Dinler Ve Mezhepler Tarihi 1

8/2/2019 Dinler Ve Mezhepler Tarihi 1

1/139

Giris 1

Yeryz Halkinin Taksimine Dair 1

Islm Firkalarini Saymada Esas Alinacak Ana Ilkenin Tesbiti 1

3- Mesele. 1

Insanlar Arasinda Ortaya ikan Ilk Sphe. 1

4- Mesele. 2

Islm'da Ortaya ikan Ilk Sphe. 2

5- Mesele. 4

Kitabimizin Belli Bir Hesap Yntemine Gre Dzenlenmesinin Nedeni 4

Tm Dnya Halki Arasinda Din, Inan, Felsefe Ve Belirli Bir Grs Sahibi Olanlarin Yoll5

Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri gretilere Sahip Olanlar 5

BIRINCI KITAP. 5

DIN SAHIPLERI. 5

Mslmanlar 5

1. Fasil 5

Mutezile. 5

1- Vskitte: 6

2- Hzetlitte: 6

3- Nazzmitte: 7

4- Habttiyye Vehadstte: 7

5- Bisritte: 8

6- Muammeritte: 8

7- Mzdriyye (Veya Murdbiyye): 8

8- Smmiyye: 9

9- Hismyte: 9

10- Chiziyye: 9

11- Hayytiyye Ve Ka'biyye: 9

12- Cbbtte Ve Behsemitte: 9

2- Fasil 10


2/139

Cebriyye. 10

1- Cehmyte: 10

2- Neccriyye: 10

3- Darrarye: 11

3- Fasil 11

Siftiye. 11

1- Es'ariyye: 11

2- Msebbhe: 13

3. Kerrmyye: 13

4- Fasil 14

Havric (Haricler) 14

1- Ilk muhakkime: 14

2- Ezrika: 15

3- Necedt-i Aziriyye: 15

4- Beyhesyye: 15

5- Acride: 16

6. Se'libe: 16

7- Ibdiyye: 17

8- Sufryye-i Ziydiyye: 17

5- Fasil 17

Mrcie. 17

1- Tnusitte: 17

2- Ubetditte: 17

3- Gassnitte: 17

4- Sevbntte: 17

5- Tmenitte: 18

6. Slihitte: 18

6- Fasil 18

Sia. 18

1- Ketsnitte: 18


3/139

A- Mubtriyye: 18

B- Hsimiyye: 19

C- Beyniyye: 19

D- Bizmiyye: 19

2- Zetditte: 19

A- Crdiyye: 20

B- Sleymniyye: 20

C- Smihiyye Ve Betriyye: 20

3- Immtte: 20

A- Bkiriyye Ve Ca'feriyye: 21

B- Nvsiyye: 21

C- Eftabiyye: 21

D- Sumeytiyye: 21

E- Ismiliyye: 21

F- Mseviyye Ve Mufitzza: 21

G- Oniki Immncilik (Isn Aseriyye): 21

4- Gult: 22

A- Sebe'iyye: 22

B- Kmiliyye: 22

C- Albiyye: 22

D- Mugriyye: 23

E- Mansuriyye: 23

F- Hattbiyye: 23

G- Keyyliyye: 23

H- Hismiyye: 24

I- Nu'mniyye: 24

J- Tnusiyye: 24

K- Nusayriyye ve Ishkiyye: 24

5- Ismlitte: 24

7- Fasil 26


4/139

Fikih Ehli 26

A-Ictihad. 26

B-Itihadin Sartlari Bestir 26

Hatirlatma. 27

Notlar 27

2- BAB.. 28

Diger Din Ve Mezhepler 28

Ehl-i Kitab Ve mmler 28

Yahudiler Ve Hiristiyanlar 28

1- Fasil 28

Yahudiler 28

1- Anniyye. 29

2- Iseviyye. 29

3- Mukrebe Ve Yod'aniyye. 29

4- Smire. 29

Hiristiyanlar 29

1- Melkniyye. 30

2- Nestriyye. 30

3- Yakbiyye. 30

3-BAB.. 31

Ehl-i Kitap Olma Ihtimali Bulunanlar 31

Mecsler, Seneviler, Maneviyye Ve Diger Firkalar 31

1- Fasil 31

Mecsler 31

1- Geymersiyye. 31

2- Zervniyye. 31

3- Zerdstiyye. 32

Zerdst'n Temel Ilkelere Dair Grs. 32

2- Fasil 33

Seneviyye. 33


5/139

1- Mneviyye. 33

2- Sifatlar 33

3- Mazdekiyye. 34

4- Deysniyye. 34

5- Merkiyniyye. 34

6- Keyneviyye, Siymiyye Ve Tensuhiyye. 34

Mecsiler'in Ates Tapinaklari 34

EBU'L-FETH MUHAMMED B. ABDULKERIM SEHRISTN

Islm dnyasinin tanidigi limlerin nde gelenlerinden birisidir. Yazdigi ve tercmesiinizde tuttugunuz el-Milel ve'n-Nihal adli eseri, ismini yasatan en nemli alismasidir.

469/1079 tarihinde memleketi Sehristan'da dnyaya geldi. Sonraki dnemde iyi taninmasina ragmen ocukluk dnemi ve ailesi ile alakali bilgimiz yoktur.

Memleketinde Arap dili ve edebiyati, hesap, mantik vs. gibi let ilimlerini grendik

ten sonra, asil Islmi ilimleri grenmek iin ilm seyahatlere ikti. Ilk olarak NIsabugitti. Burada dini ilimler sahasinda kendini yetistirdi. Fikih ve usln, kelm, cedeusul ve Uahiyyat felsefesi gibi ilimleri grendi.

Buradan ayrildigi zaman artik taninmis biriydi. Harizm'e geti, orada tedris vazifesiyle mesgul oldu. Hacca gitmek niyetiyle buradan ayrildi. Hacc dns Bagdd'a ugradiIslm dnyasinin taninmis ilim merkezlerinden sayilan Nizamiye Medresesinde yil derverdi.

Seluklu Sultani Sencer'in veziri Ebul Kasim Muhammed'e danismanlik yapmak zere Horasan'a geti. Bu hizmette 12 yil kadar kaldi. EI-MIleI ve'n-Nihal isimli eserini burada kaleme aldi ve adi geen vezire ithaf etti. Bu vazifeden azledikten sonra Tirmiz kentine gitti.

mrnn son yillarini memleketi Sehristan'da geirdigi anlasilmaktadir. Talebesi es-Semi, onun 548/1153 yili Saban ayinda burada vefat ettigini kaydetmektedir.

Hayatini kaleme alanlar, onun yazdigi yirmi kadar eserinden bahsederler. Eserlerinin basinda elinizdeki tercmeyi zikretmek gerekir. Bu eserde, vezirin istegi zereIslami firkalari tanitmis, bunlarin Snni izgiye muhalif ynlerini belirtmistir. O demdeki felsefi alismalari zikretmis, Sokrat, Eflatun, gibi Yunan filozoflarini fikirlerinin ana hatlariyla zikretmistir. Ibn Sina gibi Islm filozoflarinin alismalarina temas etmis, onlari fikirleriyle kisa kisa tanitmistir. Islm disindaki dinle


6/139

rden Yahudilik ve Hiristiyanligi anlatmis, sabiilik, haniflik, mecusilikten bahsetmis ve uzak dogu Hint dinlerine de temas ederek eserini bitirmistir. Tanittigi firka veya dinle ilgi bilgileri bizzat kendi kaynaklarindan nakletmis, anlatiminakendi yorumlarini katmamistir.

Bu eserinin disinda Nihyetu'l-Ikdam fi Ilmi'l-Kelm isimli bir kelm kitabi ve Ibn Sina'nin eserlerinin Islm ilahiyati bahsindeki hatalarina karsi bir reddiye mahiyetinde kaleme aldigi el-Musara'a isimli bir alismasi daha vardir. Bunlarin disindaki alismalarindan simdilik haberdar degiliz.

Giris

Rahman ve Rahim Allah'in adiyla...

Verdigi tm nimetlere skreden kullarin hamd edis tarziyla, hanid olsun Allah'a. Lyikoldugu vehile, tm gzel ve kutlu vgler O'nadir. AIlah, peygamberlerin sonuncusu, ret peygamberi, seilmis Muham-med'i ve onun ehlini; tipki Ibrahim ve ehli gibi selami ve bereketiyle kusatsin. O yce ve vgye en layik olandir.

Allah Tel beni dnyadaki tm din mensuplarinin, esitli felsefe ve kanaat sahiplerinilerini inceleyip bunlarin kaynaklarina Inmeye, en nemli fikirlerini ve meshur ynle

rini grenmeye muvaffak kildigi zaman hepsinin bakis ailarini muhtasar bir eserde toplamayi uygun grdm. Umulur ki bu eserim, sagduyu ile bakanlara ibret, ibret almakiin bakanlara da bir sagduyu rehberi olur.

Asil konuya dalmadan su bes meseleyi ele almamiz sarttir:

1- Yeryzndeki insanlarin kisaca taksimi.

2- islm firkalarini saymada esas alinacak ana ilkenin tesbiti.

3- insanlar arasinda beliren ilk sphe, bu sphenin kimden kaynaklandigi ve tervi edldigi.

4- Islm inancinda ortaya ikan ilk sphe, bu sphenin kimden kaynaklandigi, nasil daldigi ve tervi edildigi.

5- Kitabimizin belli bir hesap yntemine gre dzenlenmesinin nedeni.

Yeryz Halkinin Taksimine Dair

1- Bir grup lim insanligi, yasadiklari yedi blgeye (iklm) gre taksim etmis ve blgkliliklarinin ortaya ikardigi ten ve dil ayriligi ile bunlarin dayandigi tabiat ve kisilik ayrismasi zerinde durmustur.

2- Bir baska grup, insanlari Dogu, Bati, Gney, Kuzey olmak zere yasadiklari blgelerin hangi cihette olduguna bakarak drt kisma ayirmis ve her blgenin payina dsen mizave rf farkliligi zerinde durmustur.

3- nc bir grup ise, insanlari mensup olduklari milletlere gre ayirmistir. Onlar, bllet olarak Araplar, Iranlilar, Romalilar ve Hintlileri saymislardir. Daha sonrabu milletleri de ikiye ayirmis; Araplarla Hintlilerin anlayis bakimindan uyusarak, varliklarin temel zellikleriyle ilgilendiklerini, mahiyet ve hakikatlere gre hkmverdiklerini ve ruhan unsurlari ok kullandiklarini sylemislerdir. Romalilarin ise I


7/139


8/139

Kelamcilardan herhangi biri, byle bir ilke belirleme yoluna gitmemistir. Islm firkalarim, kendi yaklasimlarina gre tasnif etmis, ogunlukla da daha ncekileri takip etmslerdir. Bu tasnifi yaparken istikrarli bir yasaya ve kalici bir metoda dayanmamislardir. Bunlarin geneli, firkalarla ilgili degerlendirmelerinde kolay yolu seerek drt temel asildan hareket etmislerdir. Bu drt asil sunlardir:

a- Sifatlar ve sifatlarda tevhid meselesi. Bu aslin alt basliginda yer alan anakonular sunlardir: Ezel sifatlar ki bunlar bazi cemaatlar tarafindan kabul edilirken bazilari tarafindan reddedilmektedir. Zt-i Ilahfnin sifatlarinin aiklamasi. Fiil sifatlarin aiklamasi. Allah Tel hakkinda vacip, caiz ve imknsiz olanlarin belirlesi. Bu konularda Es'ariye, Kerrmi-ye, Mcessime ve Mu'tezIle arasinda farkliliklarsz konusudur.

b- Kader ve kaderde adalet meselesi. Bu da birtakim alt meselelere ayrilmaktadir. Kaza, kader, cebr, kesb, hayir ve serri irde etme, makdur ve malm gibi. Bunlar,bazi ekoller tarafindan isbt edilirken bazilari tarafindan da nefyedilmektedir.Bu mesele hakkinda ihtilafa dsenler ise Kaderiye, Neccriye, Cebriye, Es'ariye ve Kerrmiye firkalaridir.

c- Va'd, va'd, Isimler ve hkmler meselesi. Bu mesele de su alt basliklara sahiptirIman, tvbe, va'd, irca (erteleme), tekfir, tadll (saptirma). Bunlar, bazi cemaatlartarafindan isbt edilirken bazilari tarafindan da nef-yedilirler. Bu konuda ihtilafa dsen firkalar, Mrcie, Va'diyye, Mu'tezIle, Es'ariye ve Kerrmiye'dir.

d- Sem', akil, rislet ve imamet meselesi. Bu mesele ise su konulara smildir: Tahsn-takbh (hsn-kubuh meselesi), salh-aslah (Allah'in kullari iin en uygun olani yaratcburiyeti meselesi), lutf ve peygamberlikte ismet. Imametin sartlari bazi cemaatlara gre nas ile, bazilarina gre icm ile belirlenmistir. Imametin baska bir sahsa geesi de bazilarina gre nas yoluyla, bazilarina gre de icm yoluyla olur. Bu konuda ihtilafa dsen firkalar Sa, Hriciye, Mu'tezIle, Kerrmiye ve Es'ariyc'dir.

Bu meselelerden herhangi birinde kendine ait bagimsiz bir grs olan her Imamin bu grezhep, bu mezhepte ona tbi olanlar da bir firka sayilir. Bu temel meseleler disinda, bunlarin alt basliklarindan herhangi birinde digerlerinden farkli dsnen limin gise mezhep sayilmaz. Dolayisiyla o grste kendisine tbi olanlar da firka teskil etme. Byle bir lim, ana meselede uygun dstg imamin mezhebi kapsaminda sayilir. Onun d

grsleri de basli basina bir mezhep sayilmayan fer'iyta dahil edilir. Bu noktadan baildiginda mezheplerin sonsuz sayida olmadigi ortaya ikar. Temel ihtilaflara konuolan ana meseleler belirlendigi iin, mslman firkalarin taksimi de buna gre yapilabimektedir. Buna gre esitli ortak noktalarina ragmen temel meselelerde farkli dsnen kelam mezhebi sunlardir:

A- Kaderiyye

B- Sifatiyye

C- Haricler

D- Sa

Bu firkalar, bazi konularda ayni, bazi konularda farkli grslere sahip olmuslar veher biri de birok dallara blnmstr. Yetmis firka, iste bu drt ana firkanin dalllusmaktadir.

Kelam mezhepleriyle ilgili olarak kitap telif eden limler, bunlarin tasnifinde suiki yolu izlemislerdir:

1- ncelikle ihtilafa konu olan ana meseleler ortaya konulmus ve bunlardan her birihakkinda farkli grs olan mezhep sahipleri ve bunlarin firkalari zikredilmistir.


9/139

2- Mezhep sahipleri ve firkalari siralandiktan sonra bunlarin temel meseleler hakkindaki grsleri sirayla zikredilmistir.

Bu eserimizde izlenen usl ise ikincisidir. nk kanaatimize gre, kelam mezheplerininsnifi bu sekilde daha saglikli ve hesap aisindan daha uygun olmaktadir.

Biz de her mezhebi, mezhep sahiplerinin kendi kitaplarinda yazdiklarina dayanarak nakledecegiz. Bylelikle hibir kelam mezhebine bagli kalmayacak, nyargili davranmaacak, grslerini sahih ve fasit, hak veya btil olarak nitelemeyecegiz. nk akl delkivnmlarindaki hak isiklari ve btil esintileri duru zihinlere gizli kalmayacaktir. Basari Allah Tel'dandir.

3- Mesele

Insanlar Arasinda Ortaya ikan Ilk Sphe

Halk arasinda ortaya ikan Ilk sphe, lanetli Iblis'in ortaya attigi sphedir. Bu sphein kaynagi; nass karsisinda sahs grs ne srmesi, emir karsisinda arzu ve hevayi teetmesi ve yaratildigi zn, Adem Peygamberin (sallallhu aleyhi ve selem) yaratildigi en daha stn olduguna inanmasiydi.

Iblis'in bu sphesinden yedi sphe daha dogmus ve insanlarin zihinlerine yerlesmistir. Bu spheler zaman iinde bidat ve dallet ehlinin mezhepleri haline gelmistir. Szkou spheler tahrif edilmis Tevrat ve drt Incil'de de yer almistir.

Rivayete gre gnahkr Iblis, Adem Peygambere secde etme emrine uymayinca meleklerle arasinda bir mnazara yasanmisti. Iblis, meleklere syle dedi: "Kesinlikle kabul ediyorum ki Hak Tel benim de diger yaratilmislarin da Ikhi'dir. Kadir ve Alim'dir. Kudret ve irdesinden sul edilmez. Bir seyi murd ettigi zaman Ol der, o da oluverir: Birseyi murad ettigi zaman O'nun emri ancak Ol! demesidir. Olur." Ancak O'nun hikmetinin tecelli sekline ynelik birok soru mevcuttur."

Bunun zerine melekler syle dediler: "Bu sorular nelerdir ve ka tanedir?"

Iblis syle karsilik verdi: "Bunlar yedi sorudan ibarettir.

Ilk soru sudur: Hak Tel beni yaratmadan nce benden sdir olacak seyi bildigi halde bni niin yaratti? Yaratilis hikmetim neydi?

ikinci soru sudur: Irde ve dilemesi geregi beni yaratti. Itaatimden kendisine biryarar, masiyetimden de bir zarar gelmedigi halde niin kendisini bilmek ve itaat etmekle mkellef kildi? Bu mkellefiyetin hikmeti neydi?

nc soru sudur: Beni yaratip marifet ve itaatiyle mkellef kildi. Ben de bu mkellefn geregini yaptim. Peki daha sonra neden Adem'e (aieyhisselm) itaat ve secde ileemir buyurdu? Bu mkellefiyet, marifet ve Itaatimi artirmayacakken bundaki husus hi

kmeti neydi?

Drdnc soru sudur: Hak Tel beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan soAdem'e (afeyhisselm) secde etmeyince niin lanetledi ve cennetten ikardi beni? Halbuki benim, 'Senden baskasina secde etmem!' demekten baska bir kabahatim olmamisti. Bunun hikmeti neydi?

Besinci soru sudur: Beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan ve itaatsizligimden dolayi bana lanet ederek cennetten kovmasindan sonra neden Adem'le irtibat kurmama imkn verdi? Bu sekilde ikinci kez cennete girdim ve vesvese vererek o


10/139

nu kandirdim. Yasak olan agatan yemesini sagladim. Halbuki beni cennete sokmasaydi Adem ogullari benden uzak durur ve cennette ebediyen yasarlardi. Byle yapmasininhikmeti neydi?

Altinci soru sudur: Beni yaratip genel ve zel anlamda mkellef kildiktan ve lanetinemuhatap ettikten sonra cennete girmeme engel olmadi. Dsmanlik benimle Adem arasinda iken neden beni onun ocuklarina da musallat kildi? Ben onlari grrken, onlar beni gremezler. Benim vesvese ve tuzaklarim onlara tesir ederken onlarin g ve kuvvetleri beni etkileyemez. Peki bundaki hikmet nedir?

Yedinci soru ise sudur: Hak Tel beni yaratip mutlak ve mukayyed surette mkellef kildi. Enirine itaat etmedigimde ise bana lanet ederek kovdu. Cennete girmek istedigimde ise bana izin verdi ve beni ona musallat etti. Isimi grdkten sonra beni cennetten tekrar ikardi ve Adem ogluna musallat etti. Peki O'ndan mhlet istedigimde neden bana mhlet verdi? O'na syle demistim: 'Diriltilecekleri gne kadar bana mhlet ver' Buyurdu ki: 'Muhakkak sen, belli vakte kadar mhlet verilmislerdensin.' (A'rf, 7/13) Eger beni o an helak etmis olsaydi, insanlar benden kurtulmus olur ve yeryzndektlk olmazdi. Dnyanin dirlik ve dzen zere kalmasi ktlkle dolup karmakarisik haden daha iyi degil midir? Bana mhlet verilmesinin hikmeti nedir?"

Incil srini syle demistir:

"Bunun zerine Hak Tel meleklere syle buyurdu: Ona deyin k: Senin ve btn yaratilmilahi olduguma dair tasdik ve teslimiyetinde samimi ve drst degilsin. Eger yle ols

aydin benim hakkimda 'Niin' diyerek hkm yrtmezdin. Ben, O Allahim ki Ben'den baskh yoktur. Yaptigimdan sul edilmez. Yaratilmislarin yaptiklari ise sorguya tbidir."

Yukarida zikrettigimiz hususlar Tevrat'ta mevcut oldugu gibi Incil'de de aynen yer almaktadir.

Bu konuda bir sre dsndkten sonra su grse vardik: Iyi bilinmelidir ki Adem oglu aortaya ikan her trl sphe ve kusku, seytanin saptirma ve vesveselerinden kaynaklantadir. Seytanin spheleri yedi tane oldugu gibi, bidat ve dallet mezheplerinin belli basli olanlari da yedi ana kolda toplanmistir. Dallet ve kfr ehlinin firkalari,ne kadar ok da olsalar bu yedi spheden uzak kalamazlar. Ifadelerde ve izlenen yollarda farklilik varsa, bu, tohum gib [birbirine benzer] sapkinlik trlerine nis-betlebyledir. Hepsinin dayandigi nokta Ise, hakki teslim ettikten sonra O'nun emrini

inkr etmek ve nas karsisinda nevaya meyletmektir.

Nuh (afeyhIsselm), Hd (aleyhisselm), Salih (aleyhisselm), Ibrahim (aleyhisse-Im), aleyhisselm), Suayb (aleyhisselm), Musa (aleyhisselm), Isa (aleyhisselm) ve Allah Rsul (salkllfau aleyhi ve sellem) ile mcdele edenlerin hepsi de lanetli sey-tanin youndan giderek trl sphe ve tereddtler izhr etmislerdir. Bunlarin ortak hedefi, yklistenen mkellefiyetten siyrilmak ve seriat mbellig-lerinin getirdikleri emir ve yasaklari toptan inkr etmekti. Nitekim onlarin syledikleri "Yoksa beser mi bize yolgsterecek?" (Tegbn, 64/6) lafiyla lanetli Iblis'in syledigi "amurdan yarattigin bvarligin nnde mi egilecegim?" (Isr, 17/60) lafi arasinda hibir fark yoktur. Iste ihilaf ve kavganin koptugu nokta budur. Sz konusu yol ayrimi hakkinda Kuran-i Kerm'dc syle buy-rulmaktadir: "Hidayet rehberi geldiginde insanlari iman etmekten alikoyan, 'Yoksa Allah bir beseri mi peygamber gnderdi?' iddiasindan baskasi degildir."

(Isr, 17/94) Grldg gibi insanlarin iman etmesini engelleyen temel etken bu dsncu anlamda Iblis hakkinda da ayni durum sz konusu olmustur: "Sana emrettigimde secde etmene engel olan nedir? Dedi ki: Ben ondan daha stnm. nk beni atesten, onu isdan yarattin." (A'rf, 7/11) Iblis'in soyundan gelen zrriyeti ise syle demislerdir:"Ben, zavalli ve nerdeyse konusamayan bu kimseden daha stn degil miyim?" (Zuhruf,43/52) Ayni sekilde daha sonra yasayan inkarcilarin sylediklerine baktigimizda ncekilere aynen uydugunu grrz: "Daha ncekiler de aynen onlarin syledikleri gibi syle. Kalpleri benzesmis tir." (Bakara, 2/118) "Daha nce yalanlamis olduklarina elbette inanacak degillerdi." (Ynus, 10/74)


11/139

Ilk lanetli, akil yrtlmeyecek bir konuda akim hakemligine basvurunca, Yaratanin hkratilan, yaratilanin hkmn de Yaratan zerinde icra etmek kainilmaz oldu. Yaratanin aratilan zerinde icra etmek, asiriliktir. Yaratilanin hkmn yaratana icra etmek isebir yanlistir.

Birinci spheden dogan mezhepler Hulliyye, Tenshiyye, Msebbi-he ve birtakim asiri Rz firkalaridir.

Ikinci spheden Kaderiye, Cebriye ve Mcessime mezhepleri ortaya ikmistir. Bunlar Allah Tel'mn sifatlan noktasinda hata etmis ve O'nu mahluktin sifatlariyla tavsif etmislerdir.

Mu'tezile fiillerde tesbih taraftari iken MsebbIhe firkasi sifatlarda hullcdr. Bunlr gzlerinden herhangi biri kr olan firkalardir.

"BIzim iin hasen (IyI-gzel) olan Hak iin de hasen, bizim iin kabh (kt-irkin) olde kabhtir" diyen kimse, Allah Tel'yi insanlara tesbih etmis olur. Allah Tel'mn n sifatlariyla tavsif edilmesi veya halkin O'nun sifatlarindan biriyle tavsif edilmesi fikrine meyleden kimsenin haktan itizl ettigine (ayrildigina) hkmedilir. Kaderiye firkasinin asli, her seyde illetin ardina dsmektir. Bu, lanetlenmis Iblis'in de hareket noktasidir. nk o, nce yaratilisin, sonra mkellefiyetin illetini, ardAdem Peygamber'e (aleyhisselm) secde etmedeki yararini sorgulamistir. Hriciye iste bu sorgulamadan dogmus ve bu firkanin mensuplari Allah Teal'dan baska hakem olmadigini, insanlarin hakem olamayacaklarini iddia etmislerdir. Onlarin bu iddiala

ri ile lanetli Iblis'in "Baliktan, islenebilen kara topraktan yarattigin insana secde edemem" (Hicr/33) sz arasinda hibir fark yoktur. Kisaca sylemek gerekirse emirlrin maksatlarinin ardina dsen iki taraf da kinanmistir.

Mu'tezile mensuplari tevhid konusunda asiriya kamis, sifatlari nefye-derek ta'tl yani sifatlari geersiz kilma fikrine ulasmislardir.

Rfizlcr, nbvvet ve imamet konularinda asiriya giderek hulul fikrine sapmislardir.

Haricler, insan irdesini iyice daraltarak, insanlarin hakemligini reddetme noktasina varmislardir.

Dikkatle dsnldg zaman sapkin firkalar arasinda grlen sphelerin hemen tamami, l

s'in sphelerinden kaynaklanmis olup onun hile ve tuzaklarindan dogmustur.

Ahir zamanda vuku bulan sphelerin tamami, ilk devirde ortaya ikmis sphelerdir. Allah Tel da iste bu yzden syle buyurmustur: "Seytanin adimlarini izlemeyin. Muhakkak sizler iin aik bir dsmandir." (Bakara, 2/168) Allah Resul (sallaiMhu aleyhi ve sellm) de mmetimizin sapkin firkalarindan her birini gemis mmetlerden birine benzetereksyle buyurmustur: "Kaderiye bu mmetin Mecsileri, Msebbihe Yahudileri, Rfiziler isirIS tiyanlandir." (Hakm, Mtistedrek, 1/159; Msned, 5/406; Tabern, Mucemu's-Sagir, /36) Her mmetin spheleri, kendi zamanlarinda yasayan inkarci ve mnafiklarin sphelernden kaynaklanin istir.

Allah Resul (sallaflhu aleyhi ve sellem) Islm mmetinde ortaya ikacak firkalar hakka syle buyurmustur: "Szden nceki mmetlerin yollarina girecek, onlari aynen ok tyle

gibi birebir, ayni yere basan ayak izleri gibi takip edeceksiniz. yle k keler deligine girseler, siz de gireceksiniz," (Buhr, Istisam, 14; Mslim, Ilim, 6; Ibn Mce, Ften, 17; Msned, 2/327; Taber, Tefsir, 6/412)

4- Mesele

Islm'da Ortaya ikan Ilk Sphe


12/139

Bu baslik altinda Islm mmeti'nde ortaya ikan ilk sphe, bu sphenin kaynagi, kimlerfindan ortaya atildigi ve nasil dallandigi aiklanacaktir.

Daha nce de ifade ettigimiz gibi son mmette ortaya ikan spheler, insanoglunun taride ortaya ikan ilk sphelerin aynisiydi. Bundan hareketle sunu rahatlikla syleyebiliriz ki her peygamberin zamaninda bu sphelerin bir kismi veya tamami gndeme getirilmistir. Islm mmeti'nin ilk devrinde ortaya atilan spheler de ncelikle Allah ReslUallhy ve sellem) dneminde O'nun karsisina ikan kfr ve ilhd ehli, zellikle de mntarafindan ortaya atilmistir. Ayni gruplarin diger peygamberlere karsi ikarken debenzer spheleri ne srdklerini bilmemize ragmen, g -en uzun zamandan dolayi bunlarutulup gitmistir.

Gayet aiktir ki bu mmetin btn spheleri, Allah Resl'nn (saal-fhu aleyhi ve selyasayan mnafiklardan kaynaklanmistir. nk onlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhem) emir ve yasaklarina riza gstermez, sorulmasi sakincali konulan sorar, tartisilmayacak meseleleri haksiz sekilde tartisirlardi.

Bu baglamda en gzel rnek, ZH-Huvaysira et-Temm hadisidir. "Zi'1-Huvaysira et-TemmAllah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) arasinda syle bir konusma gemisti:

- Adil ol ey Muhammedi

- Ben dil degilsem, kim dil olabilir?- Yaptigin taksim, Allah rizasi gzetilmemis bir taksimdir." (Buhr, Menfcib, 25; Edb, 95; Mslim, Zekt, 148; Msned, 219)

Grldg zere bu sz, Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) aika karsi iki. Hak Imama karsi ikan biri Islm toplumu disinda sayiliyorsa, Allah Resl'ne {salialu aleyhi ve sellem) karsi ikan kimsenin durumu, iias karsisinda hevya sarilma ve akl kiyasa basvurarak emre isyan etme konusunda en aik rnek degil midir? Nitekim Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) bu adam hakkinda syle buyurmustur;

"Bu adamin soyundan yle bir topluluk treyecektir ki okun yaydan firlayip ikmasi gibdinden ikacaklardir." (Buhr, Tevhid, 23; Enbiy, 6; Mslim, Zekt, 142; Eb Davud,

8)

Uhud savasinda mnafiklardan bir grubun yaptiklari da su ayet-i kerimede anlatilmaktadir:

Dediler ki: Bu iste bizim bir fikrimiz var mi? Bu iste bizim fikri-Jz alinsaydi,burada ldrlmezdikP (Ai-i mrn, 3/154) "Onlar yanimizda yalardi, lmez ve idrlmel-i Imrn, 3/156) Btn bu ifadeler, e (insanoglunun kendi kaderini tayin edecegi) fikrini ileri srmek- nedir? Msriklerden bir topluluk ise syle demistir: "Eger Allah dilemis olsaydi O'ndan baskasina tapmazdik." (Nahl/34) Baska bir topluluk ise syledemistir: "Dilese Allah'in yemek verecegi kimseleri biz mi besleyelim?" (Yasta, 36/47)

Baska bir topluluk ise Allah Tel'nin celli zerindeki dsnceleri ve fiilleriyle ilgasarruflarindan hareketle O'nun zti hakkinda mcdeleye girdikleri iin bundan men edierek tehdit edilmislerdir: "Onlar pek kuvvetli olan Allah hakkinda ekisirken O, yildirimlari gnderir de onlarla diledigini arpar." (Ra'd, 13/13)

Btn bunlar, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sdlem) btn gc, kudreti ve sevi devirde ortaya atilmis sphelerdir. Mnafiklar O'nun devrinde hile ve tuzaklarinikurmaya devam etmis, mslnian olduklarini syleyip kfrlerini gizlemeye alismislardicak Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve selkm) attigi her adimda O'na karsi ikarak kararlari hakkinda kuskular dogurarak Itirazlarini srdrmslerdir. Yaptiklari bu Itir


13/139

azlar, o gnlerde tohum hkmnde iken zaman iinde yesererek meyvelerini vermeye baslamstir.

Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaligi ve vefati sirasinda yasanan ihilaflar Ise Itihadi ihtilaflar olarak nitelenmistir. Bunlar, daha ok ser5! grevlerin yerine getirilmesi ve dinin yasatilmasiyla ilgili endiselere dayanmaktadir.

Reslullah'in (sallallhu aleyhi ve selkm) hastaligi esnasinda yasanan birinci ihtilafi, Imam Buhari Abdullah b. Abbas'm rivayetiyle sylece aktarir:

"Reslullah'in (salialihu aleyhi ve seilem) vefatiyla sonulanan hastaligi siddetlendginde; 'Bana kalem ve kgit getirin, benden sonra sapmamaniz iin size bir yazi yazayim.' buyurdu. mer (radiyallahu anh): 'Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve seilem) hstaligin izdirabi galebe almistir, bize Allah'in kitabi yeter." dedi. Bunun zerinelaf ogaldi, Hz. Peygamber: 'ekilin yanimdan, benim yanimda ekisme olmaz!' buyurdu.Bizimle Reslullah'in (sallallhu aleyhi ve seilem) yazisi arasina giren felaket nekadar bykt." (Abdurrezzak, Musannaf, 5/439; Ibn Sa'd, Tebakat, 2/244; msned, 1/325

Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastaligi esnasinda yasanan ikinci ihtilf sudur: Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) hasta dseginde iken syle buyurmusu: "sme'nin ordusunu donatin. Geri kalana Allah lanet etsin!" (Vakid, Megz, 3/1119bn Sa'd, Tabakat, 2/190) Bunun zerine bir topluluk syle dedi: "O'nun emrini yerinegetirmemiz gerekir. sme (radiyallahu anh) da Medine'den ikti." (Ibn Hism, Es-Siret-Nebeviyye, 4/218, 224)

Br baska topluluk ise syle dedi: "Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) hastiyice agirlasti. O'ndan ayrilmak bize zor geliyor. Durum byle oldugu iin is bir sonuca ulasincaya kadar sabredelim."

Bu iki ihtilafi zikretmemizin nedeni, muhaliflerin, bu grs farkliliginin din esaslardaki ihtilaflar zerinde etkin olduklarini dsnme ihtimalleridir. Oysa isin asli byldegildir. Her iki ihtilafta da endise edilen husus, kalplerin hzne bogulmasi halinde bile din emirlerin yerine getirilmesi ve tutusabilecek fitne atesinin bastansndrlmesidir.

nc Ihtilafa gelince, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve seilem) vefat ettiginde maUahu anh) Syle demisti: "Hz. Muhammed (sallallhu aleyhi ve

seilem) lmedi. Hz. Isa (aleyhisselm) gIbI gge ekildi. Onun ldgn syleyeni bu kederim!" Buna karsilik Ebu Bekir (radiyallahu anh) syle ded:" Her kim Hz. Muhammed'e ibadet ediyorsa, iyi bilsin Id O vefat etti. Her kim de Hz. Muhammed'In RabbIne Ibadet ediyorsa bilsin kI, O lmez ve asla fena bulmaz!" Sonra: "Muhammed ancakbir peygamberdir. O'ndan nce de peygamberler gelip gemistir. Eger lr veya ldr-lklarinizin stnde gerisin geri mI dneceksiniz? Topuklarinin stnde geri dnenler Allasla zarar veremeyecektir. Allah skredenle-ri dllendirecektir." (Ai-i Imrn, 3/143) yet-i kerimesini okudu. (Ibn Hisam, es-Siret'n-Nebeviyye, 4/227-228) Halk bu ayet-i kerimeyi isittigi zaman Ebu Bekir'in (radiyallahu anh) szne uyup mer'in (radiyaliahu anh) szn terkettI. mer (radiyallahu anh) syle dedi: "O'nun vefati beni yle hve dehsete dsrmst ki, Ebu Bekir (radiyallahu anh) okumazdan nce bu ayeti sanki hitmemis gibi oldum." (Ibn Sa'd, Tabakat, 2/268)

Drdnc ihtilaf, Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve seilem) defin yeri konusunda yMuhacirler, Fahr-i Alem'in (sallallhu aleyhi ve sellem) dogum yeri ve aile yurdudiyerek naasim Mekke'ye gtrmek istediler. i-nsar ise, hicret ve zafer yurdudur diyerek Medine'ye defnetmek istedi. Sahabeden bir baska topluluk ise, Kuds peygamberlerin mezarligi ve onun da miraca iktigi yerdir diyerek oraya defnetmek istediler. En sonunda "Peygamberler, ldkleri yere defnedilirler" (Ibn Mace, Ceniz, 65, Msned1/7) hadisine ulasarak Medine'de defnedilmesi zerinde fikir birligine vardilar.

Besinci ihtilaf, imamet (hilfet) konusunda yasanmistir. mmet arasinda yasanan en by


14/139

ihtilaf, imamet konusunda olmustur. Islm tarihinde, imamet meselesinde oldugu kadar baska hibir din meselede kililar ekilmemistir. Ancak Asr-i Sadet'te yasanan ihaf, Hak Tel'nin ltfuyla kan dklmeden zlmstr. Imamet konusunda muhacirlerle enkir ayriligi dogmustu. Ensr muhacirlere, "Sizden bir emr, bizden bir emir olsun" dediler ve kendi emirleri olarak da Sa'd b. Ubde el-Ensrfyi (radiyaliahu anh) setiler. Ebu Bekir ve mer (radiyaliahu anli) duruma hemen mdhale ederek Ben Side'nin avlnda onlarla konustular. mer (radiyallahu anh) bu olayi syle anlatmistir: "Yolda gzel bir konusma yapmak iin kendi kendime cmleler kuruyordum. Konusmak istedigim zamanEbu Bekir (radiyallahu anh) araya girerek 'Sen dur ey mer!' dedi. Ardindan AllahTel'ya hamd senada bulundu. Sylemeyi tasarladiklarimi sanki gaybi biliyormus gibio sylemeye basladi. Ensr konusmaya baslamadan ben elimi uzatarak Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) biat ettim. Bunun zerine onlar da biat etmeye basladilar, fitne atesi de bu sekilde tutusmadan snms oldu. Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) biat, Allah Telnin mslmanlari serrinden muhafaza buyurdugu bir emrivaki olmustu. Bundan sonra herkim bu sekilde biat ederse ldrlmesi gerekir. Mslmanlardan her kim, mesverette buksizin bir adama biat ederse, her ikisinin de katledilmesi gerekir."

Ensar (radiyallahu anh), Allah RcsKfnn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Imamlar Kureys'tendir" (Msned, 4/421,3/183; Hkim, Mstedrek, 4/85) hadisini isittiklerinde nceki ialarindan vazgemislerdir. Ben Sakfe'nin avlusundaki bu biatin ardindan mescidde yapilan biat, Insanlarin arzu ve istekleriyle gereklesmis ve Hsim ogullarindan bir topluluk ile Emevler'den Eb Sfyn disinda herkes akin akin mescide kosarak Ebu Bekir'e(radiyallahu anh) biat etmislerdir. Al b. Eb Tlib (radiyallahu anh) ise, Allah Rcsl(sallallhu aleyhi ve sellem) emri geregi O'nun defin islemleriyle ve mezari basi

nda beklemekle emrolundugu Iin mesciddeki bIatta bulunamamistir.Altinci ihtilaf: Bu ihtilaf Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) mirasi ve Feek arazisi konusunda yasanmistir. Vefatindan sonra Etima (radiyallahu anh) babasinin mirasim talep etmis, birtakim arazilerin mlkiyetini Iddia etmisti. Ebu Bekir (radiyallahu anh) Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) "Biz peygamberler topluugu miras birakmayiz" (Msned, 2/463; Hkim, Mstedrek, 4/342; Bezzar, 5/81) buyrugunuokuyarak bu talepleri geri evirmistir.

Yedinci Ihtilaf: Zekat vermeyi reddedenlerle savasma konusunda yasandi. Sahabeden bir topluluk onlarla savas edilebilecegini, bunun caiz hatta farz oldugunu savunurken bir kismi ise buna karsi ikti. mer (radiyallahu anh) onlarla savasilmamasigerektigini dsnyordu. Ebu Bekir (radiyallahu anh) ise ilk grs tercih ederek syle

etti: "Allah'a yemin ederim ki Allah Resl'ne (sallallhu aleyhi ve sellem) veriyor olduklari bir yulari bile vermek istemeseler onlarla yine savasirim." (Ali el-Mttak, Kenzu'l-Ummal, 3/301) Zekat vermeyenlerle yapilan savasa bizzat katildi. Btn sahabe de kendisine tbi oldular ve o kabilelerden zorla zekat aldilar. mer (radiyallahu anh), kendi itihadi geregi savasa karsi iktigi iin hilfeti dneminde onlarin esirini ve el konulan mallarini iade etmistir.

Sekizinci ihtilaf: Ebu Bekir'in (radiyallahu anh) vefati sirasinda imameti mer'e (radiyallahu anh) birakmasinda yasandi. Sahabeden bazilari, Ebu Bekir'e (radiyallahu anh) "Kati ve sert birini basimiza hkmrn kildin!" diye serzeniste bulundular. Bunun zerine Ebu Bekir (radiyailahu anh) syle dedi: "Kiyamet gn Rabbimin huzuruna igim zaman muhakkak syle diyecegim: 'En hayirlilarini baslarina geirdim.'" Bu sz zerne ihtilaf son buldu.

Ebu Bekir (radiyallahu anh) ile mer'in (radiyallahu anh) hilfetleri dneminde biroktilaf yasanmistir. Dedenin miras payi, kardeslerin miraslari, kelale (Babasiz, ocuksuz lenlerin mirasi), parmaklarin diyeti, dislerin diyeti ve hakkinda nas bulunmayan birtakim sulara uygulanacak had cezalari bu ihtilaflardan bazilaridir.

Bu dnemde yasanan en mhim olaylar ise, Romalilarla ve Iranlilarla yapilan savaslar, yeni fetihler ve bunlar sonucu toplanan ganimetlerdeki atistir. Alinan kararlarin hepsi Halife mer'den (radiyallahu anh) ikiyor ve Islm daveti giderek genisliyor, mslmanlarm iktidari gleniyordu. Mslman Araplar sz sahibi olurken Iran hkimiye


15/139

du.

Dokuzuncu Ihtilaf: Sura ile ilgili hususlarda yasandi. Sura konusunda nce ihtilafedildi. Daha sonra Osman'a (radiyallahu anh) biat edilmesi noktasinda fikir birligi ettiler. Bu ittifakla isler yoluna girdi ve davet onun dneminde de srd. Fetihler giderek artarken hazine tikabasa doldu. Osman (radiyallahu anh) halka stn bir ahlak ile muamelede bulundu. Eli aik davrandi. Ancak akrabalari olan Emevler birok tehlikeli ve hatali islere giristiler. Yaptiklari haksizliklar ona mledilir oldu. ogunlugu Emev kaynakli birok ihtilaf ve kargasa yasandi.

Osman (radiyatlahu anh) dneminde islenen hatalarin ilki, Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) tarafindan kovulmus olan Hakem b. Umeyye'nin Medine'ye dnsne izin verilmesidir. Bu sahis, hilfetleri dneminde Ebu Bekir (radiyaliahu anh) ve mer'den (radiyallahu anh) de yardim talep etmis, ancak istegi her defasinda geri evrilmisti. Hatta mer (radiyallahu anh) onu, Yemen'de kaldigi yerden 40 fersah (yaklasik 200 km) teye srdrmst.

Osman (radiyallahu anli) tarafindan alinan ve halk katinda begenilmeyen ikinci karar, Ebu Zerr'in (radiyallahu anh) Rebeze'ye srlmesiydi. Bir diger karari, kiziniMervan b. Hakem'le evlendirmesi ve Afrika'dan gelen ganimetlerin beste birini (yaklasik 200.000 altin) ona vermesiydi.

Osman (radiyallahu anh) tarafindan alinan ve halkin fkesini eken bir diger karar ise, Allah Resul (saMLhu aleyhi ve sellem) tarafindan kani helal edilmis olan Abdul

lah b. Sa'd b. Eb Serh'i barindirmasi ve Misir valisi olarak grevlendirmesiydi. Abdullah b. mir'i Basra valiligine getirmesi de Osman'in (radiyallahu anh) hatali kararlarindan biri olmus ve bu sahis birok kargasa ikmasina neden olmustur. Bu ve benzeri birok karar, halkin Osman'dan (radiyallahu anh) sogumasina yol amisti. Onunordu komutanlari su ztlardi: Sam valisi Muviye b. Eb Sfyn (radiyallahu anh), Kfesi Sa'd b. Eb Vakks (radiyallahu anh), onun haletleri Veld b. Ukbe ve Sad b. el-s,sra valisi Abdullah b. Amir, Misir valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh. Bu valilerin hepsi de sonunda onu tek basina birakmis ve kaderin aci tecellisi yasanmistir. Osman (radiyallahu anh) evinde haksiz yere katledilmis ve bundan sonra bir daha asla snmeyecek olan fitne atesi yanmaya baslamistir.

Onuncu Ihtilaf: Yogun bir fikir ayriligi sreci yasandiktan sonra ittifakla imametmakamina getirilen Ali (radiyallahu anh) zamaninda meydana geldi. Ilk olarak Tal

ha (radiyallahu anli) ve Zbeyr (radiyaflahu anh) onun imametini tanimayarak Mekke'ye gittiler. Ardindan Aise (radiyallahu anh) Basra'ya gitti. ok gemeden onunla savastilar. Cemel Savasi olarak bilinen bu savastan sonra rc ederek tvbe ettiler. Ali(radiyallahu anh) onlara bir hususu hatirlattiginda bundan ders ikartarak geri adim attilar. Ancak Zbeyr (radiyallahu anh) savas meydanindan ayrildigi sirada IbniCrmz adinda biri tarafindan okla vurularak sehit edildi. Allah Resl'nn (sallallhuhi ve sellem) "Ibni Safiyye'nin oglunu ldrene cehennemi mjdeleyin" (Hkim, Mscedrck/414; Kurtub, Tefsir, 16/267) buyrugu geregi bu adam cehennemliktir. Talha (radiyallahu anh) da, savastan ekildigi sirada Mervn b. Hakem tarafindan atilan bir oklavurulmus ve oracikta lmstr. ise (radiyallahu anh) ise, yaptigindan dolayi sorumlu ttulmus ve o da geri adim atarak tvbe etmistir.

Sonunda sadece Ali (radiyallahu anh) ile Muaviye (radiyallahu anh) arasindaki iht

ilaf baki kalmistir. Ali (radiyallahu anh) Siffn'de onunla savasmis ve bu savas sirasinda Haricler ortaya ikmistir. Hakem olayi da bu savasin ardindan yasanmis veAmr b. s'in Ebu Musa el-Es'ar'nin yanindan ayrilmasiyla birlikte bu byk ihtilaf devm edip gitmistir.

Ali (radiyallahu anh) ile Surt (ncfslerini Allah'in kulluguna satanlar) olarak adlandirilan Haricler arasindaki fikir ayriligi Nehravan'da savasa dnsmstr. Orada Aldiyallahu anh) ile Haricler arasinda aik bir savas olmustur. Onun dneminde ayaklanaHariclere rnek olarak Es'as b. Kays, Mesd b. el-Fedek ve Zeyd b. Husayn et-T' gii gsterilebilir. Yine onun devrinde Abdullah b. Sebe ve taraftarlari gibi Ali hak


16/139

kinda asiriya kaan gult gruplar ortaya ikmistir. Bidat ve dallet, bu iki firkadan zhur

etmistir. Bylelikle Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) Ali (radiyallahu anhakkindaki su buyrugunun dogrulugu da tecelli etmistir: "Seninle ilgili olarak iki topluluk helak olacaktir: Seni sevip asiriya kaan; senden nefret edip Uzaklasan." (Beyhak, Snen-i Kbr, 5/137 (8488)

Ali'den (radiyaJlahu anh) sonra ihtilaf iki kisma ayrildi. Bunlarin ilki imamet konusunda, ikincisi de itikd esaslari (usl) konusunda grld.

Imamet konusundaki Ihtilaf farkli Iki grse dayanir:

a- Imamet ittifak ve seimle belirlenir.

b- Imamet nas ve tayin ile belirlenir.

Imametin fikir birligi ve seimle belirlendigini syleyenler -ki bunlar Ehl-i Snnet ve Cemaat'i olustururlar- syle demislerdir; mmetin tamami veya slihlerinden bir topluluk her kimin zerinde fikir birligi ederlerse o kimse imam (halife) olur. Bununimameti, ya mutlak, ya da Kureysli olmasi sartina bagli olur. Bir baska topluluga gre ise Hsimlerden olmasi sarttir. Bunun disinda ileride aiklayacagimiz baska sarlar da sz konusudur.

Ilk grste olanlar Muviye ve ocuklarinin, onlarin ardindan da Mervn ve ogullarinin metini geerli saymislardir.

Haricler her dnemde, ilerinden birinin imameti zerinde ittifak etmislerdir. Tek sarlari, inanlarina bagli kalmasi ve muamelelerinde cri olan adalet esaslarina baglikalmasiydi. Aksi halde biatlarim geri eker ve o kisiyi imametten uzaklastirirlardi.

Imametin nas ile sabit oldugunu syleyenler ise Ali (radiyallahu anh) sonrasi hakkinda ihtilaf etmislerdir. Bazilarina gre Ali (radiyallahu anh) oglu Muhammed b. Hanefiyye'yi nas ile belirlemistir. Bu grs Keysniye firkasina aittir. Bunlar da Muhammed b. Hanefiyye sonrasinda ihtilafa dsmslerdir. Kimilerine gre o lmemistIr ve yere dnerek her tarafi adaletle dolduracaktir. Kimilerine gre ise o lmstr ve onun ark

ndan imamet oglu Ebu Hsim'e gemistir. Keysniyye degisik firkalara blnmstr. Bu fn bazilarina gre imamet Ebu Hsim'in soyunda devam etmekte ve imametin intikli vasiyet yoluyla olmaktadir. Bazilarina gre ise imamet baskalarina gemistir. Bu baskalarinin kimler oldugu noktasinda da ihtilaf edilmistir. Kimilerine gre o, Beyn b. Sem'en-Nchd iken, kimilerine gre de Ali b. Abdullah b. Abbs'tir. Bunlar disinda Abdullah b. Harb el-Kind, Abdullah b, Muviye b. Abdullah b. Ca'fer b. Eb Tlib oldugunu senler de olmustur. Bu firkalarin hepsi de dnin, bir adama itaat etmekten ibaret oldugunu syleyip ser' hkmleri belli sahislara gre tevil ederler.

Muhammed b. el-Hanefiyye'nin imameti hakkinda nas bulunmadigini sovleyenler Ise,nassin Hasan (radiyallahu anh) ve Hseyin (radiyallahu anh) hakkinda sz konusu oldugunu iddia etmislerdir. Bu mezhepte olanlar syle demislerdir; Hasan (radiyallahuanh) ve Hseyin (radiyalfahu anh) disinda imametin sabit oldugu baska kardesler y

oktur. Bilhare bu mezhebin mensuplari da ihtilaf etmis ve bazilari imametin Hasan'in (radiyallahu anh) ocuklarinda devam ettigini, ondan oglu Hasan'a, ondan da oglu Abdullah'a getigini sylemislerdir. Bu grste olanlar, ayni zamanda Imam Muhammeddnecegine inananlardir. Bazilari ise imametin Hseyin'in (radiyallahu anh) ardindanoglu Ali b. Hseyin Zeynelbidn'e getigini ifade etmislerdir. Ondan sonraki imamlarkkinda ise ihtilaf etmislerdir. Zeydiye, onun pesinden oglu Zeyd'in imam oldugunu sylemistir. Bu grste olanlara gre hurc eden her Fatim lim, zhid, cesur, cmernmasi vacip olan bir imamdir. Bunlar imametin Hasan'in ocuklarina gemesini caiz grmerdir. Bilahare bunlardan bazilari bundan vazgeerek Imam Muhammed'in dnecegini iddia etmislerdir. Bazilari ise daha ileri giderek yukaridaki sifatlara sahip olan


17/139

her kimsenin, her devirde imam olabilecegini sylemislerdir. Bunlarin mezhepleri ileride daha ayrintili olarak aiklanacaktir.

Immiye mezhebine gelince, bunlar Muhammed b. Ali el-Bkir'in nas ile imametini iddia etmislerdir. Imamet onun ardindan vasiyet yoluyla oglu Ca'fer b. Muhammed es-Sdik'a gemistir. Daha sonra kimin imam oldugu noktasinda ise ihtilaf etmislerdir. Bunoktada nas ile belirlendigi sylenen bes isimden sz edilmektedir: Muhammed, Ismail, Abdullah, Masa ve Ali. Bunlardan Muhammed'in imametini savunanlar Ammriyye, Ismail'in imametini savunup onun lmedigini ileri srenler Mbrekiyye, bunlarin arasinda smail'in tekrar dnecegini syleyip nas yoluyla babadan ogula geerek gnmze kadar geni iddia edenler IsmaIliyye adini tasir. Abdullah el-Eftah'in imam oldugunu syleyip ocuksuz ldg Iin dnecegine inananlar da vardir. Bir baska topluluk ise Musa'ninile imam kilindigini sylemistir. Rivayete gre babasi Syle demistir: 'Yedinciniz kimolacaktir. O da Tevrat sahibinin adasidir.' Bilhare onun imametini savunanlar dafikir ayriligina dsmslerdir.

Kimileri imameti onunla sinirlayip bir gn dnecegine inanirken kimileri lm konusundereddt etmistir. Bu son grs, Memtriyye firkasina aittir. Kimilerine gre ise Imam Mlms, onun ardindan oglu Ali b. Musa er-Riza imam olmustur. Bunlara Kat'iyye denilmistir. Ancak bunlar da daha sonraki ocuklari hakkinda ihtilafa dsmslerdir.

Isn Aseriyye yani OnIki imamcilar ise Imameti Ali Riza'da, ardindan oglu Muhammed'de, ardindan oglu Ali'de, ardindan oglu Hasan'da daha sonra da on ikinci imam ve kim-i muntazar olan Muhammed'de vki grmslerdir. Bu mezheptekilere gre Imam Muham

lmemis olup geri dnecek ve zulmle dolmus olan dnyayi adaletle dolduracaktir. Baskaari ise imameti Hasan el-Askcrfde grmslerdir. Ardindan kardesi Cafer'in imameti zernde durmuslardir. Onun lm konusunda tereddt etmislerdir. Kisaca sylemek gerekirse larin da imamet konusunda sayisiz grs ve Ihtilaflari sz konusudur. Imametin birilerinde durdugu, birilerinin ldkten sonra dnecegi, bazilarin gaip oluslari ve bir srenra dnecekleri gibi grsler bunlardan bazilaridir.

Imamet konusundaki ihtilaflar ana hatlariyla bunlardir. Mezhepler blmnde bunlarin tafsilatina inilecektir.

Usl konusundaki ihtilaflara gelince, Sahabe dneminin sonlarinda Ma'bed el-Chen, Gayed-Dimcsk ve Yunus el-Esvrfnin bIdat-lariyla ortaya ikmistir. Bu bIdatlar, kader fikri, hayir ve serrin kadere dayandirilmasinin reddi gibi hususlar zerinde yogunl

asiyordu. Hasan el-Basr'nn grencisi olan Vsil b. At el-Gazzl bu bidatleri daha dastirmistir. Vsil'in grencisi Amr b. Ubeyd, kader konusunda hocasinin fikirlerini biraz daha ileri gtrmstr. Amr b. Ubeyd, Emevler dneminde Yezd en-Nkis'in taraftanda yeraliyordu. Daha sonra Mansr ile dost olmus ve onun imametini savunmustu. Mansr bir gn Amr'i verek syle demistir: "Tohumu btn insanlara satim, Amr b. Ubeyd onu toplayan olmadi."

Hricler'den Valdiyye ve Ccbriyye'den Mrcie ilk ortaya ikan firkalardandir.

Kaderiyye firkasinin bidati, ilk olarak Hasan el-Basr (radiyallahu anh) dneminde ortaya ikmistir. Vsil, byk gnah isleyenin (mrtekib-ika i iki makam arasinda bir da (el-menziletu beyne'l-menzile-hujundugunu syleyerek hocasina karsi ikmis ve Hasan'in ders likasindan ayrilmistir (i'tizl). Bu ayrilma eyleminden dolayi Vsil ve k

adaslari Mu'tezile (Ayrilanlar) olarak adlandirilmistir. Ehl-i Beyt'ten 7 \ b Ali de Vsil'in grencilerindendir. Usl konusunda ona tbi olan Zeyd in taraftarlarinin lusturdugu Zeydiyye firkasi itikd bakimindan Mutezildir. Usl, teberr ve velayet konlarinda atalarinin mezhebini ter-kectigi iin Kfeli bir topluluk kendisini reddetmis (rafz) ve bu nedenle de Rfizler (ranza) olarak anilmislardir.

Mu'tezile'nin ileri gelenleri geen zaman iinde Yunan felsefesinin byk beyinlerinin emn dnemine kadar tercme edilmis kitaplarini mtla etmislerdir. Bu alismalari sonfilozoflarin yntemlerini Kelam yntemlerine karistirmis ve mstakil bir ilmin dogmasina nclk etmislerdir. Bu ilme Kelam adi verilmistir. Bu ismin kullanilis nedeni, ilg


18/139

ilendikleri meseleler hakkinda srekli kelam retmeleri ve israrla konusmalari olabilcegi gibi, bu ilmi filozoflarin mantik olarak adlandirdiklari Ilim dalina karsilik olarak vazettikleri iin mantikla esanlamli olmasi itibariyla byle demeleri de olabilir.

Mu'tezile'nin en byk limi (seyh-i ekber) Ebu'l-Hzeyl el-Allf tir. Allah Tel'nin e Alim oldugu ve ilmin bizatihi kendisi oldugu, ayni sekilde kudreti ile Kadir ve kudretin bizatihi kendisi oldugu gibi fikirleriyle filozoflarla ayni grs paylasmitir. Kelam, irde, kullarin fiilleri, kader, ecel ve rizik gibi konularda birok bidatin de sahibidir. Bunlarin tafsilati ileride anlatilacaktir. Tesbih hkmleriyle ilgili olarak Hism b. el-Hakem'le ok atesli mnazaralari cereyan etmistir. Iki grencisEbu Yakb es-Sehhm ve el-dem onu desteklemislerdir.

Bilhare Halife el-Mutasim devrinde Ibrahim b. Seyyar en-Nazzm taya ikmistir. en-Nazzm, filozoflarin mezheplerini onaylamada asiriya gitmis, kader ve red (rafz) konularinda yeni bidatler ortaya ikarmistir.

ok meselede kendi mezhebindekilerden de ayri dsmstr. Taraftaran arasinda su isimlerzikredebiliriz: Muhammed b. Sebb, Ebu Semr, tusa b- Irnrn, el-Fadl el-Hades ve Ahmed b. Hit. el-Esvr btn erinde ona katilmistir. Ayni sekilde Iskfiye firkasinin kuolan Ebu Ca'fer el-Iskf de onunla ayni grsleri paylasmistir. Ca'fer b. Ca'fer b. Mssir ve Ca'fer b. Harb'in taraftarlarindan olusan Ca'feriyye firkasi iin de aynidurum geerlidir.

Bunlarin ardindan Bisr b. el-Mutemir'In bidatleri zuhur etmistir. Bu sahis, kendi ortaya attigi tevelld fikrinde asiriya gitmis ve tabiati filozoflara meyletmistir. Allah Tel'mn sab ocuklara azap etme gcnn oldugunu ve byle yapmasi hlinde -hi syleyen de odur. Buna benzer birok grste kendi yandaslarindan ayrilmistir.

Mu'tezile'nin Rahibi olarak taninan Ebu Musa el-Murdr, Bisr'in grencilerinden biridir. Kur'n'in fesahat ve belagat bakimindan mucize olusu grsne katilmayarak ondan arilmistir. Kur'n'in kadm olusu meselesinden dolayi Selef-i SlIh zerindeki baskilar nun dneminde artmistir. Iki Ca'fer (Ca'fer b. Ca'fer b. Mbessir ve Ca'fer b. Harb)ile Iki dostu Ebu Zfer ve Muhammed b. Suveyd onun grencileri arasinda yeralmistir. Ca'fer b. Harb el-Esecc'in dostlari Ebu Ca'fer el-Iskf ve Isa b. el-Heysem de onun grencisi olmuslardir.

Kader konusunda asiriya gidenlere rnek olarak su iki ismi zikredebiliriz: Hism b. Amr el-Fuvt ve el-Esamm. Bunlar Ali b. Eb Tlib'In (radiyalkhu anh) imametini de icmmet ile akdolmadigi iin tenkit etmislerdir. el-Fuvt ve el-Esamm'a gre Allah Tel, seyi gereklesmeden nce bilemez. Bylelikle mevcut olmayanin bir varlik olarak grlmn nne gemek istemislerdir.

Ebu'l-Hseyn el-Hayyt ve Ahmed b. Ali es-Satcv nce Isa es-S-f'nin halkasina devam , daha sonra ondan ayrilarak Ebu Mclid'in halkasina katilmislardir.

el-Ka'b, Ebu'l-Hseyn ei-Hayyt'tan ders almistir. Mezhebi aynen hocasinin mezhebidir. Ma'mer b. Abbd es-Slem, Smme b. Esras en-Numeyr, Ebu Osman Amr b. Bahr el-Chizklasik ayni dnemde yasamis Mu'tezile bilginleridir. Fikir bakimindan da birbirlerine yakin olmalarina karsin ileride zikredecegimiz bazi meselelerde digerlerinden

ayrilmislardir. Bu firkanin daha sonraki temsilcileri Ebu Ali Cbb, bunun oglu EbuHasim, Kadi Abdlcabbar ve Ebu'l-Hseyin el-Basri'dir.

Bunlar yandaslarinin fikirlerini zetlemis ve birtakim meselelerde onlardan farklidsnmslerdir.

Kelam'in parlak dneminin baslangici Abbas halifeleri Harun, Memun, Mu'tasim, Vsik ve Mtevekkil dnemlerinde olmus, es-Shib b. Abbd ve Deylemliler'den bir topluluk dnede son bulmustur.


19/139


20/139

alt tarafi ise tamamen tafsil edilenlerin zetleri, takdir edilen ve kararlastirilan murseller, aktarma, tahvil, toplamin esitli ailardan kllileri, ilhak ve mevzu nakilleri ile doldurulmalidir. Yine izginin altina sol taraftan baslanarak stte kalacak sekilde, toplam meblagin kemmIyecri yazilir.

Ikinci Basamak: Kk olup sekli muhakkaktir. Bu, ilk yekun zerine varit olan ilk taksimdir. ift sayili olup tek degildir. Bunun bir ncs olmayacak biimde iki kisimdaandirilmasi gerekir. izginin seklinin ilkinden biraz kisa olmasi gerekir. nk cz, daha azdir. Bunun altina ise, kendisiyle ilgili vch, nevi ve fasillar yazilabilir. Miktar bakimindan olmasa da, izgi bakimindan bir dengi vardir.

nc Basamak: Kk olup sekli yine muhakkaktir. Birinci ve ikinci mevzu zerine varit ikinci taksimdir. Bu nedenledir ki iki kisimdan eksik olmasi, drt kisimdan ise fazla olmasi da caiz degildir. Bu ilmin uzmanlarindan her kim, bunu asarsa hata etmistir hesap ilminin vaz'ini ve suretini bilmemektedir. Bu hataya dslme sebebini ileride aiklayacagiz. Onun izgisi aslin izgisinden biraz daha kisadir. Bunun altinada ne ikacak ve ortada kalacaklar uygun miktarda yazilabilir.

Drdnc Basamak: Silik olup Ti1 harfine benzer. Drtten fazla kisma ayrilabilir. izgikimindan bir nceki mertebeden daha kisadir. En gzeli Ise, en az olanla sinirli olmasidir.

Besinci Basamak: Kk olup 'Sad' harfi biimindedir. izgisi ncekinden daha kisa olmraber istenilen sayida kisim ve baba ayrilabilir.

Altinci Basamak: Egik olup ters virgl biimindedir. Bunun da istenilen sayida faslaayrilmasi caizdir.

Yedinci Basamak: Dgm gibi olup ift lam biimindedir. Bir taraftan diger tarafa uzarncak bu, hesabin baslangici olmasi sebebiyle degil, baslangicin neticesi olmasiitibriyladir.

Hesabin, bir btn olarak baplarinin niceligi ve nakis olarak sekillerinin niteligi bundan ibarettir. Bblardan her kismin bir dengi ve izgi bakimindan ona denk bir esivardir. Bunu asla gzardi etmemek gerekir. Hesap, bir bakima tarihleme ve ynlendirmedir.

Simdi bu seklin kemmiyetini zikredecegiz. Kisimlar, yediyle sinirlidir. Peki sekildeki ilk sayi neden ift degil de tektir? Kk, neden iki kisimla sinirli olup ncsr? Bu asildan niin drt kisma mnhasir kilinmistir? Son kisimlar, neden bu sinirlamanin disinda birakilmistir?

Cevap olarak derim ki: Sayi ve hesap bilimi zerinde uzmanlasmis akil sahipleri 'bir' sayisi zerinde ihtilaf etmislerdir. Ihtilafin konusu, 'bir' rakaminin sayi miyoksa saymanin baslangici olarak sayilarin disinda mi oldugudur. Bu ihtilafin kaynagi ise, 'bir' rakaminin anlamindaki msterekliktir. Buna gre 'bir', diger sayilarin terkibinde kullanilan bir rakamdir. Mesel iki rakaminin tek basina bir degeriolmayip iki tane 'bIr'den IbaL rettir. , drt ve diger rakamlar da byledir. Bir digr anlama gre Ise, bizatihi rakam olmayip sayinin illeti olmasidir. Bu anlama gre 'bir', sayilarin terkibinde kullanilmaz. Btn rakamlardaki 'birk', rakamlarin ondan m

ekkep olmasindan degil, cins veya tr bakimindan her varligin asil olarak 'bir' olmasi gerektIgIndendir. rnegin 'bir Insan', 'bir sahis' denir. Sayida da byledir. Nitekim , tane birden ibarettir. 'Birlik1, ilk anlama gre sayiya dhildir. Ikinci a gre ise, sayinin illetidir. nc anlama gre Ise, sayinin ayrilmaz bir geregidir. simda da, Allah Tel hakkinda kullanilabilecek bir anlam yoktur. O, diger 'bIr-ler1gibi olmayan 'Bir'dir. Allah Tel'nin birligi, hibir sekilde blnebilir bir birim dldir.

Sayi ilmiyle ugrasanlarin ogunluguna gre 'bir1, sayilara dhil degildir. Bunlara grayilarin basi 'iki'dir. 'iki', hem ifte, hem teke blnebilir. Sayilar iinde ilk tek


21/139

. Ilk ift sayi ise 'drt'tr. Drt sayisinin stndeki btn sayilar mkerrer olup birftten mrekkeptir. rnegin 'alti', iki tekten mrekkeptir ve 'tam sayi' olarak adlandirilir. 'Yedi' Ise tek ve ift sayilardan mrekkep oldugu Iin 'kmil sayi' olarak adlanirilmistir. 'Sekiz' ise, iki iftten olusan ilk sayidir. Bunlarin ayrintilari konumuza girmemektedir.

Hesabin basi, 'bir' olgusunun sayinin illeti olup ona dhil olmamasidir. 'BIr', tekolup dengi yoktur. Sayinin baslangici iki oldugu iin muhakkak mertebesinin iki kisimla sinirli olmasi gerekmektedir. Sayi da bir tek, bir fte blnms oldugu iin asitebesinin drt kisimla sinirli olmasi gerekmektedir. Bunun disindaki mertebeler ise mrekkeptir. Sayida kll ve mm olan basit rakamlar sunlardir: Bir, iki, ve drt.keml

ifade eder. Bunlarin disindakiler ise mrekkep olup sinirlanmalari sz konusu degildir. Bu nedenledir kI diger bblar belli bir sayi ile sinirlanmamistir. Onlar sonsuza kadar uzanip gitmektedir. Bundan sonra adedin ma'dd zerine terkibi, basitin mrekkep zerine takdiri gibi konular gelmektedir ki basli basina ayri bir ilim dalinin kapsamina girmektedir. Bu konulan da klasik filozoflarin mezhepleriyle ilgi blmde zikredecegiz.

Kitabimizin basinda belirttigimiz bes temel mukaddimeyi en gzel ve en doyurucu biimde ortaya koyduktan sonra Adem Peygamber'den (aleyhissetm) zamanimiza dek yasamis olan din ve mezhepleri ele almaya basliyoruz.

Her bb ve blmde gerektigi kadar bilgi verecegiz. Bylelikle anilan lafzin zikredilmesebebi anlasilmis olacaktir. Her firkayla ilgili blmde, temel inan esaslarini ve varsa dallarini anlatacagiz. Bunlardan her birinin digerlerinden ayrilma nedenlerini zikredecegiz.

Mslman firkalari yetmis kisim halinde ele alacak, hanf dinin disinda kalan firkalarasinda usul ve esas bakimindan meshur ve taninmis olanlari anlatacagiz. Bunu yaparken ne alinmasi gerekenleri ne alacak, gzardi edilmesi gerekenleri de gzardi edcegiz.

Hesap ilminin sarti, belirli izgilerin karsisina doldurulmasi gerekenleri yazmaktir. Ktipligin geregi ise doldurulacak bosluklari alisilmis biimde birakmaktir. Kitabimizda her ikisini de gzetmeye alistik. Bblari hesap ilminin gereklerine gre uzatir

en doldurulacak bosluklari da ktiplerin deti geregince biraktik. Yardimi Allah'tanister, O'na tevekkl ederiz. O bize yeter. O, ne gzel Vekl'dir.

Tm Dnya Halki Arasinda Din, Inan, Felsefe Ve Belirli Bir Grs Sahibi Olanlarin Yoll

Kitabimizda Islm dini ile Yahudilik ve Hiristiyanlik gibi kitap indirilmis dinlerin; Mecuslik ve Manevlik gibi kitap indirilme sphesi bulunan doktrinlerin firkalarini ele alacagiz. Ayrica kitaplari olmamasina karsin had ve hkmleri bulunanlari elealacagiz. Bunlara rnek olarak ilk filozofun, dehrleri, yildizlara ve putlara tapanlari, Brahmanlari zikredebiliriz.

Btn bu firkalari ele alirken ncelikle kurucularini, taraftarlarini, kaynaklarini vehangi din veya Inanisin kitabindan etkilendiklerini belirtecegiz. Yntem ve kavramlarini zikredecek, baslangi ve akibetlerini ayrintilariyla ele alacagiz.

Red ve isbt baglaminda yapilabilecek en saglikli taksim, insanligin mezhep bakimindan Din ehli ve Heva ehli olmak zere ikiye ayrildigidir. Insan bir akideye inandigi veya bir grs dillendirdigi zaman bunu ya baskasindan yararlanarak yapar, ya da endi sahs grsnden hareketle yapar. Baskasindan yararlanan, teslim olmus ve itaat etis biridir. Onun dini, z itibariyla itaattir. Itaat ve kabul sahibi kisi, din ehli


22/139

dir. Kendi sahs grsnde inat eden ise yeni bir iddiada bulunan bidatidir. Allah Ressalkllhu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Baskalarina danisan hi kimse bedbaht olmaz. Kendi grsnden baskasini tanimayan kimse ise asla mutlu olamaz." (Acln, Kesfiil-/1213; Heysem, Mecmau'z-Zevd, 2/566) Inan koilUSUnda baskasindan yararlanan kimse, ukallid olabilir. rnegin anne babasini ve hocasini btil Inancinda taklit etmis olabilir. Taklit ehli, ogunlukla inandigi seyin hak mi btil mi, dogru mu yanlis mi olduguna bakmaz. Bu durumda o hakkiyla mstefid olmaz. nk hibir faydaya ve gerek ilmsamamis, hocasina basiret ve yakin zere tbi olmamistir. "Ancak IlIm sahipleri olarak hak ile sahitlik edenler mstesna" (Zuhruf, 43/85) ayetinde vazedilen sart, ok nemli bir sarttir. Bundan ibret alinmasi gerekir.

Kendi sahs grsne dayanan kimse de istinbtin yol ve yntemini bilerek bir hakikate igi zaman gerekten grsn dayatan bir zorba olmaz. nk o, ilmi sayesinde Istenen hlasmistir. "Onu, onlardan istinbt edenler iyi bilirler" (Nisa, 4/82) ayetindeki esas da gzardi edilemeyecek trden bir temeldir.

Kendi grslerinde tam anlamiyla mutlak surette israr edenler ise, filozoflar, sbilerve brahmanlar gibi nbvveti toptan inkr edenlerdir. Onlar yaptirim ykl seriat ve htanimazlar. Aksine kendi yasantilarina uygun akl hkmler icat ederler.

Bu durumda gerek mstefitler, nbvveti kabul edenlerdir. Ser' hkmleri kabul edenlenda akl kurallari da kabul ederler. Bunun aksi dogru degildir.

Mslmanlar, Ehli Kitap Ve Kitap Benzeri gretilere Sahip Olanlar

Bu blmde Din, Millet, Seriat, Minhc, Islm, Hamilik, Snnet ve Cemat kelimelerinin lari zerinde duracagiz. Btn bunlar Kur'an'da zikredilmis kelimelerdir. Her birininde kendine zg bir anlami, szlk ve istilhat bakimindan uygun bir gerekligi vardir.kelimesinin itaat ve baglanma anlamina geldigini daha nce sylemistik. Allah Tel buyrdu ki: "Allah katinda din, Islm'dir." (H Imrn, 3/18) DIn kelimesi ile ceza ve karsilik anlami da murat edilebilir. Bu anlamda 'Keni tednu tudn' yani yaptigin gibi karsilik grrsn, denir. Dirilis gn hesaba ekilme anlaminda kullanilir: "Iste bu sapam dindir." (Tevbe/35) Mtedeyyin kisi, dirilis gn yasanacak hesb ve cezayi ikrar edekimsedir. Allah Tel buyurdu ki: "Ve sizler iin din olarak Islm'a razi oldum." (Mi

5/4)

Insanoglu yaratilisi geregi trnn diger fertleriyle biraraya gelme, ortak yasam kurmve lmden sonraki hayat Iin hazirlik yapma istidadina sahiptir. Bu birliktelik, savunma ve yardimlasma seklinde olmalidir. Savunma sayesinde sahip oldugu seyi koruyabilirken, yardimlasma sayesinde elinde olmayani elde edebilir. Insanlarin bu sekilde biraraya gelerek olusturduklari topluluga Millet denilmistir. Insanlari buyapiya ulastiran vsitalar ise Minhc, Sir'at ve Snnet'tir. Sz konusu snnet zerintifak ise Cemati dogurur. Allah Tel buyurdu ki: "Sizden her biriniz iin bir sir'at e bir minhc (yol) yarattik." (Mide, 5/47)

BIr milletin varolabilmesi ve seriatin konulmasi iin onu vazeden bir Seriat Koyucu'nun (Sri') varligi sarttir. Bu Sri'in dogrulugu ise ancak Allah Tel'nin buna del

eden ayetleriyle bilinebilir. Sz konusu ayetler Sri'in davetinin iinde oldugu gibionun geregi veya ondan sonraki bir zamana ait de olabilir.

Biliniz ki en byk millet, Ibrahim (aleyhissdm) Milleti'dir. Onun milleti, sbiligisiti olan hamiliktir. Bunun ayrintilari ileride anlatilacaktir. Allah Tel buyurduki: "Ataniz Ibrahim'in milleti." (Hacc, 22/78)

Seriat, Nuh Peygamber (aleyhisselm) ile baslamistir. Allah Tel buyurdu ki: "O, Nuh'a vasiyet ettiklerini sizler iin seriat olarak vazetti." (Sra, 26/13) Hadler ve hkmer Adem (aleyhisselm), St (aleyhisselm) ve Idrs (aleyhisselm) peygamberlerle birli


23/139

baslamistir. Seriat, millet, minhc ve snnetlerin sonu ise, en mkemmel ve en gzeli lan Allah Resl'nn (sallallhu aleyhi ve sellem) seriati olmustur. Allah Tel buyurd"Bugn sizin iin dininizi kemle erdirdim, stnzdeki nimetimi tamamladim ve sizler n olarak Islm'a razi oldum." (Mide, 5/2)

Denir ki: Adem (aleyhisselm) esyanin isimleriyle, Nuh (aleyhisselm) o isimlerin anlamlariyla, Ibrahim (aleyhisselm) her ikisiyle birden mserref kilinmistir. Musa (aleyhisselm) tenzil, Isa (aleyhisselm) ise tevlile sereflendiril-mistir. Allah Resul(sallallhu aleyhi ve sellem) ise Ibrahim'in (aleyhisselm) Milleti zere her ikisiylebirden mserref kilinmistir.

Bunun ardindan ilk takririn biimi ve ikinci takririn kemle erdirilmesi gndeme gelirki bu da her peygamberin kendinden nceki peygamberlerin snnet ve seriatlarini tasdik etmesi seklinde olur. Yaratilmislar hakkindaki emrin takdiri ve dinin fitrat zere kilinmasinin yolu budur. Nbvvetin temel zelligi, diger insanlarin nebiye ortak edilmemesidir. Allah Tel dinini, yaratiklarinin durumuna uygun bir biimde tesis etmistir. T ki yaratiklari sayesinde dinine, dini sayesinde de yaratiklarina istidlaledilebilsin.

BIRINCI KITAPDIN SAHIPLERI

Mslmanlar

1- Islm kavraminin anlamini daha nce zikretmistik. Burada ise Islm ile iman ve ihsan arasinda bulunan farka deginecek, baslangi, orta yol ve kemlin ne olduklarini anlatacagiz: ok bilinen bir hadis-i serife dayanarak:

"Cebrail (aleyhissdm) bir yolcu kiliginda Allah Resl'nn fsallallhu aleyhi ve selluzuruna girdi ve dizlerini O'nun dizlerine yaslayacak biimde oturduktan sonra sordu: 'Ey Allah Resul! Islm nedir?' Allah Resul fsallallhu aleyhi ve sellem) syle budu: 'Allah'tan baska ilah bulunmadigina ve benim de Allah'in Resul olduguma sehdet

etmen, namaz kilman, zekt vermen, Ramazan ayi orucunu tutman ve imkn bulman halinde hacca gitmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Dogru syledin' dedikten sonra su soruyu sordu: 'Peki iman nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdu:'Allah'a, meleklerine, kitaplarina, peygamberlerine, ahiret gnne, hayir ve serrIyle kadere iman etmendir.' Cebrail (aleyhisselm) 'Dogru syledin' dedikten sonra syle ordu: 'Peki ihsan nedir?' Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) de syle cevap verdi: 'Allah Tcl'ya O'nu gryor gibi ibdet etmendir. Sen O'nu grmesen de O seni muhgrr.' Cebrail (aleyhisselm) ayni sekilde 'Dogru syledin' dedikten sonra su soruyu ordu: 'Kiyamet ne zaman kopacak?' Bunun zerine Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurdu: 'Bu konuda sorulan, sorandan daha bilgili degildir.' Cebrail (aleyhisselm) kalkti ve oradan ikti. O gittikten sonra Allah Resl (sallallhu aleyhisdlem) syle buyurdu: 'Bil Cebrail (aleyhissdm) Idi. Size dininizi gretmek Iin geli."' (Buhr, Iman, 37; Mslim, Iman, 13)

Tefsirde iman ile Islm arasinda da fark bulundugu ifade edilmistir. Buna gre Islm,zahir teslimiyetten ibarettir. Bu baglamda mnafik ile mslman zahiren ayni konumdadi. Nitekim Allah Tel syle buyurmustur: "Bedeviler 'Iman ettik1 dediler. De ki: Siz ian etmediniz. 'Biz teslim (Islm) olduk' deyin!" (Hucurt, 49/13}

Islm, zahirde teslimiyet ve baglanmayi ifade edip kullanim bakimindan msterek olduguna gre baslangi noktasidir. Eger onunla birlikte samimi inan varsa, yani kisi Allah Tel'ya, meleklerine, kitaplarina, peygamberlerine ve ahiret gnne yrekten inaniyaderin hayir ve serrinin Allah'tan oldugunu ikrar ediyor, basina gelecek olayin


24/139

muhakkak vuku bulacagina basina gelmeyecek olayin da gereklesmeyecegine inaniyorsahakik bir m'min olur. Zahir mslmanligim kalb inanciyla, ruh tekmln akl tefve gayba, gzyle tanik olmusasina iman ederse artik keml haline erismis demektir. Bdurumda Islm yolun basi, iman ortasi, Ihsan ise kemli olmaktadir. Iste bu anlamindan dolayi Mslman lafzi hem kurtulusa erenler, hem de helak olacaklar iin kullanilailen msterek bir kavramdir.

Islm, bazen ihsan anlaminda olabilir: "Hayir, ihsan sahibi olarak yzn Allah'a evir" (Bakara, 2/112) "Sizin iin din olarak Islmdan razi oldum" (Mide, 5/4} ayeti de Islmin bu anlamina yorulur. Su ayet-i kerimeler de ayni anlamdadir: "Muhakkak Allahkatinda din Islm'dir." (l-i Imrn, 3/19) "Hani Rabbi ona 'Islam ol!' dediginde 'Alemlerin Rabbine teslim oldum' demisti." (Bakara, 2/130) "Ancak mslmanlar olarak ln!"

(Bakara, 2/132)

2- Tevhid, adalet, va'd, va'd, sem' ve akil gibi kavramlarda ihtilafa dsen usul ehli.

Burada usl, fur ve benzeri kelimelerin anlamlari zerinde duracagiz.

Kelam ehlinden biri syle demistir: Usl (: temel ilkeler), Allah Tel'yi vahdaniyeti e sifatlariyla tanimak, peygamberleri ayet ve mucizeleri ile bilmektir. zetle sylemek gerekirse tartismanin imani hakikatle ilgili oldugu ve tartisanlar arasinda bir tarafin kesin hakli oldugu her mesele usle girer. Bilindigi zere dinin tm konular

i, marifet ve tate ayrilmistir. Marifet asil, tat ise fer'dir. Marifet ve tevhid konularinda sz syleyen kimse usulcdr. Tat ve seriat zerinde konusan ise fur'cu ollinir. Usl, kelm ilminin konusudur. Fur ise fikih ilminin konusudur. Akil sahipleriden biri ise syle demistir: Akilla bilinen, dsnme ve istidlal yoluyla ulasilan hersey uslden sayilir. Zann olan ve kiyas ve ictihd yoluyla ulasilan hersey de-fur'dan ayilir.

Tevhide gelince Ehl-i Snnet ve Siftiye'nin tamamina gre, Allah Tel Zti itibariylair ve blnme kabul etmez. Ezel sifatlarinda birdir ve benzeri yoktur. Fiillerinde debirdir ve ortagi yoktur.

Ehl-i Adi (: Mu'tezile) ise syle demistir: Allah Tel Zti bakimindan birdir. Blnmeifat sz konusu degildir. Fullerinde de birdir ve ortagi yoktur. O'nun Zti disinda

kadm yoktur, fiillerinde de ortagi yoktur. Iki kadmin varolmasi imknsizdir. Iki kdarasinda makdr olan da imknsizdir. Tevhidin asli budur.

Adalete gelince Ehl-i Snnefe gre Allah Tel fiillerinde adalet sahibidir. Yani O, mve sahip olduklari hakkinda diledigi tasarrufta bulunandir. Diledigini yapar, diledigi gibi hkmeder. Adalet, bir seyin yerli yerine konulmasidir. Bu da, mlkte meset ve ilmin gerektirdigi sekilde tasarrufta bulunmaktir. Zulm ise bunun tam karsitidir. Allah Tel hakkinda hkm ve tasarruflari bakimindan zulm ve haksizlik dsnlezile'yc gre ise adalet, aklin hikmete uygun olarak gerektirdigi Seydir. Adalet, fiilin dogruluk ve yarari gzetilerek izhr edilmesidir.

Va'd ve va'de (azap va'di) gelince Ehl-I Snnet bu konuda syle demistir: Va'd ve vald Allah Tel'nm ezel kelmidir. Va'd, emredilenlere karsilik, va'd Ise yasaklananla

rsiliktir. Kurtulus ve sevap kazanma va'd, helak ve ceza ise va'd iledir. Ancak bu konularda hibir sey Allah Tel zerine aklen vacip kilinamaz.

Ehl-i Adi ise syle demistir: Ezelde sylenmis bir kelm sz konusu degildir. Ancak emive yasaklama vardir. O, muhdes kelmi ile va'd ve va'dde bulunmustur. Kurtulusa eren kimse, kendi isledigi fiilleri sayesinde sevabi haketmistir. Hsrana ugrayan dayine kendi fiilleri sebebiyle cezayi haketmistir. Akil, hikmetin geregi olarak bunu icap ettirir.

Sem' ve alda gelince Ehl-i Snnet'in bu konuda sylediklerinin z sudur: Btn vcibt


25/139

esinde bilinir. Bilgilerin tamami ise akil sayesinde bilinir. Akil, hsn veya kubhhkmlerinde bulunamaz. Vacip kilamaz ve gerektiremez. Sem' ise bilgiyi varetmeyiponu vacip kilar.

Ehl-i Adi ise sunlari sylemistir: Bilgilerin (ma'arif} tamami akilla bilinebilirve akil sayesinde vacip olabilir. Nimet verene skranda bulunmak, sem' gelmeden nceaklen vaciptir. Hsn ve kubh da, gzel ve irkin olan seylerin zti sifatlaridir.

Bu kaideler, usl ehlinin zerinde konustuklari ana meselelerdir. Bu meseleler hakkinda btn firkalarin dsncelerini ileride tafsilatli olarak anlatacagiz. Her meseleyi labildigince ele alacagiz,

3- Mu'tezile, Cebriyye, Siftiyye ve digerleri.

Mu'tezile ve Siftiye, taban tabana zit iki firkadir. Ayni sekilde Kaderiye ve Cebriye de Iki zit firkadir. MrcIe ile Va'diye, Sa Ile de Haricler zit firkalardir. Bu irkalar arasindaki zitlik her devirde varolmustur. Her firkanin da karsi firkalar iin syledikleri szler, yazdiklari Idtapiar destek aldiklari devletler ve kullandiklari Iktidarlar olmustur.

1. Fasil

Mutezile

Ehl-i Adi ve Tevhid olarak adlandirilirlar. Kaderiye ve Adliye gibi lakaplari vardir. Kaderiye kelimesini mstereken kullanmis ve syle demislerdir: "Kaderiye lafzi,kaderin hayir ve serrinin Allah Tel'dan oldugunu syleyen herkes iin kullanilir." Be sylemeleri, bu lakapla anilmaktan sakinma abalaridir. nk bu lakapla anilanlarin anmasi hususunda ittifak sz konusudur. Zira Allah Resul (sallahu aleyhi ve sellem)e buyurmustur: "Kaderiye, bu mmetin mecslcridir." (Hkim, Mstedrek, 1/159; Msned,Tabcran, Mcemu's-Sagir, 7/36) Sifatiye firkasi, Mu'tezile'ye ittifakla karsi ikmis, Cebriye ve Kaderiye'nin aslinda birbirlerine taban tabana zit kavramlar olmasiitibariyla zitlarin ayni lafizla anilmalarinin mmkn olmayacagi ifade edilmistir. Allah Resul (sallallhu aleyhi ve sellem) syle buyurmustur: "Kaderiye, kader konusunda

Allah'in hasimlaridir." (el-d, Mcvkif, 3/659).

Kader konusunda hasim olus; hayir ve serrin hem Allah'in hem de kulun etkinliklerine taksim edilisi, asla, teslim ve tevekkle inanan; tm hlleri kesin bir kadere vemudak bir hkme baglayan kisilerin grs olamaz; byle bir husus tasavvur edilemez. Mezile taifesinin geneline hkim olan itikada gre kidem; Allah Tel'nin, en zel niteldir, bizzat ztina taalluk eden asil vasiftir. Mu'tezile aslen kadim olan tm sifatlari reddetmis ve sunu savunmustur:

Allah Tel Zti ile lim, Zti ile Kadir, Zti ile Hayy (Diri) olup Ztindan ayri ilimt ve hayat ile tavsif edilemez. Bunlar kadm sifatlar ve O'nunla kim olan zelliklerdr. Eger sz konusu sifatlar, kidemde ortak olsalardi, ulhiyette de O'na ortak olmalari gerekirdi. Onlara gre Allah Tel'nin kelmi, bir mahalde yaratilmis olup muhdesti

. Kelmi harf ve seslerden ibaret olup O'ndan nakille mushaflarda yazilidir. Herhangi bir mahalde bulunan sey, bir sekilde fena bulacak bir arazdir. Mu'tezile'ye gre irde, sem' ve basar (grme) de Zti ile kim olmayan zelliklerdir. Ancak onlar, bunin varolus keyfiyetleri ve yklendikleri anlamlar zerinde ihtilaf etmislerdir. Mu'tezile, Allah Tel'nin ahiret yurdunda gzle grlmesinin ve tesbihin btn trlerininasinda ittifak etmistir. Yer, mekn, suret, cisim sahibi olma, bir yerde bulunma,intikl etme, zail olma, degisme ve etkilenme gibi O'nun iin tesbih ifade edecek olan hibir seyi kabul etmemislerdir. Bu konularla ilgili mtesbih ayetlerin tevillerini de vacip grmslerdir. Onlara gre Tevhid budur.


26/139

Mu'tezile'ye gre kul, kudret sahibi, hayir ve ser fiillerinin yaraticisidir, islediklerinden dolayi da ahirette dl veya cezaya nistehaktir. Allah Tel kendisine serzulm izafe edilmekten mnezzehtir. Bu tr fiillerin islenmesi kfr ve masiyettir. EgO, zulm yaratmis olsaydi zlim olurdu. Tipki adaleti yarattigi zaman dil oldugu gibi.

Mtezile'nin bir diger grs sudur: Allah Tel'nin fiili salh ve hayirdir. Hikmet ban da kullarinin yarar ve maslahatlarini gzetmek O'nun zerine farzdir. Aslah ve ltufkonularinda ise ihtilf etmislerdir. Mu'tezile bunu Adalet olarak isimlendirmistir.

Mu'tezile'ye gre bir mmin, dnya hayatindan tat ve tvbe zere ayrihrsa sevabi hak eolur. Bir byk gnah (kebre) islemis ve tvbe etmemis olarak lrse, sonsuza dek cehekalir. Ama ekecegi azap, kfr ehlinin azabindan daha hafif olur. Mutezile bu konudaki fikirlerini Va'd ve Va'd olarak isimlendirmistir.

Onlara gre seriat gelmeden nce de bilginin esaslarini tanimak ve nimete skretmek her insan zerine farzdir. Iyilik ve ktlg akil yoluyla bilmek de farzdir. Allah Telndan gelen emir ve yasaklar ise, kullar iin birtakim lruflardir. Allah Tel bunlari,kullarini sinamak ve semek iin peygamberler vasitasiyla gnderir. Ta ki; "Helak olanaik delil zere helak olsun, yasayan da aik delil zere yasasin diye." (Enfl/43)

Mu'tezile imamet konusunda ihtilafa dsmstr. Kimileri nas Ile, kimileri seim ile belrlenecegini sylemistir. Bu konuda grs belirten firkalarin szleri ileride ele alinacktir.

Simdi Mu'tezile iinde farkli grs savunan firkalari ele alacagiz.

1- Vskitte:

Bu firkaya mensup olanlar, Ebu Huzeyfe Vsil b. At el-Gazzl el-Elsag'in dsncelerininimseyen ve onun yolundan gidenlerdir. Vsil b. At, Hasan el-Basr'nin (radiyalhhu anh) grencisidir. Bu Ikisi, AbdlmelIk b. Mervn ve Hism b. AbdlmelIk dnemlerinde yasardir. Gnmzde Fas'ta Ebu Ca'fer eUMansr dneminde ayaklanan Idrs b. Abdullah el-Han beldesinde kk bir topluluk bu firkaya mensuptur.

Vsiliyye firkasinin ayriligi su drt esasa dayanmaktadir:

a- Birinci Esas: Allah Tel'nin ilim, kudret, irde ve hayat gibi sifatlarini reddedegrsleridir. Bu grs baslangita tam olgun degildi. Vsil b. At bu grs belirtmeya zahir ifadeye dayaniyordu ki o ifade sudur: Kadim ve Ezel olan iki ilahin varligi imknsizdir. Ona gre Allah Tel'nin Zti disinda kadim bir sifatin varligini iddia n kisi, iki ilahin varligini iddia etmis demektir.

VsiPin taraftarlari filozoflarin kitaplarini inceledikten sonra daha sistematik bir grse ulasarak su noktaya varmislardir: Btn sifadarin reddi gereklidir. O, Zti iim ve Kdir'dir. Onlar kudret ve ilmin zat sifatlar olduguna hkmetmislerdir, yani buiki sifat Cbb'ye gre Zt-i Kadme'nin iki itibri, ya da Ebu Hsim'in syledigi gi

r.

Ebu'l-Hasan el-Basr ise bu ikisini tek bir sifata "limiyet"e dayandirmistir. Btn bular, filozoflarin konuyla ilgili grslerinin aynidir. Sz konusu sifatlan Kitab ve Snet'te buldugu gibi kabul eden Selef ise bu grse karsi ikmistir.

b- Ikinci Esas: Kader konusundaki grsleridir. Mu'tezile'nin bu yola girmesi Ma'bedel-Chen ve Gayln ed-Dimesk tarafindan ortaya atilan fikirlere meyletmesinden kaynalanmistir. Vsil, bu essa sifatlarmesele-sinden daha fazla nem vermis ve syle demistr: Allah Tel Hakm ve Alm'dir. O'na ser ve zulm isnat etmek caiz degildir. Allah Te


27/139

kullarina emrettigi hususlarin aksini murat ederek bunlardan dolayi kullarini cezalandirmasi caiz degildir. Oysa hayir ve ser, iman ve kfr, tat ve masi-yeti isleyen kuldur. Cezalandirilmasi da bu yzdendir. Kulu, bu fiillerin tmne muktedir kilanise Allah Tel'dir. Kullarin fiilleri; eylem, eylemsizlik, bir seye dayanma, derin arastirma ve bilme gibi durumlarla sinirlidir. VsiPa gre herhangi bir kulun yapamayacagi bir fiil iin 'Sunu yap!' emrine muhatap olmasi Imknsizdir. Kul, kendinde g vmkn bulamadigi bir fiili yapamaz. Bu geregi inkr eden, zaruret kanununu inkr ermis lur. Vsil bu grsn birok ayetle delillendirmeye alismistir.

Hasan el-Basr (radiyallahu anh) tarafindan Halife AbdlmelIk b. Mer-van'a yazildigisylenen bir risale grmstm. Halife, kader ve cebr konularini soruyordu. Hasan el-Bbu soruya, Kaderiye (kulun eylemlerinde mutlak kudret sahibi oldugunu savunan) mezhebinin grsleri istikametinde cevap vermis, cevabini destekleyen akl ve nakl deleri serdetmisti. Bu risale yksek bir ihtimalle Vsil b. At'ya aitti. nk Hasan el-Baderin hayir ve serrinin Allah'tan oldugu hususunda Selefe muhalefet edecek birsahsiyet degildir. Risalede geen ifadeler, Mu'tezile'nin kader konusunda ittifakettigi hususlardi. Isin sasilacak tarafi ise, rivayette geen [kader lafzini], hayir ve ser, hasen ve kabh gibi kullarin kazanimi olan fiillere degil de sikinti vehuzur, darlik ve bolluk, hastalik ve sifa, lm ve hayat gibi Allah Tel'ya mahsus oln fiillere yormasidir. Mu'tezile'den bir topluluk bu risaleye grsleri arasinda yervermistir.

c- nc Esas: Kfr ile iman arasinda bir mertebe (el-menzile beyne'l-menzileteyn) gu esasin ortaya ikisi syle olmustur:

Adamin biri Hasan el-Basr'nin (radiyallatra anh) huzuruna girerek syle demisti: "Ey Imam! Zamanimizda byk gnah isleyenleri tekfir eden bir cemaat ortaya ikti. Kebrelara gre kisiyi Islm dininden ikaran bir kfrdr. Bu cemaat Hridler'dIr. Bir baska t da byk gnah isleyenlerin hkmlerini ahirete erteliyorlar. Onlara gre byk gnazarari yoktur. Inanlarina gre amel, imanin esaslarindan biri degildir. Dolayisiyla masiyetler imana halel getirmez. Tipki kfr halinde tatlerin fayda etmemesi gibi.Onlar da mmetin Mrcie'sidir. Bu konuda sizin hkmnz nedir?"

Hasan el-Basr (radiyailabu anh) hemen cevap vermeyip dsnceye daldi. O sze baslamadaVsil araya girdi ve syle dedi: "Byk gnah isleyen iin mutlak mmindir veya mutlakdiyemem. O, kfr ile iman arasinda bir yerdedir. Ne mmin, ne de kfirdir." Bunu syleikten sonra da ayaga kalkip mescidin bir baska stununa giderek Hasan'in meclisind

en ayrildi. Orada da bu meseleyi Hasan el-Basrfnin grencilerinden birine aiklamayagiristi. Bunun zerine Hasan el-Basr (radiyaliahu anh) "Vsil bizden ayrildi (Kad i'ezele ann Vsil)" (el-IcI,Mevkif, 3/653,658) dedi. Bu nedenledir ki Vsil ve arkadasi Mutezile (Ayrilanlar) olarak adlandirildi.

Vsil'in bu grsnn dayanagi sudur: Iman, birtakim hayir hasletlerinden ibarettir. Bletlerin toplandigi kimse 'mmin3 olarak adlandirilir. Bu bir vg ismidir. Fsik ise hyir hasletlerini ztinda toplamamis kimsedir. Dolayisiyla da mmin olarak isimlendirilmez. O, mutlak anlamda kfir de degildir. nk sehdet ve sair hayirli ameller ztinvcuttur. Bunlari inkr etmek mmkn degildir. Ancak fsik, isledigi kebreden dolayi teetmeksizin ldgnde cehennem ehlinden olur ve orada ebed kalir. nk ahirette sadeci zmre bulunacaktir: Bir zmre cennetlik, diger zmre ise cehennemliktir. Ancak fsigiazabi hafiftir. Bulundugu derece de kfirlerin bulundugu derecenin stnde olur.

Amr b. Ubeyd (H. 80-144) kader ve sifatlarin inkari konusunda oldugu gibi bu meselede de Vsil'a tbi olmustur.

d- Drdnc Esas: Cemel ve Siffn ashabi hakkinda konusurken, iki gruptan birinin hataloldugunu, ama hangisinin hatali oldugunun kesin bilinemeyecegini savunmalaridir. Osman'in (radiyallahu anh) katilleri

Din Sahipleri


28/139

hakkinda da byle derler. Onlara gre lanetlesenlerden biri mutlaka fsiktir ama hangisinin fsik oldugu belli degildir. MtezIle'nin fsik hakkindaki grsn daha nce grgre bu iki firka aisindan da asgari nokta, lanetlesenler gibi her Iki firkanin sahitliginin kabul edilmez olusudur. Bu aidan bakildiginda Ali (radiyallahu anh) Talha (radiyallahu anh) ve Zbeyr'in (radiyallahu anh) sahitligi kabul edilmez. Mu'tezile'ye gre Osman (radiyallahu anli) ve Ali'nin'fradiyallahu anh) hata etmis olmalari caizdir. Mutezile firkasinin basi ve kurucusu olan Vsil, sahabenin bykleri ve -i resulden gelen imamlar hakkinda byle bir dsnceye sahiptir.

Amr b. Ubeyd bu grsnde ona tbi olmakla kalmamis, daha da ileri giderek kesin tayin dilmemekle beraber Iki gruptan birinin fsik oldugunu Ifade etmistir. O bu baglamda syle demistir: Bu iki zmreden birine mensup iki kisi, rnegin Ali (radiyallahu anh) ve onun ordusundan biri, yahut Talha (radiyallahu anh) ve Zbeyr (radiyallahu anh)'in kendisi sehdette bulunsa, sahitlikleri kabul edilmez. Burada her iki zmreninde fsikligi ve cehennemlik oluslari sz konusudur. Amr b. Ubeyd hadis rvilerinden bi olup zhdle taninir. Vsil ise fazilet ve edeple taninir.

2- Hzetlitte:

Ebu'l-Hzeyl el-Allfm taraftarlarinin olusturdugu bir firkadir. Ebu'l-Hzeyl, Mu'tezile firkasinin seyhi, bu toplulugun nde geleni, usulnn koyucusu ve en byk mnzara

dan biridir. Mu'tezile fikrini Osman b. Hlid et-TavTden almistir. Osman b. Hlid'inhocasi ise Vsil b. At'dir.

Ebu'l-Hzeyi el-Allf Mu'tezile firkasi iinde on esas Ile digerlerinden ayrilmistir:

a- Birinci Esas: Ebu'l-Hzeyl syle der: Allah Tel ilimle lim'dIr ve ilmi O'nun Ztikudretle Kdir'dir ve kudreti Zti'dir. Hayatla Hayy'dir ve hayati Zti'dir. O, bu grilozoflardan iktibas etmistir. Filozoflara gre Allah Tel'nin Zti, hibir sekilde obarindirmayacak sekilde birdir. Sifatlar ise Zt'm ardinda O'nunla kim zellikler olmyip O'nun Ztinin aynidirlar. Ileride de aiklanacagi zere selb ve izafete rcidirler.

Allah Tel ilimle degil Zti ile lim'dir diyenlerle Zti olan bir ilimle lim'dir diyarasindaki fark, ilkinin sifati reddi, ikincinin ise bizatihi sifat olan bir Zt'

i yahut da bizzat zat olan bir sifati isbt etmesidir. Ebu'l-Hzeyl bu sifatlari Zt'in vechleri olarak isbt ettiginde Hiristiyanlarin ilkeleri(eknm) ile Ebu Hsim'in halerinden (ahvl) farkli bir sey sylememis olur.

b- Ikinci Esas: Ebu'l-Hzeyfe gre Allah Tel sonradan olusan bir Irde (irde-I hdisirde buyurandir. Bu irdenin de mahalli yoktur. Bu btil grs ilk ortaya atan Ebu'l-olmustur. Sonrakiler bu grste ona tbi olmuslardir.

c- nc Esas: Ebu'l-Hzeyl der ki: Allah Tel'nm kelminin bir kismi belli bir mahalegoride) degildir. "Kn=Ol" buyrugu byledir. Bazi kelmi da belli bir mahaldedir ki eir, yasak, haber ve soru ifade eden buyruklari byledir. Ebu'l-HzeyPe gre tekvn ihtia eden emirler, teklif ieren emirlerden farklidir.

d- Drdnc Esas: Kader hakkindaki grs, Mu'tezile'nin diger mensuplarindan farkli d. Ancak o, baslangita kulun mutlak kudretini savunucu, son dneminde cebrcidir. Onunmezhebine gre AhirettekI sonsuzluk ehlinin hareketleri tamamiyla zarur hareketlerolup kullarin bunlar zerinde hibir kudreti sz konusu degildir. Bu hareketlerin tamami da Allah Tel tarafindan yaratilmistir. nk kullar tarafindan kesbedilmeleri hale onlarla mkellef olmalari gerekirdi.

e- Besinci Esas: Ebu'l-Hzeyl'e gre cennet ve cehennem ehlinin hareketleri yeknesakolma zelligine sahiptir. Onlar, dimi bir skn iindedirler. Bu skn halinde cennetn lezzet ve tatlar, cehennem ehli iin de trl aci ve elemler mevcuttur. Ebu'l-HzeyPi


29/139

bu grs, Ohm'in grsne yakindir. nk ona gre cennet de, cehennem de fnidir. Esahiplenmesi, lemin huds grsne bagliligina dayanmaktadir. Basi olmayan hadisler, olmayan hadisler gibidir. nk hepsi de sonsuza dek uzanmaktadir. Buna karsin o syle emistir: Bence "Gemise ynelik sonsuza dek devam eden hareketleri kabul etmedigim gibi, gelecege ynelik sonsuza kadar giden hareketleri de kabul etmiyorum. Her ikitaraf da daim bir skn ile son bulur." Bu grsyle hareket iin gerekli olanin, skeyecegini zannet-mis grnmektedir.

f- Altinci Esas: Ebu'l-HzeyPe gre istit'at, bir tr araz olup sihhat ve selmet disibir husustur. Istit'at konusunda kalb fiiller ile beden fiiller arasinda fark mevcuttur. nk kalb fiillerin meydana gelisinde, fiil halinde istit'atin onlarla birlikolmasi sarttir. Beden fiillerde ise sart olmayip caizdir. Ona gre bunlar daha nce glir. Bunlar ilk halde islenirken fiil ancak ikinci halde bulunur. Fiilin yapiliyor hali, fiilin yapildigi halden farklidir. Sonra kulun fiilinden dogan sey, onun fiilidir. Renk, koku, tat ve keyfiyeti bilinmeyen hususlar byle degildir. Baskasina syleme ve gretme halinde hadis olan idrk ve ilim hakkinda ise syle demistir: Alah Tel onlari o anda yaratir. Bunlar, kullarin fiillerinden degildir.

g- Tedinci Esas: Seriat gelmezden nce de fikir sahibi kimse Allah Tei'yi delil ilebilmekle mkelleftir. Eger bu anlamda Marifetullahta kusur ederse ebed cehenneme mahkm olur. Hasenin hsnn, kabhIn kubhunu bilmesi de vaciptir. Dogruluk ve adalet gibyiliklere (hsn) ynelmesi, yalan ve zulm gibi irkin fiillerden (kubh) yz evirmesi ciptir. Ona gre Allah rizasindan ve O'na yakinlasma gayretlerinden baska gayelerleislenen tatler de mevcuttur. rnegin ilk dsnceye (nazar-i evvel) ynelmek byledir

dsnce, Henz Allah'i ve bir ibadet eylemini bilmemektedir. Zorlama altindaki kisi hakinda da syle demistir: Zorlandigi zaman kinayeli ve dolambali konusmayi bilmiyorsa yalan syleyebilir. Bunun vebali ondan kaldirilmistir.

h- Sekizinci Esas: Ebu'l-HzeyPe gre mrn artip eksilmesi caiz degildir. yle ki cine ldrlen biri, bu sekilde lmeseydi, o anda eceliyle lecekti. Rizklar da iki sekildr. Ilk sekli Allah Tel'nm yararlanma (intifa) maksadiyla yarattigi herseydir. "O,bunlari kullarinin rizklari iin yaratmistir" demek caizdir. Buna gre her kim, baska bir kimse iin "O, Allah Tel'nin kendisine rizk olarak yaratmadigi bir seyi yedi,ondan istifade etti" derse, hata etmis olur. Rizkin ikinci sekli, Allah Tel'nin szkonusu rizklardan kullari iin hkmettigi seylerdir. Bunlardan helal kilinmis olanlar rizk, haram kilinmis olanlar rizk degildir. nk bunlarin yenilmesi ve yararlanilmasi emredilmemistir.

i- Dokuzuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek syle demistir: Ebu'l-Hzeyl syle demistiAllah Tel'nin irdesi, muradi degildir. nk irdesi, bir seyi yaratmaktan ibarettiseyi yaratmak, Ebu'l-Hzeyl'e gre o seyin ayni degil gayridir. Ona gre yaratmak sz, ani 'Kn-Ol' emridir. Allah Tel Sem ve Basr olmaya devam eder. Yani O isitmeye ve ge devam edecektir. Ayni sekilde Gafur, Rahm, Muhsin, Hlik, Rzik (Rizik veren), Msbevap veren), Mukib (Ceza veren), Muvl (Dost edinen), Mu'adi (Dsman edinen), Amir mreden) ve Nh (Yasaklayan) olmaya devam eder. Bunun anlami, sz konusu fiillerin O'ndan sdir olmaya devam etmesidir.

j- Onuncu Esas: el-Ka'b ondan naklederek syle demistir: Ebul-Hzeyl syle demisti: Gab bir hususta hccetin kim olmasi ancak bir veya birden fazla cennet ehlinden olan yirmi kimsenin itibariyla olabilir. Yeryz, hibir zaman Allah dostlarindan hli kalmaz

ve onlar masumdurlar. Yalan sylemez, asla byk gnah islemezler. Onlarin ihbari tevaegil hccettir. nk Allah dostu olmayan ve aralarinda masum bir zt bulunmayan toplulan yalan sdir olmasi caizdir.

Ebu Yakup es-Sehham ile el-demi, Ebl-Hzeyl ile dostluk etmisler ve onun grsn benlerdir. Ebu'l-Hzeyl yz yasindayken, 235 yilinda el-MtevekkIl'In hilafetinin baslarinda vefat etti.


30/139

3- Nazzmitte:

Bu firkanin kurucusu, Ibrahim b. Seyyar b. Hni en-Nazzm'dir. Bu zt, filozoflarin kitaplarindan birogunu incelemis ve onlarin kelamlarim Mu'tezile esaslariyla sentezleyerek su meselelerde yoldaslarindan ayrilmistir:

a- Birinci Mesele: en-Nazzm hayir ve serre bizim gcmzn yettigine dair grse Ilvak syle demistir: Allah Tel, ktlk ve masiyetlere kadir olmakla tavsif edilemez. Kasiyetler, O'min kudreti dhilinde degildir. Mu'tezile firkasinin diger mensuplariise, Allah Tel'nin bunlara kadir olmakla tavsif edilebilecegini, ama bunlar kabh fiiller olduklari iin Allah'in bunlari yaratmakla tavsif edilemeyecegini ifade etmislerdir. Ona gre kubh, kabhin zti sifati oldugu iin Allah'a izafe edilmesine mni r. O'min hakkinda kabhin vuku bulabilecegini sylemek bizatihi kabhtir. Dolayisiyla una mni olmasi gerekir. Adaletin faili, zulme muktedir olmakla vasfedilemez. En-Nazzm bu tutarsiz grsnde daha da ileri giderek, Allah Tel'nin sadece kullarinin yain bulundugunu bildigi seyleri yapmaya muktedir oldugunu sylemistir. Ona gre AllahTel, dnyada kullarinin yarari bulunmayan seyleri yapmaya muktedir degildir. Bu, O'nun dnya hayatiyla ilgili kudretinin durumudur. Aliiret hayatiyla ilgili olaraksa syle demistir: Ahirette cennet ehlinin mkfatlarini arttirip eksiltemeyecegi gibi cehennem ehlinin azabini arttirmaya veya eksiltmeye de kadir degildir. Onun grsne de Alah Tel'nin fiillerinde bagimli ve mecbur olmasi sz konusudur. Oysa hakk anlamda Kolan, herhangi bir fiili yapma veya terket-me noktasinda seme hakkina sahip olandir. O, bu anlamdaki sorulara syle cevap vermistir: Kudret konusunda beni bagladig

iniz husus, sizi de fiil konusunda baglamaktadir. Size gre Allah'in bazi fiilleriyapmasi -buna muktedirken- imknsizdir. Bu durumda aramizda fark kalmamaktadir. en-Nazzm bu grsn kadm filozoflardan almistir. Onlara gre cmert biri, yapmayacagi biriktirmeyecektir. Onun varettigi ve ortaya koydugu sey, onun muktedir oldugu seydir. Herhangi bir seyin yarattigindan daha gzel ve daha yararli oldugunu bilirve o sey kudreti dahilinde olursa tereddtsz onu yapar.

b- Ikinci Mesele: Allah Tel, hakikat zere irde ile tavsif edilmez. Kendi fiillerine ser' anlamda irde ile tavsif edildiginde, szkonusu fiilleri ilmi istikametinde yarattigi anlasilir. Kullarin fiilleriyle ilgili tavsif edildiginde ise, bunlari emrettigi ve yasakladigi anlasilir. el-Ka'b irde konusunda bu grse tbi olmustur.

c- nc Mesele: en-Nazzm der kI: Kullarin fiilleri, hareketlerden ibarettir. Skn i

dayanma (i'timd) hareketidir. Ilim ve irade ise nefsin hareketleridir. Onun bu hareketten muradi, intikl hareketi olmayip muhtemelen degisme hareketinin mebdeidIr.Bu konuda da keyfiyet, kemmiyet, konum (vaz'), yer (eyne) ve zaman (meta) vd.kategorilerdeki hareketlerin isbtina dair filozoflarin szlerinden etkilenmistir.

d- Drdnc Mesele: en-Nazzm'a gre insan, hakik anlamda nefs ve ruhtur. Beden ise, raleti ve kalibidir. Bu grs filozoflardan iktibas etmis, onlar arasinda da tabiyynaylederek syle demistir: Ruh, latf bir cisimdir. Onun bedendeki durumu, gl yapragindakI glsuyuna, stteki tereyagina ve susamdaki tahine benzer. Ruh konusunda en-Nazzm le demistir: Ruhun bir kuvveti, kudreti, hayati ve dilemesi vardir. O, kendiyleg yetirendir. G yetirme (istit'at) fiilden nce gelir.

e- Besinci Mesele: el-Ka'b'nin ifadesine gre en-Nazzm'a gre kudreti asan her fiil,

lah Tel'dan olup geregini O yaratir. Mesel Allah Tel tasi yle bir sekilde yaratmiki yukari firlattiginda tas ykselir. Firlatma gc zirvesine ulastiginda tas tekrar geri dner. en-Nazzm, gerek cevherler, gerekse cevherlerin hkmleri noktasinda, digerlamci ve filozoflara aykiri grslere sahiptir.

f- Alttnci Mesele: en-Nazzm, blnemeyen en kk para (Cz'n la yetecezz) fikrinininda filozoflara uygun grs belirtmis, 'tafra' (: sirayis) fikrini ihdas etmistir. Buna rnek olarak, bir kayanin bir tarafindan diger tarafina yryen karincayi misl veristir. Bu mesafeyi kateden karinca kendi boyutlarina gre sonsuzu katetm

Documents

Dinler Ve Mezhepler Tarihi 1