Medya ve Etik - İrfan Erdoğan

8/4/2019 Medya ve Etik - rfan Erdoan

1/26

letiim kuram ve aratrma dergisiSay 23 Yaz-Gz 2006, s. 1-26

Medya ve etik: eletirel bir giri1

rfan Erdoan

Gazi niversitesiletiim Fakltesi

zet: Bu makale etik kavramn ve medya pratikleri ve etik ban allagelen

aklamalarn tesinde ele alp irdelemek, bylece, hem genel olarak etik konusununhem de bu sayda sunulanlarn daha geni bir yelpazeden anlamlandrlmasna katkda

bulunmak iin hazrland. Makale iin kullanlan gerekli veriler var olan kaytl/yazlbilgi birikimine bavurularak topland ve deerlendirildi. nce etik felsefe iinde elealnarak eletirel olarak konumlandrld. Ardndan, medya ve etik ba yine eletirel

birekilde akland.

Anahtar kelimeler: Etik, trebilim, medya, medya etii, gazetecilik etii

Media and ethics: a critical introduction

Abstract: This article was designed to discuss the concept of ethics and the

relationship between media and ethics beyond the prevailing explanations andapproaches, thus, to make contributions for better understanding of the ethics issuesand other presentations in this issue of the journal. Necessary information for the

preparation of the article was collected by means of using written documents aboutthe subject under discussion. The article started with critically positioning ethics in

philosophy, and then, media and ethics issues were discussed in a critical perspective.

Keywords: Ethics, media ethics, professional ethics, journalism ethics

1 Eletirel kavram, negatif bir ykle yklenmitir; aslnda eletirel demek, dorunun,

iyinin, haklnn ve gerein yerini alan sahteye, yanla, ktye ve haksza hardoru, iyi, hakl ve gerek olan sunmaktr; normallik ve vicdanllk taslayanlarnanormalliine ve vicdanszlna kar, normali ve vicdan savunmaktr.

Balarken


2/26

rfan Erdoan2

Bir CIA ajanndan pragmatik etik:

Yaadmz dnya ahlak olmayan bir dnya. Bu dnyaok g ve az g, fazla mal ve az mal, fazla gvenlik veaz gvenlik dnyasdr; savan final ahlakszlk olduubir dnya. Milletler kanlmaz olarak u deyie

kendilerini verirler: Kt olmak lmekten daha iyidir. Bu dnyada Amerikann d politikas pragmatikolmutur ve byle devam edecektir (Rositzke, 1988: 206).

Liberal demokrat Karl Marksdan basnda sansr ve etik:2

Ahlakl devlet, devletin yeleri devletin bir organnaveya hkmetine kar gelse bile, devletin grnikinci plana alr. Fakat bir organn kendini siyasalmuhakemenin ve siyasal erdemin tek ve biricik sahibiolarak dnd bir toplum, kkeninde halka karolan ve, dolaysyla, onlarn kartlnn evrenselolmasn, normal dncesini, bir hizipinin kt vicdansayan bir hkmet, Niyet Yasalarn, Yasalarn icateder. Niyet Yasalar vefaszla ve etiksel olmayanmateryalist devlet anlayna dayanr. Bu yasalar ktvicdann dncesiz bir protestosudur (Marks, 1842:99).

GR

Televizyonlarda, sinemalarda, okullarda, kitaplarda, dergilerde ve etik

sempozyumlarnda yceltilen ahlakn ve bununla kirletilmi vicdann doas

bir CIA efi olan Rositzkenin yukarda sunulan szyle zetlenebilir. Buszle, meru gsterilen bir dayanak verilerek, ahlaksal ikilem hissedenler

varsa, onlarn vicdanen rahatlamalar salanmakta ve ahlakszn ahlak

toplumsal ve evrensel ahlak yaplmaktadr. ok doru grnen bu szler,

ABDnin dnyann her yerinde ak ve gizli kirli faaliyetlerini hakl kartr

ve lkelerin ynetici snflarnn lke iindeki bask ve sindirme politikalarn

2 Karl Marksn bu dnceleri liberal oulcu burjuva dnce tarzyla tmyle

rtmektedir. Nasl olur? rtemez! Bu, Marksizme ihanettir! Materyalistdeil! diyerek bilime ve bilmeye hakaret edelim mi? Ayrca, Marks asla maddeye

tapmay savunmad. Hep insann birey olmasn, bireyin zgrln savundu.Ama, Eric Frommn (1961) 50 yl nce belirttii Marks hakknda cahilce ifadelerve arptmalar, post-modern uydurularla sslenerek gnmzde hala srmektedir.


3/26

Eletirel Bir Giri 3

merulatrr. Bu merulatran anlatya, Amerikan pragmatizm dncesine

dayandrlan politikann ahlak denir. Bu dnyada, insan olmann, ahlakn,

insan haklarnn, etiin, dorunun ve yanln, haklnn ve hakszn, iyinin ve

ktnn, deerlinin ve deersizin ne olduu, dostlarn ve dmanlarn kimler

olduu, model olarak alnacaklarn kimleri ierecei ve sorunlarn naslzlecei ile ilgili tanmlamalar, ne yazk ki, ahlak satan ahlakszlar, Irak

rneinde olduu gibi insan haklar ampiyonluu yapan insan kasaplar, etii

patolojik etik olanlar, doruyu yanl ve yanl doru olarak gsterenler, iyiyi

kt ve kty iyi yapanlar, znel ihtiraslarnn belirledii hasta vicdan ve

deerlere sahip olanlar, arpk ruhlu insanmslar genlere model olarak

gsteren insanmslar tarafndan yaplmaktadr (Erdoan, 2006: 128). En

yksek seviyede hipokrasinin egemen olduu, gerein giysilerini alp giyen

sahtenin imajlarla doruluk ve drstlk taslad, vatannn maddi ve manevi

deerlerini para para satanlarn vatanperverlik sat yapt ve kendi znel

soygunlarn srdrmek yolunda doruyu syleyenleri ldrtmek iinmerulatrlm cinayet ilemeye hazr potansiyel katiller yaratp besledii bu

rgtl egemenlikte, en yce etie sahiplik iddia eden bu insanmslarn

vatan, milleti, doruyu, iyiyi, onuru, haysiyeti ve her trl deerli eyleri

temsil etmesi olduka normaldir. Shakespearein dedii gibi glnn sesi ne

kadar crtlak karsa ksn (ne kadar kt, yanl, etikten yoksun olursa

olsun), orkestraya hakimdir. Karl Marks, yukarda sunulan deyiinde, bu

crtlak hakimiyetin insana ve insan zgrlne aykr olduunu vurguluyor.

En eski imparatorluklardan beri insanlarn bilinlerini biimlendirme ve

dolaysyla davranlarn ynlendirme ii, nicel olarak artan ve nitel olarak

mkemmelletirilen strateji ve taktiklerle yrtlmektedir. Materyal retimtarz ve ilikilerinin oluturduu (rgtlenmi g ve kar ilikilerinin

oluturduu) dnya, kurulan merulatrlm bask, boyunsunma, sindirme ve

zorunlu katlma yollar, insanlarn bililerine srekli birekilde ilenen imal

edilmi imajlarla, hayallerle ve sahte gereklerle desteklenmektedir. Bu

destekleme iini yapan rgtl yaplarn banda, sunumlarnn ierikleriyle

kitle iletiimi ve eitim kurumlar gelmektedir. Kitle iletiimi medyas,

kresel pazarn karn destekleyen ve kitle retim teknolojilerinin rnlerini

beyinsizce satn alma ve kullanmay marifet sanan zeka yapsn (bilileri

gsteri ve gsteri/tehir seviyesinde dondurmay) retmede kullanlan bilin

ynetimi aralardr. Bu aralar kullanarak yaplan gnlk retimler yoluyla,kresel pazarn karlar insanln karlar zerine oturtulur ve sosyal


4/26

rfan Erdoan4

sorumluluk dahil herey bu pazarn znel karlarna gre tanmlanr. Elbette,

kleliin, sahtenin, yanln, ahlakszln ve yalann egemen olduu yerde,

ayn zamanda etik konusu da nem kazanr: Toplumda bir eyin belirmesi

iin temel olarak ona gereksinim duyulmas gerekir. Elbette bu gereksinimi de

herkes duymaz veya duymayabilir. Etik (erdem ve ahlak) iin gereksinimduyma ve onun zerinde konuma ancak erdemsizlik, ahlakszlk ve ktlk

olarak nitelenecek retim ve iliki tarznn olmas ve bu durumdan rahatszlk

duyulmas ile oluur ve geliir. Bu oluum ayn zamanda ahlakszl

retenlerin de kendi ahlakn (ahlakszln) korumak iin ahlaka sahip

kmasn, ahlak da kendilerinin mlkiyetine ve g ve kontrol alan iine

almasn (gasp etmesini) ortaya kartr. Bu yolla hem ahlak kendilerine mal

ederler hem de yeniden tanmlayarak ahlakszl ahlak yaparlar: Birok

teorilerin, alt ve alt yaklamlarn olmasnn nedenlerinden biri de budur. Ayn

zamanda bu yolla, rnein medyay bili retim ve destekleme aralar olarak

kullananlar ve szcleri, biz elitist deiliz, demokratz; biz halka istediiniveriyoruz gibi merulatrc sylemler yoluyla kendi pratiklerinin etiksel

doasyla ilgili sorumluluktan kendilerini arndrrlar. Bu savunu eitim

sisteminde de yaplr: zellikle niversite seviyesindeki eitimde medya ve

etik konusu derslerde ve akademik faaliyetlerde zerinde durulan nemli

konulardan biri yaplr. Dier rgtl siyasal, ekonomik ve kltrel g

yaplar da bu merulatrma retimine, kar hesaplarna paralel olarak eitli

tarz ve yollarla katlrlar. Etik komisyonlar, etik kurullar, etik toplantlar,

etik sempozyumlar, etik syleileri ve etik almalar yaplr; medya etik

cemiyetleri/dernekleri kurulur; etikle ilgili kararlar alnr; etik ilkeleri saptanr;

etik kurallar konur; medyaya ilkeli ve etikli yayn dlleri verilir. Bylece, binlerce yldr srdrlen bili ynetimine devam edilir. Medya rneiyle

verilen bu aklamadan da anlalaca gibi, rgtl pratiklerle gereksinimler

karlanrken ayn zamanda gereksinimler de doar. Etik gereksinimi

ktnda, etik kavram zerindeki mlkiyet ksa zamanda veya belli bir

mcadele sonucu el deitirir: Dnsel retim ve datm olanaklarn ve

gcn ellerinde tutanlarn, dolaysyla etik kavramnn ve etik gereksiniminin

kmasna neden olanlarn ellerine geer. Gl yanl gsz doruyu gasp

eder ve kendi ynetiminin bir paras yapar. Bylece, teolojik gnlk dille,

eytan eytanln yaparken, ayn zamanda eytanln ktlklerinden

bahseder, Anadolu kltrel pratiklerinden (kt gelenekler, erkek egemenlii,kadn dvme, ocuk dvme, tre cinayeti, muska yazma) ve stanbul


5/26

Eletirel Bir Giri 5

Cehenneminden (tinerci ocuklar, E5 otoyolundaki hayat kadnlar, kaza

yapan sarho srcler, dkkan soyan genler, kapkalar) bireysel eytanlar

gsterir ve eytanla kar tedbirler nerilir ve etik ilkeler gelitirir.

Bu bilin ynetimi o denli gldr ki, rnein medya ve etik

toplantlarnda medyann retim tarz ve ilikileri veya toplumsal retim tarzve ilikileri asla etik konusu olarak akla gelmez, ele alnmaz, asla etik ile

ilikilendirilmez, istense de ilikilendirilemez. Sendikaszlamann, asgari

cretin, fazla mesai dememenin, haftada alt gn 70 saat altrmann, kt

i koullarnn, zlce retim tarz ve ilikilerinin etikle ban kurabilmek

iin bililerin ve vicdanlarn farkl bir ekilde biimlendirilmesi gerekir.

Elbette ahlak, hrszlk, yalan, kandrma, dolandrma, hakszlk, moral,

drstlk, doruluk, hakllk vb ile ilgili kararlar ve uygulamalar etik

konusudur. Fakat medya ve etik, tm bunlarn kitle iletiim yoluyla

milyonlarca insana gnderilen paketlenmi rnlerde nasl ele alnd ve

nasl ilendiiyle ilgilidir.Yukarda sunulan aklamalardan hareket ederek, bu makalede birbiriyle

bantl birka konusal ama gerekletirilmeye alld: Yukardaki

anlatdan da aka grlecei gibi etik kavram egemen/popler etik

anlayndan farkl olarak ele alnp derlendirildi; bu deerlendirme

balamnda medya ve etik konusu irdelendi ve derginin bu saysnda ele

alnan medya ve etik sempozyumundaki sunumlar iin eletirel bir balang

yazs oluturuldu. Bu erevede, nce, iletiim alannda etiin felsefedeki

yeriyle ilgili bilgi verilmesi gereinden hareketle, mmkn olduu kadar az

irdelemelerle etik (tre bilim veya ahlak bilim) yaklamlar, alandaki yazl

kaynaklardan faydalanlarak, akland. Ardndan medya pratikleri ve etikkonusu irdelendi.

ETK TEORLER

Etik erdemin felsefi incelenmesidir.

Etik aratrma alanna verilen isimdir; ahlakllk veya erdem ise

aratrmann nesnesinin/konusunun ismidir. Erdem belli bir yer ve zamanda

belli bir grupta, cemaatte veya toplumda kabul edilebilir davran kodlardr.

Birbiriyle ilikili birka kod tr vardr: (a) Yasal: Yasal kodlar belli bir

grupta minimum kabul edilebilir davran temsil ederler. (b) Ahlak/erdem

kodlar: Bu kodlar daha geni davransal kontrol takmlardr. Toplumgenellikle bu kodlarn ihlaline kar, bir yasann ihlalindekinden daha


6/26

rfan Erdoan6

toleransldr. (c) Grg kodlar: Toplumun ok daha geni davransal

beklentilerini temsil eden kodlardr (rnein kibarlk, centilmenlik gibi). Tm

bu kodlar toplumda insanlarn davranlarn kontrol etmek iin vardr.

Etikle uraanlar u ve benzeri sorulara yant ararlar: (a) Ahlakn

dayanaklar nelerdir: Neden insanlar bir davran doru ve dierini yanl,birini yaplabilir dierini yaplmamas gerekir diye dnmektedir? Ahlaksal

nsezilerimizin kayna nedir? (b) Ahlaksal nsezilerimizi sistematik olarak

hakl kartabilir miyiz? Hangi eylemler gerekte doru, yanl ve izin

verilebilir; onlarn doru veya yanl olduunu nasl biliyoruz? (c) Ahlak

kodlar/kurallar nesnel mi yoksa grece mi? (d) Ahlakn dili nasl alr?

rnein, doru ve yanl gibi kelimeler ne anlama gelir?

Bu drt soru tre/etik bilimin temelini, ana sorunsallarn oluturur.

Etik (ahlak ve erdem) belli zaman ve yerde yaayan bir grup, cemaat veya

toplumda kabul edilebilir olan davran kodlarn ifade eder.

Felsefenin alt dal olan etik iki ana dala sahiptir: (a) Normatif etik:Erdemli yaamn nasl olmas gerektiini belirten kodlardr. Normatif etik

teorisi ahlaksal kodlarn sistemli aklanmas ve hakl karlmas ile ilgilenir.

Normatif etik yukardaki ilk iki soruyu ele alr; ahlaksal nsezilerimizin

kayna ve hakl karlmas ile ilgilenir: Ahlakl yaamn nasl yaanmas

gerektiini anlatr. (b) Normatif olmayan etik: moral sistemlerin mantnn ve

dilinin sistemli incelenmesidir; ahlak sistemlerinin nesnelliinin sistemli

incelenmesidir. Erdemli yaamn nasl olmasyla ilgilenmez (ekil 1).

ekil 1. Temel etik teorileri

Etik

Normatif

Teleolojik

Deontolojik

Normatif olmayan

Erdem

Betimleyicilik

Metaetik


7/26

Eletirel Bir Giri 7

Normatif etik gruba ayrlr: (a) teleolojik etik (consequentialism); (b)

deontolojik etik: (c) Erdem etik.

Teleolojik kavram, sonular hakknda rasyonel dnme anlamna gelir.

Teleolojik etik anlayna gre, bir eylemin sonucu, onun ahlaksal statsn

belirler (ekil 2).

ekil 2. Temel Teleolojik etik yaklamlar

Dolaysyla, sonu kullanlan yollar ve aralar merulatrr; eer

eylemin sonucuyla iyi gelirse, bu eylem dorudur. Elbette burada ilk akla

gelen sorular: yi sonu nedir? Kim buna nasl karar verir? Bu iyi sonu kimin

iin iyi sonu? Bu sorulara yant farkl biimlerde verilmitir. yi sonu

alnan zevk ile eletirilmitir. Kimin iin sorusuna birey ve ounluk yant

verilmitir.

Etiksel egoistler, hedonistler ve faydaclar ahlaksal sorumluluklarn iyi

sonular tarafndan belirlendii konusunda hemfikirdirler, fakat neyin iyi

sonu olduu hakknda ayn fikre sahip deildirler.

Etik sorunu tartmalarnda, etiin iyi sonular ile ilikilendirilmesi birtesadf deildir. Bylece, etii belirleyen iyi sonu amac ve aralar

soruturmaya gerek duymadan merulatrr.

Teleologlar geleneksel olarak iyi sonu konusunu, birbiriyle ilikili,

fakat ayr teoriyle aklamtr:

Etiksel egotizm/benlikilik: bana mutluluk veren, benim iin iyi olan,

dorudur. Bireysel etiksel egotizme gre, ben daima kendime en fazla

mutluluu elde edecek ekilde eylemde bulunmalym. Evrensel etiksel

egotizme gre, herkes kendine en fazla mutluluk salayacak biimde

eylemde bulunmaldr.

Hedonizm /hazclk: Bana en fazla zevk/haz veren, dorudur.

Teleolojik etik

Benlikilik Faydaclk

Hazclk Eylem Kural


8/26

rfan Erdoan8

Faydaclk: En fazla saydaki insan iin mutluluk/zevk getiren dorudur

(Dolaysyla, popler kltrel rnler byk ounlua mutluluk/doyum

getirdii iin, dorudur; ounluun veya genel toplumun kar/ mutluluu/

rahatl iin en iyi komnistin veya en iyi Yahudinin ya da en iyi Ann l

olmas dorudur; Sava filmlerinde yaplan da bu etiksel balamda dorudur).Eylem Faydacl grne gre, etik faydac ilkeyi karlayan eylemleri

deerlendirmelidir. Kural Faydaclna gre, faydac prensipleri karlamak

iin yaplm kaideler zerine odaklanlmaldr.

Faydac dnceye gre, Kant eylemin (nedenin, amacn) ahlaksallyla

hibir ilikisi yoktur. Kant iin, eylemin erdemsel/ahlaksal deeri, doru

nedene/amaca (ki o da grevdir) baldr. Dolaysyla, grev ahlaksal deerin

tanmlaycsdr. Bu da grevi belirleyen gcn doruluunu getirir.

kinci tr normatif etik teori deontolojik etiktir: Normatif

deerlendirmeler, bir ykmll veya grevi ortaya karan bir eylemin

kendinde olan karakterinde yatar (ekil 3).

ekil 3. Temel deontolojik yaklamlar

Bu yaklam, eylemin sonucu iyi/faydal olsun veya olmasn fark etmez,

bir eylemin doruluu zerine odaklanr: yilik ahlaksal zorunluluklar/

ykmllkleri idrak etme ve karlama yeteneimizde yatar. Kant kesinlikle

etikte doru olmayana hibir koulda yer vermez. Kantn kategorisel

zorunluluklar olarak niteledii bu evrensel yasada istisnasz, doru amal

grev vardr: rnein, bu grev doruyu sylemektir: yalan daima yanltr.

Deontoloji iki ana akma sahiptir: Durumsal etik anlay ve varoluuluu

ieren Deontolojik eylem teorileri ve kategorisel kanlmazlk/zorunluluk velahi Emir yaklamlarn ieren Deontolojik Kural teorisi.

Deontolojik

Eylem Etik

Durumsal

Kural Etik

lahi emir

KantlkVaroluuluk


9/26

Eletirel Bir Giri 9

nc tr normatif etik kuram erdem Etik kuramdr. Yukardaki

teoriler etiksel davran ile ilgilenmilerdir. zerinde durulan temel sorular

bir eylemin iyiyi mi veya kty m ortaya karaca veya belli bireyi

yapmak doru mu yoksa yanl m zerinde toplanmaktadr. Dou filozoflar

ve baz Yunan filozoflar etik konusunu kiinin karakteri, i doas, kalbininnasl olduu noktasndan ele alrlar. Erdem Etik, iyilii veya doruluu

tanmlama yerine, karakterin gelimesi zerinde durur ve mutluluu insanlarn

en yksek amac olarak dnrler. Bu kuramda doruluk eylemin kendisi

veya sonucu tarafndan deil, aktrn (kiinin) karakteri tarafndan belirlenir.

Bu etiin Yunan/Bat trn, rnein Aristo her iki yndeki arlktan

kanan orta yol erdem ile aklar. rnein yalan syleme ile her eyi

olduu gibi syleme arasnda doru olan szler sylemek; yani arya

kamadan orta yolu semek. Dikkat edilirse, bu da, erdem ad altnda, ayn

zamanda, boyunsunuyu, doruyu veya yalan ikna edilebilir yoldan sunmay,

tutuculuu, retoriksel/sylemsel hipokrasiyi besler ve destekler.Martin Buber etik konusunu moral kodlar yerine insanlar aras ilikide

aramtr. Ona gre, etiin z insanlar aras gerek diyalogun olmasdr.

nsanlar ara deildir, sonutur. Bizim etiksel sorumluluumuz eyleri

kullanma ve insana deer vermedir; insanlar kullanma ve eylere deer

verme deil. Buberin etik anlaynda, insanlar birbiri zerinde olumlu

imajlar yaratma ve srdrme ile uramazlar; gerek, bireyin dierleriyle

effaf ilikisinden kar gelir.

Etik/tre bilimin ikinci ana teorik yaklam normatif olmayan teorileri

ierir. Normatif olmayan teoriler metaetik ve betimleyicilik zerinde dururlar

(ekil 4)

ekil 4. Normatif olmayan Teoriler

Normatifolmayan

Betimleyicilik

Objektivizm

Metaetik

drakcilikSalkvericilikDuygusalclk

Grececilik


10/26

rfan Erdoan10

Betimleyicilik ahlaksal ilkeler dnyann nesnel zellii midir yoksa

kiiye, kltre ve trlere gre midir? sorusuna yant arayarak, ahlaksal

prensiplerin ontolojik (varolu) durumunu inceler. Bu sorunun ilk blmn

destekleyenler, evrensel etik ilkeleri zerinde duranlar objektivist ve ikinci

blmn, evrensel ahlak prensipleri olmad varsaymn, destekleyenler iserelativist (greselci, grececi) olarak isimlendirilir.

Sbjektivist grececilikte birim birey olmaktadr ki bu hem herhangi bir

eletiri olasln ve eletirinin geerliliini ve anlamlln ortadan kaldrr

hem de sonunda ahlakn hibir anlama gelmediiyle sonulanr. Herkesin

kendine gre, dorusu vardr; doru veya gerek tek deildir, herkese gre

deiir; tek veya birka deil, sonsuz anlamlandrma vardr; herkes kendine

zg anlamlandrma/zmleme yapar gibi ifadeler byledir.

Konvensiyonelist grececilerde ise grecelikte lt cemaatin/ toplumun

genel anlamasdr. Bu anlay da rgtl bir egemenliin karnn ahlak

kodlar olarak sunulmasn getirir; farkl olana izin vermez; fakat hi deilse,yapsal bir gerein ifadesi olarak anlamldr.

Metaetik yaklamlar dilin ve normatif etiksel sistemlerdeki mantksal

ilikilerin felsefi incelemesini yaparlar. Bunlardan Cognitivist (idrakilik)

grubuna denlere gre ahlaksal dil semantiksel olarak zengindir.

Naturalistlere gre, dil semantik olarak zengin olan dil iyilik ve doruluk gibi

natural olmayan temel karakterlere sahiptir. Dolaysyla ahlaksal dili

anlayabilmek iin ahlaksal nsezilerimizi kullanmalyz veya zel

aydnlanmaya veya zel aklamalara/vahiye/ilahi aklamaya, maarada Hz.

Musaya veya Hz. Muhammede Tanrnn verdikleri bilgilere, aklamalara

dayanmalyz.drakcilik/cognitivist grlerin aksine, salkvericilik ve duygulandrclk

yaklamlarna gre, ahlaksal dil znde anlamszdr; nk ahlaksal

gstergeler/iaretler kavrama salayan ve idrak ettiren ierie sahip deildir.

Duygusalclk yaklama gre, moral nermeler insann bir eyleme veya

davrana kar duygusal yantn ifade etmek veya bakalarnda benzer

reaksiyonlar ortaya kartmak amacn tar.

Salkvericilere gre, ahlaksal dil sadece (yap veya yapma gibi)

emir/zorunluluk biimidir.


11/26

Eletirel Bir Giri 11

TEOR, PRATK, MEDYA PRAT VE MEDYA ET

ster etik ister baka tr teori olsun fark etmez, bir teorinin en nde gelen

amac aklamak istediini aklayabilmektir. Dolaysyla, birok etik

kuramlar olmasnn tm durumlara uygulanabilecek etiksel standartlarn ne

denli zor olduuna iaret ettiini sylemek alakasz ve geersiz birargmandr. Baz kuramclarn standart koymann imkansz olduunu

belirtmesi ve zm olarak belli balam iinde standartlarla ilgili kararlarn

verilmesi gerektii iddias da bir o kadar geersizdir. Akladn veya

aklamak istediini aklayamadn syleyerek yaknan kuramc, bu iten

vazgemelidir, nk teorinin amac, etikle ilgili olarak olas en doru, geerli

ve gvenilir aklamay yapmaktr. Baskc cret politikalar altnda olan veya

medya sahipliinin znel karlarn her pahaya savunmaya soyunan bir

gazetecinin etiinin egemen doas bu retim ilikileri iinde belirlenmitir:

Gazetecinin ayn anda cretli klelik koulunu yeniden retmesi ve bu koulu

salayan koulu da yeniden retmesi ekonomik geliri/kar en verimli biimdegerekletiren retim yapmasn zorunlu klar. En genel ve kaba ekliyle bu,

medyann ekonomik politiidir. Medyann veya gazetecinin etii bu

ekonomik politiin etiidir. Daha basit bir deyile, pazar payn tutmak ve

mmknse geniletmek iin okuyucunun/izleyicinin tercihi olmak, dikkatini

ve ilgisini ekmek abasyla yaplanlara bakldnda, orada medyay

ynetenlerin neyi nasl dnd ve neden ve nasl yaptyla ilgili nemli

gstergeler ve ipular grlr; bu gstergeler ayn zamanda medyay

ynetenlerin etiini (medya etiini) anlatr. Dikkat edilirse, bunun bir dier

anlam da, rnein gven gibi dnsel ve tekelleme gibi ekonomik

kavramlarn kendileri kendiliinden etii veya etik sorununu (veya etiksizdavran) hecelemezler. rnein, sahte imajlara ve bili ynetimine

dayanarak salanan gven ile etik arasndaki iliki byledir.

Etik endstriyel pratikler balamnda ele alndnda, konu ilikinin

doruluuna indirgenir. Dolaysyla, bir grubu veya bireyi yneten iliki

prensipleri olarak etik tanm profesyonelin pratii aratrma, lme ve karar

verme birimi olarak ele alnarak yaplr. Bu nedenle, ou derslerde,

toplantlarda, makalelerde, kitaplardaki sunumlarda profesyonel etik nedir?

sorusuna yant verilir. Bu profesyonel soruya en profesyonel rgtlerden

birinin The American Association for the Advancement of Science cemiyetinin

tanm en tipik rnek olarak verilebilir: Profesyonel etik bilim adamlarnn birbiriyle ve renciler, mteriler, aratrma konular, iverenler vb dahil


12/26

rfan Erdoan12

dier ilgililerle olan ilikisindeki dorular ve sorumluluklar belirlemeyi

amalayan prensipleri kapsar. Dier endstriyel pratiklerde olduu gibi,

medya pratiklerinde de etik, yukardaki cmledeki znenin yerine gazeteci,

televizyoncu, muhabir yerletirilerek yaplr. Bu durumda bir faaliyet olup

bittikten sonra, eer gerekiyorsa, etik konusu gndeme getirilir. rneintelevizyonda srekli cinsellik ve tehir kullanlmas sonucunda baz insanlar

bunu etik sorunu olarak gndeme getirirler. Mecliste etik komiteleri belli

olaylar olduktan sonra kurulur. nternet ile birlikte, bu tr reaktif etik anlay

ve uygulamalar zel hayat koruma, arma, korsanlk, telif hakk, ak

seiklik, sansr, gizlilik vb tartmalarla ok daha nem kazanr: biliten

geerek durdurma ve bunun yasal cezalandrma yollaryla desteklenmesi.

Medya ve etikte ideolojik biimlendirmeler

Bir taraftan uluslar aras ve ulus ii ilikilerde ve bu ilikilerin haber

olarak ve temsili sunumlarnda znel karlar gerekletirilirken ve bu

gerekletirmeyle ilgili ou sahte imajlar yaratlrken, ayn zamanda, ayn

kiiler ve/veya akademideki ve medyadaki savunucular eitli rgtl

mekanlarda ayn ereve iinde dnen etik dersleri verirler ve etik tartmas

yaparlar. Bunlar ansiklopediler, dergiler ve kitaplarda da yanstlr. The

Encyclopedia Britannica, sanki yaam seme zgr bir tercihmi gibi, sanki

mutluluk ve bilgi birbiriyle zt iki eymi gibi, sanki iyi olan ile drst olma

birbiriyle uyumuyormu gibi, sanki mutluluu amalarsak bilgi kaybna

urarmz ve bilgiden olurmuuz gibi, etik ile ilgili aklamasn yle

yapyor: Nasl yaamalyz? Mutluluu mu yoksa bilgiyi mi amalamalyz?

Eer mutluluu seersek, kendimizin mi yoksa herkesin mutluluu mu

olacak? yi bir dava iin drst olmamak doru mu? Yalan syleme ktl

nlyor veya iyi bir ey yapmay m getiriyor?3 Dnyann dier yerlerinde

insanlar alktan lrken, zenginlik iinde yaamay hakl kartabilir miyiz?

3 O zaman, yalan syleyebilirsin ve bunda bir etik sorunu yoktur; yi ey ne? rneinkrn artrmadr, zarar nlemedir; kapanyoruz, byk indirim var veya % 30indirim var diyerek, sat artrmadr. Bu tr rnekler ok ender verilir, nk

pazar etiini bu tr deerlendirmek zgrlk, demokrasi, serbest ticaret ilkesineaykrdr. Arca pazar gleri seni bu nedenle cebinden vurabilir. Pazar zehir retir(rnein sigara) ve bu etik konusu olmaz; etiksel ve davransal sorumluluktketici/kullanc birey zerine yklenilir. zlce, bu tr etikte daha en bata etiksel

ciddi sorun var bu sorun da, rnein, rgtl g yaplar ve ilikileri ile dorunun,gerein, haklnn, iyinin vb tanmlanmas arasndaki belirleyici badr: Bunlarkimin nasl ne ama ve sonularla tanmlad ve yeniden tanmladdr.


13/26


Dikkat edilirse, zaten bu, soruyla hakl kartlyor, nk birinin

zenginliiyle, dierinin al arasndaki nedensellik ba kopartlyor; birileri

fakir, nk anssz, tembel, beceriksiz, yeteneksiz; birileri zengin nk

ansl, tanrnn yr kulum dedii alkan ve yetenekli kii. Birilerinin

zenginliinin dier birilerinin fakirlii arasnda ba yokmu gibi, sahte birdnya gerei sunuluyor. Gelimiin gelimesinin aslnda azgelimiliin

gelitirilmesinin bir sonucu olduu bir kenara itiliyor. Batnn zenginliinin

Gneyin ve Dounun dorudan, dolayl ve yeni smrgecilik yoluyla yoksun

ve yoksul brakmann gelitirilmesinin sonucu olduu gizleniyor. Cehalet

beslenerek ve cehalete bilgilik taslattrlarak gerek ve gerei syleyenler

dman ilan ediliyor ve hatta ldrlyor. Bunu ilan edenler ayn zamanda

etik konuuyor ve etik ilkelerini ve etikli iliki kurma standartlarn da

belirliyor: Bu i yerinde asgari cret denir ilkesi gibi merulatrlm

hakszlk ve adaletsizlik soruturulmuyor; yi ve drst bir esnaf, sanayici

veya i adam gibi i yapma ilkeleri ile belirlenen etik kurallar zerindetartlyor. Bu da elbette birileri iin ok verimli bir tartmadr.

Desteklemediimiz bir sava iin askere alnrsak, yasay inemeli

miyiz? Bu soruya da verilecek yant (birka vatan haini ve etikle uraanlar

arasnda belli bir yaklam benimseyenler dnda!), hayr yantdr, nk

yasay inemek gibi ciddi bir karardan bahsediyoruz. Yasa merudur, herkes

iin ve herey iin doruyu ve iyiyi temsil eder; dolaysyla, tercih bu ynde

olursa, doru ve geerli, dolaysyla, etikli bir tercih olacaktr. Aksi durumda,

yasay ve etii belirleyenler ve yayanlarn altrdklar ve altrmadklar

iyi inanllar veya vatan sevenler tarafndan, bu tr karar veren kiiler

cezalandrlacaktr birekilde. Dolaysyla, etik konusu, ayn zamanda, zgrbireylerin zgr birekilde, mantksal nedensellik balar kullanarak zgrce

karar verip uygulad veya uygulamad bir konu deildir; var olan rgtl

materyal ve dnsel retim tarz ve ilikilerinin, eletiriyor grnse veya olsa

bile, btnleik bir parasdr; o tarzn ve ilikilerin, o tarza ve ilikilere belli

amalar ve sonularla karlk veren bir sonucudur/rndr. O tarzn ve

ilikilerin sonucu/rn olarak ayn zamanda kendini var eden iinde kendini

ve var edeni yeniden reten rgtl yaplarn (niversiteler, medya,

cemiyetler ve derneklerin) ilevsel parasdr. Dolaysyla, etik yoluyla birileri

eletirerek ve ycelterek gcn ve g uygulamasnn merulatrc

propagandasn, halkla ilikilerini, pazarlamasn ve promosyonunu yapar.


14/26

rfan Erdoan14

Felsefenin bir dal olan etik yukardaki sorulardan da kartlabilecei

gibi, insan faaliyetinin doru veya yanl olduuna karar veren standartlar ve

nihai deerin doas zerinde durur. Etikle ilgili farkl yaklamlar olarak

sunulan gruplandrmalarda kullanlan temel varsaymlar veya kavramlar,

faydaclk kavram gibi, burjuva siyasal ekonomisinin varsaymlar vekavramlarnn etik diline dntrlm eklinden baka bir ey deildir.4

Nasl ki, tarih boyu insan topluluklarnda ekonomik ve siyasal ynetim iin

eitli ilevsel mekanizmalar ve uygulamalar gelitirilmise, bu mekanizmalar

ve uygulamalar ile ilgili etik anlatlar da gelitirilmitir. Bu anlatlar

felsefenin etik dal altnda eitli etik yaklamlar/teorileri olarak

gruplandrlrlar. Nasl ki sosyoloji veya epistemoloji denildiinde, Batnn

burjuva bilimi ve burjuva bilgi kuram akla geliyorsa, etik denildiinde de

idealist felsefenin giderek uzmanlk alanlar iine ayrlm bir dal akla gelir.

Etik konusunda burjuva toplumunun karakterine en uygun olan yaklam

faydaclktr (utilitarianism). Bat felsefesinde, faydacln, etiksel egotism(benlikilik) olarak balangc ok eskidir. Her ikisinde de etiksel karar

vermede temel dayanak davrann sonucunun ne olduudur. Etiksel egotizme

gre, herkes kendi karn dnmelidir; dolaysyla, bu teoride etiksel

sistemin snr bireyi ierir. yi yaam mmkn olduu kadar zevk alnan

yaamdr: Ye, i ve mutlu ol. Bu hedonist anlayta, etik gnmz klasik

kapitalist anlaya olduka uygundur: Yakalanmadka, hrszlk yapabilirsin.

Epicurusa gre, akll bir insan yakalanma riski yoksa yalan sylemeye

hazrdr. Thomas Hobbes, ayn paralelde gr sunmutur. Adam Smithin

teorisi de, ayn etik anlayna dayanan, her bireyin kendi kar peinde

kotuu, kendi karn gerekletirdii ve bunun nnde engel konmamasgerektii gr zerinde kurulmutur. Jeremy Bentham ve John Stuart Mill

bu zevk egotizmini, gnmz kresel pazarnn da yayd, daha kapsaml

olan faydaclk grne dntrd. Bu faydacln etiinde, ayn zamanda,

sen bir kiiyi, o cezay hak etmese veya o ceza ok fazla bile olsa, genelin

iyilii iin kurban edersin. Yani, sonu arac ve yaplan merulatrr. Bu

anlaylarda, bir eylemin (eylemi yapan iin) sonucuna bakarak iyi veya kt

4 Editrn notu: Benzer dntrmeyi sosyal psikoloji, sosyoloji ve siyaset bilimiyleilgili kuramlarda da grrz. Siyasal ekonominin dili sosyolojinin, sosyal

psikolojinin, siyaset biliminin diline dntrlmektedir. Bu dntrme, rneinkltrel incelemelerde, sosyal bilimlerin dili mistikletiren kavramlarla anlamszdntrmelere uratlmaktadr.


15/26


olduuna karar verilmektedir. nemli olan sonutur. Bobby McFerrins 20.

yzyln sonlarnn ruhunu yakalayan zlme, mutlu ol (dont worry, be

happy) ile zetledii benliki/faydac tavsiye Grammy dl ald.

Gnmzde reklamlarn byk ounluu fiziksel fayda salamay insann

amac yapmaktadr: En deerli kankan (arkadan) Kankidir, nk Kankialelade bir biskvi deildir; ortasnda ikolata olan iki biskvidir. Sevgilini

trene bindirip yolcu ettikten hemen sonra onu gizlice bakasyla kandrrsn. O

bakas sana ahane zevk veren Kankidir, ikolatadr, dondurmadr (herhangi

bir popler yiyecek, iecek veya giyecektir). Yiyemediin, iemediin veya

giyemediin ve sana fiziksel doyum salamayan arkada veya sevgili ne ie

yarar ki! Elbette, en yakn arkadan Kankiyi karnn a olduu iin, karnn

doyurmak iin yemezsin; ayrca yle alelade srarak ve ineyerek de

yenilmez: Hibir ilikiden almadn seksel zevki alarak (alyor gibi

yaparak) ve bunu da tehir ederek yersin. Bylece, benliki fiziksel fayda

seksel zevk ve gsteri kltrnn tehirciliinin salad doyumla zirveyekartlr. Trene bindirip yolladn sevgilin ile satn aldn ve arzu ettiin

ekilde yediin ve sana en yksek zevki veren kankan Kanki arasnda ne tr

tercih yapmalsn? Tercihi yaptn zaten: Kullandn bitti, trene bindirip

gnderirken bile sabrszlkla Kankiyi zlyorsun. Epicirusten imdiye kadar

gelen bu tr etik anlayn sunanlar, ayn anlay erevesinde ele alnrsa,

bilinli birekilde kendi karn salama peindedir; genelin karn salama

deil. Egotist zevk prensibi veya bireysel fayda zerine kurulu etik

anlaynda, zevkin ortadan kalkt an, faaliyet de durur: Erkek parkta kzn

yannda borsadaki durumu dnyor. Kz borsadan zevk aramyor; kz iin

zevk yok orada, o parkta, o anda. Mutsuzca gidelim diyor. Her koyunkendi bacandan aslr anlayndaki bencillik, dayanma yoksunluu,

bahanecilik ve duyarszlk da bu tr anlay destekler.

Kapitalist retim tarz ve ilikilerinin etii, rnein mlk edinme, sahiplik,

satn alma, materyal zenginlik elde etme, maliyeti drme ve kr artrma

gibi sermayenin ihtiyalarn gidermeyle ilgilidir. Ayn etik ok alma,

tutumluluk, motivasyon ve iine ballk ile alanlarn (serbest klelerin)

ihtiyalarn karlamayla da ilgilidir. Ayn etik, ayn zamanda, yukarda

rnekleri verilen satn alma, kullanma ve tketmeden geerek zevk ve fayda

salamay insann varlnn amac yapmayla ilgilidir. Bu ve benzeri

erevelerde kurulan inalar yoluyla, iyi bilin ve erdem zenginlii dncesizerinde durulur.


16/26

rfan Erdoan16

Binlerce yldr insanlar zerinde uygulanan bu tr ve benzeri ilemeler,

hep ynetilenlerin zerinde kullanlan ve ynetilenlerin uyduu, kalplerinde,

vicdanlarnda ve dncelerinde tadklar, dolaysyla, ezme ve ezilmeye

istekle katlmalarn salayan aralardr. Bu katlmann en hunhar yan da,

insann kendi kendisini ve kendi gibileri baz sakat ahlak, erdem, inan vedorularla ezmesi, ac ekmesi ve ac ektirmesi olmutur: rnein, istediin

an, istediin biriyle dosta veya daha yakn ilikiye girememenin getirdii

engellenmilii, istediin zaman istediin yerde satn alacan ve tketecein

bir malla karlayabilirsin. Cosmopolitan gibi dergilerde promosyonu yaplan

kadn zgrl insan ilikisinde araya endstriyel karlar gerekletiren

tketimi yerletiren, asgari creti garantiye alan ve deeri satn alma ve

kullanp atmaya indirgeyen pazar zgrldr.

Yneten ekonomik ve siyasal g sahipleri iin etik, kendi karlarnn

belirledii ereve iinde merulatrlan ve kullanlandr. Dolaysyla, etiin

konusunu ve ieriksel doasn belirleyen, toplumsal retim tarz ve ilikileridndan oluup gelen ilahi, stn, nesnel, herkesin iyiliini ve karn

dnen, bamsz ve yce bir varlk veya g deildir. rnein, Adam

Smithin Moral Felsefe almasndan Uluslarn Zenginliine gelmesi ve

siyasal ekonomiyi etiin nesnel bilimi olarak grmesi, Adam Smithin

yaptnn doasna bakldnda, bilinli olarak kapitalist pazar karna uygun

bir etiin, dolaysyla insan, toplum ve iliki deerlendirmesi anlaynn ina

edildii grlr. Bu tr geersiz nesnelletirme ve evrenselletirmeyi Batnn

idealist filozoflarnda yaygn birekilde grrz. Hegelin lmnden sonra,

zellikle 1840lardan beri etik konusu bilimsel bilgiden iyice soyutland,

koparld ve bireysel yorumlama, vicdan, his, duygu, dnce, karar alannatand. Ayn anda kilisenin egemenlii dna tanan bilim de kapitalist

retim tarz ve ilikileri iinde hzla g yaplarnn paras olmaya balad.

Bilimde kompartmanlamayla (uzmanlama ad altnda gelen ve nicel olarak

artan i blmyle) sadece etik ile bilgi, siyasal ekonomi ile etik vb arasndaki

ba kopartlmad, ayn zamanda ortaya kan veya yaratlan bilim alanlar ve

alt alanlarla bilim ii ve bilimler aras ba da kopartld. Daha kts, bu

blnme endstriyel faaliyet trlerine uygun birekilde oluturuldu ve

niversitelerde ve zel laboratuarlarda yaplan bilimin doas endstriyel

karlarn doasna uygun birekilde biimlendirilmeye baland. Bylece bir

zamanlar teolojik karlar iin retilen ve datlan bilim ve etii, imdikapitalist karlar iin yaplmaya baland.


17/26


Bilgiden ve retimden soyutlanan etikiler (aratrmaclar, bilimciler),

sanki dardan bir gzlemci, denetleyici, yksek standartlar getirici veya

araycym gibi, retim, datm ve tketim pratiklerine dardan geliyormu

gibi kendine ve dna bakmaya baladlar. Bu pratiklerin rgtl insan retim

biimiyle ilgili zne ve var olu doasna hi ilgi gstermeksizin, pratiinsonularnn etiksel anlamlar veya dilinin semantik yaps ile ilgilenmeye

baladlar. Etiksel amalar da herkes iin iyi, doru, hakl, drst vb

pratikler olarak belirlendi. Bu belirlemenin karakterini (neye ve kime hizmet

ettiini) daha somut birekilde ortaya koymak iin, ok az zerinde durulan

nemli konulardan biri rnek verilebilir: Asgari cret politikasnn etiinin

oluum ve geliim doas asla soruturulmaz, soruturulmas gereksiz grlr

ve yanl olduu duygusu/dncesi verilir: cret politikasn belirleyen

serbest pazardr ve serbest pazar doallatrlmtr; normalletirilmitir;

evrensel gerek ve evrensel doru olarak sunulmutur; soruturma ve

soruturanlar gayrimerulatrlmtr. Asgari cret politikas soruturulmaz,ama zorunlu kalndnda asgari cretin belli sektrlerde veya belli yerlerde

azl zerinde tartmalar sunulur veya asgari cret demeyerek yasalar ve

etik kurallarn ineyen birirketin yneticisi knanarak ele alnr.

Ynetenler kapitalist ekonominin kar mantyla belirlenen etik ile

dnr, hisseder ve yaarken; ynetilenler de kapitalist kar mantna

ilevsel olan emek, alma, bo zaman harcama (dinlenme ve elenme)

pratiklerine uygun etik ile (duygular, inanlar, bililer ile) donatlr. Birinci

grubun etii sadece kendisi iin ilevselken (faydalyken), ikinci grubun etii

daha ok birinci grup iin ilevsel karakter tamaktadr. kinci gruptaki geni

insan nfusu arasnda bunun byle olmas iin binlerce yldr bili ve bilinynetimi mekanizmalar kurulmu ve yollar gelitirilmi ve kullanlmaktadr.

En byk korkulardan biri elbette, insanlar arasnda insan deerine dayanan

etiin egemen olmas ve insanlarn bu etie gre gnlk yaamlarn

dzenlemeye balamasdr; nk byle olduunda, bu tr etik ve anlayla,

geni insan kitleleri kendi tarihini kendisi iin yapmaya baladnda,

imparatorluklar kmeye balar. Bu tr etiin olma olasl var elbette, fakat

egemenlik olasl ok azdr, nk egemen dnceleri, ne yazk ki,

belirleyen insann nasl hissettii deil, bu hissettiini de nemli lde

belirleyen, neyi nasl yaptdr. Dolaysyla, deiim olasl neyin nasl

yapldyla ilikili egemenlik ve mcadele kouluyla birlikte gelir.


18/26

rfan Erdoan18

Szl ve yazl gelenek: sz/mesaj ve etik

Yazdan nce, insan ve mesaj ayn mekan ve zamanda retiliyordu. Szl

gelenekte, sz syleyen oradadr. Zaman ve mekanda birlik vardr. Konuan,

ykleyen ve dinleyen o yer ve mekandadr. Gerekler ve imajlar dorudan

deneyim ve ilikilerden geerek oluturulur. Egemenlik, yine merulatrlmkaba gce dayanarak ve doast metafizik anlatlar yoluyla gc destekleyen

rgtl bilin ve davran ynetimiyle perinlenir ve srdrlr.

Yazyla egemen ve egemenlik altndakinin ynetme-ynetilme ilikisi

yazl kurallar, ynetmelikler, yazl direktifler kullanlarak dzenlenmeye ve

yrtlmeye baland. Kle efendisini gremez ve hatta tanyamaz oldu.

Onun yerini, onun adna onun karlarn gerekletiren ve rgtleri/irketleri

yrten ynetici denen dolgun cretli kleler doldurmaya balad. Bylece

kle her gn onu ezen yeni dmanyla tant: Kendisi ve kendi gibiler.

Tayc ara zerine kaydetme gerektiren yazyla birlikte, egemenliin

yazma ve okumayla desteklenmesi iin bilginin retimi ve datmnnkontrolu gereksinimi kt. Ayn zamanda, okuma sembolleri mantkl olarak

maniple etmeyi getirdii, nedensellik balar kurup sonular kartmay

destekledii iin, egemenlii soruturan insann artmasn da getirdi.

Dolaysyla, okuyan insan tehlikeli insandr. Bu soruna en modern zmn

ne olduunu bulmak iin herhangi bir kitapya gidip raflara, bestseller

veya en ok satan kitaplara bakmak yeterlidir.

Yazyla, yazar ve rn birbirinden ayrld: Yazar, rn ve okuyucu

arasnda zamansal ve mekansal farkllklar dodu. Yazda okuyucu yazarla

yazsndan geerek tanr ve yazarn bundan haberi bile olmaz. rnden bu

tr yabanclamaya, kapitalizmde, yazara verilen telif creti yoluyla yazarnrettii rn kapitalistin emtias olduunda yeni bir yabanclama eklendi.

Yazy ve ardndan elektronik kayt etmeyi kullanan kapitalist sahiplik ile

insan gereinden, mesajndan ve rnnden ayrt etme artt. Gerek, mesaj

ve rn zaman ve yer bakmndan kaynandan koparld ve mekaniksel

olarak maniple etme (deitirme, dntrme ve oaltma) olasl ortaya

kt. Bununla birlikte, sahilik ve gereklik konusunda pheler ve dolaysyla

yeni etik konular nem kazand. Bu da kanlmaz olarak, pheleri ortadan

kaldrmay amalayan sahte sahilii, gereklii, etik ve erdemi pazarlayan ve

sahteyi sahi gsteren inalar yapan oluumlar (bilin ynetimini,

propaganday, psikolojik sava, profesyonel halkla ilikileri, reklamcl)ykseltti.


19/26


nsann kendi rnnden yabanclamasna, kendi dncesi ile kendi

yapt arasnda oluan/oluturulan gediin uuruma dnmesi eklendi: 21.

yzyln gnlk rgtl yaam, sylenen ile yaplan arasndaki

rtmeme ile karakterini kazanr (ltfen sorunu rgtsz yer ve zamanda

bireyler aras mesaj alveriine veya ilikiye indirgemeyelim, nk bireyleraras ilikiler rgtl yer ve zamanda, kar ve g ilikileri iinde olur),

Sylenen ile yaplan arasndaki fark (yalan ve aldatma) elbette yeni deil.

Yeni olan, rnein, modern iletiim aralaryla sunulan imaj ile olay/gerek

arasndaki uyumsuzluun ok ciddi birekilde artdr. K iinin deneyimine

dayanan gerekler, medya tarafndan sunulan paketlenmi gereklerle

etkilenerekekillendirilmektedir. ou kez insanlarn bilgisi yetersiz olduu

iin, bu boluk yorumlarla, klielerle, genelletirmelerle, basitletirilmi sonu

ve zmlerle doldurulmaktadr.

Dnce farkllklar ayn zamanda yorum farkllklardr. Yorum

farkllklarnn kayna ise, egemen iddialarn aksine, enformasyon bolluuveya azl deil, ilikisel retim balamnn zelliklerinde insann ald yer,

g, ama ve kar farkllklardr. zellikle, bu balam rgtl amalarn

gerekletirilmesi amacn ierirse, o zaman iletiim planl ve programl

olarak yrtlen retim ilikileri iinde anlam bulur. rgtl amalara hizmet

eden iletiimle (rnein reklamclk ve turizmi tevik faaliyetleriyle), eylem

gerektiren dsal durumu kontrol etme salanmaya allr. Bu balamda etik,

rgtl ama ve faaliyetler tarafndan tanmlanr. Bu tr iletiim ve etikte (a)

mekan ve zaman rgtlenir ve amaca gre ayarlanr; (b) insan emeinin,

enerjisinin ve gereksinimlerinin tayini, (c) bte ve dier finans tahsisi, (d)

teknolojik ve doal kaynaklarn tahsisi ve (e) btn bunlarn rgtselgereksinimler iin entegrasyonu rgtsel amaca gre biimlendirilir.

Bu biimlendirmeyle gelen iletiim ve etikte, reklamclar, propagandaclar

ve PR uzmanlar tarafndan yorumlama, gerekler bklerek ve temel drtler

gdklanarak yaplr. Bu yapn etii kitle iletiimi ve ticari iletiim etiidir ve

birok eletiriye aktr. Bu biimlendirmeye bilim yapanlar da katldnda,

bilimin, temsili iletiim olarak niteledii etiin yerini de ticari etik alr. Bu

biimlendirme, siyasal iletiim ad altnda reklamclar, halkla ilikiler

firmalar ve propaganda uzmanlar tarafndan seim kampanyalar dzenleme,

seim aratrmalar yapma, imaj yaratma iiyle, etik siyasal pazarlama

biiminin etiine dnr. Btn bu biimlendirmeler sonucu, egemenliksalanr ve yrtlrken, ayn zamanda etik ve gven sorunlar da hzla artar.


20/26

rfan Erdoan20

letiim, dil ve etik

letiim, dil ve etiin kullanm, insanlar aras paylama ve sosyal

dzeni salama erevesinde ele alnr. letiim, ancak iliki kurabilmek iin

gerekli iletiim yapabilme olanaklarna ve koullarna sahiplikle olur.

Bunlarn banda da dnebilme ve karar verebilme yetenei ve bu yeteneikullanabilecei koullarn varl gelir. Birbiriyle ilikideki insanlar ayn anda

kendi kendileriyle iletiimde bulunurlar. Hem kendi hem de dierleriyle

ilikisinde neyi nasl ve ne iin yaptn, kulland dilin zellii belirlemez;

belli rgtl yer ve zamandaki kar ve g ilikilerinin doas belirler. Halil

Gibrana gre bir gerei oluturmak iin iki kii gerekir. Birisi o gerei

syler ve dieri ona inanr. Bir gerek zerinde uyuma, basit bir konumada

bile inanmamann askya alnmasn gerektirir. Benzerekilde, bir sava,

bar, sevgi ve nefreti beslemek iin ve inanmamann askya alnmas iin de,

en az iki yan gerekir. Gibrann syledii, ilikisel gerektir. Bu gerei biz,

dieriyle olan rgtl yer zaman ve amalar iindeki ilikimizde hemkendimiz hem dieri hem BZ hem de isteyerek veya istemeyerek ONLAR

iin srekli yeniden-retiriz. likisel olan ve olmayan gerei yeniden

retmek iin, her zaman iki kiiye gereksinim yoktur. Aslnda, bir gerei

oluturmak iin bir kii yeterlidir. O kii ancak bir insan grubu, cemaati veya

toplumu iinde kiidir, kendi banadr veya dierleriyledir. Da bandaki

yalnz bir kii, evinde yatana uzanm dinlenen biri veya i yerinde alarak

retime katlan biri de kendi ve dyla olan ilikileriyle kendisinin ve

dierinin gereklerini oluturur. Kendini iinde bulduu sosyal koullarda

dierleri kiiye konuurken ve kendisi de dierleriyle konuurken, ayn

zamanda, her kii kendisine konuur ve kendi inanr. Dolaysyla, rgtlyaplar ve g ilikileri iinde, kiinin kendisinden ve kiiler arasndan

geerek biimlendirilen ve srdrlen gereklerde inanma veya inanmamann

hangisi etikli/ahlakl hangisi etiksiz/ahlakszdr? Dikkat edilirse, farkl

temellerden hareket edince, etik, iletiim ve dil ba zel ekiller almaya

balar. rnein konumay/rn, etii veya arac hareket noktas olarak ele

alarak kurulan nedensellik balarnda, etik ve iletiim, ilikinin merkezine

oturtulur ve insan merkezden edilir; ilgi insandan uzaklar, insanla ilgili

olana insansz olarak odaklanr.

letiimde bir ilikinin balatlmas, yrtlmesi veya sonlandrlmas

ancak gerekli olan etkinliklerin yaplmasyla gerekletirilebilir. Bu etkinlik bir konuma olabilecei gibi, herhangi bir retim srecinin gereini yerine


21/26


getirme (rnein makineyi altrma, dme dikme, para yerletirme)

olabilir. letiimle bireysel bilin ve vicdan olarak beliren bireyin gerei ile,

bu bireyin de iinde olduu ve bireyin gereini de tayan sosyal gerek

diyalektik olarak uzlaabilir veya atabilir. Uzlama fikir birliiyle, istekle

veya zorunluluk nedeniyle katlma, tek tarafl veya karlkl vazgemeler ileolabilir. Bunun nemli anlamlarndan biri de udur: letiimin ve ilikinin

etii evrensel ilkelerle gelen evrensel gerekler tarafndan belirlenmez; etii

belirleyen ilikinin doasdr.

Dil ve etikte olduu gibi, iletiimde de etik konusu uygun iletiim

olarak zetlenebilecek, belli g mcadelesinin dinamik bir sonucu olarak

birileri tarafndan belirlenmi ve tanmlanm deerler ve ilkeler erevesi

iine sktrlr. rnein, gemite erdemli ve ahlakl olarak kabul gren etkili

iletiim davran, bir grubun hayatta kalmasn garantileyen faaliyetleri

desteklemeye hizmet ederdi. imdi gnlk yaamda iletiimin nemli bir

ksm, insann veya rgtn kendisi hakknda, sosyal evre ve retilen vetketilen rnler hakknda kabul edilebilir imajlar yaratmaya hizmet

etmektedir. Bu tr insan ve iletiim etii, belli siyasal, ekonomik ve kltrel

pazar karlarna uygun dnce, duygu ve davran biimleri yaratma

grevini yapan maniple edilmi bir karakter tar.

Egemen pratiklerin teorik aklamalar da doal olarak o pratiklerin

doasn ve etiini merulatracaktr. rnein, iletiim mhendisliinden

kp gelen iletiim teorisi (Shannon ve Weaver modeli, enformasyon teorisi)

hangi makinenin kullanldna, kimin tarafndan kullanldna, neyin ne iin

yapldna, mesajn anlamsal veya ideolojik ieriine bakmaz; nemli olan

etkili bir ekilde kullanlmasdr. Dolaysyla iletiim/enformasyon teorisi,arac etkili biimde kullanmayla ilgilenir. Fakat arala yaplan retimin ne

gibi sonular veya amalara sahip olduu, kimin karna rgtlendii, ne tr

riskler ve dller tad, risk ve dl datmnn doasnn ne olduu ve

bunlarla ilgili etik konular zerinde durmaz. Durmaz, ncelikle nk

teorisyenlere ve pratisyenlere paray veren rgtl yap onlardan bunu

istememektedir. Bunu onlardan istediinde de rgtl karlarn ereveleri

izilir ve bu erevelerin ii yapsal karlara ilevsel olan destekleyici ve

eletirel aklamalarla doldurulur.


22/26

rfan Erdoan22

Dil ve etik

Etik kuramlarnda veya herhangi bir kuramda dilin belirleyicilii (rnein

dil dnda gerek olmad ve insan dilin biimlendirdii) egemen anlat

olarak sunulduunda, kanlmaz olarak dier ideolojik grevsel uydurular n

plana geer: Bunlarn gnmzde nde gelenleri etik ve ahlak gibikavramlardr. Bu kavramlar seks, ahlak, iddet gibi dier ilikisel kavramlarla

birletirilerek kt ve uygunsuz dil betimlemeleri yaplr. Bu betimlemelerden

geerek, rnein televizyon programlarndaki ve filmlerdeki ok daha ciddi

ierik ykleri bir kenara itilip, etik ve ahlak kstaslaryla yasaklama ve kontrol

yoluna gidilir (rnein Murphy, 1998; Ringold, 1998; Calhoun ve Oliverio,

1999; Cavanagh, 2000). Bylece dilsel belirleyicilikle gelen bir ideolojik yap,

kendine uygun bir dier yapyla (etikle) desteklenip, tamamlanmaya allr.

Bu srada, elbette, egemen retim biimi ve ilikileri etik tartmalar arasnda

rahata kendini srdrmeye devam eder. Hatta ok duyarl zel irketler

tarafndan desteklenen etik toplantlar ve sempozyumlar yaplr, etikkitaplar baslr. Halkla ilikiler, tantm, promosyon, reklam ad altnda z

saklayan biimi paketleme veya biimi z yapma faaliyetleriyle bilinleri

ekillendirme ii srdrlrken, rnein, halkla ilikiler okullar ve halkla

ilikiler cemiyetleri, bu imajla pazarlama iini, halkla ilikilerde etik

ilkelerini sunarak ve eitli faaliyetlerde bulunarak halkla ilikilerin halkla

ilikilerini ve propagandasn yaparlar. Bu yaplrken, halkla ilikilerde sorun

ve zmler, faaliyetin rgtl kar ilikileri doasndan hareket edilerek

deil, faaliyetin nceden betimlenmi ve kurgulanm amalarndan ve etik

ilkelerinden hareket ederek sunulur. Bylece, amal olarak biimlendirilmi

dil ve iletiim yoluyla, rgtl ilikilerle yaratlm bir dnyannprogramlanm sylemiyle sistem sat yaplr. Burada, dilin belirleyicilii

satn baarsyla snrldr ve belirlenen de ilikinin doas deil ilikinin

doas hakknda olandr. Bu, ilikinin doas hakknda olan, ilikinin nasl

olduunu deitirmez. Onun yerine etik tartmalar ve ilkeleriyle

deerlendirmeler yaplr. Etik ilkeleri ise kapitalist pazarda en baarl

olanlarn alma biimlerinin (rnein New York Times gazetesinin, APnin

veya byk tekellerin) ve Trkiye gibi lkelerde ise Amerikadaki

cemiyetlerin etik ilkeleridir.


23/26


Medya etik politikas ve zmleri

rgtl karlar gerekletirmeye alanlar gnlk pratikleri srasnda

daima zorunlu kaldklar veya zorunlu hissettikleri veya hissettirildiklerinde,

kendilerine en ilevsel olan zm yollarnn getirilmesi iin aba gsterirler.

Bu abada birincil ama kendileri iin ilevsel olan pratikleri, daha verimli biralternatif gelmedike, asla deitirmemek; eer deitirme yolunda bask ok

ise, deitirdii imajn vermek, fakat gene deitirmemek; serbest teebbs

ve zgrlk gibi kalkanlar kullanarak, sorumluluu, dolaysyla zm

bakasna (ou kez gsz bireylere) yklemektir. Yasal zorunluluk ve

uygulamadan kalamad durumunda (rnein televizyonlarn RTK

kararlarna uymasnda; gazetelerin tekzipleri basmasnda) bile, direnme eitli

biimde srdrlr.

Dier endstriyel pratiklerde bulunan ilevsel zmleri medya endstrisi

de kopyalar. Etikle ilgili bu taklit zm etik kodlar icat etme biimindedir.

Sahtenin ve gerei bkmenin yollar burada da uygulanr: Etik kodlar alan profesyonellerin uymas iin konur. Hibir etik kodda iin rgtleni

biiminin getirdii koullar hedef olarak alnmaz. Hedef, serbest kleler

kitlesinin bililerini ileme iinde sermayenin kulland cretli serbest

klelerdir ki bu kiiler (kendilerini kendileriyle zdetirme yerine BZ diye

medya sermayesiyle zdetirseler bile) her zaman harcanabilir ve yerlerine

bakalar ikame edilebilir.

Medya pratiklerinde etikle ilgili nde gelen sorunlarn banda doruluk;

nesnellik; yanszlk ve denge; doru temsil; uyduru, gndem saptrma (haber

olmayan haberler verme, haber dzenleme gibi), gereklik; kaynaklarn

drstl, geerlilii ve uygunluu; ayn grnty durmadan tekrar tekrarsunma; biraz sonra gibi oltalarla kandrma, ortak ve olas kar ba olan

glerle iyi ilikiler kurup onlar iyi temsil etmek, yasal haklara, kii haklarna

uymamak gelmektedir. Bunlar standartlam ve bu standartlara yenileri

eklenen medya pratikleridir ve dolaysyla medya etiidir. Dolaysyla, bu etik

ve pratik standartlar kuran ve gelitirenler, her tr farkl standartlar da

kurabilecek bilgi ve yetenee byk olaslkla sahiptirler.

Medya etiiyle ilgili zm olarak, rnein ABDde News Councils

denen rgtlenmeye gidilmitir, fakat haber rgtlerinden destek

bulamadklar iin, baarsz olmulardr.


24/26

rfan Erdoan24

Ombudsmanlk da ilevsellii medyay sosyal sorumluluk ynnde

etkilemekten ok medya pratiklerini merulatrma grevini, istese de

istemese de yapan, bir yapdr.

Artan rekabet medyadaki etik sorunlarnn, zellikle elence ve haber ad

altnda sunulan nicel pln bolluu iin gereke olarak verilir; rekabet,teorik olarak, tam aksine nicel pl ortadan kaldran ve nitel zenginlii

kuran bir karaktere sahiptir. Sorun rekabet deil, rekabetin nicel pl

retme yar biiminde ekillendirilmesi ve yrtlmesindedir. Sorun

Anadolu insannn bu nicel oklukla dolu pl sevdii deil; Anadolu

insannn televizyonda ve basnda plkten baka bir ey bulamad,

pln medya ieriini retenler tarafndan youn bir ekilde retilip

insanlarn buna altrlddr. Bu durum, medyayla ilgili en ciddi etik ve

sosyal sorumluluk sorunlarndan biridir. Medya (televizyon, gazete, dergi,

sinema, radyo, mzik endstrisi vb) sahipleri, medyay ynetenler, gnlk

haberleri yapanlardan paparazi programlarna kadar her tr ierii oluturankiiler Anadolu kltrn, geleneini, duygusunu, dncesini ve vicdann

kirlettikleri iin sorumlu tutulmaldr. Bu sorumluluk da, akll iaretler ve

aktif izleyicinin sorumluluu teziyle insanlara hakaret ederek ve endstrileri

her tr pislii ve pl retmede serbest rekabet ve serbest teebbs

ilkeleriyle sorumluluktan kurtaran sahtekarllarla ve, rnein, RTKe yasal

zorunlulukla izleyici aratrmas diye reytinge benzer aratrmalar

yaptrmayla asla gerekletirilemez.

Etik ayn zamanda gnll, kendi rzasna dayanan insan davran

varsaymn da ierir. Medya gibi rgtl bir yapda retim yapan medya

profesyonelleri iin pratiklerinin doasn ekillendirmede gnlllk, en iyiekliyle, kendini sahibi sanan veya sahibinin sesi olmay en iyi biimde

baarmaya alanlar iin bile, aslnda anlamsz bir iddia, duygu ve

dncedir: Kendi materyal koullarn yeniden retme olanaklarndan yoksun

braklan serbest klelerin birkann kendi grece yksek cretine ve alma

durumuna bakarak zgrlk taslamas, sahte BZliklerden geerek gnll ve

rzayla katlma dleriyle dolmas ve kendini kleletirenin yaratt koullar

savunmas, aslnda, zc ve ayn zamanda kendisi ve kendi gibileri iin ok

tehlikeli bir insanlk durumunu anlatr. Bu insanlk durumunda, rnein,

gvercinler yerler.


25/26


SONU

19. yzyldan beri medya pratikleriyle ilgili olarak ve zellikle

sansasyonel gazeteciliin kyla birlikte, medyada etik konusu da toplumsal

gndeme gelmi ve tartmalara yol amtr. Medyada etik tartmasnn

eletirel olannda hedef, medyay ynetenler ve biimlendirenler olduundan,onlar da kendilerine uygun savunma yollar ve zmler gelitirmilerdir. Bu

savunma yollar ve ilevsel zmler etiksel karar verme olarak sunulur. Bu

sunumlara bakldnda, hem bir lke iinde hem de uluslararasnda herkes

tarafndan kabul edilen ve uyulan bir standartlar ilkesi olmad grlr. Ayn

zamanda, medyada etik konusuyla ilgili olarak medya profesyonellerini,

akademisyenleri, kamu glerini, ilgili halk, eitli bask gruplarn (imdi

sivil toplum rgtlerini), aileleri vb gruplar ieren tartmalar sunulur.

Medyann sorumluluk anlay ve sorumluluk pratiklerindeki dengenin

zellikle yeni-liberal politikalarla iyice bozulmas ve zel karlarn en

seviyesiz bir ekilde temsiline kadar giden haber, enformasyon ve elenceolarak nitelenen sunumlar sonucunda, son yllarda, yeni bir dneme girildi.

Bu dnemde, bir taraftan sosyal sorumluluk gnlk egemen pratiklerde

ortadan kaldrlrken, sanki bu ortadan kaldrma yokmu gibi, rnein,

otokontrol demokratik zm olarak sunulmaktadr. Bu sunum yaplrken,

medya sunumlarnn var olan karakterinin aslnda bu otokontroln bir sonucu

olduu bir kenara itilmektedir; yani yaplanla otokontrol arasnda ba

kopartlmakta ve ardndan bu bala ilikisi olmayan sahte gndemlerle

merulatrc tartmalar yaplmaktadr.

Medya ve etik konusunda sosyal bilimlerle uraanlarn yaklamlar

birka kategori iine yerletirilebilir: (a) umurunda bile olmad iinilgilenmeyenler; (b) zel irketlerle ve kurumlarla aratrma vb kar

ilikisinde olduu iin savunanlar; (c) zel irketlerle ve kurumlarla aratrma

vb kar ilikisinde olduu iin ilgilenmeyenler; (d) ilgilenip savunanlar; (e)

ilgilenip savunan ve ilkeler ve neriler getirenler; (f) ilgilenip eitli

erevelerde eletirenler. Bu yaklamlarn her biri etik balamnda ele alnp

irdelenebilir. Fakat ncelikle irdelenmesi gerekenlerin banda etik zerinde

dersler veren, konuan, konferanslar veren ve makaleler yazanlarn arasnda

bilimsel ihmal kategorisinde olanlardr. Bu kategoride olanlar en azndan

ikiye ayrabiliriz: (a) bilgi yetersizlii ve zenle yapmama nedeniyle ortaya

kan yanl bilgilendirme: Bu durumda bilim adam hem bizi hem de kendinifarknda olmadan kandrmaktadr. ve (b) farknda olarak yanl bilgilendirme:


26/26

rfan Erdoan26

rnein reyting ile sorumluyken, reyting bilgileriyle oynayarak, sonular

farkl gsterme; yoksulluk aratrmas yaparken sorular ve seenekleri bilinli

olarak ynlendirici bir ekilde hazrlama; arma/plagiarism; korsanlk,

aldatma.

Enformasyonun infotainment ve reklamn infomercial yapldsahtenin ve yalann gerek ve drstlk olarak satld bir ortamda etikten

ok daha ciddi ve gl birekilde bahsetmek ve etiin siyasal ekonomisi ile

siyasal ekonominin etiini birlikte ele almak gerekmektedir.

Derginin bu saysnda, uluslararas akademisyenler ve uzmanlar tarafndan

sunulan bilgiler, bu makaledeki tartmalar nda da deerlendirilirse,

medya ve etik konusunu allagelmiin dnda kavrama ve dnme gibi ok

daha ufuk ac ve geni perspektif kazandrc bir olaslk elde edilmi olunur.

KAYNAKABelsey, A. and R. Chadwick (Der.) (1998) Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar.

(ev. N. Trkolu) stanbul: Ayrnt.Bertrand, Claude-Jean (2004) Medya Etii. Ankara: BYEGM.Calhoun, Charles H.; Oliverio, Mary Ellen (1999) Self-assessment of your ethics

environment. The CPA Journal, 69 (1): 54-55Cavanagh, Gerald G. (2000) Political counterbalance and personal values: ethics and

responsibility in a global economy.Business Ethics Quarterly, 10 (1): 43-51Cevizci, Ahmet (2002)Etie Giri. stanbul: Paradigma.Changeux, Jean-Pierre (Ed.) (2000) Etiin Doal Kkenleri (ev. N.Acar), Ankara:

Mavi Ada.Erdoan, rfan (2006) Kurtlar Vadisi Irak: Esli-gebe Kabilin Yen-emperyalist

Habilden Al. letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 22, K-Bahar, 71-136.

Fromm, Eric (1961) Marxs Concept of men. New York: Frederick Ungar.Marks, Karl (1842) Remarks on the latest Prussian sensorship instruction. inde: Karl

Marks (1974) On freedom of the press and censorship (ev. Padover, S. P.).New York: McGraw-Hill. s. 89-106.

Mosco, Vincent (1996)Political economy of communication. London: Sage.Murphy, Patrick E. (1998) Ethics in advertising: review, analysis, and suggestions.

Journal of Public Policy & Marketing, 17 (2):.316-19.Ringold, Debra Jones (1998) A comment on the Pontifical Council for Social

Communications' Ethics in advertising. Journal of Public Policy & Marketing,17 (2): 332-335.

Rositzke, H. (1988) The CIAs secret operations: Espionage, counteresponage and

covert action. New Jersey: Westview Press.Society of Professional Journalists: Code of Ethics. Http://www.spj.org/ethics/index.htm.

Documents

Medya ve Etik - İrfan Erdoğan