Embed Size (px)
Citation preview
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe”
Ntsoe-Leng 5th Edition
Esale puo e sebelisoa ka tsela e sa hlokomeleheng ho rotetsa sekhobo le khethollo khahlanong le batho ba nang le bokooa. ‘Nete ke hore puo e nepahetseng e nepahetse ho ea ka sehlopha se itseng sa batho ho latela meetlo ea bona, litumelo tsa bona le kutloisiso ea bona.
Ho rona Basotho, moetlo o
bapetse karolo e kholo ho
betla tsela eo re buang ka
eona. Moetlo o reha le ho
maneha batho ba nkuoang ba
sa tšoane le ba bang mabitso
a ba hlalosang, e leng sesupo
sa hore na re hlompha le ho
amohela batho ba nang le
bokooa ho le hokae.
Phetoho e kholo e tlisoang ke
Seboka sa Machaba sa
Litokelo tsa Batho ba nang le
Bokooa (CRPD) ea ho tloha
mokhoeng oa bongaka ho ea
ho oa sechaba e supa hape
tlhoko ea ho fetola le tsela eo
re buang ka eona ho bona le
ka bona. Esale puo e le karolo
ea bohlokoa ea bobuelli
selikalikoeng sa bokooa, ‗me
e se e phahamiselitsoe
boemong ba ho ba taba ea
litokelo tsa botho ho fapana
le ho ba tabanyana feela ea
lipolotiki kaha batho ba nang
le bokooa ba na le tokelo ea
ho khetha hore na ba buisoe
joang, ba hlalosoe joang.
Ke sa tsoa kena khabong ho
tsa bokooa mona Lesotho,
‗me ke se ke chabetsoe ke
hore na puo e bohlokoa hakae
ha re bua ka batho ba nang le
bokooa le ka litaba tsa bona.
Ke ne ke bua lebitsong la
sehlopha sa bobuelli
thupelong e neng e tšoeroe ke
LNFOD ka la 17-18
Motšeanong 2014. Leha ke
ne ke balile tataiso ea
phelisano le batho ba nang le
bokooa, ―A re Amohelaneng‖,
ke ile ka tšoasoa lerabeng leo
batho ba bangata ba se nang
bokooa ba eeng ba tšoasoe ho
lona—ka sebelisa puo eo
kelellong ea ka e neng e le
eona e nepahetseng ha ke bua
ka batho ba nang le bokooa.
Ka ‗na ka re, ―Batho ba
phelang le bokooa.‖ Ke a
kholoa ke ile ka cho joalo
habeli, khetlong la boraro,
bohle ba ntšolohela ka puo e
nepahetseng, ba re, ―Batho ba
nang le bokooa.‖
Leha ke ne ke khotsoe hore
polelo ea ka e ne e nepahetse,
ke ile ka phakisa ka elelloa
hore e ne e fana ka moelelo
oa ho re motho o phela le
bokooa, kahona, ha a na
matla, ha a tsebe ho iketsetsa
ebile ha a na bokhoni.
Ho fihlile tlhokomelong ea ka
joale hore ho bohlokoa ho
ikamahanya le tsela eo motho
a khethang ho buisoa ka eona
ho natsehe ho kholoa ha ka
ka lebaka la moetlo,
kutloisiso kapa tumelo, hore
na ho nepahetseng kapa ho
fosahetseng ke hofe.
TSE KAHARE:
Lihlooho:
Beke ea EU
Beke ea Lefatše
ea Tšebetso
Phutheho e
Kopanetsoeng
ea Bobuelli
Lethathamo:
Liphutheho
Maqephe 2-6
Mekete
Maqephe 6-8
Lingoli tse ling
Maqephe 8-12
U a amoheloa tlhophisong ena ea botšelela ea Ntsoe-Leng, e leng leselinyana le hlahisoang habeli ka selemo ke ‘Mamekhatlo oa Mekhatlo ea Batho ba nang le Bokooa mona Lesotho (LNFOD).
Leselinyana lena le khoaetse litaba
tse tsoang ho ba nang le kob’a boahali litabeng tsa bokooa mona Lesotho, le maikutlo a bona ka nako ea likhoeli
tse 6 tse fetileng.
Haeba u batla ho ithuta haholo ka LNFOD, ka bomphato ba rona, kappa k a b o k o o a L e s o t h o , e t e l a www.lnfod.org.ls kapa u ingolisetse leselinyana la Disability Lesotho ka h o r o m e l a e - m a i l h o
Ikutloe u lokolohile ho romela
maikutlo a hao le litlatsetso tafoleng ea Likhokahano ea LNFOD ho [email protected].
Kapa u ka re letsetsa ho +266 22320345 kapa oa re etela liofising tsa rona tse Mabile Rd, Old Europa, Maseru.
Likhomo, Rabasotho Moeletsi
U A AMOHELOA HO NTSOE-LENG
Mekhoa le Boitšoaro Selikalikoeng sa Bokooa: tšebeliso ea puo e nepahetseng Mamello Phekani-Makau (Moeletsi ho tsa Bokooa le Litokelo
tsa Botho, LNFOD)
“… khetlong la boraro, bohle ba ntšolohela ka
puo e nepahetseng, ba re, “Batho ba nang le
bokooa.””
Leselinyana Tlhophiso ea bo 6 Phupu 2014
‘MAMEKHATLO OA MEKHATLO EA BATHO BA NANG LE BOKOOA LESOTHO (LNFOD)
Letsatsi le monate la
tsoalo la bo
51
ho Motlotlehi
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 2
Ntsoe-Leng 5th Edition
PUISANO KA PHAHAMISO EA LITOKELO TSA BATHO BA NANG LE BOKOOA: KHIRO EA BATHO BA NANG LE BOKOOA LESOTHO
Boemeli ba Amerika bo
Maseru bo ile ba hlophisa
puisano le „Mamekhatlo oa
Mekhatlo ea Batho ba nang le
Bokooa Lesotho (LNFOD) ka
batho ba nang le bokooa ka la
25 Phuptjane 2014 Ntlong ea
Boemeli ba Amerika Maseru.
Bahiri ba ikemetseng le makala
a amehang a ‗Muso ba ne ba
menngoe ho tla hlalosa kamoo
ba amohelang batho ba nang le
bokooa mosebetsing le kamoo ba
hirang batho ba nang le bokooa
likhoebong tsa bona. Bamemuoa e ne
e le ECONET Telkom Lesotho,
Vodacom Lesotho, le Lesotho
Standard Bank, Mokhatlo oa Bahiri,
Bangoli ba baholo ba Lekala la
Bosebetsi le Khiro, le ba bang.
Carl B. Fox, ea ileng a bua lebitsong
la Moemeli, a bontša hore ‗Muso oa
Amerika o ikitlaelelitse ho phahamisa
litokelo tsa batho ba nang le bokooa
mona Afrika, ‗me Lesotho hase
mokhelo. A re le leng la mabaka ao ka
‗ona puisano e ileng ea hlophisoa, ke
ho tebisa kutloisiso ea ‗muso oa
Amerika ea liphephetso tseo batho ba
nang le bokooa ba tobaneng le tsona
haholo-holo khirong. Ha ba se ba
utloisisa, ke moo ba tla tseba ho
tšehetsa Lesotho ho netefatsa hore
batho ba nang le bokooa ba ba le
menyetla ea mosebetsi e lekanang le
ea batho ba se nang bokooa.
Motsamaisi ea ka sehloohong oa
LNFOD, Mong. Nkhasi Sefuthi o ile a
lahla malepe ka tsa maemo a renang
khirong ea batho ba nang le bokooa
mona Lesotho. A bontša hore batho
ba nang le bokooa mona Lesotho ba
tobane le lithibella tse fapakaneng tse
kang ho qheleloa kathoko, ho se
kenyeletsoe mererong ea sechaba le le
ho tšepela haholo ho batho ba bang
bakeng sa litlhoko tsa letsatsi ka leng.
Lithibella tsena li ntlha-peli: ke tsa
mokhoa oo batho ba shebang ba bang
ka oona le tsa litsi tsa litšebeletso. Tsa
mokhoa oo batho ba shebang ba bang
ka oona li beoa ke ba se nang bokooa,
‗me hangata li bonahatsoa ke litumelo
le mekhoa ea bona. Ba bitsa batho ba
nang le bokooa ka mabitso a somang,
hape ba ba bona e le lisono tse
tsietsing ea liphallelo le litšebeletso
tlhabollo tseo ba sa lebelloang ho ba
le lentsoe ho tsona. Lithibella tsa litsi
tsona li akha tse kantle tse bakoang ke
meaho le litsela, maano, litsela le
mekhoa ea tšebetso eo litsi tse teng
sechabeng li e sebelisang. Ka lebaka
la lithibella tsena tsa mokhoa oa
chebo le tsa tikoloho, batho ba nang le
bokooa batho ba nang le bokooa ha ba
fumane tekano menyetleng ea khiro
hobane, mohlala, hase menyetla
kaofela eo batho ba tsamaeang ka
likolooana le ba nang le bokooa ba
pono ba khonang ho fihla ho eona
libakeng tse fapaneng.
Bothata bo bong bo boholo boo
tobileng litsi tsa sechaba malebana le
khiro ea batho ba nang le
bokooa ke hore pokello ea
joale ea lintla tsa bohlokoa ka
batho ha e ea hlopchoa ho ea
ka bokooa, ‗me sena se etsa
hore ho be thata ho tseba hore
na ke batho ba bakae ba nang
le bokooa ba hiruoeng ‗musong
le mafapheng a ikemetseng.
Ho ea ka tlaleho ea Palo ea
Sechaba ea 2006 karolo ea
sechaba e kaalo ka 3.7 lekholong ke
batho ba nang le bokooa. Boholo ba
batho ba nang le bokooa ba lula ba
futsanehile ka lebaka la khaello ea
thuto le khaello e phahameng ea
mesebetsi har‘a batho ba nang le
bokooa
Lesotho le ile la ananela Seboka sa
Litokelo tsa Batho ba Nang le Bokooa
ka la 2 Tšitoe 2008. Khaolo ea 4 ea
sona e qosa linaha tsohle tse nang le
kabelo ho sona ho bea maano a
sireletsang litokelo tsa batho ba nang
tšebetsong, le melao le mekhoa ea
tsamaiso e joalo, le ho felisa melao
eohle e khethollang batho ba nang le
bokooa, le melaoana, le litloaelo tse
joalo. Le kajeno Lesotho ha le e-s‘o
be le molao oa bokooa ka kotloloho.
Leha ho le joalo, ho na le melao e
thibelang khethollo ea batho ba nang
le bokooa e kang Molao oa Thuto oa
2010 le Molao oa Boiketlo le
Tšireletso ea Bana.
Ho boetse ho na le Leano la Tlhabollo
ea Bokooa le entsoeng ke ‗muso oa
Lesotho ka 2011.
Phutheho e Kopanetsoeng ea Bobuelli ba Litokelo tsa Batho ba nang le Bokooa: Ka Ofisi ea Bobuelli, LNFOD
„MAMEKHATLO OA
MEKHATLO EA BATHO BA
NANG LE BOKOOA LESOTHO o
ile oa ikamahanya le lefatše ka ho
tšoara phutheho e bang habeli ka
selemo e kopanetsoeng ea bobuelli ba
litokelo tsa batho ba nang le bokooa
ka Tlhakubele tlas‟a sehlooho se
reng, Moralo oa Tšebetso o
Kenyeletsang Kamorao ho 2015, eo ho
eona LNFOD e ileng ea ipiletsa hore
Lesotho le etse bonnete ba hore
mekolokotoane ea moralo oa tšebetso
kamorao ho 2015 o kenyeletsa batho ba
nang le bokooa ka ho khetholoha.
Kenyeletso ena e khethehileng ea
bokooa moralong oa tšebetso oa
ntlafatso e tla etsa hore Lesotho le
khone ho lekanya khatelo-pele e seng e
entsoe kenyeletsong ea batho ba nang
le bokooa, e be e khothaletse hore
pokello ea lintlha tsa bohlokoa e
hlopchoe ho latela bokooa.
Letona la Ntšetso-pele ea Sechaba,
Mohl. ‗Matebatso Doti, o ile a tsamaisa
phutheho a e-na le maikutlo a tšoanang
le a LNFOD a hore lipheeo tsa
mongoaha-kholo ha li phahamise
kenyeletso ea bokooa.
Sheba leqephe la 12
Puisano ka Litokelo tsa ba nang le bokooa: Ntlong ea Boemeli ba
Amerika, Maseru
Sheba leqephe la 3
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 3
Ntsoe-Leng 5th Edition
Khubu ea puo ea Letona la
Ntšetso-pele ea Sechaba, ka
mantsoe a hae, e ne e le hore,
“Lekala la Ntšetso-pele ea
Sechaba le thehiloe ka morero
oa mantlha oa ho arabela
litlhoko tsa batho ba nang le
bokooa le hore ho
ikamahanngoa le lipheeo tsa
mongoaha-kholo ka botlalo
malebana le matlafatso ea
bokooa.”
Letona ‗Matebatso Doti o ile a
bontša hore lefatšeng kaofela palo
ea batho ba nang le bokooa e ntse
e eketseha, ‗me le litlhoko tsa bona
li totobetse, li hloka ho arabeloa. A
bontša hore ‗muso oa Lesotho le
oona, joaloka mebuso e meng, o
ananetse maano a bohlokoa a kang
seboka sa litokelo tsa batho ba
nang le bokooa.
A boela a tsebisa ba phuthehileng
hore Lekala la hae le se le nkile
mehato e matla ho amohela batho
ba nang le bokooa ka litsela tse
fapaneng. Sena se bontšoa ke ho
theoa hoa ofisi e sebetsang ka
kotloloho le batho ba nang le
bokooa tlas‘a sekhurumetso sa
tlhabollo ea sechaba. A re
liphutheho tse kang ena li reretsoe
ho bokella litlhoko le litabatabelo
tsa batho ba nang le bokooa hore
mohla li tekoang kapele ho
Machaba a Kopaneng ka Loetse
tsa be li akarelitse litlhoko tsohle
tsa mantlha tsa batho ba nang le
bokooa.
Letona la thetha puo ea lona ka ho
supa hore ke takatso ea lekala la
hae ho arabela litlhoko tse
fapaneng tsa batho ba tlokotsing
ho kenyeletsoa le tsa batho ba
nang le bokooa. A thoholetsa
phutheho ea bobuelli ka hore ke
sebae se nepahetseng hantle
bakeng sa ho hlopholla litlhoko tsa
batho ba nang le bokooa, a ba a
tšepisa ho ikamahanya le tsona ka
hohle kamoo ho ka khonehang.
Mohokahanyi oa tsa Bobuelli
LNFOD, Monghali Sefuthi, ha a
tšetleha puo ka bobuelli
phuthehong, o ile a toboketsa
hore lipheeo tsa mongoaha-
kholo li felloa ke nako ka 2015,
‟me Machaba a Kopaneng a
lebelletse ka tšepo ho utloa hore
na linaha tse nang le kob‟a
bohali li khathile tema ho le
hokae malebana le ho
kenyeletsoa hoa batho ba nang
le bokooa.
A bontša hore o mong oa
mekolokotoane ea lipheeo tsa
mongoaha-kholo ke ho ntlafatsa
ponahalo ea batho ba nang le
bokooa meralong ea tšebetso.
Taba ena e chaelloa monoana ke
hore ho tloha lilemong tse peli tse
fetileng batho bang le bokooa
esale ba ntse ba sebetsa ‗moho le
bomphato ba bona boemong ba
machaba ka mekhatlo ea bona ea
bobuelli, ‗me sena se entse hore ho
be bonolo ho bona hore ba bonoe
ba be ba utloisisoe.
A boela a etsa temoso ea hore
Machaba a Kopaneng le ‗ona a na
le boikarabelo ba ho tataisa linaha
tse amehang tabeng ea hore na
moralo o mocha oa tšebetso e ka
khona o shebahale joang, le hore
linaha li tlameha ho netefatsa ho
bea moralo oo tšebetsong. A bua
hape ka Phatlalatso ea Kenya e
pakang hore na linaha tsa Afrika li
ikemiselitse ho etsa eng ho
khahlametsa litlhoko le
litabatabelo tsa batho ba nang le
bokooa.
“...phutheho ea bobuelli... Sebae se nepahetseng hantle bakeng sa ho
hlopholla litlhoko tsa batho ba nang le bokooa...”
Phutheho e Kopanetsoeng ea Bobuelli ba Litokelo tsa Batho ba nang le Bokooa: Ka Ofisi ea Bobuelli, LNFOD
Ho tsoa leqepheng la 2
Puo ka Letona la
Ntšetso-pele ea Sechaba
Karabelong ea litlhoko tsa batho ba nang le
bokooa: Letona la Ntšetso-pele ea sechaba, Mohl.
’Matebtso Doti
Polelo ea LNFOD holima
moralo oa tšebetso oa
ntlafatso o kenyeletsang
litaba tsa bokooa
kamorao ho 2015
“...Lipheeo tsa mongoaha-kholo li felloa ke nako ka
2015, „me Machaba a Kopaneng a batla ho tseba
hore na linaha li se li khathile tema ho le hokae kenyeletsong ea batho ba
nang le bokooa.”
Sheba leqephe la 4
Puellong ea litokelo tsa batho ba nang le
bokooa: Mohokahanyi ho tsa Bobuelli LNFOD,
Mong. Nkhasi Sefuthi
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 4
Ntsoe-Leng 5th Edition
Phutheho e Kopanetsoeng ea Bobuelli ba Litokelo tsa Batho ba nang le Bokooa: Ka Ofisi ea Bobuelli, LNFOD
Ba bileng teng phuthehong ba ile ba
ba le monyetla oa ho tšohla lintho
tseo ba li etsang ho kenyeletsa batho
ba nang le bokooa mesebetsing ea
bona. Sena se ile sa etsoa ka morero o
le mong oa ho netefatsa hore ba
phuthehileng ba utloisisa boikarabelo
ba bona malebana le “tšehetso
kamorao ho 2015” e leng oona
molaetsa oa sehlooho o lebisang
phuthehong e akaretsang ea Machaba
a Kopaneng ka Loetse 2015.
Ha a bua, Moemeli oa Development
for Peace Education (DPE) o ile a
bontša hore DPE e kenyeletsa batho
ba nang le bokooa ho tloha likanteng
tsohle tsa bophelo. A re leha DPE e
sa sebetse ka kotloloho le batho ba
nang le bokooa, empa e sebetsa le
bona e le karolo ea sechaba. A boela
a supa hore DPE e buella hore
sechaba se kenye letsoho, ‗me mona
ho balelloa le batho ba nang le
bokooa, empa mamati a bona a
buletsoe batho ba nang le bokooa
hore ba ba eletse litabeng tsa bokooa.
Moemeli oa Sentebale eena a bolella
phutheho hore Sentebale ke mokhatlo
oa lithuso o theiloeng ka 2004, ka
boikitlaetso ba Khosana Seeiso le
Khosana Harry. A re Sentebale e
thusa likolo tse ‗maloa tse
sebetsanang le bana ba nang le
bokooa kahare ho naha. A re ba
tataisoa ke lipehelo tse beiloeng ke
MSD hape ba itšetlehile ka Child
Charter le ka liboka tse ling tse ngata
tse reretsoeng ntšetso-pele ea
sechaba. A bontša hore pheeo e kholo
ea Sentebale ke ho thusa metse e
tlokotsing mona Lesotho hape ba
labalabela ho sebetsa ‘moho le ba
nang le thahasello, haholo-holo
mekhatlo ea batho ba nang le bokooa.
E le ho totobatsa maikemisetso a
takatso ea bona, Sentebale e ile ea
fana ka lithusa-kutlo ho baithuti ba
nang le bokooa ba puo le kutlo, ‗me
ba etsa khooeletso ho bohle ba
amehang ho tšoarana ka matsoho le
Sentebale thusong ea sechaba ho
batho ba tlokotsing.
Moemeli oa Setsi sa Taolo ea
Likoluoa (DMA) eena a bontša hore
ba na le lichelete tse lekaneng hore ba
ka kenyeletsa batho ba nang le
bokooa mesebetsing ea bona, ‗me
ofisi ea hae e ikemiselitse ho
kenyeletsa batho ba nang le bokooa
khahong ea maphelo, e le hore ha ho
e-ba le likoluoa, le bona ba tsebe ho
setlela khahlanong le maemo a mabe
ka ho fetisisa. A supa hore DMA e
na le moralo oa tšohanyetso e
reretsoeng karolo e kholo ea sechaba,
‗me hangata batho ba nang le bokooa
ha e ke e e-ba karolo meralong e
joalo, e leng ka hona ho nang le
tlhoko ea hore batho ba nang le
bokooa ba kenyeletsoe methating
eohle ea meralo ea naha. Mookameli
oa DMA a boela a tsebisa phutheho
hore ofisi ea hae e ikemiselitse ho
koetlisa mekhatlo e ikemetseng le
batho ba nang le bokooa kaha
lihlopha tsena li ameha mosebetsing o
etsoang ke DMA. A phethela ka ho
re, e le tsela ea ho lemoha boteng ba
batho ba nang le bokooa, batho ba
nang le bokooa ba emetsoe botong ea
botsamaisi ea DMA.
Sebui se tsoang campaign Education
Forum sona sa bontša hore mokhatlo
oa habo sona o sebetsana le batho ba
nang le bokooa litabeng tsa thuto e
kenyeletsang likolong. A re mokhatlo
oa habo o buella leano la thuto e
kenyeletsang, e leng lona sehlohlolo
sa ntlafatso kenyeletsong ea batho ba
nang le bokooa. Ntlafatso e ‗ngoe eo
a e supileng ke hore ba ikemiselitse
ho kenyeletsa batho ba nang le
bokooa ha ba etsa mananeo a bona a
seea-le-moea kaha sena se tla thusa
ho tsenkolla litaba tsa thuto e
kenyeletsang likolong. A qetella ka
ho supa hore kahare ho tsela ea bona
ea tšebetso ba na le lihlopha tse
khethehileng bakeng sa bokooa ho
tloha likonyaneng ho isa likolong tsa
thuto e phahameng.
A boela a bontša hore ofisi ea habo e
reretsoe ho eketsa menyetla ea thuto
ho baithuti ba nang le bokooa
methating eohle ea thuto. Puong ea
hae ho bilehoa hlaka hore Setsi sa
thuto e khethehileng se fana ka
tšehetso malebana le ho sebetsa le
baithuti ba nang le litlhoko tse
ikhethang. A ba a bontša hore lekala
la hae le isa tlhokomeliso sechabeng
hore batho ba patang bana ba bona ba
ba lese ba ee sekolong.
Sebui sena sa tsoela pele ho bolella
phutheho hore ofisi ea sona e
hlahloba litaba le ho fetisetsa bana
moo ba ka fumanang litšebeletso,
joaloka MOSD. A re ofisi ea hae e
boetse e sebetsa ‗moho le mekhatlo e
ikemetseng le LNFOD. Qetellong a
re ba tšehetsa matichere a nang le
bokooa ka ho ba fa matichere a ba
tšehetsang likolong. Sena sa bontšoa
ka matichere a nang le bokooa ba
pono a abetsoeng bathusi likolong tse
fapaneng moo ba sebetsang teng, leha
e le hore bothata bo boholo boo
matichere ana a tobaneng le bona ke
khaello ea lichelete.
Ho tsoa leqepheng la 3
Therisano ka tlhoko ea ho
netefatsa hore tšehetso e
khethehileng ea moralo oa
ntlafatso kamorao ho 2015,
e nang le mekolokotoane e
hlakileng le matšoao a
khatelo-pele, e a ntlafatsoa
PHUTHEHONG E
AKARETSANG EA
MACHABA A KOPANENG.
Lipuo ka baemeli ba
Development for Peace
Education (DPE), Sentebale,
Setsi sa Taolo ea Likoluoa
(DMA), Campaign for
Education Forum (CEF), le
Lekala la Thuto le Koetliso
(MoET)
Sheba leqephe la 5
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 5
Ntsoe-Leng 5th Edition
‗Moka o ile oa koptjoa ho fana ka
maikutlo litabeng tsa LNFOD kaha e
ne e le tsona taba-kholo ea letsatsi.
Ho ile hoa ba le maikutlo a le mang
feela a reng ‗muso o tle o etse
bonnete ba hore LNFOD e ba karolo
ea borumuoa bo tla ea ho emela
Lesotho.
Motsamaisi ea tšoereng molepo o ile
a leboha barumuoa ka ho nka karolo
phuthehong. A hlahisa ngongoreho
ea hore litaba tsa bokooa ha li a
lebisoa Lekaleng la Ntšetso-pele ea
Sechaba feela, empa li ama bohle
hohle, ‗me li lokela ho sebetsoa ka
tsela eo makala ‗ohle a bontšang
tsebo le kutloisiso ea tsona.
Mohokahanyi oa tsa bobuelli a
toboketsa ka tieo ngongoreho ea hore
makala a mang a neng a menngoe a
ne a sa emeloa. A qolla Lekala la
Litaba tsa Kantle ka ho re ke lona
lekala le nang le boikarabelo ba ho
teka litaba tsa kenyeletso ea bokooa
mona Lesotho le ho tlaleha katleho
lipheeong tsa mongoaha-kholo.
Hantle-ntle ba ne ba lebelletsoe ho
bua ka tse latelang:
Polelo ea tšehetso malebana le
moralo oa ntlafatso o kenyeletsang
kamorao ho 2015 o nang le
mekolokotoane le lipehelo tse
hlakileng
Polelo holim‘a netefatso ea hore
borumuoa ba Lesotho bo tla
tšehetsa moralo ntlafatso kamorao
ho 2015
SELELEKELA—MOO HO
TSUOANG TENG
Lipheeo tsa Mongoaha-kholo
(MDGs) li felloa ke nako ka 2015,
‘me Machaba a Kopaneng a ntse a
sekaseka taba ea hore na ho tlo kena
moralo ofe oa tšebetso o nang le
lipheeo tsa ntlafatso o tla tataisa
mosebetsi oa ntlafatso oa linaha tsa
machaba ho fihlela ka 2030 (ho na le
khonahalo e kholo ea hore moralo
ona o ka ‗na oa bitsoa ‗Lipheeo tse
tšoarellang tsa ntlafatso‘ ho
bonahatsa temoho e ntseng e hola ea
hore phetoho ea maemo a nako e
telele a leholimo le taba ea tšoarello
li lokela ho eloa hloko meralong ea
ntlafatso).
Ho ne ho se moo ho buuoang ka
batho ba nang le bokooa kahar‘a li-
MDG, ‗me ho isa boemong bo itseng,
batho ba nang le bokooa ha esale ba
koalloa kantle khatelo-peleng e
fihletsoeng ho tloha ka 2000 ha li ne
li kenngoa tšebetsong. Haeba moralo
ona o mocha e le o kenyeletsang, o
tla hle o fetole maoa a batho ba nang
le bokooa. Li-MDG li hahlametse
meralo ea naha ea ntlafatso le maano
a bafani ka tsela e makatsang, ‗me re
tšepa hore le moralo ona o mocha oa
tšebetso o tla etsa joalo. Haeba batho
ba nang le bokooa ba bonahala
haholo kahar’a moralo o mocha oa
tšebetso, ho tla ba bonolo ho bona
ho kena lipuisanong bakeng sa ho
kenyeletsoa linaheng tsa bona le ho
fumana lithuso ho bafani.
MOSEBETSI O SENG O
ENTSOE HO FIHLELA JOALE
Ho tloha lilemong tse peli tse fetileng
mekhatlo ea bokooa le ea ntlafatso e
sebelitse ‗moho le bomphato ba
International Disability Alliance le
IDDC ho nka karolo ka matla
mosebetsing oo. Batho ba nang e
bokooa ba lakalitse ho fihla ho bo-
matoetoe ba Machaba a kopaneng ba
sebetsanang le Moralo oa Tšebetso
oa kamorao ho 2015 (HLP). Mona
katleho e ile ea e-ba e kholo: ‗me
tlaleho eo bo-matoetoe bao ba ileng
ba fana ka eona e ile ea etsa
likhothaletso tse tharo: 1) hore
tšekehelo ea tsebe ho batho ba nang
le bokooa e ke e be karolo ea mantlha
Moralong o mocha oa tšebetso, 2)
hore pokello ea lintlha tsa bohlokoa
bakeng sa tekanyo ea khatelo-pele e
hlopchoe ho latela bokooa e le hore
re tsebe ho lekanya hore na batho ba
nang le bokooa ba una molemo ka ho
lekana, hape 3) ho se ke hoa e-ba le
mokolokotoane o nkoang o fihletsoe
ntle le ha o fihletsoe likarolong tsohle
tsa sechaba, ho kenyeletsoa le batho
ba nang le bokooa.
Mosebetsi ona le oa moralo oa
tšebetso oa kamoso e ile ea tlosoa
matsohong a HLP ea neoa sehlopha
se secha se bitsoang Open Working
Group on Sustainable Development
Goals (OWG). Sehlopha sena se
bopiloe ka baemeli ba linaha tseo e
leng litho tsa Machaba a Kopaneng,
leha e se naha e ‗ngoe le e ‗ngoe e
emetsoeng. OWG esale e ntse e
tšoara liphutheho tse amanang le
mosebetsi oa eona hore e fumane
litlatsetso lithong tsa eona.
Liphutheho li ne li e-na le likarolo tse
kang eo sehlooho sa eona e neng e le
‗Phahamiso ea tekano, tekano
sechabeng, tekano ea botona le
botšehali, le matlafatso ea basali‘.
OWG, joaloka HLP, e tla fana ka
litlatsetso tsa bohlokoa ho Mongoli-
kakaretso oa Machaba a Kopaneng.
Mongoli-kakaretso eena o tla etsa
likhothaletso tlalehong e eang
linaheng tseo e leng litho e hlalosang
hore na ekakhona moralo oa tšebetso
o shebahale joang, ‗me linaha tsona li
tla kena lipuisanong tse telele holima
tokomane ea mapomela e tla
phetheloa ka 2015.
Linaha tseo e leng litho tsa UN, li
ipapisitse le litherisano tsena le
litlatsetso ho OWG, li se li qalelletse
ho sekaseka lipheeo e tla ba life,
mekolokotoane le litekanyo e be tsa
mofuta ofe hape ebile e ka ba life tse
ka khonehang le tse ka bang
bohlokoa tekanyong ea khatelo-pele .
Phutheho e Kopanetsoeng ea Bobuelli ba Litokelo tsa Batho ba nang le Bokooa: Ka Ofisi ea Bobuelli, LNFOD
Ho tsoa leqepheng la 4
Maikutlo Molaetseng oa
LNFOD oa bobuelli
Puo e koalang ka
Motsamaisi e Moholo,
Mong. Moholi Raseabi
Phano ea Litaelo Kamorao
ho Lipheeo tsa Mongoaha
-kholo – Kenyeletso ea
Batho ba Nang le Bokooa
Kamorao ho 2015 Sheba leqephe la 6
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 6
Ntsoe-Leng 5th Edition
MATHETHO
Ka la 6-8 Tlhakubele 2014, barumuoa
ho tsoa linaheng tse 13 tsa Afrika ba
ile ba kopana Nairobi, Kenya, ‗me ba
lumellana ka lethathamo la lintlha-
kholo bakeng sa ho bopa lipheeo tsa
kamorao ho 2015. Tokomane e ileng
ea khakoloa ka la 8 Tlhakubele 2014
e reiloe ―Phatlalatso ea Nairobi.‖ Ho
itšetleuoe ka tse seng li boletsoe, ka
boikokobetso LNFOD e kopa hore
sehlopha sa lipuisano se emetseng
Lesotho Machabeng a Kopaneng le
lekala le amehang, e leng la Meralo
ea Ntlafatso, ho tšehetsa ka botlalo
moralo oa ntlafatso o kenyeletsang
kamorao ho 2015 hore Lesotho le tle
le tsebe ho lekanya khatelo-pele e
entsoeng ho Basotho ba nang le
bokooa.
TSELA EA HO EA PELE
Mekolokotoane e hlakileng le
litekanyo tse lebaneng le batho ba
nang le bokooa li lokela ho beoa
mafapheng ‗ohle a bophelo a ba
amang, ho kenyeletsoa phokotso ea
menyetla likotsi tsa likoluoa, ho
ikamahanya le phetoho ea maemo a
nako e telele a leholimo, mafapha a
sechaba le khiro;
Moralo o mocha oa tšebetso o
tlameha hore o batle hore pokello ea
lintlha tsa bohlokoa e hlopchoe ho ea
ka bokooa hore re tle re tsebe ho bona
hore na batho ba nang le bokooa ba
una molemo ka ho lekana le batho ba
se nang bona;
Batho ba nang le bokooa mekhatlong
ea rona ba kenyeletsoe ntlafatsong,
tšebetsong le tekolong ea lipheeo tse
ncha.
Phutheho e Kopanetsoeng ea Bobuelli ba Litokelo tsa Batho ba nang le Bokooa: Ka Ofisi ea Bobuelli, LNFOD
Ho tsoa leqepheng la 5
Phano ea Litaelo
Kamorao ho Lipheeo tsa
Mongoaha-kholo –
Kenyeletso ea Batho ba
Nang le Bokooa
Kamorao ho 2015
Keteko ea Beke ea Kopano ea Europa
LNFOD le EU li ile tsa
tšoarana ka matsoho ho
keteka beke ea EU Semonkong ka la 28
‘Mesa 2014. Kopano ea
Europa ke e ‗ngoe ea bo-
mphato ntlafatsong. Eona
e tšehetsa letšolo la Tebiso
ea Metso kanetsong ea
litaba tsa batho ba nang le
bokooa metseng ea mahae.
Se ileng sa atlehisa
mokete ke hore LNFOD e ile ea
iketela Thuto e Kenyeletsang ho
baithuti ba nang le bokooa.
Boiketo bona e ne e le ba ho
maneha metako ea bona ea ‗mala e
entsoeng ka letsoho holim‘a ‗mapa
oa Lesotho e le ho tšehetsa thuto e
kenyeletsang kahare ho naha.
Boiketo bona bo ile ba qala
Semonkong moo beke e ileng ea
thakholoa teng. Moifo oa LNFOD
o ile oa qala e sa le hoseng ho isa
folakha likolong tse Lekhotleng la
Mathomo la `Makhoalipana A10
Semonkong. Baithuti ba maneha
metako ea bona ea letsoho e
bontšang tšehetso ea thuto ho bana
ba nang le bokooa. Likolo tse
latelang ke tsona tse ileng tsa nka
karolo: Polateng ECCD, Samuel
Primary, St. Leonard Primary,
Semonkong High School.
Kamorao ho moo hoa latela
tlhaloso e khutšoanyane ea EU ka
Hlooho ea Moifo oa EU Lesotho, a
ba a botsa baithuti ba Sekolo se
Phahameng sa Semonkong lipotso
holim‘a tlhaloso ea hae. Sena se ile
sa tsosa thahasello e kholo ho
baithuti hoo ba ileng ba nka karolo
ka mafolofolo.
Letsatsi le ile la phetheloa ka lipuo
mapatlelong a Lekhotla la
Mathomo la Makhoalipana A10
moo Morena oa Sehlooho oa
Matsieng, eo hape e leng Monghali
Masemene o ne a ntse a eletsa ntlo
linthong tse ngata ho etsa hore
Lesotho e be naha e betere.‖
Morena Seeiso a rialo.
A tsoela pele a re, ‗Ke tšehetsa
Sentebale, ka lebaka leo, ke lakatsa
ho le bolella hore kamoo ke
thusang balisana ka
teng, ha ke na ho qea-
qea ho thusa batho ba
nang le bokooa kaha ba
lokeloa ke hona. Ke
teng bakeng sa mang le
mang ea hlokang
thuso.‘ A tsoela pele ho
bontša hore o
itokiselitse ho tsamaea
mehlaleng ‗mé oa hae e
leng mofu Mamohato
Bereng Seeiso, eo bophelo bohle
ba hae a neng a thusa batho ba
sitoang ho ithusa. A ntoo leboha
Hlooho ea Moifo oa EU ka
tšehetso ea bona mekhatlong ea
batho ba nang le bokooa mona
Lesotho.
Lekala la Ntšetso-pele ea Sechaba
le lona le ne le menngoe. Ea
tšoereng molepo e le Mongoli e
Moholo oa lekala, Monghali
Masasa, ea neng a le lebitsong la
letona Mohlomphehi ‗Matebatso
Doti, o ile a re; ‗Letona le kantle
ho naha, ‗me re ne re tšepile hore
letona la Temo le tla ba teng
lebitsong la ‗mé ‗Matebatso, empa
ka bomalimabe a ba le bothata bo
boholo bo mo sitisitseng ho ba
teng koano.
Sheba leqephe la 7
Moketeng oa Beke ea Europa
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 7
Ntsoe-Leng 5th Edition
Monghali Masasa, ha a bua
lebitsong la letona, o ile a re,
―Lekala le ntse le sebetsa le li-
DPO. Lekala le mosebetsing oa ho
bea tšebetsong molao sebetsanang
le bokooa ka kotloloho o tla bea
moralo o hlakileng oa tšebetso
bakeng sa phahamiso le tšireletso
ea litokelo tsa batho ba nang le
bokooa.‘ A tsoela pele ho bontša
hore seo e tla be e le phethahatso
ea lipehelo tsa Seboka sa machaba
a Kopane ka Litokelo tsa Batho ba
nang le Bokooa, eo Lesotho le
ileng la e tekenela ka Tšitoe 2008.
―Lekala le na le tšepo ea hore pele
selemo sena sa lichelete se fela,
Setšoantšo sa Molao oa Tekano
Bakeng sa Batho ba nang le
Bokooa se tla be se se se tekiloe
kapele ho paramente, ‗me ho
phahamisetsoa hoa sona boemong
ba Molao ho se ho ntse ho tsoela
batho ba nang le bokooa molemo.‖
A rialo ha a phethela.
Batho ba Semonkong ba ne ba
thabile haholo ka letsatsi leo ba
itseng morero o tlile ho bona. Ba
ba ba etsa tšepiso ea hore ba tla
tšehetsa morero hore o atlehe o be
o fihlele lipheeo tsa tsa ho
ntlafatsa maphelo a batho ba nang
le bokooa ba bile ba ntse ba
ipiletsa ho ba tlisitseng morero
hore ba be teng ho fihlela morero
o felile. ―Lena e bile letsatsi le
bohlokoa haholo leo ka lona re
ithutileng haholo re le batho ba
lithabeng. Ho tsoa ho libui kaofela
re fumane tšepo ea hore bana ba
nang le bokooa ba mona
Semonkong ba tla ruteha, ‘me
karolo ea rona re le bahai ba mona
ke hore re tšehetse khato ena,‖ ha
rialo ‘mé Florina Thatho, e leng e
mong oa bahai ba hlomphehang.
Seo re se rapellang ke hore lona
LNFOD le bafani (Kopano ea
Europa) le tšepahalle sebaka sena,
‗me le se ke la se lahla kherehloa
joaloka merero e meng e ileng ea
tsamaea ka le reng mona ho turu
ho feta libakeng tse ling koana
mabalane. Re bontšitse ka ho bea
monoana oa rona folakheng hore
re tšehetsa thuto ea bana ba nang
le bokooa, ‗me se setseng ke hore
le re etelle pele, ‗me rona re le
batho ba Semonkong re tla le
tšehetsa,‖ Florina a phethela joalo.
Ka ho le leng, Mof. Mafusi Qhoai
ea tsoang Mokhatlong oa Batho ba
nang le Bokooa ba Kelello ha a
bua lebitsong la batho ba nang le
bokooa o ile a bontša hore o na le
tšepo ea hore morero o tlo atleha.
―Re motlotlo hore ebe re bile le
mokete o tletseng ka liketsahalo
joaloka ona oa kajeno. Se re
thabisitseng haholo ke puo ea
Mokhethoa oa rona oa Puso ea
Libaka mona `Makhoalipana ea
ileng a bontša hore ba tšehetsa
morero ‘me ba qalelletse ho etsa
maputulo a ho netefatsa hore
batho ba nang le bokooa ba una
molemo litšebeletsong tse fanoang
ke lekhotla. Boteng ba Morena oa
rona oa sehlooho, Morena Seeiso
Seeiso ka seqo, ke taba e ‗ngoe e
tiisang hore letsatsi lena le bile
bohlokoa,‖ hoa rialo Mafusi ka
sefahleho se tletseng pososelo.
Ho tsoa leqepheng la 6
Keteko ea Beke ea Kopano ea Europa
Keteko ea Beke ea Lefatše ea Tšebetso
Selelekela
Campaign for Education (CEF) e
ile ea tšoara lipuisano tse hlano le
sechaba sa Mokhotlong e le
karolo ea tokisetso ea Beke ea
Lefatše ea Tšebetso (la 4-10
Motšeanong 2014) e hloaetsoeng
ketekelo ea tema e seng e
khathiloe ke naha lipheeong tsa
‗Thuto Bakeng sa Bohle‘ tlas‘a
sehlooho se reng, ―Tokelo e
lekanang, Monyetla o lekanang,
Thuto le Bokooa.‖ Lipuisano
tsena li ne li reretsoe ho lemosa
sechaba le ho se nonya maikutlo
ka Tokelo ea Thuto ea batho ba
nang le bokooa, le ho bea
kutloisiso ea sechaba le tsela eo ba
shebang Litokelo tsa Botho, Thuto
le Bokooa ka eona boemong bo
tšoanang, ‗me sena se ile sa
fihleloa ka Mohoanto oa Khotso
ho tloha Thabang ho ea Lebaleng
la Lipitso la Mokhotlong ka la 5
Motšeanong 2014. Ho feta moo,
lipuisano li ne li reretsoe ho
fumana hore na sechaba se na le
liphephetso life malebana le ho
fihlela thuto bakeng sa batho ba
nang le bokooa, le hore na se bona
eka se ka thusoa joang ho fenya
liphephetso tseo.
Se etsahalang ke hore bana ba
nang le bokooa ba batla ba
qheleloa kathoko ho bana ba bang
ka kakaretso, ‗me ba lula ba sa
bonahale sechabeng le liofisiring
tsa thuto. Ka lebaka leo ha ho le
lintlha tsa bohloko tse
bokeletsoeng ka bona, le hore na
ba bakae ka palo, e leng ntho e
beng e ka thusana ha ho etsoa
meralo ea hore na ba fumantšoa
thuto ea boleng bo botle joang. Ho
bohlokoa haholo hore sechaba se
lemohe likarolo tsa sona kaofela
ho etsa bonnete ba hore bana
kaofela, ho sa natsehe lilemo tsa
bona, botona kapa botšehali, kapa
bokooa, ba natefeloe ke litokelo
tsa bona tsa botho ntle le
khethollo ea letho. Kahoo,
lipuisano li ne li hlile li tobisitsoe
ho sechaba se metseng kapa
phetoho efe kapa efe e etsahalang
sechabeng e qala hona metseng.
Sheba leqephe la 8
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 8
Ntsoe-Leng 5th Edition
Nakong ea lipuisano, sechaba se
ile sa bontša hore leha ‗muso o
tsoile ka tsohle hore thuto e
fumanehe ha bonolo ke ho kenya
tšebetsong leano la thuto e sa
lefelloeng, ho ntse ho e-na le
liphephetso tse latelang likolong
tse fapaneng: baetapele le babusi
metseng ha ba na lentsoe
tsamaisong ea likolo; likolo ha li
rerisi batsoali ha ho etsoa liqeto;
tlhokeho ea lisebelisoa tse
khethehileng le barupeli ba
khethehileng; likolo li hole; hape
‗muso o petlenya liqeto tsa ‗ona
holim‘a sechaba.
Mabaka ao lipuisano li neng li a
tšoaretsoe a ile a fihleloa kaha
batho ba ile ba ikutloa e le karolo
ea litherisano, ‗me ba ananela ka
nyakallo boikarabelo ba bona ba
ho fumantša bana ba nang le
bokooa thuto. Eaba ho etsoa
khothaletso ea hore mekhoa ea
thuto e lokela ho fetoloa hore e
arabele litlhoko tsa bana ba nang
le bokooa.
Ho tsoa leqepheng la 7
Keteko ea Beke ea Lefatše ea Tšebetso
BOKOOA BA KA le LIPOLOTIKI TSA MOSEBETSI Thabiso Masenyetse
„Mali ea khabane, mona ke leka
ho u fa kakaretso e khutšoanyane
ea tse ntlhahetseng lebaleng la
bokooa le tšokolo ea mosebetsi.
Sepheeo ke ho u takela setšoantšo
sa hore na bokooa bo sekisetsoa
ho le hokae mona Lesotho; hape
ke hooeletsa tšehetso ea hao e
bonahalang malebana le
kenyeletso ea bokooa makaleng
„ohle a „muso.
Ke monna oa Mosotho ea lilemo
tse lipakeng tsa 25 le 30, ea nang le
bokooa ba pono.
Ke sa tsoa phethela lithuto tsa ka ka
katleho National University of
Lesotho ka 2013 lenaneong la
lithuto le bitsoang Public
Administration and Political
Science (PAPS).
Ntle ho moo, nkile ka itahlela ka
setotsoana mabaleng a lipolotiki
lebatooeng la heso tlas‘a mekha e
fapaneng ho tloha ka 2006. Ke ne
ke ntse ke fokola lilemong kaha ke
ne ke sa le sekolong se phahameng.
Leha ho le joalo, batho ba bangata
ba ntsebile ka lipolelo tse ahisang
boeletsing le tharollong ea litaba
tsa lipolotiki tse lokelang ho
shejoa. Hamorao rakhali oa ka a
ntsosa molota ka ho ntlhahisa ho ba
bang ba baemeli ba sechaba sa heso
paramenteng le makaleng a itseng a
‗muso. A ba hlalosetsa makhabane
a ka le boithukhubetso ba ka
lipolotiking. E ile eaka ba khahluoe
ke ‘na kaha ba ile ba qalella ho
buisana le ‘na ka kotloloho ka
litaba tsa lipolotiki tsa moo
lebatooeng. Ba ne ba bile ba mpitsa
―comrade.‖
Ho sa le joalo, ho ile ha hla ha
hlaka hore ho oela mokheng o
itseng ke ntho ea bohlokoa hore
motho a lemuhuoe ke baetapele. Ka
lebaka leo, ka 2012, rakhali oa ka o
ile a boela a ntlhahisa ho matona
‗ona ale; lekhetlong lena a bua ka
tsela e fapaneng. A ba bolella hore
ke sa tsoa phethela ka katleho thuto
ea ka e phahameng, ‗me ke hloka
mosebetsi hore ke tsebe ho
iphelisa. E re ke u lemose hore
hang-hang ke ile ka utloa letsuka la
khoao ho bona, haholo-holo ka
bokhoni ba ka. Kamorao ho moo ha
hlaha lipotso tse ling feela tse kang:
na PAPS ea ka e tšoana le e rutoang
baithuti ba se nang bokooa; hore na
barupeli le litlhahlobo li a tšoana
na.
Taba ke hore, kamor‘a ho shebi-
shebisana ho itseng ba ile ba
tšepisa hore ba tla sheba (monyetla)
oa ho mpha mosebetsi makaleng a
bona. Lentsoe lena monyetla le ka
masakaneng hobane ka nako eo le
ile la hlaha ka tsela e se nang tieo
kahare. Hoba likhoeli tse tharo li
fete, ke ile ka botsa hore na ho ntse
ho e-ea joang, eaba hang-hang ke
bitsetsoa puthehong. Eaba ke a
hlalosetsoa hore ho hlile ha e-ba
thata ho hlahisa sekheo sa
mosebetsi o bobebe ho lekana hore
nka o etsa. Thepa e sebelisoang ka
liofising ha e-na ho nthusa
kahobane ke sa bone; hape ho ne
ho se chelete bakeng sa ho hlahisa
sekheo se secha sa mosebetsi. Eaba
tharollo ea matona tabeng ena e ba
hore ba tla bua le lekala la Ntšetso-
pele ea sechaba hore le tle le
mphallele ka litsiane le bona ba
tlatsetse ka lethonyana ho tsoa
lipokothong tsa bona.
Ke ile ka hlakeloa ke hore
litlhakiso tsa ka li ne li sa ee ‗moho
le mehopolo ea bona. Ka lebaka leo
karabelo ea bona ea ho qetela e ile
ea e-ba e sa ntlhakelang hobane ba
itse ba sa il‘o inahana. Ho tloha
moo haesale ba phathahane hoo le
khokahano lipakeng tsa rona e seng
e khaohile. Re se re kopana
liphuthehong tsa lipolotiki feela
moo re sitoang ho buisana. Ba se
ba lumelisa feela, ‗me joale ke se
ke bitsoa (motsoalle oa rona), ‗me
lebitso leo le tsoa mantsoeng a
hauhileng.
Ha ke fera, ke lakatsa ho lemosa
batho bohle hore batho ba nang le
bokooa le bona ke karolo ebile ke
tholoana ea sechaba, ho bolelang
hore le bona ba tšoaneloa ke
menyetla eohle mona Lesotho. A re
emeng kaofela re ba tšehetse re be
re thahaselle ho tseba ka bona.
‗Mali ea khabane, ke kopa hore
hang hape u se ke oa lebala hore
(BOKOOA HASE HO HLOKA
BOKHONI).
‗Na oa tsena:
Thabiso Masenyetse.
Contacts:
Telephone: +266 63384201
Email: [email protected]
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 9
Ntsoe-Leng 5th Edition
Ha LNFOD le Lekala la Bophelo
le Boiketlo ba Sechaba, „moho le
bo-mphato ba bang ba hlophisa
letsatsi la machaba la batho ba
nang le bokooa ka la 3 Tšitoe 2007,
ha ho motho ea neng a tseba hore
ketsahalo eo e ne e tla ba le
tšusumetso e kang eo e bileng le
eona. Ketsahalo ena e bile e „ngoe
ea tse atlehileng ka ho fetisisa
nalaneng ea IDPD mona Lesotho,
moo ho bileng teng Motlotlehi
Mofumahali, Tona-Kholo le
Lekhotla la Matona.
―Leo e ile ea e-ba letsatsi la phetoho
ho ‗na, mokete o ile oa ntsosa
molota ka litsela tse ngata,‖
Morienyane, ea bileng le bokooa ho
tloha ka 2004, a rialo.
―Tona-kholo ea mehlong eo (Dr.
Mosisili) a supa puong ea hae hore
re lokela ho itlhopha hantle, re thehe
lihlopha haeba re hloka ho fumana
tšehetso ea mofuta ofe kapa ofe
‗musong. Ho tloha tsatsing leo, ka
qalella ho bitsa batho ba bang ba
nang le bokooa tikolohong ea TY
hore re thehe sehlopha, ‗me hamorao
ra etsa qeto ea ho theha mokhatlo oa
batho ba nang le bokooa Berea.‖
E le mothehi oa Mokhatlo oa Batho
ba nang le Bokooa Berea, Mong.
Morienyane o ne a e-na le ntho e le
‗ngoe kelellong ea hae—ho bona
maphelo a batho ba Berea ba nang le
bokooa a ntlafala. O ne a tseba hore,
hore ba tle ba lemohuoe ho tla
hlokahala hore ho ferehoe batho ba
bangata hore ba kene ‗me ba bue ba
le ntsoe-leng. Ka mantsoe a hae, o
re, ―Re ile ra ea ofising ea ‘Musi oa
Setereke sa Berea bakeng sa mokhoa
oa ho fihla libakeng tse ling tsa
Berea tse kang, Bela-Bela, Sebitia,
Maqhaka. Eaba re atleha ho fumana
litho tseo e leng batho ba nang le
bokooa libakeng tseno kaofela.‖
Hoba re kopane le batho ba nang le
bokooa libakeng tsena, ho ne ho se
ho ntse ho bonahala maputulo, ‗me
batho ba ba le tšepo ea hore
mokhatlo efela e le koloi e isang
maphelo a batho ba nang le bokooa
ntlafalong.
―Re se re ntse re e-na le batho ba
seng bakae bao joaloka ‗na ba seng
ba ntse ba fumana lithuso tsa litsiane
ho tsoa ‘musong libakeng tsena
kaofela, ‘me ho rona ena ke khato e
ntle,‖ a rialo ka phatla e phahameng.
Ha isa-isa ba lemoha hore ho na le
mekhatlo e metle ea batho ba nang le
bokooa boemong ba naha, ‘me e le
mokhatlo oa Berea, ba etsa qeto ea
ho hloella sebaeng sa naha. Ba
atamela LNFOD e ileng ea potlaka
ho sebetsa le bona morerong oa
selemo oa boithuto—e ne e le
Morero oa Kaho ea Letšolo la
Tlhokomeliso. Ke morerong ona ba
ileng ba tsebisoa metheo ea bobuelli
ke ofisi ea bobuelli ea LNFOD ka
2011. ―Kamor‘a thupelo ra ngola
mangolo ra ba ra ba le liphutheho re
shebane mahlong le ‗Musi oa
Setereke sa Berea (eo e neng e le
Mong. Mofihli Phaqane) re mo
tekela ho se khotsofale ha rona ka
liofisi tsa hae tse sa fihlelleheng ha
bobebe.
Mohlomphehi eno ha a ka a qeta
khoeli pele a pshatla litepisi, ‗me a
aha tselana e boreleli eo ka eona re
khonang joale ho kena liofising tsa
hae re ntse re le likolooaneng tsa
rona. Ha re a ka ra fella moo, empa
ra tsoela pele ho ea susumetsa
bookomeli ba sepolesa sa Berea hore
se etse hore motebo oa sona o
fihlellehe, ‗me ba etsa joalo,‖
Morienyane a tsoa ka tsona.
Litselana tse boreleli li ka ‗na tsa ba
katlaase ho maemo a nepahetseng
empa li bohlokoa haholo hape ke
mokhoa o molemo ka ho fetisisa oa
tšebetso ho tsoa ho baokameli naha
ka bophara, ba ka ratang ho etsa
liphetoho meahong ea bona e sa
keneheng ha bobebe.
Tsena e bile tse ling tsa lipale tsa
katleho tse entseng hore Mong.
Morienyane a fumane hlompho eo a
e fumanang morao tjena.
Liketsahalong tse ngata tsa bohlokoa
seterekeng sa Berea, o hlophuoa e le
sebui sa bohlokoa hangata.
Mafelong a selemo se fetileng ha
LNFOD e ne e batla batho ba ka
sebetsang e le bahokahanyi ba
litereke bakeng sa Morero oa Tebiso
ea Kanetso, Mong. Morienyane o ile
a beoa e le mohokahanyi oa setereke
sa Berea mathoasong a selemo sena.
―Ho ‗na, mosebetsi ona ke oo esale
ke o labalabela ka lilemo-lemo. Ke
sebetsa le batho ba nang le bokoa
(ba banyane le ba baholo) ho ba
matlafaletsa ho sebelisa tokelo ea
bona ea ho nka karolo ka botlalo
lintlafatsong tsa puso ea libaka. Ke
be nkeke ka kopa letho le fetang
mona,‖ a rialo ka sefahleho se
thabileng.
Ho nyolosa hoa hae le ho theosa ka
kolooana ho hlahiselitse Mong.
Morienyane mahlohonolo a mangata
tseleng. Setereke sa Berea se sa tsoa
‗miletsa botong ea kabo ea
mesebetsi e meholo. Ha a botsoa ka
mosebetsi ona, o ile a re,
―Ke ikutloa ke hlomphehile haholo
hore ebe ke etsetsa setereke sena seo
ke se ratang mosebetsi o moholo
hakaalo. Ke ne ke sa lebella hore o
tla tla kapele hakana, empa ke o
amohetse, ‗me ke tla etsa tsohle tse
matleng a ka hore ke sebeletse
setereke sena sa heso le batho ba
heso,‖ a phethela joalo Morienyane.
Ha a botsoa ka ho kenya motho ea
nang le bokooa botong, Mof. Tlali
oa komiti ea setereke ea tsamaiso o
ne a ikotla sefuba ka qeto ea bona eo
tšepo e leng hore e tla tlatsetsa hore
setereke sa bona e be se akaretsang
batho bohle ka hohle.
‘Puo ea Tona-Kholo e Fetotse Bophelo ba ka’ Nqosa Morienyane
Sheba leqephe la 10
Nako ea ka ea phetoho: Mong. Nqosa
Morienyane
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 10
Ntsoe-Leng 5th Edition
―Ha re na pelaelo ea hore ntate
Nqosa o tla eketsa boleng botong.
O sebelelitse setereke sena hantle.
Re le setereke, re mosebetsing oa
ho etsa Berea sebaka sa motho e
mong le e mong ho kenyeletsoa le
batho ba nang le bokooa. Ho tla
bonoa lintlafatso li simolla
selemong sena sa lichelete,‖ Mof.
Tlali oa Lekhotla la Setereke sa
Berea a rialo.
Basebetsi ‗moho le eena ba
LNFOD ba ile ba leboha lekhotla
la setereke la Berea ‗me ba tšepa
hore ena hase qetello.
―Re mo thabetse re le LNFOD,
‗me re bona e le phephetso e
monate ho rona joale hore re mo
ntlafatse le ho feta tsebong hore a
tle a tsebe ho tiea litabeng tsa
kenyeletso kaha a le maemong a
hlokolosi haholo. Re tšepa hore
litereke tse ling li tla qopitsa sena
se etsoang ke Berea—ho nka
likhato malebana le kenyeletso ea
batho bohle hohle kabong ea
litšebeletso,‖ ha rialo Rabasotho
Moeletsi, ea ntseng a hokahanya
Morero oa Tebiso ea Kanetso
boemong ba naha bakeng sa
LNFOD.
‘Puo ea Tona-Kholo e Fetotse Bophelo ba ka’ Nqosa Morienyane
Ho tsoa leqepheng la 9
‘Ke Seo Ke Leng Sona Kajeno’ Relebalitsoe Mohlokaqala
Ke bile ngoanana eo ke
itsebileng ke ena le bokooa ke le
mong ka har‟a motse, ka hona
ke hotse joalo ke sa khone ho
bapala le ho chakela le batho ba
bang. Ka sena ke bolela hore ke
qetelletse ke sa khona le ho kena
sekolo ka moo motho o ne o ka
nahana ka teng. Ke qalile ho
kena mekhatlo ea batho ba nang
le bokooa ka selemo sa 2000
eaba nakong eo makala a
mekhatlo a thehoang literekeng
ke ile ka elelloa haholo bohlokoa
ba ho kopana le mesebetsi eo re
ka ra e etsang ho hlokomelisa
batho ka bo teng ba rona.
Seo mekhatlo ea rona e se entseng
eleng sa bohlokoa ke ho fana ka
lithupelo le litsebo, ke taba ea
bohlokoa haholo hobane joale re
khonne ho ikamohela. Ke ka
boikamohelo feela re ka ra
tsebang ho tsoela –pele
bophelong. Kamorao ho hore re
rupeloe ke ile joale ka tlos‘a tšepo
ea ka eo ke neng ke e behile
holim‘a batho ba bang, joale ka
itšepa ‗me ka ipolella hore ke
tsoelapele ka bophelo ba ka. Ke
ne ke itumelletse hore ke etsetsoe
lintho tsohle ke batho ba lelapa,
ke bile ke elelletsoe hore ke ile ka
itsenyetsa nako.
Hajoale ke mosali ea nang le
bokhoni bohle kaha joale ke tseba
hore na ke tlameha ho etsa joang
ele ho iphelisa. Ke sebetsa ka
thata ho beha bohobe ba letsatsi
tafoleng ka ho roka mese ea
lishoeshoe, mekotla le tse ling ha
feela li rokoa. Seo eleng qolotso
haholo tsebetsong ena eaka ke ho
sebeletsa lapeng. Ha ke na sebaka
sa tšebetso empa mosebetsi ona
kea o etsa, bothata ba taba ena ke
ho se be le ‗maraka o motle
sebakeng sa thekiso. Ke lakatsa
ho bona mesebetsi eo re e etsang e
tsoelapele ebile e hola joaloka
tšebetso tsa batho ba bang ba se
nang bokooa. Ka mohlomong re
ka thusoa ho fumana mekhoa ea
phumant‘so ea lichelete ka
mekhoa ea kalimo. Sena se ka re
thusa hobane re ka khona ho reka
lithepa tseo re li hlokang joaloka
masela le mechini ea morao – rao
ele hore likhoebo tsa rona li
tsamaee ka thello le tsa batho ba
bang.
Relebalitsoe Mohlokaqala
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 11
Ntsoe-Leng 5th Edition
Ke mosali ea nang le bokooa ba
masapo ho tloha tlhahong ea ka, ke
leka ho bolela hore ke hlahile leoto
la ka le sa sheba pele hantle
joaloka ka batho ba bang ba
bangata joaloka ha ho tloaelehile.
Hajoale lilemo tsa ka li ka ba 30.
Haeso ke Ha „Mathata Maputsoe.
Ke motsoali a le mong (single
parent) oa ngoana a le mong a
moshanyana ea ka bang lilemo li
tharo (3).
Ke hotse ke le ngoanana eon ka
inkang ke bile Lehlohonolo haholo
ka har‘a motse oa heso. Ke bolela
sena hobane motsoali oa ka o ile a
amohela pele hore o na le ngoana oa
sebopeho sa ka, ka hona ho bile
bonolo haholo hore baahisane ba hae
le bana ba bona ka mokhoa o
tsoanang ba nkamohele. Ke bapetse
le bana ba bang, ka kena sekolo le
bona le ho etsa tsohle le bona. Ke ile
ka khona ho kena sekolo ho fihlela
boemong ba sekolo se phahameng.
Hantle ke qalile ho bona liqholotso
tse ‗maloa tseo ke neng ke sa li
elelloe ho tloha bonyaneng ba ka. Ke
bone ka morao ho hore ke qete
sekolong kaha ke ithutetse lengolo la
Diploma in Primary Education hore
joale ke fihlile lefatseng le leng. Ho
bile boima haholo ho ‗na ho bona
hore joale ke fapane le batho ba
bang. Ke lekile haholo ho etsa
Likopo tsa mosebetsi likolong,
makaleng a mangata haholo ele
makala a ‗muso le likhoebo tse
ikemetseng empa ke ile ka tea kalala
le hajoale ke ntse ke sa sebetse. Taba
e kholo boemong bona ebile ho se
fumantsoe monyetla oa ho bonahatsa
seo ke ithutetseng sona. ―Ke hopola
ka tsatsi le leng moo ken eng ke isa
application motho e mong a mpolella
hore ho bonahala lengolo leo ke
nang le lona le le holimo ho feta
batho ba entseng Likopo, „me ka
hona ke lebelle hore ho ka nna hoa
etsahala hore application ea ka hang
ha ke tsoa mona e ka lahleloa
moqomong.‖ Ke ile ka fumana ele
taba e bohloko haholo hook e ileng
ka tloha moo ke lahlile tsepo e kholo
ea hore le ho bitsetsoa lipuisanong
(interviews) ke taba e kannang ea ba
thata haholo, hoa feela hoaba joalo,
ha kea ka ka bitsoa hohang.
Ke ile ka atameloa ka selemo sa 2012
ke litho tsa mokhatlo oa batho ba
nang le bokooa ba masapo (LNAPD)
ka ho khetholoha ntate Tšereane
Matsumunyane ho nkhothaletsa ho
kena mokhatlo. Ke ne ke batla ho
hana hore ken a le bokooa leha ho le
joalo empa ka ipha nako ea ho
mamela haholo seo ke nahanang hore
se ka ntsoela molemo ke le motho. O
ile a hlalosa lintho tse ngata ho
kenyeletsa le litokelo. Ke ile ka
thahasella ha ke utloa a bua ka
litokelo leha ke ne ke so tsebe na ka
botebo litokelo ke eng? Ke ile ka
iketsisa ho kena mokhatlo ona. Ha ke
se ke le ka har‘a batho bana ke ile ka
tlala morolo kaha joale ke hlokomela
hore re batla re qoqa litaba tse
batlang li tsoana. Ka hlokomela hore
taba ena ea khethollo ha e etsetsoe
‗na ke le mong ka hona ke tlameha
ho sebetsa ‗moho le batho bao re ka
loants‘ang ‗moho taba ena.
Ke ile ka etsa boiteko ba ho bona
hore na ke etsa joang ka taba ena ea
tlhokahalo ea mosebetsi kaha ke
elelletsoe hore taba e kholo ke
khethollo. Ke ile ka
ikopanya le ausi eo re
keneng sekolo le eena ele
hona ho bula joalo sekolo
sa likonyana (ECCD) ele
ho nts‘etsa pele taba ea
boithuto ba ka. Sena se
ile sa tlisoa ke ha ke utloa
hangata batho ba nang le
bokooa ba bua ka mekhoa
ea boipheliso ele ho fenya
bofuma. Ke ile ka
hlokomela hore mekhoa
ea ho bula sekolo sa
mofuta ona ha ho thata
haholo. Leha ke thabetse
mosebetsi ona oa ho hlokomela bana,
ho san a le liqolotso mona le mane
eleng litlhoko tse thusang hore bana
ikutloe ba amohelehile. Hona le
tlhokahalo ea thepa eleng lintho tse
bapalang. Leha ho le joalo
boikopanyong bona ba rona re
motlotlo kaha re se re na le sebaka sa
ho aha sekolo sa rona se maemong
haeba re khona ho bokella chelete ea
ho aha hantle.
Ke ile ka rupeloa ke eona mekhatlo
ea batho ba nang le bokooa tla‘sa
sekhurumetso sa LNFOD ka litaba
tsa HIV and AIDS le litaba tsa
tlhabollo le ho hlahlobela lona lefu
lena. Re ile ra rupeloa ke bosebeletsi
ba sepetlele sa ‗muso hona Leribe
eleng sepetlele sa Motebang. Ka
lebaka lona la tšebetso ena ke ‗na
enoa kajeno ka har‘a clinic ea
Maputsoe Filter ka hona ho sebetsa
seo ke ithutetseng sona nakong eo ea
beke tse peli. Re ile ra romelloa re le
babeli le ‗m‘e ‗Mapootsela Lekeba
ea nang le bokooa ba puo le kutlo ho
tla Maputsoe Filter Clinic. Ke elelloa
le ho hlokomela bohlokoa ba
mekhatlo ea rona ka ho fetisisa joale.
Ke ka tsebetso ea ka nakong ena eo
ke leng mona hore ke tsebe na nka
fumana mosebetsi kapa joang. Ke
rata hobane bo teng ba ka mona, bo
tliseitse batho ba bangata ba nang le
bokooa ho tla hlahlobela lefu lena la
HIV le AIDS. Hajoale re se re
hlahlobetse batho ba nang le bokooa
ba ka bang leshome le metso e
mehlano (15). Bo teng ba rona
cliniking ena ke hlokometse hore
batho ba nang le bokooa ba tla
litsebeletsong ka bongata kaha joale
ba elelloa batho bao ba ba t‘sepelang
ho bua le bona hantle kapa hona ho
bua puo ele ‗ngoe.
Ke iphumana ke le motho ea
fetohileng haholo bophelong
lintlheng tse ngata kaha ke ile ka
kena, ho lumela hore ke na le bokooa
le hona ho ipha nako ea ho tseba. Seo
nka se supang feela ke hore mekhatlo
ea rona ka tšehetso ea LNFOD e
bapala karolo e kholo haholo ho leka
ho fetola maphelo a rona, ke rata ho
leboha linthong tsohle tse etsaong ke
mekhatlo ena.
‘Bokooa ba ka, … Boikhantšo ba ka’ ‘Mamolemohi Ramokotjo
‘Mamolemohi Ramokotjo ka ofising ea Maputsoe Filter
Clinic
“’Moho Re Le Ngatana-’Ngoe” 12
Ntsoe-Leng 5th Edition
Tseba Ka LNFOD—Pale e Khutšoanyane
‘Mamekhatlo oa Mekhatlo ea Batho ba nang le Bokooa Lesotho
(LNFOD) o thehiloe ka 1991, ‘me ke oona sekhurumetso sa
mekhatlo e sebetsanang le bokooa mona Lesotho. Sepheeo sa
oona ke ho sireletsa litokelo tsa batho ba nang le bokooa mona
Lesotho, ka ho tšehetsa mekhatlo ea bona, le ka ho matlafatsa
litho tsa eona ka litsebo tsa ho iphelisa, ka chelete le litlhoko tse
ling, le ka ho emela litlhoko tsa bona ka pele ho ‘muso, ho
bafani, le ho sechaba ka kakaretso. Litho tsa oona ke Mokhatlo
oa Batho ba nang le Bokooa ba Masapo Lesotho (LNAPD),
Mokhatlo oa Batho ba nang le Bokooa ba Kelello Lesotho
(IDAL), Mokhatlo oa Batho ba nang le Bokooa ba Pono Lesotho
(LNLVIP), le Mokhatlo oa Batho ba nang le Bokooa ba Puo le
Kutlo Lesotho (NADL).
Bakeng sa tlhaiso-leseling e fetang ena, etela www.lnfod.org.ls
PUISANO KA PHAHAMISO EA LITOKELO TSA BATHO BA NANG LE BOKOOA: KHIRO EA BATHO BA NANG LE BOKOOA LESOTHO
Khirong:
Melao ea basebetsi le bosebeletsi ba
sechaba ha e na moo e buang ka
kotloloho ka tšehetso e hlokahalang
bakeng sa batho ba nang le bokooa
mosebetsing, e ka ba mafapheng a
ikemetseng kapa ‗musong hore ba
fumane khiro.
Maano a khiro ha a tataise bahiri ba
ikemetseng le ‗muso hore na ba
tšoare batho ba nang le bokooa
hantle joang mosebetsing hore ba
tsebe ho ntša bokhoni ba bona
kaofela.
Ha ho maoala a otlolohileng a
sebelisoang molemong oa khiro ea
batho ba nang le bokooa,
Ha ho letho le teng, leha e ka ba
lipalo tse sebelisoang molemong oa
khiro ea batho ba nang le bokooa.
Batho ba nang le bokooa ba
sebetsang libakeng tse ikemetseng le
‗musong ba sebetsa maemong a sa
ba lokelang ka lebaka la khaello ea
thepa e ba thusang likhaellong tsa
bona tsa botho.
Bahiri ha ba a lemosoa tlhoko ea ho
ba le sebaka se lekaneng bakeng sa
batho ba nang le bokooa.
Ha ho melemo e etsetsoang bahiri ba
ikemetseng ba hirang batho ba nang
le bokooa ka lipalo tse holimo, tse
kang nyehlisetso ea lekhetho, e leng
lintho tse hlokahalang ruri.
Qetellong, batho ba nang le bokooa
ba tsoela pele ho khesoa, ho
sekisetsoa le ho khetholloa khirong.
Ke ka lebaka lena ho leng bohlokoa
hore ho be le molao o sebetsanang le
bokooa ka kotloloho, e le mokhoa oa
ho sireletsa litokelo tsa batho ba
nang le bokooa le ho netefatsa ho
kenella ha bona kahar‘a sechaba ka
kakaretso.
Maano a khiro ‗musong le
mafapheng a ikemetseng a bontše
litokelo tsa batho ba nang le bokooa
‗Muso o etse maoala a ho hira batho
ba nang le bokooa bosebeletsing ba
sechaba ka ho nka likhato tse
hlakileng tse kang tšebeliso ea
manane
‗Muso o etsa pokello ea lintlha tsa
bohlokoa ea batho ba nang le
bokooa ba sebetsang ‗musong hore o
tle o tsebe ho ba thusa ka lisebelisoa
tseo ba li hlokang
‗Muso o etsa melaoana ea tšebetso e
molemo bakeng sa batho ba nang le
bokooa.
Mafapha a ikemetseng a lemoha
bohlokoa ba ho koetlisa le ho hira
batho ba nang le bokooa molemong
oa ho phahamisa maphelo a batho ba
nang le bokooa. Ka tsela eno ho ile
hoa lumellanoa hore phutheho ea
tšalo-morao e tle e tšoaroe, eo ho
eona likhoebo li tla rala mocha o tla
phahamisa khiro ea batho ba nang le
bokooa mafapheng a ikemetseng.
Ka ho le leng, baemeli ba ‗muso ha
ba a ka ba itlama hore ho na le seo
ba tla se etsa hobane Mongoli e
Moholo oa Lekala la Bosebeletsi ba
Sechaba ha a ka a ba teng.
Ho tsoa leqepheng la 2
Re Lakaletsa Motlotlehi Letsie III Letsatsi le Monate-nate la bo 51 la Tsoalo!!!
Ikopanye le Rona:
22 Mabille Road, Old Europa Maseru Lesotho
P. O. Box 9988 Maseru 100 Lesotho
Phone: +266 22 32 0345 Fax: +266 22 32 6196 E-mail: [email protected]
