Mezhepler Arasındaki Farklar.pdf

7/22/2019 Mezhepler Arasndaki Farklar.pdf

1/349

Mezhepler

Arasndaki FarklarEbu Mansur el-BADAD

Derleyen:

Huneyf el-Muhaciri


2/349

2

"Topluca Allah'n ipine sarln, ayrlmayn.Ve Allah'n zerindeki nimetini hatrlayn.Hani, siz; dman idiniz de O, kalblerinizinarasn uzlatrd da, O'nun nimeti sayesinde

karde oldunuz. Siz; bir ate uurumununtam kenarnda iken, sizi oradan doru yolaeresiniz diye kurtard. Alah ayetlerini size

ite bylece aklar."

(Al-i mran / 103)


3/349

3

NSZHmd lemlerin Rabbi olan Allah (a.c)'a mahsustur. O domam ve

dourulmamtr. O'nun ncesi ve sonras yoktur. lm ve yokluk O'na arz

olmaz.O'nun deng hibirey yoktur. O'nun krss hereyi kuatmtr. lmiile gemi ve gelecekteki hereyi bilir. Kullarn hern grr ve gzetir. O'nunbtn kullarn hern grmesi, isteklerini duymas, yaptklarn, kalplerindeolan biteni bilmesi O'na ar gelmez. Btn dular O'na ykselir. O hernyaratma halindedir. Btn kullarna Rhman yanlzca m'minlere Rhimdir.En gzel isimler O'nundur. Kullarnn kalbini ekip eviren O'dur. Ona hibirktlk dokunmaz, kulun yapt hibirey de ona fayda salamaz. Hmd vesen, Medh-u, minnet onadr. O'ndan balanma ve yardm dileriz.

En gzel ve kymetli slat ve selm mahlukt uyrp lemi ervahtaverdikleri sz hatrlatmak onlara hk yolu iaret etmek, btl dan sakndrmakiin Rahmet olarak gnderilen, sz, z dorulanm nder, Rehber,Komutan Muhammed (aleyhiselatuveselam)'e ve onun ehl-i beytine, darlkta,zorlukta, mutlulukta yannda olan gzide ashabna ve onlar gibi yaamayaalp kur'an ve snnet merkezli yaam sren, hayatna ona gre belirleyen, bumukaddes dini dert edinip, selefinin metod ve menhecin den ayrlmadan admadm takip eden, cefa eken, horlanan, alay edilen garip muvahhid lere olsun

Allah (azze ve celle) kime hidayet eder onu karanlklar dan aydnlakarrsa, onu karanla srkleyip saptracak yoktur. Yine kimi saptrrkaranlklar da brakrsa ona hidayet edecekte bulunmaz. Nefsimizin errindenve ktlklerinden, amellerimizin azlndan acziyetimizden Alemlerin Rbbiolan Allah (azze ve celle)'a snrz.

Szlerin en gzeli muhakkak Allah (azze ve celle)'n kelmdr. Yollarnen gzeli Muhammed (aleyhiselatuveselam) ve ashabnn yoludur. Sonradan

uydurulup dine ibdet babnda sokulan herey bid'at, her bid'at delalet ve herdelalette atetedir.


4/349

4

NDEKLER

MEZHEPLER ARASINDAK FARKLAR

EVRENN NSZEb Mansr el-Badd:Eserleri:

GR8 BSMLLAHRRAHMNRRAHM"Rabbim! Kolaylatr, gletirme!..BRNC KISIMMMETN AYRILICA DMES HAKKINDAKME'SR HADSN AIKLANMASI

KNC KISIM2. MMETN FIRKALARA AYRILII1. SLM MLLETNN ANLAMI2. SLM MMETNN AYRILIA DMESNC KISIMSAPIK FIRKALAR1. RAVFIZI. ZEYDYYE

I) Crdiyye2) Suleymniyye -veya- Cerriyye3) Butriyye (Betriyye=Ebteriyye)II. KeysniyyeIII. mamiyye1) Kmiliyye2) Muhammediyye3) Bkriyye4) Nvsiyye

5) umeytiyye6) Ammriyye7) smliyye8) Mseviyye9) Mubrekiyye10) Kat'iyye11) HimiyyeHim B. Salim El-Cevlik'nin Grleri Hakknda:

12) Zurriyye13) Ynusiyye


5/349

5

14) eytniyye2. HAVRC

1) El-Muhakkimetu'l-la2) Ezrika3) Necedt

4) Sufriyye5) Acride(1) Hzmiyye(2) u'aybiyye(3) Halfiyye (Halefiyye)(4-5) Ma'lmiyye-Mechliyye(6) Saltyye(7) Hamziyye(8) Se'libe2. Ma'bediyye3. Ahnesiyye4. eybniyye5. Rueydiyye6.) Mukremiyye(1) Hafsiyye(2) Hrisiyye7) ebbiyye

3. KADERYYE- MUTEZLE1) Vsliyye2) Amraviyye, (Amriyye)3) Huzeliyye (Huzeyliyye)4) Nazzmiyye5) Esvriyye6) Muammeriyye7) Biriyye8) Himiyye9) Murdriyye10) Cferiyye11) skfyye12) Summiyye13) Chzyye14) ahhmiyye15) Hayytyye16) Ka'biyye

17) Cubbiyye18) Behemiyye


6/349

6

4. MURCE1) Ynusiyye2) assniyye3) Tmeniyye4) Sevbniyye

5) Mersiyye5. NECCRYYE1) Bursiyye2) Za'ferniyye3) Mustedrike

6. CEHMYYE, BEKRYYE, DIRRYYECehmiyyeBekriyyeDrriyye

7. KERRMYYE8. MEBBHE

Allah'n Ztn nsana BenzetenlerAllah'n Sfatlarn nsanlarn Sfatlarna Benzetenler

DRDNC KISIMSLM'A MENSUP OLMADIKLARI HALDE SLM'A NSBET EDLENFIRKALAR1. SEBEYYE

2. BEYNYYE3. MURYYE4. HARBYYE5. MANSRYYE6. CENHIYYE7. HATTBYYE8. URBYYE, MUFAVVIDA, ZEMMYE

urbiyyeMufavvdaZemmiyye

9. URAYYYE, NEMRYYEurayiyyeNemriyye

10. HULLYYE1) Sebeiyye:2) Beyniyye:3) Cenhyye:

4) Hattbiyye:5-6) uray'iyye ve Nemriyye:


7/349

7

7) Bizmiyye:8) Mukannaiyye:9) Hulmniyye:10) Hallciyye:11) 'Azfira:

11. ASHBU'LBHA1) Bbekiyye:2) Mziyriyye:

12. ASHBUT-TENSUH13. HABTIYYE14. HMRYYE15. YEZDYYE16. MEYMNYYE17. BTINYYE

Teferrs:Te'nis:Rabt:Tedls:Tekk:

BENC KISIMKURTULUA EREN FIRKA(el-Frkatu'n-Nciye)

1. SNNET VE CEMAT EHLNN SINIFLARI2. SNNET VE CEMAT EHL'NN KURTULUUNUN AIKLANMASI3. SNNET VE CEMAT EHLNN ZERNDE BRLET ESASLAR4. SELEF- SALH5. EHL- SNNETN UYUMU6. SNNET EHLNN FAZLETLER7. SNNET EHLNN ESERLERBBLYOGRAFYA


8/349

8

MEZHEPLER ARASINDAK FARKLAR

EVRENN NSZ

Mezheb, gidilen yol anlamna gelen Arapa bir kelimedir. slm dininin

itikd ve amel sahadaki dnce ekolleri diyebileceimiz mezhepler, istersiys ve itikd, ister amel, yani fkh olsun, dilimizde mtereken mezhebadyla anlmakta ve bu yzden, ou zaman bir karkla sebep olmaktadr.Aslnda, gerek bizim burada tercmesini sunduumuz el-Fark Beyne'-Frak,gerek Makaaltu'l-slmiyyn, el-Milel ve'n-Nihal ve benzeri balkleserler, hep slm tarihinde siys ve itikd gayelerle vcud bulmutopluluklarn grlerinin tedkkini esas alrlar. Umm mnada, belli bir ahsveya o ahsa uyan topluluun, slm'n ana esaslar olan Kur'n- Kerm veSnnet'i anlay ekillerini yanstan bu mezheplerin, trihte ve kaynaklardakiisimleri, Frka (oulu: Frak)'dr. Bazan Nhle (oulu: Nihal) dekullanlmtr. Bylece Arapa'da, frka veya nhle adyla anlantopluluklar veya bu ve benzeri balklar tayan eserler, fkh sahasndakimezheplerden, tereddde meydan vermeyecek ekilde ayrlm olurlar. AncakTrkemizde, hem itikd ve siys, hem de fkh sahadaki topluluklar iinmezheb kelimesi yaygn olduundan, biz de ayn kelimeyi kullanyor; lkinbu kelimeyle, slm trihinde siys ve itikd gayelerle vcud bulmu frkalarkastediyoruz.

lk slm limlerinin, slm Mezhepleri Trihine verdikleri isim, Makaalt,lmu'l-Makaalt veya lmu Makaaltil-Firakdr. Zaten, zellikleMakaalt, bu konuda bilinen ilk isim olduu gibi, bu sahann ilk kaynaklarolmak hviyetini de tamaktadr.Hicretin daha birinci yzylndan itibaren balayan bir takm siysi ve itikdtartmalar zerine, muhtelif frkalara mensup ahslarn, kendi grlerindenbirini veya birkan aklayan szleri, olduka ksa idi ve bu szlerden her biri,u veya bu frkann yrd yol ile uyuan bir gre iaret eden belli birmeseleyi bir makale erevesi iinde ele alyordu. Ehl-i Snnet'in dndaki

mezhep mensuplarnca yazlan bu kk eserlere, bu sebepten, Makale(oulu: Makaalt) bu eserleri koyanlara da Ashbu'l-Makaalt deniyordu.Mslmanlarn byk ounluunun, itikad bakmdan, Hz. Peygamberdensonra ortaya koyduklar ve mdafaaaya ihtiya duyduklar yeni gr veyamakaleleri yoktu. Halbuki Mslmanlarn dier bir takmn tekil edenAshbu'l-Makaalt, zellikle Hz. Osman'n ehd ediliinden sonra ve ilkEmev halifeleri devrinde cereyan eden baz tatsz ve yakksz olaylar zerine,Kur'n- Kerm ve Hads-i Nebevinin hukuk, siyset ve itikada mteallik

meselelerini tatbik ve anlay noktasndan yeni ve farkl grler ileri srmekdurumunda kalmlard.


9/349

9

Bu sebepten, ta balangcndan itibaren bu Makaalt sahiplerinin, henz ozamanlar bir frka olarak teekkl etmemi olmasna ramen, Ehl-i Snnet'ekar muarz ve muhalif bir tavrlar olmutur. Bu durumda Ehl-i Snnet'in de,ortaya atlan her yeni gre, her yeni ayrla ve her yeni tefsire bak,bunlarn bid'atler olduu ve bu ii yapanlarn da dallete dt eklinde

tezahr etmitir.Makaalt nev'inden eserler, muhtemelen para para veya kk olu-larndan dolay, ya da savalar, yangnlar, istillar veya Emevler devrindekisiys basknn dourduu gizlilik endiesinden tr, maalesef,zamanmza kadar ulaamamtr. Nitekim bnu'n-Nedm (385/995), muhteliffrkalarn ve bu arada Havric'in eitli kollarna ait birok eserin adlarn veyazarlarn bildiriyorsa da, Bu eserler bize ulaamamtr dedikten sonra,sebep olarak kitaplarnn gizli tutulduunu sylemektedir. [1]Burada, Mezhepler Trihinin bu ilk ve bunlar takip eden devirlerine aitkaynaklarn tam ve esasl bir incelemeye tbi tutulmas iddiasnda bulun-makszn, kaynaklar bilgisine kubak bir nazar atfetmek, herhalde isabetliolacaktr. Kaynaklarca, eserlerinin bize kadar ulaamad bildirilen ilkMakaalt sahiplerinden bir ksm unlardr:1) El Yemn b. Rbb. Eseri, Kitbu'l-Makaalttr. Hricilerin mehurmusannflarndandr. Sa'lebiyye'dendir.[2]2)Amiru'l-Hanef Necdet b. Uveymir (69/688). Havric'in Necdiyye frkasnnreisidir. Hricilerin makaleleri hakknda mnferid bir Makaalesi vardr.[3]

3)Muhammed b. el-Heysam. Kerrmiyye'dendir. Makaalesi vardr.[4]4)El-Ka'b Eb'l-Kasm Abdullah b. Ahmed b. Mahmd el-Belh (319/ 931).Kitbu'l-Makaalt vardr. Mu'tezile'nin ileri gelenlerindendir. [5]5)Eb Ali el-Huseyn b. Ali b. Yezid el-Kerbis (245/859). Makaalt vardr.Cebriyye'dendi. Hads ve fkhda rifdil.[6]6)Muhammed b. eddd Zurkan, Kitbu'l-Makaalt vardr. Mu'tezile'den veen-Nazzm'n ashbndand.[7]7) Eb s Muhammed b. Harun el-Varrk (247/861), "Makaalt vardr.Mu'tezile mtekellimlerindendi. [8]Bilebildiimiz kadaryla, el-Makaalt denen bu eserlerin yazarlarnn hepside Ehl-i Snnet'in dndadr. [9]Bu eserlerdeki grler de, yazarlarnnmensb olduklar frkalarn kendi inanlarn dile getirmektedir. Bunun byleolduunu, ilk devir Snn Mezhepler Tarihilerinin bu eserlerden yaptklarnakillerden kolaylkla takib edebiliyoruz.Maamafih Ehl-i Snnet'e mensub olanlar da Makaalt kitaplar yazmlardr.Onlarn bu husustaki gayeleri Ehl-i Snnet'in dndaki frkalarn Makaaltkitaplarnda ele alnp savunulan grlerini aklamakt. Onlarn bu

konulardaki grlerini ortaya koymalar, bir bakma yeni inanlarn dilegetirmek demekti. Bunun iindir ki, onlar da bu neviden eserlerinde


10/349

10

Makaalt baln korudular. Nitekim Eb'l Hasan el-E'ar (324/936), bukonuda kaleme ald mehur eserine, iinde Ehl-i Snnet'e muhalefet edenslm frkalarnn makaalelerinden ve ihtilflarndan sz ettii iin,Makaal'tu'l-slmiyyn va'htlfu'l-Musalln adn vermiti.[10]Aslnda el-E'ar'nin bu eseri, Makaalt kitaplar iin koyduumuz ly zorlayan ve

hatt dna kan bir mahiyet arzetmekle beraber, burada yalnzca balsebebiyle durulmu olup, ilerde tekrar temas edilerek esas hviyetigsterilecektir. Yine mm el-E'ar, baka bir kitabna da Cumelu'l-Makaaltadn vermi ve bu eserinde, mlhidlerin makaale-leri ile szlerinitoplamtr. [11]te yandan Ehl-i Snnet'in byk imamlarndan biri olan Eb MansrMuhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mturid (333/944) de, bu konudabir kitap yazm ve buna Kitbu'l-Makaalt adn vermitik.[12]Makaalt bal ile kitap yazan ve iinde makaalelerle beraber frkalar daanlatan bir isim i limlerinden Sa'd b. Abdillah Eb Halef el-E'r el-Kumm(310/913)'dir. Eserinin ad, Kitbu'l-Makaalt. [13]Ayrca Makaale veya Makaalt bal, slm medeniyetindeki tercmelerdneminde, Arapa'ya evrilen kitaplar veya bu kitaplarn blmlerindenbirine konmaya balanmt.Bylece Makaale veya Makaalt kelimeleri, ya Ehl-i Snnet'in yolunaaykr den konular, grler veya frkalar hakknda, ya da slm'a dardangiren ilimlere mahsus ktleyici bir unvan olarak kullanlmtr. Nitekim

Makaaltu'l-Frak ilmi, Ehl-i Snnet arasnda, lhi akidelere mteallik btlmezhebleri kaydetmekten bahseden bir ilimdir eklinde tarif ve tavsifedilmitir.[14]Maamafih Mezhepler Tarihiliinde, Makaalt devrini, artk muhteliffrkalarn tamamen teekkl ettii ve her frkann itikd grlerinin ta-mamnn birbiriyle ve zellikle Ehl-i Snnet'in grleriyle kyaslanp tedkk vetenkide tbi tutulduu Firak (Frkalar) veya Milel ve Nihal (Dinler veFrkalar) eserleri dnemi takib eder. Geri slm Trihi hakknda yazlannc ve drdnc hicr yzyln ilk eserlerinde, trih olaylar anlatlrkenmuhtelif mezhep hareketlerinden ve baz grlerinden sz edilmitir. Szgelii Vkd (207/822)[15]bn Sa"d (230/844)[16]bn Kuteybe (276/889)[17]Belzur (27/892)[18]Eb Hanfe ed-Dnever (282/895).[19]Ya'kb (292/905)[20]Taber (310/922)[21]Hemdn (334/945),[22]Mesud(346/957)[23]Makdis [24]stahr [25]ve nc ve drdnc hicr yzyln diertarihi ve corafyaclar, olaylarn ak iinde ve yeri geldike mezhephareketlerinden ve frkalarn baz grlerinden sz ederler.[26]Ayrca aynyzyllarda Chz (255/869)[27]Muberred (285/898)[28]bn Abd Rabbihi

(328/939)[29]

sfahan (356/967)[30]

gibi edebiyatlarla, bnu'n-Nedm (385/995)

[31]de eserlerinde zaman zaman mezheplerin grlerinden ve faaliyetlerinden


11/349

11

bahsederler. Ancak bu neviden eserler, konular itibariyle mezhep hareketleriniesas almadklarndan, bu ihtiyac karlamak zere ve elimizde bulunanlaragre, nc hicri yzyldan itibaren Firak veya Milel ve Nihal eserlerikaleme alnmtr.Bu snfa giren eserlerden, bilhassa el-Milel ve'n-Nihal balkl olanlar,

yalnzca slm frkalarn deil, ayn zamanda dier dinler ve mezheplerini deihtiva eder. Bu da bir zaruretten domutur; nk artk eitli din vemezheplere mensup insanlarn da yaamakta olduu slm imparatorluu'ndaMslmanlarn, hkimiyetleri altnda bulundurduklar veya komu olduklarzmrelerin inanlarn tantmak haklar idi. Ayrca slm frkalar arasndabazlar vard ki, grlerinde eski inanlardan etkilenmi ve slm inancdnda olan bir takm fikirleri benimsemilerdi. Bu gr ve fikirlerinkaynan gstermek iin, eitli din ve mezheplerin grlerini aksettirmekgerekli idi. te bu neviden eserler, byle bir ihtiyaca da cevap veriyordu.te yandan, bu eserlerin yazlndaki en mhim millerden biri ve belki de ennde geleni, Ehl-i Snnetin slm' savunma vazifesini yklenmi olmas idi.Bunlarn nde gelen vazifesi, Reslullah'dan mras kalan Kuran ve Hads'i,siys, itima veya yabanc kltrler istikametinde veya allmn dnda elealan tefsir ve te'vllerin nfuzundan kurtarmakt. [32]Baka bir ifade ile, dierdin ve mezheplerin, Kur'n- Kerm'in tand geni fikir hrriyetinden azamistifade ile slm'n inan esaslarn saptrmak veya en azndan yeni bir takmilvelerle tannmaz hale sokmak, ya da slm inan emberini zorlayacak

derecede te'vle bavurmak yolunda giritikleri faaliyet karsnda, Kur'n veSnnet'i korumak vazifesi, Snnet ve Cemat Ehli'ne dmt. Ehl-i Snnetde, srf kendi karsndaki frkalar ve dinleri tenkd ve reddetmek, slm'savunmak gayesiyle bu neviden eserleri kaleme almt. Maamafh buyzyllarda ve daha sonralar, yalnzca Ehl-i Snnet'e mensup bilginler deil,ia'ya ve dier frkalara mensup mellifler de, ksmen ayn ller iinde,Firak kitaplar yazarak kendi grlerini savunmasn yapm, muhaliflerinitenkd veya reddetmilerdir.Bu sebepten, Firak veya Milel ve Nihal nev'inden kitaplarda, birtakmyanl anlatlar ve polemikler bulunmaktadr. Nitekim bu neviden kymetli birkitabn yazar olan mm Eb'l-Hasan el E'ar (324/935) bile, bu duruma iaretetmek lzumunu hissetmi ve frkalar ve dinler hakknda eser yazanlararasnda, anlattklarn yanl ortaya koyanlarn, mugaltaya sapanlarn,muhaliflerini ktlemek iin, fikirlerine kasden ilveler yapanlarnbulunduunu sylemitir.[33]Mezhep ileri gelenlerinin ve mensuplarnn grlerini aksettiren Makaaltnev'inden eserler, muhtelif sebeplerle zamanmza ulaamadna gre,

mezheplerin grlerini ve hususiyetlerini tesbt edebilmek iin, frkalarndoularndan ok sonra ve en erken nc ve drdnc hicr yzyllar ile


12/349

12

daha sonraki dnemlerde kaleme alnm eserlerle yetinmek zorundakalyoruz. Bu yol, Eb'l Hasan el-E'ar'nin de iaret etmi olduu gibi, insanyanltabilecek, yanla drebilecek bir yoldur; nk muhaliflerine karinsafl olamayan ve bazen doruyu aksettirmeyen, muhaliflerinin grlerininaklederken ilveler veya eksiltmeler yapan bir yazarn, hkmlerinde ve

rivyetlerindeki tarafszl, daima phe gtrebilecek ve tartlabilecektir.Ancak btn bu ihtimaller ve mahzurlarna ramen, Milel ve Nihal kitaplar,ihtiva ettikleri bilgiler, bu eserler dnda kalan tarih,corafya, tabakt, edebiyat, ensb ve ir kaynaklarla karlatrlarak birsonuca varlmak artyla mezhepler Trihinin deeri inkr edilemiyecek olanyegne kaynaklardr.te burada tercmesini sunduumuz mm Eb Mansr el-Badd(429/1037)'nin el-Fark Beyne'l-Frakndan nce, mnhasran frkalara dairyazlan ve zamanmza ulatn tesbit edebildiimiz eserlerin ilki, Eb'l-Abbs Abdullah b. irr en-N el-Ekber (293/1037)'in Bursa HaraoluKtphanesi 1309 numarada kaytl ve muhtemelen tamamnn te biri kadarmevcd olan (var: 1 b-51 b), Kitb fhi-Uslu'n-Nihal el-let Ihtelefe fhi Ehlu's-Salt adl eseridir. [34]Bu eserin Josef Van Ess tarafndan nerolunan ve En-N el-Ekber'e ait olduu bildirilen Muktetaft minel-Kitbi'l-Evst f'I-Makaalt adl blmnde dier dinler, feylesoflar ve slm frkalar hakkndada bilgiler vardr.Bu sahann en nemli ve mehur eserlerinden biri de, Eb'l-Hasan Ali b. sml

el-E'ar (324/936)'nin yukarda sz edilen Kitbu Makaalt'il-slmiyynva'htilfi'l-Musalln adl eseridir.[35]Bu byk eser, ksmdan meydanagelmektedir:(1) a, Havric, Murcie, Mu'tezile, Mucessime, Cehmiyye, Drriyye,Neccriyye, Bekriyye, Nussk gibi frkalarla, Ehl-i Snnet ve Ashbu'l-Hads'in(el-Kattn, Zuheyr el-Eseri ve Eb Muz et-Tevmen) fikirlerini gsterir (ss.1-300);(2)Bu ksm, Kelm'n ince meselelerine ayrlm olup, bilhassa Mu'tezle'nindin ve felsef inanlar incelenmektedir (ss.301-/482);(3)nsanlarn, Allah'n isimleri ve sfatlar hakkndaki ihtilflar (ss.483-582) ilefrkalarn Kur'n hakkndaki grlerinin ele alnd (ss.582-611) ksm, E'ar,eserinin Mukaddimesinde de syledii gibi, frkalarn grlerini tamamentarafsz bir ekilde ortaya koymaya alm ve onlar, tenkid veya reddegirimemi; kendi grn belirtmekten de kanmtr. Ne var ki, Ehl-iHads'in inann anlattktan sonra, kendisinin de bu inanc kabul ettiinisylemekle iktifa etmitir (Bk.: s. 297). Bu vasfyla E'ar, Ehl-i Snnet'e mensbolduu halde, mezhepler hakknda en tarafsz kalan ve ilm zihniyetten

ayrlmayan ilk ve balca bilgindir.


13/349

13

Drdnc hicri yzyln, Mezhepler Trihi sahasnda verdii eseri elimizdeolan bir dier limi, et-Tarif lakabyla bilinen Eb'l-Huseyn Muhammed b.Ahmed b. Abdirrahman el-Malat e-fi (377/987)'dir. Kitabnn ad, et-Tenbh ve'r Redd al Ehli'l-Ehv' ve'l-Bidadir. [36]Eser, Hz. Peygamber'in,mmet'in 73 frkaya ayrlaca hakkndaki hadsini esas almak suretiyle (as. 12-

13), Ehl-i Snnet'in beyn ile Zandka, Cehmiyye, Kaderiyye, Murcie, Ravfzve Havric frkalarn anlatmaktadr.Drdnc hicr yzyln bu konuda eser vermi; ama eseri bize kadar ula-amam bilginlerinden biri de, Ebl-Hasan Ali b. el-Huseyn b. Ali el-Mesud(346/957)'dir. Onun bu konuda, Kitbu'l-Makaalt f Usli'd-Diynt adl bireseri olduunu ve bu eserde mezhepleri incelediini, kendisinin mehur eseriMurcu'z-Zehebden reniyoruz. [37]nc ve drdnc hicr yzyllarda, Ehl-i Snnet dndaki frkalara mensupyazarlarn da Firak veya Milel ve Nihal kitaplar yazm olduklarnbiliyoruz. [38]Burada, bunlar zerinde ayr ayr durmak yerine, zamanmzaulam olanlar arasnda mehur bir-ikisinden sz etmekle yetinmek istiyoruz.Bunlardan ilki, Eb Muhammed el-Hasan b. Ms en-Nevbht (III. hicrasr)'nn Kitbu Frak'-asdr. Helmut Ritter tarafndan yaplan ilk nerini(stanbul 1931) mteakib deiik neirleri yaplmtr. Eser, mslmanlararasnda zuhur eden ihtilflar sonucu vcud bulan frkalar (msl.: Mutezile,Havric, Murcie, Cehmiyye, Gaylniyye, Ashbu'r-Re'y, Ashbu'l-Hads v.d.)ksaca anlattktan sonra i frkalarn ve kollarn anlatr. Ayn slb iinde,

ama ksmen daha geni izahl bir dier i eseri, Sa'd b.Abdillah Ebi Halef el-E'ar el-Kumm (301/913)'nin, Kitbu'l-Makaalt ve'l-Frak"dr. Aynen en-Nevbaht'nin Fraku'-asna benzemektedir.Beinci ve altnc hicr yzyllar, Mezhepler Trihi kaynaklar bakmndanansl devirlerdir; nk bu devirlerde yazlan Ehl-i Snnet eserlerindenzamanmza ulaanlar, azmsanamyacak saydadr.Beinci hicr yzyln ilk ismi, koyu bir Ehl-i Snnet mensub ve mdafii vebizim tercmesini sunduumuz bu eserin sahibi olan Eb Mansr el-Badd(429/1037)'dir. el-Badd ve eseri zerinde, biraz sonra genie durulacaktr.Bu yzyln bir dier Snni yazar, Zhiriyye frkasna mensub olan EbMuhammed Ali b. Hazm el-Endelus ez-Zahir (456/1063)'dir. Onun, Kitbu'l-Fasl f'l-Milel ve'l-Ehv' ve'n-Nihal adl eseri, tam anlamyla slm frkalar iledier dinler ve mezheplerden bahseden bir Milel ve Nihal kitabdr.Dier dinlerden sz etmeksizin slm frkalarn ele alan bir Snn yazar da,Eb'l-Muzaffer el-sfern (471/1078)'dir. et-Tabsr f'd-Dn ve Temyzu'l-Frak'n-Nciyeti 'ani'l-Frak'l Halikn adl eserini [39]birka noktadakiistisnasyla, aynen Eb Mansr el-Badd'nin el-Fark Beyne'l-Fraknn

metod ve fikir bakmndan tam bir benzeri olarak ortaya koymutur. O kadar


14/349

14

ki, et-Tabsr el-Farkn ksaltlm ve baz ksmlar tashih edilmi zetigzyle baklabilir.Yusuf Zya (Yrkan), bu yzyln, Mezhepler Trihi sahasndaki mhimeserleri olarak u kitaplardan da sz eder:[40]Eb Muhammed Osman b.Abdillah b. El-Hasan el-Irak el-Hanef Kitb f-Zikri'l-Frak ve Esnfi'l-Kufr

[41]Eb Muhammed, Kitb'l-Frak.[42]Bu eserleri, Eb'l-Feth Muhammed b.Abdilkerim b. Eb Bekr Ahmed e-ehrestn (548/1153)'nin el-Milel ve'n-Nihal adl mehur ve nemli eseritakib eder. E-ehrestn, eserinin birinci cildinde slm frkalarn anlatr;ikinci cildinde ise, dier din ve mezheplerle feylesoflardan sz eder. [43]Eserini,mmkn olduu kadar tarafsz bir ilm grle yazm ve dolaysylekendinden nceki birok yazarn, bu arada el-Badd'nin yapt gibi, g-rlerini dier frkalar red mahiyetinde aklamamtr. Bu tarafszl y-znden de baz ithamlara maruz kalmtr. Birok basks bulunmasna ramen,matbu metinler, Merhum Hocam Prof. Muhammed Tanc'nin tesbitlerine gre,Trkiye'de bulunan nshalardan faydalanlmad iin, eserin aslnaksettirmekten uzaktrlar. Bu bakmdan Trkiye'deki eski nshalarnadayanlarak el-Milel'in yeni bir ilm nerini yapmak ok faydal olacaktr. [44]Altnc hicr yzyla ait dier matbu eserler, Eb Sad Nevnu'l-Himyer(573/1178)'nin erhu'1-Hri'l-lyn [45]ve Cemleddn Eb'l-FerecAbdurrahman b. el-Cevz (597/1200)'nin Telbsu blis (Msr, 1928)'idir.Yazma halinde iki eser de Eb'l-Mu'n Meymn b. Muhammed en-Nesef el-

Makhl (508/114)'nin, Mubahstu Ehli's-Sunne ve'1-Cema ma'a Ehli'1-Frak'd-Dlle ve'l-Mubtedi'a [46]ve Necmeddn Eb Hafs mer b. Muhammedb. Ahmed en-Nesef el-Mturd (537/1142)'nin, Risale fl-Frak'l-slmiyyesidir.[47]Yedinci hicr yzyla ait matbu bir eser de Fahreddin-er-Rz (606/ 1209/nin'tikadtu Firak'l-Muslimn ve'1-Murikn adl eseridir. [48]El-Milel ve'n-Nihal tarznda slm frkalar ile islm'n dndaki frkalar ve dinleri anlatr.Burada Mezhepler Trihi kaynaklarnn tam bir takdimini vermek niyetindeolmadmzdan, daha sonraki eserler zerinde olduu kadar ncekilerhakknda da mufassal bir aratrmaya gidilmemi; sadece Ehl-i Snnet'in el-Badd'den nce ve sonraki Milel ve Nihal yazarlarna ksa bir baklayetinilmitir. Bu ksa bak sonucunda, anlan eserlerdeki zellikler ylecehlsa edilebilir:1)Burada isimlerini andmz eserlerin hepsi de, mezheplerin trihi ge-limesini gstermekten uzaktr. Mezheb, bir ahsla veya ahslarn grleriylebalatlmakta ve hemen grlerinin incelenmesine geilmektedir. Yahut dadorudan grler ele alnmaktadr. Halbuki mezheb, birtakm siys, itima,

iktisd olaylarn tesirlerinin mezheb kurucusu saylan insan ile onauyanlardaki fikri ve din tezahrdr. Mezhebi douran trih, coraf, siys,


15/349

15

itima ve iktisad artlar tam olarak tanmadan, grleri ve davranlarshhatli bir ekilde temellendirmek, dolaysiyle de deerlendirebilmek ve oinsanlar anlayabilmek hemen de mmkn deildir. u bir gerektir ki,ahslarn veya topluluklarn fikir ve grleri, itimi, trih, siys evredentecrd edilemez. Bu bakmdan, mevcud Milel ve Nihal kitaplarnn en byk

noksanl, bize gre, bu noktada toplanmaktadr.Bu noksanla, eserlerin yazl maksatlarnn sebep olduu hususu pekmuhtemel grnmektedir; nk mevcud eserlerin, bir-iki istisnsiyla, hemenhepsi de muhaliflerin grlerini reddetmek iin kaleme alnmtr. Geri el-E'ar ve bir dereceye kadar e-ehrestn, eserlerinde muhalif mezheplerinfikirlerini sdece nakletmekle yetinmi ve bylece ilm bir davrantabulunmulardr. Ancak teki yazarlar, eserlerinde, slmiyet iinde doanmezhepleri aklarken, rk grdkleri ve kendi gr ve mezheplerineuymayan inanlar red ve iptal etmek gayesini gtmlerdir. Dolaysylaiinde bulunulan trih, siys, itima ve dier artlar muvacehesinde omezhebin savunduu grlerin doruluunu veya hi deilse ilm deerinidikkate almadan, srf mezhebine ballktan gelen bir taassubla reddederekmensubu bulunduu frkann zaferini veya stnln iddia etmi; bylecede kendini din vazifesini yerine getiren ve slm' savunan bir insan saymtr.Nitekim bn Hazin, mensup olduu Zhiriyye mezhebini savunmak iinkaleme sarlm olduunu, el-Fasln her yannda sylemektedir. El-Badadde, elinizde bulunan eserinin daha ilk sahifesinde yle demektedir: Salam

dinin ve doru yolun ortaya karlmas ve bu yolun, sapk yollar ve bozulmugrlerden ayrt edilmesi hakkndaki dileinizin yerine getirilmesini gerekligrdm. Bylece, helak olacak da, hayat bulacak da, ya bu ak delillerle yokolacak, ya da onlarla hayat bulacaktr. El-sferin de, bu konuda, hemenhemen ayn eyleri sylemektedir. [49]Bir mezheb mensubunun, kendi mezhebini savunmas ve baka frkalar tenkdve reddetmesi tabidir. Ancak bu durumda, eserin, tenkid iin yazldbelirtilmeli ve asgar art olarak, tenkide tbi tutulan frka veya frkalarngrleri aslna uygun bir ekilde nakl edilmelidir. Kald ki Mezhepler Trihiyazarnn birinci vazifesi, hangi mezhebe mensub olursa olsun, mezhepleriniinde bulunduklar her trl artlar ve grlerini en iyi ekilde aksettirecekbir tarafszlk anlayyla tesbit ve tasvir etmek olmaldr. Baka bir ifade ile,Mezhebler tarihisinin vazifesi, descriptive" (tasvir) bir alma yapmakolmaldr.2)Eserlerde takib edilen sistem ve mezheplerin ele alm yollar da deiiklikgstermektedir. Maamafih bu hususta, u iki yolda yrnlmtr, denebilir:a)Ya meseleleri esas almak suretiyle, her frka veya ahsn bu meselelere dair

grleri aklanmtr;


16/349

16

b)Ya da frkalar veya dinlerin kurucular ve mensuplar esas alnm; nceahs veya frka zikredilip sonra da grlerine geilmitir.3)Kitaplarn tertibleri de farkllk gstermektedir. Bir ksm yazar, frkalardou sralarna gre yazm ve Havric ile balatmlardr. Bir ksm da, a ilebalatmaktadrlar. Bir ksm yazar da, frkalar, grlerinin iyilik ve

ktlne gre sralamaktadrlar. Bazlar ise, slm'dan olmayanmezheplerden balayarak, din olmayan felsef veya siys frkalarla Mslmanolmayan frkalara gemi, sonra slm olup da yazarn grlerinde olmayanfrkalar anlatmlardr. Bir ksm da, el-Badd gibi, slm'dan olan veolmayan frkalarla balam; sonra sapk frkalara gemi; slm'a nisbetedildii halde slm'dan olmayanlar gstermi ve sonunda da Ehl-i Snnetlebitirmilerdir.4)slm frkalarndan sz eden eserlerin hemen hepsinin de, mezheplerintasnifinde byk bir problemleri vardr. Bu da mezheblerin saysdr.Bilindii gibi, mezheblerin says ile ilgili olarak Hz. Peygamber (s.a.s.)'in birhadisinden sz edilir. Buna gre, slm mmeti 73 frkaya ayrlacak veKurtulua Eren Frka (el-Frkatu'n-Nciye) dnda kalan 72 frka cehennemegidecektir.[50]Bunun tam zdd bir rivayet, el-Makdis (356/966) tarafndannakledilmitir.[51]Buna gre Hz. Peygamber (s.a.s.) yle buyurmutur:mmetim, 73 frkaya ayrlr. Onlardan yetmi ikisi cennete, biri de cehennemegirecektir. El-Makdis, bu rivayetlerden birincisinin, yani yetmi iki frkanncehenneme, bir frkann da cennete girecei yolundaki rivayetin daha mehur

olduunu; ama teki rivayetin, yani frkalardan yetmi ikisinin cennete, birininde cehenneme girecei eklinde olannn, daha sahih bir isnada shibbulunduunu sylemekle birlikte, ne yazk ki isnad zincirini vermemektedir.Bu hadsin sbtu hakknda, slm limleri farkl grlere shib olmulardr.Bir ksm bu hadsi sahh sayarak, yazdklar kitaplarda, slm mezheplerini busayya baLI kalarak tasnif etmeye almlardr. Ancak onlarn bu husustabaarya ulatklar pek sylenemez; nk btn gayretlerine ramen, birtakm tutarszlklara dmekten kurtulamamlardr. Frkalarn ana kollar esasalnacak olursa, saylan on-onbei gemez; ama bu ana kollardan kan ve birksm Mezhepler Trihi yazarnn sayya dhil ettikleri kk kollar dahesaplanacak olursa, sayy yetmi ki veya yetmi te dondurmak himmkn deildir. Bu snrda dondurmak iin de, ister istemez, birtakmartc ve akl almaz yollara bavurmak, ksaca hadse uymak uruna, takipedilen metoddan fedakrlk etmek kanlmaz olmaktadr. Bu yolun glkleriiinde bocalyanlar arasnda, el-Badd bata olmak zere el-sferin ve e-ehrestn'den sz edilebilir; nk bunlar, kitaplarnda, bu hadsi esasaldklarn syleyerek tasniflerini buna gre ayarlamlardr.

Baz bilginler de bu hadsin doruluu veya yanll hakknda susmu vesanki bu hadsi bilmezlikten gelmilerdir. Dolaysiyle bunlarn, mezheplerin


17/349

17

tasnifleri ve saylar hakknda bir endie veya meseleleri olmamtr. Bu snfada el-E'ar, Fahreddn er-Rz, bnu'l-Cevz, Nevnu'l-Himyer gibi bilginlersokulabilir.Milel ve Nihal yazarlar iinde bn Hazin ise, bu hadse tam anlamyla karkarak, Bunlar, isnad bakmndan kesinlikle sahh deildir" der ve zayf

olduklarn ileri srer. [52]Bu konuda, hadsin shhati hakknda sylenenler bir yana [53]Kur'n-i Kerm'inhedefi istikametinde bakmann en isabetli ve kar yol olaca kanaatindeyiz.Bize gre, hadste geen yetmi (seb'n) kelimesi, kesin bir sayy gstermektenziyade, okluu ifade etmektedir. Kald ki Kur'n- Kerm'de geen yedi veyetmi gibi, yedi ve yedinin katlar olan rakamlardan, ya ibdet ve muameltadair hkmlerde, sz gelii, ...Bulamayana hac srasnda gn vedndnde yedi gn, ki o tam on gndr, oru tutmak gerekir... mealindekiBakara Sresi'nin 196.yetinde grld gibi esas say, ya da okluk vembalaa kastedilir. Mesel, Yedi g ve yerden de bir o kadarn yaratanAllah'tr... mealindeki Talak Sresinin 12. yetinde sz edilen yedi ile,"Sonra onu, boyu yetmi arn olan zincire vurun mealindeki Hakka Sresinin32. yetindeki yetmi, okluu gstermektedir. te yandan, gerek srailoullarnn, yani Yahudi ve Hristiyanlarn, gerek Mslmanlarn tarihtegrlen frkalarnn says, hadste bildirilen saylarn ok stndedir.Yahudi ve Hristiyanlar 71 veya 72 frkaya ayrlm iken, slm frkalarnn 73ve dolaysiyle onlardan bir fazla oluunun sebebini de, her eyden nce slm

dninin zellii ve Mslmanlara tannm olan dnce hrriyetinde aramakicb eder.Ayrca bu hads, Allah'n Snneti'nin insanlk zerindeki tezahrlerini yanstannebevi bir aklamadr. yle ki, Cenb- Allah, Mslmanlar srekli olarakKur'n- Kerm ve Hz. Peygamber (s.a.s)'in Snneti zerine eilmeye, kinatnsrlarn anlamaya ve aklamaya, madd ve manev deer hkmlerinikavramaya armaktadr. Hz. Peygamber (s.a.s) de bu hadsiyle,Mslmanlarn, konulmu olan deer hkmlerini anlayp takdir etmehususunda karlaacaklar zorluklara ve decekleri ayrlklara iaret etmiolmaktadr; nk manev deerleri, grnmeyenle ilgili meseleleri dnmeve anlama hususunda doan ayrlk, insan tabiatnn itima ve tabi birtezahrdr ve insanlk, Mslmanln douuna kadarki dnemde ve ondansonra da bu ayrla dmtr. Neticede de, birtakm frkalar halindeayrlmlardr; ama her frka, ayrlnda, kendisinin hadste sz edilenKurtulua Eren Frka (el-Frkatu'n-Nciye) olduunu iddia etmitir.Szkonusu hadste, Hz. Peygamber (s.a.s), Frka-i Naciye'yi, Benim y-rdm yola ve yrdm yolda beni takb eden ashabmn yoluna uyan-

lar eklinde tarif etmektedirler.


18/349

18

mm Gazzl, itikad noktadan bu yolun esaslarn, derli toplu bir ekilde u hkmde toplamaktadr. [54]Allah'a imn, (2) Nbvvete imn-ki meleklerve kitaplara imn da iine alr, (3) Ahirete imn.Reslullah (s.a.s), bu esaslara inanan kimsenin, Mslman olarak, bu dninnimetlerinden faydalanacan ve m'min olacan; birini veya tamamn inkr

edenin de, ne m'min, ne de mslim saylacan bildirmitir. Nitekim SnnetEhli'nin fakhleri ve kelmclarnn byk ounluu, dne ait olduu zarurolarak bilinen eylerin" dnda, itikd ihtilflar yznden frkalarn tekfirolunamayaca hususunda ittifak halindedirler.Dne ait olduu zarur olarak bilinen, yani inan konusu yaplan birmeselenin u iki art tamas icb eder:1)Kur'n- Kerm'in ak ve te'vle ihtimal tanmayan yetlerinin, bu meseleyeimn etmenin art olduu hakknda tam bir ittifak halinde bulunmas;2)Mslmanlarn, slmiyetin balangcndan bugne kadar, bu meseleyikabul hususunda birlemi olmalar.Ksaca, Doru yolun esaslarna inanmak artyla, Mslmanlarn, buesaslar anlay ekilleri, yani Mslmanlar, Allah'n sfatlarn nasl anla-mlardr? Allah'n sfatlar Ztnn gayr mdr, yoksa ayn mdr? Kur'nyaratlm mdr? Kullarn fiillerini yaratan Allah mdr, yoksa bizzat kendilerimidir? Hz. Muhammed (s.a.s)'in efaati var mdr? Hesb, mizan, har, cennetve cehennem ile nmet ve azblar ebed mi, yoksa fni mi? olaca v.s. gibihususlar Mslmanlarn nasl anladklar ve bu hususlardaki deiik

aklamalar, slm akidesinin kkne ve zne dhil deildir. Onun iin, buanlaylardan herhangi birini kabul etmemek veya beenmemekle, inanesaslarnn zne bir zarar gelmez. Bu veya u aklamay benimseyerek, kendianlayna gre bir aklamada bulunan kimse veya zmre, iyi niyetli ve bukonudaki delilleri Kur'n'a dayal, kuvvetli ve tutarl olduu mddete, nekfir, ne de slm emberinin dna km saylr. te szkonusu hadsingsterdii uzak hedeflerden biri de bu olabilir. Zaten beer hayat devam ettiisrece, fikirler snrlandrlamaz, dnceler dondurulamaz.slm Mezhepleri Trihi kaynaklar hakkndaki bu snrl, ksa ve genelbaktan sonra, tercmesini sunduumuz eserin yazan ve eserinin zelliklerinegeebiliriz. [55]

Eb Mansr el-Badd:

Byk mm, std, Kelmclarn Hcceti gibi unvanlarla anlan KbuMansr Abdulkaahir b. Thir b. Muhammed et-Temm el-Badd, el-Kutb'yegre [56]Badat'da domu ve orada yetimitir. Babas, tahsili iin, onu

Horasan'a, Nipr'a gtrm ve orada yerlemitir. Abdulkaahir, onyedi ayrilim dalnda hocalk yapacak derecede iyi yetimiti. zellikle fkh ve usl,


19/349

19

aritmetik, feriz ve kelmda mahirdi. Ayn zamanda nahv" ve iirde de rifdi.stelik zengindi de. Horasan'daki bilginlerin ou onun talebesi olmutu.Trkmen isyanna kadar Nipr'da kalm; oradan sferin'e gemi velnceye kadar da burada oturmutur. sferin'de, hocas Eb shk brahimb. Muhammed el-sferin'den uslu'd-dn okumutur. Hocasnn lm

zerine, senelerce, onun Mescid-i Ukayl'deki yerine geip derslerini devamettirmitir. 429/1037 ylnda sferin'de vefat etmi [57]ve hocasnn kabrininyanna defnedilmitir.[58]Kaynaklar, Eb Mansr el-Badd'nin birok eserinden sz etmektedirler. El-Kutb, onun 17 eserinin adn verir. [59]Es-Subk ise, onun 15 eserini aadakiekilde sralar.[60]Ancak Yusuf Ziya (Yrkan), bu iki yazarn bildirdiklerinindnda, el-Badd'nin Kitbu't-Tevrh adl bir eserinden sz eder. Onagre, bu eserin el-Badd'ye ait olduu hususu, Kprl Ktphanesi'nde 857ve 858 numaralarda kaytl e-ehrestn'nin el-Milel ve'n-Nihalininsonundaki, Byk mm Eb Mansr Abdulkaahir b. Thir el-Badd'ninKitbu't-Tevrih'inden Ondrdnc Asl bal ile grlen bir makaledenanlalmaktadr.[61]

Eserleri:

l.Kitbu't-Tefsr. Bu eserin Brockelmann'a gre ad, Kitbu Tefsri Esm-illahi'l-Husndr. British Museum Or. 7547 numarada kaytldr. (Bk.: Supp.

1/667). El-Kutb ise, Tefsru'l-Kur'n eklinde nakleder.2.Kitbu Fadihi'l-Mu'tezile, Supp'da, Fadihu'l-Kaderiyye (Bk.:Supp.,1/667).3. Kitbu Fadihi'l-Kerrmiyye.4. Kitbu'1-Fasl f-Usli'1-Fikh. El-Kutbde isim, et-Tahsl f-Usli'l-Fkhdr.5. Kitbu't-Tafdli'l-Fakri's-Sbir 'ale'l-aniyyi'-kir.6. Kitbu Tevli Mutebihi'l-Ahbr, Brockelmann'a gre, bu eserin ad,Te'vlu'l-Mutebiht f'1-Ahbr ve'l-yttr. Aligarh, 95de kaytldr. (Bk.:Supp. 1/667).

7. Kitbu Nefyi Halk'l-Kurn.8. Kitbu's-Sft.9. Kitbu btli'1-Kavl f't-Tevellud.10. Kitbu'1-Med f-Mevrsi'l-'bd.11. Kitbu Buli'1-Med f-Usli'1-Hud.12. Kitbu't-Tekmile f'1-Hisb. Supp. 1/667'ye gre, Lleli Ktphanesi 2708numaradadr. (Ayr. bk.: Kefu'z-Zunn, 1/471).13.Kitbu'1-mn ve Usluhu. Bu kitap, byk bir ihtimalle, el-Badd'nin

mehur Kitbu Usli'd-Dn adl eseri olmaldr. Uslu'd-Dn, CrullahKtphanesi 2076 numarada kaytl yegne nshasna dayanlarak, 1928


20/349

20

ylnda stanbul'da nerolunmutur. Bilginin ve yaratln tabiat ile balaypmarifetullah, Allah'n sfatlar ve teki kelm meseleleri hakknda salambilgiler veren sistematik bir eserdir. Ayrca muhtelif frkalarn her meselehakkndaki grlerini de olduka tarafsz bir ekilde verir. Bu arada Ehl-iSnnet'in zerinde birletii ve ayrld hususlara da iaret edilir.

14.Kitbu'l-Milel ve'n-Nihal. [62]Tritton'un [63]kayp olduunu syledii bueser, gerek Brockelmann [64]ve gerek Muhammed Zhid el-Kevser [65]tarafndan mevcut olarak gsterilmektedir. Brockelmann, eserin ir EfendiKtphanesi 555 numarada kaytl olduunu sylerken, Zhidu'l-Kevser, bunabir de Badat Evkaf Ktphanesindeki bir nshay daha ekler. [66]Nitekim Dr.Albert Nasr Ndir, el-Badd'nin bu eserini, Badad Evkaf Ktphanesi 6819numarada kaytl nshasna dayanarak ve yazarn el-Fark Beyne'l-Frak adleseriyle karlatrmak suretiyle neretmitir. [67](127) varaklk bu eser,maalesef ba tarafndan noksandr ve (39 bl'de Keysniyye ile balamaktadr.Dr. Ndir'in de, esere yazd uzun nsz'de iaret ettii [68]ve bizzat el-Badd'nin el-Farkda zaman zaman belirttii gibi, Kitbu'l-Milel ve'n-Nihal, el-Fark Beyne 1-Frak dan nce yazlm bir eserdir. Bu sebepten,el-Milelde szkonusu edilmemi birtakm mesele ve konular, el-Farkaeklenmitir. Baka bir ifade ile el-Farka, el-Milelin yeniden gzdengeirilmi ve yeni baz blmler ilve edilmi eklidir, diyebiliriz. Nitekim el-Milelde, slm'a Nisbet dildikleri Halde slm'dan olmayan Frkalar veEhl-i Snnet'in Faziletleri, blmler yoktur. Ayrca frkalar olduka muhtasar

bir ekilde ele alnmtr.El-Mileldeki blmler ylece sralanabilir: Keysmyye (s.47J, Kaderiyye-Mu'tezile (s.82), Murcie (s.138), Neccriyye (s.142), Cehmiyye (s. 145) ve Snnetve Cemat Ehlinin Kurtuluunun Tahkiki (s.154-159).Dr. Ndir'in nerettii bu eserle, ir Efendi Ktphanesi 555 numarada kaytlolduu sylenen nshann karlatrlmas herhalde isabetli bir i olur.15.Kitbu'1-Fark Beyne'l-Frak ve Beynu'l-Frkati'n-Nciyeti Minhum.Eb Mansr Abdulkaahir b. Thir b. Muhammed et-Temm el-Badd'nin bumehur ve nemli eserinin, bugne kadar tahkikli neri yaplm, bir detahkiksiz olarak baslmtr. Bunlar:a)Muhammed Bedr neri (Matba'atu'l-Marif-Kahire, 1328/1910). Bu nesir,Berlin Konig. Ktphanesi 2800 numarada kaytl bir nshaya dayanlarakyaplmtr. [69]b)E-eyh Muhammed Zhid b. el-Hasan el-Kevser neri (Neru-s-Sakaafeti'l-slmiyye yay.-Kahire, 1367/1948). Bu neir, Mevln Celleddn Rm'ninsoyundan elebi Zade'den alnm yazma nshaya dayanlarak yaplm veBerlin nshasnda bulunmayan Beinci Ksmn Beinci ve mteakip blmleri

ilve edilerek eser tamamlanmtr.


21/349

21

c)Muhammed Muhyiddn Abdulhamd neri (Matba'atu'l-Meden-Kahire,1964 ?). yle grnyor ki, M.M. Abdulhamd, bu nerini yazma nshalaradeil, M. Bedr ve Zhidu'l-Kevser'nin neirlerine dayanarak yapmtr.Maamafh eserde, cidd bir ka tashhde bulunmu ve deerli notlar ilveetmitir.

Biz, tercmemizde, daha iyi ve yeni bir neir olmasna ramen M.M.Abdulhamd'in deil de, daha tam ve belli bir yazmaya istinad ettii iin, el-Kevser'yi esas aldk; ama gerektiinde Abdulhamd'in tashih ve notlarna dabavurduk.d)Eserin tahkiksiz yeni bir basm da udur: El-Fark Beyne'l-Frak veBeynu'l-Frkati'n-Nciyeti Minhum. (Dru'l-fk'l-Cedde yay.), Beyrut,1393/1973)Bu arada El-Fark Beyne'l-Frak, iki ayr cild halinde ngilizce'ye deevrilmitir.Birinci cild: Kate Chambers Seelye, Moslem Schismes and Sects (Al-Fark Bainal-Frak), Part. I. New York 1919.Seelye, uzunca bir nsz ve birtakm notlar koymasna ramen, maalesefolduka bozuk ve hatal bir tercme yapmtr. Biz tercmemizde, bu yanllaraiaret etmek istemitik; ama bunlar o kadar fazla oldu ki, sonunda bundanvazgetik. Seelye'nin bu tercmesi, el-Farkn bandan Murcie'ye kadardevam etmektedi'r.kinci cild: Abraham S. Halkn (Ph. D.), Moslem Schismes and Sects (Al-Fark

Bain al-Frak), Part, II, Tel-Aviv, 1935.Halkn Seelye'ye gre daha salam bir tercme yapm ve esere gzel vefaydal notlar ilave etmitir. Halkn'n tercmesinde, Beinci Ksmn Beinci vemteakib blmleri yoktur. Murcie'den balayp, Beinci Ksmn DrdncBlm ile bitmektedir.te yandan el-Fark, Abdurrezzk b. Rzkllah b. Eb Bekr b. Halef er-Res'an(647/1249) tarafndan Muhtasar Kitbi'1-Fark Beyne'l-Frak bal ile ihtisarolunmutur. Eser, am Zhiriyye Ktphanesinde numarada kaytl yazmanshaya dayanarak Philippe Hitti tarafndan nerolunmutur (Matba'atu'l-Hill-Msr, 1924).Bu sahann kendinden sonraki eserlerine byk lde tesir eden el-FarkBeyne'1-Frak, yazarnn ifadesiyle, Hz. Peygamber (s.as.)'in, mmetin 73frkaya ayrlacan bildiren hadsini aklayp dorulamak ve "Sapk Frkalarile Kurtulua Eren Frka (Frka-i Nciye)nn farklarn gstermekihtiyacndan domutur. Esasen koyu bir Snn olan el-Badd'nin, eseriyazmaktaki gayesi, nc ve drdnc ksmlarda ele alnan ve yazara gre72 frka olduu sylenen; ama aslnda bu sayy ok ok aan sapk frkalar

reddetmek ve Kurtulua Eren Frka (Frka-i Nci-ye)nn, ancak Snnet veCemat Ehli olduunu isbat etmektir.


22/349

22

El-Badd, eserini yazarken, dier Milel ve Nihal kitaplarnda grld gibi,mezheplerin douu ve gelimesinde trih, siys ve dier artlar ve sebeplerealdr etmemi, mezhebi vcuda getiren eyin, bir ahs veya ahslar olduuesasndan hareket ederek, nce ahs, sonra da grlerini incelemitir.Grleri anlatrken de, muhaliflere sert dille hcum edilmi: tahkir edici

szler kullanmaktan ekinilmemitir.Tercmemizde, bu slb hususiyetlerini, mmkn olduu kadar intikalettirmeye altk.Ayrca esas aldmz Zhidu'l-Kevser'nin metninin sahife numaralarn,tercmede sahife kenarnda gsterdik. ahslarn lm tarihleri yanna mildkarlklarn, sz gelii (429/1037) eklinde belirttik. Arapa metinde, frkalarnumaralanmamtr. Bunlar numaralayp balk veya ara balklar halindeyazdk. Ancak frkalarn balangcnda, el-Badd tarafndan verilen sralamaile aklamadaki sralama say bakmndan farkllk gsterdii iin, biz de bufarkllklara uyduk.Tercmenin ifadesinde kitabn, 73 frka hadsi istikametindeki MezheplerTrihi geleneinin en kesin izgilerle belirlendii bir kaynak eser olduugznnde tutularak, Trke'den imkn nisbetinde fedakrlk etmeksizinmetnin aynen tercmesini vermeye altk. Mulak baz noktalar veyacmlelere, parantez iinde aklayc szler ekledik. Esasen Ehl-i Snnetdnyasndaki nemi, yazarnn koyu bir Snn oluu bakmndan fevkaldebyk olan bu kaynak eseri Trke'ye kazandrrken ana dncemiz u

olmutur:lahiyat Fakltesi slm Mezhepleri Trihi Krss olarak, gerek talebelerimizi,gerek din kltr meselelerine alka duyan ve bu hususta cidd eserlere ihtiyaduyan kitleleri, dorudan doruya kaynaklarla babaa brakmann en salim veisabetli i olduuna inanmaktayz; nk en az ikiyz yldan fazla birzamandan beri, dini, temel prensiplerin altnda tefsir edecek ve yenidenkuracak cidd almalar yerine birtakm tekrarlar yaplr olmutu. Oysa dnin,ilk devirlerdeki canl ve aktif hviyetine kavuturulmas, cemiyet bnyesiiinde ada ihtiyalara cevap verecek salam bilgi ve anlayla mcehhezklnmas, yine dnin ve hitbettii kitlelerin zaruret duyduu bir ihtiyatr.Dnin terkipi ve asl hviyetine kavuturulmas, hereyden nce dnin anakaynaklarna gidilerek salanabilir. Bu, hem bu konularla ilgili olanlarkaynaklarn henz kabuklatrlmam zleri ile temasa geirmek ve hem deyzyllar boyu trih, itima ve bilhassa siys olaylarn, dn ilimlerinde yaptdeime ve gelimeleri veya gerilemeleri gstermek bakmndan yaplmas icbeden bir itir. te yandan bu neviden almalar, muhtelif mezheb ve frkalarhalinde zmrelemi topluluklarn asl hviyetlerini hem tanmak, hem de

kendilerine tantmak bakmndan fevkalde faydaldr; nk herhangi birfrkaya mensup bir kimsenin, ne kadar tarafsz ve ilm zihniyete sahip olmaya


23/349

23

alsa da, baka bir frkay, o frkann kendini grd ekilde gstermesi,hatt grlerini olduu gibi aktarabilmesi mmkn deildir. Bu sebeptenbilhassa siys ve itikad mezhep ve frkalar, kendi eserlerinden tanmak verenmek, bu zmreler hakknda tesir altnda kalmakszn bir hkmevarabilmek imknn salar.

te bu yoldaki ilk adm, elinizdeki, Ehl-i Snnet'in ylmaz bir mdafi olanmm Eb Mansr Abdulkaahir b. Thir b. Muhammed et-Temm el-Badd(429/1037)'nin el-Fark Beyne '1-Frak adl mehur ve kymetli eserinin; ikinciadm da i-mmiyye frkasnca Drt Byk Eser (el-Kutubu'l-Erba'a)'denbirinin yazar ve eyh Sadk lakabyla mehur olan mm Eb CaferMuhammed b. Bbeveyh el-Kumm (381/991)'nin Risletul-'tikadti'l-mmiyye adl [70]kk, fakat nemli kitabnn Trke'ye evrilmesiyleatlmtr. Allah imkn verirse, slm Mezhepleri Trihi Krss olarak dierkaynak eserlerin, ayn ekilde Trke'ye kazandrlmas iine devamedilecektir. Ve tevfik Allah'tandr.[71]

GR

BSMLLAHRRAHMNRRAHM

"Rabbim! Kolaylatr, gletirme!..

Hamd, yaratlmlar yaratan ve var eden, hakk ortaya karan ve ayakta tutanAllah'adr. O, hakk hakka inanan iin bir zrh ve hakka dayanan iin bir hayatkayna; btl da onu isteyenler iin bir gnah ve btla uyanlar iin aalksebebi klmtr. Salt ve selm, saflarn en saf ve yol gsterenlerin biricikrnei Muhammed'e ve lemin seilmileri ve hidyetin k kayna olanyaknlarna olsun...Bana, -Allah isteinizden dolay sizi mes'd eylesin- Ummet'in yetmi frkaya ayrlacana, bunlardan birinin kurtulua erip yce cennete, tekile-rinin de arla saparak derin bir ukur ve kzgn bir atee girecekleri

hakkndaki, Neb'nin, -Allah'n salt ve selm ona olsun- Me'sr hadsininaklamasn soruyorsunuz. Benden, varlndan dolay ayan srmedii veondan iyiliin ayrlmad kurtulua ermi frka ile; zulmn karanln nr,hakka inanc temelli yok olu olarak gren, sonsuz atee gidecek ve Allah'tanbaka bir yardmc bulamayacak olan sapk frkalar arasndaki farkgstermemi istiyorsunuz.Ben de, bunun zerine, salam dinin ve doru yolun ortaya karlmas ve buyolun, sapk yollar ve bozulmu grlerden ayrt edilmesi hakkndaki

dileinizin yerine getirilmesini gerekli grdm. Bylece, helak olacak da, hayatbulacak da, ya bu ak delillerle yok olacak, ya da onlarla hayat bulacaktr.


24/349

24

steinizin cevabn da bu kitapta topladm ve onun iindekileri ylece beksma ayrdm:I)Ummet'in yetmi frkaya ayrlacana dair me'sr hadsin aklanmashakkndaki ksm;II)Ummet'in frkalarnn ve onlardan olmayanlarnn topluca aklanmas

hakkndaki ksm;III)Sapk frkalardan herbirinin sapklklar hakkndaki ksm;IV)slm'a mensub olmad halde, ona nisbet edilen frkalarn aklanmashakkndaki ksm;V)Kurtulua eren frka (el-Frkatu'n-Nciye) ve bu frkann kurtuluaerimesinin incelenmesi ile slm dininin gzelliklerinin aklanmas hak-kndaki ksm.te bunlar, bu kitabn topluca ksmlardr. Bunlarden herbirinde, inallah,gerekli aklamalarda bulunacaz.[72]

1- MMETN AYRILIA DMES HAKKINDAK ME'SR HADSNAIKLANMASI

(1)Bize, Eb Sehl Bir b. Ahmed b. Bir el-sferin [73]haber verdi ve dedi:Bize, Abdullah b. Naciye [74]haber verdi, dedi ki:Bize, Vehb b. Bakyye [75]Hlid b. Abdillahdan,[76]o Muhammed b. Amr'dan,[77]o Eb Seleme'den [78]naklen Eb Hureyre'nin [79]yle dediini bildirdi:

Allah'n salt ve selm ona olsun Allah'n Resul dedi ki:Yahudiler yetmi bir frkaya ayrldlar. Hristiyanlar yetmi iki frkaya ayrldlar.mmetim ise yetmi frkaya ayrlacaktr.(2)Bize, Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Ziyd es-Simmez'[80]ki adi sahibi ve sikadr- haber verdi ve dedi ki:Bize, Ahmed b. el-Hasan b. Abdilcebbr [81]haber verdi ve dedi: Bize el-Heysem b. Hrice [82]haber verdi ve dedi: Bize, smail b. 'Ayya [83]Abdurrahmn b. Ziyd b.En'am'dan [84]Abdullah b. Yezd'den [85]naklen Abdullah b. Amr'n [86]yle

sylediini bildirdi: Allah'n salt ve selm ona olsun, Allah'n Resul dedi ki:srail oullarnn bana gelen ey, mmetimin de bana gelecektir. srail oullaryetmi iki frkaya ayrld; mmetim de onlardan bir fazlasyla yetmi frkayaayrlacaktr ve biri dnda dierleri cehenneme gidecektir. Dediler ki:Ey Allah'n Resul! Ateten kurtulacak bu frka hangisidir?O, 'Benim ve ashabmn zerinde bulunduu frkadr buyurdu..(3)Bize, el-Kd Eb Muhammed Abdullah b. mer el-Mlik [87]haber verdive dedi ki;

Bize, babam babasndan naklederek dedi ki:Bize el-Veld b. Muslim [88]haber verdi ve dedi ki:


25/349

25

Bize, el-Evz' [89]haber verdi ve dedi ki:Bize Katde [90]Enes'den' [91]naklen Neb'nin -Allah'n salt ve selm ona ol-sun- yle buyurduunu haber verdi: srail oullan yetmi bir frkaya ayrld.mmetim ise yetmi iki frkaya ayrlacaktr; biri dnda hepsi cehennemdedir. Bu tekfrka da Cemat'tr.

Abdulkaahr der ki:mmet'in blnmesi ile ilgili hads'in birok isnd vardr. [92]Bu hadsi,Allah'n salt ve selm ona olsun Neb'den Enes b. Mlik, Eb Hureyre, Ebu d-Derd [93]Cbir [94]Eb Sad el-Hudr,[95]Ubeyy b. Ka'b [96]Abdullah b. Amr b. el-s, Eb Umme [97]Vasile b. el-Eska [98]ve dierleri gibi, sahabeden birou rivayet etmitir.lk drt halifenin (Hlefi-Ridn), kendilerinden sonra mmet'in frkalarablneceini; bunlardan yalnzca bir frkann kurtulua ereceini ve di-erlerinin ise dnyada sapkla dp hirette de perian olacan syle-dikleri rivayet edilmitir.Allah'n salt ve selm ona olsun Neb'den, Kaderiyye'nin yerilmesi ve onlarnbu mmet'in. Mecsleri olduu rivayet edildi.[99]Yine ondan Kaderiyye ilebirlikte Murcie'nin yerilmesi de rivayet edilmitir. Ayrca ondan, Mrika, yaniHavricin yerilmesi de rivayet edilmitir.Sahabenin ileri gelenlerinden Kaderiyye, Murcie, Mrika-Havric'in yerilmesirivayet edilmitir. Ali -Allah ondan raz olsun-, onlardan, ez-Zehr' diye bilinenhutbesinde sz etmi ve bu hutbede Nehrevn'da toplanan Hricilerden

uzaklatn bildirmitir.slm'a nisbet edilen Makaalt sahiplerinden akl banda olan herkes bilir ki,Neb -Allah'n salt ve selm ona olsun- yerilen, yani cehennemlik frkalardan,dinin asl zerinde birlemekle birlikte fkhn teferruat hakknda ayrladen fkhclarn mezheplerini demek istememitir. Nitekim Mslmanlar,hell ve haramn fru hakknda ikiye ayrlmlardr:Birincisi, fkhn fru'u hakknda btn mctehidlerin doruluuna inananlarngrdr. Onlara gre, btn fkh mezhepleri dorudur.kincisi zerinde ihtilf edilen fer' hususlardan yalnzca birinin doru; dier

grlerin de, bu hususta yanla deni sapklkla vasflandrmakszn yanlolduuna inananlarn grdr.u bir gerek ki Neb -salt ve selm ona olsun-, yerilen frkalardan szederken, kurtulua eren frkaya ancak aadaki konulardan birinde aykrden sapk gr sahiplerinin frkalarn ortaya koymutu. Bunlar, adalet vetevhd, va'd ve vad, kader ve istitat (yapabilme gc), hayr ve errin takdiri,hidyet ve dallet, irde ve meet, r'yet ve idrk., veya Yce Allah'n sfatlar,isimleri ve vasflar, adalet ve zulm (ta'dil ve tecvr), peygamberlik ve artlar

ile Re'y ve Hads ehlinden olan Snnet ve Cemat Ehl'nin bir esas zerinde


26/349

26

birletikleri ve Kaderiyye, Havric, Ravfz, Neccriyye, Cehmiyye, Mcessimeve Mebbihe gibi sapk. [100]

2. MMETN FIRKALARA AYRILII

Bu kitabn ksmlarndan ikinci ksm, Ummet'in nasl yetmi frkayaayrldn ve topluca slm frkalar (Milletu'l-slm) ad altnda toplananfrkalarn aklanmasn ele almaktadr. Bu ksm iki blmden meydanagelmektedir:Birincisi, ksaca slm frkalar adyla anlan eitli frkalarn altnda yatan fikriaklamaktadr.kincisi de, Ummet'in nasl ihtilf ettiini ve frkalarn yetmi e ulamasnaklamaktadr.Her iki blmn her birinde, gerekli olan eyleri anlatacaz inaallah.[101]

1. SLM MLLETNN ANLAMI

Bu blm, eitli frkalarn genel ad olarak slm frkalarnn (Milletu'l-slm)anlamnn, ayrntlara girimeksizin aklanmas hakkndadr.slm'a bal olanlar, kimlere slm Milletinden genel adnn verileceihususunda ayrla dmlerdir.

Eb'l-Kasm[102]

Makaltlnda u grleri ileri srmektedir:slm mmeti sz, Muhammed'in -Allah'n salt ve selm ona olsunpeygamberliini ve onun getirdiklerinin doruluunu ikrar eden herkesedellet eder; bir kimse, bu ikrardan sonra ne derse desin, bir ey olmaz.Bazlar da, namazda Kabe'ye ynelmenin gerekliliine inanan herkesin slmmmeti olduunu iddia ettiler.Horasan mcessimesi olan Kerrmiye de slm mmeti sznn, ehdetkelimesini, yani Allah'dan baka ilh bulunmadn ve Muhammed (s.a.s)'inO'nun kulu ve elisi olduunu szle ikrar eden herkesi iine aldn iddia

ettiler ve dediler ki:Lilhe illallah Muhammedun Reslullah, diyen herkes, gerekten mmindirve bu konuda, ister samim olsun, ister kfr ve sapkln gizleyerekmnafklk etsin, slm topluluunun bir yesidir. Buna dayal olarak uiddiada da bulundular:Allah'n Resul Allah'n salt ve selm ona olsun- zamannda mnafklar,gerekten m'min idiler ve iki yzl inanlar ve ehdet kelimesinisylemelerine ramen imnlar Cebrail, Mikl, peygamberler ve meleklerin

imnlar gibi idi.


27/349

27

Bu anlay, el-Kalo'nin slm mmeti'nin aklanmas hakkndaki gr ileberaber, sfahan Yahudilerinden sevivye [103]tarafndan reddedilmitir. nkonlar, Allah'n salt ve selm ona olsun peygamberimiz getirdii evlerindoruluunu kabul ve fakat yine de dediler ki:Munammeu, Allah'n Resuldr. Bununla birlikte onlar, slm frkalarndan

saylmamaktadr. Yahudi Mikniyye'den birtalum, Mikn' [104]diye bilinennderlerinin yle sylediini rivayet ederler:Muhammed, Yahudiler dnda Araplar ve dier insanlara gnderilen Allah'nelisidir". Ve yine o, unu sylemitir:Kur'an haktr; Kur'an'n getirdii ezan, ikaamet, be vakit namaz, Ramazanorucu, Kabe'yi haccetme eylerin haktr; ancak bunlar, Yahudiler deil,Mslmanlar iin farz klnmtr. Mikniyye'nin bir bl, muhtemelenbu ynde hareket ettiler. ehadet kelimesinin "Aslan'dan baka, ilh yoktur(Lhe illallah) ve Muhammed Allah'n elisidir (MuhammedunReslullah) ile onun dininin hak olduunu ikrar ettiler. Ama buna rag slmeriatnn kendilerini balamadn syledikleri iin, slm meti'ndendeildirler.slm mmeti adn, namazn Mekke'de bulunan Kabe'ye doru klnmasgerektiini kabul edenler iin kullanan bir kimsenin grne gelince... Hicazfakhlerinden bir bl, bu gr benimsediler; fakat Re'y ashab (Kyas ehli)reddettiler. Eb Hanfe'den [105]rivayet edildiine gre, o da, Kabe'ninbulunduu yer hakknda pheye dse bile, namaz iin Kabe'ye ynelmenin

gerekliliini kabul eden kimsenin imnnn doruluunu sylemitir. AmaHadsciler (Ashbl-Hads), namaz iin Kabe'ye ynelmenin gerekliliihakknda pheye dse bile, namaz iin Kabe'ye ynelmenin gerekliliinikabul eden kimsenin imnnn doruluunu sylemitir. Ama Hadsciler(ashbl-Hads), namaz iin Kabe'ye ynelmenin gereklilii hakkndaimnlarnn doru olmadn syledikleri gibi, Kabe'nin yeri hakkndapheye denlerin imnlarn da doru saymazlar.Bize gre doru olan gr udur: slm mmeti, lemin yaratlm olduunu,onu yaratann birlii ve kdemini, sfatlarn, adaletini, hikmetini, O'nunherhangi bir eye benzediini reddetmeyi ve Allah'n salt ve selm ona olsunMuhammed'in peygamberliini ve onun risletinin btn insanlarkapladn, eratinin sonsuzluunu ve getirdii eylerin hepsinin doru-luunu, Kur'an'n eriat hkmlerinin kayna ve Kabe'nin namaz iinynelinmesi gekli kble olduunu kabul ve ikrar eden herkesi iine alr. Btnbu hususlar ikrar eden ve kfre gtrebilecek olan herhangi bir bid'ateuymayan herkes sunnidir, (Allah'n Birliine inanan) muvahhiddir.Eer bu szn ettiimiz meselelere, irenilecek bir bid'at eklerse, durumuna

baklr: Eer o, Btmiyye veya Beyniyye veya Muriyye veya btnimamlarn tanrlklarna, ya da bir ksm imamlarn ilhlklarna inanan


28/349

28

Hattbiyye'nin bid'atlerine veya hulul mezheplerine veya tenashe inananlarnfrkalarna veya kzlarn kzlar ve oullarn kzlar ile evlenmeyi uygun grenHariclerin Meymniyye mezhebine veya bdiyye'nin, slm erati hirzamanda kaldrlacaktr diyen Yezdiyye mezhebine "inanrsa veya Kur'n'nharam kldn hell sayarsa veya Kur'n'n yorumlamaya (te'vl) ihtiya

duyulmayacak bir kesinlikle hell kldn haram sayarsa, islm Ummeti'ndendeildir ve onun hibir deeri de yoktur.Fakat onun bid'ti, Mutezile'nin veya Havric'in veya Rfiza'nn mmiyyekolunun veya Zeydiyye'nin veya Neccriyye, Cehmiyye, Drriyye veyaMcessimenin bidatleri cinsinden bir bid'at ise, o kimse baz bakmlardan islmmmeti'ndendir; onun-Mslman mezarlna gmlmesine izin verilir veMslmanlarla birlikte savat takdirde, ganimet ve fey'den payn almasnave mescidde namaz klmasna engel olunmaz; ama bunlar dmdakihkmlerde, slm mmetinden saylmaz, yani ne cenaze namaz klnr, ne dearkasnda namaza durulur; ne kestii hell olur, ne de snn olan bir kadnlaevlenebilir; snn bir erkein, onlarn inannda olan bir kadnla evlenmesi dehell olmaz.Allah ondan raz olsun Ali b. Eb Tlib, Hariciler hakknda unu sylemiti:zerimize gerekli olan ey vardr: Sizinle sava biz balatmayz; ilerindeAllah'n adn anmanz iin sizleri Allah'n mescidlerine girmekten alkoymayzve bey'atnz devam ettii srece, sizlerin ganimetten hisse almanzyasaklamayz. Ve Allah en iyi Bilen'dir.[106]

2. SLM MMETNN AYRILIA DMES

Bu ksmn (kinci Ksm) blmlerinden ikincisi, mmet'in nasl ihtilf ettii vefrkalarn saysnn yetmi e ulatnn aklanmas hakkndadr.[107]Allah'n salt ve selm ona olsun Allah'n Resl'nn vefat srasndaMslmanlar, grnte inanan, ama yalnzken mnafklk edenler dnda,dnin asl ve fru'u hakknda tek yol zerinde idiler.

(1)Onlarn arasndaki ilk ayrlk, Neb'nin selm ona olsun- vefatnda oldu.Onlardan bir ksm, onun lmediini ve Yce Allah'n onu, s b. Meryem'inKendine yceltii (ref) gibi ykselttiini ileri srd. [108]Ama Eb Bekr es-Sddk'in onlara, Allah'n, selm olsun Resul hakkndaki, phesiz sen deleceksin, onlar da lecekler[109]yetini okuyunca, hepsi de onun lmneinandlar ve bylece bu ayrlk da son buldu. Ayrca Eb Bekr dedi ki: KimMuhammed'e tapyorsa, Muhammed lmtr; kim Muhammed'in Rabbinetapyorsa, phesiz O, Hayy'dr, lmez...[110]

(2)Bundan sonra Neb'nin -selm ona olsun gmlecei yer hakknda ihtilfettiler. Mekkeliler onun, doduu, peygamber olarak gnderildii, kblesinin,


29/349

29

soyunun ve dedesi smail'in -selm ona olsun- kabrinin bulunduu yeroluundan dolay Mekke'ye gtrlmesini istediler. Medneliler ise, onunhicret ettii ve yardmclarnn yurdu oluundan tr Medine'ye gmlmesiniistediler. Dierleri onun Kutlu Topraklara gtrlmesini ve Kuds'te (Beytu'l-Makdis), dedesi brahim el-Hall'in -selm ona olsun- kabrinin yanna

gmlmesini sylediler. Bu anlamazlk da Eb Bekr es-Sddk'in, Allah'nsalt ve selm ona olsun Neb'den u hadsi rivayet etmesi zerine son buldu;Peygamberler ldkleri yere gmlrler [111]Bunun zerine o, Medine'dekiodasna gmld.(3)Bundan sonra imamet konusunda anlamazla dtler. Ensr, Sa'd b.Ubde el-Hazrec'ye.[112]bey'at hususunda anlatlar. Fakat Kurey, mmetancak Kurey'te olur dedi. Daha sonra Ensr, kendilerine, Neb'nin selm onaolsun mamlar Kurey'tendir sz rivayet edilince Kurey'le uyutu.[113]Ancak bu anlamazlk gnmze kadar srmtr; nk Drr veya Havric,imametin Kurey dndan da olabileceini sylemitir.(4)Bundan sonra Fedek [114]ve salt ve selm onlara olsun peygamberlerinbraktklar miras konusunda anlamazla dtler. Sonra Eb Bekrin,Neb'den -salt ve selm ona olsun- rivayet ettii, Peygamberler miras b-rakmazlar [115]hadisi ile bu konu zmlenmi oldu.(5)Bundan sonra zektn gerekliliine engel olanlar hakknda anlamazladld. Sonra onlarla savamann icb ettii hakknda Eb Bekr'in grndebirletiler.

Sonra peygamberlik taslad ve dinden kt zaman am'a srlnceye 16kadar Tuleyha'nn [116]savalar ile uratlar. Sonra o, mer zamannda ye-niden slm'a dnd ve Sa'd b. Eb Vakkasi[117]ile birlikte Kdisiyye harbindebulundu. Bundan sonra Nihvend savanda bulundu ve bu savata ehdedilerek ldrld.Bundan sonra yalanc peygamber Museylime'nin [118]sava ile Yce Allah hemonun, hem de yalanc peygamber Secah [119]ve el-Esved b.Zeyd el-'Ans'nin[120]hakkndan gelene kadar, uratlar.Sonra, Yce Allah haklarndan gelene kadar, dinden kan dierlerininsavalar ile uratlar.Bundan sonra Rum ve Acemlerle savatlar ve Allah Mslmanlara fetih nasbetti. Btn bu iler olurken onlar, adalet, tevhd, va'd ve vad ve dnin asl ileilgili dier hususlarda hep ayn ve bir grte idiler. Onlar yalnzca dedeninmirasnn babadan ve anadan, ya da babadan olan erkek ve kz kardelerleberaberlii gibi, fkhn fer' meseleleri ile akrabalk, ortaklk, iade, baba veanadan veya kzla birlikte babadan veya oulun kzndan miras hakkmeseleleri ile benzerleri zerinde anlamazla dtler; ama onlarn bu

konudaki anlamazlklar sapklk ve fitne dourmad. Onlar Eb Bekr, merve Osman'n hilfetinin alt senesinde bu grte idiler.


30/349

30

(6)Bundan sonra,[121]Osman'n yapt iler zerinde anlamazla dtler.Bu i de, ona zulme dilerek ldrlmesine kadar vard.(7)Onun ldrlmesinden sonra, katilleri ve onu yardmsz brakp terkedenlerhakknda, gnmze kadar sren bir anlamazla dtler.(8)Bundan sonra, Ali ve Cemel Ashab, Muviye Ashab, [122]iki Hakem Eb

Ms el-E'ar' [123]ile Amr b. el-s'n hkmleri hakknda anlamazladtler. Bu da gnmze kadar srd.(9)Sonra, son sahabeler dneminde Ma'bed el-Cuhen [124]Gayln ed-Dmek[125]el-Ca'd b. Dirhen'n [126]grlerinden dolay kader ve istitat konularndaKader iyye anlamazl dodu. Abdullah b, mer [127]Cbir b. Abdllah EbHureyre, bn Abbs Enes Mlik. Abdullah. [128](10)Bundan sonra Haricler, [129]kendi aralarnda anlamazla dtler ve herbiri tekilerini sulayan yirmi frkaya ayrldlar.(11)Sonra el-Hasan el-Basr [130]zamannda kader ve iki yer arasnda bir yer(el-Menziletu beyne'l-Menzileteyn) [131]konularnda Vsl b. At'nul [132]anla-mazl dodu. Sonra ona, bid'atiyle Amr b. Ubeyd b.[133]da katld. El: Hasan,her ikisini de meclisinden uzaklatrd Bylece Du ikisi, Basra mescidininstunlarndan birinin dibine ekildiler (ve orada yer tuttular). Bunlarn ikisine,slm mmeti'nden olan fskn ne mmin, ne de kfir olduu eklindekiiddialaryla mmet'ten ayrldklar iin Mu'tezile dendi.(12)Rfza'ya gelince, bunlardan Sebeiyye, bid'atlerini, Allah ondan raz olsunAli zamannda ortaya koydular. Onlardan bir ksm, Ali hakknda, "Sen

ilhsn dediler. Bunun zerine Ali, onlardan bir takmn yaktrd ve bnSebe'yi [134]Medin dolaylarna srd. Ali'ye ilh dedikleri iin, bu frka, slmmmeti'nin frkalarndan deildir.Rfza, Allah ondan raz olsun Ali devrinden sonra drt ksma ayrld:Zeydiyye. [135]mmiyye, Keysniyye ve Gult (Arlar). Zeydiyye, mmiyyeve ult, herbiri dierlerini kfrle sulamak suretiyle aralarnda blndler"Bunlardan Gult'n, btn frkalar, slm frkalarnn dndadr. Zeydivye vemmiyye frkalar ise, slm topluluunun frkalarndan savlr.(13)Rey dolaylarndaki Neccriyye de, ez-Za'fern'den sonra birbirinisulayan frkalara ayrldlar.(14)Abdulvhid b. Ziyd'n kzkardeinin olu Bekr'in yznden Bekriyye;Drr b. Amr'dan Drriyye ve Cehm b. Safvn'dan Cehmiyye'nin anla-mazlklar dodu. Cehm, Bekr ve Drr'n k, Vsl b. At'nn sapklklarnortaya koyduu zaman olmutur.(15) (Halfe) Me'mn [136]dneminde, Hamdan Krmt ve Abdullah B.Meymn el-Kaddh'la Btmiyye dveti[137]balad. Btniyye, slm toplufrkalarndan deil aksine bundan sonra aklayacamz zre Mecs

frkalarndandr. Horasan'da, Muhammed b. Thir b. Abdillah b. Thir'[138]

dneminde, Mcessime'den olan Kerrmiye'nin anlamazl ortaya kt.


31/349

31

(16)Rfza'dan Zeydiyye frkaya ayrld.(1) Crdiyye, (2) Ayn zamanda Cerriyye de denen Suleymniyye ve (3)Butriyye. Bu frkann hepsi de, ayakland srada Zeyd b. Ali b. el-Huseynb. Ali b. Eb Tlib'in imametinde birletiler. Bu ayaklanma, Him b.Abdilmelik [139]zamannda olmutur.

(17)Onlardan Keysniyye pek ok frkadan meydana gelmekle birlikte, neticeitibariyle iki frka halinde zetlenebilir. Bunlardan biri, Muhammed b. el-Hanefyye'nim lmeyip sa olduunu iddia eder ve dnn bekler. d-dialarna gre o, Beklenen Mehd (el-Mehdiyyu'l-Muntazar)'dir.Onlardan ikinci frka, onun hayatta iken imam olduunu, sonra ldn,lmnden sonra da imametin dierlerine nakledildiini kabul; ama ondansonra imametin kime getii konusunda ihtilf ederler.(18)Zeydiyye, Keysniyye ve ult'tan ayr olarak mmiyyeye gelince.,bunlar onbe frkadr: (1) Muhammediyye, (2) Bkriyye, (3) Nvsiyye, (4)umeytiyye, (5) Ammriyye, (6) Himiyye, ki bunlar Him el-Hakern veyaHim b. Salim el-Cevlk'ye uyanlardr, (12) Zurre b. A'yun'a uyanZurriyye, (13) Ynus el-Kumm'ye uyan Ynusiyye, (14) eytn et-Tk'a uyaneytniyye, (15) Allah onlardan raz olsun Ali ve dier sahabiler hak"-knda enar grleri ileri sren Eb Kmil'e uyan Kmiliyye.te bunlar, Ravfz frkalarndan treyen yirmi frkadr. Bunlardan Zeydiyye, ikisi Keysniyye ve onbei de mmiyye'ye mensuptur.(19)Onlarn arlar (Gult) ise, imamlarn tanrlklarn kabul ettiler. eriatn

haram kldn hell saydlar. eriatn farzlarnn gerekliliini. Bunlardan,szgelii, Beyaniyye, Mriyye Cenhiyye, Mansriyye, Hattbivye Hulliyyeve benzeri grleri savunanlar, slm'a" nisbet edilseler bile, slmfrkalarndan deildir. Onlar, bu blmden sonra, ayr bir yerde alacaz.(20)Hricilere gelince., onlar da ayrla dnce, yirmi frka oldular. Adlaryledir: (1) el-Muhakkimetu'1-l, (2) Ezrika, (3) Necedt, (4) Sufriyye, (5)Acride. Bunlardan Acride, kendi arasnda birok frkaya ayrld. Bunlar: (6)Hzmiyye, (7) uaybiyye (5) (8) Ma'lmiyye, (9) Mechliyye, (10) Mbediyye,(11) Rueydiyye, (12) Mukremiyye, (13) Hamziyye, (14) brhmiyye (15)Vkfiyye'dir. Onlardan bdiyye de ylece frkalara blnd:(16) Hafsyye, (17) Hrisiyye, (18) Yezdiyye, (19) Ashb- Tat (Ashbu Tatinl-Yurdullahu bih-Niyetsiz bir fiilin tat olduuna inananlar.) BunlardanYezdiyye, Yezd b. Eb Uneyse'ye uyanlardr. slm serati hir zamandaAcem'den gnderilecek bir peygamber tarafndan ortadan kaldrlacaktr(nesh) eklindeki grlerinden dolay, islm frkalarndan deildir. Ayndurum Acridenin Meymniyye, denen bir frkas iin de szkonusudur. Buda islm frkalarndan deildir; nk bunlar, Mecsler" gibi, kz evltlarn

kzlar ve oullarn kzlar ile evlenmeyi mubah saydlar. Yezdiyye ve


32/349

32

Meymniyye'yi, slm'a nisbet edilmekle birlikte, ne muslu-" manlardan, ne deonlarn frkalarndan olanlar anlatrken ele alacaz.(21)Hakdan ayrlan Kaderiyye ise, her biri dierlerini kfrle sulayan uyirmi frkaya ayrld:(1) Vsliyye, (2) Amriyye, (3) Huzeliyye, (4) Nazzmiyye, (5) Murdriyye, (6)

Muammeriyye, (7) Summiyye, (8) Chziyye, (9) Hbtiyye, (10) Hmriyy el(l1) Hayytyy el (12)""ahhmiyye, (13) Salih Kubbenin taraftarlar, (14),Mersiyye, (15) Ka'biyye, (16) Cubbiyye, (17) Him b. el-Cubb'ye bal olanBehemiyye ite yirmiiki frka bunlard.[140]Onlardan ikisi, Hbtiyye ve Hmriyye, slm frkalarndan deildir. Bu kiinislm frkalarndan olmad halde, slm'a nisbet edilen mezhepleri anltrkenele alacaz:(22)Murcie ise snftr: Onlardan bir snf, imn konusunda irca (geciktirme)ve kaderi, Kaderiyye, mezhebine gre anladlar. Bu yzden onlar, Eb imr el-Murci, Muhammed b. ebb el-Basri ve el-Hlid gibi, Kaderiyye veMurcie'den saylrlar.Dier bir snf da, imnda irca ileri srdler ve ameller ile kesb konusundaCehm'in grne meylettiler. Onlar, Cehmiyye ve Murcie topluluundandr.nc snf ise, kader dnda icra' konusunda samimidir ve bunlar befrkadr: (1) Ynusiyye, (2) Gassniyye, (3) Sevbniyye, (4) Tmeniyye, (5)Mersiyye.(23)Neccriyye ise, bugn Rey'de ondan fazla frkadr; ama aslnda frkaya

irca edilebilir:(1) Burusiyye, (2) Za'ferniyye, (3) Mustedrike.(24)Bekriyye ve Drriyye'ye gelince., bunlardan herbiri, taraftan ok olmayanyalnzca bir frkadr. Cehmiyye de, ayn ekilde, bir frkadr.(25)Horasan'daki Kerrmiyye frkadr:(1) Hakkyye, (2) Tarkyye, (3) shkyye. Fakat bu frka birbirlerinikfrle sulamaz; bu yzden onlarn hepsini de bir frka saydk.(26)Anlattmz frkalarn tamam, bylece yetmi iki frka eder. Onlarnyirmisi Ravfz, yirmisi Havric, yirmisi Kaderiyye, onu Murcie [141]ki bunun Neccriyye, Bekriyye ve Drriyye'dir, Cehmiyye ve Kerrmiyye.. byleceyetmiiki frka eder.(27)Yetmi nc frka, Snnet ve Cemat Ehli'dir. Bu frka, hadsi bir elenceolarak ele alanlar hri, Hads ve Re'y snflarndan meydana gelir. Bu ikisnfn hukukular (fukah), kurr'lar (Kur'n bilginleri), muhaddsleri veHads Ehli'ne mensup kelm bilginlerinin hepsi de, Yaratann Birlii vesfatlar, adaleti, hikmeti, isimleri ve vasflar, peygamberlik ve imametkonular, mkfat veya mczt ve dnin asl ile ilgili dier meseleler hakknda

ayn grte birlemilerdir. Onlar, ancak fer' hkmlerden doan hell veharam hakknda anlamazla derler; ama anlamazla dtkleri eylerde


33/349

33

ne dellet, ne de sapklk vardr. Onlar Kurtulua Ermi Frka (el-Frkatu'n-Nciye)'dr. Yaratann birlii ve kdemini, ezel sfatlarnn kdemini ve tebihveya tecsm'e dmeksizin O'nun grlebileceini kabul etme ve Allah'nkitaplar ve resullerine ve slm eratinin sonsuzluuna inanma, Kur'n'nmubah kldn mubah klma, Allah'n Resulnn (s.a.s.) snnetinden doru

olan hususlar kabul etmekle beraber, Allah'n haram kldn haram klma,har ve ner'e (kyamet gn ve lmden sonra dirilme), kabirde iki meleinsorularna inanma ve Kevser havuzu ve mzn' ikrar etme, onlarbirletirmitir. mnna, Havric, Ravfz, Kaderiyye ve dier sapk frkalarnbid'atlerinden birey kartrmakszn, szn ettiimiz bu grlere inanan birkii, Allah onun mrn bu inan zre sona erdirirse, Kurtulua Ermi Frkamensuplarndandr. mmet'in byk ounluu, onun daha byk saydakitopluluklar, Mlik [142]e-fn [143]Eb Hanfe [144]el-Evz'i [145]es-Sevr' [146]vebunlarn taraftarlar ile Ehl-i Znir [147]nep ku gre katlmlardr.Bu ksmda aklamak istediimiz eyler, ite bunlardr. Bundan sonrakiksmda, szn ettiimiz sapk frkalarn herbirinin grlerinin aklamasnyapacaz inallah.[148]

NC KISIM

SAPIK FIRKALAR

Bu ksm, sapk frkalarn (Fraku'1-Ehv') grlerinin ve onlardan herbirininsamalklarnn ayrntl aklamalar hakkndadr. Bu ksm, aadaki ekildesekiz blmden olumaktadr:1.Blm: Rfza frkalarnn grlerinin aklanmas.2.Blm: Havric frkalarnn grlerinin aklanmas.3.Blm: 'tizal ve Kader frkalarnn grlerinin aklanmas.4.Blm: Murcie frkalarnn grlerinin aklanmas.5.Blm: Neccriyye frkalarnn grlerinin aklanmas.6. Blm: Drriyye, Bekriyye ve Cehmiyye frkalarnn grlerinin

aklanmas.7.Blm: Kerrmiyye'nin grlerinin aklanmas.8.Blm: Szn ettiimiz bu frkalarn pek ou iinde bulunanMebbinenin grlerinin aklanmas.Btn bu blmlerde, sylenmesi icb eden eyleri syleyeceiz inallah. [149]

1. RAVFIZ


34/349

34

Bu ksmn (nc Ksm) blmlerinden birincisi, Rfiza frkalarnngrlerinin aklanmas hakkndadr.Daha nce sylediimiz gibi, bu takmdan Zeydiyye [150]Keysniyye iki,mmiyye de onbe frkadr. Bunlar (I) Zeydiyye, (II) mmiyye, sonra da (III)Keysniyye srasyla ele alacaz inallah.[151]

I. ZEYDYYEI) Crdiyye

Zeydiyye frkasndan el-Crdiyye hakknda:Hereyden nce bunlar, Eb'l-Crd [152]diye bilinen bir ahsa uyanlardr.Onlar, Allah'n salt ve selm ona olsun Nebinin, Ali'yi isim olarak deil de,zellikleri ile imamete tayin ettiini iddia ettiler. Ayn zamanda onlar, Ali'yebey'at terketmekle, sahabenin de kfre girmi olduklarn iddia etmilerdir.Yine demilerdir ki:el-Hasan b. Ali [153]Ali'den sonra imam idi. Sonra kardei el-Huseyn [154]de, el-Hasan'dan sonra imamd.Crdiyye, bu sralama yznden, iki frkaya ayrlmtr. Bir frka yle Gereku ki Ali, imam olarak, olu el-Hasan'; el-Hasan da, kendisin, Sonra el-Huseyn'i tayin etmitir. el-Hasan ve el-Huseyn'den sonra el-Hasan ve el-Huseyn'in oullar arasnda bir ra konusu olmutur. Bylece onlardan bilgilive arif olmak artyla klcn ekip yoluna davetle ortaya kan kii imam olur.

Onlardan ikinci frka ise, Ali'den sonra el-Hasan' ve el-Hasan'dan sonra el-Huseyn'i imamete tyin eden, Allah'n salt ve selm ona olsun bizzatNeb'dir, iddiasnda bulundular.Bundan sonra Crdiyye, Beklenen mam (el-mmu'1-Muntazar) hakknda daeitli frkalara ayrlmtr.a)Onlardan biri, beklemek (el-intizr) ile ilgili bir ahs belirtmeyenlerdir.Demilerdir ki:el-Hasan ve el-Huseyn'in oullarndan klcn eken ve yoluna aranherkes, imam olur.

b)Onlardan bir dieri de, Muhammed b. Abdillah b. el-Hasan b. el-Hasan b.Ali b. Ebi Tlib'i [155]bekleyen; onun ne ldrldn, ne de lmn kabuleden frkadr. Bunlar, onun hurc ederek dnyaya sahip olacak BeklenenMehd (el-Mehdiyyu'1-Muntazar) olduunu ileri srerler. Bunlarn bukonudaki grleri, mmiyye'den Muhammediyye frkasnn Muhammed b.Abdillah b. el-Hasan b. el-Hasan b. Ali'yi bekleyileri hakkndaki grlerigibidir.[156]c)Onlardan bir frka da, et-Tlikn'n efendisi Muhammed b. el-Ksm'

bekleyen ve lmn kabul etmeyenlerdir.[157]


35/349

35

d)Onlardan biri de, Kfe'de ayaklanan Muhammed b. mer'i bekleyen veonun ne ldrldn, ne de lmn kabul edenlerdir.[158]te bunlar, Crdiyye'nin grleridir. Allah'n salt ve selm ona olsunAllah'n Resulnn ashabn tekfir etmelerinden tr, kfrle sulanmalarvcibdir.[159]

2) Suleymniyye -veya- Cerriyye

Zeydiyye'den Suleymniyye veya Cerriyye hakknda [160]Bunlar, Sleyman b.Cerr ez-Zeyd'nin taraftarlardr. O, mmet bir ra meselesidir ve mmet'inileri gelenlerinden iki kiinin uyumalar ile gerekletirilebilir der. O,mefdl'n (daha az stn olan) imametini uygun grm ve bylece Eb Bekrve mer'in imametlerini kabul etmitir. ddiasna gre mmet, bu ikisinebey'at etmekle, aslah' (en iyi-en doru) terketmitir; nk Ali, imamete,onlardan daha layk idi. Ancak mmet'in Eb Bekr ve mer'e bey'atlarn d akihat, ne kfr, ne de fskl gerektirir. Sleyman b. Cerr, (Osman')[161]intikamclarn kendisinden lerini aldklar bid'atlarndan tr tekfir eder?Snnet Ehli de, Sleyman b. Cerr'i, Allah ondan raz olsun Osman' kfrlesulad iin tekfir eder.[162]

3) Butriyye (Betriyye=Ebteriyye)

Zeydiyye'den Butriyye hakkndaki[163]

Bunlar u iki kiinin taraftarlardr:Biri el-Hasan b. Salih b. Hayy [164]teki de el-Ebter lakabyla anlan Kesru'n-Nevdr.[165]Onlarn imamet konusundaki grleri, ne ktlemeye, ne demedhetmeye kalkmakszn Osman hakknda susmalar dnda, Sleyman b,Cerr'in gr ile ayndr. Bunlar, Snnet Ehli katnda, Sleyman b. Cerr'inadamlarndan ok daha iyi kabul grrler. Mslim b. el-Haccc, es-Sahhdenen msnedinde el-Hasan b. Salih b. Hayy'dan hads rivayet etmitir.Muhammed b. sml el-Buhri ise, es-Sahhinde onun hadsini nakletmemi;ama et-Trhu'1-Kebr adl kitabnda yle demitir:

el-Hasan b. Salih b. Hayy el-Kfi, Semmk b. Harb'den nakillerde bulunmu(semr) ve 167/783 ylnda lmtr. O, Hemedn snrlarndandr ve knyeside Eb Abdillah'dr.[166]Abdulkaahir der ki:Zeydiyye'den bu, Butriyye ve Suleymniyye frkalarnn hepsi de, yineZeydiyye'den olan Crdiyye'yi, Eb Bekr ve mer'i tekfir ettikleri iin,kfrle sularlar. Crdiyye de Suleymniyye ve Butriyye'yi, Eb Bekr vemer'i tekfir ettikleri iin, kfrle sular.

nderimiz Eb'l-Hasan el-Erar, Makaltnda, Zeydiyye'den kendilerineYa'kb isimli bir kiinin taraftar olduklar iin, Ya'kbiyye denen bir


36/349

36

topluluun Eb Bekr ve mer'i benimsediklerinden (tevell) ve fakat buikisinden uzaklaanlardan (teberr) uzaklamadklarndan sz eder.[167]Abdulkaahir der ki:Zeydiyye'nin szn ettiimiz bu frkas u grte birleir [168]slmtopluluuna mensub olanlardan byk gnah ileyenler, temelli cehennemde

kalacaklardr. Bu hususta onlar, ..Allah'n yardmndan midinizi kesmeyin,dorusu kfirlerden bakas Allah'n yardmndan midini kesmez [169]buyurulduuhalde, ktlklerinden dolay, gnahkrlar mitsizlie sevkeden Hricilerebenzerler. Bu frkaya ve mensuplarna hayat sresince Zeyd b. Ali b. el-Huseyn b. Eb Tlib'in'b [170]Zeyd'den sonra da olu Yahya b.Zeyd'inimametini ileri srdkleri iin, Zeydiyye denmitir. Zeyd b. Ali'ye,Kfelilerden onbe bin kii bey'at etmiti. Zeyd, onlarla birlikte, Him b.Abdilmelik'in Irakeyn [171]zerindeki mili olan Irak Valisi Ysuf b. mer es-Sakaf'ye [172]kar ayaklanmt. Onunla Ysuf b. mer es-Sakaf arasndakisava srerken, taraftarlar ona, Gerek u ki biz, dmanlarna kar sana,atan Ali b. Eb Tlib'e hakszlk eden Eb Bekr ve mer hakkndaki grnsyledikten sonra yardm edeceiz dediler. Bunun zerine Zeyd, Bu ikisihakknda iyilikten baka bir ey sylemem ve babamdan da, onlar hakkndaiyilikten baka ey sylediini iitmedim. Ben atam el-Huseyn'i ldren ve el-Harra [173]gnnde Medine'ye saldran; sonra da Allah'n Evi'ni (Kabe)mancnkla taa tutup atee veren [174]Umeyye oullarna kar ayaklandmdedi. Bunun zerine onlar, ayrldlar. O da onlara, Beni brakp katnz,

terkettiniz (rafaztumn) dedi. O gndenberi de onlara Hafza dendi.Onunla birlikte Nadr b. Hazme el-'Ans ve Muviye b. Yezd b. Harise ileikiyz kadar insan kald ve bunlar da son nefeslerine kadar Ysuf b. mer es-Sakaf'nin ordusuyla arptlar. Zeyd ldrld, sonra kabrinden karld veidam edildi; bundan sonra da cesedi yakld.Olu Yahya b. Zeyd ise Horasan'a kat ve Cuzcn dolaylarnda Horasan valisiNasr b, Seyyr'a [175]kar ayakland. Bunun zerine Nasr b. Seyyar, Selm b.Ahz el-Mzin' [176]bin kiilik bir kuvvetle onun stne yollad ve onlar daYahya b. Zeyd'i ldrdler. Onun Cuzcn'daki trbesi mehurdur.Abdulkaahir der ki:Kfe rfzleri vefaszlk ve cimrilikle vasflandrlmlardr. O kadar ki, bu ikihususla ilgili olarak onlar hakknda, Kfeli'den daha cimri; Kfeli'den dahahin ve vefasz deyimi sylenir olmutur. Onlarn vefaszlk ve hainliklerininu rnei pek mehurdur:a)Onlar, Allah ondan raz olsun Ali'nin ehid edilmesinden sonra olu el-Hasan'a bey'at ettiler. Fakat o, Muviye'ye kar savaa knca, ona Medinyolunda ihanet ettiler ve Sinan el-Cu'f, onun brnden drterek atndan

aa drd. Bu olay, onun Muviye ile anlamasnn sebeplerinden biri idi.


37/349

37

b)Onlar, Allah ondan raz olsun el-Huseyn b. Ali'ye mektup yazdlar ve onu,Yezd b. Muviye'ye [177]kar, kendisine yardm etmek zere Kfe'ye a-rdlar. Bylece o, onlar tarafndan aldatld. Onlara gitmek zere yola kt;ama Kerbel'ya varnca, onlar el-Huseyn'e ihanet ettiler ve el-Huseyn ileailesinin ounluu Kerbel'da ehid edilinceye kadar, ona kar Ubeydullah b.

Ziydla [178]elbirlii halinde oldular.c)Onlar, Yezd b. Ali b. el-Huseyn b. Ali b. Eb Tlib'in safnda, Ysuf b. merzerine yrye getikten sonra, ona ihanet ettiler. Sonra ona ettikleri bey'atbozdular ve onu, savan en kzgn annda lmne terkettiler. te onunbana gelen ey de bu idi.[179]

II. Keysniyye

Rfza'dan el-Keysniyye hakknda [180]Bunlar, el-Muhtr b. Eb UbeydSakaf'ye [181]uyanlardr. el-Muhtr, el-Huseyn b. Ali b. Eb Tlib'in cnalmak zere ayakland ve Kerbel'da el-Huseyn'i ehd edenlerin pekounuldrd. Ad el-Muhtr olmakla birlikte, Keysn da deniyordu. Yinesylendiine gre o, grlerini, Allah ondan raz olsun Ali'nin ad Keysnolan azadl klesinden almt.Keysniyye, iki hususta birleen birok frkaya ayrlmtr:a)Bunlardan birincisi, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin [182]imameti hakkndakigrleridir. Nitekim el-Muhtr b. Eb Ubeyd de, insanlar ona aryordu.

b)kincisi de, Gl ve Ulu Allah'a bed' (Allah'n fikrini deitirmesi, yeni birgr ortaya koyma)'y uygun grme hakkndaki grleridir. Bubid'atlerinden dolay, Yce Allah'a bed"yi uygun grmeyen herkes, onlarntekfir edilmelerini kabul ettiler.Keysniyye, Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imamet sebebi hakknda ayrladtler. Onlardan bir ksm, onun, babas Ali b. Eb Tlib (r.a.)'den sonraimam olduunu ileri srer ve buna, Ali'nin, Cemel savanda, sanca onaverdiini ve yle sylediini delil getirirler:Baban gibi saldr ki yceltilesin.

Kprmedike, savata bir hayr yoktur.Onlardan dierleri derler ki:Ali'den sonra imamet el-Hasan'nd. el-Hasan'dan sonra imamet, Yezd b.Muviye'ye bey'at etmesi istendiinden, Medine'den Mekke'ye kat zamankardei el-Huseyn'in vasiyeti zerine Muhammed b. el-Hanefiyye'ye gemitir.Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imametini ileri srenler de ayrla d-mlerdir.Onlardan, kendilerine el-Kerbiyye denen Eb Kerb ed-Darr'in [183]

taraftarlar u iddiada bulunmulardr: Muhammed b. el-Hanefyye sadr,lmemistir. O, Radva dandadr ve yannda yiyeceklerini salad su ve bal


38/349

38

pnarlar vardr. Sanda bir Aslan, solunda da bir panter, onu ortaya kaca(hurc) zamana kadar dmanlarndan korumaktadr. O, Beklenen Mehd (el-Mehdiyyul-Muntazar)'dir,Keysniye'nin teki takm, Muhammed b. el-Hanefyye'nin ldneinanmlar ve ondan sonraki imam konusunda ayrla dmlerdir. Bylece

onlarn arasnda, imametin ondan sonra, kardeinin olu Ali b. el-HuseynZeynelbidn'e [184]getiini iddia edenler olmutur.Yine onlarn arasnda, imametin ondan sonra Eb Him Abdullah b.Muhammed b. el-Hanefyye'ye [185]intikal ettiini syleyenler vardr. Bunlar,Eb Him'den sonraki imam konusunda ayrla dmlerdir. Bir ksm,imametin, Eb Him'in vasiyeti ile Muhammed b. Ali b. Abdillah b. Abbs b.Abdilmuttalib' [186]getiini sylemitir. Bu gr, er-Rvendiyye'nindir. Birksm da, imametin, Eb Him'den sonra Beyn b. Sem'n'[187]ait olduunuiddia etmi ve demilerdir ki:Yce Allah'n ruhu, Eb Him'de idi. Sonra ondan Beyn'a gemitir.Onlardan bir ksm da, bu ruhun, Eb Him'den Abdullah b. Amr b. Harb'e[188]getiini ileri srmtr. Bu frka, Abdullah b. Amr b. Harb'in ilhlniddia etmitir.Beyniyye ve Harbiyye frkalarnn ikisi de Gult frkalarndandr. Bunlar,Gult frkalar anlatacamz blmde ele alacaz.ir Kuseyyir' [189]Muhammed b. el-Hanefyye'nin lmn kabul etmeyereksa olduunu iddia eden Keysniyye mezhebine mensuptu. Nitekim bir

kasidesinde diyor imamlar Kurey'tendir; Hakk'n dostlar birbirine eitdrttr.Ali ve onun olu; onlar torunlardr; onlardan gizli bir ey yoktur.Torunlardan biri imn ve doruluk torunudur. Bir torunu da Kerbel'dakaybetmitir.Bir torunu ise, nnde sancakla svarilere komutanlk edene kadar lmtatmayacaktr;O kaybolmutur; bir sre halkn arasnda grnmez; Radv dandadr;yannda da bal ile su vardr.Abdulkaahir der ki:Onun bu beyitlerine, u szlerimizle cevap verdik:Hak'kn dostlar drttr; ancak iki kiinin ikincisinin [190]hreti kendinigemitir.Kinatn Faruk'u imam olarak klarn sat ve ondan sonra da Zu'n-Nreynlmn karlad.Onlardan sonra Ali, iman olarak klarn sat. Benim verdiim bu sra iindegeldiler; takdir byle indi.

Andklarmza buz eden lanetlenmitir ve cezasn cehennem ateindeekecektir.


39/349

39

Rfzler, Hristiyanlar gibi, aknla dmtr ve aknlklar iin de biril yoktur.Yine Kuseyyir, kendi Rafzlii hakknda unu sylemitir:bnu Erv [191]ve Hricilerin yolundan Allah'a sndm (teberr); mer veAtk'ten [192]de, Emru'l-M'minn olarak ilan edilince uzaklatm (teberr);

Bu iki beyte de ylece cevap verdik:Sen, bir kavme duyduun buzla Allah'dan uzaklatn; oysa Allah, onlarlam'minlere hayat vermitir.Sana, bnu Erv'nnki deil, senin buzun zarar verir ve muttakye buz etmekkfirlerin dnidir,Rfzlerin hepsine ramen, Eb Bekr bizim hak imammzdr.Kinatn Faruk'u mer'e de hakkyle Emru'l-M'minn denir. Kuseyyir, birkasidesinde de yle der:Dorusu Vas'ye de ki:Canm sana feda olsun! Sen bu dada oturuyorsun.Aramzdan sana uyanlara ve seni halfe ve imam olarak adlandranlara eziyetettiler.Dnyann insanlar, sana, aralarnda kaldn altm yl sresince dmanlkettiler.bnu Havle [193]lm tatmad ve toprak da onun kemiklerini iine almad.O, melekler ona sz sylemek zere etrafnda dnrlerken, Radv va-dilerinde akamlad.

Onun her gn iin rzk ve suyu vardr ve onlarla yiyecei salanr.Bu iire, u szlerimizle cevap verdik:mrn, kemiklerini topran kucaklad birini beklemekle tkettin.Radv vadisinde, etrafnda meleklerin sz sylemek zere dnp durduklarbir iman yoktur.Onun yannda, yiyeceini salad ne bal, ne su, ne de iecek bir ey vardr.Babasnn lm tad gibi, bnu Havle de lm tatmtr.Eer deeri ve yceliinden dolay bir adam temelli yaasayd, phe yok kMustafa daima yaard.es-Seyyd el-Himyeri [194]adyla bilinen ir de, Muhammed b. el-Hanefyye'yibekleyen ve onun, tekrar ortaya kna izin verilecei gne kadar Radvdanda tutulduunu ileri sren Keysniyye mezhebinden idi. Bu sebepten o,bir iirinde yle sylemektedir:Fakat dnyadaki herkes fnidir; bu, imamlar Yaratan'n hkmdr.Muhammed b. el-Hanefyye'nin imameti hakkndaki Keysniyye'nin arnyapan ilk insan, el-Muhtr b. Eb Ubeyd es-Sakafdir. Bunun sebebi u idi:Ubeydullah b. Ziyd, Mslim b. Akl [195]Ve el-Huseyn b. Ali'nin -Allah ondan

raz olsun- ehd edilmeleri iini bitirince, ona, Mslim b. Akl ile ayaklanan vesonra gizlenen kiinin el-Muhtr b. Eb Ubeyd olduu sylendi. Bunun zerine


40/349

40

Ubeydullah, onun, huzuruna getirilmesini emretti. el-Muhtr, Ubeydullah'nhuzuruna girince, elindeki oman ona frlatt ve bylece onun gznparalad. Bunun zerine de o, el-Muhtr' hapsetti. Daha sonra bir ksmhalkn, kendisinden, el-Muhtr'a efaat etmesini istemeleri zerine, onuhapisten kard ve, Sana gn mhlet veriyorum. Bu sre iinde Kfe'den

kar gidersen ne l! Aksi halde boynunu uururum dedi. Bunun zerine el-Muhtr, Kfe'den Mekke'ye kat ve Abdullah b. ez-beyr'e [196]bey'at etti. el-Muhtr, bnu'z-Zubeyr'in, Yezd b. Muviye'nin el-Huseyn b. Numeyr es-Sekn kumandasndaki ordusuyla arpmasna kadar onunla kald, el-Muhtar "in amllar altetme arzusu, bu savalarda alabildiine iddetlendi.Sonra Yezd b. Muviye ld ve am ordusu, am'a dnd. Hicaz, Yemen, Irakve ran'n ynetimi, bnu'z-Zubeyr'e kalm oldu. el-Muhtr, bnu'z-Zubeyr'insert davranlaryla karlatndan, Kfe'ye kat. O srada Kfe valisi,Abdullah b. ez-Zubeyr'in emri altnda olan Abdullah b. Yezd el-Ensr [197]idi.el-Muhtr Kfe'ye varnca Kfe ve Medin'e kadar uzanan blgelerdekitaraftarlara (Kfe ileri) elilerini gnderdi; onlar Allah ondan raz olsun el-Huseyn b. Ali'nin cn almak zre ayaklanacana sz vererek, kendinebey'at etmeye ard. Ayrca onlar, Muhammed b. el-Hanefiyye'yi tanmayaard ve bnu'1-Hanefyye'nin kendisini halfe olarak setiini ve yine bnu'l-Hanefiyye'nin, onlara, kendisine (el-Muhtr) itaat etmelerini emrettiini ilerisrd. te bu sralarda da bnu-z-Zubeyr, Abdullah b. Yezd el-Ensri'yi Kfevaliliinden azletmi ve yerine, Abdullah b. Muti' el-Adav'yi [198]tayin etmiti.

el-Muhtr'a gizlice bey'at edenler, onun etrafnda toplandlar ve saylar daonyedi bin kiiyi bulan bir topluluktu. el-Muhtr'n bey'atna, devrinde ondancesur biri daha bulunmayan Abdullah b. el-Hrr [199]ile Kfe ileri arasndaondan daha yakkls ve daha ok taraftar olmayan brhm b. Mlik el-Eter'[200]de girmilerdi. el-Muhtr, bu kuvvetle, o srada yirmi bin kiiye kumandaetmekte olan Kfe valisi Abdullah b. Muti'ye kar kt. Aralarndaki savagnlerce srd. Sonuta, Zubeyrler bozguna uratldlar ve el-Muhtr da Kfeve dolaylarn hkimiyeti altna alm oldu. [201]Ayrca o, Kerbel'da el-Huseynb. Ali'ye kar arpm olan Kfe'deki herkesi ldrd. Sonra halka bir ko-numa yapt ve bu konumasnda yle dedi:Dostlarna yardm, dmanlarna da yenilgi vaad eden ve her ikisinin dezamann sonuna kadar, kesin bir takdir ve mutlak olacak bir szle balayanAllah'a hamd olsun!Ey insanlar! Biz, Dvetinin arsn iitmi ve onun, erkek ve kadn kaisyankr ve kaatil bulunduuna dair grn kabul etmi bulunuyoruz. EyAllah'n kullar! Doru yolda olann bey'atna ve dmanlaryla arpmayakounuz. Gerek udur ki ben, szlerinden cayanlarn tepelerine dikilecek ve

Peygamberlerin Sonuncusunun kznn olunun hakkn arayacam!


41/349

41

Sonra muhafz komutanna, mer b. Sa'dn [202]evine giderek ban getirmekvazifesini verdi. Sonra onun olu Ca'fer b. mer'in kafasn kesti ki, bu ahs,el-Muhtr'n kzkardeinin olu idi. Bunun zerine, Bu, el-Huseyin'in, u dael-Huseyn'in byk olunun ba iindir dedi. Sonra brahim b. Mlik el-Eter'i alt bin kii ile, o srada Abdulmelik b. Mervn'n zerlerine vali olarak

tyin ettii, seksen bin kiilik Suriye ordusunun banda, Musul'da bulunanUbeydullah b. Ziyd'a kar savaa gnderdi. ki ordu Musul kapsndakarlatklarnda, am ordusu bozguna urad ve onlardan yetmi bin kiisava meydannda ldrld. Ubeydullah b. Ziyd ve el-Huseyn b. Numeyres-Sekn [203]'de ldrld. brhm b. el-Eter, onlarn kafalarn el-Muhtr'agnderdi. el-Muhtr, Kfe, el-Cezre ve Ermenistan snrlarna kadar Irakeyn'inidaresini eline geirince, khinlie balad ve khinlerin secli szleri gibi, seclive kafiyeli szler syler oldu. Ayrca onun, kendisine vahy geldiini iddiaettii de rivayet edilir. Onun secli szlerinden bir blm yledir:Kur'an' indiren, Furkn' aklayan, dinleri koyan ve isyan beenmeyenAllah'a and olsun ki, Ezd ve Umn'n, Mezhic ve Hemdn'n, Nehd veHavlar'n, Bekr ve Hezzn'n Su'al ve Nebhn'n, 'Abs ve Zubyn'n, Kays veayln'n silerini ldreceim. (Em ve'1-lez enzele'l-Kur'n, ve beyye-ne'1-Furkn, ve erea'l-edyn, ve kerihe'l-isyn; le-aktulenne'1-bate min Ezd-iUman, ve Mezhic ve Hemdn, ve Nehd ve Havlan, ve Bekr ve Hezzn, ve Su'alve Nebhn, ve 'Abs ve Zubyn, ve Kays ve Gayln.)Sonra dedi ki:

itici, Bilici, Yce, Ulu, Hakm, Rahman ve Kahin olan Allah'a and olsun ki,Temim oullarnn ileri gelenlerini batan sona silip spreceim! (Vehakku's-Semu'l-Al, el-Aliyyu'1-Azm, el-Azzu'1-Hakm, er-Rahmanu'r-Rahm, le-a'rekenne 'arke'1-edm, Erefe Ben Temm.).Sonra el-Muhtr'n faaliyetleri, bnu'l-Hanefiyye'ye ulat. Bu durumda din birfitneden endie etti. Ve bylece, imametine inananlarn, kendi etafndatoplanmalarn salamak iin, Irak'a gitmek istedi. el-Muhtr da bunu iitti vebakanl ile velayeti elinden gidecei iin, onun Irak'a gelmesinden korktu veaskerlerine yle dedi: Gerek u ki biz, Mehd'ye bey'at etmiizdir. AncakMehdinin bir zellii vardr. yle ki, ona bir klla vurulur' eer kl derisinikesmezse, o Mehd'dir. Onun bu sz, bnu'l-Hanefyye'ye ulatrld. Bununzerine o, el-Muhtr'n kendisini Kfe'de ldrmesinden korkarak Mekke'dekald.Sonra el-Muhtr, Rfzlerin Gult'ndan olan Sebeiyye tarafndan aldatld.Bunlar ona, Sen bu devrin hccetisin dediler ve onu, nbvvet iddiasnagtrdler. Bunun zerine o da, zel dostlar yannda, bu iddiay ileri srd vekendisine vahy geldiini iddia etti; sonra da secli bir biimde yle dedi:

Yryen bulutlara, iddetli azaba, abuk hesaba, Azz ve Zengin Verici'ye vestn gelenlerin en Glsne and olsun ki, iftirac, yalanc, derecesiz


42/349

42

gnahkr bnu ihb' [204]kabrini ap lsn karacam. Sonra lemlerinRabbi'ne, emniyetli lkenin (Mekke-Medine) Rabbi'ne and olsun ki, btleylerin etrafnda toplanan ve bana kar szler uyduran alak iri, Mrika'nnrcizini, kfirlerin dostlarn, zlimlerin yardmclarn, eytann kardelerinildreceim. Szlerim gzel ahlk, iyi iler, hayr grler ve mutlu nefis

sahibi olanlar iin deildir.Bundan sonra tekrar konutu ve hutbesinde yle dedi:Beni grc klan, kalbimi aydnlatarak nurlandran Allah'a hamd olsun...Allah'a and olsun ki, bu blgedeki btn oturulan yerleri yakacam, kabirlerideeceim ve oralardaki gslere if vereceim. Yol gsterici ve yardmcolarak Allah yeter.Sonra yemn etti ve dedi ki:Rabbu'l-Haram'a, Kutlu Ev'e, (Kabe'nin) Kutlu Kesi'ne, Sayg duyulanMescid'e ve Kalem Shibi'nin hakkna and olsun ki, benim iin, t buradanzam'a [205]sonra da Z-Selem'in [206]kenarlarna kadar bir lemykseltilecektir.Sonra dedi ki:"Dorusu gklerin Rabbi'ne and olsun ki, gkten ate indirilecek ve o, Esm'nnevini yakacaktr. Bu sz Esma' b. Hrice'ye [207]ulat. Bunun zerine o, Ebshk, benim iin, secli szler syledi ve muhakkak ki o, evimi de yakacaktrdedi ve evinden kat. el-Muh

Documents

Mezhepler Arasındaki Farklar.pdf