K arel sprac na deser tale: [121]“Bi Gode, Willem, ic hebt wale

an meneghen ende bevondendat sijn gheslacht es van quaden gronde 1 6925ende van herten fel.Ic biddu, ghi heeren, dat ghi doet wel,ende doet ons comen hierden hertoghe van Bavier.Ic wille mi met hem beraden, 6930hoe ic best van minen scadeghecrighe eerleke wrake.”Doe liep een bode met deser sprakena Namelse ende na Tulpijn,dat si te Karle, den coninc fijn, 6935met groten volke sciere quamen.Alsi des boden redene 2 vernamen,maecten si gheen langhe beeden.Wat hulpet dat icker vele af seedeofte maecte langhe tale! 6940Si quamen al in sconincx salemet haren gheslachte goet ende ghetrauwe.Die heeren hadden van herte rauwe,doe si saghen die morderie. 3

Ende die Waelsce historie 6945doet ons over waer verstaendat die heeren ghingen slaenvan bedroufnesse hare hande te gadre.Si saghen legghen dat kint biden vadreende den vader bi den kinde doot. 6950Vort ghingen die heeren, dese nootal claghende, alsic hebbe verstaen.In die camere quamen si ghegaenalse liede vul van seere, 4

daer Karel binnen was, 5 die heere, 6955

1. [Woordverklaring] van quaden gronde: kwaad van inborst.2. [Woordverklaring] redene: taal, woorden.3. [Woordverklaring] morderie: moordpartij.4. [Hertaling] alse liede vul van seere < Also lute vol van sere.5. [Hertaling] daer Karel binnen was < Da Karle by ine was.

met meneghen manne van have rike,Die heeren cnielden omoedelikevore den coninc met hare scare. 1

Ende als die coninc die heeren vorwarecnielende vor hem hevet ghesien, 6960deet hise upstaen ende nadienhiet hise gaen sitten, hi woudse bespreken. 2

Dat hem die coninc hiet sekerlekehebben si alle terstont ghedaen.Up enen setel sijn si gaen 6965sitten, die was harde diere.Ten hertoghe Namels van Bavieresprac die coninc ende seede:“Heere hertoghe, bi mijnre waerhede,hier es grote scade ghesciet. 6970Dat merket nu, ende besietwat u neve hevet ghewracht. 3

Met sijnre hulpe ende met sijnre crachthevet hi 4 mi wel driedusent manversleghen, bi sinte Jan, 6975dat ic wel swaerleke verdraghe.Ooc hevet hi mi bi den goeden daghe 5

met sijnre vervloucte crachtdoen legghen 6 in ommachtwelna desen dach al dore. 6980Ooc hevet hi te deser urewel drie hertoghen versleghen.God moete haerre sielen pleghen. 7

Si waren mi seere ghetrauwe.”Willem spranc voren ende hadde rauwe 6985

1. [Hertaling] met haere scare < mit einer schare.2. [Woordverklaring] bespreken: berispen.3. [Hertaling] ghewracht < gemaht. Mnl. ‘ghemaect’ rijmt niet op ‘cracht’.4. [Hertaling] hevet hi < Auch hat er.5. [Woordverklaring] biden goeden daghe: bij Gods genade.6. [Hertaling] doen legghen < Getan ligen.7. [Hertaling] God moete haerre sielen pleghen < Got muße ir selen nit plagen. LuFl isuitgeweken naar ‘nit plagen’ i.p.v. ‘pflegen’ omdat het voltooid deelwoord van ‘verslaen’,waarop het woord moet rijmen, in het Dt. geen lange ‘ee’ in de stam kan hebben.

in sijn herte ende torendat hi den coninc moeste horendie verradre ghetrauwe noemen.“Heere coninc,” sprac hi, “u ware comenhare ghetrauheit te quade. 1 6990En haddic u ghedaen ghene stademeer dan si, ghi waert doot.Ghi laecht bevaen in groter nootdoe ic hier quam, des sijt wijs.Nochtan liet u Macarijs 6995u wapine an, bi sinte Simoen.Heere coninc, ic moestese u ofdoen.Hi soude u dat leven 2 hebben gescent, 3

mer ic gaf hem sijn payement 4

so dat hi daer leghet nu 7000alse ghi dedet. Over u 5

es hi daer gheleghen, heere coninc.Ghi segghet 6 ooc nu in waerre dincdat Ogier dandere slouch doot.Bi den Heere, die mi gheboot, 7005ic slouch so wel alse hi dede.Heere coninc, ghi sult die waerhedealtoos segghen in waerre dinc,wantet en taemt ghenen conincdat hi anders segghe dan waer, 7010

1. [Woordverklaring] te quade comen: slecht bekomen, verkeerd aflopen (zie MNW: ‘tequade (ver)gaen’). [Hertaling] u ware comen / hare ghetrauheit te quade < uwer wareerkennen / Ir getruwkeit zu quade. Omdat LuFl in vers 6988 het rijmwoord ‘noemen’ in‘nennen’ veranderd had, moest hij ‘comen’ in 6989 aanpassen. [Weddige] WeNo vertaalt:“Ihr hättet ihre Treue als Bosheit erkennen sollen”.2. [Hertaling] dat leven < des lebens. Noch in het Mnl. noch in het Mhd. wordt hetwerkwoord ‘schenden’ met een genitiefobject verbonden (vgl. Lex II, 700).3. [Woordverklaring] dat leven scenden: het leven nemen, doden.4. [Woordverklaring] ic gaf hem sijn payement: ik zette het hem betaald. [Hertaling] icgaf hem sijn payement < ich gab yme uber sin payment. Het voorzetsel ‘uber’ is alleenzinvol als er nog een object bij ‘gab’ volgt, wat niet het geval is.5. [Woordverklaring] over u: in uw plaats.6. [Hertaling] segghet < sehent. Gewoonlijk zet LuFl ‘ghi secht / seghet’ om als ‘(ir)sagent’ (ca. 63 vindplaatsen), terwijl ‘ir sehent’ eerder ‘ghi siet’ representeert. Dit laatstekomt hier echter niet in aanmerking.

up aventure, wie daer hoort naer.” 1

Karel, die coninc, tornde hem 2 seeredat Willem Fierebras, die joncheere,also sprac in sinen sale. 3

Hi gheleet 4 dat allikewale. 5 7015Hine wilde niet vele daertoe segghen.Hi sprac: “Ghi heeren, ic wil of legghen 6

dit paerlement ende en wil niet striden.Mer wie dat in desen tidenvan mi hout 7 leen ofte lant, 7020hi moet houden vore viantOgier ende crenkene 8 daer hi mach,ofte ic ghebiede hem bi desen dachte rumene lant ende stede.Also wijt alse gaet kerstijnhede 7025verbiede ic hem wandelinghe.Ende ghi heeren, die hier sijt tenen ringhe, 9

ende alle die Ogier bestaen, 10

sult alle ghesweren, sonder waen

1. [Woordverklaring] up aventure, wie daer hoort naer: voor het geval dat er iemandluistert. [Weddige] Uf abenture wer da hort naer > “falls jemand da in der Nähezuhört”(WeNo).2. [Woordverklaring] hem tornen: boos worden, zich kwaad maken.3. [Hertaling] in sinen sale < in siner zale. LuFl’s ‘zale’ correspondeert meestal met Mnl.‘tale’, maar de stoplap ‘in sijnre tale’ past niet in de context. Eerder lijkt Karel zich eroverop te winden dat Willem hem in zijn eigen paleis durft tegen te spreken.4. [Woordverklaring] gheliden: verdragen, dulden.5. [Woordverklaring] allikewale: desondanks. [Hertaling] Hi gheleet dat allikewale < Ergeleit das enweger wole. Omdat Mnl.’enweghe’ (“weg”) moeilijk te verbinden is met‘gheliden’ hebben we een andere oplossing gekozen. Speculatief. [Weddige] Er geleit dasenweger wole > “Er überlegte, daß es wohl besser sei” (WeNo). WeNo leidt ‘geleit’ af van‘geleiden’, waaraan hij de betekenis “überlegen” toeschrijft (WeGl). Het werkwoord‘geleiden’ is zwak en komt hier dus niet in aanmerking. De betekenis “overleggen” wordtin het MNW wel genoemd, maar is alleen van toepassing in de uitdrukking “iet (connen)geleiden”. 6. [Woordverklaring] of legghen: beëindigen.7. [Hertaling] hout < hat. Ook ‘heeft’ komt in aanmerking.8. [Woordverklaring] crenken: benadelen, schade toebrengen, belemmeren.9. [Woordverklaring] tenen ringhe: rondom, om mij heen. [Hertaling] tenen ringhe < ineinem ring.10. [Hertaling] ende alle die Ogier bestaen < Und die auch agiern bestaen. WeEm:‘Ogiern’.

dat ghi hout u belof.” 1 7030Tulpijn spranc voren ende seede daerop:“Coninc, sullen wi onghelachtert bliventoten ende 2 van onsen live,so en willen wi u niet of gaendore iemen die ons mach bestaen. 7035Dat segghen wi u, godweet.”Karel sprac: “Suldi uwen eet,ghi heeren, houden ende vulbringhen,so moochdi mi Ogier helpen dwinghenvorwaer met al uwer macht.” 7040Die heeren antworden des, dat si bedachtwaren seker, sonder waen,dat si hem gherne wouden staenaltoos te hulpe ende te stadentoter stonde dat Ogier beraden 7045ware tontfane 3 dat soendincdat daer besproken es. “Heere coninc,oft dat u wille si also.” 4

Ende Karel antworde doe:“Hout dat wel, wat mi ghesciet, 7050ic en heisce u anders niet 5

bi minen live, te gheenre 6 tide.”Die heeren waren der tale blide,want si ghedochten sonder waen,omme dat Ogier so vele hadde mesdaen, 7055dat hi gherne ontfaen soude die soene,die hem Karel boot, die coene,ende hi des soude wesen vro.

1. [Hertaling] sult alle ghesweren, sonder waen / dat ghi hout u belof < Sint allegeschworn, sunder waen, / Uf das ir haltent uwer beloff. Zoals blijkt uit vers 7062verlangt Karel dat de pairs hun eed van trouw hernieuwen. De Dt. tekst bevat alleen eenherinnering aan die eed.2. [Hertaling] toten ende < Von den enden.3. [Hertaling] ware tontfane < Zu enpfahen were.4. [Hertaling] Heere coninc, / oft dat u wille si also < her kunig, / Ob daz uwer wille sijalso. De tekst vertoont een abrupte overgang van indirecte naar directe rede. [Weddige]HiWe rekent ook het eerste deel van vers 4047 bij de directe aanhaling. 5. [Woordverklaring] ic en heisce u anders niet: ik verlang niets anders van u.6. [Hertaling] gheenre < jener.

Mer Ogier ghedochte niet also.Wat hi ghedaen hadde, dochte hem cleene. 7060Die coninc beval den heeren ghemeenedat si hem houde souden swerenende Ogier doen in hare dere, 1

die daer ghemaect hadde den onvrede. 2

Ende Willem sprac ter stede: 7065“Heere coninc, wat u daer na ghesciet,ons gheslacht en sal nietOgier laten, sonder waen,no u hulden, 3 want ontfaenhebben wi van u no groot no cleene 7070ons goet. Ons lant ende leneen hebben wi van u ontfaen niet.Wi hebbent up den heedenscen dietghewonnen met onsen brandenende up die verwesen 4 Gods viande. 7075Die hebben wi ooc met onsen maghen verdrevenende also sijn ons die lande bleven.Wi en hebbense van u niet ontfaen.Mer woudt ghi die Sarrasine bestaenende up hem orloghen varen, 7080so en willen wi ons leven niet sparenter aventure 5 dach ende nacht.Wi willen 6 u met alre machthelpen ende te staden staen.Oft u die Sarrasine wouden bestaen 7085te verdervene u lant,so souden wi 7 u met sterker hant

1. [Woordverklaring] enen in sine dere doen: zich ertoe verplichten iemand schade,nadeel te berokkenen, hem het leven moeilijk te maken (?). [Hertaling] ende Ogier doenin hare dere < Und Ogiere doen in here deren. Het MNW kent geen uitdruking ‘enen insine(n) dere(n) doen’. Ze verschijnt een tweede keer in vers 7131. Reconstructie onzeker.2. [Woordverklaring] onvrede: strijd, oorlog.3. [Woordverklaring] hulden: huldigen, hulde bewijzen aan iemand.4. [Woordverklaring] verwisen: veroordelen, verdoemen.5. [Woordverklaring] ter aventure: wat er ook moge van komen. 6. [Hertaling] Wi willen < Wir haben uch wollen.7. [Hertaling] souden wi < woltent wir.

te staden staen. Mer in gheenre maniereen willen wi onsen neve Ogierehier 1 helpen crenken, bi sinte Simoen, 7090no u hier 2 manscap doen, 3

no u werden onderdaen.Wi en hebben gheen goet van u ontfaen. 4

Daer omme soudt ons comen te scaden,souden wi u te dienste staden 5 7095ende jeghen onsen maghe vechten mede.Ons en ghevalt 6 niet die leelechede 7

dat wi onsen maghe laten gaenende u te hulpe staen.”

D oe Willem Fierebras dese dinc [122]seede, wart die coninc

daeromme seere tonghemakeende docht hem ene felle sprakedie Willem daer ghesproken hevet.Hi bat Namels, dat hi hem ghevet 7105raet wat hem dat beste ware te doenemetten gheslachte van Nerboene,want si hem niet en willen te hulpe staen.Hoort van Macarise, die wel verstaenhadde 8 Willems redene ende vernomen, 7110want hi vander ommacht was hercomen 9

daer hi inne was te voren.Te Karle, den coninc utvercorenghinc die hertoghe putertier.Bi Namels, den heere van Bavier, 7115ghinc hi staen, die quade verrader,

1. [Hertaling] hier < Nit.2. [Hertaling] hier < mit. Denkbaar is ook ‘mede’,3. [Woordverklaring] enen manscap doen: iemand huldigen als leenheer.4. [Hertaling] ontfaen < zuenphaen.5. [Woordverklaring] enen te dienste staden: zich verplichten in iemands dienst te staan. 6. [Woordverklaring] ghevallen: overkomen.7. [Woordverklaring] leelecheit / leelechede: schande.8. [Hertaling] hadde: toegevoegd.9. [Woordverklaring] hercomen: bijkomen.

die den coninc ende Namels tegadergroete seere beede. 1

Ten coninc hi daernaer seede:“Wat eist? Sout ghi u beraden trameere 2 7120ende 3 u Willem, die joncheere,so scone ghebot biet, sonder waen?Hi secht, wouden u bestaendie pagane, hi en willes niet ontberen,hi wille u gherne helpen weren. 7125Wat let u dan, coninc fier?Al en wil hi sinen neve Ogiermet gheenre sake of gaen,al die ghone die Ogiere bestaen,hebben u hulde ghesworen, heere, 7130ende Ogier ghedaen in hare dere. 4

Merct in u herte, coninc fijn,oft Ogier die Sarrasijnover u brinct. 5 Waer mede sal hi

1. [Hertaling] groete seere beede.< Grußte sie sere beyde.2. [Woordverklaring] trameere: heden (nog).3. [Woordverklaring] ende: terwijl, nu.4. [Hertaling] ghedaen in hare dere < getan in ir dere. Vgl. vers 7063.5. [Hertaling] oft Ogier die Sarrasijn / over u brinct < Ob Ogier die Sarrazinen / Uber uchbringt. We beschouwen ‘oft Ogier die Sarrasijn over u brinct” als een afgesloten objectzinbij ‘merct’ in vers 7131.Het antwoord volgt in de verzen 7139-7140. [Weddige] WeNobeschouwt de geciteerde woorden als een vooropgeplaatste voorwaardelijke bijzin bij devolgende verzen en vertaalt: “Wenn Og. die Sarazenen gegen Euch mobil macht, wie soller mit ihnen imstande sein gegen Euch, edler König, Krieg zu führen, wenn ihn seinganzes Geschlecht im Stich läßt?” Omdat Willem Fierebras met het geslacht van Nerboeneop dat moment nog trouw aan de kant van Ogier staat, is deze overweging op zijn minstvoorbarig. En er bestaat geen enkele evidentie voor het feit dat Ogier in een verbintenismet de Sarrazenen een oorlog tegen Karel niet kan winnen omdat zijn verwanten aan dekant van Karel vechten. Zeker is alleen dat Ogier ook nog zijn laatste bondgenoten in hetchristelijke kamp dreigt te verliezen wanneer Karel erin slaagt Willem Fierebras en ‘dievan Nerboene’ te laten zweren dat zij hem overal en altijd zullen ondersteunen als hijoorlog voert tegen de Sarrazenen. Veel zinvoller is daarom dat Macarijs Karel erop attentmaakt dat Ogier, nu hij door zijn verwanten in de steek is gelaten (zie de verzen7134-7136: “waer mede sal hi met u crighen / oft hem al sijn gheslacht begheeft?”)eigenlijk geen andere kans meer heeft dan zijn heil in een verbintenis met de Sarrazenente zoeken. Willem Fierebras en de zijnen worden dan door de list van Macarijsautomatisch schaakmat gezet.

met u orloghen, 1 coninc vri, 7135oft hem al sijn gheslacht beghevet?Al en weet Willem niet, hi hevethem in uwe hulpe ghedaen. 2

Ogier en mach u niet bestaenanders dan metten Sarrasinen. 7140Gaet ende doet sonder pinenal die van Nerboene sweren,oft u pagane wouden deren,dat si u te hulpe staen.Ende hiermede laetse quite gaen. 7145Si sullent harde gherne doen.”“Ay mi, dochte Namels, quaet glottoen, 3

dat ghi ie wart gheboren!Dat ghi Ogiere desen torenberaet, dies moet ghi hebben scande.” 7150Karel, die coninc, ghinc te handeten gheslachte van Nerboene,ende alsene sach Willem, die coene,vraghede hi, wat hi hadde ghemerret.Karel sprac: “En sijt niet vererret, 7155joncheere, waer ic hebbe ghesijn.Die hulde ende die vrientscap mijnwert u ghereet tallen daghen.Ic biddu dat ghi met uwen maghenbi sekerhede mi sout sweren 7160oft mi die heedine willen deren,

1. [Hertaling] waer mede sal hi / met u orloghen < wa sal er mit hyn / Mit uch zukriegen. Zoals uit het commentaar bij het vorige vers blijkt, interpreteert HiWe Dt. ‘wa’ alsMnl. ‘hoe’. Dit is zeer onwaarschijnlijk. In de complete OvD zijn er 45 vindplaatsen waarDt. ‘wa’ met Nl. ‘waer’ correspondeert. In 4 verdere gevallen heeft onze hertaling ‘daer’.Van de resterende zes vindplaatsen correspondeert Dt. ‘wa’ telkens twee keer met‘wanen’, met ‘wat’ en met ‘hoe’. De kans dat Dt. ‘wa’ met ‘hoe’ correspondeert ligt dusongeveer bij 3 tot 4 % (2 van 55 vindplaatsen). Het Nl. ‘hoe’ correspondeert in de Dt.tekst in de regel met ‘wie’. Ons voorstel is desondanks speculatief. 2. [Hertaling] Al en weet Willem niet, hi hevet / hem in uwe hulpe ghedaen < Al enweißWilhelm nit, er hebt / Ime in uwer hulff getan. [Weddige] WeNo vat vers 7137 als eenhoofdzin op en vertaalt: “Wilhelm ist sich überhaupt nicht bewusst, dass er sich Euch zurHilfe verpflichtet hat.”3. [Woordverklaring] glottoen: schelm, schurk.

dat ghi mi te hulpe wilt staen.”Willem sprac: “Coninc, sonder waen,dat sullen wi alle doen gherne. 1

Orloghens en staet ons niet tontberne 7165up die verwesen Gods viande.Mer, heere coninc goet, leen ende landeen willen wi van u ontfaen,no u daer of sijn onderdaenvorder dan enen anderen man. 7170Mer wouden u die payiene an 2

omme te winnene die kerstijnhede,so willen wi gherne varen medeende den vianden weder staen.”Karel sprac: “Joncheere, sonder waen, 7175anders en heisce ic u niet.”Doe riep voort dat coene dietsine maghen ende hietse swerendat si die kerstijnheit werensouden helpen jeghen die Sarragoene 7180te welker tijt dat ware te doene,ende daertoe niet wesen traghe.Alse ghesworen hadden sine maghe,doe swoer selve joncheere Willem.Haddi gheweten, ic seker bem, 7185wat Karel hadde ghemeent daer mede,hi hadde daer eer upter stedesijns selfs lijf verlorendan hi den eet hadde ghesworen.

A ls die ghelofte was ghedaen [123]nam Willem an Karle orlof saen.

So dede al sijn gheslacht mede.Si rumeden Parijs, die stede,ende voeren weder te Nerboene.Ende Namels, die hertoghe coene, 7195die gheheeten was ‘van Bavier’,

1. [Hertaling] doen gherne < gern tun. Omstelling omwille van het rijm. 2. [Woordverklaring] enen anwillen: iemand te lijf willen gaan.

met sinen gheslachte fier,hevet ooc orlof ghenomenan Karle. Den heeren waren comenhare perde vore den sale. 7200Sonder eneghe langhe talesaten si up ende reden dan 1

van Karle, den hoghen man.Ic wil swighen van desen heeren.Te Ogiere willic weder keren 7205ende te sinen sciltcnape Reyniere,die berch ende dal sonder vieren 2

dore reden ende meneghe wildernesse.Ay God, hoe cleene lavenessehadden si van eneghen ghemake 7210dan dat een helt jeghen danderen sprake.Dus voeren die helde van prisedrie daghe dat si negheene spiseen aten die God wassen dede.Haerre wonden smertelechede 7215dede hem al vernuwen haer seer.Ooc 3 Broyfort en dede no min no meerdan vasten. Hi mochte doghen wel. 4

Als die goede wrene 5 sneleen werf hadde gheten sat, 7220hi 6 drouch wel sonder te werdene matno 7 sonder enech faelgenseven daghe in battaelghensonder eten cleene no groot.

1. [Woordverklaring] dan: daar vandaan.2. [Woordverklaring] sonder vieren: zonder zich rust te gunnen. [Hertaling] sondervieren < sonder vare. Aanpassing nodig vanwege het rijm.3. [Hertaling] Ooc < Mer. De hiermee ingeleide zin drukt geen tegenstelling uit tot watvoorafgaat.4. [Woordverklaring] Hi mochte doghen wel: hij kon een en ander verdragen, hij kon veelincasseren. [Hertaling] Hij mochte doghen wel < es mohte jagen wol. Het woord ‘jagen’levert hier geen zin op. Ons voorstel is speculatief.5. [Woordverklaring] wrene: strijdros. [Hertaling] wrene < wyen. HiWe emendeert tot‘wren’ en interpreteert “Hengst, Streitroß” (WeGl: s.v. ‘frene / vrene’).6. [Hertaling] hi > Es.7. [Hertaling] no < Darnach.

Hieromme hevet hi 1 cleene noot 7225van honghere no van dorst.Mer sijn heere hadde grote borst 2

van honghere ende ooc sijn sciltcnecht.Des vierden daghes quamen si rechtghereden, die helden coene, 7230ane eene weede groene.Te middewaert stont een riviereende menech boom van goeder maniere.Daerinne stonden, als ic gome, 3

vighen ende gheroffelsbome 4 7235ende ander bome menegher conne. 5

Dat dochte Ogier eene wonneso soete, dat hem begonde lusten. 6

Hi sprac: “Reynier, laet ons rustenhier in dese scone prayiere.” 7 7240Reynier antworde sciere:“Wat u wille es, es mine.”Dus voeren die heeren finetote si daer quamenan die weede, daer si vernamen 7245menech goet cruut ende diere.Doe clam ter erden Reynierevan Broyforten in dat gras.Hi en gheliet hem niet alse een dwas,mer met haesten hi gheprant 7250sijns heeren steghereep in die hantende Ogier sat of ter vaertvan Broyforten, dat goede paert,

1. [Hertaling] heeft hi < hatt es.2. [Woordverklaring] borst: gebrek, behoefte aan iets.3. [Hertaling] Daerinne stonden als ic gome < Darinn stunt als ich wane. ‘Stonden’werd aangepast omwille van de congruentie met het subject en ‘gome’ gekozen omwillevan het rijm op ‘bome’.4. [Woordverklaring] gheroffelsboom: kruidnagelboom.5. [Woordverklaring] conne: geslacht, soort.6. [Woordverklaring] lusten: behagen in iets scheppen, verlangen naar iets, zin hebben iniets.7. [Woordverklaring] prayiere / prayerie: liefelijk oord, aangename verblijfplaats.

dien Reynier of dede den sadele.Inden sconen groenen prayele 1 7255liet hine doe weeden gaen.Selve woude 2 hi noode stille staenlanghe. Hi ghinc ter selver ureofdoen sijns heeren achemure,die nat was 3 van bloede. 7260Den wapenrock nam hi met spoedeende maecter meneghe scrode 4 of.Sinen heere Ogiere, die lofte menegher stede hadde ontfaen,ghinc hi sine wonden dwaen 7265met watere uten riviere.Menech cruut goet ende dierebant hi sinen heere te dien stondenmetten scroden up sine wondenso hi best conde na sijnre meesterie. 5 7270Ende als Reynier, die sciltcnape vrie,sinen heere so hadde berecht, 6

ghinc selve die goede sciltcnechtsine wapine of doen daer,die vuul waren ende swaer 7275van swete ende van bloede.Ende Ogier, die rudder goede,halp sinen cnape sonder waenalse hi hem hadde ghedaen.Ende als Reynier was ghebonden, 7 7280ghingen si corten hare stondenonder die bome met ghemake.

1. [Woordverklaring] prayeel: grasveld; lieflijk oord. [Hertaling] prayele < padel. HetMNW kent alleen ‘padelijn’, waaruit WeGl voor ‘padel’ de betekenis “klein pad” afleidt.Dit levert weinig zin op in de context. ‘Prayeel’ lijkt veel zinvoller, al is ‘sadele : prayele’dan toch eerder een rijm voor het oog, wat in Mnl. teksten niet uitgesloten is.2. [Hertaling] woude < solte.3. [Hertaling] was < waren. Omdat ‘achemure’ geen meervoud heeft, is ‘waren’uitgesloten.4. [Woordverklaring] scrode: strook stof, lint, zwachtel.5. [Woordverklaring] meesterie: (genees-)kunst.6. [Woordverklaring] berechten: van het nodige voorzien, verzorgen.7. [Woordverklaring] binden: verbinden.

Vanden vruchten 1 van goeden smakeaten die heeren. Hem dede noot, 2

want si en hadden gheen broot 7285bin 3 drien daghen ende meere.Nochtan hadden si seereghevochten alst hem was anscijn.Die heeren wouden 4 hare pijngherne vergeten up dat si mochten. 7290Si plucten vanden soeten vrochtenende aten, die helde coene.Het was in des jares saisoene 5

ende daer was ghewassen vele.Ooc songhen daer met luder kele 7295cleene voghelkine jolijs. 6

Ende Ogier, die hadde prijsdicke verworven inden daghen sinen,sprac te Reyniere: “Die maghe minewanen nu wel openbare 7300dat ic inder armoede ware,ende ic hebbe weelden meer dan si.”“Helpe,” sprac Reynier, “heere, twisouden u maghe wanen dat? 7

1. [Hertaling] Vanden vruchten < Mit den fruchten.2. [Woordverklaring] Hem dede noot: ze hadden er behoefte aan, ze deden hetnoodgedwongen. [Hertaling] hem dede noot < sie dadents noit. De letterlijke vertalingvan de Dt. tekst (‘si dadent node’) levert noch het gewenste rijm op ‘broot’ noch eengoede zin op. 3. [Hertaling] bin < Bi.4. [Hertaling] wouden < solden.5. [Woordverklaring] saisoen: de passende tijd, het goede moment.6. [Woordverklaring] jolijs: vrolijk, opgewekt.7. [Hertaling] twi / souden u maghe wanen dat? < wy / Solden uwere mage wenen, dat[...]. [Weddige] HiWE geeft geen commentaar bij deze verzen. Uit zijn interpunctie kanmen afleiden dat hij ‘dat’ op het einde van vers 7304 als een voegwoord opvat, dat eenobjectzin bij ‘wenen’ inleidt. Onduidelijk blijft dan de functie van ‘wy’ op het einde van1703. “Wij” als pronomen van de eerste persoon meervoud komt niet in aanmerkingomdat ‘uwere mage’ zonder twijfel het onderwerp van de zin en een dubbel onderwerpuitgesloten is. “Wy’ kan dus syntactisch gezien alleen een variant zijn van ‘wie’ (Nnl.“hoe”). Vervelend is dat WeGl onder het trefwoord ‘wie’ deze variant niet vermeldt, en datachter vers 7306 geen vraagteken staat. Zo geïnterpreteerd zou Reyniers antwoord luiden:“Hoe zouden u verwanten op het idee kunnen komen dat u in uw land Denemarken over

Ghi hebt 1 so meneghe rike stat 7305in uwen lande van Denemerken.Vaste castele ende sterkehout men 2 daer van u te leene.Al waert dat 3 die kerstijnheit ghemeenemet Karle up u orloghen 4 woude, 7310ghi soudt u daerin wel behoudenane haerre alre danc.” 5

“Dat en sal niet wesen, sonder wanc,”sprac Ogier, die coene,“dat ic minen lande te doene 7315so vele sal maken 6 so tileke,wantet en creech noch sekerlekenie van mi bate up ghenen dach. 7

Bi Jesu Kerst, die vele vermach

zoveel rijke steden beschikt?”Deze vraag is absurd, want de rijkdom van Denemerken zalaan de overige pairs niet ontgaan zijn. Reynier lijkt veeleer te reageren op Ogiersoverweging dat zijn verwanten hem nu wel voor heel arm zullen houden, terwijl hij inwerkelijkheid de rijkdom van de natuur kan genieten. Omdat Mnl. ‘hoe’ rijmtechnischuitgesloten is, kiezen we het synonieme ‘twi’ en interpreteren: “Hoe zouden u verwantenop dat idee kunnen komen? U hebt toch zoveel rijke steden in uw land Denemarken.” 1. [Hertaling] Ghi hebt < Ir hatt.2. [Hertaling] hout men < Hat man.3. [Hertaling] Al waert dat < Al were.4. [Hertaling] orloghen < kriegen. 5. [Woordverklaring] ane haerre alre danc: tegen hun aller wil, huns ondanks.6. [Woordverklaring] enen veel te doene maken: iemand moeite aandoen, iemand lastveroorzaken, het iemand lastig maken.7. [Hertaling] dat ic minen lande te doene / so vele sal maken so tileke, / wantet encreech noch sekerleke / nie van mi bate up ghenen dach < Das ich mynem land zu tun /So viel sal machen so zijtlich, / Wann es entreich noch sicherlich / Nie von mir bat ufkeinen tag.” Duidelijk is dat Ogier in deze verzen tot uitdrukking brengt, dat hij zijn eigenleen, Denemerken, buiten het conflict met Karel wil houden, vooral nu hij hetkoningschap nog maar zo kort heeft aanvaard en nog niets voor zijn land heeft gedaan. [Weddige] WeNo leidt ‘entreich’ af van mnl. ‘ontraken’ en vertaalt: “dass ich meinemLande so viel und so schnell zu tun auferlegen sollte, denn es ist ihm von mir gewiß nochnie Schaden zugefügt worden.” ‘Entreich’ is om twee redenen moeilijk met ‘ontraken’ teverbinden. Om te beginnen gaat het om een zwak of onregelmatig werkwoord met alsimperfectum ‘ontraecte’ of ‘ontrochte’ en ten tweede heeft ‘ontraken’ een reeks negatievebetekenissen, waarvan “slecht wegkomen, in het ongeluk gedompeld worden” hiermisschien het eerst in aanmerking zou kunnen komen. Die negatieve connotatie is echterop geen enkele manier in overeenstemming te brengen met ‘bat’ in vers 7318. Weveronderstellen een verwisseling van ‘c’ en ‘t’, waardoor uit ‘en creech’ ‘entreich’ werd.

ende die dor ons wart gheboren, 7320ic sal sien dat ic minen torenup Karle wreke metten Sarrasinen.Daer omme sallic mi pinen.Siet dat ghi mi behulpelijc sijt.”Reynier sprac: “Heere, up die tijt 7325dat ic u sal ofgangen 1

so moete men mi doen 2 hanghen.Ende dies en moet sijn gheen vertien.”Die wile dat 3 si also spraken wel lude, “Ay mien!” 4

hoorden die heeren beede 7330roupen in eenre andre stedeende 5 utermaten seere carmen.Ogier sprac te Reyniere: “Wacharmen,Reynier, en hoorstu niet dat gheroup?”Ende mettien so scal 6 echter een roup 7 7335vander stemmen die daer riep te voren:“Ay lacen, dat ic ie wart gheboren!Ic mach wel segghen 8 ‘Owy, owach!’dat ic niet mede sterven en mach!Dat ic mijn lief mesvaren sie! 7340Ay, edel God, nu biddic di,die van eenre maghet waert gheboren,dat Ghi den fellen soudier 9 torenberaet ende grote scande,

1. [Woordverklaring] enen ofgangen / afgangen / afgaen: iemand ontrouw worden,iemand in de steek laten.2. [Hertaling] doen < dan. Ook ‘dan’ is denkbaar.3. [Hertaling] Die wile dat < Biss das.4. [Hertaling] Ay mien < amy. De vorm ‘mien’ voor ‘mi’, die hier door het rijm op‘vertien’ gepostuleerd wordt, is jonger Mnl. en komt vooral in rijmen voor (VL Vl § 26d).5. [Hertaling] ende: toegevoegd.6. [Woordverklaring] scellen: weerklinken.7. [Hertaling] so scal echter een roup < so geschah aber ein roep.8. [Hertaling] Ic mach wel segghen < Mag ich wol sagen.9. [Hertaling] soudier < solchen. Speculatief. De betrokken persoon wordt verder in detekst wel ‘rudder’ genoemd, maar hij gedraagt zich onridderlijk. Misschien is dat de redenwaarom hier niet het woord ‘rudder’ wordt gebruikt.

die 1 minen heere voet 2 ende hande 7345ghebonden hevet ende voert ghevaen,dat hine 3 niet en moete verslaenheden no up gheenen daghe.Ende oft dit niet sijn en machende sijn doot niet en mach sijn belet, 4 7350so biddic, Heere, dat ghi mi met 5

die doot hier sent te deser ure.”Dus bat die scone creaturealtoos Gode omme die doot.Dat hoorde Ogier. Met haesten groot 7355hiet hi sinen sciltcnape ReynierBroyfort sadelen. Hi woude sciervaren souken die joncfrauwe,die hi hoorde so grote rauwe 6

driven omme haren amijs. 7360Ende Reynier, die hevet prijs,antworde: 7 “Bi sinte Simoenic saelt seere gherne doen.”Also ghinc Reynier metter spoette Broyforte, daer hi stoet 7365ende weede inden grase alleene.Reynier stac den goeden wrenemet haesten den toom in den mont.Hi sadeldene ooc in corter stontende brochtene Ogiere, den sterken man, 7370

1. [Hertaling] die < Das.2. [Woordverklaring] voet: voeten (meervoudsvorm, zie VL Vl. § 19, 3).3. [Woordverklaring] hine: hij (de ‘soudier’) hem (de vriend van de jonkvrouw).[Hertaling] hine < er. In de Dt. tekst ontbreekt het object. 4. [Hertaling] belet < beset. Blijkbaar werd de letter ‘l’ met de lange ‘s’ verwisseld.[Weddige] WeGl leidt ‘beset’ af van Mnl. ‘besetten’ en vertaalt: “festsetzen, bestimmen,einteilen.”5. [Woordverklaring] met (bijwoord): eveneens, ook. [Hertaling] met < niet. Het islogischer dat de jonge vrouw liever met haar vriend samen wil sterven dan zonder hemverder te moeten leven.’Niet’ rijmt ook niet op ‘belet’ of ‘beset’.6. [Hertaling] rauwe < muwe. [Weddige] Ondanks het feit dat het MNW opmerkt dat hetwoord ‘moeye’ in de betekenis “moeite, verdriet, last” in het Mnl. niet is aangetroffen,leidt WeGl ‘muwe’ daarvan af en vertaalt “Bekümmernis”.7. [Hertaling] Antworde < Antworte er.

die sine wapine hadde ghedaen andie wile dat Reynier haelde tpaert.Ogier spranc daer up ter vaert.Ooc dede sine wapine an Reynier.Hi spranc ooc up den goeden destrier. 7375Recht an sijns heeren rugghe bachten 1

sat Reynier. Met groter jachten 2

noopten si den goeden wrenedie vresceleke sine beenestreckte ende wide screet. 7380Meneghen busch Ogier dorreetup ghedinken, 3 alse hi van verre hoort. 4

So langhe reet hi, dat hi so vortquam dat hi die joncfrauwe siet.Doe en beede 5 Reynier langher niet. 7385Hi spranc met snelre vaerdevan Broyforte upter aerdeende ghinc neven sinen heere te voetso langhe, dat si der joncfrauwen goet,daer si sat, quamen naere bi. 6 7390Wel dicke riep si: “Ay mi, ay mi!” 7

ende claghede Gode haer mesval.Ogier diet hoorde al,hadde van herten jamer grootende sprac te hare: “God, die ons gheboot 7395te deser werelt ende gaf lijf, 8

die moete u, scone wijf, 9

1. [Hertaling] bachten < ahten.2. [Woordverklaring] jacht: vaart, spoed.3. [Woordverklaring] ghedinken: herinnering (‘up ghedinken’: uit zijn herinnering?).4. [Hertaling] hoort < horte. Aangepast aan het rijmwoord “vort”. Het praeteritum islogischer maar rijmt niet op ‘vort’.5. [Hertaling] en beede < enbiedt. [Weddige] WeGl leidt ‘enbiedt’ af van Mnl. ‘ontbiden’met de betekenis “warten, bleiben”. Dat is niet onmogelijk, maar de negatie ‘niet’ vereisthet partikel ‘en’ en het simplex ‘biden’ betekent eveneens ‘wachten, toeven’. Hetpraeteritum past echter beter in de context dan het praesens.6. [Hertaling] daer si sat, quamen naere bi < Die da saß kament nahe hin by.7. [Hertaling] Ay mi, ay mi < amy, amy.8. [Hertaling] lijf < lieb.9. [Hertaling] u, scone wijf < uch uwerm schonen lijp. Het alternatief ‘uwen sconen lijf’

verlenen gheluc ende vrede.Also verre mi God van leedealse mi 1 leet es u verdriet. 2 7400Ende mochtics u ghebetren iet,dies soudic gherne doen pine.” 3

Ende mettien sach die scone fineupwaerts ende hevet Ogier ghesien.Si dochte dat si nie vore dien 7405hadde ghesien so groten man.Si ghedochte: “Helpe God ende sinte Jan!Wanen comt dese man ghereden?Hi es so overscone van ledenende sijn ors scinet van so groter macht. 7410Hadde hi daerna die cracht,hi mochte noch in waren sakenal mijn leet te goede maken,oft hi des so willech 4 ware.”Te Ogier sprac si daernare: 7415“Secht mi, rudder fier,omme wat saken comdi hier?Te bescauwene mijn groot leet?”Ogier antworde: “Godweet,ic en quam niet om ander saken 7420dan dat ic gherne wilde makenu leet te lieve na mijnre macht.Het dede minen herte so onsachtdat ic hoorde u carine. 5

Ic en haddet ghelaten om gheene pine, 7425ic ware comen hier.”“God moet u lonen, rudder fier,

levert een volrijm op en doet in een begroeting erg onhoofs aan. 1. [Hertaling] mi < nu.2. [Weddige] Also ferre mich got von leid / Als nu leet es uch verdried > “Solches Leid,wie das Leid, das Euch jetzt Kummer bereitet, halte Gott von mir fern” (WeNo).3. [Woordverklaring] pine doen: zijn best doen, zich inspannen.4. [Woordverklaring] willech: gewillig, bereid tot iets.5. [Woordverklaring] carine: pijn, smart, leed, droefheid. [Hertaling] carine < carmen.Aanpassing omwille van het rijmwoord ‘pine’. [Weddige] WeGl leidt het woord af vanMnl. ‘kerme’ en vertaalt “Klage, Wehruf”.

dat ghi mi hebt ghedaen doghet.” 1

Ic sal spade werden 2 verhoghetvan minen groten seere, 7430want, bi onsen lieven Heere,heere rudder, diet mi hevet ghedaen,es so machtich sonder waenende van leden so sterc,hine ontseede 3 in een perc 7435twintech man van sterken leden.Ooc hevet hi een vordeel mede:So wat man hi bestaetende teerst 4 up hem slaet,eer hem dander can gheraken, 7440so es hi seker bi desen saken,dat hi emmer ghewinnen sal.Daerof comet groot mesval. 5

Menech rudder es niet vor hem bleven,mer meneghen man hevet hi sijn leven 7445met sijnre eveldaet ghenomen.God die moetene verdoemen!Hi voert mijn lief met hem ghevaen.Ic sorghe, hi salne verslaen.”

D oe Ogier hoorde dese tale [124]sprac hi: “Bi Gode, scone smale,

hout in vreden u herte.Ic sal boeten 6 u smerte,oft ic salre omme doot bliven 7 –dore die eere van allen wiven – 7455

1. [Woordverklaring] enen doghet doen: iemand een gunst, een weldaad bewijzen.[Hertaling] dat ghi mi hebt ghedaen doghet < Das ir hant getan uwer tugend. 2. [Woordverklaring] ic sal spade werden...: het zal lang duren vóór ik... 3. [Woordverklaring] ontsegghen: weigeren (de strijd aan te gaan).4. [Woordverklaring] teerst: als eerste. [Hertaling] teerst < von erst.5. [Woordverklaring] mesval: ramp, katastrofe. [Hertaling] Daerof comet groot mesval< Bi diser sachen ist kein mißfal. ‘Bi diser sachen’ lijkt een herhaling te zijn van vers7441. Onze reconstructie is speculatief.6. [Woordverklaring] boeten: beteren, herstellen, weer goed maken.7. [Hertaling] oft ic salre omme doot bliven < Ob ich selbs darumb dot blijbe.

up dat ghi mi cont, scone wijf,den wech ghewisen sonder blijfdien die rudder henen vaert.”Die joncfrauwe antworde onghespaert:“Ja ic, rudder, bi onsen Heere, 7460hi voer oostwert min no meeredie strate die hier lijt vor u.Een casteel staet, segghic u,seere naer, vier milen verre.Hi mochte, soudi langher merren, 7465lichte in sijn casteel wesen 1

eer ghine verridet.” 2 Mettesennam orlof an die scone 3 Ogier.Sinen sciltcnecht Reynierhiet hi bliven te deser ure 7470bi der scoonre creature.Ter stont nam hi die keere, 4

ende Reynier seede: “Ic sal doen, heere,gherne dat ghi mi ghebiet.”Ende mettien voer dat coene diet 7475den wech, dien hem die joncfrauwe wijst. 5

Hi sorghede, dat hi ongheprijst

1. [Hertaling] Hi mochte, soudi langher merren, / lichte in sijn casteel wesen < Ir mogentgar lijcht beyten so lang, her, / Das er in sin castell solte wesen. De omformulering vandeze verzen maakt de indruk dat LuFl hier een echte poging heeft gedaan om creatief te‘vertalen’. De reconstructie is onzeker.2. [Woordverklaring] verriden: rijdende inhalen. [Hertaling] verridet < herrijdent.3. [Hertaling] an die scone < an der schone. [Weddige] WeEm voegt een ‘n’ toe aan‘schone’. Tegelijkertijd vraagt WeNo zich af of ‘schone’ niet door ‘koene’ vervangen moetworden. Beide mogelijkheden sluiten elkaar uit. De toevoeging van een ‘n’ aan ‘schone’ ismogelijk, maar overbodig omdat in het Mnl. het adjectief na een bepaald lidwoordgewoonlijk sterk verbogen wordt (zie A. Berteloot, ‘“... eens wisen subtiils menschen...”.Over de verbuiging van het adjectief in het Middelnederlands.’ In: A. Quak & T.Schoonheim (red.), Gehugdic sis samnungun thinro. Liber amicorum Willy Pijnenburg.Groningen 2005. 23-37). De vervanging van ‘scone’ door ‘koene’ maakt van ‘der koeneOgier’ het subject in de zin en van ‘an’ een bijwoord i.p.v. een voorzetsel. Afgezien vanhet feit dat de syntaxis van het vers dan erg verwrongen aandoet, is de uitdrukking ‘orlofaennemen’ veel minder gewoon dan ‘orlof nemen an enen’. 4. [Woordverklaring] die keere nemen: zich op weg begeven.5. [Hertaling] wijst: Merkwaardig is dat in de verzen 7476 tot 7479 naar het praesenswordt overgeschakeld. De rijmwoorden laten geen andere interpretatie toe.

bleve, waer dat 1 hem dander ontride. 2

Dies roerde hi Broyfort te dien tide 3

metten sporen ende dedet lopen seere 7480na den ruddre, den fellen heere,die voren was wel twee milen.Broyfort liep seere. In corter wilendrouch hi so verre sinen heeredat hi van verre sach met seere 7485eenen rudder, die te dien stondenup een ors was ghebondendat groot was ende van sterken leden.Enen andren rudder sach hi gheredenneven hem, die fel was ghenouch. 7490Hi dede groot onghevouchden ghevanghenen, dien hi voerde, 4

want hine jamerleke mesvoerde, 5

bedi 6 Ogier van verre sachdat hi hem meneghen slach 7495metter vuust slouch in sijn ansichteso dat tbloet seere ghedichtedaer ghevloeyet 7 quam al root.Dies was Ogiers toren groot,dat hi den ghevanghenen sach slaen. 7500Hi riep wel lude: “Laet staen, laet staen!Hoort, ghi rudder, ende bide 8

ende berecht mi tesen tide:Wat hevet u die man ghedaendat icken u so seere sie slaen 7505

1. [Woordverklaring] waer / ware dat: indien.2. [Hertaling] waer dat hem dander ontride < wa yme der ander entridde.3. [Hertaling] te dien tide < uf die zijt. [Weddige] WeNo biedt behalve de vertaling“augenblicklich” ook de mogelijkheid aan ‘uf die zijt’ als Mnl. ‘in die side’ te interpreterenen vertaalt dan “in die Flanke”.4. [Woordverklaring] voeren: (gevangen) ergens heen brengen.5. [Woordverklaring] mesvoeren: mishandelen.6. [Woordverklaring] bedi: want, omdat. [Hertaling] bedi < Denn. ‘Denn’ (en overigensook ‘wenn’ in het vorige vers) correspondeert meestal met Mnl. ‘want’, maar met ‘bedi’vermijden we dat twee opeenvolgende verzen met ‘want’ beginnen.7. [Hertaling] daer ghevloeyet < Darnach gevolget.8. [Woordverklaring] biden: wachten.

ende hi bi u rijt ghebonden?Het soude mi jameren van enen hondealso te mesvoerne alse ghi doetdien man.” – “Sidi 1 verwoet?”vraghede dander also saen. 7510“Wat duvel mach u bestaen 2

die toren, 3 dien ic hem doe?Wat hebt ghi te segghene daertoe?Oft u hindert, ghi moghets werenmet scilde ende met spere 7515alse een rudder, oft ghi rudder sijt.Mi wondert seere teser tijtwanen u die wapine sijn comenofte waer ghise hebt ghenomen.Dies wondert mi seere in waren sinne. 7520So menech gat sie ic daer inneende daertoe so meneghe score.”Ogier 4 antworde uptie ure:“Diese mi ghesleghen hevet,ic dar wel segghen onghesnevet, 5 7525dat hi doot es over lanc.” 6

“Mijn herte secht mi sonder wancdat ghi den ruddre vant doot,des si waren. 7 Omme dat ghi grootvan leden sijt, hebdise ane ghedaen. 7530Ende wat meent ghi, heere curliaen, 8

1. [Hertaling] Sidi verwoet < was sijt ir verwoet.2. [Woordverklaring] mach u bestaen: gaat u aan.3. [Hertaling] die toren < Von dem zorn. ‘Die toren’ is het onderwerp in de zin en geen‘van’-bepaling.4. [Hertaling] Ogier < Diser.5. [Woordverklaring] onghesnevet: zonder mankeren.6. [Woordverklaring] over lanc: al lang. [Hertaling] Diese mi ghesleghen hevet, / ic darwel segghen onghesnevet, / dat hi doot es over lanc. < Daz sie ine geslagen waren. /“Ichgetare wol sagen sunder sparen, / Das er doet ist uberlang.” De overgang van indirectenaar directe rede in de Dt. tekst is ongewoon. Door vers 7522 in de directe rede om tezetten ontstaat een adequaat antwoord van Ogier op de vraag van de ridder. Daarvoormoet echter de stoplap ‘sonder sparen’ in 7523 aangepast worden.7. [Woordverklaring] des si waren: aan wie ze (nl. de wapens) toebehoorden.8. [Woordverklaring] curliaen / corliaen: schooier.

woudt ghi deste stouter sijn,dat dorhauwen sijn die wapine sijn,die ghi hebt boven ane ghedaen?Ic en ontsie 1 u niet, sonder waen 7535deste meer omme een haer.Teenre quader uren quaemdi haer. 2

Dat suldi sien 3 in corter ure.Ghi moghet hier laten die achemure.Ende dat ors dat ghi hebt bescreden 7540moet ic ooc hebben bi waerheden.Dies en suldi niet langhe derren beeden.”

A ls Ogier hoorde dese tale, [125]sprac hi: “Rudder, wet wale, 4

al spreect ghi te mi u vilonie, 5 7545also helpe mi sinte Marie,ic en houdu 6 deste beter niet,mer ic heet u sulc verdrietdien ruddre te doene ontberen,ofte sekerleke sallict weren 7550tuwen lachtre, sijt des wijs.Ghi minret 7 seere uwen prijs,dat ghi enen ghevanghenen slaet.Bi Gode, der werelt Toeverlaet,ghi sultet tuwen lachtere ontberen.” 7555“Die duvel sal u sceren! 8

Ic sal u harde wel ghemoeten.

1. [Hertaling] ontsie < ubersiehe. [Weddige] WeGl schrijft aan Mnl. ‘oversien’ debetekenis “geringschatten, versmaden” toe, die het woord in het MNW niet heeft. Noch“oversien” noch “versien” komen hier in aanmerking.2. [Woordverklaring] haer / hare: hier, hierheen.3. [Hertaling] sien < sagen. LuFl gebruikt ‘sagen’ in de regel als equivalent van ‘seggen’(vgl. vers 7525), wat hier niet past.4. [Hertaling] wet wale < ir wissent das wol.5. [Woordverklaring] vilonie: gemeenheid.6. [Woordverklaring] houden: houden voor, achten.7. [Woordverklaring] minren: minderen, kleiner maken.8. [Woordverklaring] sceren: scheren? Misschien is hier de oorspronkelijke betekenis“stuk hakken, scheuren” in het spel, waarvoor het MNW in het Mnl. geen bewijsplaatsenheeft gevonden.

Uwen lachtre sal ic groten. 1

Nu sallic hem slaen deste meer.”Hi hief up die vuust ende slouch als eer. 7560In sijn ansichte slouchine echter also.Dit sach Ogier, die doeghedochte weder in goeder trauwe omme twoort 2 dat hem seede die joncfrauwedie hi liet in groten seere. 7565Corteine trac Ogier, die heere,ende slouch den fellen mede na datteup dat hovet metten plattevan den swerde, alse die hem wildeniet wee en doen. Die rudder milde 7570en hevet niet meer 3 up hem ghesleghendan dat 4 hi hem wilde hoeden jeghentvordeel dat dander hadde ontfaen. 5

Mettien es an een suchten ghegaen 6

dander, daer hi sach 7575up hem slaen den eersten slach.Dies was hi bedrouft int herte sijn.Hi sprac: “Rudder, bi der trauwe mijn,het sal u emmer costen tlevendat ghi mi dien slach hebt ghegheven 7580ende ic des was onversien.” 7

Ogier antworde: “Rudder, machscien

1. [Woordverklaring] groten: groot maken.2. [Hertaling] ghedochte weder in goeder trauwe / omme twoort < Gedochte, were es inguter truwe / Umb das wort. Omdat Ogier bij deze overweging zijn zwaard trekt, kan ditalleen betekenen dat hij zich herinnert aan de waarschuwing van de jonkvrouw dat hijzijn tegenstander als eerste moet slaan als hij hem wil overwinnen. [Weddige] Gedochte,were es in guter truwe > “dachte, es habe sich bewahrheitet” (WeNo). Deze interpretatielegt geen verbinding met de raad die de jonkvrouw aan Ogier gegeven heeft.3. [Hertaling] meer < vor. 4. [Hertaling] dan dat < Me daz. ‘Meer’ (uit Dt. ‘me’) is door ons naar het vorige versverplaatst5. [Hertaling] hadde ontfaen < hatt. De Dt. verzen 7573 en 7574 rijmen niet. Beideverzen zijn door ons aangepast. 6. [Hertaling] ghegaen < gait. 7. [Woordverklaring] onversien: onvoorbereid.

ic hadde daer redene ghenouch 1 toe.”“Ay, ic biddu, rudder, hoe?”sprac dander. “Secht mi wat ghi meent.” 7585“Trauwen,” sprac Ogier, “so verbeent 2

en bem ic niet, ic dart segghen wel.Mi wart gheseet dat ghi so felvan naturen sijt ende waertdat ghi gheenen rudder en spaert. 7590Waer hi comt in u ghemoet,ghi doot hem, want ghi wel sijt vroetdat u niemen ontgaen en mach,dien ghi ghevet den eersten slach.Ende die wile dat ic dat wel wiste 7595slouch ic u voren bi liste.” 3

Dander seede: 4 “Bi onsen Heere,ic en ontsie 5 u niet deste meere,die wile dat ghi mi tvordeel hebt ghenomen.Al waren sulke twintech comen 7600vore mi te deser tijtomme mi te slaen, alse ghi sijt,also helpe mi sinte Jan,so en soudic niet,” sprac die felle man,“mijn pert willen omme keeren 7605dor vruchte 6 vander deren, 7

1. [Hertaling] ghenouch < gefug. Hier is blijkbaar een leesfout waarbij ‘ghenouch’ en‘gheuouch’ verwisseld werden, in het spel. [Weddige] meschien / Ich hatt dar reden gefugzu > “vielleicht hatte ich Grund, so zu reagieren” (WeNo). WeGl vertaalt het substantief‘gefug’ (Mnl. ‘ghevoech’) als “Anlass”, een betekenis die in het MNW niet aan te treffen is.De aaneenschakeling van twee substantieven ‘redene’ en ‘gevoech’ zondernevenschikkend voegwoord is syntactisch twijfelachtig.2. [Woordverklaring] verbeent: gek (voltood deelwoord van ‘verbenen’: “voor de gekhouden, van zijn zinnen beroven”).3. [Hertaling] bi liste < von einem viste. Onzeker. [Weddige] WeGl beschouwt ‘viste’ alseen variant van ‘vuste’, wat in het Mnl. weinig waarschijnlijk is en niet in de context pastwant Ogier heeft zijn tegenstander niet met de vuist maar met het plat van zijn zwaardgeslagen.4. [Hertaling] Dander seede < Sagde der ander.5. [Hertaling] ontsie < ubersieh (vgl. vers 7535).6. [Woordverklaring] vruchte: angst.7. [Hertaling] dor vruchte vander deren < Dorch vorten von irem deren. WeGl vertaalt‘dorch vorten von’ terecht met “aus Furcht vor”.

die ghi mi soudt doen altemale.” 1

Ogier sprac: “Laet staen u tale.Dat ghi vrome sijt ende coene,dies suldi wel hebben te doene 2 7610eer ghi mi heden ontrijt.”Dander hadde int herte nijt 3

dat hi Ogier hoorde so coene.Hi was fel in allen doeneende van vilonien wel bedocht. 7615Enen scacht hadde hi met hem brocht,die voren 4 was ghemaect van stale.Sonder te sprekene eneghe talekeerde hi tors met gheweltende den scilt hi vore hem helt. 7620Sinen loop onthaelde 5 hi verre.Vul van toren ende errequam hi up Ogier ghereden.Hi swoer dat hi uptie heedepert ende man soude doen ligghen stille, 7625can hijt gheraken te sinen wille.Dus sach Ogier den rudder felte hem comen snelmet sinen speere gheset ten steke.Ende Ogier en hadde sekerleke 7630gheen spere ende sijn scilt wasdorehauwen als ict lashier voren in mijnre tale,in den stride dien hi inden salehielt jeghen Karels man. 7635Nochtan roerde hi metten sporen an 6

1. [Hertaling] altemale < under uch allen. Een letterlijke vertaling levert weinig zin open rijmt niet op ‘tale’. Speculatief. [Weddige] WeNo vertaalt “ihr allein”.2. [Woordverklaring] dies suldi wel hebben te doene: dat zult u nog bitter nodig hebben.[Hertaling] dies suldi wel hebben te doene < Das sollent ir wol han zu tun.3. [Hertaling] hadde int herte nijt < was von gantzem hertzen nijdig. 4. [Hertaling] voren < vornzu.5. [Woordverklaring] sinen loop onthalen: aanloop nemen. [Hertaling] onthaelde < umbholete.6. [Woordverklaring] anroeren: in beweging zetten.

sijn ors dat niet ne was traghe.Corteyne hielt hi ghereet ten slagheende sinen scilt, hem 1 te deckene medejeghen den steke, die daer ter stede 7640dander brochte met vullen lope.Hi riep lude: “Ghi sult becopendat ghi hier quaemt, heere cuwaert!”Dit hoorde Ogier. Hi stierde 2 tpaerteen lettel up die slinke side, 7645ende dander, die vul was van nide,reet up Ogier machteleke.Mer Ogier was uten stekeghereden eer dander mercte twint.Ende dander quam snelre als een wint 7650ende volghede Ogier metten scachte.Ogier slouch met coenre ghedachteupten scachte met sinen brandedat hi vor hem in den sandein tween sticken ghevallen quam. 7655So seere slouch die sterke manupten scacht die daer lach int sant,dat dander daer of die hantscuderde 3 utermaten,dat hi en wiste hoe hem ghelaten 7660ende was altemale 4 uten keere.Ende daertoe scaemde hi hem seerewant hi waende sijn so uteghelesen 5

dat niemen sijn meester mochte wesen.Hier bi wart hem ghetoont 6 7665dat eveldaet nie ne blivet 7 ongheloont,

1. [Hertaling] hem: toegevoegd.2. [Hertaling] stierde < schryet. Mnl ‘scriden’ is intransitief en komt hier dus niet inaanmerking. Er moet een Mnl. transitief werkwoord in het spel zijn met de betekenis“sturen”. [Weddige] hie schryet das part > “er ließ [das Pferd] schreiten” (WeNo). 3. [Woordverklaring] scuderen: beven, trillen. [Hertaling] scuderde < Schodderte.4. [Hertaling] altemale < by al.5. [Woordverklaring] uteghelesen: voortreffelijk.6. [Hertaling] wart hem ghetoont < was er gewoent.7. [Hertaling] blivet < bleib. In een sententie als deze past het praesens beter dan het

si wert 1 verghouden vroe ofte spade.Den ruddere dochte nu sijn scadedat 2 hi te langhe hielt stille.Hi trac sijn swert alse die in wille 7670was 3 hem te weerne oft 4 die dootdaer tontfane. Met pinen grootreet hi na den sterken Ogiere.Ende Ogier slouch met felre chiereden andren upten helm boven 7675so anxteleke dat hi gheclovenes vanden vreseleken 5 slaghe.Die streke 6 dede hem in dien dagheal vergheten dat hem overghinc. 7

Teerst dat hi bequam, hi vinc 7680ten swerde. Met felre maniereslouch hi upten sterken Ogiereeenen anxteleke swaren slach.Mer Ogier, dien dat lettel verwach, 8

slouch hem upter stonde weder. 7685Si deden die swerde up ende nederharde ghedichteleke gaen.Ic wane, nie man seerre onderslaen 9

sach twee rudders alse dese daden.Ieghelijc wilde den andren scaden 7690met sijnre const, na sijnre macht.Mer Ogier hadde te grote crachtalse den anderen wel sceen.Nochtan so weerde hi hem al in een,

praeteritum.1. [Hertaling] wert < wart. Zie vorig vers.2. [Hertaling] dat < Wa.3. [Woordverklaring] in wille sijn: willen. [Hertaling] alse die in wille / was < als er inwillen / Was. 4. [Hertaling] oft < uf.5. [Hertaling] vreseleken < engstlichem. Aangepast om herhaling te vermijden.6. [Woordverklaring] streke: slag.7. [Woordverklaring] overgaen: overkomen, gebeuren.8. [Woordverklaring] verweghen (onpers. ww.): hinderen.9. [Woordverklaring] onderslaen (intransitief): met elkaar vechten.

alse een die hem lettel ontsiet. 7695Ogier toornde dat hi sietden rudder so langhe vor hem standen.Dat swert hielt hi met beeden handen,dat Corteyne gheheeten was.Den fellen slouch hi, sijt seker das, 7700upten helm, die was ghecloven,ende die plate, 1 vants gheloven.Alst wel sceenmet enen slaghe onder eendoreslouch hi hem ooc mede. 7705Dartsoen 2 van den gheredewederstont erst dien slach.Ende als die rudder die daer lachupt pert ghebonden, sach legghen dootden fellen, was sijn vroude groot 7710die hi daer hadde ter stede.Te Ogier hi doe seede:“Mochtic hier upstaen,ic viele vore u voeten saenu te eeren, 3 rudder vri, 7715want ghi hebt ghedaen dore midie meeste mandaet, 4 weet ic wel,die eneghen ruddre nie ghevel.Ic soudt u lonen, wistic hoe.”Metten hoofde neighde hi hem doe 7720so ghebonden alse hi was.Ogier ontfaermde seere das.

A ls Ogier dese omoedelechede [126]den ghebondenen rudder ter stede

toghen sach, jamerdes hem seere. 7725Sijn swert vaghede die stoute heere

1. [Woordverklaring] plate: ijzeren plaat, deel van de wapenrusting.2. [Woordverklaring] artsoen: zadelboom. [Hertaling] Dartsoen < Uf das dartsoen.Aanpassing omdat het subject in de Dt. zin ‘der schlag’ is, wat niet zinvol is.3. [Hertaling] u te eeren < Zu eren.4. [Woordverklaring] mandaet: heldendaad.

ende staect weder in den scoe. 1

Hi reet ten ghevanghenen doe 2

ende ontbantene daer ter stede.Dies dancte hem die rudder met hoveschede. 7730Ogier, diene hadde verloost,gaf hem wederomme troostende hiet hem sijn te ghemake.Ende doe seede hi hem dese sake:dat tors wel ware sijn ghevouch, 7735daer hi den heere up verslouch,want sijn cnape hadde des ghebreke.Die rudder antworde: “Sekerleke,heere, het dinct mi wel ghedaendat wijt dan varen vaen 3 7740onder ons tween te desen tide.”Ende mettien die heeren ridenna den perde ende jaghedent so langhedattet ten lesten bi bedwanghedie rudder vinc ende brochtet Ogiere. 7745Ende alse sijt hadden, keerden si sciere,die twee rudders, onghespaertter joncfrauwen waert,bi der welker sat Reynier,die seere ontsach, dat sijn heere Ogier 7750in cappaerts 4 laghe 5 ware gheraect.

1. [Hertaling] in den scoe < in die scheid. Ook ‘in die sceede’ is denkbaar, maar dat zoueen vierrijm (7727-7730) tot gevolg hebben. 2. [Hertaling] Hi reet ten ghevanghenen doe < Und reit zu dem gebondenden one leid.Dt. ‘one leid’ zou Mnl. ‘sonder letten’ kunnen zijn. Een passend rijmwoord is echter nietzo makkelijk te vinden. We opteren voor ‘ghevanghenen’ i.p.v. ‘ghebondenen’ omherhaling te vermijden.3. [Hertaling] dat wijt dan varen vaen < Das wurt denn varen vaen. [Weddige] WeNovertaalt: “laßt uns nun aufbrechen.”4. [Woordverklaring] cappaert: iemand die een kap draagt, een monnik of kloosterling.[Hertaling] cappaerts < capartz of tapartz (WeEm). [Weddige] HiWe schrijft het woordmet een hoofdletter omdat hij het identificeert als de naam van de ridder die Ogier korttevoren gedood heeft. Uit WeRe blijkt dat hij ‘Capartz’ als de nominatiefvorm van dezenaam beschouwt.5. [Woordverklaring] cappaerts laghe. Het Mnl. woord ‘lage’ kan “toestand, situatie”betekenen. De toestand waarin zich een ‘cappaert’ of monnik bevindt, is het klooster, declausuur. Het is dus goed mogelijk dat ‘in cappaerts lage’ betekent “achter slot en

Ende mettien es Ogier ghenaect 1

so naer, dat hem Reynier sach,die hem niet langher onthouden en machvan vrouden, hi en liep sciere 7755ende ontfinc sinen heere Ogiere,alse die seere vro was.Ogier beete 2 neder in dat gras,also dede ooc die rudder die daer quam.Dus ghingen si, als ic vernam, 7760beede 3 met Reyniere te voetter sconen, die up stoetvroleke, als ic hebbe vernomen,doe si haren amijs sach comenonghevaen met Ogiere. 7765Met vroleken herte seerenam sine in hare arme te deser tijtende sprac: “Scone lief, dat ghi sijtonghevaen bleven, dies danckic seereden riken God ende desen heere, 7770den ruddere die hier staet,die ons hevet met sinen mandaetverloest ute swaren banden.”Die joncfrauwe boot hare handenalso boude 4 den heere Ogiere 7775ende sprac in deser maniere:“Omme dat 5 ghi minen amise sijn lijfbehouden hebt, willic u dienstwijfemmer wesen na deser ure.”Ogier sprac: “Scone creature, 7780nu ontbere deser taleende raet ons, so doedi wale,

grendel, in de gevangenis,” wat precies in de context past. [Weddige] WeGl vertaalt ‘lage’als “Hinterhalt”.1. [Hertaling] mettien es Ogier ghenaect < iemittes Ogier naht.2. [Hertaling] beete < saß. Mnl. ‘nedersitten’ heeft niet de betekenis “van een paardstappen”.3. [Hertaling] beede < Alle beyde.4. [Hertaling] also boude < So bald.5. [Hertaling] Omme dat < Das.

hoe wi comen te ghesondenvan onsen smarteleken wonden,daer wi of liden 1 grote pine.” 7785“Bi Gode,” anworde die scone fine,“hout u in vreden ende heel 2

ende vaert met ons tonsen casteel.Ghi sult daer wel sijn te ghemake.Ooc can ic al sulke sake, 7790dat ic u mede sonder sagheghenesen sal in drien daghenvan allen desen smerten,die wile dat ghi hebt ghesonde herten,alse mi dinct dat ghi doet.” 7795Ogier antworde: “Joncfrauwe goet,bi onsen Heere, es dat waer,so en claghic niet een haersmerte no gheenrehande pine,die wile ghi cont medicine.” 7800Also voeren si sprekende te samentote datsi ten castele quamen,daer mense liefleke ontfinc.Van harde menegherhande dincdiende men hem te wille. 3 7805Also laghen si drie daghe stille.Men diende hem na haren ghevouchende die joncfrauwe, die ghenouchconde van goeder meesterien,diende so langhe Ogier, den vrien, 7810ende sinen sciltcnape mede,dat haerre beeder wonden leedeghenesen waren ende ghesont.Ende also saen 4 die helden namecontbeede al 5 waren genesen, 7815

1. [Hertaling] daer wi of liden < Von den wir lijden.2. [Woordverklaring] heel: gezond. [Hertaling] heel < in heil. Onzeker.3. [Woordverklaring] te wille: naar wens. [Hertaling] hem te wille < ine ine zu willen.WeNo stelt voor ‘ine ine’ te vertalen als “darin ihnen” of een van beide te schrappen.4. [Hertaling] saen < bald. Ook ‘also boude’ is denkbaar (vgl. vers 7775).5. [Hertaling] al < gar.

wilden si daer 1 niet langher wesen.Si namen orlof met soeter talean al die ghone die in den salewaren ende in den hove.Die twee rudders van groten love 7820deden ane haer achemuredie hem haer wert hadde doen verscuren 2

ende hare swert verclaren. 3

Doe si over een 4 wilden varenende die rudder dat sach, 7825dat men Ogier niet ne machno Reynier langher daerbehouden, dede hi hem vorwaergheven hare orse sonder sparen 5

die hi wel hadde doen bewaren 6 7830van hoye ende van voedre mede.Men brochtse hem daer ter stedebedect met niewen couverturen. 7

Ogier spranc in corter urenup Broyforte, dat ors goet, 7835ende Reynier gaffene metter spoetenen niewen scilt ende een speredat hem sijn wert, die goede heere,te sinen behouf hadde doen maken.Het was grof 8 in waren saken. 7840Dat was wel te Ogiers doene.Ende Reynier, die sciltcnecht coene,spranc up dat ors dat Ogier gewanden ruddre ave, den fellen man, 9

1. [Hertaling] wilden si daer < Da wolten sie.2. [Woordverklaring] verscuren: reinigen.3. [Woordverklaring] verclaren: oppoetsen.4. [Woordverklaring] over een: gezamenlijk, samen.5. [Hertaling] gheven haer orse sonder sparen < Geben sunder sparn ire roß. Omkeringomwille van het rijm op ‘bewaren’.6. [Woordverklaring] bewaren: van het nodige voorzien.7. [Woordverklaring] couverture: dekkleed voor een paard, schabrak.8. [Woordverklaring] grof: sterk.9. [Hertaling] den ruddre ave, den fellen man < Dem ritter an dem fellen man.

die sinen wert hadde ghevaen. 7845Scilt ende spere nam hi ooc saenalse een man van herten coene.Si en hadden cnape no garsoene,si voeren allene onder hem beeden, 1

ende mettien sijn si van den ruddre ghesceeden. 7850Dat sceeden 2 was hem van herte leet,die daer in vrientscap met hem reetende ghebrochtese 3 sonder ghilemeer dan ene grote mile.Daer na keerde die wert ter borghe weder. 7855Also voer Ogier up ende nederalse een man die wandelt met pinenover busch ende dor wostinen,dat si niewers te gheenre stedemochten gheraken, daer men hem dede 7860herberghe ofte enech ghemac,dies hem dicke vele ghebrac,want si moesten, die helden fine,wilde appels ende racine 4

nemen te hare vitaelgen. 5 7865Haer orse moesten ooc faelgen 6

beede van voedre ende van hoye.Dus waren die heren in vernoye,des si onghewone waren.Des vierden daghes quamen si ghevaren, 7870die twee helden coene,in enen dale groene, daer inne si ghewapinde rudders hebben vernomen

1. [Hertaling] allene onder hem beeden < mit ein under inen beyden. WeNo vertaalt:“miteinander zu zweit.” ‘Mit ein’ zou ook Mnl. ‘meteen’ met de betekenis “geheel en al”kunnen zijn.2. [Hertaling] Dat sceeden < Wann sin scheyden. 3. [Woordverklaring] ghebringhen: begeleiden, uitgeleide doen. [Hertaling] ghebrochtese< brachten sie. WeEm: ‘brahte sie’. Alleen ‘ghebringhen’ heeft de betekenis ‘begeleiden’,die hier in het spel is.4. [Woordverklaring] racine: wortels.5. [Woordverklaring] vitaelge: mondkost, levensvoorziening.6. [Woordverklaring] faelgen: te kort schieten; hier: gebrek lijden?

wel twee ende twintech ghereden comen,twee ende twee te scaren. 7875Tevoren quam gevareneen man van groter macht.Hi brochte voren an sinen scachtghesteken van enen ruddere dat hovet,dien hi sijns lives hadde berovet 7880met sijnre groter vilonie.Ooc brochten dandre serianten ene amiedes rudders, die daer sijn leven hadde ghelaten.Scone ende edele was si utermaten.Seere si hare hande wranc 7885Si bat Gode sonder wancdat Hi boete haer onghevaljeghen die, die daer voeren alende wilden die scone damoisele 1

met hem voeren up haer castele 7890ende haer geven haren heere, den felloen,dat hi daermede soude doensinen wille na sijn ghevouch.In haer ansichte mense dicke slouchomme dat si niet gherne met hem en wilde 7895varen. Dit sach die rudder milde,dien men noemt ‘den stercken Ogier’.Hi sprac te sinen cnape Reynier:“Ay, lieve Reynier, en siestu niet,hoe groten jamer ende verdriet 7900doen ghone quade vassale 2

dier overscoonre smale?Hoe jamerlike sise slaen?En soudet u niet dinken goet ghedaendat wi daer bi voeren bat naerre 7905ende vraghedense openbarewat die joncvrouwe hevet mesdaen,dat sise so sere slaen?”

1. [Woordverklaring] damoisele: adellijke jonge dame.2. [Woordverklaring] vassael: leenman; bij uitbreiding: gemene kerel.

B i Gode, heere,” sprac Reynier, [127]“ic rade dat wi niet langher hier 1 7910

met malcanderen houden stille,mer laet ons varen der scoonre onwille 2

boeten, 3 updat 4 sijt niet en hevet verdient.” 5

“Bi Gode, dat si, lieve vrient,”sprac Ogier te Reyniere. 7915Also reden si daer 6 sciereden ghewapinden volke bat naer.Alse die scone, die men daerhaers ondancs hadde brocht,Ogier sach, so wel gherocht 7 7920ende so groot van allen leden,daer toe up een sterc ors gheredenende van wapinen wel vorsien,“Ontfermt u mijns,” riep si mettien, 8

“edel rudder, van herten coene! 7925Bi Gode, het staet u wel te doene,dat ghi minen sin verhoghet,want dit volc es sonder doghet,dat ghi hier ghereden siet.Godweet, ic hebbe hem mesdaen niet, 7930no min no meere, 9 no cleene no groot.Mer minen amie hebben si dootghesleghen, rudder, vant verstaen,

1. [Hertaling] ic rade dat wi niet langher hier < Ich rate nit, daz wir lenger hier.2. [Woordverklaring] onwille: lijden, ellende, verdriet.3. [Woordverklaring] boeten: verbeteren, weer goed maken.4. [Woordverklaring] opdat: voor het geval dat, als.5. [Hertaling] mer laet ons varen der scoonre onwille / boeten, updat sijt niet en hevetverdient < Sunder lant uns varen der schonen unwill / Bußen, ob sie es nit hat verdient. 6. [Hertaling] daer < hin.7. [Woordverklaring] wel gherocht: voortreffelijk. [Hertaling] gherocht < gefrocht.Denkbaar is ook ‘ghewrocht’, maar in de combinatie met ‘wel’ lijkt het participium van‘gheraken’ waarschijnlijker.8. [Hertaling] “Ontfermt u mijns,” riep si mettien < Rieff sie: “Erbarment uch min mitdien”. De oplossing is gekozen omdat ‘ontfermt u mijns mettien’ geen zin oplevert en eendoor een objectzin van het predicaat (‘rieff sie’) gescheiden bijwoordelijke bepaling (‘mitdien’) erg ongewoon is.9. [Hertaling] no min no meere < Wedder wenig nach viel.

omme dat hi hem niet en wilde laten vaenende werde hem alse een rudder fier.” 7935“Nu secht mi, joncfrauwe,” sprac Ogier,“welc van desen es die man,die uwen lieve dat leven nam?Oft ghijt weet, secht mi waer.”Ende mettien voer Ogiere bat naer 7940die rudder 1 die voerde dat hovet up den scachte. “Dies ghelovet,heere rudder,” sprac hi, “bi sinte Jan:Ic bem die selve man,daer ghi na vraghet. 7945Ic en bem niet so sere versaghet,dat ict late dor uwen wille.Ghi doet wel, dat ghi u stillehoudt 2 so naer bi mi. 3

Mi dinct ooc, oft waer si, 7950dat mijn ors soude qualeketuwe lopen 4 sekerleke. 5

Ghi moet ooc nu betalen hieru recht.” 6 – “Helpe God,” sprac Ogier,“wildi recht van mi hebben dan?” 7955“Jaic,” sprac die felle man.“Bi Gode, onsen lieven Heere,dor dat wout en ontridi nemmermeere,

1. [Hertaling] voer Ogiere bat naer / die rudder < fur Ogier bass naer / Dem ritter.Omdat Ogier nog geen antwoord van de jonkvrouw heeft gekregen, en dus niet weet wiehaar geliefde heeft gedood, moeten in de Dt. zin subject en indirect object verwisseld zijn.2. [Woordverklaring] hem stille houden: zich koest, gedeisd houden.3. [Hertaling] Ghi doet wel, dat ghi u stille / houdt so naer bi mi < Ir tunt wol, daz ir sostille / Habent gehalten so nahe bij mir. De reconstructie is onzeker.4. [Woordverklaring] lopen (transitief): door lopen (d.w.z. in een tjost aanvallen) in eenzekere toestand brengen.5. [Hertaling] Mi dinct ooc, oft waer si, / dat mijn ors soude qualeke / tuwe lopensekerlike < Mich bedunckt auch, ob es ware sij, / Das min roß solte qualichen / Das uwerlauffen sicherlichen. We interpreteren: “me dunkt dat mijn paard het uwe moeilijk in eennetelige toestand zou kunnen brengen”. Het ziet er naar uit dat de ridder vaststelt dat hetpaard van Ogier beter is dan het zijne en het daarom van hem opeist. [Weddige] WeNoleest blijkbaar precies het tegendeel en vertaalt: “mir scheint auch, wenn es wirklichgheschähe, dass mein Pferd das Eure im Laufen schlecht aussehen lassen würde.” 6. [Woordverklaring] recht: schuld.

so langhe ic hebbe lijf.Bedi 1 gheen en es 2 die an sijn lijf 3 7960panser drouch oft eenrehande wapen,can icken metten swerde gheraken,ic salne selve verslaen.Ende en liete 4 mi dat gheluc, 5 ic salne vaenende voeren te minen heere, 7965die in droufheit ende seerelevet omme sijns broeders doet,dien een rudder van leden groetverslouch sonder sage. 6

Gheleden eist meer dan acht daghe, 7970doe hi te spelene was ghevaren.Dat hebben sider ontgouden swaresi twintech ende metten live becocht, sonder die daer sijn brochtin dat casteel ghevaen.” 7975Ogier sprac: “Doet mi verstaen:Wat quaets hevet ghedaen die joncfrauwe,dier dat volc doet so groten rauwe,dats mijn herte hevet jamer groot?Si claghet, dat haer amie si doot 7980ende met onrecht dore u versleghen.”Dander antworde: “Oft ghi wilt pleghen 7

deser vraghe, so radic dan: 8

1. [Hertaling] Bedi < Ir. Als LuFl in zijn legger ‘Ghi’ heeft gelezen in plaats van ‘Bedi’ kandeze verwisseling het gevolg zijn van een leesfout. Onzeker.2. [Hertaling] es < was. Het praesens past beter in de context van de zin.3. [Hertaling] lijf < lib. De Dt. tekst bevat een merkwaardig volrijm ‘lijf : lib’, waarin detwee betekenissen van Mnl. ‘lijf’ (“leven” en “lichaam”) in het spel schijnen te zijn. Debetekenis van de zin is onduidelijk. 4. [Woordverklaring] laten: in de steek laten.5. [Hertaling] en liete mi dat gheluc < lijt es an gluck. Reconstructie onzeker.6. [Hertaling] sonder sage < sunder lage. Met grote waarschijnlijkheid is een verwisselingvan een ‘l’ en een lange ‘s’ in het spel. [Weddige] WeGl interpreteert ‘lage’ als variant vanMnl. ‘loge(ne)’ en vertaalt ‘Lüge’. 7. [Woordverklaring] pleghen (met genitiefobject): zich bezighouden met.8. [Hertaling] so radic dan < so raid ist an. Reconstructie onzeker. [Weddige] WeEmschrijft ‘raidist’ aan elkaar en interpreteert dit als Mnl ‘raidis + (h)et’ (bedoeld is: ‘radijshet’ = “raadt gij het”).

Ghi dinket mi wesen een so sterc man,so scone ende so groet van leden, 7985wel ghewapint ende wel ghereden,oft u al 1 jamert ende deert,so souket raet 2 dat ghijt weertende boet der joncfrauwen dat verdriet.Mer bi Gode, eist so ghesciet, 7990heere rudder, te deser tijt:Eer ghi iet verre rijt,hoe sterc ghi sijt ende hoe coene,ghi sult hebben so vele te doenean uws selves leet, wildijt weten, 7995dat ghi der joncfrauwen sult vergheten.”

O gier sprac: “Sonder waen, [128]rudder, dat en es niet mijn verstaen,

dat ghi mi iet quaets soudet doen,ic en hadde eer jeghen u gheploen 8000vilonie 3 oft onghetrauwecheit.”“Bi Gode, rudder,” hevet dander gheseit,“daer en es gheen verdinghen 4 an:Wat ruddre ic betreden 5 canbin 6 desen woude, sonder blijf 8005het moet hem costen tlijfomme dat versleghen es mijns heeren broeder.”“Ic biddu, rudder, maect mi vroeder,” 7

sprac Ogier, “oft die selve ruddare, “die hem tleven nam, nu quame hare, 8 8010daer ghi omme drouft so sere, 9

1. [Hertaling] al < schon. Onzeker.2. [Woordverklaring] raet souken: maatregelen nemen.3. [Woordverklaring] vilonie: gemeen, schandelijk gedrag.4. [Woordverklaring] verdinghen: onderhandelen.5. [Woordverklaring] betreden: aantreffen, betrappen.6. [Hertaling] bin < Bi.7. [Woordverklaring] vroeder maken: synoniem van ‘vroet maken’ (in weerwil van deaantekening in WeNo is ‘vroeder’ een comparatief en geen flectievorm van ‘vroet’).8. [Woordverklaring] hare: hier.9. [Hertaling] daer ghi omme drouft so sere < Das ir ine bedrubten so sere.

ende hi hem met scilde ende met sperejeghen u aventuren woude,man jeghen man, alse die boude,soudijt derren aventuren?” 1 8015“Ja ic, rudder, mer in corter urensoude hi mede werden bestaen 2

van desen volke 3 sonder waendat hier bi mi ghewapint rijt.Ooc soudic senden bin deser tijt, 4 8020omme minen heere, sijt seker des,ten castele, dat altijt eswel ghewapint ende versien.Ende en consten wine binnen dien,eer mijn heere quame, niet overcomen, 5 8025so soude mijn heere tonser vromenons helpen, dat hi werde verwonnen,want veertech man en souden niet connenjeghen mijns heeren macht ghestaen.Daer omme wet ic 6 sonder waen, 8030consten wi te dien ruddere comen,dat hem sijn lijf soude werden ghenomenin 7 deser manieren, bi desen keere.”“Helpe God,” sprac Ogier, die heere,“so en eist gheen wonder 8035dat hier ieghelijc rudder moet bliven tonder.Nu secht mi, rudder, dat,oft ghi mi so sere haet,dat ghi mi niet en wilt sparen

1. [Hertaling] soudijt derren aventuren? < Soltent ir duren abenturen. [Weddige] HiWeregistreert niet dat het hier om een vraag gaat.2. [Woordverklaring] werden bestaen: aangevallen worden.3. [Hertaling] van desen volke < Von disem volk. ‘Van desen volke’ is zonder twijfel hethandelend voorwerp bij de passiefconstructie ‘werden bestaen’. [Weddige] von > “vor” of“getrennt von” (WeNo). 4. [Hertaling] Ooc soudic senden bin deser tijt < Auch solt ich bi diser zijt.5. [Woordverklaring] overcomen: overwinnen. [Hertaling] eer mijn heere quame, nietovercomen < Uberkomen ee min herre keme. Omstelling omwille van het rijm op‘vromen’.6. [Hertaling] wet ic < bin ich.7. [Hertaling] in < Bi. De uitdrukking ‘bi deser manieren’ komt niet voor in het MNW.

ende mi ooc niet en wilt laten varen 8040te deser stonde van u met vreden.”“Bi onsen Heere, met allen leden,” 1

antworde dander, “moghedi 2 mi trauwen.Ic woude mi eer laten tehauwen,eer ic ieman soude 3 sparen 8045ofte ghesont van mi laten varennu ofte echt ofte tenegher tijt.Mer dat mi dinct dat ghi sijtso hovesc ende so goedertieren,ende ghi in so hovescer manieren 8050jeghen mi hebt ghehouden tale,so willic, rudder, wetet wale,dat ghijt te bet hebt een deel.Ghi sult met mi in dat casteelte minen here varen hier 8055ghevaen.” – “Bi waerhede,” sprac Ogier,“heere rudder, ic bems nu so bedacht,ic woude eer uws heeren machtende die uwe prouven sonder waen,eer ic van dannen voere ghevaen. 8060Besiet oft ghi wilt anders iet:Ghevaen en vare ic daer niet.”

J a,” sprac dander, “vuul keytijf, [129]waendi dan u lijf

jeghen ons allen hier berechten? 4 8065So helpe mi God, wi moeten vechten.Daer en es gheen langer beeden an.”Met sporen noopte die felle manende nam sinen loep wide.

1. [Woordverklaring] met allen leden: in alle opzichten, geheel en al. [Hertaling] metallen leden < von leden zu leden. Het MNW kent de uitdrukking ‘van lede te lede’, diemet werkwoorden als ‘scheuren’ of ‘zien’ verbonden wordt. WeGl vertaalt dit terecht als‘von Glied zu Glied”. Onze reconstructie is speculatief. [Weddige] von leden zu leden >“von Mann zu Mann” (WeNo en WeGl). Deze interpretatie komt in het MNW niet voor.2. [Hertaling] moghedi < ir mogent.3. [Hertaling] soude < wolte.4. [Woordverklaring] berechten: verdedigen.

Doe ran Ogier up dander side 8070alse een die hem ontsiet 1 cleene.Alse Reynier sach dat alleeneeen man reet jeghen sinen heere,en woude hi daer toe doen weder helpe no dere,sonder dat hi hilt sijn ors van buten stille. 8075Ende die twee rudders die in willewaren hare joesten wel te doene,quamen tesamen alse helde coene.Ieghelijc daelde dort 2 van sinen scachte 3

Die felle rudder stac met crachte 8080up Ogier dat sijn spere brac.Ende Ogier, die hem wel wrac 4

van den steke, reet dandren weder 5

dore 6 scilt, dore halsberch ende dor tledervan der curien. 7 Dat spere woet 8085so diepe dat si enen halven voetbachten 8 ten rigghe ute ran.Ter erden viel die felle mandoot, die tevoren was so fier.Den scacht tooch weder ute Ogier 8090up aventure wat ghevallen mach. 9

Alse dat ghewapint volc sach, 10

dat daer te samen hilt 11 ghescaert,an der erden legghen haer rewaertghestrect als een die nemmeer en mach, 8095

1. [Hertaling] ontsiet < ubersieht.2. [Woordverklaring] ort: punt.3. [Hertaling] dort van sinen scachte < dort mit sinem schafft.4. [Woordverklaring] hem wreken: (iemand) iets betaald zetten.5. [Hertaling] Ende Ogier, die hem wel wrac / van den steke, reet dandren weder < UndOgier der wol vrach, / Den stich furt er uf den andern widder.6. [Woordverklaring] riden dore: doorsteken.7. [Woordverklaring] curie: leren kolder, onder of boven het harnas gedragen.8. [Hertaling] bachten < Herunden.9. [Woordverklaring] up aventure wat ghevallen mach: wat er ook van mocht komen. [Weddige] Ob abenture wat gefallen mach > “für den Fall, dass etwas passierte” (WeNo).10. [Hertaling] sach < das sach.11. [Woordverklaring] houden: blijven staan, staan.

riepen si alle: “Vanc ende slach 1

die ons dese scade hevet ghedaen!Lieten wine henen gaen,dat ware scande alte groet.”Ende Ogier die niet en was bloot, 8100alse hi dat volc sach onghehier,noopte hi met sporen sinen destrierende sette sinen scacht ten steke.Reynier reet daer ooc haesteleke.Alse hi sinen heere sach hebben stoot, 2 8105noopte hi sijn ors met haesten grootalse die sijn lijf niet en wilde sparen.Ende mettien quam Ogier ghevarenup enen ruddere die vore hem hilt.Dien stac hi dore den scilt 8110ende dore den halberch also wel,dat hi ter erden neder velsonder upstaen emmermere.Ogier trac 3 verbolgen sere,sijn swert, dat Corteyne geheeten was. 8115So vreselijc ghinc hi, sijt seker das,up dat volc slaen ende hauwen,dat men wonder 4 mochte scauwen 5

van den wonder dat hi dede. 6

Ende Reynier voer vaste mede 8120upt selve volc hauwen ende slaen.So ghedichte liet hi gaensijn swert, hiet Floriet,

1. [Hertaling] Vanc ende slach < vang ader slach. Vgl. Van den vos Reynaerde, vers1552: “Slach ende va”.2. [Woordverklaring] stoot: tegenstand.3. [Hertaling] trac < rauffte.4. [Woordverklaring] wonder: iets wonderlijks, wonderlijke dingen.5. [Hertaling] dat men wonder mochte scauwen < Das man ime zu wonder zu mohteschawen. Vermoedelijk is hier een variant van de uitdrukking ‘men mochte wonder sien’in het spel.6. [Hertaling] van den wonder dat hi dede < Von dem wonder das er dett. De herhalingvan ‘wonder’ maakt het vers verdacht. Mischien stond er iets als “van den slaghen die hidede”.

daer hi ghone volc minderde 1 met, 2

wien dat wondert, so dat hem sceen. 3 8125Onder hem allen was eensciltcnecht, die wart te rade,dat hi om die meeste scadete scuwene, voer ten castele.Sinen heere seede hi van den cembele 4 8130niemare hoet ghevaren wareEnde seede al up ende neder 5 te ware 6

hoe haer rewaert ware dootende tander volc in groter nootvan tween rudders sonder waen. 8135“Entrauwen, 7 hoe mach dat gaen,” 8

sprac van tcasteel die heere,“dat twee man so seereverlasten 9 mochten al mine man.”Hi deet ghereet sine wapine an 8140ende swoer diere eede ende grootdat hi sijns rewaerts doetwreken soude te dier rudders scande.Sijn ors brochte men hem te handeverdect met isere wel ter cure. 8145Ooc gaf men hem in corter ureenen scacht ende enen scilt.Hi waende wel, dat gewilt 10

1. [Woordverklaring] minderen: minder doen worden, uitdunnen (?).2. [Hertaling] daer hi ghone volc minderde met < Das dar gheen volk mynderde met.[Weddige] WeEm verandert ‘mynderde’ in ‘myn derde’ en WeNo vertaalt: “daß dort keineKriegerschar weniger Schaden angerichtet hätte”. 3. [Woordverklaring] so dat hem sceen: zodat iedereen het kon zien (?). [Hertaling] wiendat wondert, so dat hem sceen < Wen das wondert, so das heen schein. Speculatief.[Weddige] WeNo vertaalt: “Wen das verwundert, hier (heen = henen) wurde esoffenkundig”. 4. [Woordverklaring] cembeel: slag, gevecht. 5. [Woordverklaring] up ende neder: geheel en al.6. [Hertaling] up ende neder te ware < uf und ab zware.7. [Woordverklaring] entrouwen: waarachtig.8. [Hertaling] hoe mach dat gaen < das ist nit min waen. Speculatief.9. [Woordverklaring] verlasten: in het nauw brengen.10. [Woordverklaring] ghewilt / ghewelt: macht

niemen en hadde jeghen hem.Dus voer hi enwech met grem. 1 8150wat daer ghelopen mochte sijn paert,den rechten wech ten woude waert.

1. [Woordverklaring] grem / grim: grimmigheid, nijd, verbittering.