Menadžment plan Istorijskog jezgra Cetinja

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

MENADMENT PLANISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

PODGORICAMAJ, 2009. GODINA

VLADA CRNE GOREMINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA

Izvodi iz Ugovornih obaveza

Ovaj Plan je uraen uz finansijsku pomo UNESCO kancelarije u Veneciji - Regionalna kancelarija za nauku i kulturu u Evropi (UNESCO BRESCE) i Ministarstva spoljnih poslova Italije Cooperazione Italiana

Upotrebljeni nazivi i prezentacija materijala u ovom tekstu ne podrazumijevaju ni na koji nain izraavanje miljenja Sekretarijata UNESCO u pogledu pravnog statusa bilo koje zemlje ili teritorije, grada ili podruja ni njihovih nadlenosti, niti odreivanja granica. Autor(i) su odgovorni za izbor i prezentaciju injenica sadranih u tekstu i u njemu izraenih miljenja, koja ne odraavaju nuno i stavove UNESCO niti su za njega obavezujui.

MENADMENT PLANISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

VLADA CRNE GOREMINISTARSTVO KULTURE, SPORTA I MEDIJA

PODGORICAMAJ, 2009. GODINA

1. Saetak

2. Uvod 2.1. Status Istorijskog jezgra Cetinja 2.2. Granice Istorijskog jezgra Cetinja2.3. Granice zatiene okoline (bafer zona) Istorijskog jezgra Cetinja2.4. Znaaj Istorijskog jezgra Cetinja2.5. Integritet i autentinost Istorijskog jezgra Cetinja2.6. Stranci na Cetinju i o Cetinju

3. MenadMent plan IStorIjSkog jezgra CetInja3.1. Cilj Menadment plana 3.2. Potreba za izradom Menadment plana3.3. Status Plana3.4. Osnov za izradu i donoenje Plana3.5. Proces izrade Menadment plana

4. IStorIjSkI razvoj I naIn Ivota IStorIjSkog jezgra CetInja4.1. Istorijski razvoj 41.1. Nastanak Cetinja4.1.2. Vrijeme Crnojevia4-1.3. Cetinje u doba Mitropolita4.1.4 Period dinastije Petrovia4.1.5. Cetinje u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca / Jugoslavija4.1.6. Cetinje u oslobodilakom ratu 4.1.7. Cetinje u socijalistkoj Jugoslaviji4.1.8. Cetinje u Saveznoj Republici Jugoslaviji i Dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora4.1.9. Cetinje nakon obnavljanja dravnosti Crnoj Gori4.2. Nain ivota na Cetinju od sredine XIX vijeka do Prvog svjetskog rata

5. vrIjednoStI IStorIjSkog jezgra CetInja5.1. Kulturne vrijednosti5.1.1 Kulturna batina5.1.1.1. Nepokretna kulturna batina5.1.1.1.1. Kulturni pejza 5.1.1.2. Pokretna kulturna batina5.1.1.3. Nematerijalna kulturna batina


5.1.2 Umjetniko stvaralatvo5.1.2.1 Knjievno stvaralatvo5.1.2.2. Likovno stvaralatvo5.1.2.3. Pozorino i filmsko stvaralatvo5.1.2.4. Muziko stvaralatvo5.1.3. Istorijske vrijednosti5.1.4. Nauno-obrazovne vrijednosti5.2. Prirodne vrijednosti5.2.1. Floristiko-faunistiki aspekt5.3. Drutveno-ekonomske vrijednosti5.3.1. Drutvene vrijednosti5.3.2. Ekonomske vrijednosti5.3.2.1. Turizam5.3.2.2. Saobraaj

6. FaktorI, rIzICI I prIjetnje koje UgroavajU vrIjednoStI IStorIjSkog jezgra CetInje6.1. Faktori i rizici koji ugroavaju kulturne i prirodne vrijednosti6.2. Faktori i rizici koji ugroavaju drutveno- ekonomske vrijednosti 6.3. Prijetnje koje ugroavaju vrijednosti 7. potenCIjalI IStorIjSkog jezgra CetInja

8. vIzIja IStorIjSkog jezgra CetInja

9. optI CIljevI MenadMent plana IStorIjSkog jezgra CetInja

10. kljUna pItanja MenadMenta IStorIjSkog jezgra CetInja10.1. Politiki i pravni okvir 10.1. 1 Normativni okvir zatite10.1.2. Institucionalna zatita 10.1.3. Urbani razvoj i planska dokumenta nakon II sjetskog rata 10.1.3.1. Urbani razvoj10.1.3. 2. Planska dokumenta 10.1.4. Saradnja organa i institucija sa privatnim sektorom10.1.5. Vlasnitvo10.1.6. Finansiranje i planirani razvojni projekti Stanje kulturne batine

10.2.1. Stanje nepokretnih spomenika kulture10.2.2. Stanje objekata tradicionalnog graditeljstva10.2.3. Stanje pokretnih spomenika kulture10.2. 4 Konzervacija i restauracija 10.2.4.1. Institucionalni kapaciteti u oblasti konzervacije10.2.4.2. Konzervatorski principi i praksa10.3. Stanje ivotne sredine 10.3.3.1. Kvalitet vazduha10.2.3.2. Kvalitet zemljita10.3.3.3. Kvalitet vode10.3.3.4. Zagadjenja prirodne sredine10.4. Infrastrukrura 10.4.1. Komunalna infrastruktura zatienog podruja10.4.1.1. Vodosnabdijevanje10.4.1.2. Odravanje istoe i tretman vrstog otpada10.4.2. Elektroenergetska infrastruktura10.4.3. Telekomunikaciona infrastruktura10.4.3.1. Potanski i telegrafski saobraaj 10.4.4. Saobraajna infrastruktura zatienog podruja 10.5. Menadment u turizmu10.6. Kadrovski potencijal i edukacija10.6.1 Kadrovski potencijal10.6.2. Edukacija 10.7. Prijedlog mjera

11. IMpleMentaCIja

11.1. Odgovornosti i administracija 11.2. Finansiranje i sredstva 11.3. Revizija Menadment plana11.4. Monitoring Menadment plana

akCIonI plan MenadMent plana IStorIjSkog jezgra CetInja

anekSI

lISta SkraenICa

lIteratUra

SAETAK 1

18 MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

Istorijsko jezgro Cetinja je spomenik kulture I kategorije, zbog izuzetnih vrijednosti koje posjeduje urbana aglomeracija sa umjetnikim i kulturno-istorijskim kvaliteti-ma pojedinanih spomenika. Ovo zatieno jezgro predstavlja skladan spoj razno-rodnih elemenata, pojedinano zatienih objekata, parkovskih struktura, pravilne urbane matrice.Istorijsko jezgo Cetinja je primjer jedinstvenog i autentino ouvanog urbanizma malih gradova, prilagoenog okruenju, sa arhitekturom visokog kvaliteta.Zatita, ouvanje i razvoj Istorijskog jezgra, kao multifunkcionalnog organizma, sa kulturnim, politikim, javnim, stambenim i ekonomskim aktivnostima je izazovan i odgovoran posao. Za njegovu uspjenost neophodna je dugorona posveenost svih struktura drutva. Ustanovljavanje efikasnog sistema upravljanja, zatita, valorizacija i promocija kulturne batine, obaveza su sadanjih generacija, kako bi i budue generacije, sa pravom, Cetinje osjeale centrom istorijskog i nacionalnog identiteta, pamenja i trajanja crnogorskog naroda.

Menadment plan sadri identifikaciju, opise i menadment svih aspekata Istorijskog jezgra. Plan prepoznaje sva pitanja znaajna za zatieno jezgro, posebno rizike i prijet-nje, predlae politike, daje smjernice i mjere u cilju ouvanja i korienja njegovih vrijed-nosti.Glavni cilj Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja je da zatiti, valorizuje i promovie vrijednosti kulturne i prirodne batine, odnosno obezbjedi djelotvornu zatitu izuzetnih vrijednosti i uspjeno upravljanje zatienom cjelinom. Kao strateki plan, koji prevashodno postavlja okvir za integralno upravljanje, doprinosi boljem razumijevanju vrijednosti Istorijskog jezgra, promovie resurse kulturne batine i njihovo korienje kao potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana.Poglavlje 2 opisuje status, autentinost i integritet vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, koji predstavljaju polaznu osnovu za sve upravljake aktivnosti i neophodan preduslov za razumjevanje njegovih kvaliteta. U cilju djelotvornije zatite Istorijskog jezgra, Planom se ukazuje na znaaj utvrivanja zatiene okoline i njenih granica, kao neophodnog instru-menta zatite naslijeenih vrijednosti.Plan daje u Poglavlju 3 ciljeve i evropske principe zatite nepokretnih spomenika kul-ture, koji arhitektonsku batinu integriu u jedan iri sistem cjelovitog ouvanja i zatite.U cilju uspjene izrade i sprovoenja Menadment plana, u proces njegove izrade ukljueni su relevantni dravni i lokalni organi, institucije, nevladine organizacije.Poglavlje 4 sadri istorijski razvoj Cetinja i nain ivota na Cetinju, s obzirom na to da je sveobuhvatno poznavanje istorijskih vrijednosti i tradicije osnova za upravljanje resur-sima.

1. Saetak

91


U Poglavlju 5 su identifikovane i opisane izuzetne kulturne, prirodne i drutveno-eko-nomske vrijednosti, radi prepoznavanja mogunosti koje one pruaju za razvoj Cetinja i ireg kulturnog i prirodnog okruenja.Menadment plan, u Poglavlju 6, sadri faktore koji ugroavaju vrijednosti, trenutne i budue prijetnje i izazove, meu kojima posebno mjesto zauzimaju nebriga i nekontro-lisani urbani razvoj.Na osnovu svih saznanja, do kojih se dolo procesom izrade Menadment plana, u Poglav-ljima 7 i 8 prezentirani su potencijali razvoja i vizija za petnaestogodinji period. Budui razvoj Cetinja, Istorijskog jezgra i ireg okruenja mogu je putem promocije bogatog graditeljskog, istorijskog, kulturno-umjetnikog, ambijentalnog i duhovnog nasljea. Razvoj e biti temeljen na potovanju i unapreenju naslijeene kulturne batine i sklad-noj interakciji izmeu zatite kulturnog i prirodnog ambijenta i savremenog razvoja.Poglavlje 9 sadri Opte ciljeve Menadment plana za ostvarenje vizije razvoja zatienog Istorijskog jezgra Cetinja, za viegodinji period.Poglavlje 10 bavi se kljunim pitanjima od kojih zavisi djelotvornost upravljanja kulturn-om i prirodnom batinom Istorijskog jezgra Cetinja. U tom smislu, Planom su prepozna-ta najznaajnija pitanja koja se odnose na politiki i pravni okvir zatite, stanje kulturne batine i ivotne sredine, stanje infrastrukture zatienog podruja i menadmenta u tur-izmu, na kadrovske potencijale i, prijedlog mjera.Za implementaciju Menadment plana u Poglavlju 11 sadrana je detaljna struktura, fi-nansiranje i obaveze upravljakog sistema i kontrolnih mehanizama. Poseban segment Menadment plana predstavlja Akcioni plan, koji ukazuje na prio-ritetne aktivnosti i mjere u kratkoronoj, srednjoronoj i dugoronoj perspektivi, sa no-siocima aktivnosti i indikatorima uspjeha.

UVOD 2

2MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA12

2.1. Status Istorijskog jezgra Cetinja

Istorijsko jezgro Cetinja je, u skladu sa tada vaeim Zakonom o zatiti spomenika kul-ture (1960), zbog vrijednosti koje posjeduje kao svojevrsna urbana aglomeracija, sa umjetnikim i kulturno-istorijskim kvalitetima pojedinanih spomenika, Rjeenjem broj 01-711/1-6 od 29.07.1961. godine, dobilo status spomenika kulture.Istorijsko jezgro Cetinja, spomenik kulture I kategorije, koje zahvata 58 ha (kompaktno gradsko tkivo 33 ha, a parkovski kompleksi i pejzano zelenilo 25 ha), jedan je od najvri-jednijih segmenata kulturne batine Crne Gore. Grad Cetinje i njegovo Istorijsko jezgro, ije vrijednosti nadmauju nacionalni okvir, pred-stavljaju istorijsko pamenje Crne Gore, polazite i stjecite duhovnosti i nacionalne sa-mosvijesti. U njemu su, kao gnijezdu slobode, prijestolovali duhovni i svjetovni vladari, to je bio grad ambasada, grad kulturnog stvaralatva. Danas je Cetinje kulturno-umjetniki centar i Prijestonica obnovljene drave Crne Gore. Specifinost Istorijskog jezgra i grada Cetinja poziva i obavezuje sve strukture drutva da ouvaju, zatite i promoviu njegove izuzetne vrijednosti i da ustanove efikasne meha-nizme upravljanja, kako bi se takav status iskoristio kao strateki potencijal za napredak lokalne zajednice i njenih graana. U tom smislu, neophodna je koordinacija i saradnja svih subjekata u sistemu zatite vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja, adekvatna pravna zatita i izrada planskih dokumenata koja e garantovati zatitu tih vrijednosti i omoguiti razvoj primjeren njegovom statusu.

2.2. Granice Istorijskog jezgra Cetinja

Istorijskom jezgru Cetinja su, dobijanjem statusa spomenika kulture, a u skladu sa tada vaeim Zakonom o zatiti spomenika kulture, odreene i granice ove spomenike cjeline: (Prilog: Mapa 1)

Ljetna pozornica-Tablja- Cetinjski manastir- Vladin dom- zgrada Pobjede- zgrada Obo-da- Crnogorska banka- preko stadiona- Obilia poljana- iza bolnice Danilo I- zgrada Bogo-slovije- tamparija Obod- hotel Park dvorski park- staro igralite- Ljetna pozornica

Opisane granice odnose se na zonu zahvata UP Istijsko jezgro Cetinje:Ulica Nikca od Rovina - ulica Vojvode Boa Petrovia- preko parcela 2339 2333 - 2332/1- oko sjeverne granice parcele 2332/1 (Vojni stan)- ulica Kruni put do benzinske pumpe - iznad bolnice - uz rub parcele 3721/1 do ulice Vuka Miunovia - ulica Vuka Miunovia do Vladiine bate (put Cetinje-Budva) - oko parcele (spoljni rub) 4127 - 4128 - 4129 - preko parcele 4130 - do granice K.O. Cetinje 2 - du granice K.O. Cetinje 2- preko parcele

2. Uvod

213MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA

3392, ukljuujui Medovinu i parcele 3388/1 - 3388/2 - 3387 - uz spoljnji rub parcele kom-pleksa Obod - preko vrsta rezidencije Predsjednika- iza upravne zgrade Oboda - do ulice Nikca od Rovina.

S obzirom na to da opisno utvrene granice zatienog Istorijskog jezgra Cetinja ne daju precizne podatke, neophodne za poslove koji se odnose na njegovu zatitu, to su aktivnosti na izradi Menadment plana obuhvatile i adekvatno oznaavanje granica zatiene cjeline.

Tokom vremena desile se se manje ili vee devastacija unutar Istorijskog jezgra. U nekim sluajevima potrebe savremenog drutva rezultirale su agresivnim intervencijama to je dovelo do umanjenja prvobitnih prostornih odnosa, potiranja zateenog integriteta spomenike cjeline. Naime, uz intervencije novijeg doba koje su uskladjene sa osnovnim konzervatorskim principima i unoenje novih funkcija u Istorijsko jezgro Cetinja, to neo-sporno predstavlja doprinos revitalizaciji i unaprijedjenju ivota, evidentne su i interven-cije koje su doprinjele razaranju ili devastaciji postojeih urbanih, ambijentalnih i arhitek-tosnkih vrijednosti (Hotel grand, stambeni objekat uz ulicu Nikca od Rovina, intervencije u bolnikom kompleksu, planirana gradnja autobuske stanice, niz objekata u Medovini, uz Bajovu i Ulicu vojvode Boa, izgradnja podvonjaka, kao i parkinga na starom stadionu).

Zbog navedenih razloga, nakon sveobuhvatnog sagledavanja vrijednosti zatiene ur-bane cjeline, grada Cetinja i ireg podruja, od strane Koordinacionog tima i Radne grupe za urbanistiko- arhitektonske vrijednosti i utvrivanje granica Istorijskog jezgra i granica zatiene okoline, uz znaajnu pomo eksperta ICOMOS-a, Todora Kresteva, zakljueno je da je neophodno pristupiti redefinisanju granica Istorijskog jezgra Cetinja, u skladu sa zakonom propisanom procedurom, to je i preporuka u Izvjetaju Misije (19.25 januar, 2009. godine.) Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji.


Mapa 1. Granice zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja


2.3. Granice zatiene okoline (bafer zona) Istorijskog jezgra Cetinja

Prilikom utvrivanja Istorijskog jezgra Cetinja za spomenik kulture nije utvrena njegova zatiena okolina (bafer zona), jer tadanjim propisima ovo pitanje nije bilo regulisano, odnosno takva obaveza nije postojala.Zakon o zatiti spomenika kulture iz 1991. godine, regulie to pitanje, tako to tretira po-jam zatiene okoline spomenika kulture, odnosno prepoznaje potrebu odreivanja te okoline.Pri odreivanju granica zatiene okoline, posebno je vano imati u vidu da ova zona treba da pokriva neposrednu okolinu spomenika, znaajne vizure, kao i druge povrine, zgrade i elemente, koji su u funkcionalnom smislu znaajni za zatitu kulturnog dobra.Pored toga, neophodno je sainiti evidenciju pojedinanih spomenika kulture i objekata koji nisu zatieni, ali posjeduju spomenike vrijednosti, kao i javnih objekata, parkova i trgova unutar granica zatiene okoline, kako bi se utvrdila dozvoljena namjena zatiene okoline.Imajui u vidu da je zatiena okolina u funkciji uspjene zatite spomenika kulture, da predstavlja jo jedan novi nivo njegove zatite, proces izrade Menadment plana doprinio je da se potreba odreivanja zatiene okoline postavi kao jedno od najznaajnih pitanja vezanih za adekvatno upravljanje Istorijskim jezgrom Cetinja. Nakon sveobuhvatnog sagledavanja vrijednosti zatiene urbane cjeline grada Cetinja i ireg podruja, od strane Koordinacionog tima i Radne grupe za urbanistiko- arhitek-tonske vrijednosti i utvrivanje granica Istorijskog jezgra i granica zatiene okoline, uz znaajnu pomo ekseperta ICOMOS-a Todora Kresteva, formiran je preliminarni prijedlog granica zatiene okoline i Istorijskog jezgra Cetinja.Kako, shodno navedenom Zakonu, zatienu okolinu spomenika kulture odreuje Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, tako e se preliminarni prijedlog grani-ca zatiene okoline, smatrati validnim tek nakon razmatranja preliminarnog prijedloga granica od strane Zavoda i sprovoenja zakonom propisane procedure. Odreivanje zatiene okoline i njenih granica predstavlja jedan od instrumenata koji imaju za cilj ouvanje spomenikog integriteta zatienog podruja, odnosno ouvanje izuzetnih istorijskih, ambijentalnih i arhitektonskih vrijednosti zateenih unutar granica zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja. Iako samo po sebi naznaeno podruje zatiene okoline, usljed niza faktora (nedostatak autentinosti, kontinuiteta i integriteta), ne posjeduje vanredne vrijednosti koje bi ga uvrstile u spomeniku cjelinu, potovanje pojedinih autentinih elemenata i urbanistike matrice, kroz adekvatan stepen zatite, obezbijedie ouvanje spomenikog integriteta zatienog podruja Istorijskog jezgra Cetinja: Ulica Nikole Lekia- oko KP 2400; 2401- oko Obilia poljane- Kruni put (ukljuujui niz od KP 3743 do KP 3756/1 do granice KO Cetinje 2 - Kruni put- ulica Crnojevia (Magistralni put


Cetinje-Budva) ukljuujui naselje Pod granicom- Put (KP 3960/1)- oko (ukljuujui) KP 4071; 4084/1; 4082/2; 4163/1- put (KP 4180)- oko (ukljuujui) KP 4169; 4171; 4179; 4178;- put (KP 4200)- oko (ukljuujui) KP 4133; 4136; 4136/3- paralelno sa granicom Istorijskog jezgra, a na udaljenosti od 25 m iza Orlovog kra i Manastira prema naselju krke- preko KP 3392 oko kompleksa Obod- ulicom Peka Pavlovia- Bulevar Crnogorskih junaka- ulica Nikole Lekia

2.4. Znaaj Istorijskog jezgra Cetinja

Istorijsko jezgro Cetinja, prema Zakonu o zatiti spomenika kulture Crne Gore, predstavlja spomeniku cjelinu od izuzetnog znaaja, karakteristinu zbog skladnog spoja raznoro-dnih elemenata, pojedinano zatienih objekata, parkovskih struktura i pravilne urbane matrice. Cetinje je mjesto istorijskog i nacionalnog identiteta, pamenja i trajanja. Ono je uspjena zajednica koja uva, titi i unapreuje svoje kulturne i prirodne vrijednosti, koristei ih kao strateki potencijal razvoja.

2.5. Integritet i autentinost Istorijskog jezgra Cetinja

Danas najinteresantnije pracrnogorsko mjesto jeste Prijestonica Cetinje: prvobitno bijae manastir, zatim skromno selo, nekoliko puta orobljeno, opustoeno, razoreno i na kraju poligon en miniature velikih sila Evrope. One su za sobom ostavile tragove, na svoj nain neponovljive, ba kao to su crnogorska borbenost i slobodoumnost. Istorijsko jezgo Cetinja je primjer jedinstvenog i autentino ouvanog urbanizma malih gradova, prilagoenog okruenju, sa arhitekturom visokog kvaliteta. Istorijski kontinuitet Cetinja moe se pratiti kroz sauvanu nepokretnu i pokretnu kul-turnu batinu, na kojoj su sve generacije ostavljale manje ili vie prepoznatljiv trag.Izgradnjom Dvorca Crnojevia 1482. godine i Manastira Crnojevia 1484. godine, zaeto je Istorijsko jezgro Cetinje, iji se razvoj moe pratiti sve do dananjeg doba. Na Cetinju i njegovom okruenju, srijeu se zrela arhitektonska rjeenja sakralne arhitek-ture u duhu renesanse (Cetinjski manastir). Intenzivnom urbanizacijom u XIX vijeku, poznati evropski arhitekte i graditelji toga vreme-na, mijenjaju arhitektonsku strukturu Cetinja. Od niza ruralnih graevina, karakteristinih za tradicionalnu arhitekturu ovog podruja, Cetinje postaje naselje urbanih osobenosti, grad eklektike arhitekture, od neoromanike, neobaroka i ampira, do secesije i kubistikih arhitektonskih rjeenja.


2.6. Stranci na Cetinju i o Cetinju

Meu inostranim linostima, koje su Crnu Goru i Cetinje posjeivali u svojstvu hroniara ili putopisaca, treba navesti ime poznatog engleskog naunika i pisca J. G. Wilkinsona, 1844. godine, koji Cetinje naziva najmanjom prijestonicom Evrope, a vjerovatno i cijelog svijeta.

Meu prvim strancima koji su due boravili u Crnoj Gori, je i poznati eski slikar Jaro-slav ermak, koji je u nekoliko navrata posjeivao Crnu Goru, najprije od 1858. 1862. te 1865, kada u Crnoj Gori uestvuje i u ustanku protiv Turaka. Slikao je u duhu akademskog romantizma. Poznati su njegovi portreti crnogorskih junaka i crnogorske kraljevske po-rodice. Na njegovim najznaajnijim djelima posveenim Crnoj Gori prikazane su scene iz ratnih dogaaja i bojeva, na primjer: Crnogorka sa djetetom, Ranjeni Crnogorac, Ratni plijen i druge.

Meu strancima, koji su se due zadrali na Cetinju je Valtazar Bogii, pravni i nauni radnik porijeklom iz Hrvatske. On je sastavio graanski zakonik Crne Gore, koji je kasnije postao i Opti imovinski zakonik Knjaevine Crne Gore. Takoe, Bogii je bio meu prvim crnogorskim ministrima pravde (1893-1899).

Na Cetinju je posljednjih decenija XIX vijeka boravio i ruski naunik, revolucionar i pub-licista Pavel Apolonovi Rovinski. Objavljivao je radove iz oblasti etnografije, istorije, jezika. Bavio se izuavanjem Rusije, Sibira, eske kao i jugoslovenskih zemalja. Njegovo kapitalno djelo je Crna Gora u prolosti i sadanjosti, za koju je grau sakupljao 30 go-dina. U tom djelu je data svestrana i detaljna slika geografskih uslova, arheologije, etno-grafije, istorije i kulture Crne Gore.

U knjizi Crna Gora holandski putopisac i knjievnik Henri Van Manderle je 1913. go-dine napisao ivot je tu veoma jednostavan, mada se mora priznati da se stranci, koji se nadju u Cetinju i koji imaju tu privilegiju da ih Kralj primi u audijenciju, to on rado ini, ubrzo obretu u sali za prijem sa predsobljem, namjetenom u otmenom stilu i bez suvie luksuza, ali ipak tako da stvarno djeluje kraljevski.

Ljudi, ja sam ili u raju ili na Mjesecu, uzviknuo je Bernard o, iznenaen ljepotom, kada se popeo na Loven, a Katunsku nahiju nazvao Kamenim morem.


Putopisac Spiridon Gopevi, koji je u svojoj knjizi Crna Gora i Crnogorci iz 1875. go-dine opisao izgled Cetinja, uradio je prvi urbanistiki plan Cetinja.

U kreiranju karakteristinog izgleda Istorijskog jezgra Cetinja sudjelovali su mnogi ino-strani inenjeri, arhitekte i graditelji. Austrijski arhitekta Pakler je rekonstruisao i do-gradio Dvorac kralja Nikole, dajui mu dananji oblik, projektovao zgradu Djevojakog instituta i izvrio trasiranje puteva koji su Cetinje povezali sa austrougarskom granicom i Rijekom Crnojevia.

Dalmatinski arhitekta Josip Slade, uz izradu projekata puteva koji su povezivali Cetinje sa Kotorom i Rijekom Crnojevia, projektovao je izmeu ostalog Zetski dom kao i ob-jekat Austrougarskog poslanstva. Bio je naelnik Graevinske uprave pri Ministarstvu unutranjih djela od 1880. do 1890. godine.

Italijanski arhitekta A.C. Koradini boravio je i radio na Cetinju od 1900. do 1912. godine, i tvorac je znaajnih arhitektonskih ostvarenja: Rusko poslanstvo, Vladin dom, Italijansko poslanstvo te Crkva sv. Antuna Padovanskog.

Engleski arhitekta Harti uradio je projekat i rukovodio izgradnjom Engleskog poslanst-va, te projektovao dvije vile u kotid stilu.

MENADMENT PLAN ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA 3


3. MenadMent plan IStorIjSkog jezgra CetInja

Evropski principi zatite nepokretnih spomenika kulture kao glavnu mjeru zatite za graevinske kom-plekse i podruja predviaju menadment plan, koji arhitektonsku batinu integrie u iri sistem cjelovitog ouvanja i zatite.Menadment plan podrazumijeva sprovoenje i aktiviranje sljedeih mjera: Mjerecjelovitogouvanja-predstavljajujedanodglavnihelemenatagradskogidrutvenogplani-ranja i podrazumijevaju uspostavljanje i odravanje ravnotee izmeu ovjeka i njegovog tradicionalnog okruenja. Nadleni organi imaju posebnu odgovornost, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou, kada je u pitanju cjelovito ouvanje arhitektonske batine. Administrativnemjere - imaju za cilj unaprjeenjeorganizacionih sposobnosti nadlenihorga-na i podizanje njihove organizacije na vii nivo pomou angaovanja odgovarajueg administrativnog, naunog i tehnikog osoblja koje se bavi pitanjima ouvanja batine. Mjerepripremanjaodgovarajuihkatalogazatite-kojimabiseukazalonaaspektearhitektonskebatine koje treba zatititi, kao i na unoenje i oznaavanje zatienih zona u planove koje zajedno prave sektori zadueni za zatitu kulturne batine i oni odgovorni za planiranje. Mjerepodizanjasvijestiimajuzaciljaktivnoukljuivanjejavnostiuprocesouvanjabatinekrozobezbjeivanje informacija i adekvatnog obrazovanja o okruenju i arhitektonskoj batini. Finansijskeifiskalnemjerepodrazumijevajupomovlasnicimaspomenikaiostalimorganimakojitite arhitektonsku batinu. Pod ovim se, takoe, podrazumijevaju zvanini mehanizmi finansijske pomoi, ukljuujui i finansiranje preliminarnih istraivanja i poreske olakice kojima se vlasnicima pomae da to vie svojih sredstava odvoje za radove odravanja i ouvanja.

Menadment planom se pospjeuju i osiguravaju: Integralnazatitakulturneiprirodnebatinekrozkonstantnukontrolulokalnogurbanograzvoja; Valorizacijairevalorizacijakulturneiprirodnebatine; Jaanjepravneiinstitucionalneinfrastrukture; Efikasnaprimjenazakonaiplanskedokumentacije,radiouvanjakulturneiprirodnebatineodnestrunesanacije,revitalizacijeirehabilitacije,kaoiprekomjerneinekontrolisaneurbanizacije; Jaanje ekonomskog razvoja zatienog podruja kroz korienje potencijala na principimaodrivograzvoja; Jaanjekadrovskihkapacitetanasvimnivoima.

3.1. Cilj Menadment plana

Glavni cilj ovog Menadment plana je da valorizuje, zatiti i promovie vrijednosti kulturne i prirodne batine Istorijskog jezgra Cetinja. Za postizanje tog cilja, Menadment plan e dati viziju upravljanja zatienim podrujem za viegodinji period, smjernice za njegovu realizaciju iskazane kroz opte ciljeve i predloene programe aktivnosti, sa prepoznatim mehanizmima i nosiocima aktivnosti, rokovima za njihovu implemen-taciju kao i mehanizmima monitoringa. Razumijevanje i uvaavanje istorijskih, kulturnih i prirodnih vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja je predus-lov za izradu i donoenje Menadment plana, kao i za njegovo sprovoenje kroz donoenje konkretnih, valjanih i efektivnih menadmentskih odluka.To e pomoi da ovaj istorijski grad, po miljenju mnogih meunarodnih, nacionalnih i lokalnih eksperata, grad izuzetnih vrijednosti, harmonine integracije urbane cjeline i prirodnog okruenja, s jedne strane, i izuzetne geografske pozicije mjesta, s druge strane, bude zatien za budue generacije, i da se ovom lo-kacijom ispravno upravlja u kontekstu njegove egzistencije kao podruja sa irim vrijednostima.


3.2. Potreba za izradom Menadment plana

Potreba za izradom Menadment plana proistekla je iz Izvjetaja o stanju kulturne batine Istorijskog jezgra Cetinja iz maja 2004. godine, koji je uradila Komisija za utvrivanje stanja nepokretne kulturne batine Crne Gore, formirane od strane Ministrastva kulture sporta i medija, kojim je utvreno da su krupne arhitekton-ske strukture pojedinih javnih objekata naruile izraz Jezgra grada, a kako bi se stambeni objekti uinili komfornijim i dopunili poslovnim sadrajem, vlasnici pristupaju intervencijama bez prethodne saglasnosti Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture i na taj nain degradiraju zateene arhitektonske i ambi-jentalne vrijednosti jezgra. Do sada nije uraen Menadment plan za Istorijsko jezgro Cetinja kojim bi se cjelovito definisala zatita, valorizacija i upravljanje ovim prostorom. U nekim djelovima Istorijskog jezgra Cetinja stepen urbanizacije je dostigao granicu, ijim prelaskom bi vrijednosti, zbog kojih je podruje zatieno kao kulturna batina od izuzetnog znaaja, mogle biti ozbiljno ugroene, posebno ako se uzme u obzir da je upravo u kulturnoj batini prepoznat glavni razvojni i ekonomski resurs ovog grada.U traganju za rjeenjima koja e obezbijediti sigurnu budunost ovom izuzetno znaajnom kulturno-istori-jskom ansamblu i njegovu aktivnu ulogu u savremenom ivotu, bilo je potrebno da se svi resursi razmatraju u cjelni, a ne pojedinano, od sluaja do sluaja.

3.3. Status Plana

Menadment plan je strateki dokument za zatitu, valorizaciju i prezentaciju istorijskih, kulturnih i prirod-nih vrijednosti zakonom zatienih cjelina. Plan ima strateki karakter s aspekta prepoznavanja potencijala zatiene cjeline i mogunosti njihovog korienja za razvoj zajednice i ireg okruenja. Koncepcijski pristup Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja, kao jedinstvenog integrisanog dobra, kombinacija istorijskih i kulturnih vrijednosti, izuzetno su vani preduslovi za djelotvorno upravljanje u budunosti.Pored toga, u procesu planiranja upravljanja Istorijskim jezgrom uinjen je sutinski vaan korak za njegovu uspjenu implementaciju, ukljuivanjem u taj proces svih relevantnih dravnih i lokalnih organa i insti-tucija. Da bi Menadment plan uspostavio ravnoteu kompleksnih odnosa izmeu ouvanja/zatite i odrivog raz-voja, on mora biti dovoljno obavezujui za sve subjekte u sistemu zatite i za ostale planske dokumente.Meutim, polazei od znaaja istorijskih i kulturnih vrijednosti zatienog jezgra i izuzetnog istorijskog znaaja Cetinja za Crnu Goru, u cilju obezbjeenja adekvatne zatite i upravljanja ovom istorijskom cjeli-nom, Vlada Crne Gore je, na sjednici od 25.09.2008. godine, zakljuila da je neophodno pristupiti izradi Menadment plana Cetinja. Imajui u vidu injenicu da je Vlada Crne Gore pokrenula proces izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja i da e ga usvojiti, ovaj dokument e biti pravno osnaen s aspekta implementacije, odnosno imae garanciju dovoljno obavezujue prirode da utie na proces urbanog razvoja u skladu sa pravilima ouvanja kulturne batine.

3.4. Pravni osnov za izradu i donoenje Plana

Osnov za izradu i donoenje Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja sadran je u Zakljucima Vlade Crne Gore, broj 03-9334/2 od 02.10. 2008. godine, kada je usvojen i Prijedlog za izradu Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja.


Navedenim Zakljucima, Vlada je odredila Ministarstvo kulture, sporta i medija za nosioca poslova na izradi Plana, obezbjedila finansijska sredstva za njegovu izradu i odredila rok utvrivanja predloga Plana.Shodno donijetim Zakljucima Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja usvaja Vlada Crne Gore.

3.5. Proces izrade Menadment plana

Nakon usvajanja Izvjetaja o stanju kulturne batine Crne Gore u oktobru 2005. godine, a kome su pretho-dili pojedinani izvjetaji o stanju nepokretnih spomenika kulture u Crnoj Gori, pa samim tim i Istorijskog jezgra Cetinja i pojedinanih spomenika kulture u njemu, pristupilo se analizi i traganju za najboljim meha-nizmima za valorizaciju, zatitu, prezentaciju i razvoj nepokretnih spomenika kulture, pa samim tim i urban-ih cjelina. Nesporno je da je za urbane cjeline, a u skladu sa Evropskim principima zatite, najpreporuljivija izrada Menadment plana.U oktobru 2007. godine, u okviru Konkursa Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji, Ministarstvo kulture, sporta i medija je apliciralo sa projektom Menadment plan Cetinja. Predlog procesa izrade Menadment plana, uraen je 2008. godine, sa procjenom potrebnih sredstava za njegovu izradu 102.370,00 eura, i dostavljen Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji i Vladi Crne Gore.Odluku o pristupanju Procesu izrade Menadment plana, na predlog Ministarstva kulture, sporta i medija, donijela je Vlada Crne GoreSredstva su obezbijeena iz donacije UNESCO, i iz Budeta Crne Gore, preko Ministarstva kulture, sporta i medija.Za nosioca poslova procesa izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja imenovano je Ministarstvo kulture, sporta i medija, a rok za usvajanje Predloga Menadment plana je 28.05.2009. godine.Nacrt Menadment plana se dostavlja na miljenje i utvivanje Vladi Crne Gore i Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji, do 15.04.2009. godine, a tokom tog perioda bie odrana javna rasprava, na nain organizovanja okruglog stola u Skuptini Prijestonice Cetinje, uz informacije i preko site-a Ministarstva kulture, sporta i medija.Nakon dobijanja miljenja od strane Vlade i Kancelarije UNESCO BRESCE u Veneciji, Prijedlog menadment plana se dostavlja Vladi na usvajanje, do 28.05.2009. godine. Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja, bie dostavljen Kancelariji UNESCO BRESCE u Veneciji do 01.06.2009. godine.Prezentacija Menadment plana planirana je za 04.06.2009. godine, u toku Samita predsjednika zemalja Jugoistone Evrope.

Izrada Menadment plana Cetinja okupila je brojna pravna i fizika lica na lokalnom i nacionalnom nivou, koja e svojim znanjem i iskustvom doprinijeti pronalaenju zajednike vizije razvoja Istorijskog jezgra Cetinja, za dugoroan period, za koji e biti uraen detaljan Akcioni plan.

Za izradu Menadment plana Cetinja fomirana su sljedea radna tijela: Koordinacioni tim, Radna gupa i Savjetodavno tijelo.

Koordinator Procesa izrade Menadment plana Istorijskog jezgra Cetinja i Koodinacioni tim, imenovani od strane Ministarstva kulture, sporta i medija, rukovodili su aktivnostima u procesu izrade Menadment plana:

Predsjednik Koordinacionog tima Prof.BranislavMiunovi,ministar kulture, sporta i medija


Koordinator Procesa izrade Menadment plana LidijaLjesar,diplomirani konzervator restaurator, samostalni savjetnik za zatitu nepokretne kulturne batine u Ministarstvu kulture, sporta i medija

lanovi Koordinacionog tima: SmiljanaRadusinovi,profesor srpskohrvatskog jezika i kjievnosti naroda i narodnosti Jugoslavije, samostalni savjetnik I za biblioteku djelatnost i arhivistiku u Ministarstvu kulture, sporta i medija DanicaBogojevi,profesor italijanskog jezika i knjievnosti, Ministarstvo kulture, sporta i medija ZoranTomi,diplomiraniekonomista,sekretarMinistarstvazaekonomskirazvoj GorankaLazovi,diplomirani ekonomista, samostalni savjetnik u Ministarstvu turizma i zatite ivotne sredine LukaLagator,diplomirani ekonomista, Prijestonica Cetinje Prof.mrNataaurovi,diplomirani konzervator restaurator, likovni tehnolog, prorektor Univerziteta Crne Gore MrSnjeanaSimovi,dipl.ing.arh konzervator, rukovodilac odjeljenja za zatitu spomenika graditeljstva u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture RuicaIvanovi,diplomirani pravnik, direktorica Regionalnog zavoda za zatitu spomenika kulture DrZlatkoBuli,doktor biolokih nauka, direktor Republikog zavoda za zatitu prirode

Radna grupa je sastavljena od relevantnih strunjaka, vlasnika i korisnika, tj. svih onih koji su na direktan ili indirektan nain zadueni za brigu, ouvanje, korienje i odrivi razvoj kulturne i prirodne batine Isto-rijskog jezgra Cetinja. Ana Joveti, diplomirani ininjer prostornog planiranja, samostalni savjetnik u Ministastvu za ekonomski razvoj LazarelaKalezi, diplomirani inenjer agronomije, samostalni savjetnik u Ministarstvu turizma i zatite ivotne sredine LukaMilunovi, publicista, savjetnik za turizam u Prijestonici Cetinje Mirko Stjepevi, dipl. inenjer raunarstva, sekretar Sekretarijata za planiranje i ureenje prostora Prijestonice Cetinje Jovan Martinovi, diplomirani menader u turizmu, direktor Turistike organizacije Cetinja Mitra Cerovi, arheolog, samsotalni savjetnik I u Ministarstvu kulture, sporta i medija Mr Marija Ranatovi, magistar drutvenih nauka, generalni sekretar Nacionalne komisije za saradnju sa UNESCO-m, Ministarstvo kulture, sporta i medija Maja etkovi, istoriar umjetnosti, rukovodilac Centra za dokumentaciju Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture TijanaSamardi, istoriar umjetnosti, struni saradnik istoriar umjetnosti u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Dobrila Vlahovi, slikar konzervator, struni saradnik slikar konzervator u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture TanjaVujovi, diplomirani etnolog, konzervator savjetnik u Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture Zorica ubrovi, diplomirani ininjer arhitekture, savjetnik konzervator u Regionalnom zavodu za zatitu spomenika kulture


Mr Vasilije Bukovi, magistar umarstva, savjetnik u Republikom zavodu za zatitu prirode Blao Marku, diplomirani etnolog, direktor Etnografskog muzeja Crne Gore Sran Pejovi, diplomirani konzervator restaurator, arhivista u Dravnom arhivu Crne Gore Mr Biljana Boovi, magistar menadmenta u turizmu, saradnik u Nacionalnoj turistikoj organizaciji Crne Gore SonjaLagator, novinar Radija Cetinje Dr Zvezdan Foli, doktor istorijskih nauka, NVO Udruenje Korijeni Aleksandra Kapetanovi, diplomirani ininjer arhitekture, arhitekta konzervator, NVO Expeditio

Konsultantsko - savjetodavno tijelo sastavljeno je od priznatih naunih radnika iz oblasti istorije, istorije umjetnosti i arhitekture.

Prof.TodorVassilevKrestev,dipl.ing.arh., ekspert- konsultant UNESCODoc.dr Goran Radovi, dipl.ing.arhDr Aleksandar ilikov, istoriar umjetnostiProf.droreBorozan, istoriar

Metodologija izrade Menadment plana bazirana je na meunarodnim standardima, a posebno na Evro-pskim principima zatite nepokretnih spomenika kulture i Smjernicama UNESCO, ICCROM i ICOMOS. Menadment plan Istorijskog jezgra Cetinja, Cetinja zasnovan je na podacima iz nacionalnih stratekih dokumenata, analiza, izvjetaja, informacija, kao i mnogobrojnih bibliografskih jedinica. Meutim, za neke od tema i oblasti koje su tretirane Menadment planom nedostajali su relevantni podaci i informacije. Up-ravo ta injenica uinila je da se proces izrade odvija koordiniranom akcijom raznih uesnika i da se kroz opseno istraivanje doe do velikog broja nedostajuih podataka. To se posebno odnosilo na djelove do-kumenta, u kojima su opisane vrijednosti podruja Cetinja, a koje do sada nijesu bile adekvatno obraene i sintetizovane na jednom mjestu. Takoe, prepoznavanje nedostataka u postojeim normativnim i planskim dokumenatima, i preporuke za njihovu doradu ili izradu novih, jedan je od zadataka ovog dokumenta, radi unaprjeenja budueg razvoja Istorijskog jezgra Cetinja.

Analiza postojeih granica Istorijskog jezgra, istorijata, vrijednosti, potencijala, trenutne upotrebe, pravnog okvira i administracije, postojeih urbanistikih planskih dokumenata, prethodne dokumentacije, istorije konzervacije, postojee prakse menadmenta, postojeeg stanja vrijednosti, ljudskih i finansijskih resursa, faktora koji ugroavaju vrijednosti, rizika i prijetnji, ostalih faktora koji utiu na mjesto, prezentacije, upravl-janja posjetama posjetiocima, miljenja i oekivanja stakeholdera, unaprjeenje svijesti, omoguilo je da se stekne cjelovit uvid u stanje i probleme koje treba rjeavati.

ISTORIJSKI RAZVOJ CETINJA I NAIN IVOTA 4


4. IStorIjSkI razvoj CetInja I naIn Ivota

4.1. Istorijski razvoj Cetinja

Istorija Cetinja se sasvim opravdan posljednja 4, 5 vijeka neraskidivo povezuje sa istorijom Crne Gore. U njemu je konstituisana organizovana snaga kojom je crnogorski narod stvorio i ouvao jedinstvo, uobliio odnose na svojoj teritoriji, odbranio i zatitio svoju slobodu.

4.1.1.NastanakCetinja Prve ljudske zajednice na prostoru Cetinjskog polja postojale su jo prije 12 000 godina. Najstariji poznati trag tih stanita potie iz peine Koronjine, povrine oko 15 m, a nalazi se u bliem zaleu Cetinjskog polja. U Koronjini je pronaen vei broj primjeraka kamenog orua. Stara naselja - gradine, kao i mnoge grobne konstrukcije - humke, poznatije pod nazivom gomile, predstavljaju ostatke gvozdenog doba na Cetinju i u njegovoj okolini. Cetinje je dobilo ime po istoimenoj rijeci ponornici, koja je nekada proticala kroz istoimeno polje.Cetinjsko polje su u kasnijem periodu naseljavali slobodni seljaci i pastiri zetske vlastele . Do XIV vijeka naseljavali su ga i bogumili. Jedna bogumilska nekropola, sa oko 150 steaka, nalazila se oko dananje Vlake crkve. Ovu crkvu su jo 1450. godine izgradili pastiri ( Vlasi).

Prvi pomen Cetinja nalazimo 1440. godine, u sudsko - notarskim knjigama Kotorskog arhiva. Cetinjsko polje je tada, po svemu sudei, bilo katunite stoara porodice Crnojevi i ostalih vlastelinskih porodica. U prvoj polovini XV vijeka, Crnojevii su postali jedna od najmonijih zetskih porodica. Stefan Crnojevi je bio prvi vladar iz ove porodice (1451- 1464/65). Pri kraju Stefanove vladavine ustaljuje se nov naziv za njegovu dravu. Umjesto imena Zeta, koje se upotrebljavalo od prvih decenija XIII vijeka, za dravu Crnojevia poinje da se koristi naziv Crna Gora. Stefanov sin Ivan Crnojevi (1465 - 1490) bio je primoran da balansira izmeu Osmanskog carstva i Mletake Republike. U tenji da se zatiti od moguih turskih napada, Ivan Crnojevi je oko 1475. godine, povukao svoj dvor sa abljaka. Nakon toga je izgradio utvrenje Rijeki grad (Obod). Nastojei da obezbi-jedi sigurnije utoite, crnogorski gospodar je odluio da svoj dvor povue to dublje u brda. Za novo srediite svoje drave odabrao je Cetinje, zabaeno i siromano mjesto. Tako je splet istorijskih okol-nosti stvorio Cetinje kao politiki centar Crnojevia drave. 4.1.2.Vrijeme CrnojeviaIvan Crnojevi je 1482. godine, na Cetinju podigao rezidencijalni dvorac, za koji se pretpostavlja da je prikazan na graviri Oktoiha prvoglasnika. U svojoj novoj prijestonici Ivan Crnojevi je podigao 1484. godine i raskoni hram Roenja Bogorodice. Cetinje postaje i duhovni centar Crne Gore, a manastir je rezidencija crnogorskih crkvenih poglavara. Na kapitelima manastira nalazili su se razliiti ukrasi, a meu njima i grb Crnojevia (dvoglavi orao sputenih krila). Vana tekovina vladavine Ivana Crnojevia ogleda se u donoenju odreenih zakonskih akata, znaajnih za pravnu i kulturnu istoriju Crne Gore. U tom domenu istiu se Zakon i Hrisovulja Manastiru cetinjskom.Ivana Crnojevia naslijedio je njegov najstari sin ure ( 1490 - 1496 ). ure je vei period svoje vladavine vodio realnu politiku , budui da je uvidio da se teko moe osloboditi od vazalnog poloaja prema turskoj vlasti. Politiki zaokret napravio je 1496. godine , kada je pruio podrku ambicioznom planu fran-cuskog kralja Karla VII o podizanju ustanka u Albaniji kojim bi bila zbaena turska vlast. Turci su saznali za ovaj plan, kao i za urevo opredjeljenje, pa su naredili crnogorskom vladaru da doe u Carigrad ili u roku od tri dana napusti Crnu Goru. urae je odabrao izgnanstvo, to je 1496. godine, uzrokovalo kraj vazalnog statusa Crne Gore, kada je kao zasebna oblast dola pod jurisdikcijom skadarskog sandak


- bega. Otpoelo je dugotrajno razdoblje turske vlasti u Crnoj Gori, osim podruja Cetinjskog polja i blie okoline.

4.1.3. Cetinje u doba mitropolita iz raznih plemena

Na Cetinju je, uprkos uspostavljanju turske vlasti, bila jako ouvana svijest o dravnom i politikom jedin-stvu Crne Gore. U njenom podlovenskom dijelu iznjedren je pokret za nacionalno osloboenje i obnav-ljanje dravne nezavisnosti. Tu su bile najsvjeije sentimentalne asocijacije na dinastiju Crnojevia, a i turska vlast se najslabije osjeala. Embrion dravotvornog pokreta u Crnoj Gori predstavljaju dvije institucije: Opti Crnogorski zbor i Cetinjska mitropolija. Opti crnogorski zbor je odluivao o svim vanim problemima iz ivota crno-gorske plemenske zajednice. Sastajao se jednom godinje, preteno ispred Cetinjskog manastira . Na ovim skupovima tokom XVI I XVII vijeka obino je prisustvovalo oko dvije hiljade ljudi. Pored Opteg crnogorskog zbora funkcionisao je Glavarski zbor u kojem su imali uea izabrani predstavnici svih ple-mena.Crnogorska mitropolija je bila najvrjedniji uvar dravne tradicije Crnojevia. Uz podrku Mletake repub-like, cetinjski mitropolit je u XVII vijeku postao i politiki voa svog naroda. U odnosu na Glavarski zbor, cetinjski mitropolit je kao politika linost bio u prednosti i zbog toga to je imao stalno sjedite i dese-tak monaha koji su inili njegov - inovniko administrativni aparat. Ve prvih godna XVIII vijeka, cetinjski mitropoliti e postati vladari Crne Gore. Oni su od tada i duhovni i svjetovni gospodari Crne Gore. Oslobodilaka borba crnogorskog naroda uslovila je da podlovenska Crna Gora doeka zavretak More-jskog rata (1699) potpuno slobodna od turske vlasti . Ta slobodna teritorija prostirala se izmeu Lovena, rijeka Zete i Morae, Skadarskog jezera i Patrovake gore.

4.1.4. Period dinastije Petrovi

Jasna profilacija crnogorskog dravotvornog pokreta promovisana je u vrijeme vladavine mitropolita Danila (1697 - 1735), utemeljivaa dinastije Petrovi. Cetinjski mitropolit je valjano procijenio da je neplaanje poreskih dabina turskoj vlasti samo sekundarni cilj crnogorske borbe. Ideal kome je permanentno teio bilo je dobijanje dravne i politike nezavisnosti Crne Gore . Sticanje dravne nezavisnosti bilo je u centru politikog djelovanja i mitropolita Vasilija Petrovia (1744 - 1766). Ovaj poduhvat namjeravao je da ostvari uz snaan oslonac na Rusiju . Optecrnogorsku ideju rasplamsao je i sproveo u djelo cetinjski mitropolit Petar I Petrovi Njego (1784 - 1830). Petar I je bio odluan u namjeri da pomogne brdskim plemenima (Bjelopavlii i Piperi) na koje je skadarski vezir 1796. pripremao vojniki pohod. Crnogorci su 1796. godine u Martiniima i na Krusima nanijeli teak poraz turskoj vojsci. Poslije ovih pobjeda, u okrilje Crne Gore ule su oblasti Bjelopavlia i Pipera. Petar I je za vrijeme svoje vladavine uspio da 1820 . godine Crnoj Gori pripoji jo dvije plemenske oblasti Rovca i Morau.Na inicijativu Petra I, skuptina narodnih glavara je u oktobru 1798. prihvatila odluku o formiranju central-nog suda - Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog . To je bio prvi organ nadplemenske vlasti u Crnoj Gori. Iste godine donesen je i Zakonik koji je sadrao 16 lanova, a dopunjen je 1803.godine. Proklamovan-jem ovog zakonskog spomenika stvorena je podloga crnogorskog pravnog sistema u novom vijeku. Proces uvrivanja dravne vlasti nastavljen je i u vrijeme vladavine Petra II Petrovia Njegoa (1830 - 1851). Na Cetinju je 2. X 1831. godine, zbor crnogorskih glavara donio odluku o ustanovljenju Praviteljstvujueg senata crnogorskog i brdskog koji je nazvan i Crnogorski senat. Senat je imao sudsku i izvrnu vlast.Mitropolita Petra II naslijedio je njegov sinovac Danilo Stankov Petrovi (1852 - 1860). Danilo je uspostavio


novi, svjetovni oblik vladavine. Unaprijedio je pravni poredak u Crnoj Gori. Pravni spomenik poznat pod imenom Zakonik Danila prvog knjaza i gospodara Crne Gore, usvojen je na glavarskoj skuptini na Cetinju 1855. godine. Zakonik je imao 95 lanova, kojima su obuhvatnije ureeni drutveni odnosi nego u Zakonu Petra I.Knjaz Danilo je crnogorskim vojnim pobjedama prikljuio jo jedan podvig. Crnogorci su u maju 1858. go-dine, u reonu Grahovca, nanijeli Turcima strahovit poraz . Velike sile su nakon ove bitke primorale Osman-sko carstvo da pristane na razgranienje s Crnom Gorom. Meunarodno priznata granina linija izmeu Crne Gore i Turske utanaena je krajem 1858. godine, na konferenciji ambasadora velikih sila u Cari-gradu. Ova konferencija predstavlja znaajan iskorak u naporima Crne Gore za sticanje meunarodnog priznanja. Nakon ubistva knjaza Danila u Kotoru 1860. godine, zapoinje viedecenijsku vladavinu knjaza - kralja Nikole (1860 - 1918) odlikovalo je i sprovoenje niza reformi koje su imale za cilj da modernizuju autarhino crnogorsko drutvo. Knjaz je posebnu panju obraao i na teritorijalno proirenje Crne Gore. Crnogorska vojska je u ratu 1876 - 1878. izvojevala nekoliko velianstvenih pobjeda ( Vuji Do, Fundina ) i oslobodi-la vie gradova. Na Berlinskom kongresu, odranom juna - jula 1878. godine, velike sile su potvrdile ve odavno steenu crnogorsku nezavisnost . Poslije Berlinskog kongresa, Crna Gora se vie nego dvostruko teritorijalno proirila . Njena povrina iznosila je 9. 475 km2. Cetinje je kao prijestonicu meunarodno priznate drave prihvatilo veliki broj diplomatskih predstavnika iz raznih zemalja. Tanije, 11 drava je otvorilo svoja diplomatska poslanstva, a dvije zemlje svoja konzu-larna predstavnitva . Crna Gora je 1905. godine, dobila svoj prvi Ustav. Pet godina kasnije (1910) proglaena je za kraljevinu, a knjaz Nikola za kralja. Uveanje dravne teritorije u razdoblju 1878 - 1880, nije prema opravdanom miljenju zvaninog Cetinja, zaokruivalo dravni i nacionalni prostor Crne Gore. Crna Gora je u Balkanskim ratovima uveala svoju teritoriju za 4.958 k m. To je bila skoro polovina njenog dravnog prostora nakon Berlinskog kongresa. Povrina Crne Gore iznosila je 14.433 k m. Crnogorski dravotvorni pokret, usmjeravan i rasplamsavan sa Cetinja, bio je na vrhuncu svoje moi.

4.1.5. Cetinje u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca / Jugoslaviji

Kraj Prvog svjetskog rata Crna Gora doekala je u krajnje neobinom kontekstu. Ona je bila okupirana od strane saveznikih vojski: francuskih, engleskih, italijanskih, amerikih i srpskih trupa. Srpske jedinice bile su naajbrojnije i rasporeene su u unutranjosti Crne Gore. U Crnoj Gori postojalo je vidno raspoloenje stanovnitva za stvaranje jugoslovenske drave. Ali, oko naina ujedinjenja vrlo brzo su izbila prva neslaganja. Sljedbenici uslovnog ujedinjenja na Cetinju isticali su svoju politiku maksimu na sledei nain: Mi smo za to da u Jugoslaviji uu Crna Gora i Srbija bratski ruku pod ruku i ravnopravno . Srpska vlada i njena vojska nijesu nita preputali sluaju u cilju ostvarenja projekta sjedinjenja Crne Gore Srbiji. Velika narodna skuptina je sazvana u Podgorici a ne na Cetinju poto se znalo da su crnogorska prijestonica i njena okolina uporite protivnika bezuslovnog ujedinjenja.Velika narodna skuptina u Podgorici je otpoela sa radom 24.novembra 1918. Zasijedala je do 29.no-vembra 1918. Skuptinska zasijedanja odravana su u zgradi Monopola, oko koje se nalazilo odjeljenje srpske vojske. Glavne odluke na Podgorikoj skuptini donijete su na II redovnoj sjednici od 26.novembra 1918.godine. Dvije najvanje odluke glasile su: 1. Da se kralj Nikola I Petrovi Njego i njegova dinastija zbacisacrnogorskogprijestola;2.DaseCrnaGorasbratskomSrbijomujediniujednudravupoddinasti-jom Karaorevia te tako ujedinjena stupi u zajedniku Otadbinu naeg trolanog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.


Odluke Podgorike skuptine bile su nelegalne i nelegitimne. Skuptina je organizovana mimo svih pravila legalnog procesa. U vrijeme njenog odravanja egzistirala je crnogorska drava koja je imala meunarodno-pravni legitimitet i kontinuitet.Karakter i sadraj ujedinjenja proklamovanog na Velikoj narodnoj skuptini proizveo je velilko nezado-voljstvo kod jednog dijela Crnogoraca, posebno Cetinjana. Nezadovoljstvo je bilo uveano i zbog baha-tosti i iskljuivosti srpskih trupa u Crnoj Gori. Navedeni razlozi determinisali su pripreme za otpoinjanje oruanog ustanka . Sutina ustanikog plana, utvrena 26. decembra 1918. u selu Bokovu, sastojala se u zauzimanju Cetinja.Do sukoba na Cetinju dolo je 6.januara 1919. godine. Ustanici su raspolagali sa oko 1.500. boraca kojima se suprostavilo 887 ljudi. Ustanici su se brzo pribliili Cetinju, ali su bjelai otvorili estoku paljbu. Odbrana Cetinja je upotrijebila i artiljeriju. Takav odgovor izazvao je konfuziju u redovima ustanika. Oni su u podne bili gotovo razbijeni . Neorganizovanost i stihija pratile su djelovanje ustanike vojske koja je pretrpjela vie poraza na raznim sektorima. Sukobi su definitivno prestali 14. januara 1919. godine. Dio ustanika je pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, znaajan dio se odmetnuo u umu, a jedan dio se sklonio u Italiju.Crna Gora je u Kraljevini SHS / Jugoslaviji bila agrarno nerazvijeno podruje na kojem je preovladavo sitni posjed. Bila je saobraajno izolovana bez direktnih komunikacija sa zaleem. Crna Gora je bila kulturno zaostala sredina sa visokim procentom nepismenog stanovnitva.Cetinje je bilo sjedite Zetske Banovine i kao regionalni centar , toga perioda, bio je meta naseljavanja bro-jnih administativnih, vojnih, zanatskih i trgovakih porodica iz mnogih krajeva Kraljevine SHS, ije prisustvo je uticalo na arhitekturu starog jezgra Cetinja.Za razliku od ostalih politikih partija (radikali, demokrate, zemljoradnici) Crnogorska stranka ili stranka crnogorskih federalista bila je jedina samostalna politika organizacija u Crnoj Gori. Cetinjski kraj je bio uporite ove organizacije. Crnogorski federalisti su se gorljivo zalagali za federativno preoblikovanje drave u kojoj bi Crnoj Gori bio obezbijeen ravnopravan status . Komunistika partija u Crnoj Gori razvijala se kao sastavni dio centralizovane jugoslovenske partije. Bila je prva politika snaga koja je posjedovala organizovan partijski aparat u Crnoj Gori. Na Cetinju je ve 1920. bilo 226 redovnih lanova KPJ. Komunisti su estoko osuivali koncept jugoslovenskog unitarizma te su pri-hvatili lenjinski princip o samoopredjeljenju naroda. Tek e tridesetih godina XX vijeka komunisti podrati koncept ouvanja teritorijalnog integriteta jugoslovenske drave i njenog federalnog preureenja, u ko-jem bi Crna Gora bila zasebna federalna jedinica. KPJ je bila i jedina politika grupacija koja je prepoznavala i respektovala nacionalnu individualnost Crnogoraca.

4.1.6. Cetinje u oslobodilakom ratu

Na dan kapitulacije jugoslovenske vojske u Drugom svjetskom ratu, 17.aprila 1941. Crnu Goru su okupi-rale italijanske trupe. U novonastalim okolnostima jedino su organizacije KPJ nastavile svoje djelovanje na pripremanju otpora okupatoru. U tome je posebno prednjaila partijska organizacija na Cetinju. Jo u toku aprilskog rata 1941. cetinjski komunisti su organizovali izvlaenje oruja iz svih vojnih skladita u gradu.Poslije opsenih priprema, 13 jula 1941. otpoeo je ustanak crnogorskog naroda. Ustanak je najprije buknuo u cetinjskom i barskom srezu. Cetinjski ustanici su ve 13. jula 1941. oslobodili itavu teritoriju sreza, osim Cetinja i Njegua. Ustanike jedinice nijesu mogle da odole pritisku mnogobrojnijeg neprijatelja kome je obilato pomagala i avijacija . Crna Gora je sredinom svgusta 1941. bila reokupirana. I u najteim trenucima Cetinje je bilo istinski privreno oslobodilakom pokretu u svim fazama njrgovog raz-voja. Takvo opredjeljenje manifestovalo se u politikom , ekonomskom i obavjetajnom domenu. Posebno se afirmisala organizacija narodnooslobodilakog fronta (NOF) koja je pored ekonomskog karaktera imala i politiko obiljeje.


Na zasijedanju crnogorske antifaistike skuptine narodnog osloboenja (CASNO ) koje je odrano 13 jula 1944. donijeta je odluka od istorijskog znaaja. Zasigurno, najvanija je bila odluka prerastanja CASNO-a u vrhovno, zakonodavno i izvrno tijelo Crne Gore. Ova odluka definie novi dravno - pravni status Crne Gore u zajednikoj dravi jugoslovenskih naroda. Ovim je Crna Gora, nakon 26 godina, povratila svoju dravnost, dodue u okviru jugoslovenske federacije.Kljune operacije za osloboenje Crne Gore zapoete su u jesen 1944. Cetinje je 13.novembra 1944. u etiri asa bilo osloboeno. Cjelokupna teritorija Crne Gore osloboena je 3.januara 1945.godine.Cetinjani su u oslobodilakom ratu 1941- 1945. nastavili da ispisuju slavnu istoriju svog grada. U partizans-kim jedinicama sa cetinjske teritorije borilo se 4. 965 boraca. Cetinjska optina dala je 49 narodnih heroja. Zbog ovakvog patriotizma, Josip Broz Tito, predsjednik Jugoslavije, godine 1975. je dodijelio gradu Cetinju orden narodnog heroja povodom tridesetogodinjice osloboenja zemlje.

4.1.7. Cetinje u socijalistikoj Jugoslaviji

U socijalistikoj Crnoj Gori dolo je do velikih promjena osnovnih funkcija Cetinja. Ono vie nije bilo glavni politiki i administrativno-upravni centar Republike Crne Gore. Te funkcije je od 1946. Godine preuzeo Tito-grad. Ubrzo su uslijedile znaajne drutveno-ekonomske transformacije. Cetinje je umjesto nekadanjih politiko- diplomatskih, administrativno-upravnih, kulturno-prosvjetnih poelo da razvija nove djelatnosti, prvenstveno industrijsku.U vrijeme velike politike krize koja je poetkom devedesetih godina XX vijeka zahvatila SFRJ, crnogorske vlasti su podrale politiku oficijelnog Beograda. Srpske vlasti su pod platom ouvanja jugoslovenske fed-eracije, u stvari, teile formiranju velike Srbije. Barjak otpora protiv takve politike u Crnoj Gori najjae se razvio na Cetinju. Veliki broj Cetinjana, zadrao je politiku memoriju svoje drave i sve glasnije je isticao zahtjev za njegovanje kulturno - istorijske tradicije svog naroda. Proirili su ga htjenjem za dravnu nezavis-nost Crne Gore, kao odgovor na raspad Jugoslavije. Na Cetinju su organizovani mnogi protesti i antiratni mitinzi. 4.1.8. Cetinje u Saveznoj Republici Jugoslaviji i Dravnoj zajednici Srbija i Crna Gora

Poslije raspada SFRJ 1991. godine, stvorena je od Srbije i Crne Gore 27.aprila 1992. godine Savezna Re-publika Jugoslavija kao dvolana federacija. Crnogorske vlasti postepeno prepoznaju znaaj Cetinja za ouvanje nacionalnog i dravnog identiteta Crne Gore . Cetinje je na osnovu Zakona o prijestonici, donije-tog 29. decembra 1993. godine, proglaeno Prijestonicom Crne Gore. Crnogorska vlada je 1997. godine, napravila radikalan otklon od pogubne politike oficijelnog Beograda. Ne zadugo (2001) definisala je svoj nacionalni i dravni program. Njegova sr ogledala se u obnavljanju crnogorske dravnosti.

4.1.9. Cetinje nakon obnavljanja nezavisnosti Crne Gore

Na referendumu, odranom 21. maja 2006. godine, obnovljena je (nakon 88 godina) dravna samostalnost Crne Gore. Ogromna veina graana Cetinja glasala je za nezavisnost svoje zemlje.

4.2.NainivotanaCetinjuodsredineXIXvijekadoISvjetskograta O Cetinju je puno pisano, uzgredno ili tematski, razmatrani su i opisivani obiaji, arhitektura, kulturni i javni ivot, pozorini ivot, zatim privredni i socioloki ambijent i skoro nema aspekta drutvenog ivota


koji nije savremeno zabiljeen ili propraen i u irim okvirima, ili pak naknadno istraivan, prouavan i na odgovarajui nain publikovan. Meutim, ne postoji sintetika studija koja bi predstavljala socijalnu istoriju grada, pogotovo ne za cijeli period trajanja grada kao urbanog mjesta do dananjeg dana.Nain ivota se moe najbolje sagledati kroz razvoj lokalne uprave, drutvenog ivota i urbanog razvoja grada.Razvoj lokalne uprave, odnosno lokalne administracije na Cetinju poinje 1880. godine i to na temelju administrativne mjere, odnosno naredbe Knjaza Nikole. injenica je da je ovo prvi oblik lokalne uprave u Knjaevini Crnoj Gori i predstavlja vododjelnicu u dotadanjem nainu upravljanja. Jako bitnim momen-tom se smatra formiranje lokalne uprave, jer se ona poklapa sa poetkom urbanistikog i drugog razvoja grada. Takva lokalna uprava koju su inili odbornici, koji su imali i svoja konkretna zaduenja i u izvrnoj vlasti, imala je i predsjednika Optine i upravitelja varoi Cetinja. Lokalna uprava je donosila administrativne mjere koje su se ticale svih aspekata gradskog ivota, od regu-lisanja saobraaja, izgradnje ulica, odravanja komunalnog reda i istoe, regulisanja pitanja vodosnadbi-jevanja grada, ureenja grada u odreenim sveanim prilikama, ureenja pitanja urbanizacije, otvaranju zanatskih, trgovakih, ugostiteljskih objekata itd. Graani Cetinja su putem poreza i raznih doprinosa, obezbjeivali sredstva za ove djelatnosti.Drutveni ivot druge polovine XIX vijeka i poetak XX, ispisuju brojni kurioziteti tog vremena. Posebno je bila razvijena grafiko-tamparska industrija. U crnogorskoj prijestonici radile su etiri tamparije: Dravna (od 1858), Cetinjska itaonica (1884-1896), Ministarstva vojnog (1903-1916) i tamparija Antona Rajnvajna (1912-1930). Cetinje dobija 1869. godine prvu telegrafsku liniju na Balkanu, godine 1873. prvu bolnicu, a prvu knjiaru 1879. godine. Prva organizacija Crvenog krsta u junoslovenskim zemljama formirana je na Cetinju 1875. godine, dok je u ovom gradu 1891. godine, prvi put uvedeno osmosatno radno vrijeme na prostorima koji pripadaju Junim Slovenima.Godine 1900. Cetinje dobija prvi telefon, a tri godine kasnije i prvi automobil (otomobil). Uvodei 9. juna 1903. godine automobil u potanski saobraaj za prevoz putnika i robe, Crna Gora je bila prva drava Ev-rope koja je uvela ovo saobraajno sredstvo u potanski promet.Jo 1865. Godinr osnovana je fabrika vojne industrije, poznata pod imenom Vojna laboratorija. U njoj je izraivana municija i vrena opravka i prepravka puaka i drugog vatrenog oruja za potrebe crnogorske narodne vojske. Dvadesetak godina kasnije, pominje se fabrika za izradu peata i drugih proizvoda od kauuka. Parni mlin je podignut 1903. godine, a prva fabrika prehrambene industrije (radionica raznovrsne pate), radila je od 1905. godine do I svjetskog rata. Termocentrala, odnosno Elektrino preduzee, osnovano je 1910. godine. Elektrifikacija grada doputala je i mogunost korienja elektrine energije u industrijske svrhe nevelikog obima potronje. Istina, i prije izvrene elektrifikacije grada u njemu se razvijala prva industrija zanatskog ili industrijskog (maloserijskog) karaktera proizvodnje. U ovom periodu grad je dobio prve moderne sobraajnice zavretkom puteva Cetinje Kotor, Cetinje Ri-jeka Crnojevia Podgorica, Cetinje Virpazar, Cetinje evo Danilovgrad. Kulturnu biografiju Cetinja ispisivali su raznovrsni i bogati oblici institucionalizma i alternative i brojne forme kulturnog ivota na svim poljima u izrazitom intenzitetu i dinamici. Njego je jo 1834. godine, po-digao na Cetinju prvu crnogorsku svjetovnu kolu u slobodnom dijelu Crne Gore. U doba knjaza Danila na Cetinju radi uvena Petranovieva kola (Cetinjska kola) u kojoj je 1856. godine, predavana psihologija i antropologija, kao samostalni nastavni predmeti i to gotovo tri decenije prije konanog konstituisanja psi-hologije kao samostalne nauke u Evropi. Bogoslovija (Bogoslovsko uiteljska kola) osnovana je na Cetin-ju 1869. godine, kada i Djevojaki institut, Gimnazija 1880. godine, a Djetski sad (Djeji vrti) 1902/3., prva


predkolska ustanova u Crnoj Gori. Postojao je itav niz strunih i drugih kola privremenog ili povremenog karaktera, privatnih i dravnih, redovnih i veernjih. Mreu kolskih zavoda i ustanova inile su i strune kole poev od enske radnike kole knjaginje Jolande iz 1901. godine, pa do privatnih umjetnikih, u prvom redu muzikih kola iz 1910. god. Posebno poglavlje cetinjskog kolskog sistema ispunjavao je itav niz oblika vojnog kolstva. Dvije najpoznatije prosvjetne ustanove tog tipa bile su Artiljerska oficirska kola (1896-1899) i Nikolajevski kraljevski kadetski korpus, osnovan oktobra 1911. godine.Godine 1914. Cetinje je imalo est dnevnih listova, to nijesu mogle ni do danas da ostvare mnoge prijestonice.,meu kojima se posebno istiu Glas Crnogorca i Cetinjski vjesnik, zatim asopis moderne ori-jentacije Dan, a sve to u okviru veoma razvijene izdavake djelatnosti sa tradicijom od nekoliko vjekova. Kolika se panja pridavala procesu duhovne nadgradnje najbolje svjedoi podatak da je kuriozitetni i u ev-ropskim razmjerama raritetni Zakon o neprikosnovenosti kolskog asa na Cetinju primijenjen posljednje decenije XIX vijeka. itav niz kulturnih institucija nastaje na Cetinju u drugoj polovini XIX vijeka: Cetinjska itaonica (1868. god.), Pjevako drutvo (1871), Biblioteka (1879), Pozorite (1883), sa prvim predstavama u 1884. godini, mada su se forme pozorinog ivota ispoljavale i prije toga, Vojni muzej i Muzej (1893), Arhiv (1895), Pjevako drutvo Gorski vijenac (1894), Crnogorska vojna muzika (1871), Duga vojna muzika (1889), Drutvo za potpomaganje zanata i trgovine (1902), prvi foto atelje (1900), Zanatlijsko pjevako tamburako drutvo (1904), Prvo crkveno pjevako drutvo Njego (1909), dok su pokuaji formiranja lice-ja i visoke kole zagovarani jo 1889. godine. Treba napomenuti da su cetinjske srednje kole u tadanjim crnogorskim, pa i balkanskim prilikama faktiki bile najvie kole.Od jubilarne 1910. god. stalni repertoar pozorinog elektrokinematografa ispunjen je reprizom repertoara uvene pariske filmske kue Frres Pathy, vlasnika Komelijusa Hitnera, akademskog slikara. Na njegovom repertoaru je filmska produkcija ove uvene francuske kue i producenata i distributera Gaumonta, Nord-iska, Metro Goldwin Mayera i drugih, zahvaljujui emu je cetinjska filmska publika svoj estetski ukus kul-tivisala na najviim nivoima evropskog i amerikog artizma u sferi umjetnosti. Iste (jubilarne) 1910. Godine cetinjsko, dotad Knjaevsko, poslije (dis)kontinuiteta dugog 26 godina, postaje Kraljevsko crnogorsko nar-odno pozorite sa zadivljujuim obimom i kvalitetom teatarske produkcije u jednoj pozorinoj sezoni. Na dvoru prestolonasljednika Danila (Plavi dvorac) za dvorjane, diplomatski kor i aristokratiju, odnosno najvie elitne krugove iz prijestonikog det-seta daju se predstave u okviru oficijelnog i alternativnog dvorskog pozorita. Na ovom i vladarskom dvoru funkcionie dvorski elektrokinematograf (bioskop). Drutvo cetin-jske itaonice, osnovano 1912. godine, imalo je 217 lanova i primalo putem razmjene preko 70 asopisnih publikacija iz svih krajeva Evrope i ostalih kontinenata.U intelektualnim krugovima Cetinja i kulturnoj eliti djeluju u ovom vremenu povremeno, a neki stalno, bro-jni istaknuti nauni i kulturni radnici. U diplomatskim predstavnitvima na Cetinju odvija se ivot visokog stila, vri popularizacija svojih obiaja, upranjavaju tradicionalne zabave kao sveane igre, a mnoge od njih kao boina zabava fei of clock, tenis na travi lawn tennis, vatrometi, osvjetljenja, scenske imitacije ivotinja, pozorine radionice, eksperimenti, scenski prikazi dramskih djela (meu kojima se posebno is-ticao u interpretaciji diplomatskog kora Labiev komad Emrassion nous Fouleville) plijenili su znatielju i panju kako dvorskih i diplomatskih krugova, tako i najviih slojeva prijestonikog drutva, brojnih putopi-saca, ekskluzivnih turista i gostiju. U ekskluzivitetu, pompi i svearstvu prednjaili su ispred diplomatsko-re-zidencijalnog kora u obije dvorske palate dvorjani i vladarski dom sa poslugom i svojom institucionalizova-nom dvorskom vojnom i civilnom kuom. Parade, prijemi, balovi, kostimirani balovi, igranke sa kotiljonom, dinei, soarea, vatrometi i osvjetljenja grada, brojne sveanosti, vrtne zabave, predstave, izlobe, koncerti, iluzinistika varijetea i druge forme dvorske kulture ispunjavale su gotovo svakodnevno bitisanje vladara, prestolonasljednika i njihovog okruenja. Bilijar, ah, makao, narodne i sportske igre, loptanje, skokovi u daljinu sa zagonom i bez zagona, penjanje, rvanje, tranje, buanje, streljatvo, lov, planinarstvo, bacanje kamena s ramena, maevanje, vjebe s pukama, gimnastika, klizanje (tociljanje), smuarstvo (skijanje),


tenis, biciklizam, automobilizam, sokolstvo, skautizam, tjelesno vaspitanje i od 1913. godine fudbal kao sportske discipline i grane upotpunjavaju lepezu ivotnih djelatnosti graanstva. Razvija se duh olimpizma, a 1896. god. Crna Gora pokuava da uestvuje na prvim modernim Olimpijskim igrama u Atini. Cetinje dobija golf 1906. godine, gotovo pola vijeka prije bilo koje od junoslovenskih zemalja, a atraktivni sketin rink (klizanje na koturaljkama) kao trei grad u Evropi, odmah poslije Londona (Engleska je postojbina ovog sporta) i Odese, tako da je u sklopu jubilarnih sveanosti 1910. godine, na visoke goste, vladare i krunisane glave sve ovo djelovao kao prvorazredna senzacija. Pored bogate kulturne, diplomatske, dvorske i sportske dimenzije, Cetinje razvija jo neke znaajne funkci-je. Poslije Njegoeve Prve crnogorske zalonice iz 1838. god. Cetinje 11. novembra 1864. dobija svoju Drugu crnogorsku zalonicu, a kasnije, za kratko vrijeme i tri novana zavoda, od kojih se posebno istie Crnogo-rska banka. Godine 1905. Crna Gora i Cetinje dobijaju svoju nacionalnu valutu, perper. Progres i napredak se osjeao u svemu, i bio je, ini se, posljedica snanog mirnodopskog razvoja, u ijih tri i po decenije se manifestovala e za ivotom, za stvaranjem svih vrsta dobara, koja su vjekovima onemoguavana stalnom borbom za slobodu i opstanak. Kompletan procvat ogledao se, kako biljei Isidora Sekuli, u odravanju ivota visokog stila. Na Cetinju, kao sreditu politikog i intelektualnog ivota, prirodno, i pismenost je bila na mnogo viem nivou nego u drugim mjestima Crne Gore. Prema zvaninim podacima, u gradu je 1911. godine bilo 89% pismenih mukaraca i 39% pismenih ena.Uporedo sa irenjem grada i porastom broja stanovnika u njemu, sve vea panja poklanjala se infrastruk-turnim objektima. Mijenjala se, osavremenjavala i modernizovala urbanistika fizionomija grada, naroito u posljednjih nekoliko decenija XIX vijeka. Ureuju su ulice, djelimino trotoari, sreuju se kunete (otvoreni atmosferski kanali) u jednom dijelu grada, izgrauje se moderna pijaca Balia Pazar, podiu se i osnivaju dva parka-Dvorski i Optinski. Teritorijalnim irenjem grada, prema sjeverozapadu formira se dio grada Nova Varo. Groblje kod Vlake crkve, koje je 70-tih godina XIX vijeka bilo na kraju grada, sada se nalo u njegovom sreditu i postajui tijesno, navelo je gradske oce da 1894. godine ozidaju crkvicu Kapelica u Donjem Kraju, sa ureenim prostorom za gradsko (varoko) groblje. Podizanje i ureivanje Cetinja s kraja XIX i poetka XX vijeka nastavljalo se sve ubrzanijim i dinaminijim intenzitetom. Rezidencijalna zdanja austro-ugarskog, italijanskog, francuskog, engleskog poslanstva u prvom redu podiu oko svojih zgrada parkovski ureene hortikulturne povrine. Niu nova dravna zdanja i brojna nadletva usljed irenja knjaevske administracije. Adaptira se, gradi i izgrauje niz atraktivnih privatnih zdanja, vila i rezidencija, od kojih neka i veoma komforna, sa po petnaestak i dvadesetak stambenih prostorija. Zahuktalu gradnju i graditeljski elan pratio je proces ozelenjavanja, hortikulturne ekspanzije i poumljavanja neposredne oko-line i vrleti oko grada.

VRIJEDNOSTI ISTORIJSKOG JEZGRA CETINJA 5


5

5. vrIjednoStI zatIenog podrUja IStorIjSkog jezgra CetInja

5.1. Kulturne vrijednosti

Kontinuitet kulturnog razvoja Cetinja moe se pratiti kroz sauvanu nepokretnu, pokretnu i nematerijalnu kulturnu batinu, na kojoj su sve generacije ostavljale manje ili vie prepoznatljiv trag. Kulturne i istorijske vrijednosti ovog podruja, bile su temelji kreativnog pokretanja kroz mnoge vjekove. 5.1.1.Kulturna batina

Raznovrsnost kulturne batine Cetinja, kroz koju se iitava istorija ovog prostora, dokaz je specifinog kulturnog miljea. Kulturna batina Cetinja je simbioza neprocjenjivih materijalnih i duhovnih vrijednosti urbanistiko-arhitektonskih i kulturno-umjetnikih vrijednosti, koje se meusobno proimaju i uslovl-javaju, inei neraskidivo jedinstvo tradicionalne i eklektike arhitektura XIX vijeka, s jedne stane, i bo-gatstva Riznice Cetinjskog manastira, umjetnikih zbirki cetinjskih muzeja, knjinog i dokumentacionog fonda cetinjskih biblioteka i arhiva, s druge strane. Sve je to uslovilo da upravo na Cetinju budu smjetene najznaajnije institucije iz oblasti kulturne batine Crne Gore, to se moe smatrati izvanrednim vrijednos-tima i potencijalima Cetinja.

5.1.1.1.Nepokretnakulturnabatina

Osnovne spomenike vrijednosti Istorijskog jezgra Cetinja predstavljaju jedinstven sklad par-kovskih povrina, geometrijski pravilne urbane strukture i reprezentativnih javnih objekata, nastalih u veoma kratkom vremenskom periodu. Kompaktno urbano tkivo, koje se formira nezavisno od nukleusa Manastira i Biljarde, predstavlja pravilnu gradsku strukturu. Kue su skladne i skromne, formirane i dimen-zionisane sa osjeajem za mjeru, uz potovanje urbane matrice, ali i dobrih obiaja gradjenja. Kontrast ovoj skromnoj ali definisanoj urbanistikoj matrici predstavljaju reprezentativna zdanja javnih objekata i ambasada. Ovi objekti, tretirani i kao pojedinano zatieni spomenici kulture, sa raznorodnim, ali savre-menim stilovima i nainima gradnje, donijeli su u Cetinje evropski duh, uklopljeni u parkovske komplekse, predstavljaju sklop jedinstvenih vrijednosti. U skladu sa Zakonom o zatiti spomenika kulture, na teritoriji grada Cetinja locirano je ukupno 30 zatienih nepokretnih spomenika kulture (ukljuujui Mauzolej Petru II Petroviu Njegou), od ega je 25 locirano unutar spomenike cjeline, Istorijskog jezgra Cetinja, razvrstani u tri kategorije.

NepokretnispomenicikultureIkategorijesu1. Biljarda2. Cetinjski manastir sa crkvom Roenja Bogorodice 3. Dvorac kralja Nikole 4. Ostaci manastira Crnojevia na ipuru 5. Vladin dom - zgrada vlade bive Kraljevine Crne Gore 6. Zetski dom

NepokretnispomenicikultureIIkategorijesu1. Bolnica Danilo I2. Dvor prijestolonasljednika Danila - Plavi dvorac3. Dvorska crkva, ipur4. Englesko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori5. Francusko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori


5


6. Grob Vladike Danila na Orlovom kru7. Reljef Crne Gore 8. Rusko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori9. Vlaka crkva10. Zgrada arhiva Crne Gore11. Apoteka u Njegoevoj ulici br. 17.

NepokretnispomenicikultureIIIkategorijesu1. Grand hotel Lokanda2. Mlin Ivana Crnojevia 3. Spomenik potopljenim dobrovoljcima kod Medove - Lovenska Vila 4. Tablja 5. Tursko poslanstvo u bivoj Kraljevini Crnoj Gori6. Zgrada prve crnogorske banke7. Zgrada biveg Vojnog stana8. Zgrada biveg djevojakog instituta Carice Marije

Urbanistiko - arhitektonske vrijednosti

Razmatrajui jedinstven razvoj Cetinja kao grada-prijestonice najmanje nezavisne drave svog vremena u Evropi, potrebno je razumjeti istorijski kontekst njegovog naglog procvata. Faze razvoja grada (Prilog: Mapa 2) ine periodi od prvobitnih tragova ivota i naseljavanja, do podizanja dvora i manastira Ivana Crnojevia (1482), do 70-tih godina XIX, do poetka I svjetskog rata, te izmeu dva rata. Nakon Grahovake bitke (1858), koja predstavlja prekretnicu u razvoju crnogorske drave, dolazi do naglog razvoja grada i do podizanja nekoliko reprezentativnih objekata kao to su Lokanda, Knjaev dvor, Djevojaki insitut, bol-nica Danilo I. Do 1870. godine, kada je donjeta uredba o zabrani pokrivanja kua slamom, formirano je urbano tkivo grada, uz stalni porast broja stanovnika. Nakon Berlinskog kongresa 1878.godine nastupa pe-riod procvata. Poinje gradnja ambasada i grad poprima odlike prijestonice. Postavljen je vodovod, formira se Bajova ulica. Prijestonica dobija ureene parkovske povrine, Kraljevsko pozorite, prvi vodovod, Vojni stan, Dvorac prestolonaslijednika Danila, te reprezentativni objekat Austrougarskog poslanstva. U prvim godinama 20. vijeka grade se objekti Ruskog, Italijanskog, Francuskog i Engleskog poslanstva, kao i Vladin dom. Godine 1910. Cetinje dobija elektrino osvjetljenje, postaje znaajno sredite urbane kulture Crne Gore i time se Istorijsko jezgro Cetinja, uz evropski duh koji prevladava u gradu, kompletira u urbanistikom smislu. Kasnije gradnje i intervencije, svaka u skladu sa specifinim zahtjevima i situacijom, u najveoj mjeri predstavljaju dopunu i logian slijed ve definisanih urbanih i arhitektonskih vrijednosti.


5

Mapa 2.


5


I.CetinjskopoljedoXVvijeka

Najstariji materijalni tragovi ljudskog postojanja i stvaranja locirani su u Koronjini, peini u bliem zaleu Cetinjskog polja i datiraju jo od praistorije, a ostaci naselja gradinskog tipa i humki na isturenim uzvienjima, kao to je Orlov kr, krka ili prostor iznad Cetinjskog manastira, vezuju se za gvozdeno doba. Uoeni su i nalazi helenistike keramike.Na prelasku XIV u XV vijek, datacijom steka ispred Vlake crkve i njenim pomenom iz 1450. godine, moemo govoriti o stalnom naselju, gdje su kue locirane po obodu polja, a prostor Cetinjskog polja, Donjeg Polja, Donjeg Kraja i Bajica korien za obradu i ekonomski opstanak. U sljedeoj fazi kue se lociraju u blizini dvorca i manastira Crnojevia, potom manastira Petrovia, Sionice i Biljarde.

II.RazvojgradaodXVdodrugepolovineXIXvijeka

Na Cetinju je u XV vijeku, osim Dvorca, Manastira i Vitine ulice, koja se spominje u povelji Ivana Crnojevia, postojao odreeni broj stambenih objekata, izgraenih u formi naselja.. Tana lokacija i forma naselja st-ambenih objekata vlastele i dravnih inovnika nije poznata, ali se moe pretpostaviti da su bili izgraeni u polju u blizini Manastira ili u blizini naselja Medovina, nadomak Dvorca. U turskom defteru iz 1521. godine, koji je moglo bi se rei prvi popis stanovnitva Crne Gore, meu up-isanim naseljima je i selo Cetinje, sa etiri mahale i 83 kue. Nakon puna dva vijeka, 1810. godine Viala de Somjer biljei da Cetinje ima 70 kua, uzimajui u obzir vjero-vatno i sve seoske kue u Polju.Postoje sauvani podaci o gradnji privatnih kua za vrijeme vladavine Petra II Petrovia Njegoa. Go-dine 1832. sagraena je prva privatna kua namijenjena za krmu. U blizini Biljarde sagraena je kua za Njegoevog uitelja francuskog jezika Antida ioma. U tom periodu izgraene su i dvije kue, jedna pored druge u nizu, na lokaciji preko puta dananjeg Dvora kralja Nikole, na koje su se kasnije nadovezivale druge kue, formirajui ulini niz.Od Manastira i Njegoeve Biljarde Cetinje se postepeno irilo u ravni polja, pratei pritom pravce glavnih puteva koji su odatle vodili, jedan prema Rijeci Crnojevia prema istoku, i drugi, skoro upravno na ovaj, prema sjeverozapadu, u pravcu katuna na padinama Lovena. Tu, na raskru puteva, zaeo se istorijski centar grada. Na planu Cetinja iz 1860. godine vidljivo je da osim Manastira, Biljarde i crkve na ipuru postoji formirano naselje uz dvije ulice: Dvorsku u pravcu istoka i Katunsku u pravcu sjeverozapada. Na ukrtanju ovih dviju ulica formirao se trg na kome se nalazilo stablo i bunar. Naselje su formirale 34 kue graene u nizu, uz dvije ulice, naslanjajui se zabatnim zidom jedna na drugu. Katunska ulica (kasnije Njegoeva), koja je nastala na pravcu glavnog puta prema Lovenu, postaje okosnica strukture grada.

ArhitekturaCetinjadodrugepolovineXIXvijeka

Vlaka crkvaVlaka crkva je najstarija sakralna graavina koja se pominje na Cetinju. Posveena je Roenju Bogorodice i u sadanjem obliku datira iz 1864. godine. Meutim, postojea crkva je nastala na mjestu starije koja se pominje jo 1450. godine. Vlaku crkvu su podigli stoari (Vlasi), koji su u Podlovenskom docu-Cetinjskom polju imali svoje katune, a najvjerovatnije i stalna stanita prije podizanja dvora i manastira Crnojevia. Prvobitna crkva je bila sagraena od plota i koeva, opletena pruem oblijepljenim blatom, a potom je u tri navrata prepravljana, da bi konaan izgled dobila 1864.godine. Na osnovu venecijanskog novia iz XV vijeka, naenog u temelju apside manjeg sakralnog objekta, otkrivenog ispod poda dananje Vlake crkve,


5

moe se zakljuiti da je jedna od obnova izvedena u XV vijeku. 1864. godine crkva je iz osnova sazidana i proirena u odnosu na prvobitnu graevinu. Tom prilikom su u temeljne zidove objekta ugraeni steci koji su se nalazili u neposrednoj blizini crkve. Ograda oko crkvene porte postavljena 1897. godine je sainjena od 1544 cijevi puaka zaplijenjenih od Turaka u bitkama na Grahovcu, Vuijem dolu i Fundini. Crkva je vjerski aktivna.

Dvor Ivana CrnojeviaPodizanje Dvora Ivana Crnojevia 1482. godine vezuje se za formalno osnivanje Cetinja i formiranje nove crnogorske prijestonice. Dvor Ivana Crnojevia nije sauvan, a nalazio se na mjestu dananjeg Cetinjskog manastira. U dvoru se stalno ivjelo samo etrnaest godina. Ve krajem 1496. godine ura Crnojevi je napustio Cetinje, nakon ega je dvor zapustio. Njegovi ostaci jo su bili dobro vidljivi sredinom XVII vijeka, jer se u jednom izvjetaju iz 1646. godine kae da se jo vide ruevine palate gospodara Crne Gore.Na ruevinama dvora vladika Danilo 1701. godine podie novi manastir. Za njegovo graenje se koristio materijal sa uruenog dvora, tako da se ivot tajanstvenog dvora Crnojevia produio u organizmu Cetin-jskog manastira. O izgledu Dvora Ivana Crnojevia moemo da pretpostavimo samo na osnovu gravire iz 1494. godine, na kojoj je on predstavljen, a koja se nalazi u Oktoihu petoglasniku iz tamparije Crnojevia. Na graviri je predstavljena tipina feudalna graevina, sa naglaenim odbrambenim karakterom. Dvor je imao: odbrambene zidove sa nazubljenim kamenim zavrecima, iroku ulaznu kapiju, dvije masivne kule sa etnicama i vitku kulu, koja asocira na zvonik, u unutranjosti. Iz skormnih podataka sa gravire, kao i injenice da je neposredno prije zidanja Dvora Ivan Crnojevi boravio u Veneciji, moe se zakljuiti da je dvor bio sazidan pod uticajima sa Zapada u duhu renesansne arhitekture.Dosadanja istraivnja nijesu uspjela da daju vie podataka o dvoru. Na osnovu nekih ostataka moe se pretpostaviti da se lokacija dvora poklapala sa najstarijim dijelom manstirskog konaka sa voltovima.

Dvor na graviri iz Oktoiha prvoglasnika, 1494.

Manastir Ivana CrnojeviaManastir Ivana Crnojevia je podignut 1484. godine, dvije godine nakon podizanja Dvora Crnojevia. Man-astir se nalazio na mjestu ipur, iji naziv dolazi od grke rijei kipurije- bata, ispred koga se i danas nalazi Vladiina bata. U povelji manastiru Ivan Crnojevi navodi da ga je za njegovo podizanje inspirisala crkva Sv. Bogorodice u Loretu, gdje se uva udotvorna ikona Majke boije. Manastir je sruen 1692. godine, kada


5


je Sulejman-paa Buatlija napao Cetinje, tako da su danas sauvani samo njegovi fragmenti kao arheoloki ostaci. Odreena iskopavanja na ipuru, koja je organizovao Mitropolit Ilarion Roganovi, vrena su jo prije 1882. godine. Na mjestu ostataka manastira kralj Nikola je 1886. godine za dvorske potrebe podigao crkvu Roenja Bogorodice. On je tada zahtijevao da crkva ponovi dimenzije manastira Ivana Crnojevia. O izgledu manastira Ivana Crnojevia podatke dobijamo iz tri glavna izvora: prvi je svakako sam arheoloki lokelitet na kome su u vie navrata raena istraivanja, zatim skica manastirskog kompleksa mletakog inenjera Franeska Barbijerija iz 1692. Godine, kao i gravira manastira iz 1494. godine u Oktoihu peto-glasniku tamparije Crnojevia.Manastir Ivana Crnojevia je bio ograeni kompleks sa konacima i ostalim prateim objektima na perime-tru i crkvom Sv. Bogorodice koja se nalazila u centralnom dijelu. Spoljanji zidovi kompleksa su imali 62 pukarnice i kao zatitu na istonoj, jugoistonoj i zapadnoj strani vodeni rov sa ogradom od kolja. Sa sjeverozapada i sjeveroistoka uz Manastirski kompleks je tekao potok - krak rijeke Cetinje. Manastrski kom-pleks su inili konaci na istonoj i junoj strani, mitropolitov stan, prostorije za ito i municiju. Na sjevernoj strani nalazila sa manja crkvica posveena sv. Petru, iza koje se nalazio bunar sa ivom vodom. Ispod crkvice je bio magacin za municiju. Tokom istraivanja otkriveni su ostaci crkvice.Crkva je bila tipian proizvod vremena u kojem je nastala-kasne gotike i renesanse, iji se elementi mijeaju u konstrukciji i dekoraciji hrama. Na osnovu izvora moe se pretpostaviti da je crkva bila trobrodna bazilika sa kupolom i karakteristinom kolonadom, koja je kao trijem uokvirivala graevinu sa tri strane. Crkva je imala bogatu arhitektonsku plastiku, posebno na glavnom portalu i spoljnoj kolonadi. Dio sauvanih kapi-tela sa palmetama i liem ima gotike karakteristike, dok su drugi sa cvjetovima renesansni. U nizu kapitela posebno su znaajna dva sa motivom dvoglavog orla, koji predstavlja grb Crnojevia. Jedan dio kamene dekoracija sa manastira Crnojevia ugraen je u novi Cetinjski manastir, a na samom ipuru je napravljena rekonstrukcija kolonade sa ostacima stubova i kapitela. Kamena plastika, iako slabo ouvana i sekundarno upotrijebljena, najbolji je dokaz visokih estetskih vrijednosti itavog kompleksa.U manastiru je u periodu 1493-1496. godine radila tamparija koju je Ivanov sin ura Crnojevi osnovao na Cetinju. Pretpostavlja se da se tamparija nalazila u okviru ogradnog zida, u zasvedenim prostorijama iznad potoka.

Osnova arheolokog lokaliteta na ipuru (iz knjige P. Mijovia Cetinje kao feniks)

Mlin Ivana CrnojeviaMlin Ivana Crnojevia, u sadanjoj Vladiinoj bati nastao je najvjerovatnije 80-tih godina XV vijeka. Sagra-dio ga je Ivan Crnojevi za potrebe dvora i okolnog stanovnitva, na uu desnog rukavca Cetinje, rijeke ponornice koja je proticala Cetinjskim poljem do kraja XVII vijeka i ravala se u dva rukavca kod Vlake


5

crkve, jedan put Cetinjskog manastira, a drugi ka velikom ponoru u Donjem polju. I poetkom XX vijeka se, prema nekim podacima, jo uvjek u mlinu mljelo ito, uz pomo vode koja se tokom obilnih kia slijavala ka Ponoru i sakupljala u ograenoj jai. Mlin je vjerovatno u tom periodu bio malo nadzidan, a i kasnije je vie puta obnavljan. Mlin Ivana Crnojevia, prizemni objekat, izduene pravougaone osnove sa dvovodnim krovom, sa vratima i bez prozora je najstariji sauvani objekat tradicionalnog graditeljstva iz XV vijeka, perioda nastanka nuk-leusa grada. Nije samo graditeljska ostavtina Crnojevia ve i jedini materijalni svjedok postojanja rijeke Cetinje, a sa Vladiinom batom ini nerazluivu pejzanu cjelinu.

Cetinjski manastirCetinjski manastir sa crkvom Roenja Bogorodice, se nalazi u nukleusu Istorijskog jezgra Cetinja, na podnoju Orlovog kra, na mjestu na kojem se nekad nalazio dvor Ivana Crnojevia. Podigao ga je vladika Danilo izmeu 1701. i 1704. godine. Izgradnja manastira predstavlja obezbjedjenje ne samo duhovnog nego i fizikog kontinuiteta budui da su u njega ugradjeni najbitniji djelovi i detalji iz arhitektonskog korpusa manastira Crnojevia. Manastirski kompleks je vie puta ruen i obnavljan, dograivan i adaptiran. U manastiru je smjeten ivot sv. Petra Cetinjskog, iji je kult uticao da se Cetinjski manastir esto pominje pod njegovim imenom.Manastirski kompleks ini crkva Roenja Bogorodice, konaci, manastirski muzej i dvorsko groblje, opasani sa zapada kamenim zidom sa kapijom, kao i nova rezidencija Mitropolita. itav kompleks je vie puta do-gradjivan i adaptiran, u skladu sa potrebama i konfiguracijom terena ali i uz striktno potovanje svih ranijih faza. Radovi na izgradnji manastira, u periodu izmedju 1701. i 1704. godine predstavljaju prvu fazu kada je podignuta manastirska crkva, elije, trpezarija te vjerovatno i kula. Rezultat najopsenije obnove, izvrene od 1925. do 1927. godine, predstavlja izgradnja nove rezidencije mitropolita, koja je kasnije prenesena u novi objekat, i izmjena izgleda kule zvonika, koja dobija dananji izgled.Crkva Rodjenja Bogorodice predstavlja jezgro itavog kompleksa, koncipirana je kao jednobrodna gradjevi-na sa malom pripratom nepravilnog oblika oslonjenom na stijenu. Tipoloki je nalik na crkvu Sv. Nikole na Rijekom gradu, Zasvedeni naos se zavrava visokom polukrunom apsidom i niskim transeptom, odnosno dvijema pijevnicama. U enterijeru dominira ikonostas, postvizantijski sa neobaroknim elementima, kao i grobovi knjaza Danila i velikog vojvode Mirka. ivot sv. Petra Cetinjskog je smjeten u junoj pjevnici. Is-posnica Sv. Petra nalazi se uz samu stijenu, sa sjeverne strane crkve. Sa june strane locirani su dvospratni konaci sa arkadnim vijencima. U rezidenciji mitropolita, izgradjenoj u periodu izmedju 1701. i 1704, koja se naziva i Njegoev konak, locirana je crkvena riznica, jedna od najznaajnijih te vrste u Crnoj Gori i na Balkanu. Guvernadurica, zatvorska elija nalazi se u prizemlju konaka. U crkvenoj porti su grobovi vladike Save, Mitrofana Bana, kneginje Darinke i kneginjice Olge. Dvorsko groblje dinastije Petrovia je u arkadnom nizu pri spoljnom zidu.Cetinjski manastir predstavlja skladnu arhitektonsku cjelinu. Tokom nastanka u kontinuitetu, gradjevine su se slijevale jedna sa drugom, potujui i prilagodjavajui se zateenim vrijednostima i slijedei morfologiju terena. To je rezultiralo jedinstvenim kompleksom koji predstavlja istinski reper u u arhitekturi ovog podne-blja. Cetinjski manastir je spomenik od kapitalnog znaaja zbog svojih arhitektonsko-istorijskih i kulturnih vrijednosti. On simbolizuje vievjekovnu borbu za slobodu, i predstavlja mjesto gdje se stvarala i odvijala istorija Crne Gore.

SionicaSionica se moe smatrati prvim administrativnim objektom na Cetinju. Kuu je podigao Petar I Petrovi neposredno uz manastir, kao objekat Praviteljstva (Senata). Kua je bila prizemna, izduene osnove, zidana u suvomei, trodjelna s pregradama izmeu odjeljenja od pleteri. Mali prozori su bili na veoj visini

Documents

Menadžment plan Istorijskog jezgra Cetinja