród nich znalazła się większość technologii związa-nych z mechatroniką, znaczna część technologii wchodzących w obręb szeroko zdefiniowanych usług dla ochrony zdrowia, pewne technologie informacyjno-komunikacyjne i ekobiznesowe. Obszar słabych sygnałów (pierwszych oznak zmiany, mało znaczących w chwili pojawienia się, jednak mogących mieć decydujący wpływ w przyszłości)


wypełniły technologie o wartości współczynnika równej lub niższej od średniej. Wśród nich znalazła się większość technologii ekobiznesu, część usług dla ochrony zdrowia oraz pewne technologie z obszaru mechatroniki i technologii informacyjno-komunikacyjnych.

Rysunek 3

Potencjał rozwojowy obszarów regionalnych kompetencji w relacji do średniej wartości współczynnika potencjału zrównoważonego rozwoju

Trendy Słabe sygnały

-1,00-0,80-0,60-0,40-0,200,000,200,400,600,80

M_P

oten

cjał

wyt

wór

czy

M_P

oten

cjał

inte

lekt

ualn

y

Z_R

ehab

ilitac

ja

Z_N

anot

echn

olog

ie

M_N

owe

obsz

ary

M_K

oope

racj

a

Z_Bi

otec

hnol

ogie

E_Te

chno

logi

e pr

zyja

zne

ICT_

Now

y m

odel

biz

nesu

ICT_

Logi

styk

a

ICT_

Eduk

acja

i sz

koln

ictw

o

Z_Za

plec

ze B

+R i

kadr

owe

ICT_

Syst

emy

prod

ukcj

i

M_Ź

ródł

a pr

zew

ag

Z_Pr

ewen

cja

M_A

utom

atyz

acja

/robo

tyza

cj

M_N

owe

moż

liwoś

ci

Z_Zm

iany

sys

tem

owe

Z_Le

czen

ie

E_Ka

pitał lu

dzki

Z_D

iagn

osty

ka

M_Z

arzą

dzan

ie/o

rgan

izac

ja

ICT_

Usł

ugi o

parte

na

wie

dzy

E_N

owe

obsz

ary

bizn

esow

e

E_Za

rząd

zani

e śr

odow

iski

em

E_Za

plec

ze n

auko

wo-

4. Mechatronika − zewnętrzne uwarunkowania Podstawowym rysem rozwoju technologicznego XXI wieku jest zlewanie się koncepcji pochodzących z różnych systemów wiedzy, łączenie oddzielnych wcze-śniej dziedzin badań, wykształcanie wspólnych wzorców i sposobów działania, często dążenie do wspólnego celu osiąganego różnymi sposobami. Zaczynają do-minować technologie łączne (converging technologies), często określane mianem ‘technologii NBIC’ (nano-, bio-, technologie informacyjne i nauki kognitywne7), pod którym to pojęciem kryją się systemy wiedzy naukowej i technologie wspo-magające się nawzajem w osiąganiu wspólnego celu (Nordmann, 2004).

7 Obejmujące szerokie studia interdyscyplinarne nad mózgiem i umysłem, łączące kon-cepcje, metody i dorobek psychologii, neurologii, biologii ewolucyjnej, lingwistyki, filozofii, antropologii i innych nauk społecznych oraz metod formalnych stosowanych w informatyce, matematyce i fizyce.


Wszechobecność technologii łącznych to także cecha współczesnego prze-mysłu, a mechatronika jest jednym z bardziej znamiennych przykładów (syner-gia połączenia technologii mechanicznych, elektrycznych, elektronicznych i komputerowych w celu uzyskania systemów i podsystemów mechatronicznych obecnych we wszystkich innych przemysłach). Dla mechatroniki, podobnie jak dla całego przemysłu, najważniejszymi mo-torami przyszłego rozwoju są (Committee on Visionary Manufacturing Challen-ges, 1998): • szybka reakcja na potrzeby rynku stymulowana silną konkurencją, wzmaga-

ną przez powszechną dostępność wiedzy i informacji (technologie informa-cyjno-komunikacyjne;

• innowacja i kreatywność jako podstawy konkurencji we wszystkich obsza-rach działalności przemysłowej;

• wymagający klient oczekujący spersonalizowanego produktu; • innowacje procesowe zmieniające skalę i zakres przemysłu; • bezwzględny wymóg ochrony środowiska (napięcia w globalnym ekosyste-

mie i rozwój nowych zaawansowanych technologicznie gospodarek); • globalna dystrybucja wysoce konkurencyjnych zasobów produkcyjnych,

włączając wykwalifikowaną siłę roboczą jako czynnik o decydującym zna-czeniu dla organizacji procesu produkcji.

To stawia przemysł przed nowymi wyzwaniami w postaci: • osiągnięcia współbieżności wszystkich procesów, • integracji zasobów ludzkich i uprzedmiotowionych (technicznych) dla wzro-

stu produktywności i satysfakcji z pracy, • natychmiastowej transformacji różnorodnych informacji w wiedzę potrzebną

do podejmowania efektywnych decyzji, • redukcji odpadów produkcyjnych i negatywnego oddziaływania na środowi-

sko do wielkości bliskich zeru, • szybkiej rekonfiguracji produkcji w zależności od nowych potrzeb i możliwości, • rozwoju innowacyjnych procesów i produktów skoncentrowanych na małych

seriach. Dodatkowe wyzwania dla mechatroniki wynikają ze specyfiki głównych sek-torów wchodzących w jej obręb, w tym zwłaszcza produkcji: maszyn i urzą-dzeń, instrumentów i przyrządów pomiarowych, kontrolnych, badawczych, na-wigacyjnych i pozostałego przeznaczenia oraz systemów do sterowania proce-sami przemysłowymi. Te wyzwania związane są także z dominacją małych firm, rozwojem nowych paradygmatów technologicznych, jak chociażby nanotechno-logia, i dużym zapotrzebowaniem na wykwalifikowaną siłę roboczą.


Konieczność sprostania tym wyzwaniom tworzy zapotrzebowanie na techno-logie zabezpieczające (Pedersen, 2008): • elastyczne, zintegrowane wyposażenie, procesy i systemy łatwo poddające

się rekonfiguracji, • energooszczędność i zero-odpadowość, • rozwój nowych materiałów i komponentów, • wykorzystanie biotechnologii w procesie produkcji, • modelowanie i symulacje dla każdej operacji produkcyjnej, • różnorodność metod projektowania procesów i produktów odpowiadających

na szerokie spektrum wymagań, • rozszerzoną komunikację człowiek–maszyna, • nowe metody kształcenia i szkolenia umożliwiające szybkie przyswajanie wiedzy, • oprogramowanie dla inteligentnych systemów współpracy. Rozwój i upowszechnienie nowych technologii będzie pochodną modelu in-nowacji, który w przypadku mechatroniki charakteryzuje się następującymi ce-chami (Heneric i in., 2006): 1. Decydująca rola popytu w generowaniu innowacji; źródłem wielu pomysłów

innowacyjnych jest specyfikacja techniczna produktu przygotowana przez odbiorcę, a większość nowych produktów wykonywana jest najczęściej na indywidualne zamówienie.

2. Znaczne wahania popytu na innowacje, podporządkowane cyklom produk-cyjnym w sektorze (duży popyt na innowacje w okresie koniunktury i słaby w okresie stagnacji i recesji).

3. W zdecydowanej mierze monopolistyczny charakter konkurencji; większość specjalizuje się w produktach niszowych, a główną cechą odróżniającą je od produktów konkurenta jest jakość. To określa kluczową rolę ciągłej innowacji skierowanej na utrzymanie zróżnicowania produktu w walce konkurencyjnej.

4. Orientacja globalna; wysoki stopień specjalizacji produkcji skłania do silnej orientacji na rynki globalne jako jedyne umożliwiające pełną komercjalizację potencjału zainwestowanego w poszczególne nisze.

5. Trudność zarządzania procesem innowacji; kombinacja globalnej orientacji i ściśłej współpracy z odbiorcą stawia przed zarządzaniem procesem innowa-cji szczególne wyzwania, zwłaszcza dla mniejszych firm, mających ograni-czone zasoby utrudniające im działanie na wielu krajowych rynkach.

6. Trudność czerpania korzyści ze skali działania; powszechna współpraca technologiczna z klientem/odbiorcą i produkcja małych, zindywidualizowa-nych serii ogranicza korzyści ze skali. Z drugiej strony jest to czynnik pod-


noszący dynamikę innowacji i umożliwiający mniejszym firmom efektywną rywalizację z większymi konkurentami.

7. Inkrementalny charakter innowacji; rozwój technologiczny w dużej mierze opiera się na specyficznej wiedzy, dostępnej w poszczególnych obszarach mechatroniki. Produkty innowacyjne są próbą polepszenia określonych pa-rametrów maszyn/urządzeń/podzespołów (np. szybkość, elastyczność, precy-zja) przez systematyczne doskonalenie poszczególnych komponentów. Ra-dykalne innowacje są mniej powszechne.

8. Interdyscyplinarność; główny nurt rozwoju technologicznego tworzą techno-logie łączne, co wymaga ścisłej współpracy specjalistów reprezentujących różne dziedziny wiedzy.

9. Rosnące nasycenie usługami; rosnące znaczenie w obrotach sektora mają usługi związane z utrzymaniem maszyn/urządzeń/podzespołów, przeglądem, konser-wacją, naprawą, adaptacją do nowych potrzeb, szkoleniem personelu obsługują-cego urządzenie, leasingiem czy innymi usługami finansowymi. Od producenta wymaga to wykształcania nowych kompetencji i metod zarządzania.

5. Trendy Trendy w mechatronice objęły technologie związane z potencjałem wytwór-czym i intelektualnym w zakresie projektowania, wytwarzania i eksploatacji in-teligentnych urządzeń i podzespołów mechatronicznych; nowymi obszarami za-stosowań dla mechatroniki oraz kooperacją i sieciami współpracy (tab. 3).

Tabela 3 Mechatronika. Trendy

Obszar Technologie • Indywidualizacja produktu. W województwie łódzkim zwiększy się dwukrotnie liczba mikro- i małych firm specjalizujących się w opracowywaniu i wytwarzaniu krótkich serii nowych produktów, materiałów i usług inżynierii powierzchni, wykonywanych na zamówienie indywidualnych odbiorców

• Oprogramowanie. W województwie łódzkim powstaną firmy produkują-ce oprogramowanie i systemy informatyczne dla automatycznej obsługi proce-sów technologicznych

Pote

ncja

wyt

wór

czy

w z

akre

sie

proj

ekto

-w

ania

, wyt

war

zani

a i e

kspl

oata

cji i

ntel

i-ge

ntny

ch u

rząd

zeń

i pod

zesp

ołów

mec

ha-

troni

czny

ch

• Nowe firmy high-tech. Intensyfikacja współpracy technologicznej między nauką a przemysłem spowoduje powstawanie w województwie łódzkim no-wych firm typu spin-off oraz start-up w obszarze zaawansowanych technologii mechanicznych i mechatronicznych oraz inżynierii powierzchni


• Miniaturyzacja i ekstremalne parametry eksploatacyjne. W firmach województwa łódzkiego o 200% wzrośnie produkcja nowych podzespołów mechatronicznych o dużym stopniu miniaturyzacji, ekstremalnych parame-trach eksploatacyjnych oraz dużej trwałości i niezawodności • Produkcja dla innych gałęzi. W województwie łódzkim nastąpi trzy-krotny wzrost liczby przedsiębiorstw produkujących urządzenia, wyposaże-nie i narzędzia dla wszystkich gałęzi przemysłu

Pote

ncja

wyt

wór

czy

w z

akre

sie

proj

ekto

wan

ia, w

ytw

arza

nia

i ek

splo

atac

ji in

telig

entn

ych

urzą

-dz

eń i

podz

espołó

w m

echa

tro-

nicz

nych

• Współpraca MSP – wielkie koncerny. W województwie łódzkim na-stąpi trzykrotny wzrost liczby MSP kooperujących z wielkimi koncernami w zakresie projektowania i wytwarzania podzespołów i narzędzi • Szkolnictwo wyższe Uczelnie regionalne wprowadzą metody elastycz-nego kształcenia w zakresie mechatroniki, automatyki i robotyki, inżynierii materiałowej oraz dyscyplin pokrewnych, bazujące na ścisłej współpracy i przepływie informacji pomiędzy uczelniami a przemysłem • Szkolnictwo zawodowe W województwie łódzkim rozwinie się szkol-nictwo zawodowe przygotowujące pracowników do obsługi urządzeń mecha-tronicznych • Transfer wiedzy i technologii. Nowo powstałe wyspecjalizowane, inży-nierskie firmy doradcze znacznie przyspieszą transfer wiedzy i technologii w zakresie mechatroniki między regionalnymi uczelniami i jednostkami ba-dawczo-rozwojowymi a firmami, zwłaszcza mniejszymi • Zaplecze B+R dla przemysłu elektromaszynowego. Rozwinie się za-plecze naukowo-badawcze dla przemysłu elektromaszynowego z wykorzy-staniem potencjału naukowego i aparatury regionalnych uczelni technicznych

Pote

ncjał i

ntel

ektu

alny

w z

akre

sie

proj

ekto

wan

ia, w

y-tw

arza

nia

i eks

ploa

tacj

i int

elig

entn

ych

urzą

dzeń

i p

odze

społ

ów m

echa

troni

czny

ch

• Zaplecze B+R dla inżynierii materiałowej i powierzchniowej. Łódzki ośrodek naukowo-badawczy zajmujący się inżynierią materiałową i inżynie-rią powierzchniową nawiąże ścisłą współpracę z producentami (krajowymi i zagranicznymi) urządzeń mechatronicznych, co ugruntuje jego pozycję. • Podzespoły elektromechaniczne dla ochrony środowiska. Rozwój al-ternatywnych źródeł napędu wywoła duże zmiany w konstrukcji pojazdów, generując zapotrzebowanie na podzespoły elektromechaniczne nowej gene-racji • Mechatronika w infrastrukturze transportowej. Rozwój infrastruktury transportowej wywoła zapotrzebowanie na mechatroniczne wyposażenie sieci dróg, linii kolejowych, systemów transportu miejskiego i lotnisk

• Mechatronika dla potrzeb innych przemysłów. Rozwój w wojewódz-twie łódzkim przemysłu AGD, inżynierii biomedycznej, inżynierii sanitarnej i innych dziedzin spowoduje zwielokrotnienie zapotrzebowania na podzespo-ły elektromechaniczne i mechatroniczne nowej generacji

Now

e ob

szar

y za

stos

owań

dl

a m

echa

troni

ki

• Mechatronika dla potrzeb bezpieczeństwa ruchu. Nastąpi wzrost za-potrzebowania na elementy mechatroniczne związane z konstrukcją i wytwa-rzaniem pojazdów o zwiększonych wymogach bezpieczeństwa ruchu i pasa-żerów oraz zmniejszonym zapotrzebowaniem energii


• Sieci współpracujących małych i średnich firm (MSP). Zdecydowa-nie wzrośnie liczba regionalnych małych i średnich firm współpracujących między sobą w zakresie zaawansowanego technologicznie wytwarzania półwyrobów mechanicznych

• Współpraca z dużymi firmami. Nastąpi rozwój usług kooperacyjnych dla produkcji prototypowej i wielkoseryjnej (np. dla motoryzacji) świadczo-nych przez regionalne mniejsze firmy lub pojedyncze osoby w zakresie pro-jektowania MEMS, projektowania procesów technologicznych i oprogra-mowania

Koo

pera

cja

i sie

ci w

spół

prac

y

• Współpraca w zakresie rozwoju produktów. Rozwój nowych produk-tów zaawansowanych technologicznie w przeważającej części oparty będzie na kooperacji, ze znacznym udziałem podzespołów wykonawczych wyko-rzystujących aktuatory mechaniczne, napędy oraz inteligentne systemy ste-rowania

6. Czas realizacji Czas upowszechnienia tych trendów wydaje się dość odległy. Sięga – zgodnie z oczekiwaniami ekspertów – lat 2013–2020. W przypadku podzespołów elektrome-chanicznych nowej generacji dla potrzeb alternatywnych źródeł napędu, nawet późniejszego okresu. Szansę na dość szybkie upowszechnienie mają tylko (rys. 4): • metody elastycznego kształcenia w zakresie mechatroniki, automatyki i robo-

tyki, inżynierii materiałowej oraz dyscyplin pokrewnych, bazujące na ścisłej współpracy uczelni i przemysłu;

• rozwój szkolnictwa zawodowego; • produkcja oprogramowania i systemów informatycznych dla automatycznej

obsługi procesów technologicznych.


Rysunek 4 Horyzont czasu dla upowszechnienia w regionie trendów

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Szk

olni

ctw

o w

yższ

e

Szk

olni

ctw

oza

wod

owe

Opr

ogra

mow

anie

Zapl

ecze

B+R

dla

inży

nier

iiZa

plec

ze B

+R d

lapr

zem

ysłu

Tran

sfer

tech

nolo

gii

Mec

hatro

nika

dla

inny

ch p

rzem

ysłó

wIn

dyw

idua

lizac

japr

oduk

tuW

spół

prac

a z

duży

mi

firm

ami

Wsp

ółpr

aca

MS

P –

wie

lkie

kon

cern

yM

echa

troni

ka d

labe

zpie

czeń

stw

aLi

czba

firm

prod

ukcy

jnyc

hM

echa

troni

ka w

infra

stru

ktur

zeS

ieci

wsp

ółpr

acując

ych

Min

iatu

ryza

cja

iek

stre

mal

ne

Now

e fir

my

high

tech

Pod

zesp

oły

elek

trom

echa

nicz

neW

spół

prac

a w

zakr

esie

rozw

oju

przed 2013 2013 - 2020 po 2020 Nigdy

Rysunek 5

Bariery upowszechniania trendów

• Miniaturyzacja i ekstremalne para-metry eksploata-cyjne • Mechatronika w infrastrukturze transportowej

• Mechatronika dla potrzeb innych przemysłów • Mechatronika dla potrzeb bez-pieczeństwa ruchu • Oprogramowa-nie • Produkcja dla innych gałęzi

• Nowe firmy high--tech • Współpraca MSP – wielkie koncerny • Współpraca w zakresie rozwoju produktów

Pot

encj

ał a

bsor

pcyj

ny re

gion

u (p

oten

cjał

wyt

wór

-cz

y fir

m, k

adry

, kw

alifi

kacj

e, p

oten

cjał

bad

awcz

o-ro

zwoj

owy,

moż

liwoś

ci fi

nans

owe

prze

dsię

-bi

orst

w, e

fekt

ywność

infra

stru

ktur

y bi

znes

u, p

opyt

• Indywidualizacja produktu

• Szkolnictwo wyższe • Szkolnictwo zawodo-we • Zaplecze B+R dla przemysłu elektroma-szynowego

Śro

dow

isko

(stru

ktur

y re

gula

cyjn

e, p

odat

kow

e,

praw

ne o

raz

post

awa

regi

onal

nych

wła

dz

• Podzespoły elek-tromechaniczne dla ochrony środowi-ska

• Transfer wiedzy i technologii • Zaplecze B+R dla inżynierii materia-łowej i powierzch-niowej • Sieci współpracu-jących MSP • Współpraca z dużymi firmami

Produkty/ procesy

Łańcuchy wartości

Klastery/ współpraca

Kwalifikacje/ umiejętności


Obydwa typy barier opóźniają rozwój technologii związanych z rozwojem szkolnictwa na potrzeby mechatroniki i zaplecza badawczo-rozwojowego dla przemysłu elektromaszynowego oraz z indywidualizacją produktu. 8. Słabe sygnały Słabe sygnały w mechatronice objęły technologie związane z budową no-wych źródeł przewag konkurencyjnych w mechatronice, automatyzacją i robo-tyzacją, rozwojem nowych możliwości biznesowych i zmianami w zarządzaniu i organizacji pracy (tab. 4). 9. Czas realizacji Również w przypadku technologii z obszaru słabych sygnałów przewiduje się, że mogą one znaleźć szersze zastosowanie najwcześniej w okresie po 2013–2020 r. (rys. 6).

Tabela 4 Mechatronika. Słabe sygnały

Obszar Technologie • Mikro- i nanoobróbki dla MEMS. Większość regionalnych firm wprowa-dzi mikro- i nanoobróbki w zakresie projektowania i wytwarzania MEMS • Optymalizacja. Wszystkie produkty elektromechaniczne będą zoptymali-zowane pod kątem strategii cyklu życia materiałów inżynierskich • Nowe technologie dla przemysłu motoryzacyjnego. Większość regional-nych firm wprowadzi nowe technologie w produkcji jednostek napędowych (technologie materiałów gradientowych, technologie utwardzania tulei cylin-drowych, napędy hybrydowe umożliwiające odzyskiwanie energii)

Źródła

prz

ewag

kon

kure

ncyj

-ny

ch w

mec

hatro

nice

• Kompleksowe zarządzanie jakością. Wszystkie regionalne firmy wdrożą technologie kompleksowego zarządzania jakością • Automatyzacja. Większość regionalnych firm wprowadzi zautomatyzowa-ne systemy wytwórcze z wykorzystaniem zaawansowanego monitorowania, sterowania i kontroli • Elastyczne systemy produkcji. Większość regionalnych firm wprowadzi elastyczne systemy produkcyjne oparte na zaawansowanych systemach sterow-nia i nadzoru (logika rozmyta, sztuczna inteligencja −AI, systemy ekspertowe wspomagające podejmowanie decyzji itp.)

Aut

omat

yzac

ja/

robo

tyza

cja

• Robotyzacja. Rosnąca liczba regionalnych firm będzie stosować roboty przemysłowe


• Gospodarka zużytymi środkami transportu. W województwie łódzkim powstanie duża grupa małych i średnich firm zajmujących się gospodarką zu-żytymi środkami transportu, maszynami i urządzeniami mechatronicznymi po-wszechnego użytku • Regeneracja. W województwie łódzkim powstanie kilkadziesiąt firm wy-korzystujących dotychczasowe technologie i rozwijających nowe technologie w celu przywrócenia pierwotnych właściwości zużytych części maszyn lub całych urządzeń i odtwarzania geometrii oraz właściwości powierzchni

Now

e m

ożliw

ości

biz

neso

we

Stopy metali lekkich, kompozytów polimerowych i zaawansowanej ceramiki. W województwie łódzkim powstaną nowe firmy zajmujące się przetwórstwem i wytwarzaniem części ze stopów metali lekkich, kompozytów polimerowych i zaawansowanej ceramiki. Będzie to wynik rosnącego zapotrzebowania przemy-słu na lżejsze nawet o 50% pojazdy i części ruchome maszyn i urządzeń • Szczupłe zarządzanie. Powszechne wprowadzenie zarządzania wyszczu-plającego pozwoli na obniżenie kosztów urządzeń mechatronicznych

Zmia

ny w

za-

rząd

zani

u i o

r-ga

niza

cji p

racy

• Globalizacja projektowania. Wykorzystanie internetu (cykl pracy 24-godzinny) i projektowania wspomaganego komputerowo (CAD) doprowadzi do globalizacji projektowania

Rysunek 6 Horyzont czasu dla upowszechnienia w regionie technologii

z obszaru słabych sygnałów

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Glo

baliz

acja

proj

ekto

wan

ia

Gos

poda

rka

zuży

tym

i

Kom

plek

sow

eza

rząd

zani

e

Szc

zupł

e'za

rząd

zani

e

Tech

nolo

gie

info

rmac

yjno

-

Tech

nolo

gie

proc

esow

e

Opt

ymal

izac

ja

Reg

ener

acja

Aut

omat

yzac

ja

Zaaw

anso

wan

ete

chno

logi

e

Tech

nolo

gie

dla

mot

oryz

acji

Rob

otyz

acja

Mik

ro i

nano

obrb

ki d

la

Sto

py m

etal

ile

kkic

h,

Ela

styc

zne

syst

emy

przed 2013 2013 - 2020 po 2020 Nigdy


10. Podstawowe bariery Niski potencjał absorpcyjny regionalnych firm blokuje rozwój technologii z obszaru słabych sygnałów. Wyjątkiem są tutaj optymalizacja i kompleksowe zarządzanie jakością, hamowane dodatkowo mało przyjaznym środowiskiem, w jakim działają regionalne firmy (rys. 7).

Rysunek 7

Bariery upowszechniania technologii z obszaru słabych sygnałów

• Mikro- i nanoobróbki dla MEMS • Nowe technologie dla przemysłu motoryzacyj-nego • Automatyzacja • Elastyczne systemy produkcji • Robotyzacja • Gospodarka zużytymi środkami transportu • Regeneracja • Stopy metali lekkich, kompozytów polimero-wych i zaawansowanej ceramiki

• Globaliza-cja projekto-wania

• Szczupłe zarządzanie

Pote

ncjał a

bsor

pcyj

ny re

gion

u (p

oten

cjał

wyt

wór

czy

firm

, kad

ry,

kwal

ifika

cje,

pot

encj

ał b

adaw

czo-

rozw

ojow

y, m

ożliw

ości

fina

n-so

we

prze

dsię

bior

stw

, efe

ktyw

ność

infr

astru

ktur

y bi

znes

u, p

opyt

• Optymalizacja • Komplek-sowe zarządza-nie jakością

Środ

owis

ko*

Produkty/procesy Łańcuchy wartości

Klastery/ współpraca

Kwalifikacje/ umiejętności

* - struktury regulacyjne, podatkowe, prawne oraz postawa regionalnych władz.


11. Zamiast podsumowania Konkludując, można zauważyć, że szybki rozwój mechatroniki w regionie napotyka na barierę w postaci niskiego potencjału absorpcyjnego. Z kolei, zwiększenie potencjału absorpcyjnego napotyka na kolejną barierę, jaką jest ma-ło sprzyjające środowisko (regulacje, postawa władz). To może prowadzić (i może do tej pory właśnie prowadziło) do samonakręcającej się spirali zapętle-nia w tradycyjnych specjalnościach, zdecydowanie opóźniających proces trans-formacji aktualnych zasobów w nową jakość, jaką jest mechatronika. Bibliografia

Committee on Visionary Manufacturing Challenges, Visionery manufacturing challenges for

2020, National Academy Press, Washington, D.C., 1998. GUS, Rocznik Statystyczny Województwa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2005. GUS, Nauka i technika w 2005 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2006 GUS, Rocznik Statystyczny Województwa, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007a. GUS, Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007b. Heneric O., Leheyda N., Grimpe Ch., Rammer Ch., Machinery and equipment, Sectoral Inno-

vation Watch Project, Europa Innova, 2006, www.europe-innova.org/index.jsp?type =page&lg=en&from=child&classificationId=5641&classificationName=Sector%20Scoping%20Papers&cid=8153&parentClassificationId=4963&parentClassificationName=Innovation%20Watch&parentContentId=5074 (7.03.2008)

Krucińska I., Diagnoza potencjału jednostek badawczo-rozwojowych i procesu komercjalizacji badań, Społeczna Wyższa Szkołą Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.

Michalczuk L., Goszczyńska D., Michalczuk B., Sowik I., Brzozowska-Michalak J., LORIS Wizja. Regionalny foresight technologiczny. Inwentaryzacja istniejących zasobów wiedzy o województwie łódzkim i technologiach istotnych z punktu widzenia rozwoju gospodarki regionu, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.

Nordmann A., Converging technologies – Shaping the future of European societies. High Level Expert Group “Foresighting the New Technology Wave”, 2004, ec.europa.eu/research/conferences/2004/ntw/pdf/final_report_en.pdf (29.11.2005)

Pedersen T. E., Prospective innovation challenges in the machinery and equipment sector, Eu-ropa INNOVA, 2008, www.europe-innova.org/index.jsp?type=page&lg=en&from=child &classificationId=9879&classificationName=Sectorspecific%20analysis&cid=9946&parent ClassificationId=4963&parentClassificationName=Innovation%20Watch&parentContentId =5074 (13.05.2008)

Piasecki B., Rogut A., Rostocki A., Żuromski P., Regionalna Strategia Innowacji Wojewódz-twa Łódzkiego RSI LORIS 2005−2013, Urząd Marszałkowski w Łodzi, Łódź 2004.

Rogut A., Barwy włókiennictwa. Potencjał przemysłu włókienniczo-odzieżowego w woje-wództwie łódzkim, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.

http://www.europe-innova.org/index.jsp?type%0B=page&lg=en&from=child&classificationId

http://www.europe-innova.org/index.jsp?type%0B=page&lg=en&from=child&classificationId

http://www.europe-innova.org/index.jsp?type=page&lg=en&from=child%0B&classificationId

http://www.europe-innova.org/index.jsp?type=page&lg=en&from=child%0B&classificationId


Rogut A., Piasecki B., LORIS Wizja. Regionalny foresight technologiczny. Przewodnik metodo-logiczny, Społeczna Wyższa Szkołą Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.

Rogut A., Piasecki B., Innowacyjność firm włókienniczo-odzieżowych. Przełamywanie barier, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2007.

Rogut A., Piasecki B., Regionalna strategia innowacji dla województwa łódzkiego, Społeczna Wyższa Szkołą Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2008.

Sejmik Województwa Łódzkiego, Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007−2020, Łódź 2006, Uchwała Nr LI/865/2006 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 31 stycznia 2006 r.

Świeczewska I., Stempień J. R., Aktualny profil technologiczny województwa łódzkiego, Spo-łeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2008.

Urząd Marszałkowski w Łodzi, Regionalny Program Operacyjny Województwa Łódzkiego na lata 2007−2013, Lipiec 2007, test.lodzkie.pl/system/galleries/download/RPO/RPO_ 20070713.pdf (19.08.2007).

Urząd Miasta Łodzi, Strategia rozwoju klastra w Łodzi (skrót), 2005b, www.klasterlodzki.pl/pliki/Strategia_i_plan_wdrozenia.pdf (2.06.2006).

Prof. dr hab. Bogdan Kruszyński

Dziekan Wydziału Mechanicznego

Politechnika Łódzka

KLASTER MECHATRONICZNY: NADZIEJE I ZAGROŻENIA

Badania przeprowadzone w ramach foresightu technologicznego, jak i póź-niejsze dyskusje panelowe wskazały m.in. na celowość powołania klastra me-chatronicznego oraz na pewne oczekiwania i nadzieje z tym związane, ale także na trudności i zagrożenia dla takiej inicjatywy.

Jedna z trzydziestu trzech hipotez dotyczących mechatroniki (hipoteza M_H71) dotyczyła powstania klastra mechatronicznego w oparciu o istniejący w regionie łódzkim przemysł oraz zaplecze naukowo-badawcze regionu. Twórcy hipotez mieli przeświadczenie o potrzebie i celowości takiej inicjatywy i posta-nowili poddać to weryfikacji. W badaniach nad trafnością postawionych hipotez większość respondentów, którzy deklarowali średni lub duży poziom wiedzy w zakresie postawionej hipo-tezy dotyczącej tworzenia łódzkiego kastra mechatronicznego (rys. 1), potwier-dziła wysoką innowacyjność powstania łódzkiego kastra mechatronicznego. Ponad 57% respondentów deklarujących dużą wiedzę oceniło, że taki klaster powstanie przed 2012 rokiem, a blisko 39% respondentów stwierdziło, że kla-ster mechatroniczny powstanie w ciągu kilkunastu lat (przed 2020 rokiem). Jed-nocześnie ponad 70% respondentów widzi w powstaniu kastra mechatroniczne-go dużą lub umiarkowaną możliwość wzrostu konkurencyjności firm regionu łódzkiego, wzrostu dynamiki rozwoju gospodarczego (rys. 3) oraz możliwość wzrostu zatrudnienia.

1 Hipoteza M_H7 Łódzki klaster mechatroniczny. Łódzki ośrodek naukowo-badawczy

inżynierii materiałowej i inżynierii powierzchni ugruntuje swą pozycję, integrując się w kla-ster wspólnie ze światowymi producentami urządzeń technologicznych.


Rysunek 1 Samoocena wiedzy respondentów w zakresie poszczególnych hipotez

Samoocena wiedzy

0

10

20

30

40

50

60

70

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i

brak lub niewielki poziom wiedzy średni lub duży poziom wiedzy

Rysunek 2 Innowacyjność rozwiązań zawartych w poszczególnych hipotezach

Innowacyjność rozwiązania

0

10

20

30

40

50

60

70

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i

Wysoki poziom_mała w iedza Wysoki poziom_w iększa w iedza

B. Kruszyński, Klaster mechatroniczny: nadzieje… 33

Rysunek 3 Wpływ powstania klastra mechatronicznego na wzrost dynamiki

rozwoju gospodarczego w regionie łódzkim

Wzrost dynamiki rozwoju gospodarczego

0

10

20

30

40

50

60

70

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i

Duże_mała wiedza Duże_większa wiedza W odniesieniu do tworzenia klastra mechatronicznego respondenci pozytyw-nie ocenili potencjał wytwórczy (patrz rys. 4) oraz potencjał badawczo-rozwojowy (patrz rys. 5). Pozytywna ocena ekspertów w tych dwóch obszarach napawa optymizmem, można się bowiem spodziewać, że stanowić będą one fundament inicjatywy. Pozytywnie zostały ocenione możliwości finansowe przedsiębiorstw firm regionu łódzkiego, kapitał ludzki oraz ekonomiczna opła-calność przedsięwzięcia. We wszystkich tych przypadkach dotyczy to większo-ści (od 55% do 65%) respondentów o dużym poziomie wiedzy. Nie budzi także większych zastrzeżeń postawa władz regionalnych, chociaż pozytywnie oceniło ją nieco mniej, bo 50% respondentów o dużej wiedzy. Z kolei zaangażowanie władz regionalnych w tworzenie dobrych warunków rozwoju jako duże oceniło tylko 35% ekspertów o dużej wiedzy w zakresie two-rzenia klastra mechatronicznego (rys. 6). Więcej osób skłaniało się do oceny umiarkowanej. Jeśli tak było by w rzeczywistości, stanowiłoby to niewątpliwie pewne zagrożenie dla idei tworzenia klastra i dla skuteczności poczynań w tym zakresie.


Rysunek 4 Ocena potencjału wytwórczego firm regionalnych

przez ekspertów o dużej wiedzy

potencjał wytwórczy regionalnych firm

0

10

20

30

40

50

60

70

80

M_H

1

M_H

2

M_H

3

M_H

4

M_H

5

M_H

6

M_H

7M

_H8

M_H

9M

_H10

M_H

11M

_H12

M_H

13

M_H

14

M_H

15

M_H

16

M_H

17

M_H

18

M_H

19

M_H

20M_H

21M_H

22

M_H

23M

_H24

M_H

25M

_H26

M_H

27M

_H28

M_H

29

M_H

30 M_H

31 M_H

32

M_H

33

Wysoki i średni poziom-w iększa w iedza

Rys. 5 Ocena potencjału badawczo-rozwojowego regionu łódzkiego

przez ekspertów o dużej wiedzy

Potencjał badawczo-rozwojowy

0

10

20

30

40

50

60

70

80

M_H

1

M_H

2

M_H

3

M_H

4

M_H

5

M_H

6

M_H

7M

_H8

M_H

9M

_H10

M_H

11M

_H12

M_H

13

M_H

14

M_H

15

M_H

16

M_H

17

M_H

18

M_H

19

M_H

20M_H

21M_H

22

M_H

23M

_H24

M_H

25M

_H26

M_H

27M

_H28

M_H

29

M_H

30 M_H

31 M_H

32

M_H

33

Wysoki i średni poziom-większa wiedza


Rysunek 6 Ocena zaangażowania władz regionu w tworzenie dobrych warunków rozwoju

Zaangażowanie władz regionalnych w tworzenie dobrych warunków rozwoju

0

10

20

30

40

50

60

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i

Duże_mała wiedza Duże_większa wiedza

Mniej entuzjastycznie eksperci wypowiedzieli się w zakresie możliwości po-zyskiwania funduszy. Możliwości pozyskiwania grantów lub kredytów na dzia-łalność badawczo-rozwojową pozytywnie (jako dużą) oceniło mniej niż 35% respondentów o dużej wiedzy (rys. 7). To samo dotyczy grantów lub kredytów inwestycyjnych oraz wzmocnienia regionalnych jednostek naukowo- -badawczych. Pewien optymizm widać w ocenie możliwości pozyskiwania grantów na współpracę nauki i gospodarki (rys 8). Ponad 50% ekspertów o dużej wiedzy oceniło sytuację jako dobrą, co potencjalnie może sprzyjać powstaniu klastra mechatronicznego. Dyskusje panelowe wskazały na potrzebę zainicjowania budowy klastra me-chatronicznego. Szczególne zainteresowanie widać było wśród przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw oraz przedstawicieli Politechniki Łódzkiej. Obie te grupy wskazywały na trudności w przepływie informacji o potrzebach przemysłu w zakresie nowoczesnych rozwiązań konstrukcyjnych i technolo-gicznych oraz o osiągnięciach ośrodków naukowo-badawczych w tym zakresie. Takim forum do wymiany informacji mógłby być właśnie klaster. Mógłby się stać także inicjatorem projektów (badawczych, technologicznych czy konstruk-cyjnych), których finansowanie przekracza możliwości pojedynczych przedsię-biorstw czy jednostek badawczych.


Rysunek 7 Możliwości pozyskiwania grantów lub kredytów na działalność

naukowo-badawczą w przedsiębiorstwach

granty/kredyty na działalność badawczo-rozwojowąw przedsiębiorstwach

0

10

20

30

40

50

60

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i


Rysunek 8

Możliwości pozyskiwania grantów na współpracę gospodarki i nauki

granty na współpracę gospodarki i nauki

0

10

20

30

40

50

60

70

M_H

1

M_H

3

M_H

5

M_H

7

M_H

9

M_H

11

M_H

13

M_H

15

M_H

17

M_H

19

M_H

21

M_H

23

M_H

25

M_H

27

M_H

29

M_H

31

M_H

33

% o

dpow

iedz

i



Dyskutanci wskazywali, że tego typu inicjatywa dałaby szanse na wykre-owanie nowoczesnych produktów, a przedsiębiorstwa biorące w niej udział mo-głyby stać się silniejszym partnerem dla dużych koncernów działających w re-gionie łódzkim. Podczas dyskusji panelowych dziekani dwóch największych wydziałów Poli-techniki Łódzkiej, wydziału mechanicznego oraz wydziału elektrotechniki, elek-troniki, informatyki i automatyki, wskazywali na duży potencjał naukowo-badawczy swoich jednostek w zakresie mechatroniki oraz na szerokie możliwo-ści kształcenia. Na wydziale mechanicznym istnieje już kierunek kształcenia mechatronika, natomiast wydział elektrotechniki, elektroniki, informatyki i au-tomatyki przygotowuje się do uruchomienia podobnego kierunku. Obydwa wy-działu prowadzą kierunek automatyka i robotyka kształcący specjalistów dla potrzeb sektora mechatronicznego. W badaniach ankietowych potencjał nauko-wo-badawczy regionu łódzkiego został oceniony pozytywnie. Dyskutanci wskazywali na wiele zagrożeń, które mogą spowodować, że po-trzebna i pożądana inicjatywa ustanowienia klastra mechatronicznego może nie zakończyć się sukcesem. Pierwsze z tych zagrożeń to fakt, że nie wszystkie przedsiębiorstwa widzą korzyści z przystąpienia do takiej inicjatywy. Dlatego konieczne jest przepro-wadzenie szerokiej akcji informacyjnej, która zapewni możliwie duży udział jednostek produkcyjnych i badawczych. Musi zostać opracowana taka formuła działalności klastra, która zapewni realne korzyści wszystkim uczestnikom. Drugim z istotnych problemów jest poszukiwanie lidera będącego lokomo-tywą przedsięwzięcia. Uczestnicy dyskusji wskazywali, że nie powinna to być ani jednostka badawczo-rozwojowa (np. Wydział czy Instytut Politechniki), ani też przedsiębiorstwo. Wydaje się, że dużą rolę do odegrania miałyby tutaj sto-warzyszenia naukowo-techniczne zgrupowane w Naczelnej Organizacji Tech-nicznej NOT, np. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Mechaników Pol-skich (SIMP). Stowarzyszenia te mają niezbędną strukturę organizacyjną, istnie-ją w formie kół zakładowych w wielu przedsiębiorstwach, grupują specjalistów z różnych dziedzin związanych z mechatroniką. Są więc przygotowane meryto-rycznie do takiej działalności.

MECHATRONIKA. PRZEWODNIK PRZEDSIĘBIORCY… 38 MECHATRONIKA. PRZEWODNIK PRZEDSIĘBIORCY… 38

Marcin Nowacki Dyrektor Departamentu ds. Przedsiębiorczości

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego

PRZEDSIĘBIORCZY I INNOWACYJNY SAMORZĄD 1. Wprowadzenie Wzrost gospodarczy to zjawisko będące skutkiem aktywności przedsiębior-ców. Tempo wzrostu zależy od specyfiku systemu, który może krępować inicja-tywy gospodarcze poprzez nadmiar regulacji i ograniczeń bądź je pobudzać, wprowadzając rozwiązania uwalniające potencjał pracy i kapitału. Rozwiązania systemowe mogą być kreowane na poziomie międzynarodowym (np. liberaliza-cja handlu), krajowym (np. reżim podatkowy, otoczenie prawne, etc.), oraz re-gionalnym i lokalnym (np. infrastruktura, edukacja, instytucje otoczenia biznesu etc.). Decydenci są zatem odpowiedzialni na każdym poziomie władzy za two-rzenie czytelnych ram dla funkcjonowania biznesu. Przedsiębiorcy − korzystając z dostępnej bazy gospodarczej − są w sposób naturalny skłonni podejmować nową działalność, często charakteryzującą się bardzo innowacyjnym produktem bądź usługą. Prześledźmy zatem, jak taka baza gospodarcza powinna zostać zbudowana na poziomie samorządu regionalnego. Zgodnie z zapisami Strategii Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007−2020, rozwój konkurencyjnej gospodarki jest jednym z trzech głównych celów aktywności województwa. Poniższy artykuł opisuje wybrane działania systemowe, które mają sprzyjać rozwojowi innowacyjnej przedsiębiorczości na terenie naszego regionu. Samorząd przyjmuje rolę animatora poszczególnych zadań, podczas gdy ich wdrażanie często będzie delegowane do jednostek wy-specjalizowanych w wybranych obszarach. Prezentowane poniżej inicjatywy można usystematyzować poprzez obranie następujących celów szczegółowych rozwoju przedsiębiorczości: 1. Rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw.


2. Rozwój inwestycji. 3. Rozwój handlu zagranicznego (w szczególności promocja eksportu). Oznacza to, że wszelkie działania stymulowane przez władze regionalne po-winny zapewniać rozwiązania systemowe optymalizujące rozwój sektora przed-siębiorstw. Proces ten powinien opierać się na swobodnym dostępie do infra-struktury gospodarczej, instrumentów finansowych oraz zasobów ludzkich. Re-alizacja projektów rozwijających te trzy obszary zapewni silną bazę gospodar-czą dla przedsiębiorców. Ponadto, poszukując długofalowej przewagi konkuren-cyjnej regionu, należy wypracować strategie sektorowe stymulujące innowacyj-ność i rozwój technologii. Politykę sektorową należy rozwijać w tych obszarach, gdzie region ma unikalne zasoby i kompetencje. 2. Infrastruktura Infrastruktura gospodarcza w woj. łódzkim opiera się na naturalnych zaletach związanych z centralnym położeniem w kraju i w Europie. Stanowi obszar dzia-łań wspierających przedsiębiorczość na zasadzie zapewnienia podstawowych warunków dla rozwoju. Wszelkie inicjatywy składające się na rozwój infrastruk-tury są współzależne i tylko ujęcie tych działań w sposób kompleksowy pozwoli zapewnić wymaganą synergię. Działania infrastrukturalne będą się odnosiły do pełnego wykorzystania lokalizacji województwa poprzez rozwój autostrad, dróg krajowych, wojewódzkich i gminnych − w strukturze i tempie odpowiadającym bieżącym i strategicznym wyzwaniom. W obszarze transportu niemniej ważne są inicjatywy modernizujące infrastrukturę kolejową i lotniczą (zarówno ruch pasażerski, jak i cargo). Zapewnienie sprawnej komunikacji transportowej wa-runkuje skutecznoścć podejmowania kolejnych inicjatyw na poziomie woje-wódzkim. Jednym z takich działań jest przygotowywanie zintegrowanych ob-szarów inwestycyjnych służących jako oferta regionu na rzecz inwestycji bezpo-średnich (greenfield oraz brownfield). Proces ten musi być realizowany przez władze gminne lub wyspecjalizowaną jednostkę przy aktywnym udziale samo-rządu województwa. Tworzenie zintegrowanych obszarów inwestycyjnych jest determinowane poprzez rozwój zarówno infrastruktury transportowej, jak też infrastruktury technicznej znajdującej się na poszczególnych terenach inwesty-cyjnych. Z uwagi na użytkowanie obszarów inwestycyjnych głównie przez średnie i duże przedsiębiorstwa należy jednocześnie podejmować inicjatywy wspierają-ce rozwój mikro- i małych przedsiębiorstw. Takim działaniem jest zapewnienie infrastruktury inkubacyjnej o stosunkowo niewielkiej powierzchni dla firm usłu-gowych (powierzchnia biurowa) i przemysłowych o wysokim potencjale inno-

M. Nowacki, Przedsiębiorczy i innowacyjny samorząd 41

wacyjnym (hale pod lekką produkcję przemysłową). Tego typu infrastruktura powinna być powiązana z zapewnieniem podstawowych usług okołobizneso-wych, w tym oferty szkoleniowej. Kubatura ta jest również ważna dla procesu internacjonalizacji przedsiębiorstw, gdzie zarządzający może tworzyć platformę m.in. na rzecz rozwoju handlu zagranicznego. Tworząc czytelne ramy organiza-cyjno-prawne dla biznesu, trzeba w trybie niezwłocznym wdrożyć rozwiązania umożliwiające aplikację nowych technologii opracowywanych przez naukow-ców na rynek komercyjny. Proces ten może być prowadzony poprzez wyspecja-lizowaną jednostkę, która integruje w sobie zróżnicowane instrumenty finanso-we oraz kompetencje menedżerskie z zakresu m.in. zarządzania projektem in-nowacyjnym i aplikacji technologii na rynek komercyjny. Innym działaniem rozwijającym przedsiębiorczość na szczeblu lokalnym może być powołanie specjalnych obszarów gospodarczych. Idea ta odnosi się do stymulowania postaw przedsiębiorczych na terenie gmin poprzez zintegrowanie instrumentów finansowych i prawnych (przy wykorzystaniu Lokalnych Progra-mów Rewitalizacji) na rzecz połączenia funkcji biznesowej i mieszkaniowej w centrach małych miast. Służy to procesowi regeneracji gospodarczej, społecznej i urbanistycznej. Działanie, które w sposób naturalny rozwinie potencjał innowacyjny regionu, to rozwój infrastruktury teleinformatycznej. Infrastruktura ICT zbudowana w formie szkieletowej zapewnia wyjątkowe możliwości rozwoju rynków lokal-nych w sektorze teleinformatycznym. Połączenie tego typu infrastruktury z za-wartością obejmującą usługi inkubacyjne dla mikro biznesu, transferem techno-logii, umiędzynarodowieniem sektora MSP, systemami klastrowymi w gospo-darce regionu, edukacją gospodarczą itd., to nowe pole animowania innowacyj-ności i przedsiębiorczości w regionie. 2. Finanse Warunkiem koniecznym dla rozwoju innowacyjnej przedsiębiorczości jest przejrzysty i ustrukturyzowany dostęp do finansowania. Dotyczy to instrumen-tów finansowania pełnego cyklu realizacji projektu inwestycyjnego dla nowych firm, jak i możliwości pozyskania optymalnej stopy zwrotu z dużych projektów inwestycyjnych. Oznacza to, że oferta inwestycyjna musi być kompleksowa oraz elastyczna wobec zróżnicowanych odbiorców. Jej indywidualne kierowanie do małych, innowacyjnych firm powinno opierać się na partnerstwie instytucji publicznych z wyspecjalizowaną jednostką świadczącą usługi finansowe po-przedzające zaangażowanie sektora bankowego oraz funduszy wysokiego ryzy-ka. Chodzi tutaj o jednolitą ofertę zapewniającą: kapitał zalążkowy (seed capi-


tal), platformę aniołów biznesu, fundusz pożyczkowy i poręczeniowy dla sekto-ra MSP oraz dostęp (forma one-stop shop) do instrumentów finansowych wspie-rających dalszy cykl rozwoju projektu (etap dojrzały), tj. funduszy wysokiego ryzyka, private equity, a także notowania na giełdzie papierów wartościowych. Jednostka realizująca tego typu usługi może również, samodzielnie bądź w part-nerstwie, świadczyć szereg usług z zakresu przygotowania małych firm do wchodzenia na rynki zagraniczne. W przypadku wsparcia inwestycji firm już funkcjonujących, szczególną uwagę należy poświęcić możliwościom współfinansowania projektów w ramach funduszy strukturalnych UE. Szczególne szanse dla przedsiębiorców stwarza Regionalny Program Operacyjnym WŁ na lata 2007−2013, Program Operacyj-nym Kapitał Ludzki, oraz Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. Sprawne wdrożenie tych programów to wyjątkowa szansa na pobudzenie inwe-stycji w sektorze MSP. Odnosząc się do stymulowania napływu inwestycji bezpośrednich, należy nadal sprawnie wykorzystywać funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicz-nych (SSE) dających możliwości zwolnienia z podatku dochodowego firm reali-zujących nowe inwestycje. Przy formułowaniu zindywidualizowanej oferty in-westycyjnej wskazane jest, aby integrować różne instrumenty finansowe (fundu-sze UE, SSE, wsparcie samorządu lokalnego) w celu uzyskania konkurencyjnej stopy zwrotu z inwestycji. 3. Ludzie Najważniejszym zasobem koniecznym do uwolnienia potencjału pracy są ludzie. Jest to obecnie najistotniejszy czynnik stymulujący rozwój przedsiębior-czości, inwestycji i innowacji w gospodarce. W naszym regionie będziemy zwracać uwagę na szerokie partnerstwo instytucjonalne na rzecz edukacji, szko-lenia i pozyskiwania zasobów ludzkich. Innowacyjna gospodarka będzie rozwi-jała się w pierwszej kolejności tam, gdzie znajdują się ludzie przygotowani do podejmowania wysoko konkurencyjnych inicjatyw oraz świadczenia wyspecja-lizowanej pracy. Właściwe wykorzystanie zasobów infrastrukturalnych i finan-sowych jest niemożliwe bez dobrze przygotowanych zasobów ludzkich. Ludzie są obecnie głównym zasobem i spoiwem gwarantującym funkcjonowanie pozo-stałych czynników konkurencyjności regionu. Odrodzenie się szkolnictwa za-wodowo-technicznego, elastyczność i strategiczne planowanie programów na-uczania na uczelniach wyższych oraz edukacja ustawiczna realizowana na wszelkich poziomach to podstawowe elementy pozwalające utrzymać obecny stan przygotowania naszych kadr. Wyprzedzające określanie przez instytucje

M. Nowacki, Przedsiębiorczy i innowacyjny samorząd 43

edukacyjne potrzeb w zakresie kierunków oraz jakości kształcenia będzie kre-owało realną konkurencyjność regionu w kraju i na kontynencie. Zjawisko nie może mieć miejsca bez międzynarodowego charakteru nauczania, pozwalające-go na sprawne poruszanie się w różnych kulturach biznesu oraz wiedzy prawnej determinującej funkcjonowanie na wybranych rynkach. 4. Strategie sektorowe Zapewnienie silnej bazy gospodarczej (infrastruktura, instrumenty finanso-we, zasoby ludzkie) jest podstawą rozwoju przedsiębiorczości, nie gwarantuje jednak długotrwałej konkurencyjności regionów. Ta pochodzi z unikalnych za-sobów i kompetencji, które pozycjonują region sektorowo. Dokonując analizy przedsiębiorstw, infrastruktury naukowej, kompetencji naukowców-innowatorów oraz umiejętności kadr, należy wybrać sektory przyszłości dla re-gionu. Tam też powinna być kierowana polityka samorządu wspierająca nowe inicjatywy będące inwestycją dla budowy przewagi konkurencyjnej. Obecny dyskurs dotyczący zarządzania miastami i regionami idzie w kierun-ku stałej promocji w oparciu o czytelny przekaz. Promocja i wizerunek są istot-nymi elementami również dla rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności, szczególnie w zakresie przyciągania utalentowanych ludzi do naszego regionu. Musimy mieć na uwadze przede wszystkim tworzenie takiej rzeczywistości, któ-ra będzie obiektywnie atrakcyjnym i rzetelnym źródłem przekazu. Rozwój re-gionalny musi być nieustannie realizowany poprzez animowanie ducha przed-siębiorczości w oparciu o realne instrumenty rozwoju. Jest to zatem ustawiczna praca nad infrastrukturą gospodarczą, swobodnym dostępem do instrumentów finansowych i edukacją zasobów ludzkich. Integracja systemowa wspomnianych zasobów zapewni czytelne ramy dla funkcjonowania innowacyjnych przedsię-biorstw, które w konsekwencji tworzą wzrost gospodarczy regionu.


Prof. zw. dr hab. Andrzej Pomykalski

Kierownik Katedry Innowacji i Marketingu

Politechnika Łódzka

SPECYFIKA PROJEKTOWANIA KLASTRA Przedsiębiorstwo funkcjonuje na określonym rynku i w swoich działaniach musi uwzględniać jego charakter. W warunkach gospodarki rynkowej, a także wobec unijnych wymagań istnieje konieczność wzbogacania wiedzy i umiejęt-ności kierowania przedsiębiorstwem w warunkach konkurencji. Jednocześnie globalizacja sprawia, że współpraca w skali międzynarodowej staje się atrakcyj-na i pełna nowych wyzwań. Prowadzone rozważania przedstawiają specyfikę projektowania klastra w warunkach struktury sieciowej jako czynnika sukcesu organizacji. Zarządzanie organizacjami powinno być oparte na strukturze modelu sieci uwzględniającej trzy wzajemnie powiązane elementy: podmioty – działania – zasoby. Sieci są również opisywane jako systemy koordynacji zasobów między rynkiem a hierarchią, w których działalności uczestników nie są koordynowane przez mechanizm cenowy czy zależności hierarchiczne, ale przez konkretne związki wymiany wewnątrz konkretnej sieci. Należy przyjąć, że największym wyzwaniem XXI wieku będzie zdolność zarządzania projektami przekraczają-cymi wszelkie konwencjonalne granice, służącymi do wytwarzania globalnych produktów. Kooperacja w sieci jest formą reakcji na szybki postęp nauki i wzrost innowacyjności. Zarządzanie w warunkach struktury sieciowej jest raczej zarządzaniem biz-nesem, gdzie ustawicznie poszukuje się możliwości korzystnej alokacji zaso-bów, aniżeli zarządzaniem przedsiębiorstwem w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Zarządzanie biznesem koncentruje się na relacjach przedsiębiorstwa z otoczeniem i wymaga umiejętności planowania strategicznego, marketingu, kie-rowania projektami, kreatywności w rozwiązywaniu problemów, negocjowania z partnerami i reprezentowania własnej organizacji. Umiejętności te są znacznie ważniejsze od realizacji klasycznych funkcji zarządzania skierowanych do we-wnątrz przedsiębiorstwa.


Klastry stanowią przystosowanie koncepcji sieci organizacyjnej dla potrzeb określonego zakresu działania przedsiębiorstwa. Sieci innowacyjne to współpra-cująca ze sobą grupa organizacji (przedsiębiorstwa, uczelnie, jednostki badaw-cze, instytucje finansowe, administracja państwowa), która tworzy, zdobywa, integruje i wykorzystuje wiedzę i umiejętności niezbędne do powstania techno-logicznie złożonej innowacji. Projektowanie klastrów w wymiarze regionalnym wymaga tworzenia sieci rela-cji o efekcie synergetycznym pomiędzy sferą B+R, władzami rządowymi i sa-morządowymi, instytucjami wspierającymi, przedsiębiorstwem i rynkiem w wy-miarze krajowym i zagranicznym. Tak uprofilowana sieć innowacji to klastry. W literaturze przedmiotu występuje wiele definicji klastrów, lecz są one najczęściej pochodną od definicji Portera i zawierają elementy powiązania między jednostkami działającymi w pewnej wspólnej dziedzinie na danym obszarze geograficznym. Klaster jest geograficzną aglomeracją firm, tego samego lub ograniczonej liczby powiązań sektorów. Podstawowym wyznacznikiem konkurencyjności klastrów są powiązania między różnymi podmiotami, tj. zarówno między fir-mami, jak i organizacjami otoczenia, a także powiązania klastra z otoczeniem zewnętrznym. Charakter tych powiązań jest unikatową cechą każdego klastra. Klaster często wykracza poza powiązania jedynie w ramach jednego sektora przemysłowego, lecz zależy od współdziałania jednostek, które pozwalają na wzrost konkurencyjności w danej dziedzinie. Poniższy model (rys. 1) ilustruje, jakie jednostki mogą wchodzić w skład klastra. Poza jednostkami wskazanymi expresis verbis przez Portera pojawiają się na schemacie instytucje finansujące, bez których klaster, a właściwie występujące w nim jednostki, nie mógłyby się prawidłowo rozwijać. Wpływ klastrów na przedsiębiorstwa może być postrzegany za pośrednic-twem trzech elementów: • wzrost produktywności firm w danym rejonie geograficznym, • wspomaganie kierunku i tempa innowacyjności, • stymulowanie tworzenia nowych przedsiębiorstw w obrębie klastra. Polityka oparta o klastry to zespół działań i instrumentów wykorzystywanych przez władze różnych szczebli dla podnoszenia poziomu konkurencyjności go-spodarki poprzez stymulowanie rozwoju istniejących bądź tworzenie nowych systemów klastrowych przede wszystkim na szczeblu regionalnym. Za nadrzędny cel polityki opartej o klastry uznaje się podnoszenie poziomu konkurencyjności systemu gospodarczego. Ścieżki realizacji tego celu dla po-szczególnych krajów różnią się między sobą m.in. rozłożeniem priorytetów, szczeblem realizacji polityki i wykorzystywanymi instrumentami oraz zakresem i skalą interwencji publicznej.

A. Pomykalski, Specyfika projektowania klastra 47

Rysunek 1. Model struktury klastra

Z punktu widzenia kierunków i złożoności wzajemnego oddziaływania pod-miotów klastra wyróżnia się następujące modele:

ukierunkowany na wzmacnianie powiązań między trzema kluczowymi uczestnikami systemu gospodarczego: przedsiębiorstwami, sferą B+R oraz administracją państwową (głównie szczebla regionalnego);

skoncentrowany na powiązaniach między przedsiębiorstwami oraz przedsię-biorstwami a sferą B+R;

stymulujący wszystkie typy powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami w ra-mach klastra, jak i jego otoczenia − w układach horyzontalnych i wertykal-nych.

Wybór właściwego modelu klastra musi być wspierany przez gruntowną ana-lizę sytuacji. W pierwszej kolejności należy dążyć do tworzenia powiązań, które w danych warunkach mają zasadnicze znaczenie lub są ograniczane przez róż-nego rodzaju bariery.


Dr Bogdan Mazurek Łódzka Agencja Rozwoju

Regionalnego

KLASTER. GDZIE, JAK I PO CO? 1. Klaster w literaturze przedmiotu Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce napotykają na szereg barier, które powodują, iż sektor ten nie jest w stanie prowadzić działalności innowacyjnej. Małe firmy nie posiadają przeważnie wszystkich zasobów koniecznych do przetworzenia swoich pomysłów w proces produkcji innowacyjnych produktów, a następnie ich sprzedaży poprzez wykorzystanie elementów marketingu. Nie są w stanie sfinansować własnych badań, nie dysponują własnymi kanałami dystrybucji oraz nie prowadzą działań promujących nowy produkt na rynku. Firmy takie nie mają dostępu do „globalnych zasobów” wiedzy, finansów i sieci dystrybucji. Dlatego aby przetrwać powinny współpracować z innymi firmami i instytucjami. Współpraca za pośrednictwem sieci ułatwia przezwyciężanie tych ograniczeń, pomaga mniejszym firmom w angażowaniu się we wspólne rozwiązywanie problemów1. Poza tym innowacje są procesem interaktywnym, a procesy innowacyjne coraz rzadziej zamykają się w ramach pojedynczej firmy. Specyfika innowacji wymaga scalania działań wewnętrznych i zewnętrznych. Firmy stają się innowacyjne dzięki własnej zdolności organizacyjnej oraz poprzez kontakty zewnętrzne ze swoimi dostawcami i partnerami w biznesie. Komunikacja, współpraca i koordynacja między poszczególnymi podmiotami w sieci jest niezbędnym warunkiem tworzenia i dyfuzji nowych produktów i usług. Powstawanie sieci innowacyjnych wynika z faktu, że dzisiaj innowacja nie jest prostą funkcją zdolności przedsiębiorcy i pojedynczej firmy czy instytutu badawczego ani nawet prostej współpracy między nimi. Środowisko i sieć jako całość uczestniczą w tworzeniu nowych idei i projektów, wpływają na przyspieszenie dynamiki tworzenia i dyfuzji

1 Internet: www.ris-silesia.org.pl, L. Palmen, Rozpoznanie powiązań między podmiotami działającymi w regionalnym systemie innowacji woj. śląskiego, Raport, sierpień 2005, s. 3.

http://www.ris-silesia.org.pl/

MECHATRONIKA. PRZEWODNIK PRZEDSIĘBIORCY…

50

innowacji, zwłaszcza w działalności firm realizujących zaawansowane technologicznie procesy produkcyjne i przetwórcze. Efektywną formą rozwiązania tych problemów jest podejmowanie przez nie działań związanych z „wchodzeniem” w struktury klastra. W polityce gospodarczej regionu łódzkiego klaster został zapisany jako narzędzie realizacji priorytetu III i IV celu I Regionalnej Strategii Innowacji LORIS, którym jest przekształcenie województwa łódzkiego w region oparty na wiedzy i w centrum innowacji. Dokument ten nie określa jednak zadań klastra, branż, w których powołanie klastra miałoby istotne znaczenie dla rozwoju gospodarki regionu, oraz formy i metody jego utworzenia. Przy tak ogólnie sformułowanym zapisie dotyczącym problematyki klastra istotne znaczenie mają odpowiedzi na podstawowe pytania dla problematyki klastrowej: • Po co przedsiębiorcom klaster? • Jak go stworzyć? • Gdzie powinien być utworzony? 2. Po co przedsiębiorcom klaster? M. Porter − analizując źródła przewagi konkurencyjnej firm ulokowanych w gronach zwraca uwagę między innymi na: • dostępność wyspecjalizowanej infrastruktury; • czynniki wpływające na koncentrację lokalizacyjną przedsiębiorstw; • czynniki minimalizacji ryzyka przeniesienia firmy w inne miejsce; • dostęp do informacji oraz ich przepływ; • dostęp do instytucji i dóbr publicznych; • większą innowacyjność, ułatwienie dostępu do źródeł innowacji – grona

zwiększają zdolność przedsiębiorstw skupionych w ich ramach do wprowa-dzania działań innowacyjnych;

• rozwój przedsiębiorczości; mniejsze bariery wejścia na rynek, gdyż potrzeb-ny im kapitał czy kadra zwykle są dostępne na miejscu, a lokalne instytucje finansowe czy potencjalni inwestorzy, którzy znają grupę, mogą żądać mniejszego zabezpieczenia kapitału,

• płynność struktur; tworzone są one wokół określonych technologii i lokaliza-cji w sposób nieformalny,

• brak sformalizowanej struktury administracyjnej. Zdefiniowane przez M. Portera zalety klastra mogą być jednocześnie ofertą kierowaną przez tę formę organizacyjną do potencjalnych uczestników. Trudno

B. Mazurek, Klaster. Gdzie, jak i po co? 51

jednak odpowiedzieć na pytanie, czy tak zdefiniowana oferta klastra jest wystarczająca dla jej adresatów – firm sektora MSP. Problem polega na braku wiedzy ze strony beneficjentów klastra na temat jego celów, zadań, form organizacyjnych oraz rezultatów będących efektem jego funkcjonowania, nie mówiąc o zasadach podziału uprawnień i odpowiedzialności czy korzyściach dla podmiotów wchodzących w jego struktury. Dla przedsiębiorcy podejmującego decyzję o wejściu w struktury klastra, podstawowym celem nie jest zwiększenie innowacyjności procesowo- -produktowej (ten czynnik jest elementem jego własnej strategii rozwoju pro-duktu), ale: • uzyskanie lepszego dostępu do rynku poprzez koncentrację oferty handlowej

wobec sieci wielkopowierzchniowych oraz budowę wspólnych kanałów dys-trybucji produktów wytwarzanych przez uczestników klastra;

• budowanie marki produktów wytwarzanych na poziomie klastra; • uzyskanie dostępu do wiedzy potrzebnej do opracowania strategii rozwoju

firmy, w tym możliwości przeprowadzenia audytu technologicznego oraz badań marketingowych rynku;

• skoordynowanie współpracy ze sferą B+R; • opracowanie programu edukacyjnego dla rozwoju kwalifikacji kadr oraz jego

wdrożenie. Tak zdefiniowane zadania klastra będą miały wpływ na jego formę organizacyjną – strukturę klastra. 3. Klaster dystrybucyjny Ze względu na znaczenie jednostki handlowej w strukturze klastra ten typ powiązań organizacyjnych instytucji został nazwany dystrybucyjnym. Jego istotną cechą jest brak możliwości funkcjonowania bez Konsorcjum Handlowe-go. Włączenie w struktury klastra Konsorcjum Handlowego nadaje systemowi zdolność do samofinansowania i funkcjonowania. Cechą charakterystyczną kla-stra dystrybucyjnego jest jego dążenie do zwiększenia konkurencyjności po-przez wykreowanie na rynku marek produktowych oraz wprowadzanie na niego innowacji produktowych i marketingowych będących efektem współpracy z jed-nostkami sfery B+R. Klaster dystrybucyjny jest efektem inicjatywy instytucji otoczenia biznesu lub instytucji rynku hurtowego w celu: skoordynowania działań rynku hurtowego i zwiększenia jakości oferty han-

dlowej, skoordynowania oferty handlowej firm działających pojedynczo w obszarze

dystrybucji wytwarzanych przez nie produktów.


52

W prezentowanej koncepcji klastra instytucja konsorcjum handlowego pełni funkcję:

koordynatora działań w ramach klastra, „pompy ssącej” innowacje procesowo-produktowe ze sfery B+R do układu

klaster − instytucje rynku hurtowego, instytucji obrotu hurtowego i detalicznego wyrobów wytwarzanych w ra-

mach klastra, koordynatora struktury i wielkości produkcji wyrobów sprzedawanych w je-

go ramach, kontrolną − w zakresie jakości procesów produkcji wyrobów wytwarzanych

pod marką klastra, kreatora tożsamości marki produktów wytwarzanych w formule klastra.

4. Klaster produktowy Układ powiązań organizacyjnych przedsiębiorstw, którego zadaniem jest rozwiązywanie problemów technologicznych w celu tworzenia nowych produktów, został nazwany klastrem produktowym. Obiektywnym czynnikiem podejmowania przez firmy działań związanych z tworzeniem struktur klastra produktowego jest: • istniejący na rynku popyt na dany produkt, • oczekiwana ze strony rynku wysoka jakość produktu przy określonej cenie, • wielofazowy proces wytwarzania produktu niemożliwy do zamknięcia przez

jednego z jego uczestników, • konieczność stałego doskonalenia procesu produkcyjnego wymuszająca

podejmowanie przez jego uczestników działań proinnowacyjnych, • potencjalnie istniejąca możliwość osiągnięcia wyższej jakości produktu

i obniżki kosztów z tytułu stworzenia struktur sieci produktowych. Funkcjonowanie klastra produktowego wymaga stworzenia systemu wzajemnych powiązań merytorycznych pomiędzy uczestnikami procesu budowy innowacyjnego produktu, w oparciu o strategię produkt − rynek czy też strategię marketingu MIX-6P.


5. Jak stworzyć klaster? Współczesne przedsiębiorstwo, a szczególnie innowacyjne, potrzebuje dla swojego rozwoju otoczenia, które jest dzisiaj rozpatrywane nie tylko jako miejsce lokalizacji, lecz jako system składający się z sieci przedsiębiorstw, złożonych relacji między nimi, rodzaju siły roboczej i infrastruktury2. Przedsiębiorcy w Polsce są jednak rozproszeni, nie wzmacniają się wzajemnie, więc nie można mówić o efekcie synergii. Jak twierdzi Henryka Bochniarz, prezydent polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan: „Nasze firmy, zwłaszcza małe i średnie, nie są przygotowane do współpracy. Obecnie są na etapie konkurowania ze sobą, i to głównie ceną”.

„Teraz potrzebna jest integracja. Bez niej będzie trudno przetrwać na globalnym rynku.

Jednak nie uda się to bez wsparcia rodzimych firm, w procesie tworzenia nowych form współpracy”3.

Główną przyczyną braku skłonności przedsiębiorstw do współpracy jest wczesna faza rozwoju sektora przedsiębiorstw w Polsce. Jej przejawem jest m.in. bardzo intensywna konkurencja na rynku lokalnym, która takiej współpracy nie sprzyja. Zdaniem dr E. Wojnickiej z Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, najgorzej wygląda ona między przedsiębiorstwami a sferą naukowo-badawczą. Dla rozwoju potencjału innowacyjnego gospodarki regionu podstawowe jest zagadnienie, czy klaster ma być programowany odgórnie w regionie bądź kraju i tworzony według określonego projektu, czy też ma być strukturą tworzoną przez firmy działające na zasadach konkurencji, którym jednakże − o ile spełniają warunek uzupełnienia istniejących powiązań − władze regionalne bądź centralne udzielają pewnego wsparcia organizacyjnego i finansowego. Ze względu na brak skłonności do współpracy firm sektora MSP dużą rolę w kwestii sieciowania powinno odgrywać państwo. Jego zadaniem jest tworzenie warunków stymulujących firmy do podejmowania wspólnych przedsięwzięć kooperacyjnych, przez co ich pozycja konkurencyjna (a tym samym całej gospodarki), mogłaby ulec znacznej poprawie. Stanisław Szultka z Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową twierdzi, że jeżeli polityka państwa spowoduje, że rynek będzie zachęcał (czy wręcz wymuszał) do tworzenia

2 E. Stawasz, P. Głodek, D. Stos, J. Wojtas, Analiza potrzeb innowacyjnych

przedsiębiorstw z sektora MSP w woj. łódzkim, Raport z badań, Łódź 2004, s. 4. 3 Internet: www.klastry-efs.pl.


54

powiązań i specjalizacji w obrębie tych powiązań, to przedsiębiorstwa na pewno zaczną współpracować. Z obserwacji doświadczeń zagranicznych wynika, że ta druga droga jest bardziej efektywna. W polskich warunkach może ona nie odnieść sukcesu, gdyż rodzime firmy nie mają tendencji do wchodzenia w kooperacyjne układy lokalne prowadzące do wytworzenia się klastra. Nie należy czekać na inicjatywy oddolne, gdyż takowe mogą szybko nie nastąpić. Stąd konieczne jest określenie warunków: • stworzenia klastra, • funkcjonowania klastra. 6. Warunki stworzenia klastra Podstawowe warunki stworzenia klastra to: 1. Wpisanie w strategię rozwoju regionu działań związanych z utrzymaniem lub

rozwojem w regionie danego przemysłu poprzez struktury klastra lub wpisa-nie do strategii rozwoju miasta wojewódzkiego (Łodzi) działań związanych z rozwojem tego przemysłu oraz zadań związanych z utworzeniem klastra.

2. Zapisanie do grupy kosztów kwalifikowanych projektu (w III osi prioryteto-wej odpowiedzialnej za rozwój przedsiębiorczości), działań związanych ze wspieraniem powiązań kooperacyjnych firm sektora MSP, w szczególności w formie organizacyjnej klastra.

3. Podejmowanie na poziomie Urzędu Marszałkowskiego i Urzędu Miasta Ło-dzi działań związanych z promowaniem idei powiązań kooperacyjnych w formule klastra.

4. Istnienie instytucji: • spełniającej kryteria formalne dla wnioskodawcy ubiegającego się

o dotację z programu wspierającego inicjatywy klastrowe, • dysponującej umiejętnością przygotowania wniosku aplikacyjnego, • posiadającej zdolność do finansowania projektu na etapie realizacji, • predysponowanej do stworzenia klastra oraz do zrealizowanie projektu, w

tym koordynowania działań związanych z jego funkcjonowaniem, • skłonnej podjąć się zadania związanego z zainicjowaniem działań

organizacyjnych związanych z powołaniem klastra oraz koordynowania prac w jego ramach.

5. Zdefiniowanie celu klastra, który jest skorelowany z potrzebami firm przemysłu. Podstawowym problemem większości firm sektora MSP są


trudności ze zbytem wyprodukowanych lub możliwych do wyprodukowania wyrobów.

6. Przekonanie firm, iż ich podstawowe problemy mogą być częściowo rozwiązane poprzez struktury klastra.

7. Zabezpieczenie finansowe zewnętrznymi środkami wsparcia funkcjonowania projektu na poziomie 75−85% przez okres trzech pierwszych lat.

8. Współfinansowanie projektu przez firmy uczestniczące w projekcie klastra. Urząd Marszałkowski w znacznym stopniu odpowiada za poziom przekonania firm, iż ich podstawowe problemy mogą być częściowo rozwiązane poprzez struktury klastra. Podstawą do podejmowania tego typu działań powinna być Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego, określająca priorytetowe dla jego gospodarki technologie i branże oraz Regionalna Strategia Innowacji wskazująca na znaczenie klastra w procesie przekształcania województwa łódzkiego w region oparty na wiedzy i centrum innowacji. Na podstawie tych dokumentów Urząd Marszałkowski jako instytucja wdrażająca RPO 2007−2013, powinien posiadać wizję instytucji, które będą mogły efektywnie podjąć się zadań z zakresu inicjowania i koordynacji działań związanych z tworzeniem klastra. Instytucja odpowiedzialna za koordynowanie jego działań (koordynator klastra) jest drugim obok współfinansowania środkami pomocy publicznej warunkiem jego stworzenia. Instytucja ta potencjalnie powinna ubiegać się o wsparcie działań związanych z rozwojem powiązań kooperacyjnych firm konkurujących na rynku. Przy wyborze beneficjenta obszaru tematycznego odpowiedzialnego za finansowe wsparcie działań związanych z utworzeniem klastra (działanie III.4 RPO WŁ 2007−2013) i instytucja zarządzająca (Urząd Marszałkowski) powinna dokonać wyboru projektu, w którym: a. czytelnie zostały określone cele działań inicjatora i koordynatora projektu, b. cele działań koordynatora projektu są skorelowane z potrzebami firm współ-

tworzących klaster; c. koordynator zapewnia stworzenie trwałych wyspecjalizowanych struktur kla-

stra oraz podniesienie konkurencyjności oferty handlowej podmiotów działa-jących w jego ramach,

d. projekt jest współfinansowany przez firmy wchodzące w struktury klastra na poziomie 15−30%.

Z punktu widzenia donatora programu wspierającego inicjatywy klastrowe korzyścią dla przedsiębiorstw skupionych w klastrze powinno być4:

4 Por. Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym w Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka 2007−2013, poddziałanie 5.1., Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, grudzień 2007.


56

1. Stworzenie dogodnych warunków dla rozwoju firm poprzez: • zwiększenie dostępności do nowych technologii, • łatwiejszy dostęp do zewnętrznych form finansowania działalności

gospodarczej, • zmniejszenie kosztów poprzez wspólną realizację projektów, organizację

systemu zaopatrzenia i dystrybucji produktów. 2. Podnoszenie umiejętności i kwalifikacji pracowników firm

współuczestniczących w strukturze klastra. 3. Współdziałanie w procesie rozwoju produktów z jednostkami sfery B+R, 4. Wspólna promocja produktów i tworzenie tożsamości marki klastra w kraju

i zagranicą. 5. Wpływanie na politykę gospodarczą w skali regionalnej i krajowej w

kwestiach związanych ze specjalizacją klastra.

Maciej Bieńkiewicz Instytut Badań

nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym

EEDRI przy SWSPiZ

SPOŁECZNIE ODPOWIEDZIALNY KLASTER

Toczące się w ostatnim czasie dyskusje na temat nie tyle możliwości, ale wręcz potrzeby rozwoju klastrów w regionie łódzkim silnie akcentują jedną z głównych barier dla ich rozwoju – brak wzajemnego zaufania. Tymczasem zarówno literatura przedmiotu, jak i opinie praktyków wskazują, że to właśnie zaufanie jest kluczowym czynnikiem sukcesu inicjatyw klasterowych i z tego względu tworzenie okoliczności sprzyjających jego budowie powinno być jed-nym z pierwszych zadań stawianych ich potencjalnym uczestnikom.

W praktyce trudno wyobrazić sobie możliwość rozwoju długookresowej współpracy, u której podstaw nie leży przekonanie, że druga ze stron będzie przestrzegać prawa, powszechnie przyjętych standardów etyki biznesowej czy też złożonych wcześniej obietnic. Dlaczego zatem tak trudno wykonać pierwszy krok i co może pomóc w budowaniu wzajemnego zaufania?

Z jednej strony krótka historia funkcjonowania przedsiębiorstw w warunkach gospodarki rynkowej nie pozwoliła na wypracowanie czegoś, co moglibyśmy nazwać tradycją współpracy pomiędzy firmami, a tym bardziej współpracy na linii biznes-nauka-władze samorządowe. W takich okolicznościach skłonność do kooperacji jest silnie ograniczona obawą przed tym, co nieznane. Nie jest to zresztą niczym nienaturalnym, można bowiem zaobserwować ogólną tendencję wskazującą na to, że poziom zaufania firm do innych przedsiębiorstw, instytucji naukowych czy władz jest istotnie niższy w przypadku krajów rozwijających się i znajdujących się w okresie transformacji gospodarczej, niż ma to miejsce w przypadku rozwiniętych gospodarek [Ketels i inni, 2006]. Dodatkową trudno-ścią jest fakt, że wielu przedsiębiorców wciąż nie postrzega gospodarki w kate-goriach globalnych, obawiając się bardziej przysłowiowego konkurenta zza rogu niż np. dynamicznie rozwijających się rynków azjatyckich. W pewnym sensie stoi to w sprzeczności z ideą klasteringu, wyrażającą się w stwierdzeniu „współ-pracować lokalnie, aby konkurować globalnie”. Z drugiej zaś strony trudno jest budować wzajemne zaufanie i atmosferę współpracy w sytuacji, gdy wyniki


prowadzonych w 2007 r. badań wskazują, że niemal połowa (43%) najwięk-szych polskich spółek w ciągu ostatnich dwóch lat padła ofiarą przestępstwa go-spodarczego, a w porównaniu z badaniem z roku 2005 prawie trzykrotnie wzro-sła wartość bezpośrednich strat materialnych poniesionych przez firmy w na-stępstwie oszustw [PriceWaterhouseCoopers, 2007].

Takie realia rynkowe nie mogą jednak przysłaniać faktu, że chcąc budować przewagę konkurencyjną, w dobie postępujących procesów globalizacyjnych przedsiębiorstwa muszą nauczyć się współpracować. W tym kontekście warto pochylić się nad sugestiami ekspertów, którzy radzą, by budowę zaufania w po-czątkowej fazie rozwoju klastra rozpocząć od identyfikacji, a następnie sięgnię-cia po tzw. low hanging fruits – czyli korzyści, których uzyskanie będzie moż-liwe w krótkim czasie i przy niewielkim, ale za to wspólnym wysiłku.

Rozważania na temat roli, jaką w procesie budowy klastrów odgrywa zaufa-nie, a także na temat barier dla rozwoju bazującej na nim współpracy prowadzą do konkluzji, że jedną z przeszkód dla funkcjonowania tego rodzaju inicjatyw jest brak wiary, że ich potencjalni uczestnicy będą postępować w sposób spo-łecznie odpowiedzialny. Idąc dalej tym tropem, można zatem stwierdzić, że po-stępująca popularyzacja Społecznej Odpowiedzialności Biznesu − idei, która stała się w ostatnich latach istotnym elementem światowej i europejskiej debaty na temat globalizacji, konkurencyjności i zrównoważonego rozwoju − może od-grywać istotną rolę w stymulowaniu powstawania i rozwoju powiązań koopera-cyjnych w formie klastrów. Większość definicji określa Społeczną Odpowiedzialność Biznesu (z ang. Corporate Social Responsibility, w skrócie CSR) jako koncepcję zakładającą dobrowolne uwzględnianie przez firmy interesu społecznego i kwestii ochrony środowiska naturalnego w swojej działalności biznesowej oraz relacjach z funk-cjonującymi w ich otoczeniu podmiotami [Komisja Europejska, 2001]. Jest ona zatem czymś więcej niż tylko przestrzeganiem obowiązujących wymogów prawnych i wiąże się z ponadprzeciętnym inwestowaniem w kapitał ludzki, śro-dowisko naturalne oraz relacje z różnymi grupami interesariuszy. W praktyce CSR obejmuje między innymi aktywności adresowane do pracowników firmy (np. poprawa warunków pracy, zapewnienie większej satysfakcji i możliwości rozwoju zawodowego, równe traktowanie itp.), skierowane na rynek (np. termi-nowe regulowanie zobowiązań wobec dostawców i partnerów biznesowych, do-trzymywanie warunków umów handlowych, poprawa jakości i bezpieczeństwa produktów, etyczna działalność reklamowa, współpraca z firmami z regionu itp.), działania na rzecz społeczeństwa (np. poprawa lokalnej infrastruktury, wsparcie finansowe lub materialne lokalnych instytucji użyteczności publicznej, działania na rzecz integracji społecznej itp.) czy też środowiska naturalnego (np. stosowanie przyjaznych dla środowiska produktów i procesów produkcyjnych,

M. Bieńkiewicz, Społecznie odpowiedzialny klaster 59

efektywne wykorzystywanie zasobów, stosowanie „ekologicznej oceny” do-stawców, ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów i zanieczyszczeń itp.). Nie ulega wątpliwości, że podstawowym celem każdego przedsiębiorstwa jest generowanie zysków. Skąd zatem założenie, że firmy w większym niż do-tychczas stopniu zechcą troszczyć się o interesy innych? Powód jest prosty. Przede wszystkim w dobie rosnącej globalnej konkurencji menedżerowie muszą zwracać coraz większą uwagę na to, jak zarządzane przez nich przedsiębiorstwo postrzegane jest przez pracowników, partnerów biznesowych czy lokalną spo-łeczność. Nie mogą sobie pozwolić na lekceważenie oczekiwań tych grup względem prowadzonej przez nich działalności. W konsekwencji CSR nie tylko zyskuje na znaczeniu wśród samych firm, ale także jest coraz mocniejszym na-rzędziem w rękach świadomego tej sytuacji, nowoczesnego społeczeństwa, któ-rego oczekiwania względem firm prywatnych stają się większe niż kiedykol-wiek wcześniej. Tym samym przedsiębiorcy zmuszeni zostali do zaakceptowa-nia faktu, że sukces przedsięwzięcia jest w dużym stopniu pochodną zadowole-nia różnych grup społecznych i w tym kontekście CSR postrzegany jest coraz częściej już nie jako koszt, ale raczej jako inwestycja, która pozwoli godzić am-bicje ekonomiczne, społeczne i środowiskowe. Oprócz oczywistych benefitów doświadczanych przez bezpośrednich adresa-tów działań społecznie odpowiedzialnych, ten obszar aktywności biznesowej przynosi wymierne korzyści ekonomiczne. Praktyka CSR pokazuje bowiem, że przedsiębiorstwa, które równolegle do swojej podstawowej aktywności podej-mują wyzwania środowiskowe, społeczne, czy – szeroko rozumiane – rynkowe, są bardziej innowacyjne i osiągają lepsze wyniki. Na tę pozytywną zależność wskazuje m.in. Komisja Europejska, która aktywnie promuje Społeczną Odpo-wiedzialność Biznesu, upatrując w niej szansy na zwiększenie innowacyjności i konkurencyjności europejskiej gospodarki [Komisja Europejska, 2001, 2002, 2006]. Również wyniki badań dotyczących relacji występujących pomiędzy CSR a pozycją konkurencyjną przedsiębiorstw sugerują, że uwzględnienie kon-cepcji społecznej odpowiedzialności biznesu w procesie zarządzania może po-móc w budowaniu trwałych przewag konkurencyjnych. Prowadząc rozważania, czy CSR ma szansę stać się powszechną praktyką biznesową, warto zwrócić uwagę na to, że o ile do niedawna uwzględnianie standardów etycznych było w przeważającej mierze pochodną wartości moral-nych reprezentowanych przez właścicieli firm, o tyle obecnie decydujące zna-czenie dla podjęcia decyzji o ich wdrożeniu w coraz większej mierze odgrywają sygnały płynące z zewnątrz. Można wręcz przekornie założyć, że nawet z natury nieuczciwy przedsiębiorca zdecyduje się na stosowanie reguł CSR, o ile tylko spotka się to w przyszłości z odpowiednią gratyfikacją w formie zwiększonych zysków firmy.


Bez wątpienia perspektywy dla rozwoju idei Społecznej Odpowiedzialności Biznesu są w Europie bardzo dobre i można oczekiwać, że nie będzie to jedynie krótkookresowa moda. Działania te uzasadnione są z ekonomicznego punktu widzenia. Ponadto, ze względu na fakt, że ich efekty na ogół nie pojawiają się z dnia na dzień, coraz częściej stanowią one element długookresowej strategii rozwoju przedsiębiorstw, co dodatkowo zwiększa ich trwałość. Nie można rów-nież nie wspomnieć o tym, że pojawia się coraz więcej instytucji promujących CSR oraz programów (w tym finansowanych ze środków Komisji Europejskiej) oferujących wsparcie w tym zakresie. Rosnące znaczenie tego obszaru aktywno-ści biznesowej potwierdza chociażby dynamiczny rozwój nowego segmentu usług doradczych związanych z zarządzaniem CSR w firmie czy powstanie no-wych profesji, takich jak np. menedżer ds. CSR. Co więcej, poprzez coraz po-wszechniejsze deklaracje społecznie odpowiedzialnego podejścia do prowadze-nia biznesu oraz dobrowolnego podejmowania zobowiązań wykraczających po-za wymagane prawem minimum, firmy przyczyniają się do budowy nowych standardów funkcjonowania na rynku. Warto podkreślić, że swoimi dokonaniami w zakresie Społecznej Odpowie-dzialności Biznesu firmy chwalą się już nie tylko poprzez informacje umiesz-czane bezpośrednio na swoich stronach internetowych, ale także – zwłaszcza te największe – decydują się na przygotowywanie corocznych raportów społecz-nych. Spektakularne w ostatnich latach zwiększenie aktywności firm w tym ob-szarze zaowocowało potrzebą opracowania wytycznych i norm, takich jak Glo-bal Reporting Initiative (GRI), Norma AA1000 czy SA8000, które mają zagwa-rantować należytą przejrzystość tych działań i zapewnić, że prezentowane na zewnątrz informacje znajdują pokrycie w rzeczywistych dokonaniach firmy. Aktualnie trwają prace nad przygotowaniem ISO 26000, który zostanie opubli-kowany w 2010 roku jako dobrowolny standard zawierający wytyczne w zakre-sie społecznej odpowiedzialności. W dobie prawdziwego mainstreamingu CSR w Europie należałoby optymi-stycznie przyjąć, że jedna z głównych barier dla rozwoju powiązań kooperacyj-nych w formie klastrów, jaką jest brak wzajemnego zaufania w biznesie, ma szanse wkrótce stracić swoje uzasadnienie. Jednak to, w jakim stopniu większa wiara w społeczną odpowiedzialność potencjalnych partnerów pomoże przeła-mać wieloletni impas we wzajemnych relacjach – o ile takowe w ogóle kiedy-kolwiek wcześniej istniały – zależeć będzie w dużej mierze od proaktywnej po-stawy pojedynczych przedsiębiorców i tego, na ile oni sami będą się aktywnie przyczyniać do budowy wizerunku biznesu jako społecznie odpowiedzialnego. W tym kontekście warto rozważyć, czy relacje pomiędzy CSR a klastrami nie powinny być rozpatrywane w obydwu kierunkach. Z jednej strony upo-wszechnienie i realizacja działań z zakresu społecznej odpowiedzialności może pomóc w eliminacji barier dla rozwoju współpracy w ramach klastrów. Z dru-

M. Bieńkiewicz, Społecznie odpowiedzialny klaster 61

giej – nie powinniśmy zapominać, że głównym celem ich rozwoju jest zwięk-szenie konkurencyjności działających w nich podmiotów. Skoro CSR może być uznany za narzędzie budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, to czy ten właśnie aspekt ich działalności – poprzez wspólną aktywność na tym polu – nie powinien być jednym z elementów spajających klaster? Uczestnicy inicja-tyw klasterowych, chcąc podnosić swoją konkurencyjność, nie będą mogli po-zwolić sobie na ignorowanie rosnących oczekiwań zewnętrznych, stąd też pro-pozycja, aby tworząc strategię rozwoju klastra zastanowić się, czy nie warto by-łoby uwzględnić w niej wspólną aktywność z zakresu społecznej odpowiedzial-ności. Takie podejście mogłoby nie tylko zwiększyć efektywność prowadzonych działań CSR czy przyczynić się do tworzenia własnych, wewnętrznych standar-dów współpracy w ramach klastra, ale także pomóc w budowie i promocji pozy-tywnego wizerunku jego samego oraz oferowanych przez jego uczestników pro-duktów czy usług. Literatura Ketels Ch., Lindqvist G., Sölvell Ö., Cluster Initiatives in Developing and Transition Econo-

mies, Center for Strategy and Competitiveness, Stockholm, 2006. Komisja Europejska, Communication from the Commission concerning CSR: A business con-

tribution to Sustainable Development, 2002. Komisja Europejska, Communication from the Commission to the European Parliament, The

Council and European Economic and Social Committee: Implementing the partnership for growth and jobs: making Europe a pole of excelence on CSR, 2006.

Komisja Eurpejska, Green Paper: Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, 2001.

Mandl I., Dorr A., CSR and Competitiveness – European SMEs’ Good Practice, Consolidated European Report, 2007.

Price Waterhouse Coopers, Przestępczość gospodarcza: czynnik ludzki i mechanizmy kontrol-ne. Czwarta edycja badania przestępczości gospodarczej, Polska”, 2007.


Kazimierz Kubiak Instytut Badań


EEDRI przy SWSPiZ

KLASTRY. DOŚWIADCZENIA REGIONÓW Wprowadzenie Regiony oraz przedsiębiorstwa państw Unii Europejskiej już w latach 90. ubiegłego stulecia rozpoczęły działania wzmacniające zdolności przemysłu do rozwijania i implementowania innowacyjnych osiągnięć oferowanych przez jednostki naukowo-badawcze. Zewnętrznym przejawem tych działań są inicjatywy klastrowe, które stały się skutecznym instrumentem przyspieszającym transfer wiedzy oraz know-how. Samorządy regionalne zaczęły wykorzystywać klastry jako ważny instrument wspierania sektorów high-tech i low-tech. Wraz z rozwojem globalizacji szcze-gólnego znaczenia nabiera zdolność do stymulowania wzrostu innowacyjności oraz przyciągania zagranicznych inwestycji. Doświadczenia inicjatyw klastrowych regionów państw członków Unii Eu-ropejskiej, mogą być źródłem informacji o metodach tworzenia oraz stosowa-nych politykach klastrowych dla powstających w Polsce klastrów. Teoria kla-strów M. Portera stała się kluczowym wyznacznikiem organizowania działalno-ści gospodarczej1 i rozwoju regionów. M. Porter podkreśla, że „przypisanie większego znaczenia raczej gronom/klastrom niż odosobnionym firmom i sekto-rom pozwala na dostrzeżenie ważnych elementów istoty konkurencji i roli loka-lizacji w przewadze konkurencyjnej2. Klastry dzielone są według różnych typologii. Na uwagę zasługuje klasyfika-cja OECD, która dzieli klastry na:

oparte na wiedzy, uzależnione od dostawców,

1 Szerzej [w:] M. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 245−257. 2 Tamże s. 246.


wyspecjalizowanych dostawców, oparte na korzyściach skali3.

Inny podział sugeruje K. R. Matusiak4, który dzieli klastry na: pokrewne włoskim dystryktom przemysłowym, skupiającym wyspecjalizo-wane i mocno ze sobą powiązane małe i średnie przedsiębiorstwa

typu hub and spoke, w których MSP koegzystują z dużymi przedsiębior-stwami;

klastry „satelitarne”, w których małe i średnie przedsiębiorstwa pracują na rzecz dużych organizacji.

W. Witkowski proponuje podział sieciowych modeli klastra w oparciu o5: model włoski, oparty o powiązania kooperacyjne, a także rodzinne, wyrosłe na gruncie tradycji, bez sformalizowanej struktury klastra;

model duński, charakteryzujący się obecnością brokera sieci oraz inicjatywą rządu, który jest twórcą programu rozwoju klastrów;

model holenderski, w którym klaster realizuje rozwój i wdrażanie innowacji. Klaster tworzony jest z inicjatywy rządu, w którym wiodącą rolę spełnia ośrodek B+R.

W odróżnieniu od klastrów modelu włoskiego, w Holandii i Danii, struktury są bardziej sformalizowane, a wiodącą rolę odgrywa koordynator klastra. 1. Doświadczenia klastrowe W niemieckim Karlsruhe funkcjonuje The Automoptive Engineering South-West (AEN) skupiający 64 członków z Niemiec i Francji − dostawców, monta-żystów, poddostawców obsługujących przemysł samochodowy. Najważniejszą częścią klastra są zakłady mechaniczne. Sam klaster działa od 2004 roku i jest prowadzony przez Wydział Rozwoju Gospodarczego bez wsparcia finansowego państwa. W klastrze skupione są przedsiębiorstwa, placówki naukowo-badawcze oraz centra logistyczne. Jako że Karlsruhe graniczy z Francją, niektó-rzy członkowie mają swoje siedziby poza granicami Niemiec6.

3 Innowacje i transfer technologii, PARP, Warszawa 2005, s. 82−83. 4 K. R. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka

i instytucje, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom−Łódź 2006, s. 83. 5 W. Witkowski, Systemy wspierania innowacji i transferu technologii w krajach UE

i w Polsce; PARP, Warszawa 2003, s. 59–62 (praca zbiorowa). 6 www.ae-network.de/into3.php 19.06.2008 r.

http://www.ae-network.de/into3.php%20%2019.06.2008

K. Kubiak, Klastry. Doświadczenia regionów 65

MobileRegionKarlsruhe7 został założony w 2005 r. Jest to sieć 40 przedsię-biorstw, znana jako prominentny klaster rozwiązań mobilnych. Inicjatywa po-wstania klastra wyszła ze strony przedsiębiorstw IT. Ostatnio połączył się z Cy-berforum. Cyberforum powstało w roku 1997 jako inicjatywa prywatna i jest najstarszym klastrem w Karlsruhe. Skupia 640 członków członków w tym 500 przedsię-biorstw telekomunikacyjnych, technologii informacyjnych, mediów i rozrywki8. The NanoMatnetwork – sieć nanotechnologii, sfery badań i przemysłu. W skład klastra wchodzą centra badawcze, dziesięć uniwersytetów, instytuty: Max Planck Institute, Gottfried Leibniz Science Association, trzy instytuty Fraunhofer Institutes, Instytut Polskiej Akademii Nauk oraz główne przedsię-biorstwa Niemiec. W ramach klastra prowadzone są prace badawcze oraz wdro-żenia przemysłowe. NanoMat powstało z inicjatywy rządowej, ale obecnie funk-cjonuje jako przedsięwzięcie prywatne. Ważną cechą tego klastra są ścisłe związki nauki z przemysłem9. Szwecja The Paper Province (Prowincja papieru) jest rodzajem stowarzyszenia go-spodarczego posiadającego cechy klastra. Klaster zlokalizowany jest w We-rmland (północny Dalsland i centralna Szwecja). Koordynuje współpracę w za-kresie stosowania technologii masy włóknistej i papieru oraz produkcji opako-wań. W klastrze skupionych jest 250 przedsiębiorstw zatrudniających 12 500 pracowników. Występują tam znane na świecie przedsiębiorstwa, takie jak Stora Enso, Tetra Pak, Billerud, Metso Paper, Kvarner Pulping. Klaster współpracuje z uniwersytetem w Karlsbad oraz szkołami i władzami regionalnymi10 Górna Austria Górna Austria należy do grupy regionów, które prowadzą systematyczną i spójną politykę rozwijania i wzmacniania klastrów. Za sukces klastrów odpo-wiada Technology and Marketing Company. Jest to organizacja non-profit, ukierunkowana na szeroki zakres usług dla firm zgrupowanych w klastrze. Kla-stry finansowane są po części ze środków rządowych oraz samych przedsię-biorstw, w zależności od ich wielkości i usług, z których korzystają. Pomoc władz skierowana jest na:

finansowanie szkoleń,

7 www.mobileskarlsruhe.de 19.06.2008 r. 8 www.cyberforum.de 19.06.2008 r. 9 www.nanomat.de 19.06.2008 r. 10 www.paperprovicne.com 19.06.2008 r.

http://www.mobileskarlsruhe.de/

http://www.cyberforum.de/

http://www.nanomat.de/

http://www.paperprovicne.com/


wspieranie wspólnych projektów, informację i komunikację wewnętrzną oraz międzynarodową, marketing – promowanie regionalnej tożsamości i marki, umiędzynarodowienie klastrów – wyjazdy studyjne, wydarzenia, imprezy.

Mechatronice Cluster (klaster mechatroniki) został założony przez TMG w 2003 r. w Górnej Austrii. Jest organizacją ukierunkowaną na usługi sygnalizo-wane przez przedsiębiorstwa. W przedsięwzięciu uczestniczy 196 przedsię-biorstw, realizujących wiele projektów współfinansowanych przez Unię Euro-pejską. W przedsiębiorstwach klastra zatrudnionych jest 22 tysiące pracowni-ków11. Estonia Tartu Software Cluster powstał jako wynik projektu Regionalnej Strategii Innowacyjności Tartu (Estonia), która wskazała na przetwórstwo drewna, tech-nologie przemysłowe biotechnologie jako obszary kluczowe dla rozwoju regio-nu Tartu. Obecnie klaster skupia 30 największych przedsiębiorstw rozwoju oprogramowania. Prace klastra skupiają się na dwóch najważniejszych tema-tach: rozwój kapitału ludzkiego, poczynając od szkolnictwa zawodowego, a na studiach podyplomowych kończąc oraz rozbudowa obiektów badawczych i pro-dukcyjnych. Wielka Brytania Eminate – Nottingham. Eminate to centrum inkubacyjne bionauki w Nottin-gham skupiające się na rozwoju, syntezie i ocenie materiałów nanostruktural-nych. Celem tego ugrupowanie jest pobudzanie rozwoju tradycyjnych gałęzi przemysłu. Wiedza produkowana i dostępna za pośrednictwem Eminante wspie-ra rozwój lotnictwa, przemysł samochodowy, energetykę, produkcję żywności, produkcję tekstyliów technicznych oraz urządzeń medycznych. Inicjatywa kla-strowa BioKneX: the Midlands Bioscience Knowledge Exchange jest współfi-nansowana przez Regionalną Agencję Rozwoju oraz rząd Wielkiej Brytanii. Klaster zastał założony przez trzy uniwersytety z Nottingham i Leicester i ma na celu zwiększenie profilu badań bionaukowych pomiędzy organizacjami East – Midlands oraz promowanie regionu jako centrum doskonałości bionaukowej12.

11 www.clusterland.at , www.tmg.at 19.06.2008 12 www.eminate.co.uk/eminate/ 19.06.2008

http://www.clusterland.at/

http://www.tmg.at/

http://www.eminate.co.uk/eminate/


Technopolis Austin (USA) Interesującym przypadkiem jest powstanie Technopolis w Austin (Texas). Bezpośrednią przyczyną powstania klastra był prężny ośrodek naukowy kształ-cący specjalistów inżynierów. Skumulowana wiedza wysokiej klasy specjali-stów przyciągnęła nowoczesny przemysł. W latach 80. minionego wieku znalazło tam zatrudnienie ponad 15 tys. osób. W technopolii zostały zlokalizowane przedsiębiorstwa komputerowe, oprogra-mowania, elektroniki i biotechnologie. Inicjatorem powstania klastra był uni-wersytet. Przedsiębiorstwa uzyskały wsparcie ze strony rządu, inkubatora tech-nologicznego oraz sieci instytucji takich jak firmy prawnicze, ośrodki doradztwa finansowego itd. Przypadek Austin jest niemal akademickim przykładem osią-gania sukcesu w wyniku współpracy przedsiębiorców, świata nauki, samorządu lokalnego, władz stanowych, rządu USA oraz konsekwentnej polityki wspiera-nia rozwoju13. Telecom City (Szwecja) Region Blekinge w południowej Szwecji w latach 80. miał olbrzymie pro-blemy z bezrobociem. Gospodarka regionu opierała się na przemyśle metalo-wym. Dzięki zaangażowaniu pracowników uniwersytetu, przedsiębiorców i władz lokalnych rozwinięto technologie informacyjne i komunikacji (ICT). Głównym architektem klastra był P.Eriksson. Dzięki jego zaangażowaniu oraz T. Dalka powstało Centrum Software`owe Blekinge, a rok później (1990 r.) Uniwersytet Blekinge kształcący specjalistów z zakresu ICT. Po trzech kolejnych latach powstała Telecom City, Rada Rozwoju Blekinge, szkoła zawodowa oraz organizacja IT Blekinge for IT In Wide Socie-ty promująca technologie informacyjne. W klastrze obok dużych przedsię-biorstw występują niewielkie firmy (często rodzinne). W regionie Karlskrony 17% czynnych zawodowo mieszkańców zatrudnionych jest w ICT. Aktualnie Blekinge jest regionem o najwyższej stopie wzrostu w Szwecji14. Sygnalizowa-ne są także ujemne skutki związane z podziałem społeczeństwa na osoby osiąga-jące zyski z tytułu powiązań z klastrem oraz grupy osób pracujących poza ob-szarem działań podnoszących poziom życia lokalnej społeczności. Klaster Dolina Krzemowa (USA) Jest to bodaj najsłynniejszy klaster na świecie, zajmujący powierzchnię 300 mil kwadratowych pomiędzy Palo Alto i San Jose w Kalifornii. Początek kla-

13 www.klastry/pl/index _ 19.06.2008 r. 14 T. Brodzicki, Klastry. Innowacyjne wyzwania dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004, s. 30.

http://www.klastry/pl/index


strowi dał w 1912 r. wynalazek Lee de Foresta w postaci wzmacniacza, który przyczynił się do rozwoju telekomunikacji. W roku 1938 William Hewlett i Da-wid Pacard, dwaj studenci Uniwersytetu w Stanford, założyli firmę, zajmującą się innowacyjnymi technologiami. W 1955 roku rozpoczęto produkcję półprze-wodników. Przemysł zbrojeniowy i kosmiczny zgłaszał olbrzymie zapotrzebo-wanie na elektronikę, co stymulowało rozwój klastra w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku. W Dolinie Krzemowej występują silne po-wiązania sieciowe, poparte często związkami rodzinnymi, co sprzyja szybkiej dyfuzji wiedzy. Aby zapobiegać podziałom wśród uczestników klastra − lokalną społecznością, przedsiębiorcami i rządem stanowym − w latach osiemdziesią-tych powołano do życia organizację non-profit Joint Venture: Sillicon Valley Network. Swoje pierwsze kroki w klastrze stawiały takie firmy jak Google i Netscape15. Plastikowa Dolina (Francja) We Francji, tuż przy granicy ze Szwajcarią, na obszarze 490 km² w basenie Oyonnax usytuowała się Plastikowa Dolina. Miejscowa ludność już 1500 lat wcześniej wykazała się przedsiębiorczością, produkując grzebienie do włosów z drewna i rogów. Przez setki lat rzemieślnicy z Oyonnax wykonywali akcesoria fryzjerskie, aż do czasu, gdy moda damska zaczęła preferować krótkie włosy. Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku oznaczały dla setek rzemieślników rozwijanie nowej produkcji z wynalezionego przez Amerykanów celuloidu, w postaci przyborów toaletowych, zabawek, okularów i sztucznej biżuterii. Kolej-ny etap rozwoju klastra to wynalezienie nowego typu surowca − polimerów − oraz opracowanie technologii wtryskowej. Klaster Plastikowa Dolina rozwija się nieprzerwanie od czasu zakończenia II wojny światowej. Aktualnie wartość jej udziału w produkcji Francji sięga 12%. W ponad 1500 przedsiębiorstwach za-trudnionych jest ponad 26 tys. osób, czyli niemal połowa liczby mieszkańców. Przedsiębiorstwa klastra są w stanie opracować nowe projekty produktów, wy-konać odpowiednie oprzyrządowanie, a następnie zrealizować wszystkie fazy przetwarzania polimerów. W ramach klastra pracują firmy zajmujące się recy-klingiem tworzyw, logistyką i handlem. Wyspecjalizowaną kadrę pracowniczą zapewniają pracujące w ramach klastra szkoły zawodowe, szkolnictwo średnie i wyższe, ośrodki szkoleniowe oraz placówki naukowo-badawcze. Na podkre-ślenie zasługuje harmonijna współpraca samorządu gospodarczego w postaci izb handlowych i rzemieślniczych, samorządu lokalnego regionu Rhone−Alpes, władz dystryktu oraz okolicznych miast, a także instytucji rządowych wspierają-cych lokalne inicjatywy16.

15 www.eksportuj.pl/artykul/ 19.06.2008 r. 16 www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id 19.06.2008 r.

http://www.eksportuj.pl/artykul/

http://www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id


Klaster Regionu Veneto (Włochy) Kalstry włoskie (distretti industriali) stanowią ciekawy przykład klastrów kształtujących się przez wieki przy braku ingerencji ze strony władz centralnych i samorządowych. W roku 1991 powstała specjalna ustawa klastrowa, określają-ca klaster jako lokalny system przedsiębiorstw, charakteryzujący się wysoką koncentracją firm związanych z przetwórstwem. Region Veneto opracował wła-sną ustawę, w której klastrem produkcyjnym nazywa koncentrację przedsię-biorstw powiązanych w system produkcyjny i współpracujących z istniejącymi instytucjami wsparcia biznesu w postaci izb handlowych i rzemieślniczych, agencji rozwoju regionalnego, administracji lokalnej, banków oraz zrzeszeń branżowych i wyższych uczelni17. Władze regionu dofinansowują działalność klastrów do 40% wartości przedsięwzięcia. Ustawa Veneto przełamuje pojęcie klastra jako bytu ograniczonego granicami określonego terytorium i specjalizu-jącego się w produkcji podobnych produktów. W rozumieniu tej ustawy klaster jest siecią współpracy nie tylko zakładów produkcyjnych, ale także firm do-stawczych, usługowych, transportowych, projektowych, które tworzą i wzboga-cają łańcuch wartości dodanej. Klaster włókienniczy Biella (Region Piemont) Tworzył się samoistnie przez setki lat, poczynając od hodowli owiec, po-przez przędzenie wełny na kołowrotkach oraz produkcję tkanin i prostej odzie-ży. Dzisiaj klaster w prowincji Biella to nowoczesny ośrodek produkcji tkanin dla potrzeb wysmakowanej, modnej odzieży, tkanin na odzież ochronną i korpo-racyjną oraz na potrzeby przemysłu samolotowego i motoryzacyjnego18. Znak klastra włókienniczego jest umieszczany na wszystkich materiałach promocyj-nych, informujących o osiągnięciach Bielli w kulturze, nauce, sztuce i technice. Rolę naturalnego koordynatora działań klastra spełnia lokalna izba przemysło-wo-handlowa przy pełnym poparciu samorządu terytorialnego. Klaster Dzianiny z Ludhiany (Indie) Przemysł dziewiarski w Indiach ma podobne problemy jak producenci dzia-nin w Polsce. Poddani są silnej konkurencji importowanych wyrobów z Chin. Aby podjąć skuteczną walkę konkurencyjną 10 000 producentów wyrobów

17 www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id 19.06.2008 r. 18 K. Kubiak, Pouczające lekcje współpracy, „Przegląd − włókno−odzież−skóra,

nr 12/2007, s. 15.

http://www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id


dzianych, 500 firm przetwórczych, 100 producentów maszyn i 200 przędzalni z Ludhiany zatrudniających łącznie 400 000 osób postanowiło utworzyć klaster. Proces tworzenia klastra zapoczątkowała grupa sześciu eksporterów, którzy po-wołali Stowarzyszenie Eksporterów z Ludhiany (APPEAL). Tworzona systema-tycznie sieć pozyskiwała środki na współpracę przy badaniach technicznych, przebudowę profilu produkcji i marketing. Dzięki współpracy w ramach klastra producenci z Ludhiany stali się poważnym eksporterem, skutecznie eliminują-cym z globalnego rynku niezorganizowanych producentów dzianin19. Kolejnym przykładem sprawnego wdrażania klastrów w rozwój gospodarki Indii jest Kla-ster Bangalore. Klaster Bangalore Nazywany jest indyjską Doliną Krzemową. W Bangalore, stolicy stanu Kar-nataka, zamieszkuje 7,1 miliona mieszkańców. Właśnie tutaj swoje miejsce zna-lazło 1500 firm branży IT oraz z sektora elektroniki20. W skład klastra chodzą instytucje rządowe, uniwersytety, producenci, usługodawcy, ośrodki szkolenio-wo-doradcze, izby gospodarcze i stowarzyszenia handlowe. Wpływ na powsta-nie klastra miały decyzje rządowe z lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku, doty-czące ograniczenia w angażowaniu inwestorów zagranicznych na rzecz krajo-wych inwestorów prywatnych. Po wycofaniu się zagranicznych inwestorów branży IT na rynku pojawiła się grupa wysokiej klasy specjalistów od progra-mowania. Część z nich wyjechała do pracy za granicę, ale poważna grupa po uzyskaniu wsparcia gubernatora Karnataki i rządu Indii uruchomiła własne przedsiębiorstwa. W roku 1977 został stworzony Park Elektroniczny, kooperu-jący z firmami i rządem amerykańskim. Gdy rząd amerykański w 1993 roku za-ostrzył przepisy dotyczące udzielania wiz dla obywateli Indii, firmy indyjskie rozwinęły usługi offshoringowe. Zleceniodawcy tego typu usług są zaintereso-wane lokalizacją na terenach wyposażonych w wysokiej klasy specjalistów. Wa-runki takie spełniało Bangalore, gdzie kładzie się nacisk na edukację techniczną i naukę języka angielskiego. Wykształcona i dość tania kadra to największy atut Bangalore.

19 PARP, materiały szkoleniowe „Program szkoleń promujących clustering”

55/PARP/2.3B/2005. 20 M. Ślepko, Klastry gospodarcze w rozwoju regionów. Przykład Bangalore; Master of

Business Administration, nr 1(90), styczeń–luty 2008, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa, s. 48–56.


Technopolis i Medipolis Oulu (Finlandia) „Financial Times” w swoim wydaniu z 9 października 1995 r. klaster w Oulu nazwał Silikonową Dolina Północy (Sillicon Valley of the Noorth). W ciągu niespełna 25 lat ta niezbyt zasobna część Finlandii stała się symbolem nowocze-sności (Nokia) i rozwoju zasobów ludzkich. W wyniku współpracy Uniwersyte-tu w Oulu i VTT Electronics, powstał klaster Technolopolis ICT. Współpraca biznesu i twórców wiedzy zaowocowała nie tylko powstawaniem kolejnych firm, ale także kolejnych klastrów. Medipolis to klaster medyczny i biotechno-logii stworzony we współpracy z uniwersyteckim szpitalem i centrum badaw-czym Kasteli21. Aktualnie organizowany jest klaster medialny. Doświadczenia Oulu wykorzystują inne miejscowości w regionie oraz takie kraje jak Chiny, Rosja, Afryka Południowa, które kupują opracowane pakiety doświadczeń kla-stra. Klaster Dolina Lotnicza (Polska) Klaster zlokalizowany jest w południowo-wschodniej Polsce. Zdecydowana większość firm ulokowana jest w województwie podkarpackim. O lokalizacji klastra zadecydowały niskie koszty pracy, stuletnia historia lotnictwa na tym terenie, Politechnika Rzeszowska z Wydziałem Budowy Maszyn i Lotnictwa, lotnisko o międzynarodowym charakterze oraz przyjazne dla inwestorów śro-dowisko. W kwietniu 2003 r. powołano do życia Stowarzyszenie Grupy Przed-siębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza. Dolinę Lotniczą tworzy około 60 podmiotów gospodarczych i placówek naukowych. Żeby zostać człon-kiem Doliny Lotniczej, potrzebna jest rekomendacja dwóch członków Stowa-rzyszenia22. Klaster automatyki przemysłowej (Gdańsk) Przedsiębiorstwa tworzące klaster automatyki przemysłowej to w większości małe i średnie firmy (tylko dwa przedsiębiorstwa zatrudniają powyżej 500 osób). Łącznie klaster obejmuje około 60 firm pracujących w sferze projekto-wania i wdrażania automatyki przemysłowej, usług serwisowych i handlu. Oce-nia się, że w klastrze zatrudnionych jest około 2200 osób. Ze względu na płytki rynek klaster obsługuje także południową Polskę. Kadra pracująca w przedsiębiorstwach to w większości absolwenci lokalnych uczelni. Rola

21 J. Marszalec, Technopolis Oulu jako przykład parku naukowo-technologicznego; wy-

stąpienie podczas konferencji „Rola inkubatorów technologicznych w rozwoju przedsiębior-czości i globalizacji biznesu”, Łódź 27.09.2007 r.

22 www.dolinalotnicza.pl 20.06.2008 r.

http://www.dolinalotnicza.pl/


uczelni gdańskich i regionalnych ośrodków naukowo-badawczych ma znaczenie decydujące dla rozwoju klastra. Zaczynem formującym klaster były tzw. firmy odpryskowe (spin off), zakładane przez pracowników naukowych. Słabą stroną tego klastra jest małe zaangażowanie przedsiębiorstw w prowadzenie i finanso-wanie badań naukowych oraz nikłe wsparcie ze strony otoczenia biznesowego23. Na uwagę zasługuje ciekawa inicjatywa Austrii, Estonii, Francji, Niemiec, Rumunii, Szwecji i Rosji, które stworzyły Clusters Linker over Europe CLOE (Europejska sieć doskonałości na rzecz zarządzania, współpracy i promocji kla-strów)24. Głównym celem CLOE, współfinansowanego ze środków Interreg IIIC i Europejskiego Funduszu Regionalnego (EFRR), było zainicjowanie europej-skiej sieci klastrów. Niestety projekt trwał tylko do czerwca 2007 r. i nie uczest-niczyła w nim Polska. W najbliższym czasie należy spodziewać się inicjatyw tworzenia klastrów międzyregionalnych oraz międzynarodowych. 2. Podsumowanie W oparciu o przytoczone wyżej przykłady można wyodrębnić trzy rodzaje polityki klastrowej:

wspieranie horyzontalnej i wertykalnej współpracy między przedsiębior-stwami,

wspieranie współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami prowadzącymi prace badawcze oraz placówkami naukowo-badawczymi a przedsiębiorstwami,

wzmacnianie „potrójnej helisy”, czyli współpracy przemysłu, placówek na-ukowo-badawczych, agend samorządowych i rządowych.

Z obserwacji doświadczeń klastrów funkcjonujących w różnych warunkach politycznych, geograficznych, ekonomicznych i społecznych można wysnuć wnioski przydatne w tworzeniu i rozwijaniu klastrów w regionie łódzkim. Klastry stały się podstawowym narzędziem realizacji celów zawartych w Strategii Lizbońskiej oraz rozwoju gospodarczego regionów krajów Unii Eu-ropejskiej. W tej sytuacji wskazane jest zbudowanie własnego, regionalnego programu rozwoju klastrów. Podstawą wyboru kierunków podejmowanych dzia-łań powinna być Strategia Rozwoju Województwa oraz Regionalna Strategia Innowacji. Wybór i wsparcie dla klastrów w żadnym razie nie może być przed-miotem gry politycznej, nie może też służyć interesom grup nacisku. Dlatego konieczne jest analizowanie faktycznych możliwości rozwoju sektora. Doświad-

23 T. Brodzicki, S. Szultka, P. Tamowicz; Polityka wspierania klastrów, IBnGR, Gdańsk 2004 s. 36.

24 Szerzej; PARP , Seria Innowacje 2007, oraz www.pi.gov.pl 19.06.2008 r.

http://www.pi.gov.pl/


czenia regionów europejskich potwierdzają relatywnie szybkie osiąganie sukce-sów przez klastry, które wyrastają z tradycji gospodarczej i skumulowanej wie-dzy mieszkańców. Tworzenie klastrów od zera jest kosztowne nie tylko w przeliczeniu na złotówki. Równie duże straty powstają w sferze kapitału spo-łecznego, ukrytej wiedzy i ducha przedsiębiorczości. Powstawanie klastrów wy-sokiej technologii stanowi okazję do wdrażania innowacyjnych rozwiązań w sektorach tradycyjnych. Te z kolei − podatne na wpływ nowych technologii − są w stanie wywoływać zapotrzebowanie na dalsze prace naukowo-badawcze. Aby zyskać społeczną akceptację i zrozumienie potrzeby uruchamiania kla-strów, niezbędne jest szkolenie uczestników klastra oraz lokalnej społeczności, któ-ra może znaleźć dla siebie miejsce we wzbogacaniu łańcucha wartości dodanej. Dojrzewanie klastrów jest procesem długotrwałym, uzależnionym od otocze-nia i klimatu akceptacji jego działań. W omawianych wyżej przypadkach zwraca uwagę aktywność izb przemysłowo-handlowych, izb rzemieślniczych, zrzeszeń branżowych oraz organizacji technicznych, które pełnią funkcję łącznika spina-jącego kontakty przedsiębiorców, nauki oraz instytucji samorządowych i pań-stwowych. Wydaje się, że organizacje przedsiębiorców naszego regionu w nie-wielkim zakresie wypełniają tę rolę25. Należy podjąć działania zmierzające do rozpoznania dobrych praktyk kla-strowych w kraju i na terenie UE. Wskazane jest, aby w jak najkrótszym czasie organizacje przedsiębiorstw w porozumieniu z samorządem regionu oraz samo-rządami lokalnymi i przedstawicielami placówek naukowo-badawczych zorga-nizowały wyjazdy studyjne wzbogacające wiedzę o funkcjonowaniu klastrów. Jest to o tyle konieczne, że wiedza i znajomość problematyki klastrowej jest wciąż niewystarczająca. Należy kontynuować konferencje i seminaria promujące idee tworzenia i rozwoju klastrów lokalnych i międzyregionalnych rozpoczęte przez Instytut Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI, a wspiera-ne przez Urząd Marszałkowski i Urząd m. Łodzi. Wydaje się, że nadszedł od-powiedni moment na powołanie Forum Klastrów Regionu Łódzkiego przy De-partamencie Przedsiębiorczości Urzędu Marszałkowskiego. Wzorem innych krajów, w regionie łódzkim należy konsekwentnie tworzyć warunki do integracji podejmowanych inicjatyw. W tym celu musi powstać sieć przepływu informacji i transferu technologii. Jest to warunek efektywnej współ-pracy wykorzystującej potencjał techniczny i intelektualny dla rozwoju konku-rencyjności gospodarki regionu.

25 K. Kubiak, Rola samorządu gospodarczego w rozwijaniu konkurencyjności i innowa-

cyjności przedsiębiorstw, [w:] (red.) St. Wykrętowicz, Spór o samorząd gospodarczy w Pol-sce, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2005, s. 113−118.


Bibliografia Brodzicki T., Klastry. Innowacyjne wyzwania dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004. Brodzicki T., Szulika S., Tamowicz P., Polityka wspierania klastrów, IBnGR, Gdańsk 2004. Kubiak K., Rola samorządu gospodarczego w rozwijaniu konkurencyjności i innowacyjności

przedsiębiorstw, [w:] (red.) S. Wykrętowicz, Spór o samorząd gospodarczy w Polsce, Wyższa Szkoła Bankowa, Poznań 2005.

Kubiak K., Pouczające lekcje współpracy, „Przegląd – włókno–odzież–skóra”, nr. 12/2007 Marszalec J., Technopolis Oulu jako przykład parku naukowo-technologicznego; Konferencja

„Rola inkubatorów technologicznych w rozwoju przedsiębiorczości i globalizacji bizne-su’, Łódź 2007.

Matusiak K. R., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości – przesłanki, polityka i insty-tucje, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom–Łódź 2006.

PARP, Innowacje i transfer technologii, Warszawa 2005. PARP, Materiały szkoleniowe. Program szkoleń promujących klastering, 5/PARP/2.3.B/2005. PARP, Europejska sieć doskonałości na rzecz zarządzania, współpracy i promocji klastrów,

Seria Innowacje 2007, Warszawa. Porter M., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. 11.Ślepko M., Klastry gospodarcze w rozwoju regionów. Przykład Bangalore; Master of Bu-

siness Administration, nr. 1(90) styczeń–luty 2008, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa.

Witkowski W., Systemy wspierania innowacji i transferu technologii w krajach UE i w Pol-sce, PARP, Warszawa 2003.

www.ae-network.de/into3.php 19.06.2008 r. www.mobilkarlsruhe.de. 19.06.2008 r. www.cyberforum.de 19.06.2008 r. www.nanomat.de 19.06.2008 r. www.paperprowince.com 19.06.2008 r. www.clusterland.at 19.06.2008 r. www.eminate.co.uk/eminate 19.06.2008 r. www.klastry/pl/index 19.06.2008 r. www.eksportuj.pl/artykul/ 19.06.2008 r. www.dolinalotnicza.pl 19.06.2008 r. www.pi.gov.pl 19.06.2008 r.

http://www.ae-network.de/into3.php

http://www.mobilkarlsruhe.de/

http://www.cyberforum.de/

http://www.nanomat.de/

http://www.paperprowince.com/

http://www.clusterland.at/

http://www.eminate.co.uk/eminate

http://www.klastry/pl/index

http://www.eksportuj.pl/artykul/

http://www.dolinalotnicza.pl/

http://www.pi.gov.pl/

75

Włodzimierz Węglarczyk Przewodniczący Rady Nadzorczej

FOS „POLMO” ŁÓDŹ S.A.

POWIĄZANIA KOOPERACYJNE W STRUKTURACH KLASTROWYCH

1. Kreatywność drogą do nowego zorganizowania działalności gospodarczej „Biznes jest najwyższą formą sztuki. W biznesie materia, z którą pracujemy, jest dynamiczna. Składają się na nią ludzie, idee, kapitał, rynki. Zorganizowanie ich w uprzednio niezorganizowane formy jest procesem, który opiera się na kre-atywności”. Przytoczona wyżej myśl twórcy Windfarms Ltd. w pełni odnosi się do podję-tego wysiłku utworzenia klastra mechatronicznego. Naturalną konsekwencją uruchomienia tego klastra będzie kooperacja produkcyjna firm i jednostek ba-dawczych, które ten klaster utworzą. Firmy klastra mechatronicznego powinny być tak dobrane, aby kooperacja była możliwa, a wspólnie zrealizowane inwestycje zgodne ze strategią klastra, co w dalszej kolejności wzmocni kooperację. Pojęcie kreatywności w biznesie, niezbędnej na etapie tworzenia nowej idei organizacyjnej, musi zawierać w sobie nie tylko element nowości, ale również wymiar tworzenia nowej wartości, za którą konsumenci są gotowi zapłacić. Tą nową wartością w klastrze mechatronicznym może być np. skrócenie cza-su realizacji zamówień, nowoczesność rozwiązania technicznego oraz szereg innych wartości cenionych przez klientów. Kreatywność jest więc procesem formułowania, a następnie wprowadzania w życie nowatorskich idei, które tworzą nową wartość dla konsumentów.


Jeszcze jedno praktyczne spostrzeżenie dotyczące kreatywności – musi ona być widziana jako stały element działalności firmy, a nie jako rezultat przypad-ku lub natchnienia. 2. Skutki niskiego stopnia skooperowania firm Polskie doświadczenia w zakresie form zorganizowania podstawowych skła-dowych biznesu, tj. wspomnianych już ludzi, idei, kapitału i rynków, wskazują na niski poziom kooperacji między firmami, której celem byłoby:

dyfuzja know-how oraz rotacja kadr, zwiększenie produktywności poprzez skupienie zasobów, otwarcie na innowacje i zdolność do ich absorpcji, przyciąganie nowych zasobów i przedsiębiorstw.

Ten niski poziom skooperowania w Polsce procesów wytwarzania, również firm małych i średnich, hamuje ich rozwój i powoduje, że nie są one w stanie znaczącym stopniu wygrywać konkurencji na rynku globalnym. Najczęstsza strategia jaką stosują nasze firmy, to tzw. strategia naśladownic-twa. Oczywiście strategia ta przynosi firmom pewne korzyści, ale czy są one wystarczające? Inną konsekwencją niedostatków w zakresie rozwijania kooperacji jest poku-sa robienia wszystkiego. Prowadzi to do tzw. integracji pionowej. Jedne firmy dokonują integracji w przód, przejmując działalność, którą do tej pory realizo-wali klienci tych firm, inne integrują wstecz, zaczynając wytwarzać to, co do-tychczas nabywali u swoich dostawców. Wynikiem tego jest utracenie zdolności do elastycznej specjalizacji, wysokiej produktywności, kreowania innowacyjno-ści, a co za tym idzie − utraty przewagi kosztowej. Można mnożyć przykłady firm, w których wykorzystanie części majątku trwałego (maszyn, urządzeń) nie przekracza 30% ich rzeczywistych zdolności produkcyjnych. Przyczyn tego stanu należy upatrywać na wielu płaszczyznach i nie jest mo-im celem ich analiza. Jest nim natomiast przedstawienie spostrzeżeń i sugestii, które być może przyczynią się do wzrostu poziomu skooperowania procesów wytwarzania, przynajmniej w dziedzinie, słusznie uznawanej za nauko-chłonną i innowacyjną, jaką jest mechatronika.

W. Węglarczyk, Powiązania kooperacyjne w strukturach klastrowych 77

3. Powiązania sieciowe firm szansą na wyższy poziom kooperacji i wzrost nowoczesności i produkcji Promowane obecnie w Polsce klastry, szczególnie klastry przemysłowe, stwarzają niepowtarzalną okazję do takiego zorganizowania sektora mechatro-nicznego, którego jedną z głównych sił napędzających rozwój będzie koopera-cja. To właśnie w ramach klastra opartego na nieformalnych więzach i wzajem-nym zaufaniu istnieje możliwość wykreowania takiego poziomu niezawodności, który z kooperacji uczyni źródło postępu i sukcesu zaangażowanych w klastrze przedsiębiorstw. Uruchamiając kooperację w klastrze, należy dokonywać jej zgodnie z przyję-tymi powszechnie definicjami tych struktur. Chodzi tutaj przede wszystkim o ścisłe współdziałanie firm produkcyjnych z szeroko rozumianym zapleczem ba-dawczo-rozwojowym i nauką reprezentowaną przez uczelnie wyższe. Zebrane doświadczenia wykazują, że wiele innowacyjnych pomysłów ma źródło w przedsiębiorstwach i są one kierowane do opracowania przez ludzi na-uki. Na obecnym etapie można zaobserwować, że wiedza i umiejętności kadry naukowej są wykorzystywane wówczas, gdy druga strona – przemysł posiadają-cy bardzo nowoczesną bazę wytwórczą − nawiązuje stałą współpracę, udostęp-niając ową bazę do przeprowadzania wdrożeń. Równolegle wypada zauważyć, że przedsiębiorcy pilnie oczekują oryginal-nych technologii i innowacyjnych rozwiązań, których źródłem mogą być insty-tuty uczelniane oraz inne jednostki badawczo-rozwojowe. Przedstawiciele dziedzin wchodzących w skład mechatroniki powinni w try-bie pilnym podjąć inicjatywę budowy klastra. Potrzeba ta wynika z tego, że me-chatronika jest dziedziną dynamicznie rozwijającą się w krajach przodujących w gospodarce światowej. Polacy, aspirując do czołówki gospodarczej Europy, muszą znaleźć i zbudo-wać swoje centrum przewagi konkurencyjnej – wiele wskazuje na to, że może to być rozwój mechatroniki. 4. Wymogi rynku – nowoczesna kooperacja Kooperacja realizowana w strukturze klastra oparta na wzajemnym zaufaniu oraz motywowana pragnieniem osiągnięcia sukcesu w biznesie daje olbrzymie możliwości w szybko zmieniającym się otoczeniu. Jeśli uświadomimy sobie, że w obecnym czasie produkty i usługi stają się z dnia na dzień coraz bardziej skomplikowane, a rynek zmienia się w gwałtownym tempie, zrozumiemy, że


tylko z tych powodów musi ulec skróceniu okres badań i rozwoju oraz cykl pro-dukcyjny. Jak sobie wyobrazić sprostanie takim wyzwaniom bez doprowadzonej do perfekcji specjalizacji?! Trudno jest być wyspecjalizowanym w wielu dziedzi-nach produkcji, np. mechanice, elektrotechnice, informatyce. Każdy światły przedsiębiorca zgodzi się z tym, że o wiele łatwiej będzie zre-alizować produkcję skomplikowanych wyrobów, jeśli skorzysta się z wyspecja-lizowanych firm, które będą skooperowane. Łatwiej bowiem jest zbudować więzy kooperacyjne, niż osiągnąć wysoką specjalizację w wielu dziedzinach. Biorąc pod uwagę fakt, że mechatronika jest synergią różnych dziedzin tech-niki, można wnioskować, że struktura klastra jako sieci powiązanych ze sobą firm idealnie odpowiada wymogom, jakie stawia współczesny rynek. Klaster umożliwia dodatkowe synergie, choćby na drodze do obniżki kosztów i osią-gnięcia przewagi nad konkurencją. Wymogi konkurencji wymuszają dostarczanie produktów finalnych coraz szybciej, kooperacja wydaje się być najlepszym rozwiązaniem by temu sprostać. Pośpiech, który zdominował dzisiaj świat, wymaga od firm jeszcze jednej waż-nej cechy określanej mianem zwinności. Celem zwinnej produkcji jest tworzenie zwiększonej wartości dla klienta poprzez zwiększenie wyboru i dopasowanie produktu do indywidualnych potrzeb klienta oraz oferowanie produktów speł-niających wszystkie, a nie tylko niektóre jego potrzeby. Wymóg zwinnej produkcji wymaga realizowania jej przez grupy przedsię-biorstw wspólnie pracujących nad spełnieniem potrzeb danego klienta. Takie grupy wzajemnie dopełniających się firm są w stanie sprostać skomplikowanym zamówieniom, które często wymagają jednoczesnego użycia kilku technologii. Grupy te to klastry. W szybko zmieniającej się gospodarce przetrwają te firmy, które będą umia-ły porozumieć się, skooperować produkcję i ciągle się uczyć, gdyż realizacja nowych pomysłów wymaga mieszanki coraz to nowych umiejętności. 5. Projekt modelu uproszczonej kooperacji klastra Każda firma zachowuje pełną autonomię. Realizuje zamówienia zebrane z rynku na własne ryzyko. Dokonuje sprzedaży po uzyskanych na rynku cenach. Za usługi kooperacyjne płaci wg cen wynegocjowanych z kooperantem. Oferty na kooperację zbiera od firm klastra, ale również od firm, których w klastrze może nie być. Wybiera najkorzystniejszy dla siebie wariant cenowy, jakościo-wy, terminowy.

79 W. Węglarczyk, Powiązania kooperacyjne w strukturach klastrowych


Kierunki nawiązywania kooperacji mogą być dowolne. Jeśli np. firma infor-matyczna będzie miała pomysł oraz rynek na produkty gotowe (maszyny) − własne, bądź uzyskane z zaplecza naukowo-badawczego − może wykorzystując technologię cybernetyczną zlecić wykonanie tych produktów w klastrze i poza nim − wg kryterium własnej efektywności. Firmy klastra wykorzystują specjalizację poszczególnych firm, korzystają z równoległego w czasie wykonania produkcji, mają możliwość wykorzystania wszelkich możliwych synergii płynących z mechatroniki oraz synergii organiza-cyjno-kooperacyjnych. Specjalizacja umożliwia szybkie wykonanie przyjętych zleceń przez każdą z firm. Wzajemne poznanie możliwości firm klastra pozwala na wykorzystanie tej wiedzy przy budowaniu portfela zamówień. Każda firma klastra może pozyski-wać produkcję dla pozostałych firm, zlecając jej realizację wg specjalizacji. W ramach dobrej współpracy i wzajemnego zaufania można korzystać z doradz-twa pozostałych firm. Kooperujące firmy mają szansę realizować wspólne projekty inwestycyjne oraz zakładać nowe firmy, np. wspólne B+R, marketingowe, handlowe, wszyst-ko zgodnie z zasadą korzyści i rachunku efektywności. 6. Podsumowanie Firmy tworzące klaster mechatroniczny kooperując ze sobą, muszą jednocze-śnie być konkurencyjne wewnątrz klastra, jak również w szerszym otoczeniu. Wewnątrzklastrowa kooperacja i konkurencja jest niczym innym jak współpracą z konkurencją stanowiącą sedno konceptu klastra. Ta jednoczesna współpraca i konkurencja to koopetycja. Jej celem jest osiągnięcie przewagi na rynku glo-balnym. Wyjście z zaścianka to ambitne zadanie dla firm klastra mechatronicz-nego. Żadna firma nie posiada ani czasu, ani środków niezbędnych do uczenia się wyłącznie na własnych błędach. Najtańszym źródłem poprawy efektywności jest wykorzystywanie doświadczeń innych. Narzędziem realizacji powyższego postulatu jest benchmarking, określany jako systematyczna metoda mierzenia oraz porównywania sposobów działania firm w stosunku do liderów. Wynikiem benchmarkingu jest twórcza adaptacja najlepszych wzorów innych firm, owocująca większą efektywnością działania. Wykorzystywanie koopetycji w klastrze powinno być postrzegane za pośred-nictwem trzech elementów:

wzrostu produktywności firm w danym rejonie geograficznym, wspomagania kierunku i tempa innowacyjności, stymulowania tworzenia nowych przedsiębiorstw w obrębie klastra.

Beata Ostrowska Centrum Edukacji

i Technologii Komputerowej BROst

WYKORZYSTANIE PLATFORMY INFORMACYJNEJ DLA ROZWIJANIA

ZWIĄZKÓW NAUKI Z BIZNESEM

Rozwój gospodarczy w ostatnich latach to absolutna dominacja gospodarki wolnorynkowej. Dokonujące się w tej sferze dynamiczne przemiany wymuszają stopniowo na przedsiębiorstwach działania podnoszące ich konkurencyjność. Nowoczesne technologie i produkty, będące głównym orężem w bataliach o rynki, są w tym aspekcie postrzegane jako wynik twórczej kumulacji wiedzy interdyscyplinarnej. Takie podejście implikuje poszukiwania dróg do wzrostu innowacyjności. Bardzo istotną jest współpraca firm z ośrodkami badawczymi, owocująca pozyskaniem nowych technologii i implementacją innowacyjnych rozwiązań. Wprowadzanie na rynek nowych produktów, usług i technologii to efekt współpracy świata nauki i biznesu. W zakresie możliwości wynikających z nawiązywania współpracy miedzy nauką a biznesem wskazać należy: 1. W sferze biznesu:

rynkowe wdrożenie opracowań naukowych; wykorzystanie wiedzy naukowej w testach, ekspertyzach, badaniach zleconych;

oszczędności kosztów związane z wykorzystaniem uniwersyteckiej, specjalistycznej aparatury;

większe szanse we wspólnym aplikowaniu o środki unijne; możliwość rozwoju firm w oparciu o odkrycia i kluczowe trendy w da-nej dziedzinie oraz przy efektywniejszym docieraniu do informacji;

pozyskiwanie praw do wynalazków, metod, produktów; współpraca nawet w najbardziej niszowych dziedzinach.

2. W sferze nauki: wsparcie finansowe dla rozwoju badań podstawowych;


82

wsparcie w dydaktyce, m.in. możliwość bardziej elastycznego kształto-wania programów nauczania i staży;

stymulowanie rozwoju nauki w oparciu o najnowsze tendencje gospo-darcze;

rozwój przedsiębiorczości akademickiej; większe szanse we wspólnym aplikowaniu o środki unijne.

3. W sferze społecznej: wprowadzenie na rynek nowych produktów podwyższających jakość życia (np. leki, metody diagnostyczne, nowe materiały, pro-ekologiczna energia i wiele innych);

konkurencyjność na rynku międzynarodowym; rozszerzony rynek pracy, przeciwdziałający migracjom wykształconych kadr;

prestiż miasta, regionu, kraju jako miejsc dynamicznego rozwoju tech-nologicznego i społecznego;

wzrost zamożności społeczeństwa. Jednak w Polsce próby nawiązania współpracy między nauką a biznesem nie są podejmowane często – obok przeszkód praktycznych istnieją również prze-szkody nieformalne – stereotypy, których ofiarami są obie strony. Aż 40% przedsiębiorstw nie próbowało nigdy korzystać z pomocy ośrodków nauko-wych. Tylko około 9% przedsiębiorstw inwestuje w działalność badawczo-rozwojową, a liczba zgłaszanych patentów kształtuje się na poziomie 2,7 paten-tów na 1 mln mieszkańców, gdy w Europie 133,6. Wiele jest tego przyczyn m.in. brak uregulowań prawnych promujących współpracę, brak odpowiedniej oferty współpracy, niedostateczna informacja czy tez brak zainteresowania współpracą ze strony naukowców. Z raportu opra-cowanego w listopadzie 2006 roku przez Agencję Badawczą ARC Rynek i Opi-nia pt. „Bariery Współpracy Przedsiębiorców i Ośrodków Naukowych” na zle-cenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wynika jednoznacznie, że jedną z ważniejszych przyczyn braku współpracy świata nauki i biznesu jest brak kompetentnych pośredników we współpracy obu tych środowisk oraz od-powiednich, ogólnodostępnych baz danych. Zarówno przedstawiciele świata nauki, jaki i biznesu, wskazują tę przyczynę, jako jedną z ważniejszych barier. Jak podkreślano ze strony przedsiębiorców – obecnie wiedzę na temat prowa-dzonych prac naukowych świat biznesu zdobywa przede wszystkim z inicjatywy samych naukowców, którzy w poszukiwaniu sponsorów swoich badań i prac sami komunikują się z przedsiębiorcami. Taki sposób informowania powoduje, że świat biznesu dowiaduje się tylko o niewielkiej liczbie prac badawczych – tylko tych, których autorzy zdecydują się na kontakt z przedsiębiorcami (doty-czy to jednak najbardziej przedsiębiorczych pracowników nauki). Fakt ten sta-

B. Ostrowska, Wykorzystanie platformy informacyjnej dla…

83

nowi, iż świat biznesu często nie wie o możliwościach i zaletach wdrażania in-nowacyjnych projektów wprost do działalności biznesowej. Podobnie zagadnie-nie to widzi środowisko naukowe-jak wskazują autorzy raportu 25% opinii tego środowiska wskazuje na brak właściwych pomostów. Główne problemy, jakie w badaniu wskazali przedstawiciele świata nauki to:

brak sponsorów, brak zainteresowania ze strony przedsiębiorców, brak dostatecznych zachęt ze strony władz państwowych, brak kompetentnych pośredników we współpracy nauki i biznesu, przepisy prawne, brak wiedzy/umiejętności w jaki sposób to robić, niedostateczna instytucjonalizacja współpracy, brak środków finansowych, sytuacja gospodarcza Polski.

Z punktu widzenia przedsiębiorców dla lepszego nawiązania kontaktu i współpracy z naukowcami lub ośrodkami naukowymi bardzo ważna są plat-formy internetowe współpracy (giełda – baza), w których gromadzi się wiado-mości i związane z tym wyniki badań na temat obecnie prowadzonych i budo-wanych projektów prac naukowych, a także firm lub instytucji zainteresowa-nych konkretnymi rezultatami badań naukowych. Mimo że nie zastępują one klasycznego spotkania face-to-face, to w sposób permanenty są w stanie propa-gować informacje i umożliwiają ich wstępną selekcję. Efektywne wykorzystanie tych możliwości w działaniu, oznaczające dostęp do informacji skoncentrowanej na wynikach, jest podstawowym źródłem tworzenia trwałych przewag. Jako przykłady portali tego typu wymienić należy:

http://www.nauka-biznes.org.pl http://www.naukaibiznes.wisz.edu.pl/podstrona.php?id=1 http://www.connectionpoint.pl/oferta_pontia.php http://www.cittru.uj.edu.pl http://www.loriswizja.pl

http://www.nauka-biznes.org.pl/

http://www.naukaibiznes.wisz.edu.pl/podstrona.php?id=1

http://www.connectionpoint.pl/oferta_pontia.php

http://www.cittru.uj.edu.pl/

http://www.loriswizja.pl/


84

Rysunek 1

http://www.nauka-biznes.org.pl

Rysunek 2





85

Rysunek 3


Rysunek 4

http://www.cittru.uj.edu.pl


http://www.cittru.uj.edu.pl/


86

Rysunek 5

http://www.loriswizja.pl Spośród przedstawionych powyżej rozwiązań portalem kategorii WEB 2.0, który można porównać do popularnych i aktywnych struktur społecznościowych jest jedynie www.nauka-biznes.org.pl. Ten pilotażowy projekt platformy trans-feru wiedzy pomiędzy sektorem badawczo-rozwojowym a przedsiębiorstwami jest portalem internetowym z agregacją informacji w systemie bazodanowym. W ramach systemu jego beneficjenci mogą komunikować się ze sobą używając dostępnych poprzez niego środków rozgłaszania i przekazu: interaktywnych stron WWW, poczty elektronicznej, list dyskusyjnych, systemu zapytań. Prowa-dzone serwisy tematyczne, tworzone na podstawie wypadkowej działań benefi-cjentów, zawierają dane technologiczne i biznesowe (w tym przykłady wdrożeń, metodyki, opisy działań). Wydajny system zapytań portalu zapewnia szybki do-stęp do informacji interdyscyplinarnych. Na bieżąco tworzona jest i udostępnia-na kompleksowa baza informacyjna dla użytkowników sieci, partnerów opra-cowujących i realizujących działania promującej innowacyjność, a także dane związane z działaniami innowacyjnymi w regionie (np. informacje o szkole-niach, seminariach w kraju i za granicą, możliwościach finansowania rozwiązań innowacyjnych, poszukiwaniu partnerów). Niestety nie są te funkcjonalności w pełni wykorzystywane. Nie ma wyraźnego zainteresowania sfery nauki uży-

http://www.loriswizja.pl/



87

ciem portalu do propagowania swych osiągnięć. Nie ma istotnego wzrostu licz-by przyciągających potencjalnych partnerów abstraktów, artykułów, które prze-cież są publikowane na ograniczonych sektorowo seminariach i konferencjach, mimo, że na portalu są zaimplementowane proste edytory WYSIWYG pozwala-jące wprost przekopiować tekst z edytora na stronę portalu.

Rysunek 6 Typowe dla narzędzi portalu www.nauka-biznes.org.pl

rozwiązania edycji treści.

Zarejestrowany użytkownik portalu ma wiele możliwości, z których do za-sadniczych należy dodawanie ogłoszeń i ich pełną edycję oraz ich komentowa-nie w zależności od posiadanych uprawnień. Umieszczenia ogłoszenia skutkuje wysłaniem informacji o pojawieniu się ogłoszenia na portalu do wszystkich zarejestrowani użytkownicy portalu, którzy działają w jednej z zaznaczonych branż. Mogą na nie odpowiedzieć kontaktując się bezpośrednio z autorem lub skomentować je na portalu. W dziale forum, gdzie umieszczane są ogłoszenia informujące o zapotrzebowaniu lub oferowaniu innowacyjnego rozwiązania, każdy zarejestrowany użytkownik ma możliwość dodawania komentarzy do tych ogłoszeń.



88

Rola eksperta umożliwia odpowiadanie na pytania zadawane przez innych użytkowników portalu (konsultacje). Użytkownik dostaje do swojej dyspozycji dział, gdzie inni użytkownicy mogą zadawać pytania z dziedziny, w jakiej jego wiedza może być innym przydatna. Użytkownik z takimi uprawnieniami ma do dyspozycji własną „gałąź” w drzewku menu nawigacyjnego strony. Może tam umieszczać swoją treść (ar-tykuły, publikacje itp.) związaną tematycznie z tematyką portalu. Organizacje zarejestrowane na portalu mogą skorzystać z generatora firmo-wych stron internetowych oraz z serwisu pocztowego dla każdego ich zareje-strowanego przedstawiciela. Użytkownicy z zarejestrowanych organizacji mają dostęp do zaimplementowanego na portalu systemu nauczania zdalnego, który będąc naturalnym medium transferu wiedzy z sektora naukowo-badawczego do sfery działalności gospodarczej jest także kolejnym elastycznym sposobem umożliwiającym instytucjom biznesowym prezentację swoich możliwości. W 2 lata po zakończeniu projektu działający portal jest stabilną i wiarygodną wirtualną platformą, która tworzy warunki dla skutecznej wymiany informacji pomiędzy jednostkami naukowymi a biznesem. Adresując działania do przed-siębiorców, uczelni wyższych, jednostek naukowo-badawczych, pracowników naukowych i pojedynczych twórców oraz instytucji otoczenia biznesu portal www.nauka-biznes.org.pl pozwala im na:

stworzenie sieci współpracy umożliwiającej efektywne połączenie i wykorzystanie potencjału przedsiębiorstw, uczelni wyższych, jednostek na-ukowo-badawczych, pracowników naukowych, pojedynczych twórców oraz instytucji otoczenia biznesu;

usprawnienie i polepszenie komunikacji pomiędzy przedsiębiorstwami, uczelniami wyższymi i ośrodkami badawczymi, pracownikami naukowymi i pojedynczymi twórcami;

ułatwienie przedsiębiorcom tworzenia, transferu i dyfuzji nowoczesnych rozwiązań poprzez dostęp do bazy projektów zawierającej wszystkie możli-we informacje na temat prowadzonych obecnie prac, powstałych już badań oraz przygotowań związanych z planowanym rozpoczęciem projektów w dziedzinie mechatroniki;

podniesienie jakości zarządzania dorobkiem polskiej myśli naukowej po-przez stworzenie sprawnych mechanizmów dostępu do informacji;

wzajemne zbliżenie uczelni, ośrodków badawczych i sektora biznesu w dzie-dzinie B+R



połączenie słowa mecha (od mechaniki) i słowa tronika (od elektroniki)1. Inaczej mówiąc japońska firma chciała podkreślić, że w rozwiniętych technologicznie pro-duktach musi wystąpić bardzo ścisłe połączenie tych dwóch elementów i niemoż-liwe staje się określenie ich wzajemnych granic[3]. Znaczenie słowa mechatronika przebyło w kolejnych latach znaczącą ewolucję, jednocześnie można zauważyć mnogość stosowanych definicji. Rozwój technik informatycznych spowodował, że oprócz mechaniki i elektroniki, w definicji me-chatroniki pojawiła się również informatyka (rys. 1).

Rysunek 1 Kluczowe elementy mechatroniki

Źródło: [6]. Jedna z precyzyjnych definicji została podana w roku 1990: „mechatronika jest to technologia, która łączy mechanikę z elektroniką i technologiami informatycz-nymi, by uformować funkcjonalną interakcję i przestrzenną integrację w kompo-nentach, modułach, produktach i systemach” [5]. Ogólną akceptowalną definicją jest definicja sformułowana przez IRDAC (the Industrial Research and Development Advisory Committee of the European Un-ion). Termin „mechatronika” określa synergiczną kombinację mechaniki pre-

1 Firma Yasakawa zastrzegła słowo mechatronika jako znak towarowy w 1971 roku, jednak-

że duża popularność tego określenia, szeroka akceptacja i powszechność jego używania w żar-gonie technicznym spowodowała, że firma Yasakawa zrzekła się swoich praw w 1982 roku [4].

S. Wiak, K. Smółka, Mechatronika – kształcenie multidyscyplinarne… 91

cyzyjnej, elektronicznego sterowania i systemowego myślenia przy projektowa-niu produktów i procesów produkcyjnych [5]. Powyższa definicja została również przyjęta przez International Federation for the Theory of Machines and Mechanism [1]. Esencją tej definicji jest podejście systemowe, co oznacza, że system jest zapro-jektowany i zoptymalizowany jako całość, a nie w kolejnych etapach. W związku z tym inżynier mechatronik powinien posiadać bardzo rozległą i specyficzną wiedzę. Mechatronika narzuca wręcz pracę zespołową przy projektowaniu. Specjaliści z różnych dziedzin: mechaniki, elektroniki, sterowania i technik informatycznych powinni ze sobą współpracować na każdym etapie tworzenia przyszłego produktu. Dokładna definicja mechatroniki nie jest możliwa, ani szczególnie pożądana, po-nieważ mechatronika jest wciąż nową, szybko rozrastającą się dziedziną nauki, a zatem sztywne ujęcie w ramy definicji mogłoby ją zbytnio ograniczyć [7]. Coraz nowsze dziedziny nauki, rozwój techniki i nowe potrzeby powodują, że znany diagram z rys. 1 zostaje obecnie zastąpiony bardziej rozbudowanymi schematami opisującymi zagadnienia związane z mechatroniką, jak na przykład ten przedstawiony na rys. 2.

Rysunek 2 Jeden z wielu diagramów określający dziedziny związane z mechatroniką

Źródło: [1].

Metrologia

Optyka Informatyka

Mechanika

Automatyka Elektronika

MECHATRONIKA

Projektowanie Wytwarzanie

Elektrotechnika

1. Mikromechanika 2. Inżynieria sprzętu precyzyjnegoi elektronicznego

9. Automatyka przemysłowa 3. Biocybernetyka i

inżynieria biomedyczna

8. Robotyka

7. Inżynieria jakości 5. Techniki multimedialne

4. Inżynieria fotoniczna

6. Przemysłowe techniki pomiarowe

Zarządzanie Marketing Transfer Edukacja


Olbrzymia liczba produktów z ostatnich lat integruje elementy mechaniczne, elektroniczne i informatyczne, choć były zaprojektowane i stworzone przez inży-nierów formalnie nie związanych bezpośrednio z mechatroniką. Okazuje się, że nowoczesne metody projektowania, teraz określone jako element specjalności me-chatroniki, są naturalnymi, istniejącymi procesami projektowania. Oczywiste jest, że środowiska akademickie są bardzo zainteresowane zrozumieniem i wyjaśnie-niem współczesnego procesu projektowania technicznego w celu zdefiniowania, sklasyfikowania, połączenia wiele aspektów projektowania produktu w koherentną całość [3]. Kształecenie w zakresie mechatroniki dostarcza zatem nowej edukacyjnej ścieżki. Na całym świecie mechatronika jest traktowana, jako żywy obszar bada-nia. Kursy z nią związane są już oferowane przez wyższe uczelnie. Na temat me-chatroniki powstaje wiele publikacji naukowych, wydawane są książki na ten te-mat2, organizowane są również prestiżowe konferencje, które cieszą się dużym zainteresowaniem. 2. Produkty mechatroniczne Kluczowymi zagadnieniami mechatroniki są: modelowanie fizycznych syste-mów, sensory i aktuatory, komputery i systemy logiczne, obwody i systemy oraz oprogramowanie i zarządzanie danymi [3]. Mechatronika jest przede wszystkim rezultatem zastosowania systemów informatycznych w systemach fizycznych [8]. Kierując się takim podejściem, można przedstawić kluczowe elementy mechatro-niki. System fizyczny (blok kropkowany na rys. 3) składa się zarówno z systemów: mechanicznego, elektrycznego i komputerowego (elektronicznego), jak również z zespołu sensorów, aktuatorów i interfejsu czasu rzeczywistego. Należy zwrócić uwagę, że blok określany tutaj jako mechaniczny często składa się z innych ele-mentów niż tylko komponenty ściśle mechaniczne. Mogą tu być również elementy hydrauliczne, termiczne, akustyczne, chemiczne, optyczne i wiele innych. Do historycznie pierwszych maszyn o strukturze mechatronicznej zalicza się obrabiarki sterowane numerycznie oraz roboty przemysłowe, jako skutek narodzin techniki cyfrowej (1950 r.). W 1952 roku fima Cincinati razem z Massachusetts Institute of Technology uruchomiła pierwszą frezarkę ze sterowaniem numerycz-

2 Rynek polski jest pod tym względem dość ubogi. Obecnie dostępne są trzy pozycje: Hei-

mann Odo, Gerth Wilfried, Popp Karl, Mechatronika. Komponenty metody przykłady, PWN, Warszawa 2001; Mechatronika − podręcznik, szkoła średnia, Rea 2002; J. Turowski, Podstawy mechatroniki, WSHE, Łódź 2008. Wszystkie pozycje znakomicie nadają się do nauczania me-chatroniki na poziomie szkół średnich. Wśród książek zagranicznych wyróżnia się olbrzymim zakresem tematycznym pozycja: R. H. Bishop (ed.), The Mechatronics Handbook, CRC Press LLC 2002 (dostępna w BGPŁ).


nym NC (Numerical Control) służącą do produkcji śmigieł helikoptera [9, 10]. Około roku 1970 opracowano pierwszą obrabiarkę ze sterowaniem CNC (Compu-ter Numerical Control) − wiertarko-frezarka sterowana w 5 osiach. W 1962 r. w USA zbudowano pierwsze dwa roboty do zastosowań produkcyjnych: Unimate 1900 i Versatran Model C [9].

Rysunek 3. Mechatronika jako system

Wielokrotnie opisywany w literaturze przykład czołowego urządzenia mechtro-nicznego − hamulca z systemem ABS (pierwszy patent na urządzenie przeciwdzia-łające blokowaniu się hamulców otrzymała firma Bosch w 1936 r., system ABS zastosowano po raz pierwszy w 1978 r. w mercedesie 350 SE oraz BMW 733i) − powstawał przez kilka lat i jest przykładem ewolucyjnego rozwoju produktu, w którym niezmienną pozostała funkcja główna, a doskonalono zakres integracji funkcjonalnej i konstrukcyjnej, wynikający z postępu w dziedzinie sterowań kom-puterowych oraz sensorów [9]. W latach siedemdziesiątych, JSPMI (the Japan Society for the Promotion of Ma-chine Industry) sklasyfikowało produkty mechatroniczne w cztery kategorie [3]: 1. Produkty mechaniczne z włączoną elektroniką w celu zwiększenia funkcjonal-

ności urządzenia, np. numerycznie kontrolowane oprzyrządowanie w maszy-nach przemysłowych.

2. Tradycyjne systemy mechaniczne ze znacząco rozbudowanymi, wewnętrznymi elementami elektronicznymi. Zewnętrzny interfejs pozostaje niezmieniony. Przykładem może być współczesna maszyna do szycia.

3. Systemy, które zachowują funkcjonalność tradycyjnego, mechanicznego syste-mu, ale wewnętrzne elementy dotychczas mechaniczne są zastąpione przez układy elektroniczne. Przykładem może być cyfrowy zegarek.

4. Systemy, które już od początku są projektowane poprzez współdziałanie syste-mów mechanicznych i elektronicznych zintegrowanych w jeden spójny system. Przykładem mogą być fotokopiarki czy inteligentne pralki.


Obecnie urządzenia mechatroniczne można więc spotkać prawie we wszystkich dziedzinach techniki. Strukturę mechatroniczną mają zarówno złożone systemy technologiczne, maszyny rolnicze i drogowe nowej generacji oraz wielkogabary-towe systemy i linie produkcyjne, jak również skanery, plotery, drukarki, współ-czesne małe kamery wideo i aparaty fotograficzne. Do produktów mechatronicz-nych zaliczymy zarówno nowoczesne elektronarzędzia (wiertarka z inteligentnym systemem nastawiania prędkości i momentu obrotowego), obrabiarki sterowane numerycznie, roboty i manipulatory, jak i artykuły powszechnego użytku, takie jak: waga elektroniczna, pralka automatyczna czy maszyna do szycia. Producenci samochodów prezentują coraz częściej mechatroniczne auta wyposażone w skomplikowane systemy wykonawcze, programowane i sterowane komputero-wo [9, 10]. Największym mechatronicznym urządzeniem na świecie jest prawdopodobnie system otwierający i zamykający drogę wodną do portu w Rotterdamie, gdzie ele-menty układu śluzy mierzą ponad 300 metrów długości [10]. Najmniejszymi pro-duktami mechatronicznymi są zapewne urządzenia MEMS (Micro-Electro-Mechanical-System). Ich wymiary mogą nie przekraczać kilkudziesięciu mikrome-trów, a mimo to mogą zawierać w swojej budowie zarówno elementy mechanicz-ne, hydrauliczne, optyczne itp., jak i zaawansowane układy elektroniczne związane ze sterowaniem takiego urządzenia [11]. Przykładem takiego mikromechatronicz-nego urządzenia może być akcelerometr MEMS, używany do wyzwalania podu-szek powietrznych w samochodach, lub głowica współczesnej drukarki atramen-towej. Systemami mechatronicznymi są również zawieszone w przestrzeni satelity i stacje kosmiczne [10]. Urządzenia mechatroniczne są zintegrowanymi zespołami elementów składo-wych i podzespołów spełniających różne funkcje, działających na różnych zasa-dach fizycznych i wykorzystujących różne zjawiska. Ich głównym zadaniem jest czynność mechaniczna, a istotą − możliwość reagowania na bodźce zewnętrzne docierające do urządzenia poprzez system czujników. Pomiędzy sensorami (czuj-nikami) a elementami wykonawczymi znajdują się układy przetwarzania i analizy sygnałów, jak również element decyzyjny wyposażony w odpowiedni program działania urządzenia [10]. Urządzenia mechatroniczne charakteryzują się następującymi cechami [10]:

multifunkcjonalnością, oznaczającą łatwość realizacji różnych zadań przez jedno urządzenie, np. przez zmianę oprogramowania;

inteligencją, oznaczającą możliwość podejmowania decyzji i komunikacji z otoczeniem;

elastycznością, czyli łatwością modyfikacji konstrukcji na etapie projektowa-nia, produkcji oraz eksploatacji urządzenia, np. przez zastosowanie konstrukcji modułowej;


możliwością niewidocznego dla operatora sposobu działania, co wymaga zasto-sowania interfejsu użytkownika dla komunikowania się z operatorem;

zależnością od wymagań rynkowych i możliwości technologicznych wykonania.

3. Mechatronika w Polsce i na świecie Olbrzymi sukces przemysłu mechatronicznego w projektowaniu, rozwoju i wprowadzaniu na rynek produktów i systemów mechatronicznych może zostać przypisany do znakomitej strategii rozwoju produktów i ścisłego związku tej stra-tegii z japońskim systemem edukacji technicznej i systemu szkoleń. Produkty me-chatroniczne niewątpliwie różnią się od tradycyjnych produktów elektronicznych, w związku z czym potrzebne jest inne podejście do strategii projektowania, wy-twarzania i wprowadzania takiego produktu na rynek. Strategie te japońskie przed-siębiorstwa opanowały dużo lepiej niż ich europejscy i amerykańscy konkurenci. Cztery główne elementy charakteryzujące japońskie podejście do produktów me-chatronicznych to:

szybka reakcja na działanie konkurencji skracanie cyklu produkcji podkreślanie konkurencyjności własnych produktów ostrożne podejście w stosunku do nowych rynków.

W Japonii skrócenie czasu między projektowaniem, a wprowadzaniem na rynek produktu mechatronicznego uzyskuje się przede wszystkim dzięki wykorzystaniu multidyscyplinarnych zespołów inżynierów, którzy w fazie projektowania biorą pod uwagę zarówno wymagania rynku, jak i technologię produkcji. Powyższe podejście do mechatroniki w Japonii, kraju narodzin tej filozofii, spowodowało, że już w połowie lat siedemdziesiątych około 80% produktów i pro-cesów można określić jako mechatroniczne [13]. Japoński przemysł bardzo szybko ruszył w kierunku mechatroniki, w związku z tym powstał nacisk na uniwersytety, aby kształciły potrzebnych inżynierów. Więk-szość uniwersytetów japońskich prowadzi zajęcia z mechatroniki i niewątpliwie przewodzi również w dziedzinie badań mechatronicznych. Trzeba zwrócić uwagę, że w Japonii kooperacja uniwersytetów z przemysłem w kursach mechatronicz-nych jest traktowana jako niezbędny element w procesie nauczania. Od roku 1983 w Toyohashi University regularnie prowadzone są kursy mecha-troniczne, a w Tohoku University Wydział Inżynierii Precyzyjnej przemianował się na Wydział Mechatroniki i Inżynierii Precyzyjnej. Edukacja w kierunku mecha-troniki jest tu postrzegana jako potrzebna i dobra inwestycja na przyszłość. Japoń-scy pedagodzy postrzegają inżyniera-mechatronika jako specjalistę, który oprócz


wiedzy opartej na bazie mechaniki, posiada wiedzę i umiejętności w zakresie mi-kroprocesorów, oprogramowania, elektroniki, aktuatorów i sterowania. Większość japońskich przedsiębiorstw uznaje, że pracownik kształci się przede wszystkim w danym przedsiębiorstwie, co jest oparte na szkoleniach wewnątrzza-kładowych. W związku z tym uniwersytety mają za zadanie kształcić inżynierów z ogólnymi umiejętnościami, którzy następnie będą kontynuować naukę na szkole-niach w swoich przedsiębiorstwach. Sytuacja taka, wzmocniona rotacją stanowisk, powoduje, że w Japonii jest duża liczba inżynierów o ogólnych umiejętnościach, brak natomiast wystarczającej liczby specjalistów. Duża część inżynierów w Europie nadal posiada jedynie szczątkowe wyobraże-nie o koncepcji mechatroniki i jej filozofii. Na szczęście coraz więcej ośrodków uniwersyteckich, jak również różnych sektorów przemysłu zaczyna zdradzać zain-teresowanie mechatroniką. [12] W połowie lat osiemdziesiątych Danish Mechatronic Association w Danii, do-prowadziło do ujednolicenia pojęcia mechatroniki jako pojęcia ściśle związanego z projektowaniem technicznym. Pionierami w nauczaniu mechatroniki w Danii były między innymi Institute for Engineering Design (IED) i Institute of Product Development (IPU) przy Technical University of Denmark (DTH) w Lyngby. IED prowadzi zarówno kursy dla studentów, którzy realizują projekty dostarczone przez przemysł, jak również oferuje kilka różnych szkoleń dla przemysłu. Głów-nym tematem zainteresowania IED jest projektowanie mechatroniczne. [12] W Finlandii w 1985 roku została utworzona Mechatronics Group z zamiarem ulepszania zdolności produkcyjnych w różnych sektorach przemysłu. Kolejne se-minaria i spotkania miały za zadanie zwiększyć wiedzę na temat mechatroniki i zaowocowały programem badań, w którym uczestniczyły cztery uniwersytety, Technical Centre Research oraz przedsiębiorstwa [12]. W roku 1989 w Holandii na University of Twente zorganizowano Mechatronics Research Centre Twente (MRCT) (mimo, że początkowo nie oferowano kursu z zakresu mechatroniki dla studentów) koordynując działalności trzech wydziałów: mechaniki, elektrotechniki i informatyki [12]. MRCT powstał dzięki staraniom mi-nisterstwa edukacji, które na ten cel przeznaczyło 1,25 miliona euro. W roku 1998 MRCT przekształcił się w Drebbel Research Instytute for Mechatronics3 o bardziej formalnym statusie i od roku 2001 na University of Twente prowadzone są dwa międzynarodowe, dwuletnie kursy mechatroniki [14]. W Szwajcarii, Department Mechanical and Industrial Engineering przy Swiss Federal Institute of Technology w Zurychu w prowadził kurs mechatroniki już w 1984 r.. Kurs ten nadal jest prowadzony jako element nauczania mechaniki [12]. Katholieke Universiteit Leuven (Belgia) prowadzi jednoroczną specjalizację od

3 Więcej informacji o Drebbel Research Instytute for Mechatronics na stronie http://www.drebbel.utwente.nl .

http://www.drebbel.utwente.nl/


1986 roku i oferuje możliwość zdobycia tytułu mechatronika w inżynierii elektro-mechanicznej od 1989. Uniwersystet ten jest bardzo aktywny w sferze prowadzo-nych badań związanych z mechatroniką. [12] Jochannes Kepler Universitat Linz (Austria) od 1990 r., także oferuje program mechatroniczny, ze wsparciem prze-mysłu, który umożliwia zdobycie tytułu magistra w ciągu pięciu lat [12]. W Niemczech określa się, że historia mechatroniki rozpoczyna się we wcze-snych latach dziewięćdziesiątych, kiedy na Universities of Applied Sciences w Bo-chum wprowadzono na stałe program związany z mechatroniką (1993). Program ten w kolejnych latach rozrastał się i cieszył coraz większym zainteresowaniem. Również inne uniwersytety, po Bochum, zainteresowały się mechatroniką. Są to między innymi University of Applied Sciences, Kiel (1996), University of Applied Sciences, Brandenburg (1999), University of Applied Sciences, Augsburg (2000) [15]. W Niemczech trwały intensywne prace związane z ujednoliceniem programu związanego z mechatroniką. W roku 2002 opublikowano wytyczne do systemu mechatronicznego (Richtlinie VDI 2206: Entwicklungsmethodik für Mechatroni-sche Systeme). Norma prezentuje metodyczne i systemowe podejście do procesu projektowo-konstrukcyjnego urządzeń mechatronicznych, a w szczególności me-todyczne podejście do planowania i realizacji projektów systemów według tzw. V-modelu (Vorgehensmodell für Planung und Durchführung Systemprojekte). Ze względu na ubogi zakres piśmiennictwa z dziedziny metodyki kształcenia kon-struktorów mechatroników wytyczne VDI 2206 mogą z dużym pożytkiem wes-przeć dydaktykę mechatroniczną na poziomie wyższym [9]. Stworzenie wspólnego programu nauczania mechatroniki mogłoby lepiej przygotowywać przyszłych me-chatroników na rynek globalny. University of Dundee z Wielkiej Brytanii jako pierwszy ustanowił stanowisko profesora z mechatroniki. Stanowisko to było sponsorowane przez przemysł. W ślad za University of Dundee poszły również Loughborough University of Tech-nology, De Montfort University i Cranfield University. Od 1990 roku Lancaster Univesity oferuje kurs z mechatroniki. Ten uniwersytet jest również bazą dla Me-chatronics Design Centre sponsorowanego przez Science and Engineering Rese-arch Council. W roku 1990 Loughborough University of Technology uruchomił kurs pod nazwą Mechatronics and Optical Engineering, a w roku 1994 uruchomił kurs o nazwie Mechatronic Product Design. W 1992 roku University of Dundee przyłączył się do uniwersytetów, które w pełnym wymiarze czasowym propono-wały kurs mechatroniki na studiach magisterskich. De Montfort University (daw-niej Leicester Polytechnic) wprowadził kurs European Mechatronics oraz utworzył Mechatronics Research Group, aby koordynować badania naukowe w kierunku mechatroniki. The University of Hull wprowadził natomiast kurs mechatroniki w 1992 r. [12]. Powyższy opis europejskich pionierów w dziedzinie mechatroniki nie jest oczywiście pełny. Obecnie istnieją już w Europie jednostki dydaktyczne (wydzia-


ły, instytuty), które bezpośrednio przedstawiają się jako jednostki mechatroniczne. Z roku na rok jest ich coraz więcej. Reasumując, początki mechatroniki w Europie to przede wszystkim przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Bardzo często powstające kierunki mechatroniczne były wynikiem współpracy uniwersy-tetów z przemysłem bądź instytucjami rządowymi. W Europie istnieją silne ten-dencje do utworzenia jednolitego programu mechatroniki i standaryzacji jej na-uczania. Warto także zaznaczyć, że w większości krajów Unii Europejskiej na uniwersytetach realizowane jest kształcenie modułowe zapoczątkowane w USA przez J. Deweya [16]. Kształcenie takie opiera się na idei integracji wiedzy i umiejętności z wyraźnym nastawieniem na kształtowanie umiejętności, pozwala na integrację wiedzy z różnych dyscyplin naukowych, programy kształcenia są ela-styczne, poszczególne jednostki można wymieniać, modyfikować, uzupełniać oraz dostosowywać do poziomu uzyskiwanych kwalifikacji, wymagań i potrzeb gospo-darki oraz lokalnego rynku pracy. W kształceniu modułowym proces uczenia się dominuje nad procesem nauczania, student jest podmiotem i może podejmować de-cyzje dotyczące kształcenia w zależności od własnych potrzeb i możliwości [17]. Rozpoznając potrzeby w kształceniu inżynierów mechatroników, japońskie i europejskie szkoły wyższe dosyć wcześnie zaczęły proponować kursy mechatro-niki na różnych poziomach i w różnych wariantach. Ocenia się, że w Stanach Zjed-noczonych edukacja przyszłych inżynierów przez długi czas była nieczuła na szybki wzrost przemysłowy na świecie [18]. Za przykładem Japonii i Europy, ro-zumiejąc znaczenie mechatroniki, American Society of Mechanical Engineers zor-ganizowało w latach dziewięćdziesiątych specjalne sympozjum związane tylko z mechatroniką [19]. W odpowiedzi na wzrastające potrzeby i konkurencyjny nacisk ze strony bieżącej i przyszłej technologii fundacja National Foundation Science stworzyła program Coalitions Education Engineering (Koalicja Edukacji Inżynie-rów), aby zainicjować systemową reformę edukacji inżynierów. Jeden z pierw-szych kursów mechatroniki został rozwinięty przez National Coalition Foundation Science – SYNTHESIS i wdrożony przez większość szkół koalicji [18]. Jednakże w Stanach Zjednoczonych rozwój kursów mechatronicznych proponowanych przez szkolnictwo wyższe był dość powolny, a wprowadzane kursy charakteryzo-wały się raczej teoretycznym traktowaniem mechatroniki [19]. Pierwsze kursy bezpośrednio określane jako mechatroniczne pojawiły się dopiero na początku i w połowie lat dziewięćdziesiątych. Obecnie w Stanach Zjednoczonych edukacja związana z mechatroniką znacznie się poprawiła. Stało się to między innymi za sprawą sponsorowania nowych dzie-dzin i technologii przez takie instytucje jak DARPA4, NASA5, NSF6 i DoD7, oraz

4 DARPA (ang. Defense Advanced Research Projects Agency) − agencja federalna prowa-

dząca badania dla Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych.


ścisłej współpracy z przemysłem i laboratoriami rządowymi. Powstały centra i ośrodki edukacji oraz badań związanych z mechatroniką i systemami inteligent-nymi, np. [12]:

The Center for Intelligent Material Systems and Structures (Virginia Tech), Smart Materials and Structures Research Center (University of Maryland), Smart Structures Laboratory (Vanderbilt University), Smart Structures Lab (Auburn University), Intelligent Systems Center (University of Missouri-Rolla), The Mechatronics Center (North Carolina State University), The Mechatronics Center (Georgia Tech).

Mocną stroną Stanów Zjednoczonych jest fakt, że za pomocą Internetu około 200 uczelni USA jest ze sobą połączonych, współpracując z rządem oraz przemy-słem w celu tworzenia i wprowadzenia nowoczesnych, zaawansowanych technolo-gii i aplikacji. Inną silną stroną edukacji w Stanach Zjednoczonych jest ugrunto-wany tam już modułowy charakter studiów, który preferuje aktywizujące metody nauczania, które z jednej strony wyzwalają aktywność ucznia, kreatywność i zdol-ność do samooceny, z drugiej zaś zmieniają rolę nauczyciela − instruktora, który staje się doradcą i partnerem organizującym proces dydaktyczny. Trzeba zwrócić uwagę, że zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych bieżący system edukacji inżynierów jest zorientowany na kreowanie przede wszystkim inżyniera specjalisty [12]. Polski przemysł nie jest w pełni nastawiony na kształcenie swych pracowników na kursach wewnątrzzakładowych na wzór Japonii. Oczekuje raczej, że absolwent będzie już w znacznej części wykształcony w danej specjalności. Nie ogranicza to oczywiście możliwości zaistnienia przez szkół wyższych na rynku specjalistycz-nych kursów organizowanych dla osób już pracujących w przemyśle8.

5 NASA (ang. National Aeronautics and Space Administration) − Narodowa Agencja Aero-

nautyki i Przestrzeni Kosmicznej, wydział administracji rządowej USA zajmujący się amerykań-skim programem kosmicznym oraz rozwojem techniki lotniczej.

6 NSF (ang. National Science Foundation) − niezależna agencja rządowa Stanów Zjednoczo-nych powołana w 1950 roku mająca na celu wspomaganie postępu nauki.

7 DoD (ang. Department of Defense) − Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. 8 Ograniczając się do regionu łódzkiego, trzeba zwrócić uwagę na wzrastającą potrzebę

kształcenia przyszłych mechatroników w tym regionie. Już teraz w Polsce określa się Łódź jako stolicę AGD. Bosh-Siemens produkuje tu pralki i zmywarki, Indesit – kuchenki, Philips prze-niósł tu z Irlandii centrum finansowe. Łódź niedługo będzie miała największą powierzchnię przemysłową w Polsce, 1,5 mln m2 (gazeta Metro, 1–3 lipca 2005 r.).


W Polsce mechatronika jako dziedzina nauczania pojawiła się w latach dzie-więćdziesiątych9. Jest jednak rzeczą oczywistą, że wiele przedmiotów z zakresu tematycznego mechatroniki było uwzględnianych znacznie wcześniej, ale dopiero w połowie lat dziewięćdziesiątych pojawił się pierwszy wydział określający się jako typowo mechatroniczny (wydział mechatroniki na Politechnice Warszaw-skiej). W następnych latach pojawiały się kolejne jednostki, które wprowadzały do swoich programów kierunki bądź specjalności mechatroniczne albo jednoznacznie deklarowały swój ścisły związek z mechatroniką, zmieniając dotychczasową na-zwę. Aktualnie mechatronika jest obecna już w kilkunastu krajowych wyższych uczelniach (Politechnika Łódzka, Politechnika Poznańska, Politechnika Wrocław-ska, Politechnika Gdańska, AGH Kraków, Politechnika Rzeszowska, Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu, Wojskowa Akademia Techniczna, Politech-nika Świętokrzyska, Politechnika Śląska oraz kilka innych uczelni). W Polsce koncepcja kształcenia modułowego jest coraz bardziej znana. Na uwagę zasługują programy o budowie modułowej opracowane w ramach progra-mów PHARE/IMPROVE, programy szkolenia dorosłych opracowane w ramach projektu Banku Światowego. Poglądy na temat kształcenia modułowego krystali-zują się i zmierzają do usuwania sprzeczności i niejasności zarówno w terminolo-gii, jak również w procedurach i technikach projektowania oraz narzędzi kształce-nia [17]. Szczególne znaczenie mają w tej dziedzinie osiągnięcia Łódzkiego Cen-trum Doskonalenia Nauczycieli. 4. Mechatronika w edukacji Mechatronika jest nową, wciąż rozwijającą się dziedziną nauki, w związku z tym nie ma jeszcze jasnych i jednolitych opracowań dydaktycznych mówiących jak należy uczyć przyszłych mechatroników. Niewątpliwie należy rozważyć nastę-pujące umiejętności absolwenta mechatroniki [31]:

myślenie w abstrakcyjnych kategoriach w związku z zachowaniem się systemów, twórcze poszukiwanie alternatywnych rozwiązań w zakresie funkcja–realizacja (różne systemy dla określonej funkcji lub różne funkcje dla określonego systemu),

myślenie w ujęciu informacja–sterowanie–praca systemu i jego właściwe dzia-łanie,

9 Niniejsza praca dotyczy przede wszystkim szkolnictwa wyższego. Trzeba jednak zwrócić

uwagę, że mechatronika pojawia się również w Polsce jako element szkolenia zawodowego. W ostatnich latach Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu zatwierdziło podstawy progra-mowe kształcenia ogólnozawodowego w liceach o profilu mechatronicznym. Pojawiły się także podręczniki ułatwiające nauczanie na tym poziomie edukacyjnym.


umiejętność tworzenia jednolitych modeli dynamicznych systemów dla analo-gicznych zjawisk fizycznych.

Powyższe przedstawienie umiejętności studenta–mechatronika jest oczywiście bardzo ogólne. W kolejnych rozdziałach zostanie dokładniej określone, czym powi-nien kierować się proces dydaktyczny w kreowaniu nowych mechatroników i po ja-kie metody można sięgnąć. Wspomniane będzie również, jak przystosować dotych-czasowe programy nauczania do kształcenia studentów w kierunku mechatroniki. Cele kierunku – specjalizacji mechatronika Cele kierunku bądź specjalizacji – mechatronika można określić w uogólnieniu poprzez wyszczególnienie czym musi charakteryzować się przyszły mechatronik, a zatem opisać profil przyszłego absolwenta mechatroniki. Poniżej scharakteryzo-wano, co praktycznie powinien potrafić przyszły projektant-mechatronik. Musi [5]:

być w stanie efektywnie funkcjonować w środowisku multidyscyplinarnym, wnosząc jednocześnie własną specjalistyczną wiedzę w system mechatroniczny;

posiadać wiedzę o możliwościach i ograniczeniach, jakie posiadają konstrukcje mechatroniczne, technologie sensorów, aktuatory i systemy sterowania;

być w stanie elastycznie dochodzić do ostatecznych wniosków, nawet jeśli jest możliwe kilka rozwiązań danego problemu;

posiadać wiedzę o kosztach, jakości, bezpieczeństwie i możliwości produkcji w przemyśle;

dobrze operować wiedzą z zakresu marketingu, rozliczania budżetu, inwesto-wania, zarządzania projektem, posiadać umiejętność pisania i wygłaszania pre-zentacji;

posiadać wystarczającą i adekwatną do zajmowanego stanowiska wiedzę w różnych obszarach mechatroniki (począwszy od dziedzin mechanicznych, ki-netyki, dynamiki, znajomości maszyn, trybologii, wibroakustyki, metodologii projektowania, metod obliczeniowych, takich jak metoda elementów skończo-nych, przedmiotów elektrotechnicznych, takich jak modelowanie i symulacja, automatyka, aktuatory i sensory, obwody elektroniczne, maszyny i aparaty elektryczne, sprzęt komputerowy, następnie dziedziny informatyczne czyli pro-gramowanie, sieci komputerowe, oprogramowanie, a skończywszy na dziedzi-nach matematycznych, takich jak teorie systemów i sterowania, statystyka, teo-ria prawdopodobieństwa);

posiadać podstawową wiedzę we wszystkich tych dziedzinach, aby móc efek-tywnie pracować jako partner (lub kierownik) w multidyscyplinarnym zespole mechatroników, będących specjalistami w jednej bądź w kilku z tych dziedzin, a jednocześnie samemu posiadać specjalistyczną wiedzę związaną z jednym lub kilkoma z powyższych obszarów mechatroniki.


Podczas nauki mechatroniki studenci powinni już od samego początku do-świadczyć bycia projektantem i osobą znającą się na technologiach produkcji, aby w efekcie zadowolić konsumenta przyszłych produktów. Zasadnicza cecha inży-niera mechatronika i klucz do sukcesu w mechatronice to zachowaniem równowa-gi pomiędzy dwoma umiejętnościami [32]:

modelowaniem (fizycznym i matematycznym), analizą (symulacje numerycz-ne), projektowaniem sterowania (analogowego i cyfrowego) dynamicznych sys-temów fizycznych;

eksperymentalną oceną poprawności modelowania i analizy (bez doświadczal-nej weryfikacji wynik modelowania i symulacji w najlepszym przypadku może być niedokładny, a w najgorszym − całkowicie niepoprawny) i zrozumieniem kluczowych kwestii w implementacji sprzętu komputerowego.

Często podkreślane jest wykorzystanie praktyczne umiejętności studentów w rzeczywistym środowisku przemysłowym, co w polskich warunkach jest obec-nie mało realne. Wydaje się, że jedyną alternatywą jest wykonywanie przez stu-dentów określonego złożonego projektu (projektów). W każdym z takich zespołów kierowanych przez koordynatora wymagany byłby szczegółowy podział ról w za-kresie obowiązków w danym projekcie. O wiele bardziej skomplikowaną metodą jest reorganizacja całego procesu na-uczania i od pierwszych lat nauki studenta uwzględnienie koncepcji mechatroniki w kolejnych etapach edukacji. Zmiany takie wymagają zazwyczaj kilkuletniego okresu przejściowego, jednak w efekcie już w początkowej fazie nauki można kształtować cechy przyszłego mechatronika, takie jak na przykład umiejętność efektywnej pracy w zespole. Niewątpliwie ta dość kosztowna reorganizacja po-winna być przeprowadzona w jednostkach, których profil znacznie odbiega od kształcenia mechatronicznego. Trzeba zwrócić uwagę, że nauczanie wirtualne jest bardzo często rozważane jako element nauczania mechatroniki [36]. Także w Pol-sce Politechnika Warszawska od 17 września 2001 r. rozpoczęła zaoczne studia inżynierskie na odległość, m.in. na wydziale mechatroniki. Do prowadzenia kształ-cenia na odległość został powołany specjalny ośrodek (Ośrodek Kształcenia na Odległość OKNO www.okno.pw.edu.pl) [37]. W procesie monitorowania treści kształcenia dostosowanych do oczekiwań rynku pracy konieczna jest ścisła współpraca podmiotów edukacyjnych z podmio-tami rynku pracy oraz prowadzenie systematycznych badań rynku z analizą czyn-ności zawodowych, wybiegających zdecydowanie naprzód, stanowiących inwesty-cję w przyszłość [38]. Aby osiągnąć taki stan, programy kształcenia mechatroniki powinny posiadać zmodularyzowaną strukturę. Jednym z podstawowych narzędzi, które służy osiąganiu zakładanych celów, jest niewątpliwie wykorzystanie kształ-cenia modułowego w programach nauczania. Multidyscyplinarny charakter mechatroniki oraz jej ciągły rozwój wymusza po-szukiwanie efektywnych metod kształcenia oraz elastycznego traktowania progra-

http://www.okno.pw.edu.pl/


mów nauczania na etapie ich projektowania i wdrażania. Moduły są jedną z metod doboru treści kształcenia i zespołem metod oraz systemem środków dydaktycz-nych. Mechatronik – inżynier ogólny czy wąski specjalista? Niewątpliwie bardzo trudno odpowiedzieć na pytanie, czy uczelnie powinny kształcić mechatroników jako inżynierów o ogólnym wykształceniu, dobrze przy-gotowanych do pracy w zespole, którzy dopiero w danej firmie ewentualnie do-kształca się w określonej specjalności, jak to jest w modelu japońskim, czy też kształcić już na uczelniach mechatroników, którzy w trakcie nauki wybierają wą-ską specjalizację. W pierwszym przypadku wykształcony mechatronik ogólny powinien elastycz-nie przystosowywać się do określonego stanowiska. Miałby też dużo większy wy-bór rodzaju pracy po studiach, co w dobie bezrobocia i zmian w polskich firmach niewątpliwie odgrywa znaczącą rolę. W Polsce jednak, w przeciwieństwie do Ja-ponii, firm albo nie stać, albo nie wyrażają one chęci do tworzenia specjalistycz-nych szkoleń wewnątrzzakładowych. Choć w tym w przypadku uczelnie wyższe mogłyby z pewnością pomóc, oferując specjalistyczne studia podyplomowe10. Również trzeba pamiętać, że kształcąc jedynie ogólnie przyszłych mechatroników można się w przyszłości spodziewać deficytu dobrych specjalistów w danej dzie-dzinie. Jeśli chodzi o tendencje światowe w tematyce inżynier ogólny czy specjalista to w krajach europejskich i Ameryki Północnej przeważa przekonanie o potrzebie nowego pokolenia inżynierów, mających szersze podstawy ogólne, ale również dysponujących specjalistyczną wiedzą w jakiejś dyscyplinie oraz wykazujących zdolności do pracy w zespołach multidyscyplinarnych. [1] Być może dobrym rozwiązaniem byłoby, gdyby uczelnie polskie uważnie ob-serwując rynek pracy, jak również starając się przewidzieć kierunki jego rozwoju płynnie dostosowywały swój program nauczania do potrzeb tego rynku. Pewną ideą byłoby również lepsze przygotowanie mechatroników do zakładania wła-snych, małych, kilkuosobowych firm poszukjących dla siebie niszy, w której mo-głyby się ulokować na rynku. Firmy te mogłyby nawet oferować swoje produkty lub usługi większym przedsiębiorstwom, tym bardzie, że zakres usług związanych z mechatroniką jest ogromny: komputerowe wspomaganie projektowania, progra-mowanie maszyn, tworzenie systemów pomiarowych, itp. 5. Podsumowanie

10 Wykaz przykładowych studiów podyplomowych prowadzonych w Polsce został przedsta-

wiony w dodatku B.


W niniejszej pracy przedstawiono pokrótce mechatronikę jako nowoczesną i wciąż rozwijającą się dziedzinę nauki. Podkreślono potrzebę nauczania mecha-troniki na poziomie szkół wyższych w Polsce, analizując zarówno postęp techno-logiczny, nowe potrzeby rynku i współczesne produkty przemysłowe, jak i przed-stawiając, co dzieje się w zakresie mechatroniki na uczelniach zagranicznych. Niewątpliwie mechatronika jako rozległa dziedzina nauki wymaga interdyscypli-narnych metod nauczania. Ogromny zasób wiedzy, jaki powinien posiadać współ-czesny inżynier do stworzenia na przykład produktu mechatronicznego, jest prak-tycznie niemożliwy do opanowania i swobodnego posługiwania się nim. Ucząc specjalistów z danej dziedziny, należy pamiętać, aby już od początku swojej nauki byli przyzwyczajani do kreatywnego myślenia, posiadali ogólną wiedzę na temat in-nych bliskich im dziedzin, co ułatwi im w razie potrzeby sięgnięcie po nie, a przede wszystkim − umożliwi owocną współpracę ze specjalistami z tych dziedzin. Osią-gnięcie powyższych efektów nie jest proste, ale można nowoczesne metody, takie jak efektywne wykorzystanie internetu w nauczaniu wirtualnym lub wprowadzenie kon-cepcji nauczania modułowego, która jest zorientowana na studenta, jego potrzeby i preferencje. Mówiąc o perspektywach rozwojowych regionu łódzkiego, należy wyraźnie stwierdzić, iż istnieje unikalna szansa dla naszego regionu, aby zaistniał on jako centrum mechatroniki. Oznacza to, iż budowa klastra mechatroniki dla regionu jest inicjatywą w pełni zasadną i celową. Rozważając kierunki rozwoju regionu w zakresie mechatroniki należy uznać za unikalne następujące kierunki:

projektowanie i produkcja sprzętu gospodarstwa domowego z elementami ste-rowania opartego na metodach i narzędziach sztucznej inteligencji;

projektowanie i sterowanie budynkami inteligentnymi, projektowanie, opracowanie technologii i produkcja tzw. Inteligentnych ubio-rów, w tym sensorów i aktuatorów tekstylnych;

projektowanie i budowa lekkich pojazdów z bezpośrednim napędem elektrycz-nym (rowery, skutery, małe pojazdy kilkuosobowe itd.).


Literatura

1. Eugeniusz Ratajczyk, Multiinżynier, http://www.perspektywy.pl. 2. Martin Grimheden, International Collaboration in Mechatronics Education, 5th Interna-

tional Workshop on Research and Education in Mechatronics, październik 2004. REM. 3. Robert H. Bishop (pod red.),The Mechatronics Handbook, CRC Press LLC 2002. 4. Okyay Kaynak, A New Perspective on Engineering Education in Mechatronics Age, Frontiers

in Education Conference, 1996. FIE '96. 26th Annual Conference, Salt Lake City, UT, USA. 5. Job van Amerongen, Wim Jongkind, Mechatronics in the Netherlands, IEEE/ASME Trans-

actions on Mechatronics 1(2), 106−110 (1996). 6. Victor Giurgiutiu, Abdel-Moez E. Bayoumi, Craig A. Rogers, and Greg Nall, Mechatronics

And Smart Structures: Emerging Engineering Disciplines For The Next Millennium, 7th Mechatronics Forum International Conference, September 6−8, 2000, Atlanta, GA.

7. J. Wikander, M. Törngren, M. Hanson, Mechatronics Engineering - Science and Educa-tion, Invited Paper, IEEE Robotics and Automation Magazine, Vol 8, No. 2, 2001.

8. Devdas Shetty, Jun Kondo, Claudio Campana, Richard A. Kolk, Real Time Mechatronic Design Process for Research and Education, 2002 ASEE Annual Conference & Exposition: Vive L'ingenieur!; Montreal; Canada; 16−19 June 2002.

9. Mechatronika na Wydziale Maszyn Roboczych i Transportu Politechniki Poznańskiej, http://www.cbmd.put.poznan.pl/pliki/mechatronika.htm (strona Katedry Podstaw Konstrukcji Maszyn)

10. Mechatronika: nowa generacja maszyn i urządzeń, http://www.festo.com (artykuł ze strony firmy Festo Didactic działającej w zakresie wytwarzania, dystrybucji i użytkowania sprzętu techno-dydaktycznego oraz tworzenia metod i programów nauczania z dziedziny mechatroniki).

11. Wiak S., Sulima R., Smółka K., Inteligentne Mikrosystemy – elementy mechatroniki, I Ogólnopolska Konferencja Mechatroniki – Edukacja w Mechatronice, grudzień 2004 Łódź (artykuł zaproszony).

12. Memis Acar, Mechatronics Engineering Education In The U.K.¸ artykuł ze strony http://www.synthesis.org/Mechatronics-Workshop/PDF_Files/Acar.pdf.

13. Ken Sasaki, Getting Started From The Physical World, Proceedings of the Workshop on Mechatronics Education, Stanford University, July 21−22, 1994.

14. Job van Amerongen, Mechatronics Research And Education At The University Of Twente, Third Triennial International Conference on Applied Automatic Systems, Ohrid, Republic of Macedonia, September 18−20, 2003.

15. Martin Grimheden, Mats Hanson, Mechatronics – the Evolution of an Academic Discipline in Engineering Education, National Mechatronics Meeting, Stockholm 2001.

16. Sosnowski Leszek, Mechatronika − nauka przyszłości, http://wosmet.elblag.com.pl/ mechatronika.htm .

17. Mechatronika w programach edukacyjnych, http://www.festo.com (patrz pkt. 10). 18. Mohamed A. Seif, Mechatronics: An Interdisciplinary Course for Engineering Students,

Frontiers in Education Conference, 1996. FIE '96. 26th Annual Conference., Salt Lake City, UT, USA.

19. Jawaharlal Mariappan, Timothy Cameron, Joel Berry, Multidisciplinary Undergraduat Mechatronic Experiments, Frontiers in Education, FIE 1996, Salt Lake City, Utah

http://www.perspektywy.pl/

http://www.cbmd.put.poznan.pl/pliki/mechatronika.htm

http://www.festo.com/

http://wosmet.elblag.com.pl/%0Bmechatronika.htm

http://wosmet.elblag.com.pl/%0Bmechatronika.htm

http://www.festo.com/


20. Victor Giurgiutiu, Abdel-Moez E. Bayoumi, Craig A. Rogers, Greg Nall, Mechatronics And Smart Structures: Emerging Engineering Disciplines For The Next Millennium, 7th Mechatronics Forum International Conference, 6-8 September 2000, Atlanta, GA.

21. Wydział Mechatroniki − Politechnika Warszawska, http://www.mchtr.pw.edu.pl 22. Wydział Mechatroniki − Wojskowa Akademia Techniczna, http://www.wmt.wat.edu.pl/ . 23. Wydział Mechatroniki i Budowy Maszyn − Politechnika Świętokrzyska, http://www.tu.kielce.pl/. 24. Instytut Mechatroniki i Systemów Informatycznych − Politechnika Łódzka, http://www.p.lodz.pl/I14. 25. Zakrzewski K., Szęściesięcioletnia tradycja Instytutu Mechatroniki i Systemów Informa-

tycznych Politechniki Łódzkiej (1945−2005), Łódź 2005. 26. Katedra Mechatroniki − Politechnika Białostocka, http://www.mechatronika.

wm.pb.bialystok.pl/. 27. Zakład Mechatroniki − Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, http://www.ath.

bielsko.pl/ . 28. Zakład Mechatroniki - Politechnika Śląska, http://www.owd.polsl.gliwice.pl/Mecha.htm 29. Strona konferencji 5th International Workshop on Research and Education in Mechatronics

2004, http://www.tu.kielce.pl/REM2004 . 30. Kluszczyński K., Biuletyn Politechniki Śląskiej: Z Życia Politechniki Śląskiej, Nr 1. Paź-

dziernik 2004, http://biuletyn.polsl.pl/0408/konferencje.aspx. 31. Heinz-Hermann Erbe, F. Wilhelm Bruns, Didactical Aspects Of Mechatronics Education,

5th IFAC International Symposium on Intelligent Components and Instruments for Control Applications (SISACA). Aveiro − Portugal 2003.

32. Richard W. Jones, Brian R. Mace, Ming T. Tham, The Evolution Of Mechanical Engineer-ing Curricula: Mechatronics, International Conference on Engineering Education, ICEE 2002, August, 2002, Manchester, U.K.

33. David G. Alciatore, Michael B. Histand, Integrating Mechatronics Into a Mechanical En-gineering Curriculum, IEEE Robot. Automat. Mag., pp. 35–38, June 2001.

34. J. Edward Carryer, The Design Of Laboratory Experiments And Projects For Mechatronics Courses, Mechatronics Vol. 5 No. 7, October 1995.

35. Yves Piguet, Francesco Mondada, Roland Siegwart, New Environment For Learning By Doing In Mechatronics Education, Workshop on Robotics Education and Training, Wein-garten, Niemcy, lipiec 2001.

36. K.K. Tan, K.N. Wang, Mechatronic Experiment via the Internet, International Conference on Computers in Education (ICCE’02)

37. Bogdan Rokicki, Przemysław Świętochowski, Ryszard Romaniuk, Krzysztof Poźniak, Edu-kacja przez Internet jako Współczesna Forma Kształcenia na Odległość na przykładzie Systemu OKNO.PW, Czasopismo Stowarzyszenia Elektryków Polskich, ELEKTRONIKA, nr 4 kwiecień 2003.

38. Piotr Stasiakm, Rola Nauczyciela Kształcenia Zawodowego i Ogólnozawodowego, Uczyć Lepiej, dwumiesięcznik Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Poznaniu, 2(25), listopad-grudzień 2003.

http://www.mchtr.pw.edu.pl/

http://www.wmt.wat.edu.pl/

http://www.tu.kielce.pl/

http://www.p.lodz.pl/I14

http://www.owd.polsl.gliwice.pl/Mecha.htm

http://www.tu.kielce.pl/REM2004

http://biuletyn.polsl.pl/0408/konferencje.aspx

JANUSZ MOOS Łódzkie Centrum

Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego

MODELOWANIE SYSTEMU EDUKACJI MECHATRONICZNEJ

Bazą informacyjną do wykonania prac projektujących model edukacji me-chatronicznej były następujące stwierdzenia: 1. Mechatronika jest filozofią w zakresie projektowania, która wykorzystuje

synergiczną integrację mechaniki, elektroniki i technik komputerowych dla otrzymania zaawansowanych technologicznie urządzeń i systemów (Lough-borough University, UK − materiały).

2. Mechatronika jest interdyscyplinarnym obszarem inżynierii zajmującym się projektowaniem urządzeń, których funkcje związane są z integracją mecha-niki z elementami elektroniki skoordynowanymi w ramach określonego sys-temu sterowania (Introduction to Mechattronics and Measurement System – podręcznik).

3. Mechatronika jest technologią, która łączy mechanikę, elektronikę i informa-tykę dla stworzenia funkcjonalnego współdziałania i przestrzennej integracji komponentów, modułów i systemów w jedną całość (University of Twente, Holandia – materiały).

4. Mechatronika jest nowym obszarem w nauce, technice i edukacji, zajmują-cym się projektowaniem, budową i użytkowaniem inteligentnych urządzeń i systemów, służących zaspokajaniu różnych potrzeb w życiu codziennym, przemyśle i gospodarce.

5. Mechatronika nie jest tożsama ani z automatyką, ani robotyką czy też auto-matyzacją produkcji – są to terminy istniejące obok siebie, ale i dla siebie (J. Gustowski, A. Sierota – materiały konferencyjne).

6. Wiedza mechatroniczna nie jest prostym zastosowaniem mechaniki, automa-tyki, elektroniki i informatyki. Powstaje ona raczej ze zorientowanej na za-stosowanie integracji i transformacji elementów wiedzy dotychczasowych nauk technicznych w połączeniu z regułami praktycznymi wyprowadzonymi z doświadczeń (M. Gabrysiak).


108

7. Słowo „mechatronika” zarówno orientuje, jak i tworzy wieloznaczność. Orientuje, gdyż stanowi pewien formalny konstrukt neologiczny (mechanika + elektronika).Tworzy wieloznaczność, ponieważ przyciąga specjalistów mechaników, automatyków, elektroników, informatyków. Nazwa „mecha-tronika” ma charakter strukturalny (funkcjonalnym odpowiednikiem mecha-troniki wydaje się być adaptronika), wskazuje bowiem na urządzenia (rze-czy) zbudowane z elementów mechanicznych i elektronicznych. Zredukowa-nie techniki mechatronicznej do zbioru zorientowanych użytkowo artefaktów (systemów rzeczowych) mechaniczno-elektronicznych wydaje się być błęd-ne. Dotychczasowy rozwój urządzeń mechatronicznych pokazuje, że ten zbiór systemów rzeczowych o strukturze mechaniczno-elektronicznej coraz szerzej przejmuje różne zbiory ludzkich działań. Technika mechatroniczna jednoczy więc rzeczowe i działaniowe rozumienie techniki. Technika mecha-troniczna jest techniką interdyscyplinarną i transdyscyplinarną – zorientowa-ną przede wszystkim na metodę. Rozwój techniki mechatronicznej zmienia środowisko pracy człowieka. W ten sposób wkraczamy w obszar socjolo-gicznej perspektywy poznawczej. W następstwie podziału pracy ukształtują się najróżniejsze kwalifikacje, które definiuje się przez umiejętność obcho-dzenia się z określonymi urządzeniami mechatronicznymi (M. Gawrysiak).

8. Problem kształcenia specjalistów mechatroników staje się ważnym zadaniem dla edukacji zawodowej. To kształcenie ma swoją specyfikę i powinno się odbywać według odrębnych programów, uwzględniających pokłady wiedzy z wielu uznanych dziedzin. Ponadto wymaga określonych, wysokich stan-dardów wyposażenia technodydaktycznego, tj. nowych urządzeń i oprogra-mowania, łącznie z wykorzystaniem multimedialnych metod samodzielnego uczenia się i metod interakcyjnych stymulujących aktywność uczących się. Edukacja mechatroniczna musi być oparta na podejściu systemowym. Sta-nowi ona szansę i wyzwanie dla szkolnictwa zawodowego. Szansę, ponieważ jej cele, treści i metody pokazują jak integrować wiedzę. Wyzwanie, bowiem trzeba przedstawić się z tradycyjnego myślenia branżowo-przedmiotowo-produktowego na myślenie czynnościowo-obiektowo-procesowe (J. Gustow-ski, A. Sierota, M. Gawrysiak, J. Moos). Prace nad modelowaniem systemu edukacji mechatronicznej zostały podjęte

przez Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w 1997 roku. Założono, iż najważniejszymi procesami w budowaniu tego systemu będą:

zorganizowanie laboratoriów wyposażonych w stacje technodydaktyczne dla potrzeb prowadzenia edukacji mechatronicznej w systemie kształcenia for-malnego i pozaformalnego;

organizowanie procesów edukacji prozawodowej i zawodowej w profilu i zawodach mechatronicznych;

Janusz Moos, Modelowanie systemu edukacji mechatronicznej

109

osiąganie przez konsultantów i doradców metodycznych oraz nauczycieli kształcenia zawodowego kwalifikacji mechatronicznych;

przygotowanie prowadzących zajęcia edukacyjne do stosowania metod kształcenia stymulujących aktywność uczących się, a przede wszystkim me-tod wynikających z idei edukacji konstruktywistycznej i metod projekto-wych;

modularyzacja kształcenia poprzez wyodrębnienie jednostek modułowych (zadań zawodowych) i organizowanie procesów uczenia się w toku induk-cyjnym (od zadania zawodowego do struktury teoretycznej);

określenie i prowadzenie procesów osiągania kwalifikacji ponadzawodo-wych, ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu i specjalistycznych;

upowszechnienie procesów edukacji mechatronicznej oraz implementowanie modelu realnego do praktyki kształcenia formalnego i pozaformalnego.

Prace nad modelowaniem systemu edukacji mechatronicznej były prowadzo-ne zgodnie z zasadami metody modelowania od modelu idealnego (teoretyczne-go), poprzez eksperyment korygujący model idealny do modelu realnego, który został implementowany do praktyki szkolnej i kształcenia pozaformalnego pro-wadzonego przez Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w ramach kształcenia ustawicznego dorosłych. Procesy nauczania − uczenia się mechatroniki zlokalizowano w podsyste-mach edukacji przedzawodowej (m.in. prowadzone procesy orientacji i porad-nictwa zawodowego wpływające na decyzje uczniów o osiąganiu kwalifikacji mechatronicznych), edukacji prozawodowej (osiąganie kwalifikacji mechatro-nicznych ogólnozawodowych w liceum profilowanym), edukacji zawodowej (kształcenie w zasadniczej szkole zawodowej, technikum i szkole zawodowej policealnej) oraz edukacji ustawicznej dorosłych (osiąganie wybranych kwalifi-kacji mechatronicznych przez osoby pracujące). Dla potrzeb prowadzenia procesów edukacji mechatronicznej w różnych wymiarach organizacyjnych zorganizowano w ŁCDNiKP laboratoria wyposa-żone w dydaktyczne środki pracy, tworzące wraz z oprogramowaniem i materia-łami metodycznymi (m.in. pakiety edukacyjne dla edukatorów-tutorów i uczą-cych się) mechatroniczne stacje technodydaktyczne. Należą do nich stacje-stanowiska dla potrzeb osiągania mechatronicznych kwalifikacji podsta-wowych, w tym:

stanowiska do programowania i montażu układów sterowania programo-walnego wyposażone w sterowniki Simatic S7 313 2DP i sterowniki firmy Fanuc oraz oprogramowanie STEP7 firmy SIEMENS;

stanowisko do ćwiczeń z pneumatyki regulacyjnej wyposażone w regulator PID oraz liniowy napęd pneumatyczny z cyfrowym odczytem położenia ste-rowany zaworem proporcjonalnym firmy FESTO;


110

stanowisko do ćwiczeń z hydrauliki wyposażone w zestaw siłowników oraz zaworów rozdzielająco-sterujących;

stanowisko do ćwiczeń z techniki regulacji wyposażone w programowalny regulator przemysłowy firmy BURKERT umożliwiające programowanie i obsługę układów regulacji poziomu, przepływu i temperatury cieczy;

stanowiska do modelowania procesów przemysłowych wyposażone w sterowniki PLC (FPC101 firmy FESTO, SIMATIC S7-300 firmy SIEMENS);

stanowiska do ćwiczeń z robotyki wyposażone w manipulator elektropneu-matyczny sterowany sterownikiem PLC oraz oprogramowanie symulacyjne COSIMIR do nauki programowania robotów i modelowania procesów tech-nologicznych;

stanowiska do emulacji procesów składające się z dowolnego sterownika PLC, interfejsów oraz oprogramowania symulacyjnego VEEP firmy FESTO;

stanowiska do montażu i programowania układów sterowania silnikami elek-trycznymi z wykorzystaniem falowników programowalnych Hitachi;

stanowiska do projektowania, montażu i obsługi układów elektropneuma-tycznych sterowanych sterownikami PLC firmy FESTO, SIEMENS oraz FANUC;

stanowiska do ćwiczeń z zakresu konstruowania i obsługi układów hydrau-licznych i elektrohydraulicznych firmy FESTO;

oprogramowanie do symulacji oraz wizualizacji procesów technologicznych Wonderware.

Zorganizowano również stacje technodydaktyczne w pracowniach umożli-wiające osiąganie mechatronicznych kwalifikacji specjalistycznych, w tym:

stacja dydaktyczna do badania czujników pojazdów samochodowych, stacja dydaktyczna do sprawdzania instalacji centralnych zamków w samo-chodach najnowszej generacji,

stacja dydaktyczna do badania podzespołów elektromaszynowych współcze-snych pojazdów,

stacja dydaktyczna do badania właściwości elektronicznych układów wtry-skowych silnika z zapłonem iskrowym,

stacja dydaktyczna do badania właściwości wielopunktowych układów wtry-skowych,

stacja dydaktyczna do diagnozowania stanu technicznego współczesnych po-jazdów wyposażona w tester KTS 550 firmy Bosch,

stacja dydaktyczna do regulacji siły hamowania ABS/ASR 5.3, stacja dydaktyczna do elektronicznego sterowania EDC silnikiem Diesla.


111

W pracowni organizowany jest proces kształcenia w nowym zawodzie – me-chatronik pojazdów samochodowych. Stacje pozwalają generować proces edu-kacyjny dla uczniów i dorosłych w obszarze mechatroniki pojazdowej oraz sta-nowią bazę do kształcenia w nowym zawodzie: technik pojazdów samochodo-wych. Wskaźnik ich wykorzystania w procesie kształtowania określonych umie-jętności osiąga wartość rzędu 96% wymiaru godzin szkoleniowych. Pracownia przetwórstwa tworzyw sztucznych:

wtryskarka austriackiej firmy Battenfeld z najnowocześniejszym układem komputerowego sterowania procesem wtrysku tworzywa sztucznego UNILOG,

specjalistyczne oprogramowanie PRO ENGINEER, które służy do kompute-rowego wspomagania projektowania form wtryskowych, symulacji procesu wypełniania formy, modelowania przestrzennego wyprasek z tworzyw sztucznych. Oprogramowanie umożliwia kompleksowe projektowanie form wtryskowych z uwzględnieniem obliczeń konstrukcyjnych i wytrzymało-ściowych.

Pracownia obrabiarek sterowanych numerycznie CNC: frezarka sterowana numerycznie szwajcarskiej produkcji MICRON z ukła-dem sterowania numerycznego Heideinhain,

tokarka TPS 20N z układem sterowania numerycznego SINUMERIC 810, treningowe obrabiarki sterowane numerycznie – 5 szt., oprogramowanie do symulacji procesu toczenia i frezowania dla obrabiarek sterowanych numerycznie MTS Berlin,

oprogramowanie do tworzenia programów dla obrabiarek sterowanych nu-merycznie w technologii CAD/CAM, MTS Berlin, PRO ENGINEER.

W modelu edukacji mechatronicznej wyeksponowano następujące procesy i zadania organizatorów uczenia się:

laboratoryjny system kształcenia, sterowanie czynnościami poznawczymi uczących się na poziomie działania praktycznego i poznania zmysłowego, poziomie modeli wyobrażeniowych, poziomie modeli symbolicznych i poziomie uogólnień − struktur teoretycz-nych (sterowanie „oscylacyjne” na różnych poziomach);

modularyzacja kształcenia mechatroników w celu szybkiego przystosowania edukacji mechatronicznej do potrzeb rynku pracy, organizacji aktywnego uczenia się, osiągnięcia wyższych poziomów indywidualizacji kształcenia, osiągania przez uczących się kwalifikacji ułatwiających transfer umiejętności (uczenie się pracy samodzielnej, podejmowania decyzji, kreatywności, od-powiedzialności) oraz w celu pełnej integracji kształcenia praktycznego i teo-retycznego;


112

standaryzowanie kwalifikacji mechatronicznych i tworzenie warunków do funkcjonowania „inteligentnej” edukacji, zarządzania wiedzą w prowadzo-nych procesach edukacyjnych oraz projektowania rozwiązań wg założeń sformułowanych podczas jednej z konferencji organizowanej przez ŁCDNi-KP we współpracy z Festo Didactic i Stowarzyszeniem Dyrektorów i Na-uczycieli Centrów Kształcenia Praktycznego na temat edukacji mechatro-nicznej, które wynikają ze stwierdzenia: „Inteligentne” maszyny i urządzenia wymagają „inteligentnej” obsługi przez nową kadrę kompetentnych fachow-ców, a ci mogą być dostarczeni na rynek pracy w procesie „inteligentnej” edukacji mechatronicznej w systemie formalnym i pozaformalnym (A. Siero-ta, J. Moos, J. Gustowski);

„inteligentne” kadry

„inteligentna” technologia

Społeczeństwo infor-macyjne

„inteligentna” eduka-cja

POZIOM DZIAŁANIA PRAKTYCZNEGO

POZIOM MODELI WYOBRAŻENIOWYCH

POZIOM UOGÓLNIEŃ − STRUKTUR

POZIOM MODELI SYMBOLICZNYCH


113

budowanie systemu edukacji mechatronicznej z uwzględnieniem poziomów kwalifikacji zawodowej, rodzajów kwalifikacji i zastosowań osiągniętych kwalifikacji.

W ramach procesu modelowania systemu edukacji mechatronicznej wpro-wadzono do polskiej klasyfikacji zawodów szkolnych dwa zawody mechatro-niczne: technik mechatronik i monter mechatronik. Dla potrzeb kształcenia zadaniowego mechatroników przygotowano koncep-cję modułową programów kształcenia i wyróżniono 9 modułów umiejętności zawodowych, m.in.:

technologie i konstrukcje mechaniczne, procesy projektowania urządzeń i systemów mechatronicznych, technologie montażu urządzeń i systemów mechatronicznych, procesy programowania i użytkowania urządzeń i systemów mechatronicz-nych,

technologie napraw urządzeń i systemów mechatronicznych. W ramach tych modułów wyróżniono jednostki modułowe, których nazwy są tożsame z nazwami zadań zawodowych. Wśród 34 jednostek modułowych sta-nowiących podstawową i najważniejszą kategorię dydaktyczną wyróżniono między innymi: projektowanie układów elektropneumatycznych urządzeń i sys-temów mechatronicznych, projektowanie układów sterowania, montaż i demon-taż elementów i podzespołów urządzeń i systemów mechatronicznych, progra-mowanie sterowników PLC, programowanie układów manipulacyjnych i robo-tów, diagnozowanie urządzeń i systemów mechatronicznych. Zamiast przedmiotów nauczania (kształcenia) występują jednostki moduło-we, a proces kształcenia w jednostce modułowej informuje o integracji kształce-nia praktycznego z teoretycznym.


114

Jednostka modułowa jako najważniejsza kategoria dydaktyczna

Kształcenie modułowe jest więc kształceniem zadaniowym, które wymusza zawieranie kontraktów i uczenie się poprzez wykonywanie projektów. Powiąza-nie tego kształcenia z pracą zawodową ilustruje następujący schemat:

Odrębną koncepcją osiągania kwalifikacji zawodowych jest kształcenie w liceum profilowanym o profilu mechatronicznym oraz szkole policealnej na podbudowie liceum profilowanego. Liceum profilowane o profilu mechatro-nicznym jest trzyletnią szkołą ponadgimnazjalną, w której oprócz przedmiotów ogólnokształcących występują bloki tematyczne i moduły ogólnozawodowe. Program zajęć w zasadzie odpowiada programowi modułów ogólnozawodo-wych w programie modułowym technikum mechatronicznego. Z tego względu absolwenci liceum profilowanego mogą w szkole policealnej w skróconym cy-


115

klu kształcenia osiągnąć kwalifikacje mechatroniczne. Zaletą tego rozwiązania jest przede wszystkim odroczenie decyzji o wyborze drogi zawodowej przez absolwenta liceum profilowanego oraz możliwość łatwego dostosowania kształ-cenia w szkole policealnej do potrzeb lokalnego rynku pracy. W wyniku zorganizowanego procesu kształcenia w liceum o profilu mecha-tronicznym uczeń będzie umiał:

analizować i interpretować podstawowe zjawiska zachodzące w układach mechatronicznych oraz prawa fizyczne z nimi związane;

samodzielnie rozwiązywać typowe problemy związane z budową i działa-niem układów i urządzeń mechatronicznych, z wykorzystaniem różnorod-nych informacji technicznych;

interpretować informacje techniczne, dotyczące przykładowych układów i urządzeń mechatronicznych;

samodzielnie sporządzać informacje techniczne, dotyczące przykładowych układów i urządzeń mechatronicznych;

mierzyć wybrane wielkości elektryczne; przewidywać techniczne, ekonomiczne i społeczne skutki stosowania ukła-dów mechatronicznych;

dobrać materiały elektroizolacyjne, przewodzące, konstrukcyjne i magne-tyczne przy konstruowaniu przykładowych układów i urządzeń mechatro-nicznych;

konstruować proste układy i urządzenia mechatroniczne (lub ich elementy) z zachowaniem przepisów bhp;

posługiwać się technikami informatycznymi stosowanymi w procesie kon-struowania i eksploatacji układów mechatronicznych i ich podzespołów.

Kształcenie w liceum o profilu mechatronicznym zorganizowane jest w trzech blokach tematycznych: podstawy mechatroniki, konstrukcje i technologie mechaniczne, układy i urządzenia mechatroniczne. Inną ścieżką edukacji mechatronicznej jest osiąganie kwalifikacji zawodo-wych w trzyletniej zasadniczej szkole kształcącej w zawodzie montera mecha-tronika, a następnie osiągnięcie kwalifikacji na poziomie technika w szkole uzu-pełniającej. Obecnie proces kształcenia mechatronicznego prowadzony jest więc w następującej strukturze organizacyjnej przedstawionej poniżej. Ważnym ele-mentem procesu modelowania systemu edukacji mechatronicznej jest przygo-towanie standardów kwalifikacji zawodowych dla technika mechatronika i mon-tera mechatronika. Standard kwalifikacji zawodowych jako norma wymagań dla wykonania zadań składających się na dany zawód powinna stanowić dla organi-zatorów i prowadzących procesy edukacyjne ważny instrument zmian w szkol-nym systemie kształcenia zawodowego.


116

5 rok

1 rok

GIMNAZJUM

Czas kształcenia

2 rok

3 rok

4 rok

PRACA ZAWODOWA, STUDIA WYŻSZE

Technik mechatronik − szkoła policealna

Technik mecha-tronik − techni-kum uzupełniające

Profil mechatro-niczny − liceum profilowane

Monter mechatro-nik − szkoła za-sadnicza

Technik mecha-tronik − techni-kum

Spec

jaliz

acja

, np.

mec

hatro

nika

po

jazd

owa,

CN

C

Standardy ZMIENIAJĄ się w wyniku przemian w technologiach i techni-kach pracy oraz generują ZMIANY ze względu na swoją strukturę, wymuszają-cą przyporządkowanie umiejętności, przyswajanych wiadomości niezbędnych dla procesu kształtowania umiejętności i cech psychofizycznych niezbędnych zadaniom zawodowym. Te ZMIANY trzeba rozważać i je ustalać w wyniku projektowania procesów kształtowania umiejętności wykonywania zadań zawodowych „transportowa-nych” do szkoły jako zadania dydaktyczne (programowe). Dwie kategorie „za-dania zawodowe” i „umiejętności” ukazują konieczne powiązanie szkoły − ośrodka kształcenia (kształtowanie umiejętności) ze środowiskiem pracy (zada-nia zawodowe składające się na zawód) oraz wyznaczają poprzez standard kwa-lifikacji ponadzawodowych (funkcjonalnych, kluczowych dla rozwoju zawodo-wego, społecznego, osobowościowego), ogólnozawodowych, podstawowych dla zawodu i specjalistycznych (wykonywanie wyspecjalizowanych zadań, których dynamika znacząco zależy od zmian w procesach pracy zawodowej) zmiany w szkolnych systemach edukacji wynikających z trójczłonowej relacji: CZŁOWIEK−OBYWATEL−PRACOWNIK, eksponowanej przez PEDAGOGIKĘ PRACY i stanowiącej drogowskaz dla przygotowania uczących się do pełnienia różnych ról w życiu zawodowym i społecznym. Konstatacja sygnalizowanych wyznaczników ZMIAN poprzez implementa-cję standardów kwalifikacji zawodowych (jako normy − modelu) do praktyki szkolnej wskazuje na potrzebę budowania warunków do kreowania:


117

układu szkoła ↔ rynek pracy, który może wzbogacić zasoby kadrowe i ma-terialne (wysokie umiejętności kierunkowe i metodyczne prowadzących procesy osiągania kwalifikacji zawodowych oraz wyposażenie technody-daktyczne umożliwiające organizację uczenia się poprzez wykonywanie zadań zawodowych);

szkolnych procesów edukacji dla własnego rozwoju, edukacji dla samo-dzielności i edukacji dla zatrudnienia, które tworzą szkolny system edukacji dla zdatności (wspieranie prac dydaktycznych i procesów uczenia się zo-rientowanych na osiąganie kwalifikacji i kompetencji, przygotowanie do twórczego rozwiązywania problemów, działania zadaniowego grupowego).

Dla potrzeb standaryzacji kwalifikacji mechatronicznych zidentyfikowano 16 grup zadań zawodowych, m.in. montowanie i demontowanie układów elek-trycznych, pneumatycznych i hydraulicznych w urządzeniach i systemach mechatronicznych, badanie funkcji i nastawienie parametrów w układach mechatronicznych, programowanie układów, urządzeń i systemów mecha-tronicznych, prowadzenie diagnostyki zapobiegawczej, wyszukiwanie błę-dów, usuwanie awarii w urządzeniach i systemach mechatronicznych, wy-różniono składowe kwalifikacji i ustalono standard wszystkich rodzajów kwali-fikacji mechatronicznych.

Kwalifikacje ponadzawodowe opisane są zbiorami umiejętności, wiadomo-ści i cech psychofizycznych wspólnych dla branży lub sektora gospodarki, w której zawód funkcjonuje (np. branża budowlana, informatyczna). Kwalifikacje ponadzawodowe obejmują także kwalifikacje kluczowe, które definiuje się jako wspólne dla wszystkich zawodów. Kwalifikacje ogólnozawodowe są wspólne


118

dla wszystkich zakresów pracy w zawodzie, czyli dla tzw. składowych kwalifi-kacji zawodowych K-i. Kwalifikacje podstawowe dla zawodu są charaktery-styczne dla jednej lub kilku (ale nie wszystkich) składowych kwalifikacji zawo-dowych. Kwalifikacje specjalistyczne także są charakterystyczne dla jednej lub kilku (ale nie wszystkich) składowych kwalifikacji zawodowych, ale ponadto są to umiejętności, wiadomości i cechy psychofizyczne rzadziej występujące w zawodzie, które wykonuje stosunkowo mała grupa pracowników wyspecjalizo-wanych w dość wąskiej działalności w ramach zawodu. W Krajowym Standardzie Kwalifikacji Zawodowych zdefiniowano pięć po-ziomów kwalifikacji. Ich uporządkowanie według poziomów ma na celu uka-zanie złożoności pracy, stopnia trudności i ponoszonej odpowiedzialności. Przy-jęto nadrzędność wymagań stawianych pracownikom na stanowiskach pracy nad wymaganiami określonymi w podstawach programowych kształcenia w zawo-dzie i wynikającymi z nich wymaganiami programów nauczania oraz wymaga-niami zewnętrznych egzaminów potwierdzających kwalifikacje zawodowe. Na poziomie pierwszym umieszcza się umiejętności towarzyszące pracom prostym, rutynowym, wykonywanym pod kierunkiem i pod kontrolą przełożo-nego. Najczęściej jest to praca wykonywana indywidualnie. Do wykonywania pracy na poziomie pierwszym wystarcza przyuczenie. Osoba wykonująca pracę ponosi za nią indywidualną odpowiedzialność za działania zawinione. Poziom drugi wymaga samodzielności i samokontroli przy wykonywaniu typo-wych zadań zawodowych. Pracownik potrafi pracować w zespole pod nadzorem kierownika zespołu. Ponosi indywidualną odpowiedzialność za działania zawinione. Na poziomie trzecim kwalifikacji zawodowych pracuje pracownik, który wykonuje złożone zadania zawodowe. Złożoność zadań generuje konieczność posiadania umiejętności rozwiązywania nietypowych problemów towarzyszą-cych pracy. Pracownik potrafi kierować małym, kilku- lub kilkunastoosobowym zespołem pracowników. Ponosi odpowiedzialność zarówno za skutki własnych działań, jak i za działania kierowanego przez siebie zespołu. Poziom czwarty wymaga od pracownika umiejętności wykonywania wielu różnorodnych, często skomplikowanych i problemowych zadań zawodowych. Zadania te mają charakter techniczny, organizacyjny i specjalistyczny oraz wy-magają samodzielności powiązanej z poczuciem ponoszenia wysokiej osobistej odpowiedzialności. Pracownik musi potrafić kierować zespołami średniej i dużej liczebności (od kilkunastu do kilkudziesięciu osób, podzielonymi na podzespoły). Poziom piąty reprezentują pracownicy, którzy kierują organizacjami i po-dejmują decyzje o znaczeniu strategicznym. Potrafią diagnozować, analizować i prognozować złożoną sytuację gospodarczą i ekonomiczną oraz wdrażać swoje pomysły do praktyki organizacyjnej i gospodarczej. Są w pełni samodzielni, działający w sytuacjach przeważnie problemowych, ponoszący odpowiedzial-ność i ryzyko wynikające z podejmowanych decyzji i działań. Pracownicy ci


119

ponoszą także odpowiedzialność za bezpieczeństwo i rozwój zawodowy podle-głych im osób i całej organizacji.

GOSPODARKA (Klasyfikacja zawodów i specjalności) Kwalifikacje kluczowe (np. porozumiewanie się w języku obcym, umiejętność wyszukiwania i przetwarzania informacji, przedsiębiorczość umiejętność pracy zespołowej itp.)

BRANŻA (SEKTOR GOSPODARKI) Kwalifikacje ponadzawodowe

ZAWÓD Kwalifikacje ogólnozawodowe

ZAKRES PRACY (SKŁADOWA KWALIFIKACJI ZAWODOWYCH) Kwalifikacje podstawowe i specjalistyczne

ZADANIE ZAWODOWE Kwalifikacje podstawowe i specjalistyczne

Zasięg rodzajów kwalifikacji zawodowych

Edukacja mechatroniczna to również bogaty obszar działań dotyczących osiągania kwalifikacji w ramach kształcenia ustawicznego dorosłych dla osób zmieniających kwalifikacje lub osób osiągających nowe kwalifikacje. Ten ob-szar działań w procesie modelowania systemu edukacji mechatronicznej został wyrażony programami modułowymi. Z celów kształcenia wynika podział pro-gramów na jednostki szkoleniowe, na przykład: montaż mechanicznych elemen-tów i podzespołów urządzeń mechatronicznych (uczący się montuje elementy i podzespoły mechaniczne urządzeń mechatronicznych), montaż i demontaż na-pędów elektrycznych urządzeń mechatronicznych (uczący się montuje elementy i podzespoły mechaniczne urządzeń mechatronicznych), montaż i demontaż na-pędów elektrycznych urządzeń mechatronicznych (uczący się montuje i demon-tuje napędy elektryczne urządzeń mechatronicznych), montaż i demontaż ele-mentów i podzespołów pneumatycznych w urządzeniach mechatronicznych, montaż i testowanie sterowników mikroprocesorowych, czujników i przetwor-ników (uczący się montuje sterowniki PLC, podłącza do nich czujniki, prze-tworniki i elementy sterujące oraz przeprowadza test sterownika), rozruch urzą-dzeń mechatronicznych (uczący się uruchamia urządzenie mechatroniczne i do-konuje regulacji wszystkich jego parametrów). Wyżej sygnalizowane kształce-nie trwa 140 godzin.


120

W skrótowo przedstawionym procesie modelowania systemu edukacji me-chatronicznej zorganizowano w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego działalność ponad 60 zespołów zadaniowych, autor-skich i badawczych, opracowano koncepcje edukacji mechatronicznej oraz pro-gramy modułowe kształcenia wraz z pakietami edukacyjnymi, zorganizowano zajęcia formalne i pozaformalne w każdym roku szkolnym dla ok. 16 000 osób, zorganizowano ponad 120 warsztatów metodycznych, seminariów, konferencji, kursów i innych form kształcenia, dokształcania i doskonalenia umiejętności me-chatronicznych, prowadzone są badania rynku pracy umożliwiające określenie zapotrzebowania na specjalistów mechatroników oraz doskonalona jest kadra tu-torów-facylitatorów edukacji mechatronicznej w ramach współpracy krajowej i międzynarodowej partnerów ŁCDNiKP. Wyposażenie technodydaktyczne dla potrzeb osiągania kwalifikacji mechatronicznych jest systematycznie doskonalone. Sygnalizowane koncepcje, programy, procesy edukacyjne i wyposażenie tech-nodydaktyczne wyznaczają treść realnego modelu edukacji mechatronicznej.

Bibliografia Gawrysiak M., Edukacja metatechniczna, Radom, 1998. Gawrysiak M., Analiza systemowa urządzenia mechatronicznego, Białystok, 2003. Gawrysiak M., Mechatronika jako kultura techniczna i jako działanie człowieka, [w:] Eduka-

cja mechatroniczna, Łódź, 2004. Gustowski J., Sierota A., Mechatronika − kształcenie w przyszłość, [w:] Edukacja mechatro-

niczna, Łódzkie Centrum Doskonalenia i Kształcenia Praktycznego, Łódź, 2004. Kędzia R., Koncepcja kształcenia w zakresie mechatroniki pojazdów samochodowych, [w:]

Edukacja mechatroniczna, Łódź, 2004. Krajowy standard kwalifikacji zawodowych. Technik mechatronik (311403), Radom, 2006. Krajowy standard kwalifikacji zawodowych. Monter mechatronik (725301), Radom, 2006. Modułowy program kształcenia w zawodzie technika mechatronika, Warszawa, 2008. Modułowy program kształcenia w zawodzie montera mechatronika, Warszawa, 2008. Moos J. (red.), Modelowanie kształcenia modułowego, Łódź, 2001. Moos J. (red.), Innowacje pedagogiczne w praktyce edukacyjnej, Łódź, 2006. Moos J., Organizacja procesu kształcenia ogólnozawodowego w liceum profilowanym, Łódź, 2002. Moos J., Rekomendacja konferencji „Mechatronika w edukacji. Kształcenie ustawiczne”, na

prawach rękopisu, Łódź, 2006. Sierota A., Mechatronika w edukacji zawodowej w Polsce, Warszawa, 2002. Sierota A., Mechatronika w edukacji − koncepcja Festo Didactic, Kraków, 2002. Szymański M., Edukacja mechatroniczna w polskim systemie oświaty, [w:] Edukacja mecha-

troniczna, Warszawa, 2004.

dr. inż. Zbigniew Wierucki Niezależny konsultant,

szkoleniowiec Rzeczoznawca SI i TMP

O NIEKTÓRYCH SZANSACH I ZAGROŻENIACH ZWIĄZANYCH Z TWORZENIEM

ŁÓDZKIEGO KLASTRA MECHATRONIKI

Wprowadzenie „Wielkie innowacje napędzające rozwój cywilizacji zdarzają się rzadko, bo bardzo rzadko zdarza się, by w jednym czasie i miejscu pojawił się wielki in-wentor oraz struktura społeczna gotowa do przyswojenia nowego pomysłu” pi-sze Edwin Bendyk w eseju „Kapitalizm jako kooperacja mózgowa1” opubliko-wanym w ostatnim „Niezbędniku Inteligenta” − dodatku do tygodnika „Polity-ka”. Jest to prawda odnosząca się do przeszłości, gdy działalność intelektualna nakierowana na rozwój techniki i technologii była głównym atrybutem niewiel-kiego ułamka procenta społeczeństwa. Obecnie wraz z rewolucją informacyjną i internetową wkraczamy z fazy przemysłowej kapitalizmu do tak zwanej fazy kognitywnej, czyli takiej, w której już nikt nie ma wątpliwości, że głównym źródłem wartości są właśnie innowacje oraz wytwarzanie i stosowanie wiedzy. W naszych warunkach rozwojowych poddanych dodatkowym zakłóceniom wynikającym z przyspieszonego nadrabiania zaległości spowodowanych przez okres hibernacji w czasie trwania tak zwanego realnego socjalizmu korzystanie z możliwości, jakie stwarza faza kognitywna, nie wydaje się w pełni możliwe. Trudno bowiem wyobrazić sobie, znając z jednej strony realia funkcjonowania polskich przedsiębiorstw, a z drugiej specyfikę pracy na uczelniach czy jednost-kach badawczo-rozwojowych, aby zaczęły powstawać u nas takie firmy, jak In-tellectual Ventures w Stanach Zjednoczonych, której celem jest produkcja in-nowacji i rozwiązań technicznych nadających się do opatentowania. Efekt jej

1 E. Bendyk, Kapitalizm jako kooperacja mózgowa, „Niezbędnik Inteligenta”, Bezpłatny

dodatek do tygodnika „POLITYKA”, wydanie 15, nr 25 (2659), 21 czerwca 2008 r.


działania to kilkaset wniosków patentowych z różnych obszarów techniki zgła-szanych każdego roku. Wyrastające jednak ostatnio jak grzyby po deszczu inicjatywy tworzenia w naszej gospodarce klastrów wspierających rozwój gospodarczy regionów mogą stanowić istotny element przybliżający nas do zupełnie nowej rzeczywistości charakterystycznej właśnie dla wspomnianej wyżej fazy kognitywnej gospodar-ki kapitalistycznej. Można zatem zadać pytanie, jakie oczekiwania ma zaspokoić koncepcja utworzenia Łódzkiego Klastra Mechatroniki. Można wyodrębnić dwie główne grupy podmiotów2 zainteresowanych po-wstaniem klastra. Są to: 1. Już istniejące podmioty gospodarcze (firmy) działające w Łodzi i regionie w

sferze produkcji lub usług, bezpośrednio związane z wytwarzaniem urządzeń mechatronicznych i nastawione na rozwój biznesu.

2. Zespoły badawcze funkcjonujące w ramach szkół wyższych lub jednostek badawczo-rozwojowych zarówno generujące nowe rozwiązania z obszaru mechatroniki, jak i nastawione na wykorzystanie swojego potencjału intelek-tualnego dla rozwiązania problemów zgłaszanych przez partnerów z grupy pierwszej.

Do wymienionych wyżej grup należy dołączyć jeszcze dwie: 3. Wszelkiego rodzaju firmy doradcze, szkoleniowe, pracownie projektowe,

firmy ze sfery usług dla biznesu (banki i firmy leasingowe), które potrafią udzielić istotnego wsparcia w procesie przekształcania wynalazku czy pomy-słu w rozwiązanie przemysłowe doprowadzone do postaci efektywnie funk-cjonującej w praktyce gospodarczej. Tego typu firmy potrafią też zadbać o efektywność gospodarczą podejmowanych działań.

4. Władze lokalne, które wpisują w swoją strategię działania trwałe podnosze-nie konkurencyjności lokalnej i regionalnej, a co za tym idzie również krajo-wej gospodarki miedzy innymi w oparciu o klastry.

Analizując wystąpienia uczestników dyskusji panelowej oraz głosy w dysku-sji, jaka wywiązała się w konsekwencji tych wystąpień, można stwierdzić, że wszyscy potencjalni partnerzy w procesie tworzenia klastra są świadomi szans jakie się przed nimi otwierają w przypadku jego stworzenia. Dodatkowym czynnikiem wzmacniającym te możliwości jest przesłanie wy-nikające z danych przedstawionych w wystąpieniu prof. Anny Rogut3. Wynika z nich, że w regionie łódzkim nadal dominuje przemysł z sektora tekstylno- -odzieżowego. Analizując dane dotyczące innych sektorów można zauważyć, że

2 Już istniejących lub takich, które powstaną w przyszłości w odpowiedzi na pojawiające się oczekiwania i potrzeby.

3 Anna Rogut, Technologie przyszłości. Dylematy wyboru, Konferencja Technologie Przy-szłości 4 – Mechatronika. 24.06.2008 r., Wydział Zarządzania UŁ.

Z. Wierucki, O niektórych szansach i zagrożeniach… 123

aktywność gospodarczą w obszarach związanych z mechatroniką charakteryzuje bardzo wysoka dynamika wzrostu w okresie, którego te dane dotyczą. Pozytywnym elementem były wystąpienia przedstawicieli nauki i przemysłu, które mówiły o konkretnych rozwiązaniach technicznych, nad którymi prowa-dzone są prace. Świadczy to o potencjale środowiska, które już posiada lub jest w stanie wygenerować wiele nowych rozwiązań technicznych zarówno obszarze konstrukcji, jak i technologii, a które muszą zostać dalej przetwarzane w celu doprowadzenia do sytuacji, gdy zaczną generować przychody oraz zyski dla ich twórców i producentów. Zatem oczekiwania wszystkich potencjalnych uczestników tego przedsię-wzięcia są zbieżne i sprowadzają się między innymi do: • lepszego wykorzystania ich potencjału twórczego, intelektualnego i wy-

twórczego; • budowania przewagi konkurencyjnej i stworzenia podstaw do trwałego roz-

woju firm; • przyspieszenia rozwoju gospodarczego regionu; • zaspokojenia potrzeb samorealizacji oraz aspiracji i ambicji uczestników

procesu tworzenia i funkcjonowania klastra4. Aby te oczekiwania zostały zaspokojone należy zdawać sobie sprawę z całe-go szeregu zagrożeń, jakie stoją przed uczestnikami tworzenia klastra. Poniżej wymieniono tylko niektóre, tworząc przyczółek do sporządzenia pełnej analizy SWOT tego przedsięwzięcia. 1. Brak struktury i zaplecza organizacyjnego służącego realizacji przedsięwzięcia Przebieg dyskusji podczas konferencji Technologie Przyszłości 4 – Mecha-tronika świadczy o tym, że realizacja przedsięwzięcia Łódzki Klaster Mechatro-niki znajduje się na początkowym etapie tworzenia. Zatem istnieje potrzeba stworzenia mniej lub bardziej formalnie funkcjonującego zespołu z dynamicz-nym liderem, który stworzy warunki i poprowadzi proces tworzenia klastra. W szczególności doprowadzi do realizacji zawartego w projekcie listu intencyj-

4 Linus Torvalds, jeden z liderów ruchu wolnego oprogramowania, pytany, dlaczego robi

to, co robi odpowiedział: just for fun – po prostu dla zabawy. Jeden z wielkich himalaistów, zdobywca Everestu Edmund Hilary zapytany dlaczego wspina się na górę, odpowiedział: be-cause she exists – ponieważ ona jest.


nego postulatu opracowania strategii rozwoju, statutu i struktury klastra oraz zorganizowania biura rozwoju i promocji łódzkiego klastra mechatroniki. Punktem wyjścia do prac tego zespołu powinno być określenie posłannictwa, jakie przyświeca uczestnikom procesu tworzenia klastra i zdefiniowanie wyni-kających z niego celów, które chcą osiągnąć. Wszak strategia odpowiada na py-tanie „jak?”, a zatem najpierw należy zadać sobie pytania: „co?”, „po co?” lub „dlaczego?”. Niepełna informacja lub jej brak Analizując skład uczestników konferencji oraz możliwości dotarcia do in-formacji o inicjatywie tworzenia klastra, można wyrazić przypuszczenie, że wie-lu potencjalnych uczestników zainteresowanych tą inicjatywą mogło o niej nie wiedzieć i nadal nie wie. Uwaga ta dotyczy w znacznym stopniu podmiotów gospodarczych, biorąc pod uwagę ich liczbę oraz koncentrację na własnych sprawach i problemach przy jednoczesnym braku nawyków śledzenia informacji dotyczących możliwości rozwoju i pogłębiania współpracy z innymi partnerami gospodarczymi. Niektóre rozmowy prowadzone z nieobecnymi na konferencji przedstawicie-lami biznesu czy nauki wskazują również na niezrozumienie istoty funkcjono-wania klastra, a co za tym idzie − korzyści, jakie można osiągnąć na skutek uczestnictwa w tym przedsięwzięciu. Pojawiają się opinie, w których klaster postrzegany jest jako firma o specjal-nym charakterze, która na przykład świadczyć będzie dla swoich uczestników wyłącznie usługi obróbkowe na wysokim poziomie. Z drugiej strony spotkać się można z obawami o zdominowanie klastra i zawłaszczenie go dla swoich celów przez określone grupy środowiskowe ze sfery biznesu lub nauki. Wypełnianie funkcji informacyjno-edukacyjnych w stosunku do aktualnych i przyszłych uczestników prac związanych z tworzeniem klastra będzie zatem jednym z ważniejszych zadań liderów tego procesu. Problemy w zakresie komunikacji międzyludzkiej Patrząc na aktualny stan współpracy podmiotów gospodarczych ze środowi-skiem akademickim, mimo wielu pozytywnych przykładów wykorzystania wie-dzy i pomysłów płynących ze sfery akademickiej do biznesu, nie można powie-dzieć, że mamy do czynienia z powszechną praktyką. Jeszcze wiele zespołów badawczych i naukowo-dydaktycznych nie posiada dostatecznej wiedzy i nie rozumie pewnych podstawowych procesów rządzących sferą biznesu. Również podmioty gospodarcze, nawet jeżeli korzystają z pomocy przedstawicieli nauki, to raczej jako doradców zewnętrznych, a nie na zasadzie wchłonięcia ich jako bardzo wysoko wykwalifikowanych pracowników.

Z. Wierucki, O niektórych szansach i zagrożeniach… 125

Wskazuje to na problemy z wygenerowaniem potrzeby kontaktu oraz pro-blemy ze zrozumieniem zasad funkcjonowania partnerów ze strony biznesu przez środowiska naukowe i odwrotnie. Wynika z tego potrzeba stworzenia w ramach klastra płaszczyzny wzajemnego poznania się, wymiany informacji a docelowo nawet wymiany kadr między tymi środowiskami, co może być tylko z korzyścią dla partnerów tego przedsięwzięcia. 2. JAK ZACZĄĆ? Jednym z kluczowych pytań, przed którym nadal stoją uczestnicy procesu tworzenia Łódzkiego Klastra Mechatroniki, jest pytanie „jak zacząć?”. Konfe-rencja „Technologie Przyszłości 4 – Mechatronika” przyniosła pewne kwantum wiedzy na temat poglądów, doświadczeń, oczekiwań i potencjału zarówno uczestników, jak i środowisk gospodarczych i naukowych regionu. Wiedza ta wymaga dalszego uporządkowania i uzupełnienia pod katem jej praktycznego wykorzystania w procesie tworzenia klastra. Praktycznym narzędziem w tym względzie może być benchmarking, który pozwoli sięgnąć do doświadczeń innych. Na stronie internetowej klastry.pl od-notowano ponad trzydzieści inicjatyw klastrowych w Polsce. Informacje te wskazują na możliwość wsparcia się na kilku przykładach, które mogą być przydatne w budowaniu planu realizacji Łódzkiego Klastra Mechatroniki. Moż-na z nich zaczerpnąć wiedzę co do sposobów definiowania celów, które mają być osiągnięte w procesie tworzenia klastra, jak i metodologii zastosowanej przy jego tworzeniu5. Na szczególną uwagę wśród tych przykładów zasługuje klaster Śląski, którego twórcy prezentują istotny dorobek w postaci dokumentów takich jak: harmonogram projektu, analiza SWOT z wnioskami, analiza konkurencyjna regionu czy macierz kompetencji. Jest więc na czym się wzorować. Inne ważne czynniki na etapie wypracowywania koncepcji tworzenia klastra to: 1. Dotarcie z informacją o tej inicjatywie do jak największej liczby potencjal-

nych uczestników tego przedsięwzięcia (zarówno z obszaru miasta, jak i re-gionu) i zapewnienie ich obecności w tym procesie, na początku choćby tyl-ko jako obserwatorów.

2. Uzyskanie w trakcie warsztatów menedżerskich, dyskusji tematycznych czy burzy mózgów jak największej ilości informacji o ich poglądach co do ocze-

5 Uwaga autora niniejszego tekstu skupiła się szczególnie na takich przypadkach, jak:

Bydgoski Klaster Przemysłowy, Wielkopolski Klaster Chemiczny, Quasiklaster Automatyki Przemysłowej w Gdańsku czy Innowacyjny Śląski Klaster Czystych Technologii Węglowych.


kiwań wynikających z uczestnictwa w klastrze, ale też wkładu, jaki są gotowi zaoferować.

3. Przekazanie uczestnikom tego procesu jak najszerszej informacji na temat celów, dla których tworzy się klastry, i zasad ich funkcjonowania, aby unik-nąć wszelkiego rodzaju nieporozumień i mylnych opinii na ten temat.

Ważną rolę w tym procesie maja do spełnienia partnerzy z grupy drugiej, czyli konsultanci, szkoleniowcy oraz dostarczyciele kapitału, bez których reali-zacja wielu pomysłów będzie utrudniona czy wręcz niemożliwa. Mogą oni odegrać ważną rolę w procesie budowania płaszczyzny porozu-mienia pomiędzy podmiotami gospodarczymi zainteresowanymi wykorzysta-niem innowacji pozyskanych ze środowisk naukowych a przedstawicielami tych środowisk. Istotną sprawą jest inicjowanie w środowisku potencjalnych uczest-ników klastra dyskusji merytorycznej, która winna przynieść konkretne wnioski i wyposażenie jej uczestników we wspólny aparat pojęciowy oraz metodolo-giczny. Dzieląc się przedstawionymi wyżej uwagami i sugestiami, autor ma nadzieję, że chociaż w drobnym stopniu przyczynią się one do uruchomienia i skuteczne-go rozwinięcia idei, jaką jest powołanie Łódzkiego Klastra Mechatroniki.

Henryk Kobyszewski Prezes Zarządu firmy JOTES

OBRABIARKI STEROWANE NUMERYCZNIE JAKO PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA MECHATRONIKI

W PRZEMYŚLE MASZYNOWYM

1. Wprowadzenie Mechatronika w obrabiarkach to połączenie mechaniki (serwosilniki, budowa i konstrukcja maszyn), automatyki (sterowanie maszyną − PLC) i informatyki (interfejs maszyna-operator, wymiana sieciowa informacji czyli podłączenie maszyny do sieci przemysłowej takiej jak ProfiBUS czy Ethernet). Wszystko to połączone w jeden system sterowania maszyną daje nam możliwość budowania wielu rodzajów maszyn. Wszystkie wyżej opisane cechy łączą w sobie nowoczesne systemy sterowania maszynami wiodących firm takich jak Siemens. Bliska współpraca z producentem systemów sterowania ułatwia wdrażanie nowych rozwiązań w budowanych maszynach. Obecnie coraz większy nacisk kładzie się na aspekt bezpieczeństwa pracy, zastosowanie nowoczesnych systemów sterowania daje wiele możliwości zwiększania tego bezpieczeństwa, np.:

zwiększenie bezpieczeństwa obsługi maszyny, możliwość zabezpieczenia maszyny przed ruchami niebezpiecznymi – dostępne są rozbudowane funkcje STOPU AWARYJNEGO zatrzymujące maszynę w przypadku niebezpieczeństwa,

możliwość podłączenia maszyny do sieci i monitorowania jej z dowolnego miejsca.

Niektóre tylko zalety nowoczesnych maszyn do obróbki wykorzystujących kompletne systemy sterowania to m.in.:

szybkość; wydajność;


dokładność obróbki (precyzja); nieskończone możliwości obróbki − praktycznie nie ma detalu, którego nie można by obrobić;

obsługa nie musi być wykwalifikowana, rola obsługującego w pewnych przypadkach (gdy maszyna pracuje w cyklu produkcyjnym – zautomatyzowanym) może ograniczyć się do wymiany detali na maszynie;

możliwość stworzenia pełnego automatu obróbczego; modułowa budowa maszyn; możliwość szkolenia pracowników na wirtualnych maszynach – firma Siemens udostępnia opisany poniżej system SinuTrain.

Jako producent szlifierek korzystamy z gotowych systemów sterowania takich jak Sinumerik 802C i stosujemy je między innymi w szlifierce karuzelowej z pionową osią wrzeciona ściernicy i obrotowym stołem elektromagnetycznym – SAB100W. Szlifierka wyposażona jest w numeryczną oś dosuwu napędzaną serwosilnikiem i śrubą kulową, co daje większą dokładność posuwu niż w konwencjonalnym rozwiązaniu stosowanym uprzednio w tej maszynie. Dzięki zastosowaniu systemu sterowania maszyna zyskała nowy interfejs HMI (Human Machine Interface), na którym operator znajdzie wszystkie informacje dotyczące aktualnego stanu, w jakim znajduje się maszyna. W ostatnim czasie firma Siemens, z którą nasza fabryka współpracuje, opracowała nowy system sterowania Sinumerik 802D sl, który jako pierwszy oferuje oprogramowanie dedykowane specjalnie dla szlifierek wraz cyklami technologicznymi dedykowanymi dla technologii szlifowania. Wobec powyższego postanowiliśmy wykorzystać ten system przy modernizacji dwóch typów maszyn (SPK40 oraz JOTES – Schaudt) produkowanych w naszej firmie. Szlifierka SPK 40 CNC – szlifierka do płaszczyzn o wymiarach stołu elektromagnetycznego 1000x400. Przy wyborze firm i elementów do szlifierki SPK 40, kierowaliśmy się ogólnymi trendami, jakie panują wśród producentów obrabiarek w Europie, tak aby nasz produkt nie odbiegał jakościowo od innych maszyn, a dzięki zastosowaniu sterowania Sinumerik 802D sl dla szlifierek nasz produkt będzie innowacyjny na polskim i europejskim rynku. Oś dosuwu oraz przesuwu poprzecznego będą napędzane przez układ serwosilnik – śruba kulowa, natomiast przesuw stołu realizowany będzie hydraulicznie. Szlifierka JOTES – Schaudt E450 – uniwersalna szlifierka do wałków umożliwiająca w zależności od wersji szlifowanie wałków o długości do 1500, 2000 lub 2500 mm. Będzie to pierwsza szlifierka numeryczna oparta o system sterowania Sinumerik 802D sl. Przesuw wszystkich osi w maszynie realizowany będzie z wykorzystaniem serwosilnika oraz śrub kulowych. Do napędu osi poprzecznej X, wzdłużnej Z oraz wrzeciennika przedmiotu C zostaną zastosowane serwosilniki nowej generacji 1FT7 charakteryzujące się większym

H. Kobyszewski, Obrabiarki sterowane numerycznie jako przykład…

129

129

momentem obrotowym, większą kompaktowością, prostą montażu oraz prostotą wymiany czujnika na maszynie. Dodatkowo oś X zostanie wyposażona w zewnętrzny system pomiarowy (liniał inkrementalny) dzięki czemu uzyskamy bardzo precyzyjne wskazania położenia suportu. Reszta elementów sterowania tj. styczniki, przekaźniki, moduły bezpieczeństwa, softstart itp., zostanie zastosowana po wybraniu spośród oferty światowych liderów branży aparatury przemysłowej. 2. Nowy system Sinumerik 802D sl Nowy system Sinumerik 802D sl to:

jeden system, wiele technologi – do szlifierek, frezarek, tokarek, przecinarek; symulacje programów obróbczych; szlifierki – różne rodzaje tarcz szlifierskich dla różnych prac i technologii; system współpracujący z najnowszą rodziną napędów firmy Siemens – Sinamics S120 i najnowszymi silnikami 1FT7. Jest to najnowsza rodzina serwonapędów firmy Siemens, która jest następcą rodziny 1FT6. Silniki te są o 30% krótsze niż silniki 1FT6, są bardziej wytrzymałe na przeciążenia i co ważne w serwosilnikach – przetwornik obrotowy impulsowy (enkoder) jest odseparowany od drgań.

Zalety systemu Sinumerik 802D sl: 1) prosta oszczędzająca miejsce konstrukcja; 2) ekonomiczne oprzewodowanie systemu dzięki sieci DRIVE-CLIQ; 3) jedna jednostka dla NC, PLC, wizualizacji HMI, sterownika napędów

i obsługi funkcji komunikacyjnych; 4) zoptymalizowana wydajność i dopasowanie do potrzeb użytkownika; 5) wysoka jakość i niezawodność; 6) przy użyciu sterowania Sinumerik 802D sl mogą być wykonywane

następujące cykle szlifowania: pozycjonowanie osi Z ze ściernią, pozycja bezpieczna, szlifowanie wcinające, wcinanie wielokrotne, wcinanie na powierzchni bocznej, szlifowanie wzdłużne, obciąganie.

Zalety zespołu napędowego Sinamics S120 to:


kompaktowe wykonanie (jedno- i dwuosiowe moduły napędów); komunikacja magistralą DRIVE-CLIQ; „elektroniczna” tabliczka znamionowa silnika; możliwość użycia różnych enkoderów; dane napędowe włączone do archiwum seryjnego uruchomienia; możliwa parametryzacja z NC.

Sinumerik 802D sl jest skrojonym na miarę sterowaniem pulpitowym do obsługi standardowych tokarek, frezarek, szlifierek CNC i centrów obróbkowych. Sinumerik 802D sl zapewnia prostą obsługę obrabiarki, ponieważ wszystkie czynności obsługowe są wspierane przez graficzne obrazy pomocy. Funkcje w rodzaju czynności obsługowych JOG (ręcznie) umożliwiają szybkie, odpowiadające wymogom praktyki, ustawianie maszyny w celu wykonywania obróbki. Jest to w szczególności określenie położenia obrabianego przedmiotu w maszynie, jak też pomiar stosowanych narzędzi. Do programowania Sinumerik 802D sl udostępnia komfortowy edytor DIN/ISO z kompletnym G-Code według DIN66025 i dialektem ISO. Programowanie wspierane jest przez graficzne wprowadzenie danych technologicznych cykli obróbki i konturów. Dzięki Sinumerik 802D sl mamy do dyspozycji wydajny, kompletny system, który bez dodatkowego nakładu pracy na uruchomienie i szkolenie obejmuje wszystkie żądane dziedziny zastosowania w obrabiarkach:

prosta otoczka graficzna dla wszystkich funkcji maszyny, otoczki graficzne dla technologicznych cykli obróbkowych i konturów, programowanie DIN/ISO na maszynie, programowanie DIN/ISO poza maszyną poprzez system CAD/CAM i SinuTrain,

automatyczny pomiar narzędzi w trybie ustawiania. Zastosowanie Sinumerik 802D sl jest zalecane dla następujących typów maszyn: 1) szlifierki do płaszczyzna; 2) szlifierki do wałków; 3) tokarki jednosaniowe z osią X i Z:

obróbki tokarskie, współśrodkowe obróbki wiertarskie na stronie czołowej;

4) tokarki z narzędziami napędzanymi (napęd osi C); 5) frezarki; 6) pionowe centra obróbkowe i wiertarskie; 7) pionowe centra obróbkowe z dodatkowym stołem obrotowym albo

mocowadłem obrotowym (4 oś):

H. Kobyszewski, Obrabiarki sterowane numerycznie jako przykład…

131

131

obróbka przedmiotów walcowych (transformacja pobocznicy), obróbka na wielu stronach (płaszczyzna skręcona).

Sinumerik 802D sl udostępnia dla obróbek standardowych wsparcie graficzne dla następujących cykli technologicznych, które można parametryzować i dowolnie zestawiać dla programu obróbki:

toczenie; toczenie poprzeczne; skrawanie warstwowe; wytoczenie, podcięcie; nacinanie gwintu, gwint; wiercenie; nakiełkowanie, wiercenie, rozwiercanie, rozwiercanie dokładne, wiercenie otworów głębokich, gwintowanie otworu;

powtórzenie obróbki wiertarskiej za pomocą układu linia/okrąg; frezowanie; frezowanie płaszczyzny; frezowanie konturowe; wnęka prostokątna i czop prostokątny, wnęka kołowa i czop kołowy; otwory podłużne na okręgu, rowki na okręgu, rowki kołowe; frezowanie gwintu (wewnętrzne i zewnętrzne).

Dostępne jest szeroko zakrojone wsparcie funkcjonalne i graficzne. Parametryzację wspierają komunikatywne obrazy i teksty pomocy do parametrów, np. naddatek na obróbkę wykańczającą na głębokości lub rodzaj obróbki gwintu. Istnieją duże możliwości wyboru w celu wydajnej obróbki np. zagłębienie się po linii spiralnej w przypadku wnęki prostokątnej i kołowej. Gwintowanie otworu bez oprawki wyrównawczej jest zawarte w zakresie podstawowym, łącznie z interpolacją gwintu. Najnowsze systemy sterowania maszyn wyposażone są w zintegrowaną symulację zapewniającą wysokie bezpieczeństwo procesu, ponieważ przed wykonaniem można sprawdzać programy obróbki. Za pomocą grafiki kreskowej można śledzić zaprogramowane tory narzędzia. 3. Kształcenie w zakresie CNC – praktyka i programowanie na PC Wykwalifikowani pracownicy są decydującym czynnikiem sukcesu w przemyśle metalowym – dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek. Dla instruktorów oznacza to wysoki stopień odpowiedzialności, ponieważ to ich zadaniem jest przekazywanie odpowiednich kompetencji – przez kształcenie jak najbardziej


zbliżone do praktyki. Popyt na innowacyjne, efektywne i całościowe rozwiązania, za pomocą, których osoby szkolone będą mogły szybko i sprawnie zostać przygotowane do wykonywania swoich zadań, istnieje w szczególności w produkcji z użyciem CNC, gdzie rosną wymagania rynku odnośnie do jakości, dotrzymywania terminów i różnorodności wariantów. Wszystkie te wymogi spełnia SinuTrain firmy Siemens. SinuTrain oferuje odpowiadające wymogom praktyki i uniwersalne rozwiązanie potrzeb kształcenia w dziedzinie CNC – i to na wszystkich poziomach kształcenia od podstaw do kwalifikacji. Za pomocą SinuTrain można efektywnie przekazać wiedzę o funkcjach wysoko innowacyjnych zalet sterowania CNC, całościowe rozwiązania szkoleniowe i systemy kształcenia perfekcyjnie dopasowane do każdorazowych wymagań. System kształcenia jest identyczny ze sterowaniem. Stosowane są rdzeń NC i otoczka graficzna sprawdzonych na całym świecie sterowań Sinumerik 802D/810D/840D i 840Di. Umożliwia to zastosowanie całego zakresu językowego sterowania. Szkoleni, mogą więc wykonywać na PC dokładnie te czynności, które później będą musieli wykonywać na maszynie. Szkolenie jest więc wygodniejsze i bardziej efektywne pod względem kosztów. Aby osobom początkującym i przestawiającym się z innych systemów ułatwić wdrożenie się w funkcję maszyny, oprogramowanie zawiera typową frezarkę albo tokarkę jako maszynę wirtualną. Ponieważ maszyna daje się dowolnie zatrzymać, szkoleni mogą dobrze zapoznać się z takimi szczegółami jak sterowanie, przestrzeń robocza i zmiana narzędzia. Oferta edukacyjna jest uzupełniona przez sporządzanie planu pracy, bezpieczne obchodzenie się z układem współrzędnych i sporządzanie prostych i skomplikowanych obrabianych przedmiotów. Przy tym narzędzia wiernie odwzorowujące oryginał wspierają cały proces nauki podczas animacji. Wprowadzenia błędne mają takie same konsekwencje jak później w warsztacie: narzędzia łamią się, płytka skrawająca narzędzie przegrzewa się albo pęka. Innymi słowy: cały proces uczenia się przebiega jak w świecie rzeczywistym i dlatego jest szczególnie efektywny. Na zakończenie szkolony może zostać przeegzaminowany w ramach testów.

Prof. dr hab. Andrzej Bartoszewicz Instytut Automatyki Politechnika Łódzka

ROBOTY WISZĄCE ─ NOWY TREND W ROZWOJU MECHATRONIKI

Tradycyjne roboty przemysłowe i specjalne (inspekcyjne, rehabilitacyj-ne itp.) od wielu lat są przedmiotem badań i praktycznych aplikacji. Zwykle ich manipulatory mają otwarty łańcuch kinematyczny i sztywne ogniwa wykonane z metalu lub specjalnych tworzyw zapewniających duży udźwig przy względnie małej masie własnej. Kilkanaście lat temu rozpoczęto także prace nad konstrukcją i wdrożeniem pierwszych robotów o zamkniętym łańcuchu kinematycznym ze sztywnymi ogniwami. Nową koncepcję w roz-woju robotyki jest jednak zastosowanie robotów wiszących na linach. Ich manipulatory mają zamknięty łańcuch kinematyczny i charakteryzują się całkowicie elastycznymi ogniwami, które mogą przenosić wyłącznie siły wzdłużne o jednym tylko zwrocie (siły rozciągające liny). Prace nad takimi robotami prowadzone są obecnie tylko w kilku laboratoriach na świecie, między innymi w National Institute of Standards and Technology (NIST) w USA oraz w Instytucie Automatyki Politechniki Łódzkiej. Celem projektu realizowanego w Instytucie Automatyki PŁ jest opraco-wanie nowatorskiej konstrukcji oraz zbudowanie i oprogramowanie robota o zamkniętym łańcuchu kinematycznym z napędami elektrycznymi. Robot ten przeznaczony jest do prac w obiektach przemysłowych i w innych za-mkniętych środowiskach, w których operuje się materiałami niebezpiecz-nymi dla życia lub zdrowia ludzi, w szczególności w pracowniach jądro-wych, chemicznych oraz w sytuacjach zagrożeń terrorystycznych w miej-scach publicznych (na przykład na dużych dworcach kolejowe, lotniskach itp.). Konstrukcja urządzenia bazuje na zastosowaniu odwrotnej platformy Stewarta. Sześć sztywnych nóg platformy Stewarta zastąpiono linami pod-trzymującymi od góry platformę, zachowując sześć stopni swobody i uzy-skując bardzo dużą sztywność układu. Taki latający dywan charakteryzuje się dobrymi właściwościami manipulacyjnymi, co daje możliwość bardzo szybkiego docierania do pola operacyjnego i łatwego manewrowania w tym polu. Każdy z sześciu podstawowych napędów elektrycznych może mieć małą moc, a dzięki zamkniętemu łańcuchowi kinematycznemu osiąga się duży udźwig robota. Ruch platformy i jej orientację w przestrzeni zmienia się poprzez odpowiednie skracanie lub wydłużanie lin za pomocą napędów


134

elektrycznych. Ponieważ w środowiskach z wieloma przeszkodami istnieje problem omijania ich nie tylko przez platformę, ale także przez liny, w pro-ponowanym projekcie łańcuch kinematyczny zostanie rozbudowany o do-datkowe redundantne złącza. Poprzez wprowadzenie opracowanych przez nas mechanizmów służących do zmiany położenia punktów podwieszenia platformy mają one umożliwić zmianę konfiguracji robota bez jednoczesnej zmiany położenia i orientacji przestrzennej platformy.

Opracowana przez nas konstrukcja znajdzie zastosowanie w wielu praktycznych aplikacjach, takich jak na przykład:

przemysłowy montaż budowlany, operacje podwodne, przenoszenie ładunków (wiszące roboty mogą z powodzeniem zastąpić dość kłopotliwe w eksploatacji tradycyjne suwnice),

zrobotyzowany montaż, przeglądy i konserwacja samolotów, gaszenie pożarów wykrywanie i neutralizacja substancji niebezpiecznych dla człowieka, standardowe i nietypowe prace inspekcyjne. Dzięki swym unikalnym właściwościom konstruowany robot będzie

stanowił bardzo atrakcyjną alternatywę dla wielu obecnie stosowanych ro-botów przemysłowych i specjalnych.

Prezentowane badania wykonano w ramach pracy naukowej finansowa-nej ze środków na naukę w latach 2007–2010 jako projekt badawczy roz-wojowy nr R01 009 03. Literatura Postlethwaite I., Bartoszewicz A., Application of nonlinear H-infinity control to

theTetrabot robot manipulator, Proceedings of Institution of Mechanical Engineers, Part I, vol. 212, No. 4, 1998, pp. 459−465.

Albus J. S., Bostelman R. V., Dagalakis N. G., The NIST ROBOCRANE, a robot crane, Journal of Robotic Systems, July 1992.

Stewart D., A Platform with Six Degrees of Freedom, Proceedings of the Institution of Mechanical Engineering, Part I, vol. 180, No. 3, pp. 371−386.

Albus J. S., Bostelman R. V., Proctor F. M., Shackleford W. P., Lytle A. M., The flying carpet: a tool to improve ship repair efficiency, American Society of Naval Engi-neers Conference, Bremerton, WA, 2002.

Bostelman R. V., Albus J. S., Dagalakis N. G., Jacoff A., Application of the NIST ROBOCRANE, Robotics and Manufacturing, vol. 5, 1994.

Oh S., Agrawal S. K., Cable-suspended planar parallel robots with redundant cables: controllers with positive cable tensions, Proceedings of the IEEE International Con-ference on Robotics and Automation, Taipei, Taiwan, 2003, pp. 3023−3028.

dr Teresa Śmiałowska, Iwona Gruczyńska Urząd Statystyczny w Łodzi ROZWÓJ MECHATRONIKI W PRZEDSIĘBIORSTWACH

WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO W ŚWIETLE BADAŃ STATYSTYCZNYCH

Podniesienie konkurencyjności, wzrost inwestycji, poprawa warunków życia – strategiczne cele rozwoju województwa łódzkiego są ściśle związane z rozwo-jem nowoczesnych technologii. Relacja ta to wzajemne oddziaływanie admini-stracji, nauki i biznesu, a jej wyniki zależą od wzajemnego przenikania i współ-pracy. Nowoczesne technologie – ich opracowanie, wdrażanie i wykorzystywa-nie, są bowiem szansą rozwoju regionu i jego mieszkańców. Mechatronika – nowoczesna myśl techniczna, łącząca mechanikę, elektroni-kę, automatykę i informatykę, jest dziedziną rozpowszechniającą się i pobudza-jącą przedsiębiorstwa, których celem jest innowacyjność i konkurencyjność. Rozwój mechatroniki w przedsiębiorstwach produkcyjnych, to obok wzrostu wykorzystania nowoczesnych technologii, także rozwój tych technologii w sa-mych przedsiębiorstwach. Pojawianie się nowych możliwości technicznych rodzi natychmiastowe py-tania: Jakie jest tempo wchłaniania ich przez rynek?, Jak szybko zmiany techno-logiczne postępują w przedsiębiorstwach?, Jakie nakłady są ponoszone na ich rozwój i czy przynoszą one wymierne efekty w gospodarce w skali makro, a więc świata, kraju, ale przede wszystkim w skali mikro, tj. regionu, oraz dla samych przedsiębiorców? Statystyka publiczna, dostarczająca szerokiego spektrum danych o gospodarce, które mają tę szczególną cechę dla ich odbiorców, że są wiary-godne, staje przed niezwykłym zadaniem. Monitorowanie takiego rozwoju jest szczególnie trudne ze względu na złożoność samej dziedziny, jaką jest mecha-tronika, ale i sposobu gromadzenia danych przez statystykę. Próbą odpowiedzi na pojawiające się pytania o rozwój mechatroniki w przedsiębiorstwach regionu łódzkiego jest zestawienie danych o efektach działalności przedsiębiorstw, a więc ich przychodach ze sprzedaży produkcji oraz informacji o nakładach, jakie ponoszoną one na działalność innowacyjną.


Pojęcie mechatroniki nie występuje w Polskiej Klasyfikacji Działalności stano-wiącej podstawę do badań statystycznych. Stosowana klasyfikacja działalności w chwili obecnej łączy dane o firmach produkujących nowoczesne urządzenia techniczne, jak i o podmiotach zajmujących się ich instalowaniem, konserwacją i naprawą. Zatem wskazanie działów, które współtworzą mechatronikę – „pro-dukują” i rozwijają nowoczesne technologie, wymaga dodatkowych opracowań. Można jednak przyjąć, że przedsiębiorstwa takie to podmioty prowadzące dzia-łalności zgrupowane w czterech działach produkcji: maszyn i urządzeń, maszyn i aparatury elektrycznej, sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i teleko-munikacyjnych oraz instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków. Wyodrębnienie działalności produkcyjnej oraz zgrupowanie przedsiębiorstw, których specyfiką jest produkcja urządzeń zaawansowanych technicznie, które daje wprowadzona w 2008 r. nowa klasyfikacja działalności, pozwoli w przy-szłości na bardziej szczegółową analizę danych o przedsiębiorstwach uczestni-czących w procesie wytwarzania nowoczesnych technologii. Rozwój działalności przedsiębiorstw można mierzyć, jak wspomniano wcze-śniej, wartością ich produkcji sprzedanej. Jest to bowiem realny efekt ich dzia-łalności na rynku. Produkcja sprzedana przedsiębiorstw zgrupowanych w tych czterech działach PKD stanowiła w 2007 r. 11% całej produkcji przedsiębiorstw przemysłowych (dużych i średnich) województwa łódzkiego, podczas gdy w 2001 r. udział ten wynosił jedynie 7%. Wzrost wartości produkcji przedsię-biorstw w poszczególnych działach stosowanej klasyfikacji, choć systematyczny nie ma jednostajnego charakteru. Znaczący wzrost produkcji sprzedanej w sto-sunku do roku poprzedniego w niemal wszystkich działach zaobserwowano w roku 2003 r. oraz w ostatnim obserwowanym roku – 2007. Analizując wzrost wartości produkcji przedsiębiorstw w województwie łódz-kim, warto porównać go ze średnimi wartościami dla Polski. Da to bowiem ob-raz rozwoju regionu w tej dziedzinie. Dla wszystkich lat okresu 2001–2007 tempo wzrostu produkcji sprzedanej jest nieco wyższe niż przeciętne dla kraju. Wyjątek stanowi dział produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych, w którym w okresie 2001–2005 odnotowywano corocz-ny spadek wartości produkcji sprzedanej w stosunku do roku poprzedniego. Rozwój przedsiębiorstw województwa łódzkiego tego działu rozpoczyna rok 2006, a znaczący jest w roku 2007, w którym wartość ta była blisko trzykrotnie wyższa niż rok wcześniej, a wskaźnik dynamiki wzrostu był o 157 pkt. procen-towych wyższy niż średni dla Polski.

T. Śmiałowska, I. Gruczyńska, Rozwój mechatroniki w przedsiębiorstwach… 137

Tabela 1 Produkcja sprzedana przedsiębiorstw sektora przedsiębiorstw

według działów PKD

Działy przetwórstwa przemysłowego:

Produkcja maszyn i urządzeń

Produkcja maszyn i aparatury

elektrycznej

Produkcja sprzętu i urządzeń radio-wych, telewizyj-

nych i telekomuni-kacyjnych

Produkcja in-strumentów me-dycznych precy-zyjnych i optycz-

nych, zegarów i zegarków

ROK

w mln zł rok po-przedni =100

w mln złrok po-przedni =100

w mln złrok po-przedni =100

w mln zł

rok po-

przedni =100

2001 855,2 117,0 895,9 106,0 116,4 88,9 80,2 89,7 2002 964,8 111,5 709,7 74,7 96,0 76,9 89,1 111,5 2003 1143,2 115,0 1055,5 141,3 97,8 95,4 138,2 147,1 2004 1403,3 120,7 1255,0 116,7 93,8 92,1 174,3 128,2 2005 1863,4 131,9 1089,8 89,7 75,7 82,9 175,1 100,9 2006 2249,3 125,9 960,6 87,5 85,5 116,1 208,7 123,4 2007 2876,4 126,7 1179,4 117,6 214,3 271,0 241,7 120,4

UWAGA: Wskaźniki dynamiki obliczono na podstawie wartości w cenach stałych. Przedsiębiorstwa województwa łódzkiego prowadzące działalność w wymie-nionych działach z roku na rok wyraźnie zwiększają poziom swojej produkcji (mierzonej wartością jej sprzedaży), niemniej udział przedsiębiorstw wojewódz-twa stanowi zaledwie kilka procent w produkcji krajowej tych działów. Warto jednak podkreślić wzrost tego udziału wśród przedsiębiorstw związanych z pro-dukcją maszyn i urządzeń – z 3,9% w 2001 r. do 6,3% produkcji krajowej w 2007 r. Ważnym elementem rozwoju nowoczesnych technologii jest działalność in-nowacyjna, w szczególności zaś działalność badawczo-rozwojowa. Badania sta-tystyczne w tym zakresie dostarczają informacji nie tylko o liczbie przedsię-biorstw inwestujących w nowoczesne technologie, ale także o wielkości nakła-dów ponoszonych w tych przedsiębiorstwach na badania i rozwój, zakup no-wych technologii czy oprogramowania.


Rysunek 1 Udział produkcji przedsiębiorstw województwa łódzkiego

w produkcji krajowej w latach 2001−2007

Przeprowadzane w latach 2004−2006 badania dotyczące innowacji w przemyśle na reprezentacyjnej grupie przedsiębiorstw pozwalają stwierdzić, że wśród łódzkich firm tylko co czwarte przedsiębiorstwo można uznać za in-nowacyjne (tzn. poniosło jakiekolwiek nakłady na działalność innowacyjną) i udział tych przedsiębiorstw malał w czasie. Wielkość ponoszonych nakładów innowacyjnych jest ściśle uzależniona, co oczywiste, od rodzaju prowadzonej działalności. Wzrost nakładów na innowacje był obserwowany we wszystkich przedsiębiorstwach zgrupowanych w czterech analizowanych działach. Najwyż-sze nakłady we wszystkich latach ponosiły przedsiębiorstwa zgrupowane w dziale produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, a poziom tych nakładów wzrastał. Szczególnie istotną częścią nakładów innowacyjnych dla rozwoju technolo-gii mechatronicznych są koszty poniesione na działalność badawczo-rozwojową. Stanowiły one w ostatnim badanym roku (2006) 1/3 wszystkich poniesionych przez przedsiębiorstwa nakładów na innowacje. Był to jednak najniższy udział w całym okresie 2004–2006. Na badania i rozwój największą cześć swoich na-kładów innowacyjnych przeznaczają przedsiębiorstwa związane z produkcją maszyn i aparatury elektrycznej oraz instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków. Udział ten wyniósł ponad 50% całkowitych

T. Śmiałowska, I. Gruczyńska, Rozwój mechatroniki w przedsiębiorstwach… 139

nakładów. W dwóch pozostałych działach odsetek ten wyniósł w ostatnim roku ok. 10%. Warto jednocześnie zauważyć, że nakłady na działalność innowacyjną były w kolejnych latach 2004–2006 znacząco wyższe niż poniesione w tym czasie nakłady inwestycyjne (na budowle i budynki, maszyny i urządzenia, środki transportu). W ostatnim roku było to 50% więcej. I tu, podobnie jak w przypad-ku nakładów na badania i rozwój, wyróżniają się przedsiębiorstwa z działów produkcja maszyn i aparatury elektrycznej oraz instrumentów medycznych, pre-cyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków, w których nakłady na innowacje były ponad dwukrotnie wyższe. Zestawienie danych o nakładach poniesionych na innowacje z wartością pro-dukcji sprzedanej pozwala na ocenę realnej wielkości inwestycji w nowoczesne technologie ponoszonych w przedsiębiorstwach. Najwyższe nakłady w stosunku do wielkości produkcji ponoszą podmioty prowadzące działalność związaną z produkcją instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i ze-garków. W roku 2006 nakłady na działalność innowacyjną w tych przedsiębior-stwach były równe 7% wartości sprzedanej produkcji. Podczas gdy w pozosta-łych działach wartość ta wahała się w przedziale 1−2%. O wykorzystaniu efektów działań przedsiębiorstw wskazanych czterech dzia-łów w całym sektorze przemysłowym świadczy również stopień wyposażenia przedsiębiorstw w środki automatyzacji procesów produkcyjnych.

Tabela 2 Środki automatyzacji procesów produkcyjnych przedsiębiorstw

przemysłowych − stan w dniu 31 XIIª

WYSZCZEGÓLNIENIE 2004 2005 2006 Linie produkcyjne (technologiczne) automatyczne 564 615 747 Linie produkcyjne (technologiczne) sterowane kom-puterem 426 467 603 Centra obróbkowe 189 223 336 Roboty i manipulatory przemysłowe 183 166 221 w tym roboty przemysłowe 102 88 84 Komputery do sterowania i regulacji procesami tech-nologicznymi 1520 1654 2213

ª − Dane dotyczą przedsiębiorstw o liczbie pracujących powyżej 49 osób, które wykazały środki automatyzacji. Liczba linii produkcyjnych (technologicznych) automatycznych wykorzy-stywanych we wszystkich przedsiębiorstwach przemysłowych województwa łódzkiego wzrosła w okresie 2004−2006 o niemal 1/3, zaś liczba robotów


i manipulatorów przemysłowych wykorzystywanych w procesie produkcji zwiększyła się o 21%. Najbardziej dynamiczny wzrost był obserwowany dla wykorzystywanych centrów obróbkowych, których liczba zwiększyła o 78% oraz dla liczby komputerów stosowanych do sterowania i regulacji procesami technologicznymi – o 46% więcej. Natomiast liczba urządzeń środków automa-tyzacji wykorzystywanych w procesie produkcyjnym, takich jak: linie produk-cyjne (technologiczne) sterowane komputerem wzrosła w tym okresie o 42%. Ocena wyników działań przedsiębiorstw województwa łódzkiego w dziedzi-nie inwestowania i wykorzystywania nowoczesnych technologii, jaką bez-sprzecznie jest mechatronika określana mianem technologii przyszłości, mimo iż w chwili obecnej jest niezwykle trudna, będzie coraz bardziej pożądana.

Mgr inż. Tomasz Jakubiec Wydział Strategii i Analiz

Urzędu Miasta Łodzi Kierownik Oddziału

Strategii Rozwoju Miasta

KLASTER MECHATRONIKI W STRATEGII ROZWOJU m. ŁODZI

Strategia rozwoju miasta to spójna wizja jego progresu w dziedzinach i kierunkach, które je do tego predysponują. Nie wystarczy opracowanie dokumentu, który nazwie się strategicznym, lecz potrzeba wiarygodnego i trafnego rozpoznania potencjału drzemiącego w mieście, atrybutu, który może je rozbudzić do życia i umożliwić postęp cywilizacyjny, polepszyć życie jego mieszkańców oraz wpłynąć na rozwój całego regionu. Gmina Łódź ma plan działań w zakresie poprawy sytuacji społeczno- -gospodarczej i rozwoju ekonomicznego. Dzięki zaangażowaniu, doświadczeniu i pozycji międzynarodowej firmy doradczej McKinsey&Company, Łódź uzyskała skuteczne narzędzie diagnostyczno-prognostyczne w zakresie kreowania rozwoju miasta i jego efektywnej implementacji. Miasto Łódź rozpoznało swój potencjał i określiło go w kluczowych dla jego rozwoju branżach. Stworzono Strategię Rozwoju Klastra w Łodzi, w której zwiększenie potencjału rozwojowego miasta zdefiniowano jako politykę rozwoju zmierzającą w kierunku gospodarki lokalnej opartej na wiedzy. Do jej realizacji włączono szerokie grono podmiotów, w tym władze samorządowe w województwie, przedstawicieli lokalnych ośrodków naukowo-badawczych, przedstawicieli szkół wyższych oraz reprezentantów regionalnego świata biznesu. Założono, że głównym efektem wdrożenia strategii będzie powstanie dużej liczby nowych miejsc pracy. Strategia Rozwoju Klastra w Łodzi na lata 2007−2015 będąca narzędziem strategicznego programowania sprzęgającym wszystkie dziedziny i kierunki postępu wskazuje priorytetowe dla progresu Łodzi branże. Są nimi:

centra zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Offshoring), sektor logistyczny, przemysł AGD,


centrum produkcji sprzętu i oprogramowania informatycznego (klaster informatyczny).

Strategia definiuje także branże komplementarne dla priorytetowych. Są to: branże dodatkowe – handel detaliczny oraz obsługa nieruchomości i firm, branże innowacyjne – rozwój oprogramowania i biotechnologia.

Poprzez działania aktywnie wspierające rozwój branż priorytetowych Strategia zakłada zmianę cywilizacyjną miasta z poprzemysłowego, pełnego zastanych problemów z okresu gospodarki opartej na centralnym planowaniu, w nowoczesną metropolię opierającą się na nowych technologiach, jakości i zarządzaniu wiedzą. Łódzka Strategia przewiduje także znaczący wzrost zatrudnienia i polepszenie warunków życia mieszkańców w perspektywie roku 2015. Wdrożenie Strategii umożliwi utworzenie około 25 tysięcy nowych miejsc pracy do 2010 r., a 40 tysięcy do 2015 r. Korzyści mogą być jeszcze większe, jeżeli realizacja Strategii będzie bardzo dobrze zarządzana, także w ramach rozwoju takich dziedzin jak mechatronika. Dla obranego kierunku działań bardzo istotne znaczenie ma lokalizacja Łodzi, zwłaszcza że przez nasze miasto przebiega VI Paneuropejski Korytarz Transportowy, w skład którego wchodzi autostrada północ–południe A1, a na północy aglomeracji łódzkiej, krzyżujący się z nim w okolicach Strykowa II Paneuropejski Korytarz Transportowy z należącą do niego autostradą wschód–zachód A2. Układ uzupełniają drogi ekspresowe S8 – łącząca północno-zachodnią część kraju z centrum – i S14 – zamykająca pierścień drogowy wokół miasta. Tworzący się Centralny Węzeł Komunikacyjny uzupełnia projektowana linia kolejowa dużych prędkości Wrocław–Poznań–Łódź–Warszawa. Całości dopełnia Międzynarodowy Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta. Tak ukształtowany multimodalny węzeł komunikacyjny staje się motorem wzrostu w skali regionu, ale i kraju. Położenie geograficzne miasta i jego rosnąca atrakcyjność komunikacyjna sprawia, że systematycznie rośnie liczba firm z branży logistycznej tworzących tu centra zaopatrzeniowe i magazyny. W Łodzi i jej bliskim sąsiedztwie bazy logistyczne zlokalizowała większość sieci i dużych firm handlowych funkcjonujących na polskim rynku np.: TNT Express, Flextronics, Rohling, DHL, Supermarkety Drogeryjne Rossmann i inne. Lokalnym elementem uzupełniającym system komunikacji aglomeracji łódzkiej jest już realizowany Łódzki Tramwaj Regionalny łączący Łódź ze Zgierzem i Pabianicami. Władze Miasta do osiągania sukcesów w przyciąganiu inwestorów konsekwentnie wykorzystują Strategię Klastra Łódzkiego. Celowe tworzenie klastra AGD z wykorzystaniem istniejących atutów lokalnych przyczyniło się do tego, iż Łódź jest już obok Wrocławia największym producentem sprzętu AGD w Polsce. Klaster ten nadal się umacnia, zwiększa asortyment i wielkość

T. Jakubiec, Klaster mechatroniki w strategii rozwoju m. Łodzi 143

produkcji. Inwestujące tu markowe firmy osiągają doskonałe wyniki i podejmują decyzje zarówno o rozwoju produkcji, jak i działalności badawczo- -rozwojowej. Branżą priorytetową dla rozwoju klastra łódzkiego staje się także produkcja sprzętu i oprogramowania informatycznego, dzięki uruchomieniu produkcji przez Della. Łódź, co bardzo istotne, staje się również potężnym zapleczem rozliczeniowym w kraju i przekształca się w znaczące centrum finansowe. Ośrodki usługowe w zakresie finansowym i informatycznym otworzyły tu do tej pory: BSH, Ericpol, Ceri, Comarch, Tele Atlas, Nordea, Infosys BPO i Accentur. W szkic tych działań wpisuje się również wielkość zainwestowanych w naszym mieście środków pieniężnych. Według informacji Zespołu Obsługi Inwestorów przy Biurze Rozwoju Przedsiębiorczości i Miejsc Pracy, kapitał zainwestowany w Łodzi w 2007 r. szacuje się na 610 mln euro. Czy w tak kształtujący się rozwój metropolii łódzkiej wpisuje się klaster mechatroniki? Otóż z całą pewnością tak. Mechatronika będąca nauką istniejącą na styku pięciu dziedzin wiedzy − mechaniki, elektroniki, informatyki, automatyki i robotyki − komplementarnie wpisuje się w rozwój branż o znaczącym potencjale rozwojowym dla Łodzi. Tym bardziej, że zgodnie z definicją przyjętą przez International Federation for the Theory of Machines and Mechanizm, mechatronika jest „synergiczną kombinacją mechaniki precyzyjnej, elektronicznego sterowania i systemowego myślenia przy projektowaniu produktów i procesów produkcyjnych”1. Właśnie tego zestawu powiązań wymagają tworzące się w Łodzi usługi z zakresu logistyki, rozwiązań w zakresie usprawnienia produkcji przemysłu AGD oraz tworzący się klaster coraz nowocześniejszej produkcji komputerów i software’u. Rozwiązania z zakresu mechatroniki, jak informatyka, wielofunkcyjność, elastyczność i konfigurowalność, prosta obsługa oraz adaptacja do zmieniających się warunków powinny stać się wyznacznikiem nowej jakości kreowanej w rozwijającej się, coraz bardziej nowoczesnej Łodzi. Klaster mechatroniki będzie zatem istotnym ogniwem rozwoju metropolii łódzkiej. Dzięki wykorzystaniu potencjału miasta, w tym kapitału ludzkiego tkwiącego w znaczącym łódzkim ośrodku akademickim, istnieje szansa dla prężnego rozwoju innowacyjności i nowoczesnych technologii, takich jak mechatronika. Oczywiście, istotne jest też wspieranie tzw. innowacji względnej − jak można by określić dzisiejszą produkcję AGD w Łodzi. Relatywnie ten obszar nowoczesności jest dużo wyższy i znacznie bardziej innowacyjny od niknącego tradycyjnego przemysłu tekstylnego. Jednakże ważne jest też rozwijanie i wspieranie obszaru high-tech, który wyznacza nowe standardy postrzegania rzeczywistości.

1 http://www.mchtr.pw.edu.pl/www-new/ (20.06.2008).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Synergia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mechanika_precyzyjna

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sterowanie

http://pl.wikipedia.org/wiki/My%C5%9Blenie_systemowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/My%C5%9Blenie_systemowe

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Projektowanie&action=edit&redlink=1

http://pl.wikipedia.org/wiki/Proces_produkcyjny

http://www.mchtr.pw.edu.pl/www-new/

dr inż. Elżbieta Hibner Członek Zarządu

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Łódzkiego

ŁÓDZKI KLASTER MECHATRONIKI

Projekt listu intencyjnego w sprawie powołania klastra mechatroniki składa się z trzech części dotyczących:

przyczyn, dla których należy utworzyć klaster; celów, które ma on realizować; działań, które mają doprowadzić do jego powstania.

Uzasadnienie podjęcia nowej inicjatywy wydaje się nie budzić wątpliwości. Także cele, które ma realizować klaster, są zgodne zarówno z teorią, jak i o-czekiwaniami środowisk zmierzających do jego utworzenia. W dalszej części swojej wypowiedzi skoncentruje się na trzeciej – dla mnie najistotniejszej – czę-ści proponowanego porozumienia. Kluczową kwestią dla realizacji ambitnych zamierzeń jest zadanie, które po-wierzono zespołowi roboczemu −opracowanie strategii rozwoju, statutu i struk-tury klastra. Z literatury przedmiotu wynika, że klaster jest rodzajem porozumienia – umowy cywilnej, wiążącej strony w sposób niezbyt sformalizowany, czasem przyjmujący formę stowarzyszenia. Podobne, niesformalizowane postacie kla-strów powstały już w innych branżach. O skutkach i efektywności tych struktur przekonamy się zapewne w ciągu kilku najbliższych lat. Tymczasem, chcę się podzielić wątpliwościami, które wzbudza we mnie taka struktura, zwłaszcza w powiązaniu z powierzonym jej zadaniem wspieranie transferu nowoczesnych technologii i absorpcji wiedzy na linii nauka–przemysł. Inicjatywę klastra mechatroniki podjęto wskutek dokonanej diagnozy stanu. Wskazuje ona na wolę współdziałania nauki i sektora przedsiębiorstw w nowej, obiecującej dziedzinie. Także ze strony władzy publicznej – samorządu woje-wództwa – ustawowo odpowiedzialnej za wspieranie rozwoju można odnotować wolę współpracy. Jednakże efektywność działalności kastra jest uwarunkowana


nie tylko wolą, ale także zasobami przynajmniej trzech rodzajów kapitału intelek-tualnego, finansowego i organizacyjnego. Kapitał intelektualny kryje się w zasobach nauki, przedsiębiorstw i świado-mości tych sektorów o korzyściach płynących ze współpracy. Kapitał finansowy jest na wyciągnięcie ręki – oferują go liczne programy operacyjne ufundowane na środkach pochodzących z budżetu Unii Europejskiej. Najsłabszym ogniwem tej struktury jest kapitał organizacyjny lub raczej jego brak. Nowe technologie powstają zazwyczaj w oparciu i badania wdrożeniowe. Były one w poprzednim ustroju zadaniem jednostek badawczo-rozwojowych i tzw. instytutów resortowych. W ciągu ostatnich kilkunastu lat instytuty badaw-czo-rozwojowe nie doczekały się solidnej reformy, która przystosowałaby je do działania w warunkach konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Tylko nieliczne odniosły sukces komercyjny. Znaczna ich liczba działa w formie przetrwalni-kowej, czerpiąc dochody z posiadanych nieruchomości położonych z reguły w atrakcyjnych dzielnicach dużych miast. Przedsiębiorcy, którzy próbowaliby inwestować w nowe rozwiązania techno-logiczne, mogą to robić z zysku – po wcześniejszym opodatkowaniu. Ryzyko związane z wprowadzaniem nowości na rynek czyni podobne działania nieopła-calnymi. Wreszcie – państwowe uczelnie działające w oparciu o aktualnie obowiązu-jące przepisy nie są wystarczająco zmotywowane do podejmowania działań, których opłacalności nie można z góry przewidzieć. Tak więc potencjalni partnerzy klastra nie są gotowi do podjęcia nowator-skiej działalności. Klaster – jako instytucja oparta na umowie cywilnej – nie rokuje nadziei na efektywny transfer zaawansowanych technologii z nauki do przemysłu. Klaster nie wypełni luki, która tkwi w polskim systemie prawnym. W moim przekona-niu, bez zmian ustawowych grono entuzjastów nie jest w stanie pokonać istnie-jących barier. Aby nie poprzestawać na krytyce, proponuję rozważyć niżej przedstawione postulaty będące alternatywą lub uzupełnieniem dla porozumie-nia klastrowego: 1. Utworzenie spółki prawa handlowego, której zadaniem będzie kapitałowe

wspieranie zadań kastra (przedsiębiorcy). 2. Utworzenie spółki wyspecjalizowanej w prowadzeniu badań wdrożeniowych

(transfer technologii) przez Politechnikę Łódzką. Rozważenia wymaga również postulat wprowadzenia do polskiego systemu prawnego nowych instytucji funkcjonujących z powodzeniem w innych krajach:

konsorcjum – rodzaj spółki jawnej tworzonej przez osoby prawne, a nie przez osoby fizyczne (Włochy);

spółka z kapitałem wirtualnym – spółka typu z o.o., której udziały tworzy się w oparciu o kapitał intelektualny, prawa autorskie itp. (Wielka Brytania).


Dla rozwoju miasta i regionu stojących u progu nowej jakości ważne jest, by umieć korzystać ze swojego potencjału i tworzyć nowe, nowoczesne i użyteczne rozwiązania. Postęp jest w końcu miarą cywilizacji. To dzięki nowoczesnym rozwiązaniom życie staje się prostsze, a praca bardziej efektywna. To dzięki wspólnemu zaangażowaniu mieszkańców łódzkiej metropolii może stać się ona prawdziwie nowoczesnym miastem, w którym innowacja stanie się standardem.

147

Kazimierz Kubiak Instytut Badań


EEDRI przy SWSPiZ

WSPARCIE KLASTRÓW W PROGRAMACH OPERACYJNYCH

Narodowa Strategia Spójności na lata 2007–2013 przyjęta przez Radę Mini-strów RP 14 lutego 2006 r. określiła ramy interwencji w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Funduszu Spójności. Dokument ten określi także zależności po-między polityką spójności Unii Europejskiej a krajowymi politykami sektoro-wymi i regionalnymi. Ze środków Unii Europejskiej współfinansowanych jest sześć programów krajowych. Są to:

Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG), Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW), Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL), Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ), Program Operacyjny Europejskiej Współpracy Terytorialnej (PO EWT), Program Operacyjny Pomoc Techniczna (PO PT), Regionalne Programy Operacyjne (RPO).

Zakłada się, że wspieranie klastrów odbywać się będzie za pomocą instytucji otoczenia biznesu zajmujących się wspieraniem przedsiębiorczości, pomocą w rozpoczynaniu działalności gospodarczej oraz transferem technologii. Klastry staną się ważnym czynnikiem rozwoju powiązań kooperacyjnych oraz współ-pracy pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami a ośrodkami naukowo- -badawczymi i uczelniami. Swoją innowacyjność i konkurencyjność przedsię-biorstwa mogą budować, korzystając ze środków różnych programów, wzmac-niając nie tylko swoją konkurencyjność, ale i pozycję konkurencyjną klastra. W przedstawionej informacji odwołujemy się do tych programów i działań, któ-


re wprost stwarzają możliwości wsparcia klastrów. Należy jednak pamiętać, że działania poszczególnych programów kierowane do przedsiębiorców czy jedno-stek naukowo-badawczych, to okazja do pisania wspólnych projektów, które mogą rozwiązać problemy w skali całego klastra bądź grupy przedsiębiorców (np. PO KL działanie 2.1. „Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki” może pomóc w stworzeniu systemu kształcenia kreatywnych i fachowych kadr dla potrzeb klastra). Środki na bezpośrednie wsparcie dla istniejących i tworzących się klastrów, znaleźć można w trzech programach. Są to: Program Innowacyjna Gospodarka, Rozwój Polski Wschodniej oraz Regionalne Programy Operacyjne. Program Innowacyjna Gospodarka na lata 2007−2013 na realizację dzie-więciu priorytetów ma przewidziany budżet w wysokości 3,9 miliarda euro. Są to środki na bezpośrednie wsparcie przedsiębiorców w postaci dotacji na inno-wacyjne inwestycje, dotacje na prace naukowo-badawcze i ich wdrożenie, do-radztwo w zakresie pozyskiwania wsparcia finansowego, wejścia na rynki za-graniczne i ochronę własności przemysłowej. W tym programie są także środki na wsparcie dla instytucji otoczenia biznesu − rozwoju klastrów, parków techno-logicznych, centrów transferu technologii i rozwoju innowacyjności. W Priorytecie 1 − Badania i rozwój nowoczesnych technologii, w działaniu 1.3. Wsparcie projektów celowych i badawczych na rzecz przedsiębiorców − są ulokowane środki na dofinansowanie projektów o charakterze aplikacyj-nym i rozwojowym na potrzeby branży/sektora, na potrzeby małych i średnich przedsiębiorstw oraz na badania, prace rozwojowe prowadzone przez przedsię-biorcę lub grupę przedsiębiorców we współpracy z placówkami i konsorcjami naukowymi. Klastry, które będą realizować duże projekty multi- i transdyscy-plinarne projekty badawcze, wpisujące się w priorytety zawarte w Krajowym Programie Ramowym lub wynikające z foresightu, mogą liczyć na dofinanso-wanie sięgające 75% wartości projektu. Priorytet 4 − Inwestycje, w działaniu 4.5. Inwestycje w produkty tury-styczne o znaczeniu ponadregionalnym oferuje środki na budowę obiektów konferencyjnych, zagospodarowanie obiektów i terenów poprzemysłowych i wojskowych, budowę sieci obiektów noclegowych i gastronomicznych. Pro-jekty realizowane przez zorganizowaną grupę podmiotów, które w sposób kom-pleksowy będą rozwiązywać zagospodarowanie terenów turystycznych, mogą oczekiwać pomocy sięgającej 50% nakładów finansowych. Szczególne znaczenie dla klastrów ma działanie 5.1 − Wspieranie powią-zań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym ulokowane w Priorytecie 5 − Dyfuzja Innowacji. Wnioskodawcami występującymi o te środki mogą być osoby prawne prowadzące powiązania kooperacyjne, a więc klastry, jako stowa-rzyszenia zarejestrowane, spółki akcyjne, spółki z o.o, fundacje, jednostki ba-

K. Kubiak, Wsparcie klastrów w programach operacyjnych 149

dawczo-rozwojowe i organizacje przedsiębiorców. Maksymalna wartość wspar-cia wynosi 20 milionów na inwestycje, milion na szkolenia, 400 tysięcy na do-radztwo. Przewidziany budżet to 104,3 miliona euro z czego wartość alokacji na rok 2008 wynosi 16,7 miliona euro. Zadaniem tego działania jest wsparcie powiązań pomiędzy przedsiębior-stwami, instytucjami otoczenia biznesu, instytucjami naukowo-badawczymi w celu wzmocnienia pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw poprzez transfer wiedzy, lepsze wykorzystanie posiadanej infrastruktury, a tym samym zmniej-szenie kosztów prowadzenia działalności. O wsparcie może wystąpić koordynator klastra, który zapewni udział w pro-jekcie 10 przedsiębiorców, stanowiących minimum 50% uczestników klastra. Koordynator klastra winien posiadać siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz prowadzić działalność non-profit. Od koordynatora wymaga się również doświadczenia w zakresie zarządzania powiązaniem kooperacyjnym oraz świadczenia usług na rzecz uczestników klastra. Tym samym na koordyna-tora został nałożony obowiązek posiadania wyspecjalizowanego personelu. Koordynator może ubiegać się o środki na rozwój tylko jednego powiązania kooperacyjnego. Na dofinansowanie mogą liczyć projekty związane z:

zakupem środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych związa-nych z nową inwestycją;

doradztwem przy budowaniu planów rozwoju; zakupem infrastruktury badawczej; finansowaniem wymiany doświadczeń i uczestnictwa w krajowych i między-narodowych spotkaniach;

budową infrastruktury sieci szerokopasmowej; promocją działań klastrowych; zarządzaniem zapleczem technicznym; organizacją szkoleń, warsztatów, konferencji w celu wymiany doświadczeń i rozbudowy sieci powiązań.

Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej − Oś I Nowoczesna Go-spodarka, w ramach działania 1.4 − Promocja i współpraca oferuje środki fi-nansowe na projekty wspierające rozwój przedsiębiorczości i innowacji (budo-wanie stałych platform współpracy). Komponent Współpraca wspiera przedsię-wzięcia o zasięgu ponadregionalnym zorientowane na tworzenie i rozwój kla-strów. Beneficjenci muszą wywodzić się co najmniej z dwóch województw Polski Wschodniej. Minimalna wartość projektu wynosi 2 miliony złotych. Możliwość dofinansowania − do 90% wydatków kwalifikowanych.


Projekty klastrowe winny być związane z prowadzeniem badań analitycz-nych, zakupem wyników takich badań, ekspertyz czy analiz. Projekty mogą do-tyczyć także analiz i publikacji traktujących o rozwoju województw Polski Wschodniej opartym na polityce klasteringu. Odrębną grupę projektów stanowią projekty popularyzujące ideę rozwoju i tworzenia klastrów. Dotyczą one organi-zacji konferencji, warsztatów, seminariów, opracowania publikacji, materiałów informacyjnych i ich dystrybuowania oraz stworzenia i administrowania porta-lem, wortalem lub stronami internetowymi. Kolejna grupa projektów to opracowanie strategii i dokumentów dla rozwoju klastra, takich jak:

identyfikacja i zdefiniowanie klastra, strategia rozwoju i współpracy oraz zadań i komunikacji wewnętrznej człon-ków klastra,

strategia marketingowa klastra, system monitorowania i ewaluacji działań klastra.

Na realizację projektów przewidziano 11,77 miliona euro. Wsparcie klastrów przewidują również Regionalne Programy Operacyjne, które nie zawsze w na-zwach działań używają sformułowania „klaster”. Środki te ukryte są na przykład pod hasłem wsparcie instytucji otoczenia biznesu (województwo podlaskie), rozwój przedsiębiorczości (województwo opolskie) czy regionalny system in-nowacji (województwo podkarpackie). Regionalne Programy Operacyjne w ska-li kraju zagospodarują 16 miliardów euro, z czego około miliard euro to środki, które mogą być wykorzystane na wsparcie rozwoju i działalność przedsię-biorstw zrzeszonych w organizacjach klastrowych. Województwo łódzkie należy do tej grupy regionów, których budżet Regio-nalnego Programu Operacyjnego jest znaczący i wynosi 1 006 380 910 euro. Rozwój klastrów będzie wspierany ze środków przewidzianych na działanie 3.4 Rozwój instytucji otoczenia biznesu. Wartość alokacji środków to kwota 76,5 miliona euro. Jaka część tej sumy zostanie „skonsumowana” przez klastry, zale-ży nie tylko od dobrych programów i planowanych działań klastrów1. Ważna jest umiejętność przełożenia planowanych zamierzeń na konkretne projekty, które zyskają aprobatę asesorów i ekspertów oceniających ich innowacyjność oraz możliwość realizacji2.

1 W artykule wykorzystano materiały ze strony internetowej PARP − www.parp.gov.pl. 2 Szerzej o RPO województwa łódzkiego, www.rpo.lodzkie.pl/RPO .

http://www.rpo.lodzkie.pl/RPO

List intencyjny w sprawie powołania

KLASTRA MECHATRONIKI (projekt)

Sygnatariusze listu intencyjnego • przekonani o dużym znaczeniu nowych technik i technologii IT, elektroniki,

mechaniki, telekomunikacji oraz ich roli w rozwoju gospodarczym miasta Łodzi i województwa łódzkiego,

• świadomi wyzwań konkurencyjnych wynikających z globalizacji gospodarki, • działając zgodnie z celami Strategii Klastra Innowacji w Łodzi, Strategii

Rozwoju Województwa Łódzkiego oraz Strategii Lizbońskiej postanawiają wspólnie działać na rzecz: • wspierania rozwoju innowacyjności i konkurencyjności nauki, przemysłu

i usług w zakresie mechatroniki w Łodzi i regionie łódzkim; • przełamywania barier administracyjnych dla przedsiębiorców i naukowców z

sektora mechatroniki; • wspierania inicjatyw przedsiębiorców i naukowców, wdrażania

i wykorzystania w mieście i regionie innowacyjnych rozwiązań, programów gospodarczych i edukacyjnych;

• wspierania transferu nowoczesnych technologii i absorpcji wiedzy na linii nauka−przemysł.

W celu realizacji powyższych celów strony postanawiają: 1. Prowadzić i wspierać wspólne działania na rzecz pomyślnego rozwoju

łódzkiego klastra mechatroniki, a w szczególności: promować działalność klastra w innych miastach i regionach Polski oraz innych krajach;

wspólnie reprezentować interesy klastra i prowadzić działania lobbujące na rzecz rozwoju innowacyjności i konkurencyjności klastra mechatroniki;

powołać zespół roboczy, którego zadaniem będzie: − opracowanie strategii rozwoju, statutu i struktury klastra; − zorganizowaniwanie Biura Rozwoju i Promocji Klastra Mechatroniki.

Łódź, dnia 2008 r. Podpisy sygnatariuszy listu intencyjnego

Kazimierz Kubiak - doktorant w Instytucie EEDRI przy SWSPiZ. Współuczestniczył w pracach związanych z przygotowaniem Regionalnej Strategii Rozwoju, Regionalnej Strategii Innowacji LORIS, projektów LORIS TEX i LORIS WIZJA. Współtwórca i doradca w procesie wspierania i tworzenia klastrów. Autor wielu artykułów i publikacji na temat innowacyjności i konku-rencyjności polskiego przemysłu. Współpracownik Austrian Institute for SME Research i EIM Business & Policy Research. Prezes Łódzkiej Izby Przemysłowo - Handlowej O/Zgierz.

Publikacja jest jednym z wielu efektów projektu „Regionalny Foresight Technologiczny. LORIS WIZJA”. W trakcie realizacji badań przy pomocy metody forsightu technologicznego eksperci, przedstawiciele świata nauki i przemysłu uznali, że region łódzki posiada wystarczająco szeroki obszar kompetencji do rozwoju przedsiębiorstw mechatronicznych oraz edukacji w zakresie specjalności inżyniera i technika mechatronika oraz operatora mechatroniki. Wśród licznych wniosków, wypracowanych w ramach projektu, wskazywano na potrzebę powstania klastra mechatroniki. W prezentowanym opracowaniu zawarte są uwagi o kierunkach rozwoju mechatroniki oraz tworzenia i przyszłości łódzkiego klastra mechatroniki. Publikacja adresowana jest do przedsiębiorców oraz instytucji otoczenia biznesu, zainteresowanych rozwojem mechatroniki i współpracy w ramach tworzącego się klastra.

Bogdan Piasecki - profesor zwyczajny Uniwersytetu Łódzkiegoi Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości w Łodzi. Założył i kierował w latach 1995 - 2004 Katedrą Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowej na Uniwersytecie Łódzkim. Opublikował około 80 artykułów i komunikatów naukowych. Jest autorem lub współautorem 15 książek i monografii, w tym 10 opubliko-wanych za granicą oraz autorem i redaktorem 2 podręczników na temat przedsiębiorczości. Od 2004 roku kieruje Instytutem Badań nad Przedsiębiorczością i Rozwojem Ekonomicznym EEDRI przy SWSPiZ w Łodzi.

ISBN: 978-83-60230-54-1

Documents

Mechatronika. Przewodnik przedsiębiorcy. - EEDRI · zrównoważony rozwój poziomu życia społeczeństwa, uwzględniając zapotrze-bowanie na energię, wymagania ekologii, a także