Metodologija Upravljanja Rizikom u Projektu

8/11/2019 Metodologija Upravljanja Rizikom u Projektu

1/26

FAKULTET ZA MENADMENT HERCEG NOVI

SEMINARSKI RAD

TEMA:METODOLOGIJA UPRAVLJANJA RIZIKOM U PROJEKTU

PREDMET:UPRAVLJANJE PROJEKTIMA

Prof. dr Danijela Miloevi Tamara Vukainovi SP 18/13

Trifun DedaiSP 40/13

Herceg Novi, 2013.


2/26

METODOLOGIJA UPRAVLJANJA RIZIKOM U PROJEKTU

1

SADRAJ:

UVOD...................................................................................................................2

1. POJMOVNO DEFINISANJE I KONCEPT PROJEKTNOG

MENADMENTA....................................................................................41.1. Karakteristike projekta i savremeni koncept upravljanja......................................4

1.2.Osnovne faze efikasnog upravljanja projektima.......................................................6

2.

KONCEPTI UPRAVLJANJA RIZIKOM.............................................72.1.Koncept upravljanja rizikom definisan od strane PMI...........................................82.2. Koncept upravljanja rizikom definisan od strane Kerznera..................................92.3.Proces upravljanja rizikom.......................................................................................10

3. FAZE MODELA UPRAVLJANJA RIZIKOM NA PROJEKTU.....12

3.1.Identifikacija rizika....................................................................................................13

3.2.Analiza i procjena rizika............................................................................................13

3.3.Definisanje i raspored protivmjera...........................................................................14

3.4.Kontrola rizika...........................................................................................................153.5.Upravljanje informacijama.......................................................................................15

3.6.Tabela pregleda sveukupnog modela.......................................................................16

4. METODE PROCJENE RIZIKA..........................................................16

4.1. Kvalitativna procjena rizika.....................................................................................17

4.2.Kvantitativna procjena rizika...................................................................................17

4.3.Pozitivan rizik.............................................................................................................18

5.

OSNOVNE VRSTE RIZIKA PROJEKTA..........................................185.1.Kreditni rizik..............................................................................................................19

5.2.Rizik nelikvidnisti.......................................................................................................20

5.3.Rizik kamatne stope...................................................................................................20

UPRAVLJANJE RIZICIMA BAZIRANO NA KONKRETNOM

PRIMJERU............................................................................................22

ZAKLJUAK..............................................................................................24

LITERATURA........................................................................................25


3/26


2

UVOD

Neminovno je za svaku savremenu organizaciju, odnosno organizaciju XXI vijeka da se

tokom svog poslovanja suoava sa razliitim rizicima koje manje ili vie uspjeno

prevazilazi, pa naposlijetku i rjeava. Rizik se definie kao odreena neizvjesnost u odnosu

na promjenu i kao odreena neizvjesnost u predvianju, pa s obzirom da govorimo o

predvianju, vano je u startu naglasiti da rizik ne moe nikada do kraja da se eliminie. Ipak,

on moe da se umanji, pa su organizacije vremenom razvile adekvatne mehanizme i alate

odbrane, prevencije, smanjenja uticaja rizika i na kraju, definisale efikasne i efektivne metode

upravljanja rizikom i rizinim situacijama. Kada govorimo o pristupu upravljanja rizicima u

konkretnoj oblasti, neophodno je naglasiti, da u zavisnosti od toga o kojoj oblasti govorimo,

ovakav pristup poprima razliite varijacije. Konkretno u sluaju upravljanja rizikom u

projektima, od velike je vanosti na samom startu koncipiranja projekta definisati i odrediti

to vei broj potencijalnih rizika sa kojima jedan projekat moe da se susretne, da bi bio

sposoban na adekvatan nain da obezbijedi sebi izlaznu soluciju. Na koji nain projekat

odgovara rizinom okruenju i rizinim promjenama, govoriemo u ovom radu.

Menadment oblici su razliiti, a meu njima svakako ubrajamo i projektni menadment. Da

bismo objasnili nain upravljanja rizikom u projektu, neophodno je definisati i pojam

projektnog menadmenta ija je ustvari i uloga da na adekvatan nain dovede projekat do

njegovog karaja, i to kao jedan kompletan output sveukupnog rada cijelog projektnog tima.

Koje su to osnovne karakteristike koje jedan projekat mora da posjeduje da bismo ga uopte i

smatrali projektom, i koje su osnovne faze njegovog upravljanja, objasniemo u daljem

tekstu.

Takoe, kada govorimo o samom konceptu upravljanja rizikom u okviru projektnog

menadmenta, vano je istai vie pristupa i ovom aspektu. Naime, razlikujemo nekolikokljunih koncepata, pri emu je akcenat stavljen uglavnom na dva osnovna, a to su prije

svega koncept upravljanja rizikom definisan od strane PMI i definisan od strane Kerznera.

Upravljanje rizikom, predstavlja, prije svega jedan kontinuiran proces, ba kao to je i

osnovna karakteristika samog projekta procesno odvijanje. Proces podrazumijeva poetak,

tok i kraj, to znai da upravljanje rizikom ima svoj kraj, tj da ne govorimo o neemu to se

odvija u nedogled, jer rizici su brojni, ali se upravlja iskljuivo onim rizicima koji vre

direktan uticaj na odvijanje samog projekta.


4/26


3

Adekvatno upravljanje rizikom u projektu, naravno podrazumijeva odreenefaze, na osnovu

kojih je upravljanje znatno olakano. Ovdje se govori o fazama modela za upravljanje

rizikom u projektu. Na osnovu ovih faza rizika, moemo da zakljuimo do koje take

rjeavanja problema je projekat doao. Osnovne faze koje se ovdje javljaju su slijedee:identifikacija rizika, analiza i procjena, definisanje i raspored protivmjera, kontrola rizika,

upravljaje informacijama, analiza sveukupne primjene koncepta.

Kao neophodan preduslov adekvatnog upravljanja, je prvenstveno procjena samog rizika i to

razliitim metodama koje nam omoguavaju da razluimo sa kojim stepenom rizika se

odreeni projekat suoava. Zahvaljujui ovim metodama, mogue je formirati i definisati

odreene metode i tehnika suprotstavljanja riziku, meutim neophodno je re i i to da je rizik

nemogue eliminisati do kraja, ve ovdje prvenstveno govorimo o kretanju rizika u striktnokontrolisanom okruenju. Takoe, razmatrae se i pitanje da li je svaki rizik nepoeljan ili

ipak postoji neto to se zove pozitivan rizik.

Dabi smo na pravi nain objanili sve gore navedeno, neophodno je i izdiferencirati neke od

osnovnih rizika sa kojima se projekat susree, bez obzira o kakvoj vrsti projekta je rije, i po

osnovu informacija o tome sa kojim od navedenih rizika se projekat suoava, kreiraju se

odbrambeni i upravljaki mehanizmi.

Naravno, u samom procesu upravljanja rizikom, od kljune je vanosti njgova kontrola, koja

se ostvaruje upravo ocjenjivanjem samog nivoa rizika i njegovim mjerenjem.


5/26


4

1. POJMOVNO DEFINISANJE I KONCEPT PROJEKTNOG

MENADMENTA

Definisanje projekta moe da se vri sa razliitih aspekata posmatranja, pa prema tome,

koliko ima autora, toliko ima i raznovrsnih definicija. Ono u emu se svaki od ovih autora

slae je injnica da projekat mora da ima svoj poetak, tok i kraj. Projekat je ono to se

kreira, organizuje i stvara u odreenom vremenskom roku, po odreenoj cijeni kotanja i

odreenog kvalitativnog nivoa. Vrste projekata su brojne, ali moramo istai da svaki od

pomenutih projekata ima uglavnom slian ili isti cilj, a to je da unaprijedi standarde ivota ili

poslovanja i da svojom inovativnou i korisnou poe ak i korak naprijed od doba u kojem

je formiran.

Takoe pojam projekta se esto vezuje za nain koordinacije i upravljanja poslom. Ono to

ga razlikuje od drugih naina upravljanja jeste njegova usmjerenost na odreeni rezultat.

Kada se odreeni rezultat postigne, projekat vie nije potreban i on se gasi. 1Neophodno je

takoe istai i to da je kod projekta, uglavnom sve (makar veina) unaprijed definisano, pa

tako se zna tano vrijeme kada jedan projekat treba da pone i tano vrijeme kada projekat

treba da zavri. Takoe, projekat je i jedinstven po tome to njegov rezultat treba da bude

poznat ve prije poetka samog projekta. Ono to je takoe znaajno i unikatno kada su

projekti u pitanju, je i permanentna ogranienost resursa sa kojim se projekti susreu.

Neophodno je istai i to da koliko god projekti imaju neke svoje zajednike karakteristike,

svaki projekat je jedinstven sam po sebi i neponovljiv.

1.1.Karakteristike projekta i savremeni koncept upravljanja

Svakako moemo istai da su osnovne karakteristike, koje definiu apsolutno svaki projekat,

slijedee: privremeno trajanje, jedinstvenost rezultata, postepena razrada, ogranieni resursi,postojanje investitora i neizvjesnost (rizik).

Na osnovu svih ovih karakteristika koje opisuju projekat, moemo da zakljuimo da je svaki

projekat sloen poduhvat na ijem ostvarenju radi veliki broj uesnika (bilo da govorimo o

manjim ili veim projektima, u njegovu realizaciju uvijek je ukljueno vie ljudi). Takoe,

projekat je prvenstveno poslovni proces, moda ne klasian, ali on to svakako jeste, i to tip

poslovnog procesa koji se odvija u budunosti. Znai, mi prvenstveno moramo da definiemo

1Avlija R., Avlija G., Upravljanje projektom, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011., str 10.;


6/26


5

sam projekat, da definiemo njegov rezultat i ciljeve, pa tek onda da pristupimo njegovoj

realizaciji. Tek kada je projekat zavren, on moe da poslui svojoj svrsi (npr graevinski

projekti se izgrauju godinama i putaju u upotrebu nakon znaajnog vremenskog perioda).

Karakteristika od izuzetne vanosti za ovaj rad, na kojoj emo se upravo i bazirati je upravo

injenica da svaki projekat predstavlja svojevrstan rizik i neizvjesnost. Pored navedenih

karakteristika, postoje i brojne druge koje determiniu projekat: vremenski je ogranien i

jednokratan, sadri konane ciljeve koje treba postii, u njemu uestvuju ogranieni ljudski i

materijalni resursi, zahtjeva koordinaciju na svim nivoima itd.

Ono to je svakako najznaajnija osobina svakog projekta je injenica da on zahtjeva

upravljanje da bi se adekvatno realizovao.2

Upravo iz ovoga zakljuujemo da je bilo krucijalno definisati odeene koncepte po ijem

osnovu bi se i upravljalo jednim takvim delikatnim procesom. Kroz istorijat upravljanja

projektima, postojali su i koristili su se razliiti modaliteti koncepta upravljanja, neki manje, a

neki vie uspjeni. Savremeni koncept koji se danas primjenjuje sadi odreene osnovne faze,

neophodne da bismo na pravi nain definisali sve neophodne obaveze koje upravljanje nosi

sa sobom.

Koncept upravljanja projektom, bazira se na uspostavljanju i koritenju takve organizacione

forme koja omoguava najefikasniju realizaciju projekta, odnosno najefikasije koritenje

raspoloivih metoda, resursa i ljudi za postizanje optimalnih rezultata u realizaciji projekta.

Na taj nain se upravljanje projektom iskazuje kao kompletna koncepcija koja obuhvat

interdisciplinarnu primjenu vie metoda i tehnika organizacije, planiranja i kontrole u cilju

to efikasnije realizacije odenog projekta. 3

2

Avlija R., Avlija G., Upravljanje projektom, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2011., str 13.;3Jovanovid P., Upravljanje projektom/Project management, Fakultet za menament Herceg Novi, rana

skripta, Herceg Novi, str 23.;


7/26


6

Slika 1: Koncept upravljanja projektom:

Izvor: Jovanovid P., Upravljanje projektom/Project management, Fakultet za menament Herceg

Novi, rana skripta, Herceg Novi, str 24., Slika 4.Opti moel upravljanja projektom;

1.2.Osnovne faze efikasnog upravljanja projektima

Kada govorimo o efikasnom upravljanju projektima, prvenstveno se misli na ispunjavanje

ciljeva u zadatom vremenskom roku, uz koritenje raspoloivih resursa, uz precizno

definisane trokove i ostvarivanje zadovoljavajueg kvalitativnog nivoa. Ovaj dio je

posveen svim onim djelovima koji podrazumijevaju individualno upravljanje, tj djelovima

koji se diferenciraju u okviru ukupnog upravljanja projektima. U tom smislu, govorimo o

fazama, koje, predstavljene na grafiku, moemo da vidimo i kroz savremeni koncept

upravljanja, jer upravo je savremeni koncept taj koji i ini navedene faze.

Prvenstveno, to je definisanje organizacije za upravljanje projektima. Organizacija

podrazumijeva i definisanje same organizacione strukture. Neophodno je u startu definisati

koji kadrovi su raspoloivi i koji e dioposla obavljati. Svi ljudski resursi koji neposredno (ili

posredno) uestvuju u procesu upravljanja samim projektom, ine projektni tim, a na elu

takvog tima nalazi se projektni menader. U zavisnosti o kakvom je projektu rije, postoji

veliki broj varijacija na nivou odnosa tim-menader.

Upravljanje projektom

Postavljanje cilja

Rezultat

Vrijeme

Trokovi

Planiranje

Oreivanje strukture

Izraunavanje vremena

Planiranje resursa

Utvrivanje bueta

Organizacija

Funkcije

Kompletiranje personala

Neophodne instrukcije

Uzajamna povezanost

Kontrola

Rezultat

Vrijeme

Trokovi


8/26


7

Druga, i po mnogima najznaajnija faza je svakako planiranje projekta. Ova faza obuhvata

sam proces planiranja i definisanje plana kao vanog dokumenta koji ini osnovu za

realizaciju projekta. Upravo je plan taj koji treba da predvidi sve potencijalne rizike sa kojima

projekat moe da se suoi. Proces planiranja projekta je izuzetno specifian i zahtijeva visokukompetentnost.

Slijedea faza u nizu je praenje i kontrola realizacije projekta koja podrazumijeva

permanentan monitoring svih aktivnosti od samog starta pa do kraja realizacije ovog

poslovnog procesa. ak se i u okviru navedene faze jasno diferenciraju, tzv podfaze, a to su:

1. Praenje i kontrola vremena realizacije projekta,

2. Praenje i kontrola resursa,

3. Praenje i kontrola trokova ralizacije projekata4.

Na kraju je naravno neophodno obezbijediti i kvalitetan sistem izvjetavanja o realizaciji

projekta.

2. KONCEPTI UPRAVLJANJA RIZIKOM

Upravljanje rizikom ,samo po sebi, podrazumijeva identifikovanje, analizu i planiranje

potencijalnih rizika (pozitivnih i negativnih) koji mogu uticati na projekat. Takoe,upravljanje rizikom podrazumjeva i definisanje jasno kontrolisanih uslova u okviru kojih je

takav rzik dozvoljen. Svaki rizik ne moe da se predvidi, a veina njih ne moe da se

eliminie. Meutim, cilj risc managementa u okviru projekata je svakako da smanji broj

potencijalnih rizika, kao i intenzitet njihovog djelovanja, koji mora da bude sveden na

minimum. Upravljanje rizikom se takoe koristi i za identifikaciju svih pozitivnih posljedica

odreenih rizika, kako bi se unaprijedio konani uinak i efikasnije dostigli projektni ciljevi.5

Konkretno definisanje projetnog rizika glasi: to je mogu dogaaj ili stanje koje, ako se

pojavi, ima pozitivan ili negativan uinak, na najmanje jedan od parametara projekta: troak,

vrijeme, opseg ili kakvou rezultata. Ima uzrok i posljedicu (ili vie njih).6

4Avlija R., Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009., str

6.;5http://www.crnarupa.singiunum.ac.rs, 31/10/2013., Upravljanje projektom, pf verzija, Avlija Raoslav,

Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;6http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/ , preuzeto: 29/10/2013.;

Upravljanje projektima: rizici;
http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/


9/26


8

2.1. Koncept upravljanja rizikom definisan od strane PMI

Ono to rizik i upravljanje rizikom ini kljunim komponentama projekata, je svakako

njihova direktna povezanost sa trokovima, vremenom i kvalitetom, kao kljunim elementima

projekata.

Rizk projekata moe da se definie slijedeim faktorima:

1) Rizini dogaaj ili identifikacija-precizno odreenje ta se moe dogoditi sa

odreenim djelovima projekta,

2) Vjerovatnoa rizika-vjerovatnoa da se dogaaj odigra,

3) Vjerovatnoa gubitka-proirenje gubitka koje ovaj dogaaj uzrokuje.7

U skladu sa navedenim, i po istom autoru, razlikujemo tri osnovne definicije menadmenta

rizika, koje ga definiu na osnovu gore navedenih aspekata, tj principa. Prema PMBOK8-u,

koncept upravljanja rizikom se sastoji od odreenih faza, pri emu svakoj od ovih faza treba

posvetii posebnu panju:

1. Identifikacija rizika (treba povesti rauna koji su konkretni uzroci rizika, na koliko

frontova djeluju i koja je vrsta rizika u pitanju.U svakom projektu, spektar rizinosti

e varirati kao to varira njegov stepen vjerovatnoe. Takoe treba povesti rauna dali su potencijalni gubici direktni ili indirektni),

2. Analiza posljedica rizika (ova analiza zahtjeva da se projekat podjeli na upravljake

zadatke koji su slini samoj strukturi izrade projekta. Svakako da oni dogaaji koji su

okarakterisani kao oni sa visokim rizikom, zahtijevaju detaljniju analizu. Sa druge

strane kada govorimo o dogaajima sa niskim rizikom, uglavnom se u praksi njima ne

posveuje posebna panja, meutim, mogu da izazovu znaajne gubitke, pa je takve

rizike potrebno definisati jo u samom procesu izrade poslovnog plana),

3. Sistem reagovanja (izbjegavanje rizika, redukcija rizika, transfer rizika ili zadrke

rizika. Ovo su razliiti modaliteti direktnog suoavanja projekta sa nastalim rizikom),

4. Upotreba podataka (Ova faza se direktno odnosi na postojeu bazu podataka

upotrebljenu za kvantifikaciju riziih dogaaja i vjerovatnoa. Iz ovog razloga je

7Avlija R., Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009., str

45., preuzeto od: Project Management Body Of Knowledge, Project Management Institute, Drexel Hill, 1987.;

8PMBOK- Project Management Body Of Knowledge;


10/26


9

neophodno raspolagati kvalitetnom bazom istorijskih, ali prvenstveno aktuelnih

podataka u vezi sa tekuim projektom),

5.

Planiranje reagovanja (ovo prvenstveno podrazumijeva inkorporiranje svih, prethodno

navedenih faza, i po tom osnovu, tj na osnovu iskustva, formirati modalitete zaizbjegavanje ili za minimiziranje buduih rizinih dogaaja).

2.2.Koncept upravljanja rizikom definisan od strane Kerznera

U ovom sluaju, projektni rizik definiemo kao kumulativni efekat mogunosti dogaanja

neizvjesnih pojava koje e negativno uticati na projektne ciljeve. To je stepen izlaganja

negativnim dogaajima i njihove vjerovatne posljedice. Projektni rizik karakteriu tri faktora:

rizini dogaaj, vjerovatnoa rizika i meusobno povezani rizici.9

U savremenom dobu, kada

se radi analiza rizika, neophodno je istai da je obavezno izvriti i analizu posljedice i tete

koju taj rizik sa sobom unosi, pa se konceptualno rizik moe definisati kao funkcija

neizvjesnosti i tete:

Rizik = f (neizvjesnost, teta)

Slijedei element koji definie rizik, je njegov uzrok. Uzrokje u veini sluajeva nedostatak

neega ili neki negativan dogaaj koji izaziva rizinu situaciju, meutim postoje i oni rizicikoji mogu da se prevaziu ako je projektni menader ili menader rizika upoznat sa njihovim

postojanjem i po tom osnovu implementira neophodne akcije za njegovo uklanjanje.

Rizik = f (hazard, osiguranje)

Koncept upravljanja projektom po Kerzcneru je metodologija koja pokazuje kako je mogue

upravljati rizikom na projektu. Kroz faze identifikacije i analize rizika, dolazimo do faze kada

se vri planiranje strategije za uprvljanje rizikom. Sama strategija mora da bude definisana na

vrijeme i da je proeta kroz cjelokupni ivotni ciklus projekta, kako bi se potencija lni rizik

minimizirao na svim nivoima i u svim fazama. Upravljanje rizikom podrazumijeva niz

povezanih aktivnosti:10

1.

Pristup riziku (ispitivanje situacije, identifikacija i klasifikacija podruja

potencijalnog rizika),

9

Avlija R., Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009., str52.;10

Avlija R., op.cit.;


11/26


10

2. Analiza rizika (svrha je da se otkrije uzrok, efekat, jaina rizika i da se razviju i

ispitaju druge mogunosti),

3. Rukovanje rizikom (tehnike i metode kojima se rizik smanjuje ili eliminie),

4.

Nauene lekcije (dokumentovanja nauenih lekcija, to bi posluilo za budue, slineprojekte).

2.3.Proces upravljanja rizikom

Proces upravljanja rizikom podrazumijeva nekoliko kljunih djelova.Prva faza u okviru

procesa je planiranje upravljanja rizikom koja podrazumijeva definisanje naina pristupanja i

planiranje aktivnosti upravljanja rizikom na projektu. Ova faza treba da osigura da stepen i

metode upravljanja, odgovaraju predvienom riziku i vanosti projekta za organizaciju, ucilju obezbjeenja neophodnih resursa i vremena za sprovoenje aktivnosti upravljanja

rizikom. Svaki plan treba da sadri metodologiju, usluge I odgovornosti, budet, vremenski

plan rizika, kategorije rizika, pragove tolerancije rizika, formate izvjetavanja o riziku,

praenje rizika, matricu vjerovatnoe I uticaja itd.11

Slika 2: Prikaz kategorizacije rizika:

Izvor:www.crnarupa.sinngidunum.ac.rs,pristup: 31/10/2013., Upravljanje rizikom, pdf

verzija, Avlija Radoslav, Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;

11

http://www.crnarupa.singidunum.ac.rs, 31/10/2013., Upravljanje projektom, pf verzija, Avlija Raoslav,Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;
http://www.crnarupa.sinngidunum.ac.rs/http://www.crnarupa.sinngidunum.ac.rs/http://www.crnarupa.sinngidunum.ac.rs/http://www.crnarupa.sinngidunum.ac.rs/


12/26


11

Druga faza je identifikacija rizika koja obuhvata identifikovanje i dokumentovanje svih

rizinih dogaaja koji mogu uticati na projekat. Predmet rizika, u ovom sluaju mogu da

budu izvori finansiranja, vremenski planovi, promjene u obimu, projektni plan, procesi

upravljanja, tehniki procesi, resursi...Metode koje su u najeoj upotrebi su slijedee:pregledanje dokumentacije, prikupljanje informacija, kontrolne liste, analiza pretpostavki i

tehnika crtanja dijagrama.

Slijedea faza je kvalitativna analiza rizika gdje se odreuju uticaj koji identifikovani rizici

mogu imati na ciljeve projekta I verovatnoe da se rizini dogaaji ostvare. Rangiraju se

rizici prema njihovom uticaju na projektne ciljeve, kako bi se utvrdilo da li je potrebno uraditi

I kvantitativnu analizu. Poseban metod koji se koristi u okviru ove faze je procjenjivanje

vjerovatnoe I uticaja rizika, a kojim se procjenjuje vjerovatnoa ostvarivanja identifikovanihrizinih dogaaja I odreuju posljedice koje oni mogu izazvati u odnosu na projektne ciljeve.

Slika 3: Skala uticaja rizika:

Izvor: http://www.crnarupa.singidunum.ac.rs, 31/10/2013., Upravljanje projektom, pdf

verzija, Avlija Radoslav, Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;

Kvantitativna analiza rizika je slijedea faza u nizu. Osnovni cilj ove faze je da dodijeli

svakom rizinom dogaaju odreene numerike vrijednosti vjerovatnoe deavanja i procjena

njegovog uticaja. U okviru ove faze, razlikujemo tri osnovne metode i to: prikupljanje

podataka, kvantitativna analiza rizika i tehnike modeliranja i simulacije.

Planiranje odgovora na rizik podrazumijeva proces odabira mjera koje treba preduzeti, kako

bi se otklonile prijetnje I iskoristile anse otkrivene u procesu analize rizika. Planovi

odgovora se izrauju za one rizine dogaaje koji imaju veliku vjerovatnou deavanja i


13/26


12

znaajan uticaj na projekat. U praksi postoje etiri tehnike planiranja odgovora na rizik, a

svaka od njih podrazumijeva odreene strategije. To su: strategije za negativne rizike

(prijetnje), strategije za pozitivne rizike (anse) i strategije kontigencije.

Poslijednja faza je svakako praenje i kontrola rizika koja mora da bude prisutna na svim

nivoima i u svim fazama ivotnog ciklusa projekta.

3. FAZE MODELA UPRAVLJANJA RIZIKOM NA PROJEKTU

Model upravljanja rizikom na projektu je izuzetno kompleksan, pa prema tome sadri niz

faza koje moraju da se preu da bismo uopte govorili o adekvatnom upravljanju rizikom.

Menadment rizikom projekta obuhvata: stalnu i sistematsku identifikaciju rizika,

predvianje i procjenu rizika, primjenu i planiranje odabranih mjera koje doprinose

smanjenju rizika (ignorisanje rizika, smanjnje rizika, prebacivanje rizika ili kontigencija

rizika) i pronalaenje preventivnih mjera (radi smanjenja rizika koji mogu nastati u projektu).

Neto ranije smo govorili o pomenutim fazama, meutim u ovom dijelu e biti uraen

detaljniji elaborat svake od navedenih faza. U slijedeoj tabeli moemo da primjetimo

kljune funkcije u okviru svake pojedinane faze.

Slika 4: Osnovne faze upravljanja rizikom na projektu

Izvor: urii M., Bojkovi R., urii R., Skorup S., Menadment rizikom projekta/Project

Risk Management, Meunarodna nauna konferencija Menadment 2010., Kruevac, Srbija,

2010., str 399.;


14/26


13

3.1.Identifikacija rizika

Identifikacija rizika je prva faza u okviru modela upravljanja rizikom. Ona podrazumijeva

utvrivanje, klasifikovanje i rangiranje svih rizinih dogaaja koji mogu da imaju tetan

uticaj na realizaciju projekta. Svakako da menaderi prilikom definisanja rizika moraju da

vode rauna o manjim i veim rizicima, meutim vano je napomenuti i da manji rizici mogu

da dovedu do drastinih posljedica. Treba napomenuti da ukupna koliina rizika zavisi od

meusobnog uticaja itavog niza dogaaja.

Identifikacija rizika se uglavnom obavlja na osnovu prethodnog iskustva sa slinim ili istim

rizicima sa kojima je projekat bio suoen i na osnovu podataka sa slinih projekata, takoe

suoenih sa rizikom. Osnovne metode koritene za identifikaciju rizika su uglavnom

slijedee:12

1. Metoda anketiranja ili grupnog ili pojedinanog intervjua,

2. Brainstrominga metoda i

3. Metoda uzrok posljedica.

Na osnovu ovih metoda, moe da se razazna sa kojim vidom rizika se projekat suoava, pa ih

je po tom osnovu mogue i klasifikovati na interne, eksterne i zakonske rizike. Svakako,

interni rizici su oni koji se mogu oekivati unutar samog projekta, a eksterni oni koji nastaju

pod uticajem okoline na projekat. U okviru ove segmentacije takoe pravimo razliku izmeu

tehnikih i netehnikih rizika u okviru internih, i razliku izmeu predvidivih i nepredvidivih

rizika u okviru eksternih. Zakonski rizici podrazumijevaju svu neophodnu dokumentaciju i

neophodne dozvole za sprovoenje i okonanje samog projekta.

3.2.Analiza i procjena rizika

U ovoj fazi se vri sveobuhvatna i detaljna analiza uticaja pojedinih rizinih dogaaja na

rezultate projekta i to kroz istraivanje prirode pojedinih rizinih dogaaja, analizu i procjenu

vjerovatnoe nastajanja rizinih dogaaja, analizu meuzavisnosti rizinih dogaaja i

kvantifikaciju veliine uticaja pojedinih rizinih dogaaja ili skupova rizinih dogaaja na

ostvarenje projektnih rezultata.13Kao polazni korak pri samoj fazi analiziranja, slui WBS

tenika, odnosno ralanjivanje projekta na manje djelove i upravljake nivoe, da bi se na

12Avlija R., Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009.,

str 85.;13uriid M., Bojkovid R., uriid R., Skorup S., Menadment rizikom projekta/Project Risk Management,

Meunarona nauna konferencija Menament 2010., Kruevac, Srbija, 2010., str399.;


15/26


14

takav nain lake prepoznali i analizirali svi pojedinani rizici koji mogu da utiu na svaku

pojedinanu fazu razvoja projekta. U okviru analize, poslijednji dio podrazumijeva procjenu

samog rizika, tj vjerovatnou rizika i njegov uticaj.

Analizu rizika, poto podrazumijeva ogroman broj specijalista i strunjaka, kao i znaajan

vremenski period, treba uvijek sagledavati sa aspekta trokova, tj ustanoviti da li je isplativo

obavljati analizu. Kvantitativna mjera rizika podrazumijeva definisanje skale pomou koje

moe da se utvrdi sa kojim stepenom rizika je projekat suoen:

1. Zanemarljiv,

2. Nizak

3. Podnoljiv (srednji),

4. Znaajan,

5. Kritian.

Procjena rizika se daje kao subjektivan doivljaj svih subjekata koji uestvuju u procesu

upravljanja projektom i u okviru ovoga razlikujemo takoe nekoliko nivoa: kriterijum za

procjenu vjerovatnoe rizinog dogaaja, kriterijum za procjenu uticaja rizinog dogaaja na

rezultat projekta (teina rizika), i kriterijum za procjenu vjerovatnoe otkrivanja greke. 14

3.3.Definisanje i raspored protivmjera

Ova faza se koristi prvenstveno za ublaivanje negativnih uticaja rizinih dogaaja na

realizaciju samog projekta, odnosno na koji nain moemo da minimiziramo uticaj rizika i

greke koje se javljaju prilikom realizacije projekta. Kao protivmjere, uglavnom se koriste

slijedee metode: smanjivanje rizika, prebacivanje rizika, planiranje eventualnosti.

Protivmjere se uglavnom definiu za dogaaje izuzetnog stepena rizika, i po tom osnovu se

zatim rangiraju na osnovu njihove korisnosti i na osnovu utede. Nakon ove faze, dolazimodo konkretne faze upravljanja rizikom, a kao poetni dio se formira raspored prethodno

definisanih protivmjera.

Ova faza podrazumijeva one protivmjere koje su najvieg ranga, a ukupna slika rizika se

bazira na oekivanom efektu protivmjera. Znai, cilj uvoenja je da se projekat zatiti od

visokorozinih promjena na nain prevencije illi djelovanja postfestum, u zavisnosti koja od

14Avlija R., Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009.,

str 90.;


16/26


15

definisanih i raspoloivih protivmjera je mogua za implementiranje i odgovara konkretnom

projektu.

Ovo prestavlja plan zatite od rizika na projektu koji nikada ne moe biti u potpunosti

kompletiran jer se stalno vri ponovno odmjeravanje daljih identifikovani korisnih

mogunosti. Faze koje se javljaju u okviru ovoga su slijedee: stvaranje planova kontigencije

snalaenja u rizinim situacijama ako se one dese, transfer rizika na osiguranika, razmatranje

alokacije rizika u ugovorima, regulisanje kontigencijskih trokova i toka rasporeda. 15

3.4.Kontrola rizika

Praenje i kontrola rizika je faza koja traje permanentno, znai, od uvoenja menadmenta

rizikom na nivou projekta, pa do samog kraja realizacije tog istog projekta. Ova faza

prvenstveno podrazumijeva odravanje svijesti o upravljanju rizikom kao neprekidnoj

aktivnosti koja se izvrava od strane projektnog tima kroz itav ivotni ciklus projekta. 16

U ovj fazi, takoe treba da se utvrdi da li su planirani odgovori na rizik adekvatni ili moda

treba uvesti nove odgovore, jer u toku samog upravljanja projektom ponekad moe da doe

do promjena i u samim rizicima. Te promjene mogu da budu u vremenu pojavljivanja nekog

rizika, zatim mogu da budu u samom nainu uticaja rizika, a moe da se desi i da se pojavi

vie meusobno povezanih rizika.

U zavisnosti o kojoj se vrsti rizika govori, kontrola moe da se vri na sedam dana, mjesec

dana itd, tj u zavisnosti od stepena djelovanja samog rizika i njegovog sveukupnog uticaja na

dalje faze realizacije projekta. Samu kontrolu vri rukovodilac projekta na osnovu podataka,

tj tabele koju mu dostavljaju odjeljenje za planiranje, praenje i kontrolu projekta.

Znai efikasna kontrola moe da bude sprovedena jedino i iskljuivo u sinergiji svih djelova

kadrova zaduenih na upravljanju projektom.

15USAID, Municipal Economic Growth Activity, Razvoj i finansiranje kapitalnih investicionih projekata,

prirunik, Beogra, 2009., str 101.;16

http://www.crnarupa.singiunum.ac.rs, 31/10/2013., Upravljanje projektom, pf verzija, Avlija Raoslav,

Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;


17/26


16

3.5.Upravljanje informacijama

O upravljanju informacijama govorimo sa aspekta kvalitetne baze podataka i jednostavno

neophodne IT podrke, bez koje je nemogue upravljati kako manjim, tako i veim

projektima. Ovdje se prvenstveno misli na baze podataka koje bi bile formirane da uvaju

informacije o svim rizicima sa kojima se projekat suoio tokom svoje realizacije, znai:

podaci o poznatim rizicima (koji se uvaju u biblioteke podataka na osnovu kojih moemo da

vidimo vrijeme nastanka, uticaj, vrstu rizika itd), podaci o specifinim rizicima (liste rizika,

scenariji, protivmjere, rezultati istraivanja rangiranje itd) i na kraju stvaranje razliitih

izvjetaja(ukljuujui izvjetaj o odreenom upravljanju rizikom projekta).

3.6.Tabela pregleda sveukupnog modela

Slika 5:



2010., str 399.;


18/26


17

4. METODE PROCJENE RIZIKA

Kada se projekat definie, u samom stratu je neophodno izvesti procjenu svih rizika, pri emu

projektni menadermoe da obavi inicijalni popis svih projektnih rizika koje bi bazirao na

vlastitom iskustvu i saznanju, pa bi se taj popis dalje dopunjavao razliitim komentarima i

sugestijama, a odreeni dijelovi, po potrebi i mijenjali. Druga tehnika je, zajedniko

definisanje potencijalnih rizika od strane ne samo projektnog menadera ve svih

zainteresovanih stakeholder-a pri emu bi svako od pojedinaca dao svoj doprinos vienju

potencijalnih rizika. U ove svrhe, kada govorimo o grupnom radu, esto se primjenjuje

Ishikawa dijagram.

4.1.Kvalitativna procjena rizika

Svakom identifikovanom riziku se dodjeljuje kvalitativna visina rizika. Ona se izraava

kvalitativno jer se na taj nain najbre aproksimira i ne ukljuuje strogou detaljne numerike

analize. Visina rizika moe da bude visoka, srednja ili niska, zavisno od ozbiljnosti uticaja i

vjerovatnoe pojavljivanja dogaaja. Na primjer velika vjerovatnoa/veliki uticaj dogaaja

predstavlja oigledno visok rizik. Meutim svaki dogaaj mora biti procjenjen individualno.

Akoje rije o dogaaju sa malom vjerovatnoom pojavljivanja, ali njegove posljedice mogu

biti razorne, prema takvom dogaaju je potrebno odnositi se kao prema viskom riziku, pa

stoga on mora da bude ubaen u plan rizika.17

4.2.Kvantitativna procjena rizika

Pored kvalitativne analize rizika, tj procjene rizika, kada se radi o velikim projektima, esto

se koristi i kvantitativna procjena rizika.

Ovo znai da se visina rizika ne definie deskriptivno, ve se bazira na numerikoj preciznojanalizi. Na primjer uzmimo u obzir da se vri procjena odreene grupe rizika, da bi se utrdilo

koji od pojedinanih rizika ima najvei potencijalni uticaj na projekat. Jedan od naina je

svakako dodjeljivanje brojane vrijednosti svakom od navedenih rizika (pojedinano).

Znai neophodno je:

1) Napraviti listu svih potencijalnih rizika,

17

Prirunik za upravljanje projektima, Vlada republike Srbije, Ministarstvo finansija, Odsjek za upravljanjeprojektima, Verzija:2.0; Dokument razvijen uz porku UNDP Sbija, projekat porke Ministarstvu finansija (III

faza), prf verzija, str 23.;


19/26


18

2) Odrediti vjerovatnou pojavljivanja rizika 18mjerenjem:

Vjerovatnoe pojavljivanja rizika,

Uticaja rizika na projekat i

Mogunosti uoavanja rizika.

4.3.Pozitivan rizik

Neophodno je naglasiti da svaki rizik nije nepoeljan i da svaki rizik nema negativnu

konotaciju, tj negativan uticaj na realizaciju nekog projekta. Postoji koncept rizika koji se

naziva povoljan rizik, odnosno pozitivan rizik. Na ta se konkretno misli?

Na primjer menader projekta ili projektni tim mogu da odlue namjerno da u projekat

ukljue odreeni rizik sa ciljem postizanja vee vrijednosti kasnije. Recimo, menader moe

da se odlui za upotrebu nove tehnologije na svom projektu, jer smatra da e to rezultirati

dramatinim smanjenjem sati rada i trokova. Naravno da takoe postoji mogunost

zakazvanja nove tehnologije i upravo u tome i lei rizik samog projekta, ali u ovom sluaju

svjesno uvuen u realizaciju samog projekta. 19

Ovo je primjer preduzimanja takozvanog inteligentnog, ili pozitivnog rizika. Znai, govori se

o riziku od kojeg bi projekat mogao da ostvari benificije u kasnijem periodu.

5. OSNOVNE VRSTE RIZIKA PROJEKATA

Kada govorimo o pojedinanim rizicima, neophodno je naglasiti da svaki pojedinani rizik

sadri tri vrste rizka, i to: rizik projekata u izolaciji (karakteristian za PS sa

nediverzifikovanim vlanitvom i ne ukljuuje efekte portfolia), korporativni/unutranji rizik

(uvaava uticaj koji projekat vri na rizik PS ne uzimajui pri tome u obzir diverzifikacije

samih dioniara) i trini/beta rizik (rizik projekta ocjenjen sa stanovita investitora, koji

posjeduje veoma diverzifikovan portfolio hartija od vrijednosti).20

18RPN-Risk Probability Number (vedi RPN ogovara vedem riziku);

19Prirunik za upravljanje projektima, Vlada republike Srbije, Ministarstvo finansija, Odsjek za upravljanje

projektima, Verzija:2.0; Dokument razvijen uz porku UNDP Sbija, projekat porke Ministarstvu finansija (III

faza), prf verzija, str 26.;20uriid M., Bojkovid R., uriid R., Skorup S., Menadment rizikom projekta/Project Risk Management,

Meunarona nauna konferencija Menament 2010., Kruevac, Srbija, 2010., str400.;


20/26


19

Slijedea podjela je ona koju pravi investiciona teorija i to na sistemske i na nesistemske

rizike. Sistemski rizici su u direktnoj vezi sa kretanjima na tritu, tj ta ista kretanja na

samom tritu izazivaju odreene rizike. Ovaj rizik, naravno nije mogue diverzifikovati, jer

na takve rizike (kao to su npr socio-ekonomska kretanja), projektni menadment ne moe dadjeluje, tako da su ovi rizici isti za sve vrste projekata. Sa druge strane, nesistemski rizik je

specifian i jedinstven za svakog investitora ponaosob a karakteriu ga promjene koje su u

direktnoj vezi sa poslovnim sistemom koji emituje hartije od vrijednosti.

Takoe, kao trea podjela, postoji i ona na pojedinane, poslovne i opte rizike. Pojedinani

rizici su karakteristika pojedinih poslovnih sistema, poslovni rizici su nastali kao posljedica

uticaja faktora iz eksternog okruenja poslovnog sistema, a opti rizici su rizici vezani za ire

shvaeno prirodno i drutveno okruenje.

Slika 6. Tradicionalna podjela klasinih rizika:



2010., str 400.;

5.1.Kreditni rizik

Kreditni rizik se definie kao rizik da u finansijskoj transakciji, partner nee ispuniti

finansijsku obavezu, definisanu ugovorom. Ovo ustvari predstavlja izloenost neke

organizacije (u ovom sluaju samog projekta) da pretrpi gubitak. U praksi se susreuklasini

kreditni rizik i rizik plasmana novca u hartije od vrijednosti, ali i kod tzv pekulativnih

transakcija. Kreditni rizik karakteriu slijedee opte karakteristike: obim, razvijenost I

organizovanost finansijskog trita, razvijenost mree institucija tog trita i sl.


21/26


20

Dvije su glavne podgrupe pojedinanih karakteristika i to: karakteristike poslovanja

odreenogkomintenta finansijske organizacije i karakteristike konkretnog aranmana s njim.

Karakteristike vezane sa poslovanjem odreenog komintenta finansijske organizacije- ukupan

rizik vezan za poslovanje nekog poslovnog sistema se moe analizirati kao rizik trinih operacija i kao proizvodni rizik. Karakteristike svakog konkretnog finansijskog aranmana sa

komintentom-visina kredita, duina kreditnog perioda i kreditna sposobnost dunika.21

5.2.Rizik nelikvidnosti

Ovaj rizik se definie kao nesposobnost PS-a da ispuni finansijske obligacije globalno i u

kontekstu pojedinanihtransakcija. Predstavlja najznaajniji rizik trita kapitala i odnosi se

na nemogunost ispunjenja finansijskih obaveza, to dovodi do nastanka gubitka. Da bi se

upravljalo ovim rizikom neophodno je obezbiediti likvidnost pojedinih oblika aktive.

Osnovne karakteristike rizika nelikvidnosti su:

1. Duina perioda u kome se vri konverzija aktive u novana sredstva,

2. Stabilnost sekundarnog trita aktive- radi se o tome da este, nagle i velike fluktuacije na

sekundarnom tritu pojedinih oblika aktive mogu znaajno poveati rizik nelikvidnosti,

obim transakcija na finansijskom tritu veliki obim transakcija poveava trokovekonverzije i produava vrijeme neophodno da se ona izvri, poveava mogunost I razmjere

gubitka prilikom konverzije plasmana u likvidna sredstva.

5.3.Rizik kamatne stope

Ovaj rizik se definie kao rizik smanjenja profita, nastao kao posljedica promjena u visini

kamatnih stopa. Ovaj rizik proistie iz nepotpune sinhronizacije promjena kamatnih stopa na

strani aktive i pasive, pa osnovnu mjeru obezbjeenja predstavlja utvrivanje koeficijenta kao

odnosa aktive i pasive koje su osjetljive na promjene kamatne stope. 22

Postoje dva razliita pristupa kada govorimo o definisanju kamatnog rizika:

1) Posmatranje rizika u smislu njegovog efekta na odreene pozicije aktive i pasive,

odnosno bilansa stanja (knjigovodstvena pozicija)

21uriid M., Bojkovid R., uriid R., Skorup S., Menadment rizikom projekta/Project Risk Management,

Meunarona nauna konferencija Menament 2010., Kruevac, Srbija, 2010., str401.;22Cvetinovid M., Upravljanje rizicima u finansijskom poslovanju, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008., str

11.;


22/26


21

2) Uticaj rizika na trinu vrijednost portfolia (trina pozicija).

U okviru ovog rizika razlikujemo:23

1. Rona transformacija sredstava, koja se odnosi na dugorone plasmane kratkoronih

sredstava finansijske organizacije, kada se izlae riziku poveanja kratkoronih

kamatnih stopa ije bi ostvarenje negativno uticalo na visinu ostvarenog prihoda, i

obrnuto.

2. Plasmani u hartije od vrednosti, koji su mogui izvor rizika kamatne stope. Oni su

direktno podloni uticaju promjene kamatnih stopa na finansijskom tritu. Odnos

izmeu cijena hartija od vrijednosti i kamatne stope je takav da cijene hartija od

vrijednosti opadaju kada rastu kamatne stope rastu i obrnuto, tako da ovi plasmani

predstavljaju znaajnu determinantu nivoa rizika kamatne stope.

3. Preferencije komintenatapredstavljaju znaajnu determinantu rizika kamatne stopeu

uslovima razvijenog finansijskog trita.

4. Inflaciona kretanjadirektno opredjeljuju visinu rizika kamatne stope.

23

uriid M., Bojkovid R., uriid R., Skorup S., Menadment rizikom projekta/Project Risk Management,Meunarona nauna konferencija Menament 2010., Kruevac, Srbija, 2010., str 401.;


23/26


22

UPRAVLJANJE RIZICIMA BAZIRANO NA KONKRETNOM

PRIMJERU

Studija sluaja 1: Lo pristup upravljanja rizikom na projektu/nedostatak risk

managementa

Izvor: Avlija R., Avlija G., Upravljanje projektom, Univerzitet Singidunum, Beograd,

2011., str 264.;


24/26


23

Studija sluaja 2: Potencijalni rizici u upravljanju eGovernment projektima i naini

rjeavanja

Izvor: Metodologija za upravljanje eGovernment projektima, Republika Crna Gora, Vlada

Republike Crne Gore, Sekretarijat za razvoj, Podgorica, decembar 2006., str 108.;


25/26


24

ZAKLJUAK

Upravljanje rizikom je od krucijalne vanosti za adekvatno upravljanje projektima,

realizaciju projekta i njegovo dovoenje do samog kraja. Opservacija rizika mora da bude

sastavni dio cjelokupnog projekta, tj ne moe da se posmatra kao parcijalan element, ve

treba da je inkorporiran u sam projekat od njegovog starta, pa do samog kraja.

U ovom radu su definisani sutinski elementi projektnog menadmenta, sa svim svojim

karakteristikama i osnovnim fazama, kao preduslov i kao baza za ukljuivanje risk

managementa.

Koncepti upravljanja rizikom su brojni, meutim ono to moemo da izvedemo kao zakljuak

je svakako saznanje da u zavisnosti od toga o kojoj vrsti projekta govorimo, primijeniemo

onaj koncept upravljanja koji je datoj vrsti najpogodniji, tj najprikladniji.

Neophodno je takoe naglasiti i vanost svih pojedinanih faza u upravljanju rizikom u

okviru projekata, da bi kroz svaku od tih faza jasno uvidjeli sa kojim se rizikom projekat

suoava i sa kojim stepenom rizika, i naravno, po tom osnovu, menadment izgrauje

adekvatan mehanizam umanjivanja rizinih uticaja, tj mehanizam odbrane.

Kao krajni zakljuak, izvodi se injenica da rizici nikada u potpunosti ne mogu da seeliminiu, meutim, projektni menadment kao egzaktna nauna disciplina je primorana da

formira modele i metode procjene, definisanja, upravljanja i kontrole rizika, ne bi li

cjelokupni projekat pripremila i osnaila za situaciju suoavanja sa projenama rizinih

posljedica.


26/26


LITERATURA

Knjige:

1)

Avlija Radoslav, Avlija Goran, Upravljanje projektom, Univerzitet Singidunum,Beograd, 2011.;

2) Avlija Radoslav, Upravljanje projektom/Upravljanje rizikom na projektu,

Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009.;

3) Cvetinovi Milivoje, Upravljanje rizicima u finansijskom poslovanju, Univerzitet

Singidunum, Beograd, 2008.;

4) urii Milutin, Bojkovi Radomir, urii Rade, Skorup Sran, Menadment

rizikom projekta/Project risk management, Meunarodna nauna konferencija

Menadment 2010., Kruevac, Srbija, 2010.;

5) Jovanovi Petar, Upravljanje projektom/Project management, Fakultet za

menadment Herceg Novi, radna skripta, Herceg Novi, 2013.;

6)

USAID, Municipal Economic Growth Activity, Razvoj i finansiranje kapitalnih

investicionih projekata, prirunik, Beograd, 2009.;

7) Prirunik za upravljanje projektima, Verzija:2.0, Vlada Republike Srbije,

Ministarstvo finansija, Odsjek za upravljanje projektima, Dokument razvijen uz

podrku UNDP Srbija, Projekat podrke Ministarstvu finansija (III faza), pdf verzija;

8) Metodologija za upravljanje eGovernment projektima, Republika Crna Gora, Vlada

Republike Crne Gore, Sekretarijat za razvoj, Podgorica, decembar 2006.;

Power Point prezentacije:

9) Miloevi Danijela, Upravljanje projektima/Project Management, ppt prezentacija,

Fakultet za menadment Herceg Novi, 2013.;

Internet izvori:

10)http://www.crnarupa.singidunum.ac.rs, 31/10/2013., Upravljanje projektom, pdf verzija,

Avlija Radoslav, Materijali sa predavanja, (2009.-2010.), FIM;

11)

http://management9.com/chapter-3-basic-concepts-of-risk-management-w7009/,

31/10/2013., Basic concept of risk management, pdf verzija;

12)http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/ ,

29/10/2013., Upravljanje rizicima: rizici;
http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/http://pogledkrozprozor.wordpress.com/2009/04/30/upravljanje-projektima-rizici/

Documents

Metodologija Upravljanja Rizikom u Projektu