merakediyorum - Burakreis.com · elibolu Yarımadası Tarihi Milli Park Müdürlüğü tarafından 2004 yılında yapımına başlanan ve 18 Mart 2005 tarihinde açılacak merkez,

[email protected]

http://groups.google.com/group/merakediyorum

Anılan Unutulmayacak1915 senesinde meydana gelen Çanakkale muharebeleri, 1, Dünya

Savaşı ,içerisinde tayin edici öneme sahiptir. Hem Türk hem dünya

tarihinin akışını değiştirmiş; unutulmaz fedakârlıklara sahne olmuş;

büyük insan kayıplarına yol açmıştır.

Türkiye'de 18 Mart 1915 tarihindeki deniz savaşının yıldönümüyle

sembolleşen Çanakkale muharebeleri, esas olarak 25 Nisan 1915'te

Müttefik kuvvetlerin Gelibolu Yarımadası'nda yaptıkları çıkarmalarla

başlar ve 9 Ocak 1916'da aynı kuvvetlerin kıyılarımızı tamamen terk

etmesiyle son bulur. 8.5 ay süren çarpışmalar esas olarak Gelibolu

Yarımadası'nın güney ucundaki Seddülbahir- Alçıtepe- Kerevizdere

üçgeninde ve yine yarımadanın Kuzey Ege sahillerinde,

Kabatape-Conkbayırı-Anafartalar şeridinde cereyan etmiştir.

Bugün aynı coğrafyada, gerek Türk gerek yabancı askerlerin anısına

bir dizi mezarlık, abide, heykel, kitabe bulunmaktadır. Bu rehber

kitapçık, var olan tüm ziyaret noktalarını ve ilgi odağı haline gelmiş

mekânları, hem tarihsel önemi hem de coğrafi konumu açısından

irdelemekte, bunlarla İlgili detaylı bilgiler vermektedir. Büyük

oranda ana karayolları civarında bulunan bu noktaların her birinin

fotoğrafı da, ziyaretçilerin o noktayı tanımaları açısından kitapçığa

eklenmiştir.

Rehberin sonundaki detaylı savaş alanları haritası, ziyaretçilerin hem

konumlarını hem de ziyaret etmek istedikleri noktayı belirlemelerini

sağlayacaktır. Haritadaki her bir nokta numaralandırılmış, bu

numaraların karşılıkları sırasıyla kitapçıkta açıklanmıştır. Dolayısıyla

ziyaretçiler, muharebe alanları üzerinde bir taraftan dolaşırken, diğer

taraftan hem güzergâhlarını belirleyebilecekler hem de gördükleri

mezarlık, abide, kitabe ve heykeller hakkında anında bilgi sahibi

olabileceklerdir. Ziyaretçiler, hem bulundukları mevki hem de savaşın

o alandaki seyri konusunda da dolaylı olarak bilgilendirilecektir.

Haritadaki gerek karayolları gerekse İlgi noktaları, uydu teknolojisi

(GPS) kullanılarak belirlenmiş, saptanmıştır. Mesafeler ve konumlar,

sadece + - 25 metrelik bir yanılma payıyla verilmektedir. Çanakkale

kara muharebelerinin geçtiği bölgede yer alan Türk abide, heykel ve

kitabelerinde, maalesef yıllardır düzeltilemeyen hatalar mevcuttur. Bu

rehber kitapçık, hem ilgili noktalardaki yanlışlara işaret etmekte, hem

de doğru bilgileri vermektedir.

Bu rehber kitapçığın yazarları, Çanakkale muharebe arazilerinin

insani ve tarihi bir meditasyon sahası olduğuna inanır; bu

toprakların hafızasına ve yarattığı bilince güvenir.

Dolayısıyla hangi milletten olursa olsun, düşen bütün askerlerin

anısına saygı olarak; bölgeye gelen ziyaretçilerden de bu ortama

uygun davranmalarını rica ederler.

YazanlarŞahin Aldoğan - Gürsel Göncü

[email protected]


1. Akbaş Şehitliği ve Anıtı2. Kilye Koyu Ana Tanıtım Merkezi3. Kocadere Hastane Şehitliği4. Kabatepe Taratma Merkezi5. Kemalyeri Kitabesi6. Conkbayırı Atatürk Anıtı7. Atatürk'ün Saatinin Parçalandığı Yer8. Conkbayırı Nazif Çakmak Anıtı9. Chunuk Bair Yeni Zelanda Ulusal Anıtı10. Chunuk Bair Mezarlığı ve Anıtı11. Conkbayırı Mehmetçik Kitabeleri12. Kocaçimentepe Bakı Terası13. The Farm Mezarlığı14. Düztepe Siperleri15. Mesudiye Topu16. Baby 700 Mezarlığı17. Arıburnu Yarları18. Walkers Ridge Mezarlığı19. The Nek Mezarlığı20. Mehmet Çavuş Anıtı21. 57. Piyade Alayı Şehitliği ve Anıtı22. Quinn's Post Mezarlığı23. Yüzbaşı Mehmet Şehitliği24. Yarbay Hüseyin Avni Bey Mezarı25. Courtney's ve Steel's Post Mezarlığı26. 4th Battalion Parade Ground Mezarlığı27. Johnston's Jolly Mezarlığı28. Kırmızısırt Siperleri29. Shell Green Mezarlığı30. Lone Pine Mezarlığı ve Anıtı31. Kanlısırt Kitabesi32. Mehmetçiğe Derin Saygı Anıtı33. Beach Mezarlığı34. Shrapnel Valley Mezarlığı35. Plugge's Plateau Mezarlığı36. Arıburnu 27. Alay Kitabesi37. Anzac Koyu38. Anzac Koyu Kitabesi39. Arıburnu Mezarlığı40. Anzac Tören Alanı41. Canterbury Mezarlığı42. No. 2 Outpost Mezarlığı43. New Zealand No. 2 Outpost Mezarlığı44. Embarkation Pier Mezarlığı45. 7th Field Ambulance Mezarlığı46. Damakçılık Bayırı Kitabesi47. Hill 60 Mezarlığı ve Anıtı48. Green Hill Mezarlığı49. Hill 10 Mezarlığı

50. Lala Baba Mezarlığı51. Büyük Kemikli Kitabesi52. Azmak Mezarlığı53. Kireçtepe Jandarma Anıtı, Şehitliği veKitabesi54. Yusufçuktepe Kitabeleri55. Küçük Anafarta Topları56. Yarbay Halid Bey veYarbay Ziya Bey Mezarları57. Üstğm. Halit Efendi ve Astğm.Ali Rıza Efendi Mezarları58. Üstğm. Hasan Tahsin ve AlayMüftüsü Mezarları59. Atatürk Evi60. Eceabat Yüzbaşı Şehitliği61. Çamburnu Şehitler Anıtı62. İsimsiz Topçu Yüzbaşı Şehitliği63. İstihkâm Yüzbaşı Tahir Bey Anıtı64. "Dur Yolcu" Yazısı65. Kilitbahir Kalesi66. Namazgah Tabyası67. Mecidiye Şehitliği ve Anıtı68. Seyit Onbaşı Anıtı69. Havuzlar Şehitliği ve Anıtı70. Mülazımsani Mustafa EfendiMezarı7 1 . Salim Mutlu Müzesi72. Çanakkale Savaşları Galerisi73. Mareşal Fevzi Çakmak Anıtı74. Kaymakam Hasan Bey Anıtı75. Çanakkale Şehitler Abidesi76. Fransız Topları77. Fransız Mezarlığı ve Anıtı78. Skew Bridge Mezarlığı79. Redoubt Mezarlığı80. İlk Şehitler Anıtı81. Seddülbahir Cephanelik Şehitliği82. Seddülbahir Kalesi83. Doughty-Willy Mezarı84. Cape Helles Anıtı85. Yahya Çavuş Şehitliği ve Anıtı86. Ertuğrul Tabya87. V Beach Mezarlığı88. Lancashire Landing Mezarlığı89. Pink Farm Mezarlığı90. Twelve Tree Copse Mezarlığı ve Anıtı91. Son Ok Anıtı92. Sargıyeri Şehitliği ve Anıtı93. Zığındere Nuri Yamut Anıtı

Ana İkmal Limanı

Istanbul-Eceabat ana karayolu üzerinde,Gelibolu'yu geçtikten 30 km. sonra sağ tarafta

görülen tabela, tali yoldan 200 metre kadariçerideki şehitliği işaret ediyor. Anayolun deniztarafında girinti yaptığı ve bugün Sahil KorumaMerkezi'nin bulunduğu liman, Akbaş Limanı.Burası Çanakkale muharebeleri sırasında Türkbirliklerinin ana ikmal noktalarından biriydi.İstanbul'dan gelen gerek asker gerek malzeme,hava karardıktan sonra bu limana çıkarılıyor veyine bu noktadan yarımadaya dağıtılıyordu. AkbaşLimanı bu özelliğinden dolayı, savaş boyunca EgeDenizi'nden yapılan aşırtma bombardımanların veMüttefik denizaltılarının hedefi oldu. Limanın karatarafında, yolun sağında kalan ve bugün şehitlikve anıtın bulunduğu vadi, aynı zamanda sıhhiyekuruluşlarının yoğunlaştığı bölgeydi. 6 metreyüksekliğindeki anıt ve hemen yanındakişehitlikte, cepheden yaralı gelip bu seyyarhastanelerde şehit olan veya denizbombardımanlarında ölen askerler anılmaktadır.Diğer mezarlar ise, şehitliğin hemen arkasındakitepe ve yamaçlarda bulunmaktadır.

[email protected]


elibolu Yarımadası Tarihi Milli Park Müdürlüğütarafından 2004 yılında yapımına başlanan ve 18

Mart 2005 tarihinde açılacak merkez, Çanakkalemuharebeleriyle ilgili ana enformasyon merkezi olaraktasarlandı. Bölgeye gelen ziyaretçilerin, öncelikle bumerkeze uğradıktan sonra, gerekli bilgilerle donanmışolarak muharebe alanlarını ziyaret etmesi bekleniyor.Savaş sırasında Türk birliklerinin ana ikmalnoktalarından biri olan Kilye Koyu'nun hemenkarşısında, İstanbul- Eceabat ana karayoluna 50 metremesafede ve tarihi yarımadaya giden 2. derece yolunhemen başında bulunan merkez, ziyaretçilerin tamkullanımına açık ve ücretsiz olacak.Bir kompleks olarak inşa edilen Ana TanıtımMerkezi'nde, danışma bürolarının yanı sıra, kapalı veaçık sergi alanları, sinevizyon gösteri salonu, toplantısalonu, kütüphane ve kafeterya (ücretli) bulunuyor.T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı'na bağlı GeliboluYarımadası Tarihi Milli Park Müdürlüğü, SarosKörfezi'ndeki Ece Limanı ile Çanakkale Boğazı'ndakiAkbaş iskelesi'ni birleştiren hattın güneyindeki 33 binhektarlık alanda, Eceabat ilçesiyle buna bağlı 8 köyün(Büyük Anafarta, Küçük Anafarta, Bigalı, Kocadere,Behramlı, Alçıtepe, Seddülbahir, Kilitbahir) merkezleri,yabancı mezarlık ve anıtlarının bulunduğu sahalarhariç, idari yetkili ve sorumlu konumunda.

Gerçek Bir Şehitlik

ilye Koyu Ana Tanıtım Merkezi'nden Kabatepe'yegiden karayolunun, 3. kilometresinde sağ tarafta

görülen işaret, hem Kocadere köyüne hem deşehitliğe yönlendiriyor. Şehitlik nispeten bozuk taliyoldan 1 km. kadar içende. Savaşın ertesinde (1916)oluşturulan çok detaylı Şevki Paşa Haritası'na göre,yarımadada savaş sırasında veya hemen sonrasındayapılmış 23 orijinal şüheda kabristanı bulunuyor.Bunlar aradan geçen 90 yıl içerisinde neredeysetamamen dağılmış, tarlalaştırılmış veya bozulmuşdurumda. Bu şehitlik de onlardan biri. Ayakta kalanbirkaç baş taşı ve civara yayılmış çok sayıda insankemiği, savaş sırasında ölen 2000 şehidimize ait.Kocadere Köyü'nün biraz dışındaki şehitlik, savaşsırasında 16. Tümen Seyyar Hastanesi ve Şimal GrubuAğır Yaralı Hastanesi'nin bulunduğu bölgeye yapılmış.Burada yatan şehitlerimizden 1324'ünün kimliği,gönüllü araştırmacılar ve Gelibolu Tarihi Milli Parkıyetkililerinin ortak çalışmaları sonucu tespit edildi.Milli park idaresinin "ihya edilecek kabristanlar"programına aldığı şehitlikte, şu an sadece 400şehidimizin adının yazılı olduğu bir cam pano, tabelave bayrak bulunuyor. Kocadere köyü, savaş sırasındasıcak çatışma bölgesinin hemen doğusunda kalıyorduve esas olarak Türk kuvvetlerinin lojistik hizmetmerkezi konumundaydı.

[email protected]


Anzac'a Güneyden Bakış

ilye Tanıtım Merkezi'nden 8 km. sonra,karayolunun kavşak yaptığı noktada sağ tarafta

bulunan Kabatepe Tanıtma Merkezi 1980'li yıllardayapıldı. Merkezin içindeki müzede, ÇanakkaleSavaşı'nda kullanılan çeşitli araçlar, silahlar, parçalar,doküman ve eşyalar sergileniyor.Büyük çoğunluğu, 2004 yılında vefat eden vekendisinin de Alçıtepe köyünde bir özel müzesibulunan ünlü koleksiyoncu Salim Mutlu'dan alınanparçalarla oluşturulan müze, 08:00-17:00 saatleriarasında ziyarete açık. Giriş ücretinin tam 1.5 YTL,öğrenci 0.75 YTL olduğu müzenin etrafında, savaşısembolize eden çeşitli heykeller bulunuyor.Merkezin adını aldığı ve bugün Gökçeada'ya feribotseferlerinin yapıldığı Kabatepe Burnu ve limanı,buradan kuş uçuşu 1 km. batıda yer alıyor.Savaş sırasında 27. Alay 5. Bölük askerleri tarafındanAvustralyalılara karşı savunulan bu kritik mevki çokkuvvetli şekilde tahkim edilmişti.1915 Mayıs başında Avustralyalıların başarısız ,saldırısı dışında sıcak çatışmaya sahne olmadı.Merkezin önündeki platformdan Anzac muharebealanlarını, çeşitli abide ve mezarlıkları görmekmümkün.

Mustafa Kemal'in Harp Karargâhı

K abatepe Tanıtma Merkezi'nin arkasındanConkbayırı'na bağlanan yeni yol, Kemalyeri

mevkiinden geçiyor. Conkbayırı'na gelmeden yolunsolunda görülen Kemalyeri Kitabesi, Sancaktepe'ningüney yamacında bulunuyor. Kitabede M. Kemal'in 3Mayıs 1915'te verdiği emrin bir bölümü yeralmaktadır: "Benimle beraber burada muharebe edenaskerler kesinlikle bilmelidir ki, bize verilen namusgörevini eksiksiz yapmak için bir adım geri gitmekyoktur. Uyku, dinlenme aramanın, bu dinlenmedenyalnız bizim değil, bütün milletimizin sonsuza kadaryoksun kalmasına neden olacağını hepinizehatırlatırım." Mustafa Kemal'in 25 Nisan ila 17 Mayıs1915 tarihleri arasındaki karargâhının bulunduğu asılKemalyeri (Scrubby Knoll) ise, kuzeydoğuistikametinde bu noktaya 70-80 metre mesafedekiyamacın hemen arkasındadır. Yarbay Fahrettin (Altay)tarafından, Mustafa Kemal'e ithafen Kemalyeri olarakisimlendirilmiştir. 25 Nisan günü Anzac Koyu'naçıkarma yapan Avustralya öncü birliklerinden bazıtimler sabahın erken saatlerinde Kemalyeri'nin 200metre yakınına kadar ulaşmış, fakat bölgeye intikaleden Türk birlikleri karşısında tutunamayarak geriçekilmiştir.

[email protected]


M. Kemal: Tarihi Yapan İnsan

uharebelerin tartışmasız en önemli noktası olanConkbayırı, Sarıbayır adını alan tepeler silsilesinin

stratejik noktasında konumlanıyor. Hem Anzac hem deAnafartalar bölgesine hâkim pozisyonunda, 258 metreyüksekliğindeki tepede bulunan bronz Atatürk Anıtı,Yeni Zelanda Anıtı'nın tam karşısında.7 8-9-10 Ağustos tarihlerinde göğüs göğüsevuruşmalara sahne olan Conkbayırı ve civarı,Çanakkale muharebelerinin sembol mekânlarındanbiri. 8 Ağustos 1915 tarihinde, tepenin güneyyamacını ele geçiren Müttefik kuvvetleri, 10 Ağustossabahı Mustafa Kemal'in emrettiği ani ve büyük birsüngü saldırısıyla geri atılmıştı. Türkler bu tarihtenmuharebelerin sonuna kadar Conkbayırı'nı eldetuttular. Tepenin Müttefikler tarafından kaybedilişi-her ne kadar sıcak muharebeler Ağustos sonlarınakadar devam etse de- bu noktadan devamla Boğaz'ainerek Türk tabyalarını etkisiz hale getirmek vedonanmaya İstanbul yolunu açmak isteyen anaplanın iflası anlamına geliyordu.Mustafa Kemal'in bu kritik inisiyatifi, muharebelerinkaderi üzerinde tayin edici bir rol oynamıştır.

Olay Doğru, Yer Yanlış

onkbayın zirvesinde, dört adet tarihi top güllesiyleişaretlenen noktada, "10 Ağustos 1915 Tarihinde

Atatürk'ün Saatinin Parçalandığı Yer" tabelasıbulunmaktadır. 10 Ağustos günü yapılan süngühücumu sırasında, Mustafa Kemal'in göğsünün sağtarafına isabet eden şarapnel parçası, buradaki cepsaatini kırmış ve böylelikle Paşa, ağır şekildeyaralanmaktan kurtulmuştur. Çeşitli kaynaklardaaktarılan olay sırasında, Mustafa Kemal'in etrafındakikurmaylara "Susun, asker duymasın, moralibozulmasın" dediği bilinmektedir. Parçalanan saati,bir anı olarak Ordu Komutanı Liman Von SandersPaşa almış; Mustafa Kemal'e de kendi saatini hediyeetmiştir. Bununla beraber olayın geçtiği yerin, anıtınbulunduğu nokta olması imkânsızdır. MustafaKemal'in Müttefik donanma ateşine tamamen açık birnoktada bulunması söz konusu değildir. OlayConkbayırı'nın güneydoğusundaki Kördere inişinde,tepeye 50 metrelik mesafede cereyan etmiştir.Conkbayırı zirvesinin en çok ziyaret edilen yerlerdenbiri olması dolayısıyla ve turistik gerekçelerle anıt bunoktaya yapılmıştır.

[email protected]


isimli Bir Kahraman

Tepenin zirvesinde, hemen Atatürk Anıtı'nıyanında, Üsteğmen Nazif Çakmak Anıtı bulunuyor.

Üsteğmen, Çanakkale muharebeleri sırasındaConkbayırı ve civarındaki, 9. Tümen'e bağlı 64.Piyade Alayı'nda bölük komutanıydı. Aynı zamandaMareşal Fevzi Çakmak'ın da küçük kardeşi olan NazifÇakmak, 8 Ağustos günü saldırıya geçen YeniZelanda kuvvetlerine karşı tepeyi savunurken şehitoldu. Mezarın üzerinde her ne kadar "burada şehitoldu" gibi bir ibare varsa da, olayın bu noktadan 70metre kadar güneyde, bugün çeşmenin ve seyyarsatıcıların bulunduğu, 10-15 metrelik no man's landcivarında meydana gelmiş olması çok büyükolasılıktır. Sembolik mezarlık sonradan ve yineConkbayırı'nın bir ilgi alanı olması sebebiyle bunoktaya yapılmıştır. Resmi kayıtlara göre 6-10Ağustos arasında Conkbayırı ve civarındaki Türkkuvvetleri 9200 kişilik bir zayiata uğramıştır.Bunlardan 3 bini şehittir. Aynı süre zarfında Müttefikkuvvetleri de 12 bin zayiat vermiştir. Bu civarda 70'liyılların sonlarına kadar her tarafta görülen insankemikleri, siperlerin yeniden İnşası sırasındatoplanmış ve anonim mezarlara gömülmüştür.

8 Ağustos 1915'in Anısına

Zirvedeki büyük ve yukarıya doğru daralan, 20.5metre yüksekliğindeki taş anıt, Yeni Zelandalılar

tarafından 1925 yılında yapılmıştır. Yarımadadaki enbüyük Yeni Zelanda anıtıdır. Anıtın üzerinde "YeniZelanda Seferi Kuvvetleri'nin Anısına- 8 Ağustos1915- Dünyanın En Uzak Ucundan" yazısıbulunmaktadır. Ağustos muharebeleri sırasındaConkbayırı'na karşı taarruza geçen Yeni Zelandabirlikleri, tepenin güney yamaçlarını işgal etmişlerdi.Özellikle Yarbay William Malone komutasındakiWellington Taburu 8 Ağustos muharebeleri sırasındaön safta çarpışmış ve büyük zayiat vermişti.Aynı gün, Müttefik donanmasının veya topçusunundost ateşiyle ölen Malone, savaş sonrasında YeniZelandalıların ulusal kahramanı oldu.Yeni Zelanda birliklerinin ulaşabildikleri en İlerinoktalar, anıtın yaklaşık 50-60 metre güneyinde,bugün Conkbayırı Mehmetçik Kitabeleri'ninbulunduğu 261 rakımlı tepenin hemenkenarlarındadır. Her yıl 25 Nisan Anzac Günüdolayısıyla düzenlenen anma törenleri arasında, YeniZelandalıların Conkbayırı'nda gerçekleştirdikleri törende bulunmaktadır.

[email protected]


Bütün Ölenler Anılıyor

Çanakkale muharebeleri sırasında ölen, mezarıbelli olmayan veya başka bir anıtta isimleri yazılı

olmayan 856 askerin anısına yapılan duvar,Conkbayırı'nın doğu yamacında, Kocaçimentepe'yegiden yolun solunda bulunuyor. Duvarda ismi yazılıolanların büyük bölümü, 6-10 Ağustos muharebelerisırasında bu bölgede ölenlerdir. Wellington Taburukomutanı Yarbay Malone da bu duvardaanılmaktadır.

Yolun sağında ise, içerisinde kimliği belli 10, belliolmayan 620 kişinin gömülü olduğu Yeni ZelandaMezarlığı bulunmaktadır.10 Ağustos 1915 tarihinde Conkbayırı'nı ele geçirenTürkler, çarpışmalarda ölen yabancı askerlerin çoğunuburaya gömmüş, savaştan sonra ise aynı yer İngilizMilletler Topluluğu Savaş Mezarları Komisyonu(CWGC) tarafından oluşturulan 31 mezarlıktan biriolmuştur. Arazinin doğal dokusuna sadık kalınarakyapılan 40 metreye 29 metre ölçülerindeki mezarlıkta,yine 8 Ağustos muharebeleri sırasında ölen, 17yaşındaki er Martin Persson'ın da mezarı var.

261 Rakımlı Tepe ve Kader Anı

Conkbayırı'nın güney yamacı bitiminden sonrabaşlayan ve karayolu kenarındaki 261 rakımlı

tepede, bu bölgedeki vuruşmaları ve Türk askerininbüyük fedakârlığını yansıtan taş kitabeler bulunuyor.5 adet kitabe, Tanrı'ya açılmış dua eden bir elisembolize etmektedir.8o'li yılların ortalarında yapılan kitabelerde,Conkbayırı için gerek ilk çıkarma günü olan 25Nisan'da, gerekse Ağustos ayında yapılanmuharebelerin özeti verilmekte, MustafaKemal'in her iki kritik durumda da yaptığı tayin edicimüdahaleler anlatılmaktadır. Mustafa Kemal'in"Arıburnu Hatıratı"nda 25 Nisan 1915 tarihine ilişkinnaklettiği kritik safha, bu tepenin üzerindegerçekleşmiştir.

Aynı gün üstün Avustralya kuvvetleri karşısındageriye çekilen bazı Türk askerlerini durduran MustafaKemal, bu noktaya yaklaşan düşman öncü birliklerikarşısında süngü taktırtıp, siper aldırmış ve bilaherekarşı saldırı emretmiştir. Mustafa Kemal'in ifadesiyle,"savaşı kazandığımız an, işte bu andır".

[email protected]


Savaşın En Yüksek Noktası

onkbayırı'ndan kuzeydoğu istikametine yönelenkarayolu, yaklaşık 1.5 km. sonra, sola sapan kısa

bir yokuşla Kocaçimentepe'ye (Hill 971) ulaşır. 304metre yüksekliğindeki tepe, bölgenin en yükseknoktasıdır. Savaş sırasında da bu özelliğinden dolayıMüttefik kuvvetlerin hem ilk çıkarma günü olan 25Nisan'da, hem de ikinci büyük çıkarma günü olan 6-7 Ağustos'ta önemli hedefi olan tepe, tüm saldırılararağmen ele geçirilememiştir. Kocaçimentepe'nin deniztarafında kalan (batı) yamaçları, özellikle 7-8-9Ağustos günlerinde kanlı çarpışmalara sahneolmuştur. Bugün yangın gözetleme istasyonunbulunduğu tepedeki platform, ziyaretçilere özellikleAnafarta sahilleri, Anafarta Ovası ve Tuzla Gölü'nden,doğudaki hâkim tepelere kadar uzanan benzersiz birmuharebe alanları manzarası sunmaktadır. Arıburnucephesinin en kuzey ucundaki Kocaçimentepe -dahayüksek olmasına rağmen- hem Anafartalar hem deAnzac bölgesine hâkim konumdaki Conkbayırı kadarbüyük bir stratejik öneme sahip değildir. Bununlabirlikte Anafarta savunmasının belkemiğibu tepe olmuştur.

Süngü Hücumunda Gelen Ölüm

Karayolunun dışında, Conkbayırı'nı güneyindenaşağıya doğru (denize doğru) inen orman yolu,

Şahinsırtı (Rhododendron Ridge) olarak isimlendirilenhatta tekabül ediyor. Conkbayırı'nı zaptetmeyeçalışan Yeni Zelanda birlikleri, Şahinsırtı üzerindentepeye yaklaşmışlardı.Ancak yaya olarak inilebilen orman yolunun 200.metresinde, sağ tarafta bulunan tabela bir başkaMüttefik mezarlığını işaretliyor: The Farm Mezarlığı.Muharebeler sırasında bu noktada bulunan eski birçiftlik kalıntısından dolayı bu ismi alan mevki, Ağılmevkii olarak biliniyor.1919 yılında yapılan mezarlıkta, toplam 651 İngiliz ve1 Yeni Zelandalı asker gömülüdür. Bu bölge YeniZelandalılardan sonra, 9 Ağustos günü İngilizkuvvetleri tarafından teslim alınmıştı. Türkbirliklerinin 10 Ağustos sabahı, çok erken saattebaşlattığı süngü hücumu, bu noktada bulunan İngilizkarargâhına kadar ulaşmış, aralarında TugayKomutanı General Anthony Baldwin'in bulunduğu1000 civarında İngiliz askeri kısa süredeöldürülmüştü.

[email protected]


Conkbayırı'nın Eşiği

onkbayırı'ndan aşağıya doğru (güneybatı) inenyolda, ı km. sonra sağ kolda görülen tabela,

savaş sırasındaki önemli bir pozisyonu işaretliyor.Düztepe (Battleship Hill veya Big 700) siperleri.Muharebeler sırasında ünlü 19. Tümen'in emrinegiren 10. Alay tarafından tutulan bu mevki, esasolarak gözetleme siperleri vazifesi görüyordu.Çıkarmanın yapıldığı ilk gün olan 25 Nisan'danitibaren sürekli olarak Müttefik donanmasının ağırtopçu ateşine maruz kalan Düztepe'nin önemi,Conkbayırı'ndan önceki en önemli yükseltiolmasındadır. Mevki, muharebelerin ilerleyensafhasında bu bakımdan tekrar öne çıkmıştır.Özellikle ağustos

ayı muharebeleri sırasında Conkbayırı'na yönelenMüttefik birliklerine ilk müdahale, 72. Alay ve 14.Alay bölükleri tarafından bu noktadansevkedilmişlerdir.Düztepe, Arıburnu muharebelerinin sürdüğü 8 ayboyunca Türk tarafında kaldı.

Gemiden Yadigâr

Conkbayırı'ndan sahile inen karayolunun 1.km.'sinde sol taraftaki tabela, yaklaşık 40 metre

kadar içeride bulunan Mesudiye Topu'nayönlendiriyor. Namlusu tahrip edilmiş durumdaki 15cm.'lik top, 13 Aralık 1914 tarihinde ÇanakkaleBoğazı'nın içerisinde, Sarısığlar Koyu'nda batırılanMesudiye zırhlısından geliyor. Bu tarihte Boğaz'asızan İngiliz B-11 denizaltısı tarafından torpillenenMesudiye zırhlısında 35 kişi şehit olmuştu.Mesudiye'nin topları, Çanakkale muharebeleribaşlamadan Ocak 1915'te sökülerek kurtarılmış veBoğaz savunması için kara bataryalarındakonuşlandırılmıştı.

Buradaki topun Çanakkale Savaşı bittikten sonra bunoktaya getirildiği kesin gibidir. 1919 yılında bölgedearaştırma yapan Charles Bean başkanlığındakiAvustralya Tarih Araştırma Ekibi topu görmüş ve bunoktanın donanma ateşine açık bir pozisyonolduğundan hareketle, topun sonradan getirildiğininot etmiştir.

[email protected]


Devlerin Buluştuğu Yer

onkbayırı'ndan inen yolda, Düztepe'nin 100metre güneyinde, sol taraftaki tabela Baby 700

Mezarlığı'nı gösteriyor.25 Nisan 1915'teki ilk gün muharebelerinin enşiddetli mekânı olan Kılıçbayırı (Baby 700),mezarlığın hemen arkasında yükselmektedir. Anzacbölgesinin Conkbayırı'ndan sonra en önemli stratejiknoktası olan Kılıçbayırı'nda, boğuşma derecesinevaran çarpışmalar yaşanmış; 3. Avustralya Tugayı'nınüstün kuvvetlerine karşı kahramanca savaşan 27. ve57. Alay büyük kayıplar vermiştir, ilk gün birkaç defael değiştiren tepe, son olarak ı6:30'da Türklertarafından kesin olarak ele geçirilmiş ve savaşınsonuna kadar savunulmuştur. Tepe özellikle,Müttefikler'in ana ikmal hattı olan Korku Dere'ye(Monash Valley) hâkim konumu ve ÇanakkaleBoğazı'na inmek isteyen istilacılara Conkbayırı'nı by-pass etme imkânı tanıması yüzünden önemkazanmıştır. Mezarlıkta çoğunluğu Avustralyalı veYeni Zelandalı, kimliği belli 43, kimliği belirsiz 450asker yatmaktadır.

Müttefiklerin Son Kalesi

sağıya doğru inen karayolunda, 57. AlayŞehitliği'ne gelmeden sağ koldaki tabelalar, bir

dizi önemli mekâna işaret ediyor. Girilen toprak yol200 metre kadar sonra bittiğinde, "Arıburnu Yarları"levhası görülüyor.Yükseksırt'la (Russel's Top) Serçetepe'nin (Walker'sRidge) kesiştiği bu nokta, Avustralyalıların Sfenksadını taktıkları kaya oluşumu ve aşağıda görülenArıburnu için benzersiz bir manzara sunuyor.Muharebeler sırasında Müttefikler tarafından işgaledilen bu nokta, "Türk askerleri buradan aşağıyauçmuş" veya "Avustralyalılar bu yarlardan tırmanmış"şeklindeki karşılıklı asılsız hikayeleriyle de ünlü.Anayoldan itibaren bu noktaya kadar olan bölge,özellikle ağustos ayında şiddetli çarpışmalarasahne oldu.

18. ve 64. Türk Alayları tarafından savunulan bölge,Müttefik birlikleri tarafından da çok kuvvetli birşekilde tahkim edilmişti. Yükseksırt'taki bu birliklerinçözülmesi, pratik olarak Müttefikler'in denizedökülmesi anlamına gelecekti.

[email protected]


Serçetepeli Yeni Zelandalılar

İngilizce adını Yeni Zelandalı tugay komutanı GeneralH. B. Walker'dan alan Serçetepe üzerindeki

mezarlık, savaş sürerken oluşturuldu ve 1919 yılındaşimdiki halini aldı. Burada kimlikleri belli 40 YeniZelandalı, 12 Avustralyalı ve 1 İngiliz asker yatıyor.Ayrıca ismi belirsiz 12 kişi daha bu mezarlıkta gömülü.26 asker de sembolik taşlarla anılıyor. Mezarlığınbulunduğu yerdeki siperler, muharebelerin devamettiği 8 ay boyunca, Yeni Zelanda veAvustralyalılardan kurulu karma birliklerin komutanıAlbay Braund tarafından savunulmuştu.19 Mayıs 1915 tarihinde hüsranla sonuçlanan büyükTürk saldırısı sırasında, bazı öncü birlikler birkaçdefa bu noktaya kadar ulaşmış, fakat her defasındabu siperlerin önünde şehit olmuşlardı.Bundan cesaret alan Yeni Zelandalıların başlattığıkarşı saldırı da, Kılıçbayırı'ndan (Baby 700) gelenTürk ateşi karşısında sonuçsuz kalmıştı.

Kahramanlık ve Trajedi

Cesarettepe (The Nek) üzerindeki mezarlık, savaşsırasında uzunluğu sadece 70-80 metreyi bulan

no man's land'in başlangıcında bulunuyor.Mezarlıkta, 7 Ağustos saldırısında ölen ve sadece 5'itanımlanabilmiş 316 Avustralya askeri yatıyor. Otarihte, Conkbayırı'na karşı başlatılan ana saldırıdandikkatleri uzaklaştırmak isteyen Avustralya birlikleri,çok kısa bir süre içerisinde, dört ayrı dalga halinde,Boyun Noktası'na hâkim Türk siperlerine hücumetmişlerdi. Kuvvetli tutulan Türk siperlerinden gelenmakineli tüfek ateşi, her seferinde Avustralyalılarıbiçmiş, ölümün kesin olmasına rağmensaldırı sürdürülmüştü.

8. ve 10. Hafif Süvari Alayları tarafından tekrarlananbu kahramanca harekâta 600 asker katılmış;bunlardan 234'ü ölmüş, 138'i yaralanmıştı.Bu trajik olay, Peter Weir'in ünlü "Gallipoli" filmininfinal sahnesine de esin kaynağı olmuştur.

[email protected]


Yüksek Ruh

esarettepe (The Nek) üzerinde, Türk ilerisiperlerinin bitip no man's land'in başladığı

noktadaki anıt, Mehmet Çavuş ve beraberindeki 25askerin anısına 1919 yılında yapılmıştır.Savaş sırasında ve hemen sonrasında yapılan dörtTürk anıtından, günümüze kadar kısmen yaşayabileniki anıttan biridir (diğeri Kireçtepe Jandarma Anıtı).Anıtın sadece kaidesi orijinal olup, üzerindeki taşsonradan yenilenmiştir. Müttefik kuvvetlerine direnenMehmet Çavuş ve askerleri, tepenin Cesarettepeadını almasına da yol açmışlardır. Her ne kadarburada şehit olduğu yolunda hikâyeler varsa da, 64.Alay'ın bu kahraman çavuşu savaştan sağ çıkmış vekendisine Enver Paşa'nın özel izniyle teğmen rütbesiverilmiştir. Yozgat'ın (Kırşehir) Çiçekdağ kasabasıSefalı köyünden Mehmet Çavuş, Çanakkale Savaşı'nınsimge isimlerinden biri; üstü başı kötü diyemadalyasını takmayan yüksek ruhlu bir kahramandı.

A nayolun üzerindeki en büyük Türk mezarlığı veanıtı 1992 yılında inşa edildi, ilk çıkarma günü

57. Alay'ın, mayıs ortasından sonra 64. 18. ve 27.Alayların siper hattı olan bu mevki, Kılıçbayırı'nın(Baby 700) güney ucundaki düzlükte (Chessboard)bulunuyor. Efsanevi 57. Alay askerleri anısına yapılansembolik mezarlıktaki taşlarda ve duvarlarda,tesadüfen belirlenen şehit isimleri yazılıdır. Şehitlikiçerisinde üç kademeli bir anıt, 108 yaşındayken1994'te vefat etmiş Çanakkale Gazisi HüseyinKaçmaz'ın heykeli, 57. Alay'ın 25 Nisan'daki karşısaldırısını anlatan bir rölyef, şadırvan ve açıknamazgah bulunmaktadır. İlk gün muharebelerininkaderini tayin eden Mustafa Kemal'e bağlı57. Alay'ın gerçek şehitliği ise, güneydoğuistikametinde, Çataldere içerisinde bugün bir Türkbayrağının dikili olduğu noktadadır.Son olarak sembolik şehitliğin hemen yanına,orijinal siper şebekesinin tam üzerine 200 metreuzunluğunda bir otopark yaptırılmıştır.

"Bir Şey Yapabildim Diyemem Hatırana"

[email protected]


En İleri, En Tehlikeli

57. Alay Şehitliği'nin 200 metre aşağısında bulunanBombasırtı (Quinn's Post) mevkii ve yol üzerinde

sağ kolda yer alan mezarlık, İngilizce adlarını burayısavunan ve burada ölen Avustralyalı bölük komutanıYüzbaşı (Binbaşı) Hugh Quinn'den alıyor. 1919 yılındainşa edilen ve kimliği belli olan 36, olmayan 262askerin yattığı mezarlık, Korku Dere'nin (MonashValley) bitişindeki Avustralya ileri siperlerininbulunduğu yere yapılmış.Çanakkale muharebe coğrafyası içerisinde,savunulması en güç noktalardan biri olan Bombasırtıve çevresinde Avustralyalı, Yeni Zelandalı ve İngilizaskerler görev yaptı. Mezarlığın bulunduğu nokta,aynı zamanda Müttefik kuvvetlerin Anzac bölgesindeilerleyebildikleri en ileri nokta olması bakımındanönemli. Mezarlığın hemen kuzeyindeki küçük sırt(Dead's Man Ridge- Ölü Adam Sırtı) ise, İngilizceismini, 3 Mayıs günü bu sırt üzerinde öldürülenMüttefik askerlerinin, Türk ateşine açık bir yerolmasından dolayı, 8 ay boyunca buradakalması sebebiyle aldı.

Bombasırtı'ndan Çıkış Yok

57. Alay'a bağlı bölüklerden birinin komutanıolduğu tahmin edilen Yüzbaşı Mehmet'in mezarı,

Quinn's Post Mezarlığı'nın karşısında yer alıyor.Çanakkale muharebelerinde şehit düşen 248 Türkyüzbaşıdan biri olan Mehmet Bey hakkında bilgi yok.Mezar, Çanakkale Savaşı denince ilk aklagelen, sembol olmuş bir mevkiin içerisindebulunuyor: Bombasırtı (Quinn's Post).Muharebeler sırasında karşılıklı siperlerin birbirine enfazla yaklaştığı, hatta 8 metreye indiği bu nokta,aynı zamanda karşılıklı kayıpların da had safhayaçıktığı, karşılıklı kahramanlıkların da tarihe yazıldığıyer. Adını, buradaki kesif bomba muharebelerindenalan ve 27. Alay'ın cephesi olan Bombasırtı, MustafaKemal'in de "Çanakkale muharebesini kazandıranburadaki ruhtur" diyerek vurguladığı, unutulmazfedakârlıkların yaşandığı bir yer.Bombasırtı aynı zamanda Türk ve Müttefik askerlerinbirbirlerine sigara, vesaire attıklarınınbelirtildiği anı ve menkıbelere deev sahipliği yapıyor.

[email protected]


13 Ağustos: Bayramın İlk Günü

Yüzbaşı Mehmet Şehitliği'nden aşağıya doğru inenanayolda, yine sol taraftaki tabela, Yarbay

Hüseyin Avni Bey'in mezarını işaretliyor. Doğuistikametinde Kesik Dere'ye (Mule Valley) doğru inentoprak yol, yaklaşık 1 km. sonra mezarın bulunduğuZeytinlik mevkiinde (Olive Grove) sona eriyor.57. Alay Komutanı Yarbay Hüseyin Avni, 13 Ağustos1915 tarihinde, yakınına düşen bir top mermisisonucu şehit olmuştu. Hüseyin Avni Bey, şehitdüşmeden iki saat kadar önce yine 57. Alay'danBinbaşı Zeki Bey'le görüşmüş ve kendisineailesinden gelen özlem dolu mektuptan, çocuklarınınbayramda gelip gelmeyeceğini sorduklarındanbahsetmiştir. Ramazan ayının son günüdür.Yarbayın üzerinde fotoğrafının da bulunduğu mezarı,100-150 metre ileride, Çataldere içerisindeki orijinalşüheda kabristanındayken, sonradan Tekin Arıburnutarafından şimdiki noktaya nakledilmiştir.Mezarda aynı zamanda, çoğunluğu ilk günmuharebelerinde şehit düşen 57. Alay askerlerine debir ithaf bulunmaktadır.

Merkeztepe Karşısında Yatanlar

İnmeye devam eden karayolu üzerinde, sağ taraftagörülen mezarlık, adını bu ileri hattı işgal eden

Avustralyalı Yarbay Courtney ve Binbaşı Steel'denalıyor. Müttefik kuvvetleri, çıkarmanın ilk günlerindetuttukları bu noktalardan daha ileriye gidemediler.Mezarlığın tam karşısında, anayolun diğer tarafındagörülen Merkeztepe (German Officer's Trench)üzerinde de Türk ileri siperleri bulunuyordu.Anzac bölgesinde, özellikle ağustos ayından sonra,karşıklı hatların stabilize olması ve siper savaşınınağırlık kazanmasıyla birlikte başlayan lağımmuharebeleri, özellikle bu noktada yoğunlaşmıştı.Bugün mezarlığın bulunduğu alan da, söz konusulağım ve tünel sistemlerinin üzerinde kalmaktadır.1919 yılında yapılan mezarlıkta 7 kimliği belirlenmiş,160 belirlenememiş asker yatıyor. Ayrıca konulansembolik taşlarda ise, bu mezarlıkta gömülü olduğutahmin edilen 58 asker anılıyor.Ölenlerin çoğunluğunu, 27 Nisan 1915'te bu noktayıalmak için savaşan 14. Avustralya Taburu'na bağlıaskerler oluşturuyor.

[email protected]


Mayıs Başında Ölüm

Anayoldan sağa sapan toprak yolda, 5 dakikalıkyürüme mesafesindesi mezarlık, adını burada

savaşan 4. Avustralya Taburu'ndan alıyor.Muharebeler sırasında yapımına başlanan mezarlık,civardaki diğer küçük iki mezarlığın da bu noktayataşınmasıyla, 1919 yılında inşa edilmiş.Kömürkuyu Deresi'ne bakan yükselti (Braund's Hill'ingüneyi) üzerinde bulunan bu 270 metrekarelik küçükmezarlıkta, 6'sının kimliği tespit edilememiş, toplam116 asker yatıyor.

Burada ölenlerin çoğunluğu, ilk çıkarma günü olan25 Nisan'dan Haziran ayına kadar bu mevkii tutan veözellikle Mayıs başındaki muharebelere katılanAvustralyalı askerler.Mezarlığın kuzey yamacına adını veren Albay HenryMacLaurin'in mezarı da burada. MacLaurin 27 Nisangünü, bir Türk keskin nişancısının kurşunuylaöldürülmüştü. Türk nişancıları özellikle savaşınbaşlarında Müttefik subayların korkulu rüyası olmuş;kısa süre sonra sadece er üniforması giyilmeyebaşlanmıştı.

Kırmızısırt'ta Barınmak Zor

Conkbayırı'ndan inen anayol üzerinde,Avustralyalıların ana mezarlığı ve anıtının

bulunduğu Kanlısırt'a (Lone Pine) gelmeden solkoldaki mezarlık, adını (bu bölgeye de İngilizce adınıveren) Avustralyalı topçu subayı Albay GeorgeJohnston'dan alıyor.Kırmızısırt'ta (Johnston's Jolly) no man's landüzerinde, 1919 yılında yapılan ve 294 metrekarelikbir alana yayılan mezarlıkta 144 asker yatmaktadır.Bunlardan yalnızca birinin kimliği belirlenebilmiştir.Ayrıca 36 askerin anısına konmuş sembolik taşlarbulunmaktadır.Burada gömülü askerlerin büyük çoğunluğunun,Türklerin 19 Mayıs tarihinde gerçekleştirdikleri genişçaplı saldırıda ölenler olduğu tahmin edilmektedir.Çıkarmanın ilk günü Kırmızısırt'ı işgal eden Müttefikkuvvetleri, ertesi gün bu noktadan geri atılmış vetakip eden 8 ay boyunca yolun sağ tarafında kalansiperlerinden daha ileriye geçememişlerdir.Bugün, muharebeler sırasında kazılan siperlerdenbazıları halen fark edilebilmektedir.

[email protected]


19 Mayıs ve "Centilmen Düşman"

ine Lone Pine Anıtı'na gelmeden, anayolüzerinde, sağ tarafta görülen tabela

Kırmızısırt'taki Avustralya siperlerini gösteriyor.Tabelaya yanlışlıkla 125. Alay yazılmış. Sivritepeüzerinde bulunan siperlerin yanı sıra, yolun diğertarafında orijinal bir tünel göze çarpıyor. Burası aynızamanda, mayıs sonunda başlayan lağımmuharebelerinin de çetin geçtiği bir mekân.Bölgenin bir özelliği de, 19 Mayıs'taki saldırıdayüzlerce Türk askerinin burada şehit düşmüş olması.Kötü planlanan, kötü uygulanan ve sonuçta 3000civarında Türk askerinin ölümüne yol açan saldırı,aynı zamanda Kırmızısırt'a da adını vermiştir.Bu tarihten 5 gün sonra taraflar arasında dokuzsaatlik bir ateşkes ilan edilmiş; bu süre zarfında biraraya gelen Türk ve Avustralyalı askerler, şehitolanları açtıkları toplu mezarlara gömmüşlerdir.Bu olayla birlikte, özellikle Türk ve Avustralyalıaskerler arasında başlayan "centilmen düşman"ilişkisi savaş sonuna kadar sürmüş, günümüzekadar taşınmıştır.

Cephe Gerisinde Kriket

Lone Pine Mezarlığı'nın girişinden başlayantoprak yol, yaklaşık 1 km. sonra mezarlığa

ulaşıyor (4x4, bisiklet veya yürüyerek). Muharebelersırasında Müttefikler'in topçu yolu olarak kullandığıve direkt sahile inen bu yol, Avustralya hatlarınıngerisinde kalan ve sahile yakın konumdakiKeltepe'nin (Shell Green) kuzeyindekimezarlıktan geçiyor.

Oldukça büyük bir alana yayılan mezarlık (2310metrekare), savaş sırasında civarda oluşturulan4 küçük mezarlığın da 1919'da eklenmesiylebugünkü halini almış.Mezarlıkta 408 Avustralyalı, 1 İngiliz askeryatmaktadır. Askerlerin büyük çoğunluğu,muharebelerin ilk haftalarında güney Anzacbölgesinde bulunan birliklerdendir. Türk topçuateşine karşı kısmen korunaklı bir mıntıkadabulunan bu civarda, özellikle asker sığınakları vetopçu mevzileri mevcuttu. Yine Avustralyalıaskerlerin zaman zaman kriket oynadıklarıalan da burasıdır.

[email protected]


[email protected]


[email protected]


[email protected]


Sahil Kahramanları

Tekrar sahil yoluna indikten sonra, biraz ileride bukez deniz tarafında bir kitabe göze çarpıyor.

Küçük Arıburnu'nun üzerindeki küçük tepede,küçük bir birliğin, sadece bir manganınbüyük kahramanlığı naklediliyor.Avustralyalıların 25 Nisan'da çıkarma yaptığı AnzacKoyu ve çevresi sadece 1 Türk bölüğü tarafındantutulmaktaydı. Bu askerlerin isabetli atışları ve inatçıdirenişleri, Anzac kuvvetlerini bir süre de olsayavaşlattı ve gerideki Türk birliklerine altınkıymetinde birkaç saat kazandırdı.5. Ordu Komutanı Liman Von Sanders, genelsavunma stratejisi olarak kıyı şeridini perakendebirliklerle tutmayı, esas ana kuvvetleri ise, çıkarmayapılan bölgelere kaydırmak üzere geridebulundurmayı benimsemişti. Kendisi aynızamanda, özellikle yarımadanın bu bölgesine birçıkarma yapılacağını öngörmemekte, çok dahakuzeyden, Saros-Bolayır civarından bir saldırıgeleceğini tahmin etmekteydi.25 Nisan günü Kabatepe'den itibaren kuzeyedoğru 8 km'lik kıyı şeridini, sadeceiki bölük Türk askeri korumaktaydı.

Sonun Başlangıcı

anakkale muharebeleri deyince ilk akla gelenyerlerden biri olan koy, yolun deniz tarafındaki

tabela ve hemen yanındaki Türkçe-İngilizce yerpanosuyla belirleniyor. 1985 yılında resmen bu isimletanımlanan koy, Küçük Arıburnu ve Arıburnu arasındakalan şeritte ve 600 metre uzunluğunda. Muharebelersırasında 25 metre genişliğinde olan sahil,karayolunun yapımı ve erozyon nedeniyle bugün 3-4metreye inmiş durumda.

25 Nisan 1915 tarihinde, Anzac kuvvetleri sabah04:30'dan itibaren bu koya ve civarına çıkarma yaptı,ilk günün sonunda 16 bin asker karaya çıkmıştı.Orijinal plana göre 2 km. daha güneye, Kabatepe'yeçıkması gereken kuvvetlerin neden bu noktaya çıktığıuzun zaman literatürü meşgul eden bir konu olmuş,çeşitli hipotezler (akıntı, Türk dubaları, İngilizlerinhatası vs.) ortaya atılmıştır. Oysa ki gerek planlarda,gerekse verilen son emirlerde, birliklerin daha kuzeyeyönelmesi bir opsiyon olarak yer almaktadır. Kaldı kiKabatepe ve civarı, Türk kuvvetlen tarafından çoksıkı şekilde korunmaktaydı. Top ateşine karşıkorunaklı Anzac Koyu, savaşın sonuna kadar Anzacbirliklerinin ana ikmal merkezi olarak kullanıldı.

[email protected]


Evrensel Dostluk Mesajı

nzac Koyu'nun bitiminde, Arıburnu Mezarlığı'nınhemen yanındaki kitabe, Atatürk'ün 1934 yılında

yazdığı ve dönemin içişleri bakanı aracılığıyladuyurduğu, uluslararası üne sahip mesajınıyansıtıyor: "Bu memleketin toprakları üzerindekanlarını döken kahramanlar! Burada dost birvatanın toprağındasınız. Huzur ve sükûn içindeuyuyunuz. Sizler Mehmetçiklerle yan yana, koyunkoyunasınız. Uzak diyarlardan evlatlarını harbegönderen analar! Gözyaşlarınızı dindiriniz!Evlatlarınız bizim bağrımızdadır.Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat rahatuyuyacaklardır. Onlar, bu topraktacanlarını verdikten sonra artık bizim evlatlarımızolmuşlardır." Mesajın İngilizcesindeki "...There is nodifference between the Johnnies and Mehmets to us,where they lie side by side here in this country ofours... (Memleketimizin topraklarındayan yana yatan Mehmetçikleri veMüttefik askerlerini birbirinden ayırmıyoruz)ibaresi yanlış çeviriden kaynaklanmaktadır.

Denize Sıfır Ebedi İstirahat

A rıburnu üzerinde, Anzac Koyu'nun kuzey ucunda,denize sıfır hafif meyilli arazi üzerine yapılmış

mezarlık, aynı zamanda 25 Nisan günü Avustralyakayıklarının karaya ilk değdiği noktaya da tekabülediyor. 151 Avustralyalı, 35 Yeni Zelandalı,27 İngiliz ve 1 Maltalı askerin gömülü bulunduğumezarlıkta, kimliği belirsiz 37 asker de yatıyor.Mezarlığa 1926-27 yıllarında da transferler yapılmış.Muharebeler sürerken yapılan ve 1270 metrekarealana yayılan mezarlıkta, 7 Ağustos'ta, BoyunNoktası'ndan (The Nek) başlatılan trajik saldırıdahayatını kaybeden 8. ve 10. Hafif Süvari Alayı'nabağlı Avustralyalı askerlerin küçük bir bölümübulunuyor. Mezarlıktaki Maltalı asker GuiseppeCamilleri ise, 1915 Eylül ayında Anzac bölgesinegetirilen ve burada işçi olarak çalıştırılan 200Maltalı ve 200 Mısırlıdan biri. Mezarlığın bulunduğunoktadan itibaren, Anafartalar istikametine doğruuzanan sahil şeridi ise önce Kuzey Plajı (NorthBeach), daha sonra ise Okyanus Plajı(Ocean Beach) adını alıyor.

[email protected]


25 Nisanlarda, Şafaktan Önce

Sahil yolundan kuzeye devam ederken genişleyenyol ve deniz tarafındaki taş duvarın üzerindeki

Anzac yazısı, Anzac tören alanına gelindiğinibelirtiyor. 2002 yılında oluşturulan bu geniş alan, 25Nisan 1915'in yıldönümlerinde yarımadaya gelenbinlerce Avustralyalı ve Yeni Zelandalı ziyaretçinin,anma törenlerine rahatlıkla katılabilmesimaksadıyla yapıldı.

Yeni alanın yapımından önce, Anzac Günü anmatörenleri, Arıburnu Mezarlığı içinde ve civarındayapılıyordu. Bu küçük alana binlerce insanınsığmaması ve mezarlığın giderek tahrip olmasıyüzünden, yeni bir tören alanına ihtiyaç duyuldu.Avustralya ve Yeni Zelanda için en önemli ulusal günkabul edilen 25 Nisan Anzac Günü, kaynağını aynıtarihte bu kıyılara yapılan çıkarmadan alıyor. Sabahgün doğmadan "şafak ayini"yle (dawn service)başlayan anma törenleri, saygı duruşunun ardından,dönem şarkılarının söylenmesi, şiirlerin okunması,dualar ve konuşmalarla devam ediyor.

Hâkim Tepelerin Altında

Anzac Tören Alanı'ndan hemen sonra, Anafartalar'adoğru giden sahil yolu üzerinde, kara tarafındaki

mezarlık, 1919 yılından sonra yapılmış.Serçetepe'nin (Walker's Ridge) tabanındaki 276metrekarelik bir alana inşa edilen mezarlık, buradayatan askerlerin çoğunluğu Canterbury Taburu'nabağlı olduğu için aynı isimle anılıyor.Muharebeler sırasında Yeni Zelandalı askerlerinsorumlu olduğu bu yerdeki mezarlık, çevredeki tekilmezarlıkların toplanmasıyla oluşturulmuş.Mezarlıkta 16 kimliği belli, 6 kimliği belirsiz 22 kişigömülüdür. Bu noktadan bakıldığında, özellikleConkbayırı ve Boyun Noktası'na doğrumükemmel bir manzara görülür.Mezarlığın tam karşısına denk düşen denizkenarında ise, ilk çıkarma günü kullanılankayıklardan birinin kalıntısı bulunmaktadır.Yine aynı civarda, sığ suyun içinde,savaştan kalma bir dizi küçük teknekalıntısı da yer almaktadır.

[email protected]


Mahmuzsırt Etekleri

Anayolun kara tarafında, 50 metre kadar içeridebulunan mezarlık, Mahmuzsırt'ın (No: 2 Outpost)

eteğine yapılmış. Muharebeler sırasında inşa edilenmezarlıkta 32 Yeni Zelandalı, 7 Avustralyalı, 3 İngilizbulunmakta.Kimliği tespit edilemeyen 66 kişiye karşın, ayrıcaburada anılan toplam 48 asker mevcuttur,ilk çıkarma günü öldürülen Avustralyalı askerlerin birkısmıyla, 30 Mayıs ve ağustos ayı muharebelerindeöldürülen kimi Yeni Zelandalı ve İngiliz askerlerburada buluşmuştur.Mezarlığın bulunduğu bölge, savaş esnasındaözellikle seyyar hastanelerin ve ağır yaralı tahliyeistasyonlarının bulunduğu bölgeydi. Dolayısıylaburada yatanların önemli kısmını, yaralandıktansonra ölenler oluşturmaktadır.Yeni Zelanda diş kliniği de bu noktadabulunmaktaydı. Anzac askerlerinin hatırı sayılır birbölümü, kumanyalarının değişmez parçası olan sertbisküviler yüzünden diş problemi yaşamış, sadece 1.Avustralya Tümeni'nden 600 kişi, temmuz ayısonuna kadar savaş dışı kalmış ve yarımadadantahliye edilmişti.

Toplu Mezarlık

Sahil yolundan devam ederken 100 metre sonratekrar kara tarafında, ama bu kez hemen yol

kenarındaki mezarlığın da yapımına, yine savaşsürerken başlanmış.Şapkatepe olarak bilinen küçük tepenin hemenaltında, tek ve uzun bir sıra şeklinde tasarlananmezarlıkta, kimliği belli 2 ingiliz askeriyle,tanımlanamamış 150 asker yatmaktadır. 13 YeniZelandalı, 10 İngiliz ve 8 Avustralyalı askerin deburaya gömüldüğüne inanılmaktadır. Burada yatanlararasında Anzac birliklerinin şef sıhhiye subayı AlbayNeville Manders de bulunmaktadır. Manders hem ilkçıkarma günlerinde hem ağustos muharebelerinde,bu civarda biriken çok sayıda yaralı Anzac askerinibir an önce tahliye etmek için büyük çabagöstermiş; fakat kendisi de serseri bir kurşunlahayatını kaybetmiştir.

Müttefik kuvvetleri 25 Nisan günü yaptıklarıçıkarmadan sonra hızla ilerleyeceklerini ve Boğaz'aineceklerini düşünmüşler; büyük bir dirençlekarşılaşacaklarını hesap etmemişlerdi. Bu konudaönlem alınmaması, sahilde biriken çok sayıdayaralının burada saatlerce beklemesini getirmiştir.

[email protected]


Göz Alıcı Bir Mezarlık

Mezarlık sahil yolu üzerinde Anzac muharebealanlarının bitip Anafartalar muharebe

alanlarının başladığı noktada bulunuyor. Adını ise(tahliye iskelesi) 6 Ağustos tarihinde bu noktanınhemen ilerisindeki kıyıda inşa edilen ve yaralılarıtahliye etmek için kullanılan istasyondan alıyor(su seviyesi, yaralıları taşıyacak teknelerin yanaşmasıiçin elverişli olmamış ve iskele kaldırılmıştır). 1919yılından sonra, civardaki diğer küçük mezarlıkların daburaya transfer edilmesiyle yapılan Embarkation Pier,yarımadadaki en yeşil ve göz alıcı mezarlık. Buradakimlikleri tespit edilebilmiş sadece 7 Avustralyalı ve13 Yeni Zelandalı asker yatıyor. 662 kişinin isekimlikleri bilinmiyor. 262 Müttefik askeri de ayrıcakonulan taşlarda anılıyor. Mezarlıkta bulunanlarınçoğunluğu 6 Ağustos'taki çarpışmalarda ölenaskerler. Embarkation Pier Mezarlığı'ndan itibarenana sahil yolu içeriye doğru girmeye başlıyor. Yineaynı noktadan ayrılan toprak yol ise, deniz kenarınıizleyerek 5 km. sonra Küçük Kemikli Burnuüzerindeki Lala Baba Mezarlığı'na ulaşıyor.

İngiliz Askeri Çoğunlukta

Embarkation Pier Mezarlığı'ndan 500 metrekadar ileride, yolun sağ tarafında kalan

mezarlık, Arpaören mevkiinin güneyinde(Walden Point) bulunuyor. Mezarlığın adı,muharebelerin artık hız kestiği eylül ayınınortalarında yarımadaya gelen,Avustralya 7. Sahra Hastanesi'nden geliyor.Bununla birlikte, savaştan sonra yakın küçükmezarlıkların buraya taşınmasıyla daha dagenişletilen 7th Field Ambulance'ta,ağırlıklı olarak 54. Tümen'e bağlı veeylül-kasım ayları arasındaki, cephenin görecesakin olduğu dönemde öldürülenİngiliz askerleri yatıyor.Mezarlıktaki 433 taştan 130'u İngiliz, 21'iAvustralyalı ve 20'si Yeni Zelandalı askerler içinkonmuş. 262 meçhul askerin de bulunduğumezarlıkta, buraya gömüldüğüne inanılan207 kişi de anılıyor.

Buradaki Avustralyalı askerlerin çoğunluğu iseağustos ayı muharebelerinde hayatını kaybetmiş.

[email protected]


Kocaçimentepe Yolu

nafartalar bölgesinin başlangıcında, içeriye doğrukıvrılan anayolun 50 metre kadar sağında

bulunan kitabe, Çatlakdere'nin sol yamacına,Damakçılık Bayırı'nın kuzeybatısına denk düşüyor.Kocaçimentepe'yi hedefleyen Müttefikkuvvetlerinin önündeki önemli bir bağlantınoktası konumunda olan Damakçılık Bayırı vecivarı, 9-21 Ağustos tarihleri arasında kanlıçarpışmalara sahne olmuştu. Bu muharebelerdeTürkler yaklaşık 2500 kişi, İngilizler 4500 kişicivarında zayiat vermişlerdir.Kitabenin üzerinde, "AnafartalarGrup Komutanı Mustafa Kemal 7. Tümeni9 Ağustos 1915 günü Damakçılık Bayırı'na taarruzettirerek Anzac Kolordusu'nun 9. İngilizKolordusu ile işbirliğini ve Kocaçimentepeyönünde belirecek tehlikeyi önledi"ibaresi yer almaktadır.6 Ağustos gecesi 14. Alay'a bağlı birliklercetutulan tepe, aynı zamanda 150 Türk askerinin deesir düştüğü noktadır.

Bombatepe'de Metreler İçin

Anayoldan devam ederken, Büyük Anafarta köyüsapağına gelmeden sağ kolda görülen tabela,

yaklaşık 500 metre içeride bulunan mezarlığayönlendiriyor. Bombatepe'nin (Hill 60) güneybatıyamacındaki mezarlıkta gömülü 754 kişiden sadece42'sinin kimlikleri tespit edilebilmiştir.Mezarlığın merkezindeki Yeni Zelanda Anıtı'nda ise,Ağustos ve Eylül ayındaki Bombatepemuharebelerinde ölen ve mezarı bilinmeyen 182 YeniZelandalı asker anılmaktadır. Türk 7. Tümen'incephesi olan Bombatepe, muharebeler sırasındaşiddetli çarpışmalara sahne olmuş, tepenin batıyamaçları Müttefik kuvvetleri tarafından elegeçirilmişti. Bugün çam ağaçlarıyla örtülü tepe,1915'te orijinal florasında, en fazla 1 metreyüksekliğindeki sık çalılarla kaplıydı. Tepenin önemi,hemen batısındaki geniş ovaya hâkim olmasında,Anzac ve Suvla bölgeleri arasındaki temel irtibatısağlamasında ve civarında su kaynaklarıbulunmasında (İngilizler ciddi bir su sıkıntısıiçerisindeydi) yatıyordu.

[email protected]


2. Anafartalar'da Düşenler

Güneye devam eden anayolda, Küçük Anafartaköyüne giden yol sapağında, sağ kolda bulunan

mezarlık; Mestantepe'nin doğusunda Yeşiltepe'nin(Green Hill) güneybatı yamacında yer alıyor.Muharebeler sırasında Türk 12. Tümen'inin solkanadına denk düşen bu mevki, 7 Ağustosakşamı İrlanda birliklerince işgal edilmişti.9595 metrekarelik büyük bir alana yayılanmezarlıkta 775'inin kimliği belli toplam2196 asker yatmaktadır. 1919 yılında, civardakidiğer küçük mezarlıkların da burayaeklenmesiyle oluşturulan Green Hill'deağırlıklı olarak bu cephede savaşanİngilizler yatmaktadır.

Çoğu 2. Anafartalar Savaşı olarak bilinen ve 21Ağustos'ta başlayan şiddetli muharebelerde ölenaskerler arasında, Churchill'in gözdelerindenbiri olan General Thomas Longford da bulunuyor.Longford, Yusufçuktepe'ye (Scimitar Hill) yapılansaldırı sırasında askerlerinin önünde ilerlemiş vetepeden gelen Türk ateşi sonucu, yanındakikurmaylarıyla birlikte can vermişti.

Softatepe'nin Keskin Nişancıları

Suvla Ovası'nda, Tuzla Gölü'nü soluna alarakdevam eden yol, batı istikametine, denize doğru

dönerek Büyük Kemikli Burnu'na ilerliyor. Yolunsolundaki tabela, Softatepe'nin (Hill 10) hemenarkasındaki mezarlığa işaret ediyor.Bu nokta 6 Ağustos'taki ikinci Müttefik çıkarmasısırasında, Alman Binbaşı Wilhelm Wilmerkomutasındaki Bursa Jandarma Taburu'nun sadece 1bölüğü tarafından savunulmaktaydı. İngilizler hemTürklerin etkili tüfek atışları hem de çeşitli operasyonve organizasyon bozuklukları yüzünden, ancak ertesigün sabah saatlerinde Softatepe'yi ele geçirebildiler.Fakat Wilmer komutasındaki Türk askerleri veözellikle keskin nişancılar, kontrollü bir şekilde geriçekilmişlerdi. Hill 10 Mezarlığı, civardaki tekil veyaküçük grup mezarların buraya getirilmesiyle,savaştan sonra 1919 yılında oluşturulmuş. Mezarlıktatoplam 699 kişi yatıyor. Bunlardan 547'si İngiliz, 2'siAvustralyalı, 8'i Kanadalı; 150'sinin ise kimliğibelirsiz. Softatepe daha sonra Müttefik kuvvetlertarafından sinyal istasyonu ve topçu bataryamevkii olarak kullanıldı.

[email protected]


Yeni İngiliz Ordusu Savaşa Giriyor

Küçük Kemikli Burnu (Nibrunesi Point) üzerindekimezarlık, aynı zamanda 9. İngiliz Kolordusu'nun

6 Ağustos 1915 gecesi çıkarma yaptığı yerinyakınında, Lala Baba Tepesi'nin batısındakonumlanıyor.Mezarlığın girişindeki panoda şu sözler yer alıyor."Suvla Körfezi ve Tuzla Gölü arasındaki kıstakta yeralan ve Lata Baba adını taşıyan bu tepecik, 6Ağustos 1915 tarihinde gece yarısına doğru 6.Yorkshire Alayı tarafından zaptedilmiştir.Kuvvetle savunulan Lala Baba'ya karşı yapılan bubaşarılı saldırı, 1914-1918 Savaşı'nda İngiliz ordusutarafından oluşturulan yeni birliklerin ilk harekâtıdır."Bununla birlikte, bahsedilen tarihte tepeyi tutan Türkkuvvetleri sadece 1 takım askerle sınırlıdır. TeğmenSaffet komutasındaki bu askerler, esas olarak sahilkeşif, emniyet gözetleme postası olarak faaliyetgöstermekteydi. Bu takım, kontrollü şekilde,vuruşarak geri çekilmiştir.Lala Baba Mezarlığı'nda 216 İngiliz askeriyatmaktadır. Bunlardan 53'ünün kimlikleritespit edilememiştir.

20 Aralık'ta Gittiler

üyük Kemikli Burnu'nun üzerinde, karayolununbittiği noktada bulunan kitabede şöyle

yazmaktadır: "1915 yılının 25 Nisan sabahıArıburnu'na, 6-7 Ağustos gecesinde AnafartalarLimanı'na çıkan düşman kuvvetleri, aylar sürenmuharebelerden sonra Gelibolu Yarımadası'ndakiTürk savunmasının geçilemeyeceğini anlayarak 20Aralık'ta bu cepheleri boşalttı."Kitabenin bulunduğu noktanın hemen doğusundakiGazi Baba Tepesi, 7 Ağustos günü çıkarma yapanİngilizlerin temel hedeflen arasındaydı. Buradanitibaren başlayan ve Karakol Dağı- Kireçtepe silsilesiile devam eden, Çanakkale muharebelerinin en kuzeyhattında, ağustos ayı içerisinde şiddetli muharebelercereyan etti. Taşlık ve çok zor bir arazi üzerindekiçarpışmalar, özellikle Türk jandarmasının benzersizkahramanlıklarıyla doludur. Çıkarmadan sonra İngiliz9. Kolordusu'nun ana karargâhı olan Büyük KemikliBurnu ve Suvla Körfezi, İÖ 4. yüzyıla tarihlenen antikyerleşimlere de ev sahipliği yapmış. Bugün BüyükKemikli civarında sadece birkaç balıkçı barınağı,deniz feneri ve vahşi bir tabiat görülüyor.

[email protected]


Bulutlanan Gerçekler

Büyük Kemikli Burnu'ndan geri döndükten sonra,Hill 10 Mezarlığı'nı geçer geçmez sola sapan

yolun başında iki tabela görülür: Azmak Cemetery veKireçtepe Jandarma Şehitliği. Sapaktan yaklaşık 1.5km. sonra, sağa ayrılan stabilize yol AzmakMezarlığı'na çıkıyor.Adını hemen batısındaki Azmak Dere'den alanmezarlık, Küçük Anafarta Ovası'nın da kuzeybatıköşesinde bulunuyor. Bugün mezarlığın bulunduğunoktadan ancak 500 metre kadar doğuyailerleyebilen Müttefik kuvvetleri, ovaya hâkimpozisyonda bulunan Kavak Tepe ve Tekke Tepe'yiçok zorlamalarına rağmen ele geçirememişlerdi.Çeşitli asılsız efsanelere konu edilen meşhur "buluthadisesi"nin yaşandığı coğrafya da burasıdır. NorfolkAlayı'na bağlı Sandringham Bölüğü, 12 Ağustostarihinde başlatılan saldırıda Türk hatlarının gerisinedüşmüş ve 180 askerden bir dahahaber alınamamıştı.

Ova aynı zamanda, Kasım 1915'te yaşanan büyükfırtına ve don alayında, her iki taraftan da yüzlerceaskerin ölümüne sahne olmuştur.Azmak Mezarlığı'nda Müttefik askerlerden 1074kişinin mezarı bulunuyor. Bunlardan 684'ü isimsizdir.

Kuzeyi Kapatan jandarma

Azmak Mezarlığı'ndan sonra kuzeydoğuistikametinde devam eden yol, 3.5 km. sonra

Kireçtepe Jandarma Şehitliği ve Anıtı'na varıyor.Burası yarımadadaki gerçek şehitliklerden biri. Savaşsırasında yapılan ve Türk hatlarının gerisindebulunan kabristanda 127., 19., 17., 39. Alaylarla, 11.ve 12. Topçu Alaylarında, İstihkam Taburu'nda görevyaparken şehit düşmüş 5. Tümen askerleriyle,Gelibolu Jandarma Taburu'nun kahraman askerleriyatıyor. Kimliği belli hiç askerin bulunmadığımezarlıktaki şehit sayısı da bilinmemektedir. Giriştebulunan ve boş mermi kovanlarının üst üstekonulmasıyla yapılan anıt, muharebeler zamanındankalmadır ve önünde Mustafa Kemal'in bulunduğutarihi bir fotoğrafı mevcuttur.Mezarlığın bitimindeki kitabede ise şu sözler yeralmaktadır: "6/8 Ağustos 1915'te Gelibolu ve BursaJandarma Taburlarının kahramanca çarpışan üçbölüğü, iki tugay gücüne ulaşan İngiliz kuvvetleriniKarakol Dağı ve Kireçtepe'de durdurup, AnafartalarGrubu'nun kuzey yanını korumuştur."Özellikle Gelibolu Jandarma Taburu Komutanı ŞehitYüzbaşı Kadir Bey, fevkalade kahramanlıkörnekleriyle dolu Kireçtepe'nin sembolü olmuştur.

[email protected]


10 Binlerin Mağlubiyeti

ireçtepe Jandarma Şehitliği'nden geri dönüp,anayola kavuşunca; Green Hill Mezarlığı'ndan

sola sapan yol, Yusufçuktepe (Scimitar Hill)üzerinden Küçük Anafartalar köyüne ulaşıyor. 70metre yüksekliğindeki Yusufçuktepe'nin üzerinde,yolun sol tarafında 3 adet kitabe bulunuyor. 12. TürkTümeni'nin merkez cephesi olan bu nokta,Anafartalar'ın kontrolü açısından son derece önemlibir konumda bulunuyordu.

Müttefik kuvvetleri, var güçleriyle bu noktaya yüklendi.Tepe 8 Ağustos, 9 Ağustos ve 21 Ağustos günleri kısasürelerle İngilizlerin eline geçtiyse de, Albay MustafaKemal'in kararlı direnişi ve yönlendirdiği karşı saldırılarlageri alındı, İngilizlerin 21 Ağustos tarihinde yineYusufçuktepe ve İsmailoğlutepe'ye karşı başlattıklarısaldırı, toplam 3 tugay ve 1 tümenlik kuvvetiyle (yaklaşık30 bin asker), Çanakkale muharebeleri içerisinde belli birhedefe yönlendirilen en büyük saldırıdır, İngilizlerin 5300,Türklerin 2600 zayiat verdiği müthiş muharebe sonucu,her iki tepe de Türklerde kaldı. Kitabeler de aynı tarihiolayları anlatıyor.

Ovalara Yayılan Bir Ses

K üçük Anafartalar köyüne doğru devam eden yol,1 km. sonra Büyük Anafartalar'a giden diğer

yolla birleşiyor. Bu noktadan sağa, güneyistikametine dönülünce, 100 metre kadar sonra,yolun sağ tarafından biraz ileride iki büyük top gözeçarpıyor. 15 metre arayla duran 21 cm.'lik Kruppmarka toplar, muharebeler boyunca bu noktayıkorumuş, hem İngilizlere hem de Anzac bölgesinerahatlıkla ulaşan menziliyle Avustralyalılara büyükzayiat ve sıkıntı vermişti.Toplardan biri neredeyse sağlam durumdayken,diğeri ağustos muharebeleri sırasında İngilizlertarafından tahrip edilmiştir, İngiliz öncü kuvvetleri21 Ağustos'taki çarpışmalar sırasında, kısa bir süreiçin bu noktaya kadar ilerlemiş, fakat hemengeri atılmışlardır.

İngiliz 9. Kolordu'sunun, ilk gün hedefi olanKüçük Anafarta köyüne en fazla yaklaştığıpozisyon burasıdır. Krupp topları bugün,muharebeler sırasındaki orijinal pozisyonlarınıkorumaktadır.

[email protected]


Sınıf Arkadaşları Yan Yana

ola devamla gelinen Büyük Anafarta köyününgirişinde, birbirine çok yakın noktalarda üç ayrı

mezarlık grubu bulunuyor. Köye daha uzakkonumdaki mezarlıkta yan yana iki subay yatıyor. 7.Tümen'e bağlı 20. Alay Komutanı Yarbay Halit Bey'le,21. Alay Komutanı Yarbay Ziya Bey. Halit BeyBombatepe'de, Ziya Bey ise Asmadere civarında 11Ağustos'taki çarpışmalar sırasında öldürüldüler. İkişehit subayımız, sonradan köy mezarlığınagömülmüşlerdir. Alay komutanları aynı zamanda sınıfarkadaşıdır. Muharebeler sırasında şehit olan veBüyük Anafartalar köyü civarında gömülen çoksayıda Türk askeri bulunmasına rağmen, bunlara dairsağlıklı kayıtlar yoktur. 1916 yılında yapılan ŞevkiPaşa haritalarında da işaretlenen kimi şühedakabristanları, halen ihya edilmeyi beklemektedir.Özellikle ismail Dere, Hacıemin Dere ve Çamtekkemevkilerinde orijinal şehitlikler olduğu bilinmektedir.Yine Asmadere civarında şehitlerin toplucagömüldüğü bir mezarlık olduğu da gerçektir.

İsimleri Tepede Yaşıyor

A nafartalar köyünün girişindeki mezarlıklargrubunun ortasında, yolun biraz üstünde,

üzeri Osmanlıca yazılı, gayet estetik birküçük mezar göze çarpmaktadır.Etrafı zincirle çevrili bu mezardaki taş,iki kahraman subayımıziçin ortak dikilmiştir. Taşın üzerindeki yazışöyledir: "Arıburnu muharebesinde Halid RızaTepesi'nin bilhücum istirdadında (geriye alınışında)ihraz-ı rütbe-i şahadet eden3. Kolordu Mürettep 4. Alayı Bölük 1'de süvarimülazım-ı evveli (üsteğmen)

Amasyalı Halid ve 15. Alay 4. Bölük süvari mülazım-ısanisi (asteğmen) Ali Rıza Efendilerin ruhlarınafatiha. 17 Mayıs 1331 (30 Mayıs 1915)"Üsteğmen Halid ve Asteğmen Ali Rıza,ölümlerinden sonra kendi isimleriyleanılacak olan Anzac bölgesindekiHalit Rıza Tepesi (Old No. 3 Outpost) üzerinde,30 Mayıs günü şehit olmuşlardı.

[email protected]


Çanakkale'nin Ruhu

nafartalar köyü girişindeki son ikili mezar da yanyana bulunuyor. Bunlardan ilki 7. Tümen Topçu

Alayı'ndan Bolulu Üsteğmen Hasan Tahsin. HasanTahsin Efendi, Seddülbahir bölgesindeki muharebelerekatılıp yaralandıktan sonra bu bölgeye gelmiş ve 2.Anafartalar muharebesi sırasında Kayacık Ağılımevkiinde şehit olmuş.Hasan Tahsin Efendi, kendisiyle aynı gün, aynımuharebeler sırasında şehit olan alay müftüsüyle yanyana yatıyor. Çanakkale muharebeleri sırasındataburlarda görev yapan imamlarla, alaylarda görevyapan müftüler, çok önemli birkaç fonksiyonu birdenyerine getiriyorlardı. Sürekli olarak eratın içindebulunan ve maneviyatı yükselten bu insanlar; yerigeldiğinde ön saflarda hücuma katılmışlar veyabozulan askeri çevirerek savunmayı sağlamışlardır.Avcı hatlarıyla karargâhlar arasında dolaşan; siperhayatının zorluklarına katlanan; defin, dua, mektupyazma-okuma, yaralılarla konuşma gibi hayatikonularla ilgilenen bu insanlar, muharebelerinunutulmaz figürleridir.

Büyük Anafartalar'dan çıkan anayol güneye,Çanakkale Boğazı'na doğru iniyor. Yaklaşık 8 km.

sonra Bigalı köyüne varılıyor. Yarbay Mustafa Kemalkomutasındaki 19. Tümen, 25 Nisan 1915'tekiçıkarmadan önce, direkt 5. Ordu Komutanlığı'na bağlıyedek olarak bu bölgede konuşlanmıştı.Mustafa Kemal 19 Nisan günü Turşunköy dönüşü,tümen karargâhını da bu yöreye aldı. Karargâhınkurulduğu yer, bugün köyün biraz dışında, Değirmenmevkii olarak bilinen yerdir. Bu tarihten sonra,çıkarma gününe kadar 1 hafta Bigalı ve civarındabirliklere tatbikatlar yaptıran Mustafa Kemal,bugün Atatürk Evi olarakbilinen evde kalmıştı.Çeşitli yerel kaynaklar, Mustafa Kemal'inev sahibi Lütfiye Nine'nin tereyağlı pilavınabayıldığını ve evin önünde zaman zaman mızıkaçaldırdığını aktarıyor. 1973 yılında müzeolarak düzenlenen evde, Mustafa Kemal'eait olduğu düşünülen şahsi eşyalar,üniformalar segileniyor.

[email protected]


İsimsiz Kahraman

arımadanın güney bölgesine yapılacak ziyaret,Eceabat ilçe merkezinden sahili takip eden bir

güzergâh izliyor, ilk durak, ilçe çıkışında bulunan,Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Merkezibahçesinin güney ucundaki Yüzbaşı Şehitliği.Hakkında herhangi bir bilgi bulunmayan şehityüzbaşının mezarı, birkaç kademeli taş bloklarınortasına yerleştirilmiş.

Milli park merkezinin içindeki müzede, çeşitlitarihlerdeki muharebelerden kalan değişik ebattatoplar ve yine çeşitli araç gereçler sergileniyor.Yine aynı alanda, 1827 yılında Sultan 2. Mahmudtarafından buraya yaptırılan Çamburnu Kalesi'ninyıkıntılarını görmek mümkün. Çanakkalemuharebeleri sırasında kalenin içinde bir de hastanebulunuyordu. Mütareke döneminde bu bölgeye gelenişgal kuvvetleri askerleri, bu kompleks içindekimekânlarda kalmışlardı.

Balkan Harbi Şehitleri de Anılıyor

Ç amburnu noktasında, sahil yolunun hemensağında bulunan ve basamaklardan çıkınca

görülen anıt; Balkan Harbi şehitlerinin yanı sıra,Çanakkale şehitlerinin de anısına dikilmiş. 1962yılında yapılan anıtın dört bir tarafındaki mermerlevhalarda çeşitli ibareler yer alıyor.Bunlardan birinde "Burada Balkan ve ÇanakkaleHarplerinde yaralanarak şehit düşen binlercekahraman yatar" yazısı bulunsa da, anıtınsembolik olma ihtimali daha yüksektir. Etrafıdemirlerle çevrili, yaklaşık 2.5 metre yüksekliğindekianıtın bir diğer yüzünde ise Necmettin Halil Onan'ınmeşhur "Dur Yolcu" şiirinden bir kıtanakledilmektedir: "Dur Yolcu!/ Bilmeden basıpgeçtiğin bu toprak/ Bir devrin battığı yerdir./ Eğil dekulak ver, bu sakıt yığın/ Bir vatan kalbinin attığıyerdir." Anıtın en güzel tarafı, yapımında kullanılanmeşhur llgardere taşlarıdır.

[email protected]


Yamaçlar Şehit Mezarı

amburnu'ndan 1 km. sonra, yolun kara tarafında,yine merdivenlerden çıkılarak ulaşılan isimsiz

Topçu Yüzbaşı Şehitliği bulunuyor. Taş örgüduvarların ortasında bir mezar yeri var; ama şehityüzbaşıyla ilgili bilgi yok.Değirmenburnu mevkii olarak adlandırılan bubölgede, Çanakkale muharebeleri sırasında kolorduseyyar hastanesi ve ağır yaralı hastanesibulunmaktaydı. Cepheye daha yakın sahrahastanelerinde tedavi edilemeyenler veya ağıryaralılar bu hastanelere naklediliyordu,isimsiz Yüzbaşı Şehitliği'nin hemen üzerindekiyamaçlarda ve civar arazide, yüzlerce Çanakkaleşehidinin yattığı bilinmektedir. Buralarda şehitmezarlıkları bulunduğu, etraftaki çok sayıda baştaşından anlaşılmaktadır. Fakat gerek askeribölgeye çok yakın olması gerekse ciddiaraştırma eksikliği dolayısıyla, aradangeçen 90 sene zarfında herhangi bir çalışmagerçekleştirilmemiştir.

Boğaz'da Sürekli Tehdit

A nayolun deniz tarafında, tam Değirmenburnuüzerinde, Deniz Piyade Taburu nizamiyesinin

karşısındaki taş anıt, eski ve yeni top mermileriyleçevrilmiş. Bu anıtta, Çanakkale kara muharebelerininbütün şiddetiyle sürdüğü 1915 yılı Mayıs'ında,yanındaki 4 erle birlikte Boğaz içerisinde görevegiderken, bindiği küçük teknenin mayına çarpmasısonucu şehit olan Yüzbaşı Tahir Bey anılmaktadır.Anıtın kitabesinde şöyle denmektedir: "1331 yılındabindiği kayığın mayına çarpıp vazife uğruna şehitolan istihkam Yüzbaşı Tahir'in aziz ruhu şad olsun.El Fatiha." Yüzbaşı Tahir Bey'e refakat eden erlerinakıbeti hakkında herhangi bir bilgi yoktur.25 Nisan'da Çanakkale kara savaşlarının başlaması,Müttefik donanmasının Boğaz'ı zorlamaktanvazgeçtiği anlamına gelmiyordu. Dolayısıyla Boğaz'ısavunan tabya ve bataryalar, her an tetikte olmakzorundaydı. Hatta, ağustos muharebelerinde dehüsrana uğrayan İngilizler, Boğaz'ı donanmaylayeniden zorlama fikrini tekrar masaya yatırmışlardı.

[email protected]


Kilitbahir Platosu Geçilmez!

eğirmenburnu'nu ve askeriyeyi geçince sağtaraftaki yamacın üstündeki büyük "Dur Yolcu"

yazısı, Necmettin Halil Onan'ın şiirindeki meşhur kıta,bir elinde silah tutan asker ve ateş figürleri görülür.Askeri bölge içine yapılmış olan bu çalışma, 1960senesinde burada vatani görevini yapanSeyran Cebi tarafından gerçekleştirilmiştir. Elindesilah tutan asker figürü de, "asker sigarası"nınüzerindeki çizimden esinlenilerek yapılmıştır.Yamaçtaki kompozisyon, uzak mesafeden dahaiyi ve daha güzel gözükmektedir.Yazı ve figürlerin yer aldığı yamaç, KilitbahirPlatosu'nun batı yüzüne tekabül etmektedir.Plato, Çanakkale muharebeleri sırasındaİngilizlerin nihai hedefiydi. Dolayısıyla gerekkuzeyde Sarıbayır silsilesi, gerek güneyde Alçıtepeiçin yapılan kara muharebeleri; sonuçta KilitbahirPlatosu'na hâkim olmak, bir başkadeyişle Boğaz'ın efendisi olmak içindi.

Sahilden devam eden yol, Boğaz'ın en dar yerine(1250 metre) ulaşıyor. 1462-63 yılında Fatih

Sultan Mehmed tarafından yaptırılanKilitbahir Kalesi; tam karşısında, Anadoluyakasındaki Çimenlik Kalesi'yle koordineli bir çalış-manın ürünüdür ve hem Boğaz'a yakın hâkimiyetisağlamak hem de İstanbul'a giden tek suyolunu kon-trol altında tutmak maksadıyla inşa edilmiştir. Hemiçkalesi hem işçiliği hem de estetiğiyle benzersizdir.Sonradan Kanuni devrinde yapılan Sarı Kule ise,bugün Çanakkale Savaşı Müzesi olarak hizmet ver-mektedir. Müttefik donanmasının yenilgiye uğradığı18 Mart 1915 günü, Türk merkez defansınınortasında yer alan kale, son derece sağlam yapısıyüzünden gemi toplarından etkilenmemiştir.Bununla birlikte, diğer tabya ve bataryaları da etk-ileyen cephane problemi, KilitbahirKalesi toplarını da kısmen sessizleştirmiştir.

[email protected]


Merkez Savunma

ilitbahir Kalesi'nden sonra güneye doğru devameden sahil yolu üzerinde, deniz tarafında, hâlâ iyi

durumda tabyalar göze çarpıyor. Burası NamazgahTabyası.Çanakkale müstahkem mevkii içerisinde yer alantabya, 4. Ağır Topçu Alayı bölgesinde,2. Ağır Topçu Taburu'nun merkeziydi.Boğaz savunmasında 4-7-10-11 numara olarakbetirenen bataryalar, Namazgah Tabyası'ndabulunuyordu. Tabyada toplam 16 adet kıyı topuvardı; bunlardan 2'si uzun, 14'ü kısa menzillitoplardı. Bunların yanı sıra 2 adet uçaksavartopu da tabya bünyesine katılmıştı. NamazgahTabyası 5 Mart 1915 tarihinden itibaren muharebelerekatıldı. 1892'de modernleştirilen Namazgah,Çanakkale savunmasındaki enbüyük tabyalardan biriydi.18 Mart muharebeleri sırasında isabetalan tabya, geçici olarak savaş dışıkaldıysa da susturulamadı.

Queen Elisabeth'in Hedefi Oldu

K ilitbahir- Abide istikametinde devam eden sahilyolu güneybatıya dönerken, kara tarafındaki yük-

seltinin üzerinde Mecidiye Şehitliği ve Anıtı görülür.1919 yılında yapılan orijinal şehitlik ise RumeliMecidiye Bataryası'nın hemen yanındaydı.Şehitlikte, 18 Mart günü, bu noktanın yaklaşık 150metre kadar kuzeyinde bulunan Rumeli MecidiyeTabyası'nda şehit olan Ispartalı Ali Çavuş, ivrindiliMehmet, Mustafa oğlu Süleyman ve 13Türk topçusu yattığı belirtilmektedir.Taş duvarla çevrilmiş mezarlığın ortasına, üzerindeSeyit Onbaşı'nın kabartma resmi bulunanbir anıt oturtulmuştur.

18 Mart muharebeleri sırasında, Müttefik donan-masının amiral gemisi olan Queen Elisabeth tarafın-dan hedef alınan Rumeli Mecidiye Bataryası epeysarsılmış, ama aynı Namazgah Tabyası gibi, tamanlamıyla susturulamamıştır.Batarya'nın komutanı Yüzbaşı Hilmi Bey'in mezarı,bugün Edirnekapı Şehitliği'nde bulunmaktadır.

[email protected]


İmkânsızı Başarmak

ol üzerinde, görülmemesine imkân olmayanheykeliyle Seyit Onbaşı duruyor. Seyit Onbaşı 18

Mart muharebeleri sırasında Rumeli MecidiyeBataryası'nda görevliydi. Burada bulunan özellikledört adet 24X35'lik uzun menzilli top, son dereceetkiliydi. Seyit Onbaşı bunlardan 3 no'lu topunbaşındaydı. Muharebenin kızıştığı anlarda isabet alanbataryada, mermileri kaldıran mekanizma zarar gör-müş, topun faaliyete geçirilmesi neredeyse imkansı-zlaşmıştı. Seyit Onbaşı, etraftakilerin şaşkın bakışlarıarasında mermiyi sırtladı ve palangasız olarak topunkamasına sürdü. Artık iş sadece topu ateşlemeyekalmıştı. Bu merminin Ocean zırhlısını vurduğu herne kadar kesin değilse de imkânsız da değildir.Seyit'in kaldırdığı mermi 140 ila 215 kilo arasındaolabilir. Yanlışlıkla 215 okka olarak yazılmaktadır(275 kg). Seyit Onbaşı'nın heykeli de hatalıyapılmıştır. Atatürk'ün ilgisine de mazhar olanHavranlı Seyit Onbaşı, 1930lu yılların sonundahamallık yaparken vefat etmiştir.

Kerevizdere'de Yaralanıp Şehit Düştüler

eyit Onbaşı heykelinden 2 km. sonra, yolundeniz tarafında görülen şehitlik ve anıt,

Havuzlar olarak bilinen mevkidedir.Çanakkale Şehitlerine Yardım Derneğitarafından 1961 yılında inşa edilen şehitlikte,21 Haziran 1915'te Kerevizdere'de şehitdüşen 2. Tümen'den Yüzbaşı Kemal Bey,126. Alay Yaveri Selanikli Teğmen İsmail Efendi,Kırşehirli İbrahim oğlu Hüseyin Çavuş, NasuhOnbaşı, Kalecikli İbrahim oğlu Hüseyin,Eskişehirli Mehmet oğlu Abdurrahman, İnegöllüMehmet oğlu Mustafa, Ankaralı Kadir oğlu Sadık,Konyalı Mikail oğlu S. Ali ve Çankırılı Elvan oğluİbrahim yatmaktadır. Anıtın üzerinde Yüzbaşı KemalBey'in son verdiği emirden bir alıntı vardır.Kemal Bey "... hep birlikte şahadete koşalım ki,vatan kurtulsun" demektedir.6 metrelik anıtın diğer yüzünde ise, döneminÇanakkale valisinin şehitler için yazdığıbir şiir bulunmaktadır.

[email protected]


Büyük Şehitlikteki Tek Taş

V irajlı sahil yolu Soğandere'den itibaren içeri girerve Behramlı köyünü sağda bırakarak devam

ettikten sonra, tekrar güneybatıya dönerek Alçıtepeköyüne yönelir. Köye gelmeden 3 km. kadar önce,yolun sol tarafında, şu sıralar inşaatı devam etmekteolan bir otopark görülür. Buradan içeriye girentoprak yol, kısmen patikalaşarak yaklaşık 150 metresonra yarımadadaki en büyük orijinal şehitlik alanınaçıkıyor. Şahindere olarak bilinen bu bölgeye, yaklaşık2000 kişinin gömüldüğü tahmin ediliyor.Bugün neredeyse tamamı tarlalaşmış olan alanınortasındaki çalılık ve hafif eğimli arazide, demir birkafes içerisinde Asteğmen Mustafa Efendi'nin mezarıbulunuyor. Üzerindeki Osmanlıca yazıdan 18 Eylül1915'te şehit olduğu anlaşılan Mustafa Efendi, bu alan-da mezarı tanımlanabilmiş tek şehidimiz. Civardagörülen çok sayıda baş taşı, şehitliğin kapladığı alanhakkında da bir fikir veriyor.

Özel Bir İnsan, Özel Bir Müze

am Alçıtepe köyünün girişinde, yol ayrımınagelmeden sol kolda bulunan müze, yarımadadaki

en eski ve en kapsamlı müze. 2004 yılında vefateden bakkal Salim Mutlu'nun kişisel çabalarıyla oluş-turduğu bu özel müze, gerek Türk gerekMüttefik askerlerine ait bir dizi araç gereç, silah,eşya ve aksesuvarı barındırıyor. Bölgeye gelen yerliyabancı hemen herkesin bildiği, tanıdığı Salim Bey,yıllarını verdiği koleksiyonunun önemli parçalarını,yıllar önce Kabatepe Tanıtma Merkezi'ndeki müzeyevermişti. Devletin ilgisizliğine alışmış olan Salim Bey,müzenin bakım giderlerini de kendisi karşılıyordu.Ziyaretçilerin para ödemediği, isterlerse bağış yaptık-ları Çanakkale Savaşı Müzesi, SalimBey'in ölümünden sonra çocukları tarafından idareediliyor, iki büyük salondan oluşan müzenin girişkapısında, Quinn Elisabeth zırhlısındanatılmış 35'lik bir mermi duruyor.

[email protected]


Muharebelerin Kültürü

Içıtepe köyüne girdikten sonra sola sapınca,biraz ilerideki meydanda park yapma

imkânı var. Meydanın diğer ucunda bulunanve Çanakkale Savaşları Galerisi adını taşıyanmüze, 2004 yılında açıldı. Müzede, muharebelerdekullanılan çeşitli eşya ve silahlardan ziyadefotoğraflar, canlandırmalar, maketlersergileniyor, bilgiler veriliyor.Çanakkale Savaşı'nın seyrini, olayların içyüzünü,kısacası Çanakkale Savaşı kültürünü ziyaretçilereaktarmayı hedefleyen mekân, muharebelerininsani yönüyle ilgili örnekleri de yansıtmakistiyor. Müttefik güçler, 1915 yılında,muharebeler sırasında, bombardıman sonucutamamen yıkıntı haline gelen Alçıtepeköyünü ele geçirmeyi başaramadılar.O sıralar Kirte ismini taşıyan Alçıtepebugünkü ismini 3 km. doğudabulunan ve bu bölgedeki savaşlarınuğruna yapıldığı tepeden alıyor.

Alçıtepe Hep Uzakta

Içıtepe köyüne girmeden önce sola ayrılan veyeni yapılan yol, doğu istikametinde Alçıtepe

zirvesine kadar gidiyor. Bu yola girince ileridesağda görülen ve üzerinde küçük bir beyaz yapıseçilen Alçıtepe, 230 metre yüksekliğiyle hemenkendini belli ediyor. Muharebeler sırasında,neredeyse her gün Müttefik donanmasının ağırateşine maruz kalan tepe, aynı zamanda Türk anasavunma hattının belkemiğini oluşturuyordu, İngili-zler, birinci gün hedefi olan Alçıtepe'ye muharebelerboyunca en fazla 3 km. yaklaşabildiler. Alçıtepe'yisoluna alarak devam eden toprak yolda (kışın 4x4) 1km. kadar ileride sağ kolda görülen anıt, MareşalFevzi Çakmak Anıtı. Muharebeler sırasında 5. Kolordukomutanı olan Çakmak anısına 1941 yılında dikilmişbu anıt, sapa ve bozuk yolu nedeniyle, çok nadirziyaret ediliyor. Buraya kadar gelen ziyaretçiler içinen önemli ve kaçırılmaması gereken fırsat, Alçıtepezirvesine çıkarak bölge coğrafyasınıhissetmek, anlamak.

[email protected]


Kerevizdere'deki Yalnız Şehit

Içıtepe köyünden Abide istikametine inerken,sola giren yeni asfalt yolun başında "Kaymakam

Hasan Bey Anıtı"nın işareti ve "Girilmez" levhası var.Dikkatli bir şekilde sapılan yol, Kerevizdere olarakbilinen bölgeye bağlanıyor. Burası Türk birliklerininFransızlara karşı savunduğu coğrafya. Yolun sağtarafında, çok kanlı çarpışmalara sahne olan 83Rakımlı Tepe (Redoute Bouchet) bulunuyor. Birazdaha aşağıda, sol kolda ise kısa bir toprak yollabağlanan Kaymakam Hasan Bey Anıtı görülüyor.6. Tümen (5 değil) 17. Alay Komutanı KaymakamHasan Bey anısına yaptırılan anıt, muharebelersırasında Fransızlar tarafından işgal edilen araziüzerinde. Yarımadadaki en kanlı ve kesif muhare-belere sahne olan, yaklaşık 4 km. karelik Kerevizderebölgesinde (Fransız sektörü), Hasan Bey anısına dik-ilmiş ve son olarak fotoğrafta görülen renge boyan-mış anıt dışında herhangi bir levha, kitabe veya bilgiveren pano bulunmuyor.

Sonsuza Kadar

Yeni asfalt yol, dümdüz devam edildiği takdirdeüst taraftan Şehitler Abidesi'ne bağlanıyor.

Eskihisarlık Burnu üzerine inşa edilerek1960 yılında açılışı yapılan Abide, Feridun Kip,Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular tarafından tasar-landı. Göz alıcı yalınlığı ve sadeliğiyle sembolleşenAbide, yarımadada şehit düşenTürk askerleri anısına yapıldı.41.70 metre yüksekliğindeki Abide'nin altında,çeşitli savaş kalıntılarının ve fotoğrafarınsergilendiği bir müze, iç bölümünde ise M. AkifErsoy'un ünlü dizelerinin yazılı olduğu bir levha var.Düzenlemesi 2004 yılında yenilenen; civarına anonimve sembolik mezarlarla, yeni blok heykeller; tavanınamozaik bir ay yıldız; ayaklarına rölyefler eklenenAbide, bugün yarımadada tartışmasız en çok ziyaretedilen mekân. Abide'nin bulunduğu nokta 25 Nisangünü İngilizler tarafından işgal edilmiş, hemenakabinde Fransızlara devredilmişti.

[email protected]


Tahrip Edilmiş Toplar

ehitler Abidesi'nin yanından sahile inen dikkarayolu üzerinde, sağ koldaki hafif

yükseltinin üzerinde bir top görülüyor. Ayrıcaağaçların arasında da toplar mevcut.Yarımadanın birçok noktasında, gerek araziiçerisinde gerek müze bahçelerinde eskitoplar bulunuyor;ama bunlarla ilgili herhangibir envanter bulunmuyor.Çoğu tahrip edilmiş, parçalanmış bu toplarkadar, bunlarla ilgili bilgiler de kırık dökük.Fransız topları olarak levhalandırılan butoplarla ilgili da herhangi bir bilgi bulunmuyor.Topların hemen yanındaki levhada Türkçe,Fransızca ve İngilizce yazılan cümle şöyle:"Fransızlar cereyan eden muharebelerde bu noktayakadar geldiler. Bu topları burada bırakıp geriyedöndüler." Gerçekte ise Fransızlar bu noktadaniçeriye doğru yaklaşık 4 km. ilerlemişlerdi.

Morto Koyu'na Nazır

Morto Koyu üzerindeki Fransız Mezarlığı'na kısabir yol bağlanıyor. 1919 yılında, mütareke döne-

minde buraya gelen Senegalli askerler; savaş sırasın-da yapılan 8 ayrı Fransız mezarlığını burada bir arayagetirdiler. Bununla birlikte şimdiki mezarlığın tamam-lanması 1926 yılını buldu.Fransızların yarımadadaki tek mezarlığı olan bualanda 3238 kişi gömülü. Ayrıca yine Fransızaskerlerine ait kemiklerin topluca gömüldüğüdört ayrı bölüm mevcut. 140 metreuzunluğundaki mezarlığın arka tarafında, ölen tümFransız askerlerinin anısına dikilmiş bir anıt var.Morto Koyu 25 Nisan günü çıkarma koyu olarak ter-cih edilmemişti; hem Anadolu'daki Türk topçusunaçok açıktı hem de fazlasıyla sığ ve akıntılı bir nokta-daydı. Sadece South Wales Borderers Taburu, şu anAbide'nin önünde bulunan yarlardan çıkarak, bunoktayı kontrol altına almıştı. Koyun adı ölümdendeğil, sakinliğinden gelmektedir.

[email protected]


Gölgede Kalmış Mezarlık

Fransız Mezarlığı'ndan sonra Seddülbahir'e doğrudevam eden sahil yolu, önce Abide Motel'in

önünden geçer, sonra dönerek anayola bağlanır.Alçıtepe'ye doğru dönülünce 50 metre sonra yolunbiraz içerisinde saklı mezarlık görülür. Pekziyaretçisi olamayan mezarlığın adı, muharebelersırasında Kanlıdere üzerinde bulunan eğribir köprüden geliyor.

Mezarlıkta 606 kişili gömülü. Bunlardan 124'ü İngiliz,5'i Avustralyalı, 2'si Yeni Zelandalı ve 1'i Hintli. 351kişinin kimliği belirlenebilmiş değil. Mayıs ayındaki 2.Kirte Muharebesi'nden sonra defin yapılmayabaşlanan mezarlığa, 1919 yılında civardaki diğerküçük mezarlıklar da eklendi.Bu mevki, İngilizler tarafından 26 Nisan günü işgaledildi ve Müttefikler'in cephe gerisinde, top ateşinekapalı güvenli bir bölge olarak kaldı.Muharebelerin ilk zamanlarında, hemen mezarlığınbulunduğu bölgede Romalılardan kalma 5 adetsuterazisi bulunmaktaydı. Bunlar Türk topçusunakerteriz sağladıkları için hemen yıkıldılar.

Savaşın Tam Ortasında

A lçıtepe'ye çıkan anayolda, Skew Bridge'ten 2.5km. sonra, sol koldaki tahta tabela, Redoubt

Mezarlığı'nı işaretliyor. Yoldan görülmeyen mezarlığaulaşmak için, toprak yolda 100 m. daha ilerlemekgerekiyor. Mezarlığın adı, bu noktadan da geçen vetüm cepheyi yatay kesen tahkim edilmiş hattan geliy-or. 8 Mayıs'tan sonra yapılan mezarlık, savaştansonra 1919 yılında, civardaki altı küçük mezarlığın daburada birleştirilmesiyle büyüdü. 2027 kişiningömülü olduğu mezarlıkta, kimliği belli olanlarınoranı yüzde 20'nin altında.

Mezarlığın ortasında görülen ağaç, savaştan yedi yılsonra buraya gelen ve oğulları Eric Duckworth'unmezarını bulmayan anne babası tarafından dikilmiş.Mezarlık, çiçek ve ağaç çeşitliliği bakımından da çokzengin, İngilizler, muharebe arazisinin tam ortasındabulunan bu noktadan itibaren sadece 1 km. ilerleye-bildiler. 3. Kirte Savaşı'ndan sonra az çok stabilizeolan cephe hattı, Müttefikler'in 9 Ocak 1916'da çek-ilmelerine kadar da fazladeğişikliğe uğramadı.

[email protected]


Patlamada Ölenlerin Anısına

nayoldan gelinen Seddülbahir köyü girişinde, yolikiye ayrılıyor. Düz devam eden seçenek,

Seddülbahir Kalesi'ne çıkıyor. Kalenin avlusunagirmeden önce sol tarafta görülen büyük beyaz anıt,Seddülbahir Kalesi'nin bombardımanında ölenaskerler anısına 1986 yılında yaptırılmış.Anıt biri kaide, biri taş iki parçadan oluşuyor veüzerinde Müttefik donanmasının Seddülbahirkalesine yaptığı hücum anlatılmaktadır: "3 Kasım1914 tarihinde altı yabancı kruvazörün yaklaşık 15bin metre mesafeden yaptığı bombardıman, kaleyediğer bütün hücumlardan fazla zarar vermiştir. Birtop mermisinin cephaneliğe isabet etmesi sonucubüyük bir patlamayla 5 subay ve 81 er yaşamınıyitirmiştir" denmektedir. Aynı trajik olayda ölenlerianmak amacıyla, son olarak Şehitler Abidesi'ningirişine de bir pano asılmış, hemen arkadaki alanaşehit sayısı kadar gül dikilmiştir.

Gerçek Bir Mezarlık

K emen yukarıdaki ilk Şehitler Anıtı'nda anılanaskerler burada yatmaktadır. Anıttan aşağıya

limana doğru çok dik inen yol üzerinde, SeddülbahirKalesi'nin eski ana girişi yanındaki şehitlik, aynızamanda yarımadada, kimliği bilinen ve eşlenebilennadir orijinal Türk şehitliklerinden.3 Kasım 1915'te, kalenin bombardımanı vecephaneliğin isabet alması sonucu meydana gelenpatlamada ölenler, hemen bu noktada oluşturulanmezara gömülmüşlerdir.Şehitliğin duvarında patlamada ölen subaylarınisimleri yazılı.

Kale Komutanı Yüzbaşı ŞevkiKale Komutan Muavini Üsteğmen CevdetTakım Komutanı Üsteğmen Hasan PalaTakım Komutanı Üsteğmen RızaTakım Komutanı Teğmen EşrefVe 81 Kahraman Er

[email protected]


Patlamada Ölenlerin Anısına

nayoldan gelinen Seddülbahir köyü girişinde, yolikiye ayrılıyor. Düz devam eden seçenek,

Seddülbahir Kalesi'ne çıkıyor. Kalenin avlusunagirmeden önce sol tarafta görülen büyük beyaz anıt,Seddülbahir Kalesi'nin bombardımanında ölenaskerler anısına 1986 yılında yaptırılmış.Anıt biri kaide, biri taş iki parçadan oluşuyor veüzerinde Müttefik donanmasının Seddülbahirkalesine yaptığı hücum anlatılmaktadır: "3 Kasım1914 tarihinde altı yabancı kruvazörün yaklaşık 15bin metre mesafeden yaptığı bombardıman, kaleyediğer bütün hücumlardan fazla zarar vermiştir. Birtop mermisinin cephaneliğe isabet etmesi sonucubüyük bir patlamayla 5 subay ve 81 er yaşamınıyitirmiştir" denmektedir. Aynı trajik olayda ölenlerianmak amacıyla, son olarak Şehitler Abidesi'ningirişine de bir pano asılmış, hemen arkadaki alanaşehit sayısı kadar gül dikilmiştir.

Gerçek Bir Mezarlık

emen yukarıdaki ilk Şehitler Anıtı'nda anılanİ askerler burada yatmaktadır. Anıttan aşağıya

limana doğru çok dik inen yol üzerinde, SeddülbahirKalesi'nin eski ana girişi yanındaki şehitlik, aynızamanda yarımadada, kimliği bilinen ve eşlenebilennadir orijinal Türk şehitliklerinden.3 Kasım 1915'te, kalenin bombardımanı vecephaneliğin isabet alması sonucu meydana gelenpatlamada ölenler, hemen bu noktada oluşturulanmezara gömülmüşlerdir.Şehitliğin duvarında patlamada ölen subaylarınisimleri yazılı.

Kale Komutanı Yüzbaşı ŞevkiKale Komutan Muavini Üsteğmen CevdetTakım Komutanı Üsteğmen Hasan PalaTakım Komutanı Üsteğmen RızaTakım Komutanı Teğmen EşrefVe 81 Kahraman Er

[email protected]


Yıkıldı Ama Ölmedi

aleye İlk Şehitler Anıtı'nın yanından girilebiliyor.Tarihi yapı 1659 tarihinde, Köprülü Mehmet Paşa

zamanında, askeri mimar Mustafa Aga tarafındanyapıldı. Zamanında eski topların bulunduğu kalede,Çanakkale Savaşı öncesi 10 top bulunuyordu.Kale önce 3 Kasım 1914'te, sonra 19 Şubat 1915'te ve25 Şubat 1915'te ağır şekilde bombalandı. 18 Marttarihindeki saldırıdan önce tamamen susturulmuştu.Müttefik donanması için tehdit teşkil etmeyen kale, 25Nisan günü Ertuğrul Koyu'na çıkan İngiliz askerleri içinbüyük bir tehlike oluşturuyordu. Yıkıntılara saklananTürk askerleri, karaya çıkan istilacılara büyük zayiatverdirdi; daha doğrusu bu noktada, tam 12 saatsüreyle karaya bile çıkmalarına izin vermedi. İngilizlerkaleyi ancak ertesi gün kontrol altına alabildiler. Hembu bölge hem de kale, 27 Nisan tarihinden itibarenFransızlar tarafından devralındı ve Seddülbahir Kalesisavaş sonuna kadar depo, hastane, yatakhane olarakkullanıldı. Kale yakın zamana kadar askeri bölgestatüsündeydi.

Silah Kullanmayan Komutan

Kaleden sonra Seddülbahir köyünün girişinedönülüp, bu kez yukarıya devam eden

ve Yahya Çavuş'u işaret eden yola girince,rampanın üzerinde hemen sağ kolda darbir toprak yol görülüyor.Büyük su deposuyla da tanımlanan bu nokta, hemSeddülbahir köyüne hem Ertuğrul Koyu'na hâkim141 rakımlı tepe. Tepede tek bir mezarlık var.Bu aynı zamanda, yarımadadaki tek bireyselMüttefik mezarı. 26 Nisan günü bu noktayı almakiçin askerlerini cesaretlendiren YarbayDougthy- Willy, başından vurularak öldürülmüşve buraya gömülmüştü. Daha öncedenTürkiye'de görev yapan ve Türklere büyüksempati besleyen yarbay, çıkarma sırasında dasilah kullanmıyordu. Muharebeler sırasındayarımadaya gelen tek kadın, özel izinleve gizlice Doughty-WilIy'nin mezarınıziyaret eden sevgilisi, ünlü arkeologve istihbaratçı Gertrude Bell'dir.

[email protected]


Anıt Gibi Anıt

Yahya Çavuş'a doğru sola sapan yol, önceİngilizlerin yarımadadaki büyük anıtı olan Cape

Helles Memorial'dan geçiyor. Anıt, 46 metreyüksekliğindeki Gözcü Baba Tepesi'nin üzerinde33 metre olarak yükseliyor.Anıtın bu noktaya yapılma nedenlerinden biri,burasının İngilizlerin hem ilk çıktıkları hem deen son terk ettikleri, dolayısıyla en uzun sürekaldıkları yer olması. Anıtın dört tarafındaki mermerplakalarda, tüm yarımadada muharebelere katılanbütün Müttefik tümenlerin ve gemilerin adı yazıyor.Birlik isimleri, bunların savaştıkları istikametlere denkgetirilmiş. Helles Anıtı'nın temel amacı, Çanakkalemuharebelerinde ölen, kaybolan ve mezarı olmayantüm Müttefik askerleri anmak.Bu askerlerin adları, anıtı çevreleyen duvarlaratek tek kazınmış. Anıt 1924'te yapıldı.

Sembol Olmuş Kahraman

Helles Anıtı'nın aşağısındaki Yahya Çavuş Şehitliği,Ertuğrul Koyu'nu savunan Türk askerlerini anma

amacıyla yapıldı.25 Nisan günü bu bölgeyi savunan 26. Alay'ın 3.Tabur'una bağlı toplam 500 Türk askeri,karşılarındaki yaklaşık 3000 kişiye karşı 10 saattenfazla direnmiş, büyük bir kuvveti savaş dışı bırakarakve yavaşlatarak, gerideki Türk savunmasına hayatibir zaman kazandırmıştır,İngilizler, Ertuğrul Koyu'ndaki bu gecikmeyi,muharebelerin sonuna kadar telafi edemedi.Bu kahraman taburun 10. Bölük'ündenYahya Çavuş, bölük komutanının şehit olmasındansonra komutayı ele almış ve 63 arkadaşıyla tarihegeçecek bir savunma gerçekleştirmiştir.Yahya Çavuş, 26 Nisan günü, sağ kalan birkaçarkadaşıyla birlikte geri çekilmiştir.

[email protected]


Top Değil Ama Kurşun Var

ahya Çavuş'un karşısında, içinde bulunanKrupp topuyla bilinen Ertuğrul Tabya (FortNo:ı), Boğaz'ın girişini koruyan beş tabyadan

biriydi ve bu noktada 24 cm.'lik iki Krupp topubulunuyordu. Müttefik bombardımanı 18 Mart'tanönce bu tabyaları etkisiz hale getirmişti. Bununlabirlikte çıkarma günü yapılan bombardımanlarınbitmesiyle Ertuğrul Tabya'nın yıkıntıları arasındamevzilenen Türk askerleri -aynı SeddülbahirKalesi'nde olduğu gibi- koya ayak basan İngilizlerinüzerine kurşun yağdırmıştır. 1890'larda inşa edilentabyada, üç adet yarıya kadar toprağa gömülmüşcephane bölümü bugün hâlâ ayakta duruyor.Buradaki Krupp toplarından ise bugün sadece birikalmıştır. 1915 Şubat ayındaki bombardımandansonra buraya çıkan Cornwallis zırhlısından bir grupİngiliz denizci, tabyanın 2. Abdülhamid'in imzasınıtaşıyan levhasını yerinden sökerek götürmüştür.

Ertuğrul Koyu: Ana Çıkarma

Ertuğrul Koyu'nun batı ucunda yüksek olmayan birtepenin hemen yanındaki V Beach Mezarlığı

kumsala bitişik uzanıyor. Doğu ve batısındakiduvarları ılgın ağaçlarıyla çevrili mezarlığınalanı 2 bin 45 metrekare. 25 Nisan 1915günü bu kumsala yapılan çıkartma Birinci RoyalDublin Fusiliers'e ait üç bölük ve River Clydegemisinden çıkan Birinci Royal Munster Fusiliers ileİkinci Hampshire Regiment tarafından yürütülmüştü.Fakat kumsalın doğusundaki SeddülbahirKalesi'nden açılan ateş nedeniyle çok kayıp verildi.Çıkarmanın ilk gününde oluşturulmuş V BeachMezarlığı'nda 15 sıra mezar bulunuyor. Bugünmezarlığın hemen her metresini dolduran696 askerin mezarı var. Ve bunlardan yalnızca216'sının kimlikleri biliniyor. Ayrıca bukumsalda öldüğü sanılan 196 askerinisimleri de burada anılıyor.

[email protected]


Kahvaltıdan Önce Teke Koyu

VBeach Mezarlığı'na inilen yoldan tekrar yukarıçıkıp, Ertuğrul Tabya ve Helles Anıtı'nı geride

bıraktıktıktan sonra, anayola geri dönülüyor.Köyün aksi yöne devam edildiğinde 1 km.sonra mezarlığa geliniyor. Mezarlık, İngilizkuvvetlerinin 25 Nisan'da çıkarma yaptığı TekeKoyu'na hâkim noktada yapılmış ve adını burayaçıkarma yapan Lancashire Fusilliers Alayı'ndan alıyor.Burada 1253 asker yatıyor. Bunlardan sadece135'inin kimliği belirlenememiş durumda. Mezarlıktaayrıca, ikmal hizmetlerinde çalışan Zion KatırBirliği'nden Yahudi isimler de var. Bu birlik aynızamanda, 2 bin yıl sonra savaş amacıyla kurulan ilkYahudi birliği.Teke Koyu'na yapılan çıkarma, Türkkuvvetlerinin büyük direnciyle karşılaşmış; 6 İngilizaskeri, ateş altındaki olağanüstü kahramanlıklarınedeniyle, en yüksek nişan olan Victoria Cross'a (VC)layık görülmüştür. Olay, literatüre "kahvaltıdan önce6 VC" olarak geçmiştir.

Topraktan Toprağa

Lancashire Landing'den sonra dolanarak kuzeyedönen yol, 4 km. sonra Pink Farm Mezarlığı'na

varıyor. Anayolun sağında tabelayı takip edince,30 metrelik toprak yol mezarlığa varıyor.Muharebeler sırasında Sotiri Çiftliği adını taşıyanbu mevki, kendine has killi, kırmızımtıraktoprağıyla fark ediliyor. Mezarlığın adı da buradangeliyor. Zığındere muharebelerinden sonratemmuz ayında, İngilizler için güvenli bir noktahaline gelen Pink Farm, hem ana ikmalsahası hem de yaralıların toplanma merkeziolarak işlev gördü.

Eşzamanlı, mezarlık olarak da kullanılmayabaşlanan Pink Farm, kısa sürede civardaki6 küçük mezarlığı da bünyesine alarak büyüdü.Burada yatan toplam 602 askerden 250'sininkimliği belirsiz. Kimliği belirlenemeyenaskerlerin taşları, mezarlığın üstkısmında bulunuyor.

[email protected]


12 Çam Korusu

Karayolu, ormanlık araziden geçerken Zığındere'yisol tarafta bırakıyor ve kuzeydoğu istikametinde

Twelve Tree Copse Mezarlığı'na yöneliyor. Mezarlıkadını, muharebeler sırasında burada bulunan 12 çamağacından alıyor. 1919 yılında burada birleştirilenküçük mezarlıklarla birlikte, Twelve Tree Copse'unalanı 8500 metrekareye çıkmış. Mezarlıkta 3359asker yatıyor. Bunlardan 1313'ü İngiliz, 12'siAvustralyalı, 8o'i Yeni Zelandalı, 1'i Hintli, 1'i Seylanlı.1953 kişinin kimliği belirlenememiş. Mezarlık içindeayrıca bir Yeni Zelanda Anıtı bulunuyor. Anıtta 2.Kirte Savaşı'nda ve ağustos ayında bu cephede ölenYeni Zelandalı askerler anılıyor. Muharebelersırasında yıkılan çam ağaçlarının yerine, mezarlıkoluşturulurken yenileri dikilmiş. Mezarlık aynızamanda muharebeler sırasındaki İngiliz cephehattının üzerinde bulunuyor.

Son Ok Anıtı

Karayolu 1 km. sonra Alçıtepe'nin öbür tarafınaçıkıyor. Köy tarafına değil, sola döndükten

sonra, 300 metre ilende, yolun solunda görülenanıt Son Ok Anıtı.3 metre yüksekliğindeki anıt 1948'de yapılmış.Anıt, 3. Kirte Muharebesi'nde ölenleri anmakamacıyla inşa edilmiş. Anıtın hemen yanında dasayısı belli olmayan şehitler yattığı belirtilmektedir.4-6 Haziran 1915 tarihinde meydana gelen 3. KirteMuharebesi sonrasında, Müttefik güçlerin Alçıtepe'yizaptetme düşünceleri pratik olarak sona erdi.Bu muharebede 7000'e yakın zayiat veren Fransız veİngilizler, bu tarihten sonra cephe hücumlarındanvazgeçtiler ve daha pozisyonel ve bölgesel taarruzplanları uygulamaya başladılar.3. Kirte Muharebesi'nde Türkler de 5 bin civarındazayiat verdi.

[email protected]


Zığındere'nin Sonundu

on Ok'tan sonra Nuri Yamut'a giden yolüzerinde, 500 metre kadar sonra, yolun

aniden derinleştiği noktada bulunan şehitlik,Zığınderemuharebelerinde ölen askerlerin anısına yapılmışsembolik bir şehitliktir.Şehitliğin girişindeki panoda, Müttefikdonanmasının 28 Haziran günü bu noktayı nasılbombaladığından hareketle çeşitli iddialar dilegetirilmektedir. Muharebeler sırasında yaralısargı yerleri ve sıhhi yardım istasyonlarınınbulunduğu bu mevkide, düşman ateşiyle ölen2. ve 7. Tümen askerlerinin şehit olduğuanlatılmaktadır.

Şehitliğin içindeki anıt da Kemal Bey'inanısına dikilmiştir. Uzmanlara göre gerekşehitlikle ilgili anlatılanlargerekse verilen rakamlar şüphe götürür.

Şehitlerin Anısına

Son ziyaret noktası olan anıt, SargıyeriŞehitliği'ndan 2 km. uzaklıkta, karayolunun

bitiminde yer alıyor. 1943 yılında, bölgedeki 2.Kolordu Komutanı tarafından Zığındere'de şehitdüşen Türk askerlerine ithafen yaptırılan anıt, yineonun adını taşıyor, İngilizlerin Fusilier Bluff olarakadlandırdıkları bu nokta, aynı zamanda en ileriMüttefik ilerleme noktası, iki taraf arasındaki cephehattı buradan başlıyor ve güneydoğuya doğru inerekKerevizdere ağzında sonlanıyordu. Anıtın bulunduğumevkii tutan İngilizlerle, hemen karşısındakiZığmdere'nin kolu Keçidere'yi tutan Türk askerleriarasındaki mesafe 60 metreye kadar iniyordu. Bu darara bölge, lağım muharebelerinin yoğunlaştığı yerdir.Cephenin bu kısmında 28 Haziran- 5 Temmuz tarihleriarasında yaşanan Zığındere muharebeleri belirleyiciolmuş, 14 bin Türk askeri ölmüş ya da savaş dışıkalmış; ama İngilizlerin ilerleyişini durdurmuştur.

[email protected]


KAYNAKLAR

Phil Taylor and Pam Cupper, Gallipoli -a Battle- Field Guide, KangarooPress, 1989.

Mas and Mrs. Holt, Battlefield Guide Gallipoli,Leo Cooper, 2000

Ekrem Boz, Adım Adım Çanakkale Savaş Alanları,Olay Gazetesi, 1998.

Gelibolu Yarımadası Barış Parkı Uluslararası Fikir ve Tasarım YarışmasıKatalogu.

3. Köklere Hastane Şehitliği, 4. Kabatepe Tanıtma

Merkezi, 5. Kemalyeri Kitabesi, 6. Conkbayırı

Atatürk Anıtı, 7. Atatürk'ün Saatinin Kırıldığı Yer,

8. Conkbayırı Nazif Çakmak Anıtı, 9. Chunuk Bair

Yeni Zelanda Ulusal Anıtı, 10. Chunuk Bair Mezarlığı

ve Anıtı, 11. Conkbayırı Mehmetçik Kitabeleri,

12. Kocaçimentepe Bakı Terası, 13. The Farm

Mezarlığı, 14. Düztepe Siperleri, 15. Mesudiye Topu,

16. Baby 700 Mezarlığı, 17. Arıburnu Yarları,

18. Walker's Ridge Mezarlığı, 19. The Nek Mezarlığı,

20. Mehmet Çavuş Anıtı, 21. 57. Piyade Alayı

Şehitliği ve Anıtı, 22. Quinn's Post Mezarlığı,

23. Yüzbaşı Mehmet Şehitliği, 24. Yarbay Hüseyin

Avni Bey Mezarı, 25. Courtney's ve Steel's Post

Mezarlığı, 26. 4th Battalion Parade Ground

Mezarlığı, 27. Johnston's Jolly Mezarlığı,

28. Kırmızısırt Siperleri, 29. Shell Green Mezarlığı,

30. Lone Pine Mezarlığı ve Anıtı, 31. Kanlısırt

Kitabesi, 32. Mehmetçiğe Derin Saygı Anıtı,

33. Beach Mezarlığı, 34. Shrapnel Valley Mezarlığı,

35. Plugge's Plateau Mezarlığı, 36. Arıburnu

27. Alay Kitabesi, 37. Anzac Koyu, 38. Anzac Koyu

Kitabesi, 39. Arıburriu Mezarlığı, 40. Anzac Tören

Alanı, 41. Canterbury Mezarlığı, 42. No. 2 Outpost

Mezarlığı, 43. New Zealand No.2 Outpost Mezarlığı,

44. Embarkation Pier Mezarlığı

45. 7th Field Ambulance Mezarlığı, 46. Damakçılık

Bayırı Kitabesi, 47. Hill 60 Mezarlığı ve Anıtı, 48.

Green Hill M e z a r l ı ğ ı , 49. Hill 10 Mezarlığı, 50. Lala

Baba Mezarlığı, 51. Büyük Kemikli Kitabesi,

52. Azmak Mezarlığı, 53. Kireçtepe Jandarma Anıtı,

Şehitliği ve Kitabesi, 54. Yusufçuktepe Kitabeleri,

55. Küçük Anafarta Topları, 56. Yarbay Halit Bey ve

Yarbay Ziya Bey Mezarlığı, 57. Üstğm. Halid Efendi

ve Astğm. Ali Rıza Efendi Mezarları, 58. Üstğm.

Hasan Tahsin ve Alay Müftüsü Mezarları

[email protected]


[email protected]


53

[email protected]


[email protected]


[email protected]


Documents

merakediyorum - Burakreis.com · elibolu Yarımadası Tarihi Milli Park Müdürlüğü tarafından 2004 yılında yapımına başlanan ve 18 Mart 2005 tarihinde açılacak merkez,