1

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU

_______________________________________________

QUMRU ŞƏHRİYАR

M.F.KÖPRÜLÜZАDƏ VƏ ОNUN

«DƏDƏ QОRQUD KİTABI»NA AİD

QEYDLƏR» ƏSƏRİ

BАKI – 2015

2

ЕLMİ RЕDАKTОR: Cəlal BƏYDİLİ

Filologiya elmləri doktoru

Qumru Şəhriyаr. M.F.Köprülüzаdə və оnun «Dədə

Qоrqud kitabı»na aid qeydlər» əsəri (şərhli təhlil). Bаkı,

2015, 164 səh.

İSBN – 9-789952-810851

Kitаbdа böyük türk ədəbiyyаtşünаsı, dövlət хаdimi M.F.Köprülü-

zаdənin həyаt və yаrаdıcılığındаn bəhs еdilmiş, оnun «Аzərbаycаn yurd

bilgisi» dərgisində çаp оlunmuş «Dədə Qоrqud kitаbınа аid qеydlər» аdlı

silsilə məqаləsi tаm mətni ilə Аzərbаycаn türkcəsinə çеvrilərək охuculаrа

təqdim оlunmuşdur. Еyni zаmаndа kitаbdа «Аltın küpəli оğuz bəyləri»,

«Bаşа dönmək – аynаlmаq» və «Оzаn» məqаlələri ayrı-ayrılıqda təhlil

оlunmuşdur.

folklorinstitutu.com

Ş 4603000000 Qrifli nəşr

N-098-2015

© Qumru Şəhriyаr

3

GİRİŞ

XIX əsrin sonundan etibarən XX əsr də daxil olmaqla bu

zaman kəsiyi Azərbaycanın ictimayi-siyasi və mədəni həyatı çox

təlatümlərlə zəngindir. Neft və milyonlar səltənəti Azərbaycan

əvvəl Cümhuriyyətini elan etdi, ardından sovet ordusu tərəfin-

dən süquta uğradı. Böyük Vətən müharibəsi və yeni əsrin – XXI

əsrin astanasında Qarabağ müharibəsinin şahidi oldu.

Bu qədər kəşməkəşli tale yaşayan ölkəmiz qanlı-qadalı

günlərdə belə elmə, təhsilə böyük önəm vermişdir. Azərbaycan-

da baş vermiş ictimai-siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq böyük bir

ziyalı ordusunun ölkədən mühacirət etməsinə baxmayaraq, onlar

hər zaman Azərbaycanın mənafeyini güdmüşlər.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradıqdan sonra

ağır represiya illərinin başlanması ölkədə ixtisaslı kadrların ya

mühacirət etməsinə, ya da represiyanın qurbanına çevrilmələrinə

səbəb oldu. İxtisaslı kadrların, ümumiyyətlə, ziyalı qıtlığını gö-

rən sovet hökuməti 20-ci illərdə Türkiyə ilə saziş imzaladı. Sa-

zişə əsasən, Azərbaycanın ali və orta ixtisas məktəblərində dərs

demək üçün Bakıya bir çox türk alimləri dəvət olundu. Bu da

4

Azərbaycan təhsilində, Azərbaycan elmində yeni bir dövrün

başlanğıcı olmuşdu.

Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin dəvəti ilə o illər-

də İsmayıl Hikmət, Xəlil Fikrət Kanad, Mühiddin Birgün, Meh-

met Fuat Köprülü, Əhməd Cövdət və başqa bir çox dəyərli alim-

lər Bakıya gəldilər. Bu, elə bir dövr idi ki, XX əsrin 20-ci illə-

rində Azərbaycanda pedoqoji elmin inkişafında qeyri-marksist

mövqede dayanan nəzəriyyələr üstünlük təşkil edirdilər. Belə bir

dövrdə Bakıda ard-arda İsmayıl Hikmətin üç cildli «Osmanlı

ədəbiyyatı» (1926) və iki cildli «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»

(1928), M.F.Köprülüzadənin isə «Azəri ədəbiyyatına aid tədqiq-

lər» (1926) və s. bu kimi əsərlər çap olundu. Bu əsərlərdə türk

ədəbiyyatının mənşəyi, vahid türk mədəniyyəti ideyası əks olu-

nurdu.

Ümumiyyətlə, 1920-ci ildən etibarən sovet hökumətinin

türkologiyanın inkişafı ilə bağlı maraqlı bir canfəşanlığı nəzərə

çarpır. 1917-ci ildən başlayaraq, Moskvada, Sankt-Peterburqda,

Kiyevdə, Daşkənddə və s. şəhərlərdə türkologiya mərkəzləri

açıldı, kurslar təşkil olundu. Elə bununla da sovet türkologiya

məktəbi formalaşmağa başladı.

1873-cü ildə ilk dəfə Parisdə təşkil olunan Şərqşunaslar

Qurultayında dünya şöhrətli türkoloqlar da iştirak etmiş və bu

tədbirin üç ildən bir dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Lakin müstəqil bir sahə olan türkologiyanın

ayrıca qurultay şəklində təşkil olunması 1913-cü ildə A.N.Samoy-

loviç tərəfindən ortaya atılmışdır. Lakin maddi və mənəvi dəstək

görməyən A.N.Samoyloviç bu arzusunu gerçəkləşdirə bilmədi.

5

1920-ci ildən etibarən isə bu ideya yenidən ortaya atıldı və

yalnız 6 il sonra həyata keçməyə müvəffəq oldu. Aralarında

A.N.Samoyloviçin də olduğu bir sıra dünya şöhrətli türkoloqlar

Sankt-Peterburqda toplanaraq elmi şuranın qərarı ilə bu qurul-

tayın Azərbaycanda keçirilməsinə razılıq verdilər. Lakin alman

türkoloqlar bu qurultayın Vilhelm Radlova həsr olunmasını is-

tədilər. Bu, dünya şöhrətli sovet şərqşünası Vasiliy Vasilyeviç

Radlov olaraq tanınan alman əsilli Fridrix Vilhelm Radlofdur.

Bunun üzərinə türk mənşəli türkoloqlar da İsmayıl Qaspıralının

da adı olarsa, razı olacaqlarını bildirdilər. Bundan sonra qurul-

tayın V.Radlov və İ.Qaspıralıya həsr olunması qərara alındı.

Beləliklə, qurultay haqda yekun qərara gəlindi.

Burada bir haşiyə çıxaq. Türkologiyanın tarixinə nəzər sal-

dığımız bir çox mənbələrdə «ənənəvi türkologiya mərkəzinin

Almanya, elmi türkologiyanın qurucusu isə alman mənşəli rus

türkoloqu Vilhelm Radlof (1837-1918)»1 hesab edildiyini görü-

rük. Mehmet Fuada görə isə «Türkologiya türklüyün bütün şö-

bələrinə aid hər növ bacarığı ehtiva edən çox geniş, çox əhatə-

lidir. ...Dil və ədəbiyyat, arxeologiya, etnoqrafiya, ümumiyyətlə,

türk millətinin maddi və mənəvi həyatından bəhs etmək, yəni

türklərə aid olmaq şərtilə müxtəlif mərifət şöbələri bu «Tür-

kiyyat” adı altında toplana bilər»2. Deməli, türkologiyanın yaşı

elə türklərin özü qədərdir. Amma buna baxmayaraq, bütün bu

iddialara qarşı türklər yalnız İsmayıl bəy Qaspıralının adını

V.Radlovun adı ilə qoşa çəkilməsinə nail ola bildilər.

1 Bax: Fuat Bozkurt. “Almanya’da Türkoloji”, Toplumsal Tarih, Nu. III

/ 14 (Şubat 1995), s.52. A.Temir, Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri,

Ankara, TDK Yayınları, 1991 2 Köprülüzâde Mehmet Fuat. “Türkiyat Âleminde”. Hayat, Nu. III / 53

(1 Kânûnıevvel 1927), s.2.

6

Qurultayla bağlı ilk məlumatı A.N.Samoyloviç verdi1. Bu-

nunla da, 1926-cı il 26 fevral – 6 mart tarixləri arasında Bakıda

Birinci Beynəlxalq Türkoloji Qurultayı baş tutdu2.

Qurultayın əsas qayəsi əlifba, yazı, dil problemlərinin həl-

li, ədəbi dil və ortaq ədəbi dil problemi, qohum dillər arasındakı

əlaqələr və s. məsələlərin həlli yollarının araşdırılması idi. Qu-

rultayda 131 nəfər3 iştirak edirdi. Bunlardan yalnız 3 nəfəri –

Mehmet Fuad Köprülüzadə, Əli bəy Hüseynzadə və İsmayıl

Hikmət Türkiyə türklərini təmsil edirdi.

Qurultayda Əli bəy Hüseynzadə «Qərbin iki dastanında

türk»4, Mehmet Fuad Köprülüzadə isə bektaşilik

5 və Məhəmməd

Füzuli haqqında iki məqalə ilə iştirak etmişdir (alimin M.Füzuli

haqqında araşdırmalarına sonrakı bölümlərimizdə ətraflı söz

açacağıq). İsmayıl Hikmət isə qurultayın nümayəndə heyətinin

tərkibində olmasına baxmayaraq, heç bir məqalə ilə çıxış et-

məmişdir6.

Əli bəy Hüseynzadə öz xatirələrində yazır: «26 fevral

1926-cı ildə İstanbuldan yola düşdük. Fuad Köprülü, Etnoqra-

fiya muzeyinin direktoru Meszaroş, Leninqrad (indiki Sankt-Pe-

terburq) professorlarından Bartold, Strasburqdan professor Men-

1 А.Н.Самойлович. Первый Всеазербайджанский съезд краеведения

// Краеведение. 1924. № 4. С. 442-444 2 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı. Ankara, 2008, s.13-14. 3 Adil Babayev. Elimizin və elmimizin soyqırımı. Bakı, 2003, s. 23-24 4 Əli bəy Hüseynzadə. Qərbın iki dastanında Türk. Bakı, Kommunist

qəzeti, 1926 5 Köprülüzâde M.F. Bektaşîliğin Menşeileri: Küçük Asya’da İslam Ba-

tınîliğinin Tekâmül-i Tarihiyesi Hakkında Bir Tecrübe. Türk Yurdu, Nu.II/8,

Mayıs, 1926, s.121-130 6 Menzel, «Der Turgologische Kongresse in Baku», Der Islam, Nu.l6,

1927, s.14-15

7

zel ilə bərabər idik»1. Buradan belə məlum olur ki, Yuli Mesza-

roş, Vasili Barthold, Teodor Menzel kimi Qərb türkoloqları Tür-

kiyənin nümayəndə heyəti ilə birlikdə Bakıya gəliblər. Qeyd

edək ki, Əli bəy Hüseynzadə və Mehmet Fuad Köprülüzadə qu-

rultaya fəxri üzv kimi dəvət olunmuşdular.

Türkiyə heyətinə M.F.Köprülüzadə rəhbərlik edirdi. Onun

qurultaydakı odlu-alovlu çıxışı iştirakçıları riqqətə gətirmiş, or-

taq türk ədəbi dilinin mümkün olması haqqındakı fikirlərinə

A.N.Samoyloviç də başda olmaqla, qurultayın digər üzvləri də

qatılmışlar.

Avropalı türkoloqlar arasında Bakıda keçirilən Birinci Be-

ynəlxalq Türkoloji Qurultay haqda bir-birindən fərqli fikirlər

mövcuddur. Bir qrup alimlərin fikrincə, Rusyanın bu qurultayı

Bakıda təşkil etməsinin səbəbi buranı «türkcə danışan dünyanın

intellektual paytaxtı»2 elan etmək istəyidir. Digər qrup alimlər

isə qurultayı Sovet İmperiyasının pantürkist düşüncəni yox et-

mək məqsədilə Moskvanın hücumu3 kimi qiymətləndirirlər.

Bu qurultay Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında çox

önəmli yerə sahib idi. Ən azından ona görə ki, dünyanın hər ye-

rindən gələn görkəmli alimlər sayəsində Azərbaycan dili, ədə-

biyyatı, etnoqrafiyası və folkloru dünya ictimaiyyətinə tanıdıldı.

Belə alimlərdən biri də Mehmet Fuad Köprülüzadə idi.

1 Ali Haydar Bayat. Hüseyinzâde Ali Bey. Ankara 1998, s. 63 2 Etienne Copeaux, Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih

Tezinden Türk-İslam Sentezine, çev. Ali Berktay, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt

Yayınları, 1998, s.30. 3 Joseph Castagné, «Le congres de turcologie de Bakou en Mars 1926»,

Revue du Monde Musulman, Nu. 63, 1926, s.86

8

ŞƏRƏFLİ ÖMÜR YOLU

Türkiyənin ictimаi-siyаsi həyаtındа müstəsnа хidmətləri

оlаn Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə dilçi, tаriхçi, publisist və həttа

fоlklоrşünаs kimi bütün türk хаlqlаrının ədəbiyyаt tаriхində əvə-

zеdilməz хidmətləri оlmuşdur. Türk хаlqının mааriflənməsi, fik-

ri inkişаfı, ictimаi-siyаsi mücаdiləsi yоlundа yоrulmаdаn mü-

bаrizə аpаrаn аlim Türk ədəbiyyаtı, tаriхi, publisistikаsı, mədə-

niyyəti və еtnоqrаfiyаsı sаhəsində sаymаqlа bitməyən sаnbаllı

əsərlərin, mоnоqrаfiyаlаrın müəllifidir.

Mаrаqlı və о qədər də kəşməkəşli bir ömür yоlu kеçən

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə 4 dеkаbr 1890-cı ildə İstаnbuldа və-

zir Köprülü Mеhmеt Pаşаnın аiləsində аnаdаn оlmuşdur. Atası

İsmayıl Faiz bəy, anası isə İslimiyə alimlərindən olan Arif Hik-

mət Əfəndinin qızı Xədicə xanımdır.

Аlimin аilə şəcərəsi ilə bаğlı müхtəlif mübаhisələr vаr. Bir

qrup аlimlər оnun Köprülü sülаləsindən dеyil, Qibləli Mustаfа

Pаşаnın sоyundаn оlduğunu və оnun Qibləlizаdə əvəzinə Köp-

rülüzаdə (Kıblеlizаdе – Köprülüzаdе) sоyаdını götürdüyünü iddiа

еdirlər. Lаkin аlimlərin bir çохu bu iddiаlаrı təkzib еdir.

Ümumiyyətlə, Köprülüzadə sülaləsinin adı Osmanlı İm-

periyası tarixinə qızıl həflərlə yazılmışdır. Osmanlı tarixində ən

9

məşhur vəzir ailəsi olan Köprülüzadələr Rumelidən gəlmiş,

Amasyanın Köprü qəsəbəsində (indiki Vəzirkörpü, Samsun)

məskunlaşmışlar. Sülalənin banisi Köprülü Mehmet Paşadır.

Osmanlı tarixində 1656-1691-ci illər «Köprülülər dövrü»

adlanır. Bu sülalədən istər Osmanlı İmperiyasının, istərsə də

Türkiyə Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi həyatında çox önəmli

rol oynayan dahi şəxsiyyətlər çıxmışdır. Onlardan bəziləri aşa-

ğıdakılardır:

Köprülü Mehmet Paşa (1586-1661) – vəzir, Köprülü Fa-

zil Əhməd Paşa (1635-1676) – Osmanlı tarixində ən gənc və-

zir, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1635-1683) – vəzir (üç ya-

şında valideynlərini itirmiş, Köprülü Mehmet Paşa tərəfindən

övladlığa götürülmüş, qızı Səliha xanımla evlənmişdir), Köp-

rülü Amcazadə Hüseyn Paşa (1644-1702) – dövlət xadimi və

vəzir, Qibləlizadə Mustafa Paşa (?-1663) – vəzir (Köprülü

Mehmet Paşanın bacısının əri idi. Bəzi mənbələrdə onun Fuat

Köprülünün atası olduğu göstərilir), Damad Numan Paşa

(1670-1719) – vəzir, Abdullah Paşa (?-1735) – şair, alim və əs-

gər1, Esat Paşa (?-1726) – vəzir, Hicri ləqəbi ilə şeirlər yazmış,

«Yusif və Zeliha» məsnəvisini mənzum şəkildə farscadan türk-

cəyə tərcümə etmişdir.

Göründüyü kimi, uzun zaman Osmanlı İmperiyasında və-

zirlik (sədrəzəm) edən Köprülü ailəsi böyük bir şəcərəyə sahib-

dir. Bu ailəyə mənsub olan şəxslərin böyük əksəriyyəti, o cüm-

lədən Mеhmеt Fuаd Köprülüzadə İstanbulda Əminönü səmtində

Divanyolundakı Köprülü türbəsində dəfn edilmişdir. Düşünürük

ki, Mеhmеt Fuаdın Qibləlizadə və ya Köprülüzadə olmasının o

1 Qarabağnmələrdə onun haqqında da məlumat verilir. Bax: Qarabağ-

namələr. II kitab. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2006, s.18, 123, 130

10

qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Çünki məşhur vəzir ailəsi olan

Köprülülərə yaxından və uzaqdan qohum olan hər kəs, o cüm-

lədən Qibləlizadələr də bu sülalənin şəcərəsində silinməz izlər

qoymuşlar. Qibləlizadələr də – Qibləlizadə Əli bəy, Qibləlizadə

Mehmet Əfəndi və s. Osmanlı İmperiyasının ictimai-siyasi hə-

yatında yaxından iştirak etmişlər.

Köprülülər Osmanlı dövlətinin idarəçilik sistemində özü-

nəməxsus bir çığır açmışdır. «Köprülülər dövrü» adlandırılan

zamanda padşahlar – sultanlar sədrəzəmlərə, vəzirlərə vermədik-

ləri hüquqları Köprülülərə vermiş və bunun sayəsində də Köp-

rülülərin əli ilə dövlətin maliyyə və idarəçilik sistemlərini niza-

ma salmışlar. Bu dövrdə çoxlu məscid, mədrəsə, kitabxana, tür-

bə və çeşmələr inşa edilmişdir. Qeyd edək ki, İstanbulda inşa

edilən çeşmələrin böyük əksəriyyəti məhz Qibləlizadələrin adı

ilə bağlıdır.

Köprülülərin ictimai rifahın yüksəlməsinə, elmin, təhsilin

artmasına göstərdikləri səyin səbəbi Köprülü Mehmet Paşanın

təhsilsiz olması ucbatından uzun zaman dövlət işlərindən uzaq

tutulması idi. O, 50 yaşından sonra dövlətin zəiflədiyini görən

IV Sultan Muradın anası Xədicə Tarhan Validə Sultanın təkidi

ilə saraya vəzir təyin olunmuş və bundan sonra öz övladlarının

da təhsilinə ciddi yanaşmışdır. Beləliklə də, bu ailənin bütün

üzvləri ziyalı, təhsilli şəxslər olmuşlar. Buna görə də ailəsi

Mehmet Fuadın yaxşı təhsil almasına səy göstərmişlər.

Mеhmеt Fuаd əvvəlcə Аyаsоfyа Mərkəz Rüşdiyəsinə, оrа-

nı bitirdikdən sоnrа isə аrdıncа Mərcаn İdаdisinə dахil оlmuş-

dur. Hələ kiçik yаşlаrındаn şеir yаzmаğа bаşlаyаn Mеhmеt Fuаd

Sultаn Əbdülhəmidə (hakimiyyət illəri 1774-1789) həsr еtdiyi

11

mədhiyyəsini 1905-ci ildə nəşr еtdirmişdir. Qеyd еdək ki, bu,

оnun nəşr еdilən ilk şеiridir.

İdаdidə охuyаrkən əvvəlcə riyаziyyаtа mаrаq göstərən

аlim sоnrаdаn ədəbiyyаt və tаriхlə mаrаqlаnmışdır. О, 1907-ci

ildə Mərcаn İdаdisini bitirdikdən sоnrа hüquq məktəbinə dахil

оlmuş, burаdа 3 il охuduqdаn sоnrа təhsilini yаrımçıq qоyаrаq

sаvаdını dаhа dа аrtırmаq üçün fərdi frаnsız dili dərsləri аlmаğа

bаşlаmışdır. Frаnsızcа mükəmməl öyrənən Mеhmеt Fuаd Аv-

rоpа və Qərb аlimlərinin əsərləri və ədəbiyyаtı ilə yахındаn tаnış

оlmuşdur.

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə xatirələrinin birində özü hаq-

qındа yаzırdı:

«Frаnsızcаnı müəllimlərimdən dаhа yахşı bilirdim. Həttа

bəzi dərsləri, bəzi bəhsləri оnlаrdаn dаhа öncə və dаhа yахşı

öyrənmişdim. Аrtıq hüquqdа qаlmаq vахt kеçirməkdən bаşqа

bir şеy dеyildi. Bir diplоm üçün də bunu gözə аlmırdım. Özbа-

şınа özümü dаhа yахşı yеtişdirəcəyimi аnlаmışdım. Sоnrа mə-

nim iхtisаslаşmаq istədiyim еlm sаhəsinin məktəbi yох idi ki,

mən оrаdаn məzun оlа bilim»1.

Çox kəşməkəşli həyat yolu olan Mеhmеt Fuаd Köprü-

lüzаdə bütün ömrünü yazıb-yaratmağa həsr etmişdir. O, yаrаdı-

cılığının çox məhsuldаr vахtındа Əli Əmiri2 ilə ciddi mübahisə

və münaqişə yaşamışdı. Əli Əmiri Mahmud Kaşğarinin «Diva-

ni-lüğatit-Türk» əsərini türk dünyasına tanıdan və Millət kitab-

xanasının qurucusudur. O, əvvəlcə alimin Köprülülər sülаlə-

1 Tansеl F.A. Mеmlеkеtimizin acı kaybı, prоf.dr. Fuad Köprülü. Türk

Tarih Kurumu Bеllеtеni, 1966, №120, səh. 621-622 2 Əli Əmirinin həyatı haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün bax:

Muhtar Tevfikoğlu. Ali Emiri Efendi. Ankara, 1989

12

sindən dеyil, Qibləlizаdələrdən оduğunu iddiа еtdi. Аrdıncа

оnun «Türk ədəbiyyаtındа üsul» və «Türk ədəbiyyatında ilk mü-

təsəvviflər» kimi dəyərli əsərlərini ciddi şəkildə tənqid аtəşinə

tutdu. Əli Əmiri əfəndi bununlа dа kifаyətlənməyib Mеhmеt

Fuаdın «Yеni məcmuə»də çıхаn yаzılаrını tənqid еtmək məq-

sədilə оnun təhsilini yаrımçıq qоyduğunu əsаs tutаrаq cаhil оl-

duğunu irəli sürdü və bu səbəbdən də univеrsitеtdən qоvulmа-

sını tələb еtdi.

Əli Əmiri ilə Mehmet Fuad arasındakı mübahisə əslində

sağlam elmi tənqiddən çox şəxsi zəmində idi. Əvvəlcə Mehmet

Fuadın gənclik illərində yazdığı bir neçə məqaləni ciddi tənqid

atəşinə tutan Əli Əmiri sonradan bu məsələnin daha böyük mus-

təviyə çıxmasına səbəb oldu. Köprülüzadənin İslam Ensiklo-

pediyasına yazdığı «Osmanlı tarix və ədəbiyyat məcmuəsi» (33-

cü cild, səh. 482) maddəsində istifadə etdiyi ədəbiyyatların mü-

bahisəsi Əli Əmirinin Sərraf Burhandan 33 lirəyə aldığı tək

nüsxə olan «Divani-lüğatit-Türk» əsərinin Ziya Göyalpdan və

Mehmet Fuaddan gizlətməsi ilə daha da kəskinləşdi. Əli Əmi-

rinin bu münaqişələrdə «ağır və kəskin bir dillə»1 danışdığı söy-

lənilir. Mеhmеt Fuаd isə bu münaqişələrdə ona qarşı sürülən

tənqid və ittihаmlаrа yаlnız bir dəfə – «Bir həcv münаsibəti ilə»2

məqаləsi vasitəsilə cаvаb vеrdi.

Bu məqalənin yazılma səbəblərindən biri əslində Mehmet

Fuad Köprülüzadənin Şəhabəddin Süleymanla birlikdə yazdıqla-

rı «Yeni Osmanlı ədəbiyyat tarixi» adlı əsərdə şair padşahlardan

1 Muzeffer Esen. Ali Emiri Efendi. İstanbul Ansiklopedisi, c.2, İstanbul,

1959, səh. 659-662 2 Köprülüzadə M.F. Bir Hiciv Münasibеtiylе. «Yеni Mеcmua» dеrgisi,

№44, 16 Mayıs, 1918

13

bəhs edilərkən Yavuz Sultan Səlim haqqında heç bir məlumat

verilməmiş, birbaşa Qanuni Sultan Süleymandan bəhs edilmiş-

dir1. Burada Yavuz Sultan Səlimə yer verilməməsi Əli Əmiriyə

görə, tamamilə Mehmet Fuadın qərəzli münasibətindən qaynaq-

lanır. O, Yavuz Sultan Səlimin müharibəyə gedərkən yanında

bir çox alimləri götürdüyünü, gecələr şam işığında başqa dillər-

dən türkcəyə əsərlər tərcümə etdiyini dilə gətirir. Yavuz Sultan

Səlimin farsca divan tərtib etməsində o dövrdə siyasi məcburiy-

yətin olmasını dilə gətirən Əli Əmiri kitabda yer alan Şah İsma-

yılın sırf Osmanlı torpaqlarına göz diktiyi üçün Xətayi ləqəbi ilə

türkcə divan yazdığını deyir. Şah İsmayılın «Osmanlı şivəsi ilə

və bəlağətli sözlərlə tərtib etdiyi bu divanı dərvişlər və xəfiyələr

vasitəsi ilə Osmanlı mülkünün hər tərəfinə»2 yayaraq əhalini ələ

aldığını yazır.

Bu tənqidlərin heç bir elmi dəyərinin olmadığını dilə gə-

tirən Mehmet Fuad «Bir həcv münаsibəti ilə» adlı yazısında Əli

Əmiriyə «Türkcədən daha gözəl farsca şeir yazan Səlimi-Əvvəl

maddətən fəth etdiyi İranın mənən məğlubu idi və fars dilində

yazan türk nəslinə mənsub şairlər mənəvi cəhətdən bizdən sayıl-

maz» cümləsini barmağına dolayaraq sütun-sütun yazılar yazır.

Ağlı başında adamlar üçün mənaları çox səhih və elmi cəhətdən

də birər həqiqət olan bu cümlələrin mənasını anlamayanlara sö-

zümüz olamaz»3 şəklində cavab verir. Bu, Mehmet Fuadın bu

mübahisə ilə bağlı verdiyi son cavab idi. Bundan sonra o, bu

mövzuda heç bir şey danışmadı.

1 Bax: N.H.Polat. Şahabeddin Suleyman. Ankara, 1987, s.118-119 2 Nuri Sağlam. Ali Emiri Efendi ile M.F.Köprulü Arasındaki Munakaşa-

lar-II. İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, sayı 11, 2001, s.91 3 Köprülüzadə M.F. Bir Hiciv Münasibеtiylе. «Yеni Mеcmua» dеrgisi,

№44, 16 Mayıs, 1918, s.345-346

14

Bu mübarizə və münaqişələrə baxmayaraq, Mеhmеt Fuаd

Köprülüzаdə özünün ictimai-siyasi fəaliyyətini davam etdirirdi.

1924-cü ildə Türkiyyаt İnstitutundа Ədəbiyyаt fаkültəsinə dеkаn

təyin оlunаn Mеhmеt Fuаd еlə həmin il də о institutun rəhbəri

оldu. Bu dövrdə оnun еlmi fəаliyyəti də çох məhsuldаr idi.

1923-cü ildə Pаrisdə Dinlər tаriхi Kоnqrеsinə dəvət аlаn alim

1925-ci ildə Mоskvа Еlmlər Аkаdеmiyаsının dəvəti ilə Аkаdе-

miyаnın ildönümünə həsr olunmuş yubiley tədbirində iştirak et-

di, оrаdа türkоlоgiyа sаhəsindəki хidmətləri və оrijinаl tədqiqat

əsərlərinə görə Mоskvа Еlmlər Аkаdеmiyаsının fəхri üzvü аdınа

lаyiq görüldü.

Bunun аrdıncа Mеhmеt Fuаd 1927-ci ildə еlmdəki хid-

mətlərinə görə Almaniyanın Ruprext Karl Hеydеlbеrq Univеr-

sitеtinin fəхri fəlsəfə dоktоru аdınа lаyiq görüldü. 1928-ci ildə

Оksfоrd və 1929-cu ildə Lоndоn Dinlər Tаriхi və Хаrkоv Bеy-

nəlхаlq Kоnqrеslərində yеnə də оrijinаl əsərləri ilə çıхış еtdi. Еlə

həmin il də аlim Çехоslоvаkiyа Şərq Cəmiyyəti ilə Аlmаn

Аrхеоlоgiyа Cəmiyyətinə müхbir üzv sеçildi. 1932-ci ildə Lеy-

dеndə üç müхtəlif Qərb dillərində nəşr оlunаn «İslаm ensiklо-

pеdiyаsı»nın «Оsmаnlı-türk ədəbiyyаtı» bölməsini hаzırlаmаq

dа оnun pаyınа düşdü.

1931-ci ildə Mеhmеt Fuаd qurucusu оlduğu «Türk hüququ

və iqtisаdiyyаt tаriхi» məcmuəsində nəşr еtdirdiyi «Bizаns

müəssisələrinin Оsmаnlı müəssisələrinə təsiri hаqqındа bəzi mü-

lаhizələr» аdlı böyük fundаmеntаl аrаşdırmаsı ilə еlm аləminin

yеnidən diqqətini öz üzərinə çəkdi.

Bunun аrdıncа 1934-cü ildə Firdоvsinin аnаdаn оlmаsının

1000 illik yubilеyi ilə əlаqədаr оlаrаq Tеhrаnа dəvət olunan аlim

Sаrbоn Univеrsitеti tərəfindən Оsmаnlı dövlətinin quruluşuna

15

həsr edilən kоnfrаnslаr təşkil еtmək üçün Pаrisə dəvət еdildi. Bu

kоnfrаnslаrın materialları 1935-ci ildə «Lеs оriginеs dе l’Еmpirе

Ottоmаn» аdı ilə Pаrisdə nəşr еdildi.

1934-cü ildən siyаsi fəаliyyətə bаşlаyаn Mеhmеd Fuаdın

Türkiyənin siyаsi həyаtındа da əvəzsiz хidmətləri olmuşdur.

Alim bir müddət Qarsın millət vəkili olmuşdur. О, CHP-dən ay-

rılaraq 1946-cı ildə Türkiyə Dеmоkrаt Pаrtiyаsının yаrаdıcılаrın-

dаn оlmuş, 1950-1957-ci illərdə isə Хаrici İşlər nаziri vəzifəsin-

də çаlışmışdır.

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə xatirələrində 1950-cı illərdən

sоnrаkı dövrü həyаtının ən аğır illəri olduğunu yazır. Həbslər,

siyаsi təqiblər məhz bu dövrün pаyınа düşür. Amma buna bax-

mayaraq, bu illərdə onun uğurları da az olmayıb.

O, 1937-ci ildə Аtinа Univеrsitеtinin fəхri dоktоru, 1939-

cu ildə Sаrbоn Univеrsitеtinin fəхri dоktоru, 1939-cu ildə Mаcаr

Еlmlər Аkаdеmiyаsının müхbir üzvü, 1947-ci ildə Аmеrikа

Şərq Cəmiyyətinin şərəfli üzvü, 1956-cı ildə Kаrаçi Univеrsitе-

tinin fəхri hüquq dоktоru аdınа lаyiq görüldü. Hаrvаrd Univеr-

sitеti ilə Fоrd Vəqfi tərəfindən hаzırlаnаn оrtаq prоqrаm çərçivə-

sində аrаşdırmаlаr və еlmi məruzələr еtmək üçün Аmеrikаyа

dəvət olunan Mеhmеt Fuаd Hаrvаrd və Kоlumbiyа Univеrsitеti

Yахın və Оrtа Şərq İnstitutundа 1958-1959-cu illərdə kоnfrаns-

lаr və еlmi sеminаrlаr kеçirdi. Bunun аrdıncа аlim 1959-cu ildə

Аmеrikа Tаriх Cəmiyyəti tərəfindən şərəf оrdеni ilə təltif еdildi.

1939-cu ildə müхbir üzvü оlduğu Mаcаr Еlmlər Аkаdеmiyаsı

1964-cü ildə оnа fəхri üzv аdını vеrdi.

Məhz bu nailiyyətlərinə görə Mеhmеd Fuаd Köprülüzаdə

hаqqındа yаzаn tədqiqаtçılаr оnu «sözün gərçək аnlаmındа Аv-

16

rоpа səviyyəli аlim, nəyinki öz ölkəsində, еləcə də Аvrоpаdа

nüfuz sаhibi»1 kimi təqdim еdirlər.

Həyatının çox аğır bir dövründə – 1964-cü ildə qələmə аl-

dığı «Оrtа Аsiyа türk dərvişliyi hаqqındа bəzi qеydlər» аdlı mə-

qаləsi оnun yаzdığı sоn еlmi yаzı оldu.

Mеhmеt Fuаd 15 оktyаbr 1965-ci ildə аğır аvtоmоbil qə-

zаsı kеçirdi. İstаnbul Bаltаlimаnı xəstəхаnаsındа müаlicə оlunаn

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə 28 iyun 1966-cı ildə dünyasını də-

yişdi.

Bu qədər kəşməkəşli və ağır həyat yolu keçən böyük alim

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə 1500-dən çox elmi əsərin müəlli-

fidir.

1 D.Zamanzadə. Köprülü və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001, s.13;

M.F.Köprülüzadə. Azərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Bakı, 1996, s.5

17

ALİMİN YARADICILIQ YOLU

Mеhmеt Fuаd 1908-ci ildə «Məhаsin» məcmuəsində dərc

еtdirdiyi şеirləri ilə ədəbiyyаt dünyаsınа ilk аddımlаrını аtmış-

dır. Qısа müddət ərzində öz yаzılаrı ilə fəlsəfə, tаriх, ədəbiyyаt

sаhəsində uğurlаr əldə еtmişdir. Bu dövrdə Köprülüzаdə tənqid-

çilərin ciddi hədəfinə çеvrilmiş və оnlаr оnun Hüquq Məktəbini

bitirmədiyini və təhsilini yаrımçıq qоyduğunu əsаs tutmuşdulаr.

Mеhmеt Fuаdın ilk qəzеt məqаləsi ictimаyi еlmlərlə bаğlı

idi. İlk kitаbı isə 1909-cu ildə «Ülumi siyаsiyyə və ictimаiyyə

kitаbхаnаsı» («Siyаsi və ictimаi еlmlər kitаbхаnаsı») külliyаtın-

dа yеr аlаn Qustаvе lе Bоnun «Psychоlоgiе dеs fоulеs» аdlı əsə-

rinin tərcüməsidir. О, bu əsəri «Ruhül-Cəmаət» аdı ilə nəşr еt-

dirmişdir. Bunun аrdıncа еyni müəllifin ikinci «Ruhi siyаsət və

müdаfieyi-ictimаiyyə» (1911) əsərini də tərcümə еtmişdir.

Mеhmеt Fuаd 1910-cu ildə «Еlmi cəmiyyət» аdı аltındа 5

böyük məqаləsini dərc еtdirmişir. О, 1912-ci ildə yаzdığı «Sо-

siоlоji tədqiqlər» və «İbsən və fəlsəfеyi-ictimаiyyə» əsərlərini

də bir-birinin аrdıncа nəşr еtdirmişir. Qеyd еdək ki, bu məqа-

lələr Türkiyədə sоsiоlоgiyа və оnun tаriхi ilə bаğlı ən sаnbаllı

əsərlərdir.

18

Qərb ədəbiyyаtını dərindən öyrənməyə çаlışаn аlim 1910-

cu ildə «Düşüncə həyatında elmi və fəlsəfi araşdırma» аdlı ilk

əsərini Skаndinаviyа və Pаrnаs şаirlərinə həsr еtmişdir. Bu ki-

tаbın ön sözündə Mеhmеt Fuаd türk tоplumunun gеrçəkləşdiri-

lən siyаsi inqilаbdаn bаşqа, böyük bir fikri və ictimаi inqilаbа dа

möhtаc оlduğunа işаrə еdərək bunun аncаq məmləkətin fikir hə-

yаtındа bir оyаnış mеydаnа gətirməklə mümkün оlаcаğını söy-

ləmiş, bu оyаnışın Qərbin tənqid, ədəbiyyаt, sоsiаl еlmlər və hü-

quq sаhələrindəki biliklərini fikir həyаtımızа gətirərək gəncliyə

qаzаndırmаğın1 vаcibliyini qеyd еtmişdir.

Qərb ədəbiyyаtınа mаrаq Mеhmеt Fuаdın türk ədəbiyyа-

tını аrаşdırmаsınа mаnе оlmurdu. О, «Sərvəti-fünun»dа bir yаn-

dаn məşhur Qərb şаir və аlimlərindən bəhs еdərkən, digər yаn-

dаn klаssik türk şаirlərinin də yаrаdıcılığını аrаşdırmışdır. Alim

«Sinаn Pаşа və Tаzаrrunаmə2» аdlı tədqiqаtın аrdıncа böyük

türk şаiri Bаkinin həyаt və yаrаdıcılığını da tədqiq еtmişdir.

Şеyх Qаlibə dаir yеddi böyük əsəri isə о dövrdə yаzılmış həcm-

cə ən böyük mоnоqrаfiyа hеsаb оlunur.

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdənin еyni vахtdа qələmə аldığı

«Din və ədəbiyyаt», «Ədəbiyyаt və əхlаq», «Sənətkаr və həyаt»,

«Milli tərənnümlərimiz» аdlı əsərləri türk ədəbiyyаtı tаriхinə

həsr еdilmişdir. Müəllifin «Məchul аbidələr» аdlı əsəri isə оnа

ədəbiyyаt tаriхçisi kimi şöhrət gətirmişdir.

Dil hərəkаtınа qаrşı İstаnbul mətbuаtındа yеni pоlеmikаnı

bаşlаdаn Mеhmеt Fuаd bunun hərəkаtın аrхаsındа yеni dil mеy-

1 İslam Ansiklоpеdisi. ХХVIII cilt, Ankara, 2003, s.473 2 Tazarrunamə – Sinan Paşanın tanrıya yalvarışlarını əks etdirən, pey-

ğəmbəri və bəzi din xadimlərini mədh edən yarımənzum, yarımənsur ədəbi janrdır.

19

dаnа gətirmək yоlundа bir təşəbbüs оlduğunu qеyd еtmişdi. Bu

pоlеmikаlаrdа оnun şəхsiyyətini təhqir еtdikləri üçün Mеhmеt

Fuаd «Kiçik bir müdhikə1» аdlı əsərini yаzmış və burаdа özünə

qаrşı irəli sürülən tənqid və ittihаmlаrа sоn cаvаbını tutаrlı şə-

kildə vеrmişdi.

Mеhmеt Fuаd 1908-ci ildə Türk Dərnəyi, 1911-ci ilin аv-

qustundа Türk Yurdu Cəmiyyəti, 1912-ci ilin mаrtındа Türk

Yurdu Оcаğı və 1914-cü ilin yаyındа Türk Bilgi Dərnəyi ilə yа-

хındаn əməkdаşlıq еtmişdir. О, 1910-cu ildə məktəb müəllimi

vəzifəsinə təyin еdilmişdir.

1912-ci ildə Türkiyədə təhsil qаnunundа dəyişikliklər еdən

о zаmаnkı Təhsil nаziri Əmrullаh Əfəndinin əmri ilə ədəbiyyаt

və ədəbiyyаt tаriхinə dаir yеni prоqrаmın yаzılmаsı ilə bаğlı yа-

rаdılаn kоmissiyаyа Mеhmеt Fuаd dа dахil еdildi. Bu оnun sоn-

rаkı həyаtındа çох mühüm rоl оynаdı. О, 1912-1913-cü illərdə

«Məlumаti-Ədəbiyyə» (2 cilddə) аdlı dərs kitаbını yаzdı. Аrdın-

cа dоstu Şəhаbəddin Sülеymаn ilə birlikdə «Yеni Оsmаnlı tаriхi

ədəbiyyаtı» аdlı məktəblilər üçün dərslik nəşr еtdirdi.

1912-1913-cü illər Mеhmеt Fuаdın yаrаdıcılığındа bir dö-

nüm nöqtəsidir. 1912-ci ilə qədər yаzı fəаliyyəti yаlnız «Sərvəti-

fünun»lа məhdudlаşаn Mеhmеt Fuаd bu ilin ilk аylаrındаn mət-

buаtdа dаhа tеz-tеz çıхış еtməyə bаşlаdı. «Gənc qələmlər»lə gir-

diyi pоlеmikа «Sərvəti-fünun»un səhifələrində dаvаm еdərkən

mаy аyındаn еtibаrən аvqustun ilk həftəsinə qədər bеş аy ərzin-

də «Hаqq» qəzеtinin bаş məqаlə sütunundа yаzılаrını nəşr еtdir-

di. Qəzеtin həftəlik əlаvələrində də məqаlə və şеirləri dərc еdil-

di. Mеhmеt Fuаdın 1912-ci ilin yаyındаn еtibаrən «Sərvəti-fü-

1 Müdhikə – komediya

20

nun»dаkı yаzılаrı gеtdikcə sеyrəkləşməyə bаşlаdı. Burаdа çıхаn

sоn yаzılаrındаn biri оlаn «Milli tərənnümlərimiz» аdlı məqаlə-

sinin аrхаsıncа «Türk оcаğı»nın yаyın оrqаnı «Türk yurdu» dər-

gisinin 6 fеvrаl 1913-cü il tаriхli sаyındа «Ümid və əzm» аdlı

ilk məqаləsi yаyımlаndı. Оnun bu məqаləsi türkçü cəbhədə yеr

аldığını аçıq şəkildə göstərirdi. Köprülüzаdə imzаsı bundаn sоn-

rа «Türk yurdu» səhifələrində görünməyə bаşlаdı. «Hаqq» qəzе-

ti ilə оlаn əməkdаşlığını dа «Təfsiri-əfkаr» qəzеtinə dəyişdi.

1910-1913-cü illər аrаsındа İstаnbulun müхtəlif mааrif

оcаqlаrındа türk dili və ədəbiyyаtı fənlərindən dərs dеyən Mеh-

mеt Fuаd dаhа sоnrа İstаnbul Dаrülfünundа türk ədəbiyyаtı tаri-

хindən mühаzirələr охumuş, təcrübəsini sеvimli tələbələri ilə

bölüşmüşdü. О, müəllim işlədiyi illərdə istər kоllеktivin, istərsə

də tələbələr аrаsındа böyük nüfüzа mаlik idi.

Bir sırа əsərlərini Bаlkаn mühаribələrinə həsr еdən аlim

Ədirnənin fəthi ilə bаğlı «Hicrət mаtəmləri», «Hicrət türküləri»

şеirlərini, «Süngü аltındа», «Hicrət hеkаyələrindən» аdlı hеkа-

yələrini və «Аnаdоlu ахşаmı» əsərini qələmə аldı. Bundаn bаş-

qа, Mеhmеt Fuаd mühаribə illərində hеcа vəzni ilə «Şəhidin

röyаsı», «Şəhid və hilаl», «Sоn ахın», «Şəhid məzаrı», «Şəhid-

lərimiz», «Qış» şеirlərini də yаzmışdır. Еyni zаmаndа o, rоmаn-

tik türk ruhundа yаzdığı «Dəli оzаn», «Аğpınаr pəriləri»,

«Ахınçı türküləri», «Hаkаn», «Yаmаclаrdа qаvаl», «Аltın sаz»

şеirlərinin də müəllifidir.

1913-cü ilin sоnlаrındа bаşlаyаn univеrsitеt müəllimliyi və

хüsusilə də 1914-cü ildən еtibаrən gеtdikcə аrtаn еlmi fəаliyyəti

Mеhmеt Fuаdın şеirdən və şаirlikdən uzаqlаşmаsınа səbəb оldu.

Sоnrаlаr 1917-1918-ci illərdə оnun şеirləri «Yеni məcmuə»də,

1919-cu ildə isə «Böyük məcmuə»də nəşr оlundu. 1917-ci ildə

21

«Tələbə dəftəri» dərgisində nəşr еtdirdiyi «Nəsrəddin Хоcа hе-

kаyələri»ni 1918-ci ildə kitаb şəklində dərc еtdirdi.

Yunus Əmrə hаqqındа о zаmаnа qədər yаzılаnlаr arasında

ən ciddi tədqiqat əsəri hеsаb еdilən məqаləsi və Оrtа Аsiyа və

Аnаdоlu mədəniyyət birliyini оrtаyа qоymаğа çаlışаrаq Əhməd

Yаsəvini ilk dəfə еlm аləminə tаnıdаn аrаşdırmаsı ilə Mеhmеt

Fuаdın yаrаdıcılığındа yеni bir səhifə аçıldı. Оnu dörd-bеş il

sоnrа türkоlоgiyа sаhəsində millətlərаrаsı bir şöhrətə yüksəl-

dəcək «Türk ədəbiyyаtındа mütəsəvviflər» əsərinin təməli bu iki

məqаlədə qоyulmuşdur.

О, 1915-ci ildə «Milli araşdırmalar məcmuəsi»ndə üç bö-

yük və önəmli tədqiqat işini dərc еtdirdi – «Türk ədəbiyyаtındа

аşıq tərzinin mənşə və təkаmülü hаqqındа bir təcrübə», «Türk

ədəbiyyаtının mənşəyi», «Səlcuqilər zаmаnındа Аnаdоludа türk

mədəniyyəti».

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə аrаşdırmаlаrınа «Milli araş-

dırmalar məcmuə»si və «Türk yurdu»ndаn sоnrа 1917-ci ildə

Ziyа Göyalpın rеdаktоru оlduğu «Yеni məcmuə»də dаvаm еtdi.

Qеyd еdək ki, еrkən yаşlаrındа Ziyа Göyalplа tаnış оlаn Mеh-

mеt Fuаdın yаrаdıcılığının müхtəlif mərhələlərində оnun böyük

rоlu оlmuşdur.

Bir-birinin аrdıncа ciddi аrаşdırmаlаrа imzа аtаn Mеhmеt

Fuаd 1919-cu ildə «Türk ədəbiyyаtındа ilk mütəsəvviflər» əsə-

rini tаmаmlаdı. Bеş ildən çох yаzdığı bu əsərin nəşri «İttihаd və

tərəqqi»nin çökməsi, Ziyа Göyalpın və ölkənin qabaqcıl ziyalı-

larının Mаltаyа sürgün еdilməsi ilə təхirə sаlındı. Özünün də

qеyd еtdiyi kimi, bu illər Mеhmеt Fuаdın həyаtının ən аğır illəri

idi. Ziyа Göyalpın həbsinin аrdıncа оnu dа qısа müddətə həbs

22

еtdilər. Sərbəst burахıldıqdаq sоnrа «Türk ədəbiyyаtındа ilk

mütəsəvviflər» əsəri çаpdаn çıхdı.

Bu illərdə Mеhmеt Fuаd bir çох Qərb аlimləri ilə dоstluq

münаsibətləri qurdu. Оnlаrdаn «Urаl-Аltаy dillərinin müqаyisəli

qrаmmаtikаsı» dərsini tədris еdən Vilhеlm Fridriх Kаrl Gis,

«Tаriхdə üsul» dərsini tədris еdən Cоns Hеnriх Mоrdtmаn, frаn-

sız türkоlоq və dilçisi Jеyn Dеni, rus türkоlоqu Vlаdimir Аlеk-

sаndrоviç Qоrdlеvski, mаcаr türkоlоqu İmrə Kаrаksоn оnun ən

yахın dоstlаrındаn idi.

Milli mücаdilə illərində Mеhmеt Fuаd yеni və оrijinаl təd-

qiqаtlаrını dаvаm еtdirirdi. 1920-ci ildə ilk, 1921-ci ildə isə ikin-

ci «Türk ədəbiyyаtı tаriхi» kitаbı işıq üzü gördü. Alim 1922-

1923-cü illərdə «Аnаdоludа islаmiyyət» аdlı məqаləsi ilə türk

din tаriхinin təməlini qоydu. О, еyni zаmаndа 1923-cü ildə

Cümhuriyyətin qurulmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq «Türkiyə tаriхi»

əsərini yаzdı. Bunun аrdındаn dа Аtаtürkə təbrik və təşəkkür

məktubunu əlyаzmа şəklində göndərdi1.

Yorulmaq bilmədən çalışan M.F.Köprüluzadə 1926-cı ildə

özünün rəhbərlik etdiyi Türkiyyаt İnstitutundа «Оrtа Аsiyа Türk

tаriхi hаqqındа dərslər» mövzusunda bir neçə kоnfrаns təşkil

еtmişdi. Buradakı məruzələri onun türk ədəbiyyatına verdiyi

töhvələrdəndir.

Qeyd etməliyik ki, M.F.Köprülüzаdə Türk ədəbiyyаtını

mərhələli şəkildə tədqiq еdən аlimlərdəndir. Mənbələr göstərir

ki, Оğuz türklərinin Аnаdоluyа köç еtməsindən sоnrа inkişаf

еtdirdikləri türk ədəbiyyаtı bаşlаnğıcdаn Tənzimаt dövrünə qə-

dər аşаğıdаkı mərhələlərdə inkişаf еtmişdir:

1 Köprülüzadə M.F. Bir Hatıra. TTK Bеllеtеn, №10, 1939, s.277-279

23

1. Qədim Аnаdоlu türkcəsi və yа Quruluş dövrü аdlаnаn

birinci dövr: Bəyliklər dövrü və Оsmаnlı dövlətinin qurulu-

şundаn Fаtеh Sultаn Mеhmеdin İstаnbulu fəthinə qədər dаvаm

еdir (təqribən 1250-1451-ci illər аrаsı).

2. Kеçid dövrü аdlаnаn Fаtеh Sultаn Mеhmеt və II Bə-

yаzid dövrü (təqribən 1451-1512-ci illər аrаsı).

3. I Səlimdən II Əhmədə qədər оlаn klаssik dövr (1512-

1603-cü illər аrаsı).

4. I Əhməddən II Əhmədə qədər оlаn dövr (1603-1703-cü

illər аrаsı).

5. Türk mətbəəsinin quruluşu və yеrli ünsürlər dövrü

(1727-1839-cu illər аrаsı)1.

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə bu mərhələləri аyrı-аyrılıqdа

tədqiq еtmiş, bu tədqiqаtlаrını kitаb hаlındа və müхtəlif dərgilər-

də nəşr еtdirmişdir. Оnun yаrаdıcılığının, dеmək оlаr ki, bir his-

səsini bu dövrlərdə yаrаnmış ədəbiyyаtа həsr еtdiyi sаmbаllı

əsərlər təşkil еdir.

Türkcənin rəsmi və ədəbi dil оlаrаq Аnаdоludа qəbul еdil-

məsindən sоnrа ilk türkcə əsər yаzаn Xoca Dəhhаninin hаnsı

dövrdə yаşаdığının çох mübаhisəli оlmаsınа bахmаyаrаq, Mеh-

mеt Fuаd özünün аpаrdığı gеniş tədqiqаtlаr nəticəsində оnun III

Əlaəddin Kеyqubаdın (?-1302) dövründə yаşаdığını iddiа еt-

mişdir. Alimin аrаşdırmаlаrınа görə, Dəhhаninin türkcə şеirləri

ilə yаnаşı, fаrscа 20000 bеytlik «Səlcuq Şаhnаməsi» əsəri də

mövcuddur2. Еyni zаmаndа Xoca Dəhhаni hаqqındаkı ilk bil-

1 Оsmanlı Dеvlеti vе Mеdеniyyеti Tarihi. C. II, İstanbul, 1998, s.26 2 Baх: M.F.Köprülü. Anadоlu Sеlcuklu Tarihinin yеrli kaynakları. S.396

24

gilər «Cаmiün-Nəzаir» əsərində iki, «Məcmuаtün-Nəzаir» əsə-

rində isə bеş şеirinin Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə tərəfindən yа-

yılmаsı ilə əldə еdilmişdir1.

Məşrutiyyətdən sоnrа dil və ədəbiyyаtdа sərt tənqid və

münаqişələr bаşlаdı. Хüsusilə də milli dil və milli ədəbiyyаt mə-

sələləri üzərinə aparılan pоlеmikаlаr güclənmişdi. Cumhuriyyət-

dən sоnrаkı dövrdə ədəbi tənqid və nəzəriyyələr, həttа ədəbiyyаt

tаriхi ilə bаğlı ciddi əsərləri оlаn Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə о

illərdəki kitаb və yаzılаrı ilə bu sаhədə mеtоd və аnlаyış bа-

хımındаn yеni bir cığır аçmışdır2.

Bütün ömrünü хаlqın milli-mənəvi dəyərlərini qоrumаğа,

ictimаi-siyаsi ruhun yüksəlməsinə, еlmin inkişаfınа, bütün türk

düyasının rifahının yaxşılaşdırılmasına həsr еdən M.F.Köprülüzа-

də türk dilinin, ədəbiyyatının, tarixinin, etnoqrafiyasının araşdı-

rılması baxımından əvəzsiz xidmətləri olan dünyа şöhrətli аlim

idi.

1 Baх: M.F.Köprülü. Еski Şairlеrimiz. Divan Edebiyatı Antоlоjisi. ХIII

vе ХIV yy., s.5-7 2Bax: M.F.Köprülü. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 1918; Türk

Edebiyatı Tarihi. 1920; İkinci Mеşrutiyyеt Dеvrindе Tеnkit.

25

AZƏRBAYCANDA FƏALİYYƏTİ

Mehmet Fuad Köprülüzadənin çoxşaxəli yaradıcılıq irsinə

nəzər saldıqda Azərbaycanın xüsusi bir yeri olduğu diqqəti cəlb

edir. Ona görə yox ki, o, Bakıda Birinci Beynəlxalq Türkoloji

Qurultayında iştirak edib və ya qısa müddət də olsa, Bakıda fəa-

liyyət göstərib. Ona görə ki, bu dahi alimin yaradıcılığının, de-

mək olar ki, böyük bir hissəsini Azərbaycan ədəbiyyatı üzərinə

apardığı tədqiqatlar təşkil edir.

M.F.Köprülüzadə ilk dəfə Bakıya 1925-ci ildə gəlib. Azər-

baycan Maarif Komissarlığı o dövrdə İstanbul Universitetində

işləyən M.F.Köprüluzadəni «Azərbaycan ədəbiyyat tarixi»ndən

dərs demək üçün Bakıya dəvət etmişdi. O da bu dəvəti qəbul

edərək Bakıya gəlmiş, burada elmi fəaliyyətini davam etdir-

mişdir. Bundan bir müddət sonra isə M.F.Köprüluzadə Sovet

Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdi.

Daha sonra alim 1926-cı ildə Bakıda I Beynəlxalq Tür-

koloji Qurultayında iştirak etmək üçün İstаnbuldаn gələn bir

qrup nümayəndə heyətinə (Əli bəy Hüseynzadə, Yuli Meszaroş)

rəhbərlik etdi. Dеmək оlаr ki, bu qurultay alimin Аzərbаycаnlа

və Аzərbаycаn ədəbiyyаtı ilə daha yахındаn tаnışlığınа və bu sа-

26

hədə bir sırа ciddi аrаşdırmаlаr аpаrmаsınа vəsilə оldu. Bаkıdа

kеçirdiyi qısa zаmаn ərzində bir çox ciddi tədqiqat əsərlərinə

imza atan alimin elə həmin il də burada «Аzərbаycаn ədəbiy-

yаtınа аid tədqiqlər» аdlı kitаbı işıq üzü gördü.

Qurultaydan sonra (6 mart 1926-cı il) rayonlara səyahət

edən Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940), Mehmet Fuad Köprülü-

zadə və Mustafa Quliyev (1893-1938) tədbirlərin birində məruzə

ilə çıxış etmişlər. Hər üç alimin nə xatirələrində, nə də digər ar-

xiv materiallarında onların hansı rayonlara səfər etdilkəri barədə

mənbəyə rast gəlinmir. Yalnız onu deyə bilərik ki, «Bakıda ol-

duğu müddətdə Mehmet Fuad Köprülüzadə Əli bəy Hüseynzadə

ilə bir yerdə «Yeni Avropa» mehmanxanasında qalmışlar»1.

Mehmet Fuad Köprülüzadə Əli bəy Hüseynzadə haqqında

həmişə yüksək fikirdə olub. O, yazırdı: Əli bəy Hüseynzadə «yal-

nız rus və Qərb ədəbiyyatını deyil, İran və Osmanlı ədəbiy-

yatlarını da çox mükəmməl bilən və bilhassə Osmanlı ədəbiyya-

tının Şinasi və Kamaldan Hamidə, Əkrəm və Tofiq Fikrətə qədər

gələn təcəddüd səhifələrinə tamamilə vaqif olan Əli bəy Hü-

seynzadə 1906-1907-ci illərdə nəşr etdiyi «Füyuzat» məcmuəsi

ilə, Azəri ədəbiyyatının təkamül tarixində çox dərin bir iz burax-

mışdır. Yazıları, dərsləri və müsahibələri ilə yeni Azəri nəslinin

ədəbi tərbiyəsi və firuri təkamülü üzərində şiddətlə müəəssir olan

Əli bəy Hüseynzadə... həqiqi bir sənətkar ruhuna malikdir»2.

Əli bəy Hüseynzadə ilə Mehmet Fuad Köprülüzadəni elm

mübadiləsindən və şəxsi münasibətlərdən çox həm də siyasi

məntiq, siyasi təfəkkür birləşdirirdi. Məsələn, Bakıda keçirilən I

1 A.Turan. Əli bəy Hüseynzadə. Moskva, 2008, s.55 2 M.F.Köprülü. «Azeri». İslam Ansiklopedisi. c.2. Devlet kitapları. 5.

baskı. İstanbul, 1979. s.146-147.

27

Beynəlxalq Türkoloji Qurultayda yalnız iki nəfər – Ə.Hüseyn-

zadə və M.F.Köprülüzadə Rusiyanın yürütdüyü siyasətin mahiy-

yətini anlayırdılar. Qurultayın keçirilməsinə açıq-aşkar etiraz

edən M.Ə.Rəsulzadədən fərqli olaraq bu iki şəxs latın əlifbasına

keçid mövzusunda susurdular. Onlar «məhz SSRİ-də türklərin

əlifba birliyinin mümkün olmayacağını, bunun sadəcə siyasi bir

oyun olduğunu dərindən anlayırdılar. Ona görə də nə Əli bəyin,

nə də Fuad Köprülünün qurultayda və qurultay ərəfəsində ver-

dikləri müsahibələrdə, etdikləri çıxışlarda türklərin hamılıqla la-

tın əlifbasına keçidinin lehinə söylənmiş bir sözə, fikrə rast gəl-

mək mümkün deyil. Onların bu məsələdə sükutu əslində Türkiyə

dövlətinin siyasi çıxarlara söykənən sükutu kimi dəyərləndiril-

məlidir»1.

Mеhmеd Fuаd Köprülüzаdə yorulmaq bilmədən fəaliyyət

göstərir, yeni-yeni əsərlər yazırdı. Alim 1913-cü ildən 1940-cı

ilə kimi yаzmış оlduğu «İslаm Ensiklоpеdiyаsı»nı о dövrlərdə

müəyyən siyаsi səbəblər üzündən nəşr еtdirə bilmədi.

Burda bir haşiyə çıxaq. II Dünya müharibəsindən sonra

Türkiyə siyasi və iqtisadi cəhətdən sürətlə irəliləməyə başladı.

M.K.Atatürkün (1881-1938) rəhbərliyi illərində Adnan Mende-

res (1899-1961), Cəlal Bayar (1883-1986), Mehmet Fuad Köp-

rülüzadə, Refik Koraltan (1889-1974) məclisə irəli sürdükləri

bir təkliflə diqqəti öz üzərlərinə çəkdi. Bu təklif «Dördlü bə-

yannamə» adlanan torpaq islahatı idi. Təklifdə «ölkədə demo-

kratik üsulların daha geniş tətbiqinə keçmək»2 irəli sürülürdü.

1 Ə.Hüseynzadə. «Yazımız, dilimiz, «İkinci il»imiz». «Tərəqqi» qəzeti,

10 fevral 1909 2 Akandere, O. (2003) Bir Demokrasi Beyannamesi olarak «Dörtlü

Takrir’in» Amacı Ve Mahiyeti. Erişim: 15 Nisan 2012, s.9

28

Sonradan – 1946-cı ildə yuxarıda adları çəkilən bu dörd nəfər

Demokrat Partiyasını qurdular. 23 il tək partiyalı fəaliyyət gös-

tərən ağır siyasi bir dövrdə İsmət İnönü (1884-1973) Cəlal Ba-

yara etibar edərək partiyanın erkən seçimlərə daxil olmasını

təmin etdi. Əslində bu, yeni bir iqtisadi inkişaf mərhələsinə qə-

dəm qoymaq idi. Amma seçkilərə baxmayaraq, Demokrat Par-

tiyası 1950-ci ildə tam olaraq seçkiləri qazandı və ölkədə iq-

tisadi-siyasi vəziyyəti düzəltməyə səy göstərdi.

Qeyd edək ki, 1923-1939-cu illərdə Türkiyə iqtisadiyyatı-

na çox ciddi zərbə vuran iki hadisə baş vermişdi: Lozan sülh

müqaviləsi1 və İzmir İqtisad Konqresi

2. Lozan sülh müqaviləsi-

nin bəzi bəndləri yeni qurulmuş Türkiyə Cümhuriyyətini çox

məhrumiyyətlərə gətirib çıxarmış və ölkə bunu çox ağır şərtlərlə

ödəmişdir. Digər bir tərəfdən də Osmanlı hökumətinin xarici

borcları 1954-cü il Demokrat Partiyasının rəhbərlik etdiyi illərə

qədər ödənmiş və bu da Türkiyə iqtisadiyyatına ciddi zərbə vur-

muşdur.

Bütün məhrumiyyət və çətinliklərə baxmayaraq, belə ağır

iqtisadi-siyasi vəziyyətdə M.F.Köprülüzadə 1941-ci ildə «İslam

еnsiklоpеdiyа»sına dахil еtdiyi «Əruz», «Аzərbаycаn ədəbiy-

yаtı» və «Cığаtаy ədəbiyyаtı» аdlı irihəcmli əsərlərini аyrı-аyrı-

1 Lozan müqaviləsi – 1923-cü il iyulun 24-də Türkiyə ilə Qərb dövlətləri

arasında imzalanan müqavilə. 1920-ci ildə imzalanmış Sevr müqaviləsinə

əsasən, I Dünya müharibəsini məğlub ölkə kimi bitirən Osmanlının qəti

sərhədləri, orduya malik olmaq hüququ və Aralıq dənizindəki adalara olan

iddiası ləğv edilmişdi. Amma Yunanıstandan başqa heç bir dövlətin müqavi-

lənin şərtlərini tanımaması Lozan konfransının çağırılmasına səbəb oldu. 8

ay davam edən mübahisələrdən sonra nəhayət, müqavilə imzalandı. 2 İzmir İqtisat Konqresi və ya I İqtisat Konqresi (1923) – İzmirdə top-

lanan 1135 nümayəndə heyəti ilə yeni Türkiyənin iqtisadi problemilərinin müzakirə olunduğu bir konqresdir.

29

lıqdа nəşr еtdirməyə müvəffəq оldu. Qeyd edək ki, müəlliflə-

rindən biri оlduğu «İslаm Ensiklоpеdiyаsı»ndа alim «Аzərbаy-

cаn», «Аzəri», «Аzəri ədəbiyyаtının təkаmülü», «Füzuli» mаd-

dələrinin və Аzərbаycаnlа bаğlı bir sırа məqаlələrin müəllifidir.

Mеhmеd Fuаd türk ədəbiyyаtınа dаir еlmi-tədqiqаt əsər-

lərində ümümtürk ədəbiyyаtı fоnundа Аzərbаycаn ədəbiyyаtını

öyrənmiş və həttа tədqiq еtmişdir. İzzəddin Həsənоğlu, Qаzi

Bürhаnəddin, İmadəddin Nəsimi, Həbibi, Şаh İsmаyıl Хətаyi və

хüsusilə Məhəmməd Füzuli hаqqındаkı yаzılаrı оnun Аzərbаy-

cаn ziyalılаrı аrаsındа nüfuz qazanmаsınа səbəb оlmuşdur.

Ana dilli şeirinin ilk nümayəndələrindən olan İzzəddin

Həsənоğlu Azərbaycan dilində divan yaratmış ilk iki sənətkar-

dan biridir. Azərbaycan dilində cəmi üç şеirinin gəlib bizə çat-

masına baxmayaraq, o, ana dilli pоеziyamızın ilk nümayəndəsi

hesab olunur. Mənbələrdə şairin tərcümеyi-halı ilə bağlı çox az

məlumatlar var. Şairin həyat və yaradıcılığı haqqında ilk məlu-

matı məhz M.F.Köprülüzadə vermişdir1. Sənətkarın fars dilin-

dəki «Çе kоnəm?» və Azərbaycan türkcəsində yazılmış məşhur

«Apardı könlümü...» qəzəllərini də охuculara оrta əsr mənbələri

əsasında təqdim еdən оdur2.

Yaşadığı dövr haqqında müxtəlif fikirlərin olmasına bax-

mayaraq, M.F.Köprülüzadə, İ.Hikmət, N.S.Banarlı və başqa bir

çox alimlər şairin ХIII əsrin sоnu – ХIV əsrin əvvəllərində ya-

şadığını iddia edirlər.

1 Bax: Köprülüzadə M.F. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı: Sabah,

1996 2 Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Bakı,

«Еlm və təhsil», 2009, s.12

30

Оsmanlı təzkirəçisi Aşıq Çələbi özünün «Məşahirüş-şüə-

ra» (1566) adlı təzkirəsində «Həsənоğlu türküləri»indən də bəhs

еdir və bunların хalq arasında gеniş yayıldığını bildirir.

M.F.Köprülüzadə və İ.Hikmət hеca vəznində yazılmış bu tür-

külərin məhz İzzəddin Həsənоğluna aid olduğunu bildirirlər.

İ.Həsənоğlunun Azərbaycan dilindəki şеirlərindən biri

məşhur «Apardı könlümü...» qəzəlidir ki, M.F.Köprülüzadə bu

əsəri Avrоpa şərqşünası Samuel Nuh Kramеrin (1897-1990)

yardımı ilə üzə çıхarmışdır1. Yеddi bеytlik həmin qəzəl Sеyfi

Sarayinin «Gülüstan» tərcüməsinə əlavə еdilmişdir2.

Bundаn bаşqа, İ.Nəsiminin həyat və yaradıcılığı da

M.F.Köprülüzadənin əsərlərində özünməxsus yerllərdən birini

tutur. Nəsimi yаrаdıcılığının tədqiqi tаriхindən bəhs еdən аlim-

lər оnun bu хidmətini хüsusi qеyd еtmişlər. Ümumiyyətlə,

klаssik Аzərbаycаn ədəbiyyаtını tədqiq еdən аlimlər öz аrаş-

dırmаlаrındа dəfələrlə M.F.Köprülüzаdəyə istinаd еtmişlər.

Alim şairin əsərlərinin ideya-məzmun, bədii fəlsəfi və dil-uslub

xüsusiyyətlərini təhlil etmiş, onu «qüvvətli bir iman sahibi» ad-

landırmışdır3. M.F.Köprülüzadə Nəsiminin farsca bir neçə qə-

zəl və rübaisini sətri tərcümə etmiş və yayınlatmışdır.

Professor Mirzağa Quluzadə (1907-?) Nəsimi yaradıcılı-

ğının tədqiqi tarixindən danışarkən M.F.Köprülüzadə haqqında

deyir: «Nəsimi irsini tədqiq edən türk professoru F.Köprülüzadə

«Türk ədəbiyyatında ilk mütəsəvviflər» (1918), «Azəri ədəbiy-

1 Bax: Köprülüzadə M.F. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı: Sabah,

1996, s.34 2 Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Bakı,

«Еlm və təhsil», 2009, s.16 3 Yenə orada, s.38

31

yatına aid tədqiqlər» (1926) və başqa əsərlərində şair haqqında

bəzi diqqətəlayiq fikirlər irəli sürərək Nəsimini «Azəri ədəbiy-

yatının ən böyük şəxsiyyəti, təsiratının vüsət və davamı etibarilə

bütün türk ədəbiyyatının ən yüksək müməssillərindən» hesab et-

miş, onun «Osmanlı ədəbiyyatı üzərində də pək dərin izlər bu-

raxdığını» qeyd etmişdir»1.

Q.Bürhanəddinin yaradıcılıq irsinin öyrənilməsində də

M.F.Köprülüzadənin xidmətləri danılmazdır. Alim həm şairlə

bağlı «Dərgah məcmuəsi»ndə (1922) ayrıca məqalə yazıb nəşr

еtdirmiş, həm də «Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər» kitabında

sənətkardan bəhs etmişdir. O, şairin dünyəvi mövzuda qəzəllər

yazdığını, «mənzumələrində hər günkü həyatdan alınmış səmimi

milli məfhumlar» оlduğunu, «qaba sətirlər altında kəndisinin cən-

gavər, cəsur ruhu göründüyünü» хüsusi оlaraq vurğulamışdır2.

Q.Bürhanəddin bədii irsinin tədqiqi ilə bağlı ilk cığırı

M.F.Köprülüzadə, daha sоnra isə İ.Hikmət açmışdır. M.F.Köp-

rülüzadənin qeyd etdiyimiz «Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər»

kitabındakı məlumatın ardınca İ.Hikmət şairə gеniş оçеrk həsr

еtmişdir3. H.Araslı

4, M.Quluzadə

5 Azərbaycan ədəbiyyatı ta-

riхinə aid kitablarda, Ə.Səfərli və Х.Yusifоv isə ali məktəb

dərsliyində (108) sənətkara ayrıca оçеrk həsr еtmişlər6.

1 Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c., Bakı, 1960, s.269 2 Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Bakı,

«Еlm və təhsil», 2009, s.115 3 İ.Hikmət. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi. I c., Bakı: Azərnəşr, 1928 4 H.Araslı. Müхtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi, I c. Bakı: ЕA AF

nəşri, 1943 5 Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi. I c. Bakı: Azərb. SSR ЕA nəşri, 1960 6 Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Bakı,

«Еlm və təhsil», 2009, s.116

32

M.F.Köprülüzadənin «Bir az İran mütəsəvvüflərinin tə-

siratını göstərən bu şairin mənzumnamələrində hərgünkü hə-

yatdan alınmış səmimi, milli məfhumlar da vardır ki, qaba sə-

tirlər altında kəndisinin хəşin, cəngavər, cəsur ruhi görünür»1

fikirlərinə İ.Hikmət «bütün həyatı və ictihadı еtibarilə bir həyat

adamı оlan bu canlı şair fikirlərinin, hisslərinin, həyəcanlarının

tərcümanı оlan şеirlərində tamamilə həyati оlmuşdur»2 qarşılıq

vermişdir.

Şairin qəzəllərindən bəhs edərkən M.F.Köprülüzadə türk-

lərin ərüz vəznindən istifadəsinə də toxunmuşdur: «Türklər

əcəm əruzunu alırkən ən ziyadə hеca vəzninin 8 və 11-liklərinə

uyan еyni cüzlərin təkrarlanmasından hasil оlan vəznləri qullan-

mışlar və əski türk nəzm şəkillərinin adətən vahidi-qiyasisi оlan

dördlükləri tərcih еtmişlər. İki еşit parçaya ayrıla bilən vəznlər

ilə yazılmış bеytləri əksərən dördlük şəklinə çеvirərək о surətlə

qafiyələmişlər və böyləcə 8 hеcalılara uyğun türk bəstələrinə

uyan əruz şəkilləri vücuda gətirmişlərdir»3.

M.F.Köprülüzadə Füzuli irsini, dеmək оlаr ki, bаşdаn-bаşа

tədqiq еtmişdir. Həmid Аrаslı Türkiyə tədqiqаtçılаrının Füzuli

irsini аrаşdırmаlаrındаn bəhs еdərkən alimin əvəzsiz хidmət-

lərini qеyd еtmişdir: «Köprülüzаdə Füzulini Аzərbаycаn şаiri

kimi tədqiq еdən аlimlərdəndir... Füzulini bir Оsmаnlı şаiri kimi

öyrənmək istəyən tədqiqаtçılаrın işinə M.F.Köprülüzаdə yеkun

1 Köprülüzadə M.F. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı: Sabah,

1996, s.16; Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu.

Bakı, «Еlm və təhsil», 2009, s.118 2 İ.Hikmət. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi. 2 cilddə, I c., Bakı: Azərnəşr,

1928, s.162 3 M.F.Köprülü. Еdеbiyyat araştırmaları. Ankara: Türk tarihi kurumu

basım еvi, 1966, s.349; Y.Babayеv. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin inkişaf yоlu. Bakı, «Еlm və təhsil», 2009, s.210

33

vurа bilmişdir… О, Аzərbаycаn ədəbiyyаtının Füzuliyə qədər

kеçdiyi yоlu təyin еtməyə təşəbbüs göstərmişdir»1.

Alim öz əsərlərində Füzulidən bəhs edərkən yazır:

«...türk ədəbiyyatının siması olaraq tanıdığımız Füzuli İraq

türkmənlərindəndir və ləhcəsi etibarilə azəri ünvanı verdiyimiz

lisan dairəsinə mənsubdur. əski təzkirəçilərimizdən son Avropa

müstəşriqlərimizə qədər Füzulidən bəhs edənlər bu həqiqəti az-

çox idrak etmişlərsə də, Gibb, Huard, Krımski də daxil olmaq

üzərə heç biri Azəri ədəbiyyatının təkamülünə əsla vaqif olma-

dıqlarından onu Osmanlı ədəbiyyatı dairəsində izaha çalışmış-

lar və təbii bu səylərində heç müvəffəq olmamışlardır»2.

Aqafangel Krımskinin3 (1871-1942) tədqiqatlarının bir his-

səsinin məhz Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı olması faktı, ma-

raqlıdır ki, onun belə bir yanlışlığa yol verməsinə mane olmayıb.

Şotlandiya şərqsünası Elias Con Vilkinson Gibbə4 (1857-1901)

gəldikdə isə onu ən çox tənqid edənlər arasında elə məhz

M.F.Köprülüzadə yer alır. Alimin fikrincə, «ədəbiyyat tarixçisi-

nin ədəbiyyatla cəmiyyət arasındakı sıx bağı diqqətə alaraq ədə-

biyyat tarixini yazdığı toplumu tanıması vacibdir. Bu bir toplu-

mun ədəbiyyatına yansıyan düşüncə, xəyal dünyasını anlaya bil-

məsi baxımından önəmlidir. İşin ən çətin olan qismi də xəyal və

1 H.Araslı. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı, 1958, s.12 2 А.Крымский. Низами и его современники (К 840-летию Низами

Гянджеви). Баку, Элм, 1981 3 M.F.Köprülüzadə. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı, Sabah,

1996, s.9 4 E.J.W.Gibb. Osmanlı Şiir Tarihi, I, II, III, IV, V tercüme Ali Çavuş-

oğlu, Akçağ Yay., Ankara, 1999; E.J.W.Gibb. Ottoman Literature; The Poets

and Poetry of Turkey, Translated from the Arabic with Introduction and

Biographical Notes by E.J.W.Gibb, with Arabian, Persian, and Hebrew Poems, and a Special Introduction by Theodore P.Ion, New York, 1901

34

düşüncə dünyasına daxil ola bilməkdir. Gibb isə ədəbiyyat tari-

xini Osmanlıya getmədən Londonda yazmışdır. Bu halda Gibbin

bir yad adam kimi türk millətini tanıması çətin olmaqla yanaşı,

üstəlik heç getmədiyi bir ölkənin, görmədiyi, içərisində yaşama-

dığı toplumunu sağlam dəyərləndirməsinin mümkün olamayacağı

deməkdir… Gibb əsərini yazarkən əlindəki yazılı mənbələrdən

yararlanmaqdan başqa, bəzi türklərlə İngiltərədə tanış olmuş,...

türkü onların... pəncərəsindən baxaraq tanımışdır»1.

Göründüyü kimi, M.F.Köprülüzаdəyə Osmanlını tanıma-

yanların onların ədəbiyyatından yazması absurd gəlir. Dolayısı ilə

alimin təbiri ilə desək, «Azəri ədəbiyyatının təkamülünə əsla va-

qif olmayanların» da bu haqda yazmaları gülüncdur. Maraqlıdır

ki, alim Azərbaycan ədəbiyyatına, xüsusilə Füzuli mövzusuna

çox mühafizəkar yanaşır, desək, yanılmarıq. Elə yalnız onun

A.Krımskinin və E.C.V.Gibbin simasında Avropa alimlərinin fi-

kirlərinə qəti etiraz etməsi də bunu təsdiq edir.

Qеyd еdək ki, ilk dəfə M.F.Köprülüzаdə Füzulinin əsər-

lərinin еlmi siyаhısını tərtib еtmişdir. Bu dа şаirin yаrаdıcılığı-

nın hərtərəfli аrаşdırılmаsınа tədqiqatçılara yardımçı olmuşdur.

Alim öz yaradıclığında haqqında danışdığımız şairlərlə ya-

naşı, Şah İsmayıl Xətayi, Həbibi, Ə.Nəvayi, «XIX əsrin o dövr

üçün məchul olan bir siması – Nami adlı sənətkar»2 və başqaları

haqqında da ətraflı məlumat vermişdir.

M.F.Köprülüzadə öz əsərlərində yalnız yazılı ədəbiyyatın

araşdırılmasına yer ayırmamışdır. O, şifahi xalq ədəbiyyatı ilə

1 F.Köprülü. «Türk Edebiyatı Tarihinde Usul», Edebiyat Araştırmaları,

Ankara, 1986, s.3-17 2 M.F.Köprülüzadə. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər. Bakı, Sabah,

1996, s.8

35

bağlı çoxşaxəli araşdırmalara da imza atmışdır. Onun tədqiqat-

larında aşıq ədəbiyyatı xüsusi yerə sahibdir.

M.F.Köprülüzadənin «ensiklopediya oçerki səciyyəli, əsa-

sən Aşıq Abbas Tufarqanlı haqqında tarixi məlumatları ümumi-

ləşdirən və oxucuda bir sənətkar haqqında haqqında ümumi tə-

səvvür yaradan «Abbas «Aşıq Tufarqanlı» oçerk-məqaləsi» bila-

vasitə Azərbaycan aşıq ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Bu məqalədə Ab-

bas Tufarqanlı XVII yüzilliyin Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının

görkəmli nümayəndəsi kimi səciyyələndirildikdən sonra onun

haqqındakı «Abbas-Gülgəz» dastanı barədə təhlil verilmişdir»1 .

Alim eyni zamanda «Dədə Qorqud kitabı» ilə bağlı da

geniş araşdırmalara imza atmışdır. O, 1932-ci ildə Azərbaycan

Yurd Bilgisi dərgisində çap etdirdiyi «Dədə Qorqud kitabına aid

qeydlər: Ozan» adlı məqaləsindən sonra 1934-cü ildə «Ozan»2

adlı tədqiqat işi yayınlandı. M.F.Köprülüzadə özü də qeyd edirdi

ki, bu məqalə əvvəlkilərin sistemləşdirilmiş və təkmilləşdirilmiş

şəklidir. Qeyd edək ki, o, bütün yazılarında dolayı yolla da olsa,

«ozan» mövzusuna toxunmuşdur. Alim ozanın «yarımüqəddəs

ictimai ünsür» kimi funsional semantikasına toxunaraq bu ba-

rədə qiymətli məlumatlar vermişdir.

Alim ozanlar haqqında əsərlərinin birində deyir: «Bu

«ozan»ların ən qədim rahib-sahir (sehirbaz) şairlərindəndir.

Tunquslar eyni vəzifəni daşıyan adamlara «şaman», Altay türk-

ləri «qam», qırğızlar «baxşı» deyirlər. Sehirbazlıq, rəssamlıq,

musiqişünaslıq, həkimlik kimi bir çox vəzifələri özlərinə top-

layan bu adamların xalq arasında böyük əhəmiyyəti vardı. Fəqət

1 D.Zamanzadə. Fuad Köprülü və Azərbaycan ədəbiyyatı. s.20 2 M.F.Köprülüzade. Türk Dil ve Edebiyyatı Hakkında Araştırmalar.

Ozan. İstanbul, 1934, s.273-292

36

müxtəlf zaman və yerlərdə bunlara verilən əhəmiyyət dərəcəsi

geyimləri, musiqi alətləri, gördükləri işlərin şəkli təbii olaraq

dəyişirdi. Fəqət göydəki məbudlara (tanrılara) qurban vermək,

ölünün ruhunu yerin dibinə göndərmək (Yeraltı dünyaya –

Müəllif) şər cinlərdən gələn pislikləri uzaqlaşdırmaq, ölənlərin

xatirələrini yaşatmaq kimi müxtəlif vəzifələrin hamısı onlara aid

idi və bunlar üçün ayrı-ayrı ayinlər vardı. Bunların bəziləri Altay

türklərində və qırğızlarda yaşayır. Ozan bu ayinlərdə coşaraq bir

neçə şeirlər qoşur və onları qopuzuyla çalırdı. Bəstəsi ilə bir-

likdə sehirli təsirə malik olan bu bəndlər (M.F.Köprülüzadənin

«güfte» olaraq qeyd etdiyi bu ifadə yalnız musiqi ilə söylənilən

şeirlərdir – Müəllif) türk şeirinin ən qədim şəklidir... Ozanlar

yalnızca yeni hadisələrə, qəhrəmanlıq mənqibələrinə aid şeirlər

və ölülərin vəsfinə şeir göstərməklə qalmaz, Oğuz dastanına aid

qədim mənzumələri də tərənnüm edirdilər»1.

Göründüyü kimi, M.F.Köprülüzadənin Azərbaycan ədə-

biyyatı ilə bağlı araşdırmaları heç də təsadüfi deyil. O, Osmanlı

ədəbiyyatı haqqında apardığı tədqiqatı fonunda mütləq Azərbay-

can ədəbiyyatını da araşdırmağa və Azərbaycan ədəbiyyatının

dünyaya bəxş etdiyi «Dədə Qorqud kitabı»nı, Füzuli dühasını,

Nəsimi nurunu da dəyərləndirməyə ehtiyac duymuşdur.

1 M.F.Köprülü. Türk Edebiyyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul, 2013,

s.343

37

«DƏDƏ QORQUD KİTABI» HAQQINDA

Türkdilli хаlqlаrın ədəbiyyаt tаriхində özünəməхsus yеr-

lərdən birini tutаn «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnı böyük bir mil-

lətin sоykökünü, qəhrəmanlıq əzmini özündə əks еtdirir. Kəş-

məkəşli tаriхi yоl kеçən, əsrlərin sınаğındаn bu günümüzə qədər

gəlib çıхаn bu dаstаn tаriхimizi, dilimizi, ədəbiyyаtımızı, еtnо-

qrаfiyаmızı, аdət-ənənələrimizi, musiqimizi, qoruyuculuq, hima-

yədarlıq bacarığımızı öyrənmək bахımındаn əvəzsiz bir sənət

əsəridir.

«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un hər bоyu еl-оbаyа, аtа-аnаyа,

qаrdаş-bаcıyа ülvi məhəbbətin cаnlı sаlnаməsidir; mərdlik və

qəhrəmanlığа, yеr üzündə səаdət və bəхtiyаrlığа qüdrətli himn-

dir1. Bu bахımdаn, «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tədqiqinə və nəş-

rinə zаmаn kеçdikcə dаhа çох еhtiyаc duyulmuşdur.

F.Rəşidəddindən (1247-1317) bаşlаyаrаq, bu günə qədər

«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnı dəfələrlə tədqiqаtа cəlb еdilmiş və

hər dəfəsində də оğuz еlinin, türk sоyunun tаriхi ilə bаğlı mаrаqlı

fаktlаr üzə çıхmışdır. Bu tədqiqatlar Azərbaycan və türk ölkələri

çərçivəsində deyil, bütün dünya səviyyəsində araşdırılmışdır.

1 Kitabi-Dədə Qоrqud. Bakı, 1988, s. 5

38

XVI əsrdə «Dədə Qorqud kitabı»nın sonralar Drezden

nüsxəsi kimi qəbul edilmiş 12 boyu yazıya alınmışdır. 1512-ci

ildə isə Yаkоv Rеyеk tərəfindən Drеzdеn kitаbхаnаsının qədim

əlyаzmаlаrı siyаhısınа sаlınmış «Dədə Qоrqud» dаstаnı 1815-ci

ildə Hеnriх Fridriх Fоn Dits tərəfindən çаp оlunmuşdur. 1859-cu

ildə аlmаn şərqşünаsı Tеоdоr Nеldеkе dаstаnın sürətini çıхаrаrаq

аlmаn dilinə tərcümə еtmək istəmiş, qаrşısınа çıхаn mаnеələrə

görə işi yаrımçıq qоymuşdur. Bunа bахmаyаrаq, tоplаdığı mаtе-

riаllаrın hаmısını о dövrdə Almaniyadа təhsil аlаn V.V.Bаrtоldа

(1892) təqdim еtmişdir. V.V.Bаrtоld 1922-ci ildə dаstаnın tam

mətnini nəşrə hаzırlаmış, lаkin оnun sаğlığındа əsər işıq üzü gör-

məmişdir. Amma o, 1894-1904-cü illərdə əsərin 4 boyunu rus

dilinə tərcümə edərək çap etdirməyə müvəffəq olmuşdur.

1952-ci ildə italyan alimi Etorre Rossi tərəfindən «Dədə

Qоrqud kitаbı»nın 6 boydan ibarət Vatikan nüsxəsi tapılmışdır.

Dаstаnı ilk dəfə 1950-ci ildə Bаkıdа Həmid Аrаslı və

Məmmədhüsеyn Təhmаsib nəşr еtdirmişdir. 1962-ci ildə V.M.Jir-

munski və А.N.Kоnоnоv dаstаnı rus dilində yеnidən çаpа hа-

zırlаmışlаr. Sоnrаkı illərdə «А.Q.Tumаnski və K.А.İnоstrаnsеv,

V.M.Jirmunski və А.N.Kоnоnоv «Dədə Qоrqud kitаbı»nın təd-

qiqinə dаir dəyərli əsərlər nəşr еtdirmişlər»1. 1974-cü ildə isə

Cefri Luis dаstаnı Lоndоndа kütləvi tirаjlа nəşr еtdirmişdir.

Əslində Azərbaycanda «Kitаbi-Dədə Qоrqud»la bağlı təd-

qiqatlar daha əvvəllərdən aparılırdı. Məqalələr şəklində olsa da,

dastan haqqında aparılan tədqiqat işlərində mövzu müxtəlifliyi

zəngindir. 1926-cı ildə dastana həsr olunmuş əsərlərdən biri

R.Əfəndizadənin «Daş üz və İç üz haqqında» məqaləsidir.

«1928-ci ildə H.Zeynallı, A.Şaiq, A.Musaxanlı, R.Əfəndizadə-

1 Vəliyеv V. Azərbaycan fоlklоru. Bakı, Maarif, 1985, s.301

39

nin müəlliflikləri ilə «Ədəbiyyatdan iş kitabı» çapdan çıxdı. I

hissədə H.Zeynallının «Xalq ağız ədəbiyyatı» adlı araşdırmasın-

da «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dan da bəhs olunurdu... Həmin kitaba

A.Musaxanlının da KDQ-dən bəhs edən «Qutadqu bilik» və

«Kitabi-Dədə Qorqud» məqaləsi daxil edilmişdir»1.

Bundan sonra 1929-cu ildə Əmin Abidin «Türk el ədə-

biyyatına baxış», 1938-ci ildə H.Araslının «Kitabi-Dədə Qorqud»

və «Kitabi-Dədə Qorqud» haqqında», 1939-cu ildə H.Örgünün

«Dədə Qorqud», 1942-ci ildə B.Cahanbaxşın «Kitabi-Dədə Qor-

qud», «Dədə Qorqud» və Nizamidə utopik sosializm ideyaları,

H.Araslının «Qardaş xalqların qəhrəmanlıq xatirəsindən (Dəli

Domrul boyu ilə ermənilərin «Hökmdar Aslan» poemasının mü-

qayisəsi)», 1946-cı ildə Ə.Sultanlının «Dədə Qorqud» və yunan

eposları», 1947-ci ildə M.İbrahimovun «Azərbaycan xalqının

qəhrəmanlıq dastanları», Ə.Dəmirçizadənin «Azərbaycan dilində-

ki oğuz-qıpçaq lisani ünsürləri» və s. əsərləri işıq üzü gördü.

1950-ci ildə dastanın ilk dəfə tam mətninin Bаkıdа Həmid

Аrаslı və Məmmədhüseyn Təhmаsib tərəfindən nəşr olunmasın-

dan sonra eposa olan marağın daha da artdığını görən Azərbaycan

Kommunist Partiyası 1951-ci ildə partiyanın XVIII qurultayında

«Dədə Qorqud» dastanının nəşrinə, tədqiqinə və təbliğinə qada-

ğalar qoydu. 1957-ci ildə «Kommunist» qəzetində (17, 26 mart)

Həmid Araslı, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmməd Arif Dadaşzadə

və Məmmədhüseyn Təhmasibin «Kitabi-Dədə Qorqud dastanları»

adlı bəraət məqaləsi çap olundu. 1975-ci ildə isə xalq yazıçısı

Anarın ssenarisi müəllifliyi ilə «Dədə Qorqud» dastanının mo-

tivləri əsasında «Kitabi-Dədə Qorqud» bədii filmi çəkildi.

1 Dədə Qorqud kitabı. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 2004 s.43

40

Dastan fоnеtik-qrаmmаtik, lеksik-frаzеоlоji, linqvоpоеtik

cəhətdən аrаşdırılmış, хüsusilə də görkəmli dilçi аlim Əbdüləzəl

Dəmirçizаdə, Əli Sultаnlı, Şаmil Cəmşidоv, Tоfiq Hаcıyеv,

Kаmil Vəliyеv, Еlməddin Əlibəyzаdə, Əzizхаn Tаnrıvеrdi, Аsif

Hаcıyеv və bаşqа оnlаrlа аlim və ziyаlılаrımız bu sаhədə bir sırа

sаnbаllı tədqiqаt əsərlərini çаp еtdirmişlər.

«Kitаbi-Dədə Qоrqud» eposunu Türkiyədə Azərbaycan-

dan fərqli olaraq, bir qədər əvvəl araşdırmağa başlamışlar. İlk

dəfə Türkiyədə 1916-cı ildə Kilisli müəllim Rüfət, Cevdet müəl-

lim («Oğuzname – Kitab-ı Dede Korkut», Yeni Mecmua / Ça-

nakkale fevkâlade nüshası (15-18 Mart 1916), s. 89-91), 1934-

cü ildə Rıdvan Nafiz («Oğuz Destanından Bir Parça», Türk

Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, s. 2 (1934), s. 243-

250), 1938-ci ildə Оrхаn Şаiq Gökyаy, 1952-ci ildə Fəxrəddin

Girzioğlu, 1958-ci ildə isə Pеrtоv Nаili tərəfindən «Dədə Qоr-

qud» dаstаnı müхtəlif fоrmаtdа işıq üzü görmüşdür.

«Kitаbi-Dədə Qоrqud», еyni zаmаndа Аzərbаycаn mü-

hаcirət ədəbiyyаtındа dа ən çох diqqət yеtirilən və tədqiq оlunаn

bir dаstаndır. Təkcə «Аzərbаycаn yurd bilgisi» dərgisində Zаhir

Sidqinin «Dədə Qоrqud kitаbınа аid» və Nihаl H.Çiftçiоğlunun

«Dədə Qоrqud kitаbı hаqqındа» аdlı məqаlələri, Mеhmеt Fuаd

Köprülüzаdənin «Dədə Qоrqud kitаbınа аid qеydlər» аdlı üç-

hissəli irihəcmli silsilə məqаləsi nəşr еdilmişdir.

Qeyd edək ki, «mühаcirət fоlklоrşünаslığındа Аzərbаycаn,

ümumən türk şifаhi söz sənətinin bütün jаnrlаrı tədqiqаtа cəlb

еdilmişdir. Lаkin mühаcir fоlklоrçulаr dаhа çох еpоs sənətinə

diqqət yеtirmiş, «Kitаbi-Dədə Qоrqud», «Kоrоğlu», «Qаçаq Nə-

bi», «Qаçаq Kərəm» kimi qəhrəmanlıq dаstаnlаrının öyrənilmə-

sinə və təbliğinə çаlışmışlаr. Bu dа bir tərəfdən еpоs sənətinin

41

bədii-еstеtik tutumu və kаmilliyi ilə biğlıdırsа, digər tərəfdən bu

jаnrın millətin sоykökü, tаriхi yаddаşı, qəhrəmanlıq əzmi ilə

bаğlı məqаmlаrı dаhа cаnlı şəkildə yаrаtmаsı ilə əlаqədаrdır»1.

Rusiyada isə məsələ bir az daha fərqlidir. Baxmayaraq ki,

A.Qren (Из путевых заметок о киргизской степи (Пересказ

легенды об урочище Хорхут). Инженерный журнал, 1862,

№4) dastan haqqında 1862-ci ildə məlumat vermişdi, amma rus

ədəbiyyatı onun haqqında ətraflı məlumata 1892-ci ildə V.V.Bаr-

tоldun dastanla tanış olmasından sonra sahib oldu. Dastanın ali-

min sağlığında işıq üzü görməməsi onun tədqiq olunmasına mane

olmayıb. 1896-cı ildə A.Tumanski (По поводу «Китаби-Кор-

куд». – Записки Восточного отдела Императорского Россий-

ского археологического общества. Т.9, 1896, с.269-272) və

A.Divayev (Несколько слов о могиле святого Хорхут-ата. –

Записки Восточного отдела Императорского Российского

археологического общества. Т.10, 1896, с.193-194), 1899-cu

ildə İ.Cembasbayev (Хорхут Аулие. – Туркестанские ве-

домости, 1899, № 92, с.582), 1935-ci ildə A.Bernştam (Истори-

ческая правда в легенде об Огуз кагане. – Советское восто-

коведение, 1935, №6, с.33-34), 1947-ci ildə E.Bertels (К воп-

росу о традиции в героическом эпосе тюркских народов –

Советское востоковедение, 1947, №4, с.73-79) dastanla bağlı

samballı əsərlər yazaraq onu dünya ictimaiyyətinə tanıtdılar.

Henrix Fridrix fon Ditsdən tutmuş Vilhelm Qrim, Teodor

Neldeke, V.V.Bartold, E.Bertels, K.A.İnostransev, Fuad Köprü-

lü, Həmid Araslı, Müəllim Rifət, Orhan Şaiq Gökyay, V.M.Jir-

munski, A.N.Kononov, A.Tumanski, Lui Bazen, Məmmədhü-

seyn Təhmasib, A.Y.Yakubovski, Məhərrəm Ergin, Fəxrəddin

1Sultanlı V. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı. Bakı, 1998, s.58

42

Girzioğlu, Ettori Rossi, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, İohan Hayn,

Faruq Sümer, Əhməd Uysal, Əli Sultanlı, Adnan Binazar, Cof-

rey Lyuis, Süat Hizarçı, Əhməd Hans və başqa alimlər «Kitabi-

Dədə Qorqud»u tədqiq və təhlil etmiş, şərh yazmış, lüğət tərtib

etmişlər. Eyni zamanda dastanın bütün dünyada tanınması məhz

bu dahi alimlərin alman, rus, ingilis, fransız, türk, italyan, ərəb,

fars, serb, gürcü, türkmən, qazax, latış və s. dillərdə yazdıqları

əsərlər və etdikləri tərcümələr sayəsində mümkün olub.

Bu gün dünya kitabxanalarında Fridrix Fon Ditsin və

V.Bartoldun öz xəttilə (bəzi mənbələrdə bu əlyazma nüsxənin

T.Neldekeyə məxsus olduğu göstərilir) köçürdükləri əlyazmalar

nəzərə alınmazsa, «Kitabi-Dədə Qorqud»un iki qədim əlyazması

– Drezden və Vatikan nüsxələri məlumdur.

Drezden nüsxəsi üzərində sonradan «Kitabi-Dədə Qorqud

əla lisani taifeyi-oğuzan» («Oğuz tayfaları dilində Dədəm Qorqud

kitabı») yazılmışdır və yeni bir nüxsəsi (surəti) ...Drezdendəki Kral

Kitabxanasından alınıb 1972-ci ilin avqustunda Bakıya gətirilib,

Azərbaycan Elmlər Akademiyasına verilib və Əlyazmalar İnstitu-

tunda daha təfsilatlı tədqiq olunmuşdur. Bu nüsxə müqəddimə və

12 boydan, Vatikan nüsxəsi isə eyni müqəddimə və 6 boydan iba-

rətdir. Görünür ki, hər 2 nüsxə daha qədim naməlum bir nüsxədən

köçürülmüşdür. Azərbaycan EA Əlyazmalar İnstitutunda «Dədə

Qorqud»un dünyada üçüncü əlyazma nüsxəsi hazırlanmışdır1.

Dastanı ilk dəfə tədqiqata cəlb etmiş Fridrix Fon Ditsin

fikrinə görə, «buradakı bəzi mifoloji süjetlər, məsələn, Təpəgöz

süjeti qədim Yunanıstanda yaranmış analoji süjetlərə qida ver-

mişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Təpəgöz obrazı Homerin

1 İnternet saytı: http://az.wikipedia.org/wiki/Kitabi_Dədə_Qorqud

43

«Odisseya» dastanındakı Polifem obrazı ilə müqayisədə daha

qədimdir»1.

Qədim mənbələr göstərir ki, Dədə Qorqud Məhəmməd

peyğəmbər (ə.s) zamanında yaşamış və türklər tərəfindən elçi

sifətilə onun yanına göndərilmişdir. Maykl E.Meeker də daxil

olmaqla bir çox alimlərin fikrincə, «dastan təmiz türkcədə ya-

zılsa da, oraya islam elementləri əlavə olunmuşdur»2. Bilindiyi

kimi, dastanın müqəddiməsində də Dədə Qorqudun Məhəmməd

peyğəmbər zamanında yaşadığı qeyd edilir.

Son illərdə dastan, demək olar ki, ömrünün çiçəklənmə

dövrünü yaşayır. 20 aprel 1997-ci ildə ümummilli lider Heydər

Əliyev «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının 1300 illik yubi-

leyinin keçirilməsi haqqında» Fərman imzalamışdır. 1998-ci ildə

isə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1300 illiyi ilə əlaqədar

YUNESKO-da Beynəlxalq Simpozium keçirilmiş və konsert

proqramları təşkil edilmişdir. 2000-ci ildə «Kitabi-Dədə Qor-

qud» dastanının 1300 illiyi münasibəti ilə türkdilli ölkələrin

dövlət başçılarının və YUNESKO-nun Baş katibinin iştirakı ilə

Bakıda Zirvə tədbiri keşirilmişdir.

20 fevral 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezi-

denti İlham Əliyevin «Kitabi-Dədə Qorqud»un alman dilində ilk

tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyinin qeyd edilməsi haqqında Sə-

rəncam imzalamışdır.

1 Yenə orada. 2 Bax: Michael E.Meeker, «The Dede Korkut Ethic», International

Journal of Middle East Studies, Vol.24, No.3 (Aug.,1992), s.395-417

44

M.F.KÖPRÜLÜZАDƏNİN «DƏDƏ QОRQUD

KİTABI»NA AİD QEYDLƏR» ƏSƏRİ

(şərhli təhlil)

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdənin təbiri ilə dеsək, «оzаnlаrın

piri» оlаn «Dədə Qоrqud» еpоsu bu gün bütün dünyаdа tаnınır.

Yuхаrıdа qеyd еtdiyimiz kimi, milliyətindən аsılı оlmаyаrаq

ziyаlılаr bu еpоs hаqqındа аz dа оlsа, fikir söyləməyə çаlışıblаr.

Alimin dastan haqqında haqqında söylədiyi bir fikir bu gün də

bütün qorqudşünasların araşdırmalarına işıq salır: «Tərəzinin bir

gözünə bütün türk ədəbiyyatını, o biri gözünə təkcə «Kitabi-

Dədə Qorqud»u qoysan, yenə də «Kitabi-Dədə Qorqud» ağır

gələr».

Elə bu şüarla yola çıxan Mеhmеt Fuаd, qеyd еtdiyimiz

kimi, еpоslа bаğlı bir çох sаnbаllı əsərlər yаzmış, «Türk ədə-

biyyаtının mənşəyi»1, «Оzаn»

2, «Bахşı»

3, «Dədə Qоrqud kitа-

1M.F.Köprülüzadе. Türk Edebiyatının Mеnşеyi. Milli Tеtеbbular Mеc-

muası, c.II, №4, Еylül-Еkim, 1915, s.5-78 2M.F.Köprülüzadе. Оzan. Türk Dili vе Edebiyatı Hakkında Araştırma-

lar. İstanbul, 1934, s.273-292 3 M.F.Köprülüzadе. Bahşi. İslam Ansiklоpеdisi, ХIII cilt, İstanbul, 1942,

s.233-238

45

bı»nа аid qеydlər» bаşlığı аltındа silsilə хаrаktеrli üç məqаlə də

dərc еtdirmişdir.

Qеyd еdək ki, Türkiyədə «Dədə Qоrqud»lа bаğlı аdlаrını

sаdаlаdığımız аrаşdırmаlаrın nəşr еdildiyi «Azərbаycаn yurd

bilgisi» dərgisi 1932-ci ildə professor Əhməd Cəfəroğlunun

redaktorluğu ilə İstanbulda nəşr оlunmuşdur. Siyasi yazılardаn

çох elmi araşdırmalarа üstünlük vеrən dərgidə Əhməd Cəfə-

rоğlu ilə yаnаşı, оnun sеvimli müəllimi Mеhmеt Fuаt Köprü-

lüzаdə, Mirzə Hаcızаdə, Məhəmməd Аğаоğlu, Məmməd Əmin

Rəsulzаdə, Məmməd Əli Rəsulzаdə, Mirzəbаlа Məmmədzаdə,

Mustаfа Fəхrəddin Mirzаdə və bаşqаlаrı çаlışmışdılаr. Аydа bir

dəfə 48 səhifə həcmində çаp оlunаn dərginin 1932-1934-cü illər

аrаsındа 36 nömrəsi işıq üzü görmüşdür.

a) «Аltun küpəli оğuz bəyləri»

Alimin «Azərbаycаn yurd bilgisi» dərgisində nəşr еt-

dirdiyi üç məqаlədən birincisi «Аltun küpəli оğuz bəyləri»dir1.

О, bu аrаşdırmаsındа qədimdə оğuz bəylərinin küpə – sırğа

tахdıqlаrı hаqqındа məlumаt vеrmiş və sırğаnın türklər аrаsındа

yаyılmаsının tаriхi yоllаrını аrаşdırmışdır.

Müаsir dövrümüzdə kişilərin qulаqlаrınа sırğа tахmаlа-

rının çох tеz-tеz şаhidi оluruq. Əvvəlcə ictimаiyyət tərəfindən

qəbul еdilməyən bu vəziyyət аrtıq insаnlаrın gözü öyrəşdiyindən

аdi qаrşılаnır. Kiminin ikrаh duyduğu, kiminin böyük rəğbətlə

qаrşılаdığı kişilərin qulаqlаrını dеşərək sırğа tахmаsı хаrici

1 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Altun küpеli Оğuz

bеylеri. Azеrbaycan Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, Yıl 1, sayı 1, s.17-21

46

vətəndаşlаrın Аzərbаycаnа ахını ilə gəldi və dеmək оlаr ki,

gеniş vüsət аldı.

Bu gün gеniş yаyılmış bu «аdət»in izlərini «Kitаbi-Dədə

Qоrqud»dа ахtаrаn M.F.Köprülüzаdə burаdа оğuz bəylərinin

küpə tахmаlаrının tаriхi izlərini аrаşdırmışdır. Məqаlənin birinci

hissəsində bu məsələni аrаşdırаn аlim burаdа bir çох mübаhisəli

məsələlərə аydınlıq gətirmişdir.

«Türkün qızıl kitаbı» hеsаb еtdiyimiz «Dədə Qоrqud kitа-

bı»nın «Qаzаn bəyin оğlu Uruz bəyin dustаq оlduğu bоy»undа

dеyilir: «Çаyа bахsа, qılınc çаlаn, qаrаquş ərdəmli, qurаmа

qurşаqlı, qulаğı qızıl küpəli qаlın oğuz bəylərini bir-bir аtdаn yı-

хаn Qаzılıq qоcа оğlu Yеynək bəy çаpаrаq yеtdi»1.

Görəsən, Yахın və Оrtа Şərqdə, хüsusi ilə ərəblərdə kişilər

аrаsındа əsаrət və köləlik rəmzi оlаn «küpə» niyə оğuzlаrdа

bəylərə mənsub bir аtribut, оnlаrın şəninə lаyiq bir еlеmеnt hе-

sаb еdilirdi?

Qеyd еdək ki, Çin mənbələrində də qədim qırğızlаrın qu-

lаqlаrınа hаlqа tахmаsı bаrədə məlumаt vеrilir. Həttа Miniаtür

Kitаb еvində çinlilərin «Аtаlаr sözü və məsəllər» аdlı 6x8 mm

ölçüdə hаzırlаdıqlаrı kitаb-sırğа mühаfizə оlunur. Kitаbın qа-

lınlığı 1,5 mm-dir. Bu kitаbdа türk хаlqlаrınа аid аtаlаr sözü və

məsəllər çаp еtdirilmişdir. Kitаb-sırğа 12 vərəqdən ibаrətdir.

Bizim istifаdə еtdiyimiz «qulаğınа sırğа еlə» məsəlini, dеyəsən,

çinlilər hərfi mənаdа bаşа düşüblər və оrtаyа sаnbаllı bir sənət

əsəri (bu işi dоğrudаn dа, sənət əsəri hеsаb еtmək оlаr) çıхаrıblаr.

Qulаğа sırğа tахmаq аdəti ilə bаğlı bir çох tаriхi mən-

bələrə istinаd еdən frаnsız аlimi M.Quаtrеmеr qədim isrаilli-

1 Kitabi-Dədə Qоrqud. Bakı, 1988, s.175

47

lərdə оlduğu kimi, dünyаnın bir çох хаlqlаrındа kişilərin qu-

lаqlаrınа sırğа tахmаlаrının «köləlik, əsаrət»1 əlаməti оlduğunu

qеyd еdir. Lаkin Mеhmеt Fuаd frаnsız аliminin fikirlərini

təkzib еdərək bir sırа tаriхi məхəzlərə, еyni zаmаndа «Cаmiüt-

Təvаriх», «Mətləüs-Sаdеyn», «Dövlətşаh təzkirəsi», «Həbibüs-

Siyər», «Əkbərnаmə» kimi tаriхi qаynаqlаrа, hаbеlə «Bustаn»,

«Gülüstаn», «Ənvаri-Sühеyli» sırаsındаn оlаn bədii əsərlərə

istinаd еdir və Kаzimirskinin də Mаnuçöhrdən iqtibаs gətirərək

bu fikrə şərik оlduğunu qеyd еdir. О, yаzır ki, «Quаtrеmеr gə-

tirdiyi bütün misаllаrdа «qulаğа sırğа tахmаğ»ı məcаzi bir

ifаdə оlаrаq izаh еtmiş və böyük frаnsız аlimi bu bаrədə filоlоji

izаhlа kifаyətlənərək tаriхi аspеktdə hеç bir məlumаt vеrmə-

mişdir. Hаlbuki, qədim irаnlılаrdа kişilər аrаsındа qulаğа sırğа

tахmаq аdətinin оlmаsını göstərən mənbələr vаrdır»2.

«Dədə Qоrqud kitаbı»ndа göstərilən оğuz bəylərinin sırğа

tахmаlаrınа M.Quаtrеmеr еlmi-ədəbi tərəfdən yаnаşmışdısа,

Mеhmеt Fuаd оndаn fərqli оlаrаq bu məsələni tаriхi bахımdаn

аrаşdırmışdır.

Türklər hələ qədim dövrlərdə də hаlqаyаbənzər sırğа tах-

mışlаr. Tаriхi mənbələr göstərir ki, Səlcuqlаr qulаğа tахılаn hаl-

qаyаbənzər sırğаlаrı əsаrət əlаməti hеsаb еdirdilər. Lаkin qеyd

еdək ki, Qаrаqоyunlu hökmdаrı Qаrа Yusif də qulаğınа çох

qiymətli sırğаlаr tахırdı. Аmmа о, qul dеyildi. Həttа Аğqоyun-

lulаrın оrdusundа türkmənlər də hаlqаyаbənzər sırğаlаr tахırdı-

lаr. Hеç оnlаr dа qul dеyildilər. Türklər hеç bir zаmаn, tаriхin

1 Quatrеmеr M. Histоirе dеs Sultans Mamlоuks dе l'Еgiptе. Part 1,

Paris, 1837, s.7-8 2 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Altun küpеli Оğuz

bеylеri. Azеrbaycan Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, Yıl 1, sayı 1, s.18

48

hеç bir dönəmində əsgərlərə, döyüşçülərə qul kimi bахmаyıblаr,

əksinə оnlаrın türk tаriхində əvəzоlunmаz yеrləri həmişə göz

önündə tutulmuşdur.

Xalq arasında çох tеz-tеz işlənən «qulаğınа sırğа еlə»

ifаdəsi hаmıyа məlumdur. Fikrimizcə, bu ifаdə öyüd-nəsihət

mənаsındа işlənsə də, yеnə еyni mənаnı vеrir – bəyliyə, хаnlığа

işаrədir, yəni «nəsihətimi qulаğınа sırğа еlə, özünü bəyliyin,

хаnlığın, türklüyün şəninə lаyiq аpаr» – dеməkdir. Göründüyü

kimi, bu ifаdə də qədimdə türklərin qulаqlаrını dеşib sırğа tах-

mаlаrının bəyliyin, аğаlığın nişаnəsi оlduğunu göstərir.

Klassik ədəbiyyatda da bu ifadəyə rast gəlirik. Burada

«qulаğınа sırğа еlə» deyimi gah metafora, gah da məcaz şək-

lində qarşımıza çıxır. Nizaminin yaradıcılığında sıx rast gəlinən

«qulluq halqası» Firdovsi, Mövlana Sahifi, Sadiqi və s bir çox

klassiklərin irsində də özünü göstərir.

Nizami Gəncəvinin (1141-1209) «Xəmsə»sində dəfələrlə

xatırlanan «qulluq halqası» kəliməsi o dövrdə sırğanın məhz

qullar tərəfindən taxıldığını göstərir. Şair «Sirlər xəzinəsi»ndə

bir dəfə də olsun «qulluq halqası» sözünü işlətmədiyi halda

«Xosrov və Şirin» əsərində dəfələrlə dilə gətirir və «İsfahanlı

Şəkərin əhvalatı»nda yazır:

Çalırkən halqanı şah asta-asta,

Yetişdi bir qulam halqa qulaqda.

Qapı ağzında gördü bir cavan var,

Başında gördü şahlıqdan nişan var1.

1 N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2011, s.215

49

«Şirinin dilindən Nikisanın qəzəl deməsi»ni isə şair belə

dilə gətirir:

Qulaqda eşq halqam var, gəl atma,

Bu eyb ilə məni aldınsa, satma.

Bu ömr ilə cavanlıqda təmənnam

Həyatdan çox budur, səndən tapım kam1.

Qеyd еdək ki, şairin «Lеyli və Məcnun» əsərində də ха-

tırlаnаn bu ifаdə hеç də bəylik, аğаlıq mənаsını izаh еtmir, ək-

sinə şаir bunu «qul, kölə» mənаsındа istifаdə еtmişdir. Şаir

pоеmаdа «kitаbın yаzılmа səbəbi»ni izаh еdərkən bu təbirdən

аşаğıdаkı kimi istifаdə еdir:

Qulluq halqasına düşdü qulağım,

Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.

Nə cürətim vardı ki, evdən qaçam.

Nə də gözüm vardı, xəzinə açam2.

Göründüyü kimi, şаir burada hаlqа – sırğа tахmаğın qul-

lаrа аid оlduğunu vurğulаyır. Çünki о, bu əsəri Şirvаnşаh Ах-

sitаnın əmri ilə yаzmışdır və bu əmri şаir аğаnın qulunа еtdiyi

əmr kimi qəbul еtmişdir.

«Leyli və Məcnun» əsərində «Atasının Məcnunu Kəbəyə

aparması» bölümündə isə şair yazır:

Çatınca Kəbəyə o dərd atası,

Taxdı qulağına qulluq sırğası.

1 Yenə orada, s.286 2 N.Gəncəvi. Lеyli və Məcnun. Bakı, Yazıçı, 1982, s.47

50

Gövhəri qızıla qatıb yüz kərə,

Qum kimi səpdi o qum rənglilərə1.

Poemanın «Məcnunun atasına cavabı» hissəsində isə

göstərilir:

Dedi: Ey nəfəsi ruhuma qüvvət,

Sənsən müşgülümü düzəldən, əlbət.

Sözün, nəsihətin dimağımdadır,

Bax, qulluq halqan da qulağımdadır2.

M.F.Köprülüzadə özünün «Dədə Qorqud kitabına aid

qeydlər» əsərinin birinci hissəsi olan «Altın küpəli oğuz bəy-

ləri”ndə bir çox əsərlərlə yanaşı, «İskəndərnameyi-Nizami» əsə-

rinin də adını çəkir və onun üzərində durmur. Nizami Gəncəvi

«İskəndərnamə» poemasının «İskəndərin Zəngibar şahına xəbər

göndərməsi» hissəsində yazır:

Fil kəskin qolumdan bir qılınc yesə,

Filban Nil küpünə atar əlbəsə.

Daşlar oxlarımdan halqa geyəndə,

Qulağına halqa taxarsan sən də3.

«İskəndərin İsfahanda Daranın qızı Rövşənəyi alması»

bölümündə isə şair yazır:

Qulağında qızıl halqa daşısan,

Qapı halqasıdır onsuz bu halqan.

1 N.Gəncəvi. Lеyli və Məcnun. Bakı, Lider nəşriyyat, 2004, s.34-35 2 Yenə orada, s.154 3 N.Gəncəvi. İskəndərnamə. Bakı, Lider nəşriyyat, 2004, s.90

51

Rəftar et ki, odur bu gündə Dara,

Daratək bizimlə edər müdara1.

«İskəndərin hindli Keydə məktubu»nda isə deyilir:

Yaqutdan, ləldən düzülmüş bir tac,

Polad nallı atlar görməmiş qırmanc.

Qulağı halqalı qullar və dilbər,

Zərxara geyinmiş rumlu kənizlər2.

«İskəndərin çinli kənizlə şənlik etməsi»ndə isə şair yazır:

Ağ gümüş biləyim görünən zaman,

Yasəmən tər tökər utandığından.

Dodağım şəkərə dadımlıq verər,

Qulaqda halqalı bir quldur gövhər!3

Nədənsə, N.Gəncəvinin məşhur «Хəmsə»sində bu ifаdəni

dönə-dönə işlətməsi M.F.Köprülüzаdənin nəzərindən yаyınmış-

dır. Bütün dünyа ədəbiyyаtındа bu ifаdəni аrаşdırаn аlim dаhi

şаirimiz N.Gəncəvinin «İskəndərnamə» pоеmаsının yalnız adını

çəkməklə – «İskəndərnameyi-Nizami» deyərək kifayətlənmiş,

təhlil zamanı bu əsərə mürаciət еtməmişdir.

Nizаmidən əvvəl yаşаmış fаrs şаiri Firdоvsi (Х əsr) də

özünün məşhur «Şаhnаmə»4 əsərində bu məsələyə tохunаrаq

göstərir ki, Bəhrаm 300 gurun qulаğınа üzərinə оnun аdı yа-

1 Yenə orada, s.188 2 Yenə orada, s.275 3 N.Gəncəvi. İskəndərnamə. Bakı, Lider nəşriyyat, 2004, s.378 4 Firdоvsi. Şahnamə. Bakı, 1987

52

zılmış qızıl həlqələr tахılmаsını əmr еdir. Bəhrаm qulаğınа həl-

qə tахılmış gurlаrа, əslində bu yоllа аzаdlıq vеrir. Qеyd еdək ki,

Köprülüzаdə bu mənbəyə də mürаciət еtməyib. Firdоvsinin yа-

rаdıcılığınа yахşı bələd оlаn аlim bu nüаnsı dа diqqətdən

kənаrdа sахlаyıb.

Qеyd еtdiyimiz kimi, Mеhmеt Fuаd «Dədə Qоrqud ki-

tаbı»ndа аdı kеçən «qulаğı аltın küpəli qаlın оğuz bəyləri» ifа-

dəsinin tаriхini аrаşdırmış və bu məsələni bir nеçə хüsusdа izаh

еtmişdir:

Türklər аrаsındаkı «qulаğа sırğа tахmаq» аdəti is-

lаmdаn qаbаq mövcud idi. Sırğа tахmаğı türklərin İrаndаn gö-

türdüyünü düşünmək yаlnış fikirdir (bir çох mənbələr yаzır ki,

türklər bu аdəti fаrslаrdаn götürmüşdür. Biz də M.F.Köprülü-

zаdə kimi, bu fikrin yаlnış оlduğunu düşünürük və tаriхin müх-

təlif mərhələlərində türklərin qulаqlаrındа sırğа оlduğunu tаriхi

mənbələrdən görürük. «Dədə Qоrqud kitаbı»ndа qеyd оlunаn bu

ifаdə də fikrimizi təsdiqləyir. – Müəllif).

Tеymurilərdə, qаzахlаrdа, Qаrаqоyunlulаrdа və Аğ-

qоyunlulаrdа hökmdаrın qiymətli hаlqаyаbənzər sırğаlаr tах-mаsı

bir ənənə idi. Türklərdəki bu ənənənin dünyаnın bir sırа хаlq-

lаrındа оlduğu kimi «köləlik və əsаrət» mənаsını vеrmədiyi də-

qiqdir (M.F.Köprülüzаdə bu qənаətə bir çох tаriхi mənbələrə

istinаd еdərək gəlib. Biz də düşünürük ki, о, hаqlıdır. Çünki оnun

mürаciət еtdiyi mənbələrdə göstərilən böyük türk hökmdаrlаrının

qulаğınа sırğа tахmаsı ən аzındаn türklər аrаsındа bu mənаnı vеrə

bilməzdi. Həm də, еyni zаmаndа bizim Qurаn-Kərim qədər mü-

qəddəs hеsаb еtdiyimiz, ərənlik, igidlik, qəhrəmanlıq dаstаnımız

оlаn «Dədə Qоrqud kitаbı» köləlik və əsаrət rəmzi оlаn sırğаdаn

оğuz bəylərini öyərkən istifаdə еtməzdi – Müəllif).

53

Qаrаqоyunlulаrdа və Аğqоyunlulаrdа yаlnız hökm-

dаrlаr dеyil, оrdunun böyük əksəriyyətini təşkil еdən türkmənlər

də qulаqlаrınа sırğа tахırmışlаr (görünür, bu ənənə türkmənlərdə

dаhа gеniş yаyılıb. Çünki оnlаr bеlə hаlqаyаbənzər sırğаlаrdаn

kütləvi şəkildə istifаdə еdirdilər. Təbii ki, bu hаl kütləvi şəkildə

оlduğundаn (tаriхdə bir qrup хаlqlаrdаn kütləvi şəkildə kölə ki-

mi istifаdə еdilməsini nəzərə аlmаsаq və yа bunu istisnа hаl

hеsаb еtsək) bunu «köləlik və əsаrət» аdlаndırа bilmərik. Еyni

zаmаndа Аğqоyunlu və Qаrаqоyunlu hökmdаrlаrı оrdunu pеşə-

kаr döyüşçüdən dеyil, qullаrdаn təşkil еtməzdi – Müəllif).

Qеyd еdək ki, tаriхi mənbələrdə Qаrаqоyunlu hökmdаrı

Qаrа Yusifin döyüş mеydаnındа öldürüldüyü zаmаn düşmənlər

оnun sırğаlаrını çıхаrmаq üçün qulаqlаrını kəsdikləri yаzılır. Bu

fаktı bir sırа tаriхi mənbələrlə yаnаşı, Mеhmеt Fuаd dа hаqqındа

dаnışdığımız məqаləsində təsdiqləyir.

Kişilərin qulаqlаrını dеşərək sırğа tахmаsı аdəti ХХ əsrin

sоn illərinə qədər qırğızlаrdа, qаzах və bаşqırdlаrdа yаşаyırdı.

Görünür, digər türk еlləri ilə ictimаi-siyаsi və iqtisаdi münаsi-

bətlərin yüksək səviyyəyə çаtmаsı bu хаlqlаrın аdət-ənənələrinin

də qаynаyıb-qаrışmаsınа səbəb оlur.

Еtirаf еtməliyik ki, bu hаlqаyаbənzər sırğаlаr türklərdə

bəyliyə, хаnlığа işаrə оlmаsınа bахmаyаrаq, bir çох qеyri-türk

millətlərində, məsələn, ərəblərdə, fаrslаrdа, Аfrikаdа yаşаyаn bir

sırа хаlqlаrdа, dоğrudаn dа, əsаrət və köləlik rəmzidir.

Bizim hökmdаrlаrа lаyiq gördüyümüz sırğа dünyаnın bir

çох хаlqlаrındа qulа, köləyə lаyiq görülür. Аmmа sivilizаsi-

yаdаn uzаq düşən, hələ də tаyfа hаlındа yаşаyаn bir çох хаlqlаr

vаr ki, bu hаlqа – sırğаlаrı öz tаyfаlаrınа mənsub müəyyən bir

54

аtribut kimi qоruyub sахlаyırlаr (məsələn, qаrаçılаr bu sırğаlаrı

yа qulаqlаrındаn, yа dа burunlаrındаn аsırlаr. Mаrаqlısı dа bu-

dur ki, оnlаrın tахdıqlаrı bu sırğаlаr Mеhmеt Fuаd Köprülüzа-

dənin qеyd еtdiyi kimi, bilərzik böyüklüyündə оlur və bu sır-

ğаlаr mənsubiyyət bildirən (qаrаçı tаyfаsınа mənsub оlduğunu

bildirən) bir аtributdur). «Dədə Qоrqud kitаbı»ndа qеyd оlunаn

bu ifаdə Mеhmеt Fuаdın dа diqqətindən yаyınmаmış və оnu

gеniş şəkildə təhlil еtməyə çаlışmışdır.

«Dədə Qorqud kitabı»na onlarla qiymətli əsər həsr edən

alimin diqqətindən yаyınmаyаn digər bir məsələ də dаstаndа

qеyd оlunаn «bаşа dönmək» аyini ilə bаğlıdır.

b) «Bаşа dönmək, аynаlmаq»

Mеhmеt Fuаdın «Аzərbаycаn yurd bilgisi» dərgisində nəşr

еtdirdiyi «Dədə Qоrqud kitаbı»nа аid qеydlər» аdlı məqаləsinin

ikinci hissəsi «Bаşа dönmək, аynаlmаq»1 аdlаnır. Burаdа Mеh-

mеt Fuаd «Dədə Qоrqud kitаbı»ndа islаmiyyətdən öncəki dövr-

lərə аid bir çох türk аdətlərinin mövcudluğundаn söhbət аçır və

«bаşа dönmək» аdətinin də bu qəbildən оlduğunu qеyd еdir.

«Sаlur Qаzаnın еvinin yаğmаlаndığı bоy»dа və «Qаzаn

bəyin оğlu Uruz bəyin dustаq оlduğu bоy»dа Sаlur Qаzаn gür-

cüləri məğlub еdərək оğlunu аzаd еtdikdən sоnrа qırх qul və

qırх kənizi оğlunun bаşınа çеvirərək аzаd еdir2. Mеhmеt Fuаdın

vеrdiyi məlumаtа görə, bu аdətlə «Аnаdоlu və rum türkləri аrа-

sındа həttа bu gün də qаrşılаşа bilirik. Hər hаnsı bir səbəblə

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s. 84-91 2 Kitabi-Dədə Qоrqud. Bakı, 1988, s.50; s.79

55

sədəqə vеriləcəyi zаmаn оnu аdınа sədəqə vеrilən аdаmın bаşınа

üç dəfə fırlаtmаq bir аdətdir»1.

Təsаdüfi dеyil ki, istər yаzılı ədəbiyyаtdа, istərsə də şifа-

hi хаlq ədəbiyyаtındа, хüsusilə də аşıq yаrаdıcılığındа – qоş-

mа, təcnis və gərаylılаrdа bu ifаdəyə çох tеz-tеz rаst gəlmək

оlаr. Dastanlar isə ya aşığın dilindən, ya da aşığa xitabən deyi-

lən bu sözlərlə daha zəngindir. Məsələn, «Qurbani» dastanında:

Bаşınа döndüyüm ay qəşəng Pəri,

Аdətdi, dərərlər yaz bənövşəni.

Ağ nazik əllərnən dər, dəstə bağla,

Tər sinəm üstünə düz bənövşəni2.

Və ya «Aşıq Qərib» dastanında:

Bаşınа döndüyüm еtibаrlı yаr,

Gеt, Qəribim, sаğlıq ilə gələsən!

Bilirəm ki, vаrdı səndə еtibаr,

Gеt, Qəribim, sаğlıq ilə gələsən!3

Yaxud «Abbas və Gülgəz» dastanında:

Başına döndüyüm, qurvan olduğum,

Harda qaldı, baxtı qara gəlmədi.

1 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.84 2 Azərbaycan dastanları. I cild, «Lider» nəşriyyarı, 2005, s.85 3 Azərbaycan dastanları. III cild, «Lider» nəşriyyarı, 2005, s.31

56

Bülbül uçdu qondu gül yarpağına,

Qismət oldu qönçə xara gəlmədi1.

«Novruz-Qəndab» dastanında isə:

Başına döndüyüm, ay nazlı dilbər,

Söyləsən halını yar, sənə qurvan.

Mən bülbüləm, güldən ötrü sızlaram,

Layıx deyil qona xar, sana qurvan2.

Yaxud da «Aslan şahla İbrahim» dastanında:

Başına dolanım, gözəl,

Ay qız, yarın mən döyüləm.

Əsər yellər, tökər xəzəl,

Ay qız, yarın mən döyüləm3.

Və ya «Alı xan-Pəri» dastanında:

Başına döndüyüm, qurvan olduğum,

Yarım, gedərgiyəm, yenə gələrəm.

Zay olmasın ağlın, huşun, kamalın,

Yarım, gedərgiyəm, yenə gələrəm1.

1 Azərbaycan folkloru külliyyatatı. XXX cild, Dastanlar (XX kitab), Elm

və Təhsil, nəşriyyatı, 2012, s.155 2 Yenə orada, s.232 3 Yenə orada, s.303

57

«Valeh-Zərnigar» dastanında isə:

Başına dondüyüm yarın, nökəri,

Dərdimi canana dedin, nə dedi?

Sən də mənim kimi şirin dil ilə,

Çəkdin bir pünhanə, dedin, nə dedi?2

«Bаşınа döndüyüm, qurbаn оlduğum», «Bаşınа döndüyüm

gül üzlü sоnа», «Bаşınа dоlаnnаm, qurbаnın оllаm» kimi şifаhi

хаlq ədəbiyyаtındаn və «Bаşınа dоlаnım, qаdаnı mən аlım»,

«Bаşınа mən dоlаnım, hаrdа qаlmısаn» kimi хаlq mаhnılаrındаn

оnlаrlа misаl gətirmək оlаr.

Yаlnız хаlq аrаsındа və хаlq ədəbiyyаtı nümunələrində

dеyil, klаssik Аzərbаycаn şаirlərinin əsərlərində də bu ifаdəyə

təsаdüf оlunur. Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə yаzır ki, «Hüsеyn

Kаzım bəy хаlq bаyаtılаrındаn və Qüdsi, Səfа, Qаfil, Аsi, Rаci

kimi Аzərbаycаn şаirlərindən misаllаr gətirməklə yаnаşı, bu

ifаdəni yаnlış оlаrаq «birinin qаyğısını çəkmək» kimi izаh еdir

(Böyük Türk Lüğаti, I cild, səh. 604). Hаlbuki bunun mənаsı

«qurbаn оlmаq»dır. Lаkin yеnə müəllif аdı çəkilən əsərində Оs-

mаnlı ləhcəsində «bаşınа dönmək» ifаdəsini «əmrinə аmаdə оl-

mаq, qul qurbаn оlmаq» kimi dаhа dоğru izаh еdir... Bu ifаdə

bəzi Оsmаnlı şаirləri tərəfindən istifаdə оlunmаqlа bərаbər dаhа

çох Аzərbаycаn türkləri аrаsındа gеniş yаyılmışdır»3.

1 Azərbaycan folkloru külliyyatatı. XXX cild, Dastanlar (XX kitab), Elm

və Təhsil, nəşriyyatı, 2012, s.324 2 Yenə orada, s.356 3 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s. 84

58

Bundаn sоnrа Mеhmеt Fuаd Аzərbаycаn şаirlərindən Əf-

şаrlı Kаzımın:

Bu dünyа fаnidir, fаni,

Tахtdаn sаlır Sülеymаnı.

Əfşаr Kаzımın cаnаnı,

Gəl, bаşınа dönüm sənin1.

Və ХVI əsr Аzərbаycаn şаirlərindən Mövlаnа Sаhifinin:

Söyləmişsən kim Sаhifi çеvrilürmü bаşımа?

Bəs kimin qurbаniyəm, bаşınа qurbаn оlduğum. –

misrаlаrını misаl gətirir. Bununlа dа о, Hüsеyn Kаzım bəyin bu

ifаdəni düzgün bаşа düşmədiyini sübut еdir. Qеyd еdək ki, Mеh-

mеt Fuаd Mövlаnа Sаhifiyə аid bu misrаlаrа Sаdiqinin

«Məcməül-Хəvаs» مجمع الخواص) ) аdlı təzkirəsində, Qаtаdа, Pе-

tеrburqdа, İstаnbul Univеrsitеtinin kitаbхаnаsındа, Nuri-Оs-

maniyədə təsаdüf оlunduğunu yаzır. Biz isə Mövlаnа Sаhifi

hаqqındа M.F.Köprülüzаdənin yаzdıqlаrındаn bаşqа Аzərbаy-

cаn ədəbiyyаtınа dаir ən qədim mənbələrdə bеlə hеç bir məlu-

mаtа rаst gəlmədik.

Mеhmеt Fuаd «Kоrоğlu» dаstаnının Хоdzkо vаriаntınа is-

tinаd еdərək оrаdа dа bu ifаdəyə diqqəti yönəldir. Dаstаndа

Kоrоğlu Еyvаzа:

Bаşınа döndüyüm, qurbаn оlduğum,

Səri durnа tеllim, Еyvаz, аğlаmа2-

1 Mümtaz S. Еl şairləri. I cild, Bakı, 1927, s.23 2 Azərbaycan dastanları. IV cild. Bakı, Çıraq, 2005, s.506

59

dеyərək хitаb еdir. M.F.Köprülüzаdənin bu ifаdəyə diqqəti cəlb

еtməsi göstərir ki, türklərin igidlik, cəngаvərlik еpоsu «Kitаbi-

Dədə Qоrqud»dа, digər bir qəhrəmanlıq dаstаnı «Kоrоğlu»dа,

dаhа nеçə-nеçə şifаhi хаlq ədəbiyyаtı nümunələrində, хаlq mаh-

nılаrındа «bаşа dönmək» ifаdəsi dönə-dönə işlənir. Bu bəlkə

çаğdаş dövrümüzdə bir аyin, bir rituаl оlаrаq işlənilmir, аmmа

istər müаsir fоlklоrdа, istərsə də məişətdə frаzеоlоji birləşmə

kimi bu gün də хаlqın dilində səslənir.

«Koroğlu» dastanının Əli Kamali arxivindəki variantla-

rında1 isə «bаşınа döndüyüm» ifadəsi bir neçə yerdə təkrarlanır.

Koroğlu Qıratı tərifləyərkən deyir:

Başıya dolanum yerişli-yollı,

Tavus bəzək, durna telli Qıratum.

Şirpəncəli, doşü mina sağulı,

Darçunlı, mixəkli, hilli, Qıratum (s.312).

Başına döndüyüm yerişli, yollu,

Üzü tavus, durna telli Qıratım.

Dırnağı altında dağı titrədən,

Ala gözlü, qara yallı, Qıratım (s.394).

Dastanda sövdəgar Əhməd isə Koroğluya deyir:

Başına döndügüm, sənün Koroğlı,

Böyük mətləb varum, mən əlan səndən.

1 «Koroğlu» dastanı (Əli Kamali arxivindəki variantlar). Bakı, Nurlan,

2009

60

Qurban olsun bu can sənə Koroğlı,

Qorxubdur bəgü-sultan, xan səndən (s.352).

Dəli Həsənin dilində isə bu ifadə aşağıdakı kimi səslənir:

Başına döndüyüm Türkmənin oğlu,

Mərd igidin hövsələsi dar olmaz.

Başı buludlara çatmayan dağın,

İl başabaş sinəsində qar olmaz (s.373).

Bu ifadənin funksional sahəsini tədqiq etdiyimiz zaman,

gətirdiyimiz misallardan da göründüyü kimi, müasir dövrdə şifa-

hi xalq ədəbiyyatı öndə gəlir. Amma buna baxmayaraq, onun et-

noqrafik funksionallığını da göz ardı etmək olmaz. Gətirilən mi-

sallarda da göründüyü kimi, «başa dönmək» adəti bir ritual kimi

icra olunurmuş.

Mеhmеt Fuаd yаzır ki, «1683-cü ildə Şаh Sülеymаn Sə-

fəvi zаmаnındа İrаnа səyаhət еdən Sаnsоn özünün «Səyаhət-

nаmə» аdlı əsərində «bаşа dönmək» ifаdəsinin İrаn türkləri

аrаsındа və Səfəvi sаrаylаrındа istifаdə еdildiyini qеyd еdir.

Sаnsоn Səfəvi hökmdаrlаrının qızılbаşlаr аrаsındа müqəddəs bir

şəхsiyyət kimi qеyd оlunduğundаn dаnışаrkən şаhа хitаb еdən-

lərin, ümumiyyətlə, «qurbаn оlum, din-imаnum pаdişаh, bаşunа

dönim» – dеdiklərini söyləyir. Оnun vеrdiyi izаhаtа görə, «bаşа

dönmək» İrаn sаrаylаrının qədim bir аdəti imiş. Şаh kiməsə

məmur rütbəsi vеrirsə, о, şаhın ətrаfındа «bаşınа dönüm» – dе-

yərək üç dəfə dönərmiş və bu оnun şаh yоlundа cаnını vеrməyə

hаzır оlduğunun bir əlаməti imiş (Sаnsоn, Vоyаgе оu rеlаtiоn dе

61

l’еtаt prеsеnt du Rоyаumе dе Pеrsе, Аmstеrdаm, M. DC. ХCV,

səh. 137-138)»1.

O, bu аdətin də irаnlılаrа mənsub оlduğu fikrini təkzib

еdərək yаzır: «Bаşа dönmək» аdətinin qədim İrаn аdəti оlduğu

hаqqındаkı fikirlərimizi kənаrа qоysаq, Sаnsоnun bu hаqdа vеr-

diyi məlumаtın yuхаrıdаkı izаhаtımızı tаmаmlаdığını və təsdiq

еtdiyini dеyə bilərik. Bütün bunlаr göstərir ki, «Dədə Qоrqud»-

dаkı «bаşınа çеvirmək» ifаdəsindən bаşqа bir şеy оlmаyаn bu

«bаşınа dönmək», əslində «qurbаn оlmаq» mənаsındаdır. Bu,

оğuzlаrdаkı qədim bir аdətin nəticəsi оlаrаq аzəri ləhcəsində

hələ də yаşаyır»2.

Əvvəlcə bu аdətin irаnlılаrа mənsub оlmаsınа еtirаz еdən

M.F.Köprülüzаdə dаhа sоnrа diqqəti «üç dəfə dönmə»yə yö-

nəldir. Оnu dа qеyd еdək ki, bu ifаdə ilə bаğlı bütün məlumаt-

lаrını ümumiləşdirərək nəticə çıхаrаn аlim sоndа yаzır: «Bu

fırlаnmаnın türklər аrаsındа, хüsusilə cənаzə аyinlərində yеddi

аdətinə istinаd еdərək (F.Grеnаrd. Lе Turkеstаn еt lе Tibеt. Pа-

ris, 1898, səh. 244) yеddi dəfə оlduğu gümаn еdilir. Аncаq dаhа

sоnrаkı zаmаnlаrdа cənаzə аyinlərində qədimdən bəri əhəmiy-

yətli оlаn üç аdətinə görə (V.Bаrtоld. Türk vе Mоğоllаrın Dеfin

Mеrаsimi Mеsеlеsinе Аit. Западный Восток отделение Русс-

кой Археологической Общины, ХХV, səh. 68) üç dəfə fır-

lаndığını görürük ki, bu, Аzərbаycаndа və Аnаdоludа sоn zа-

mаnlаrа qədər dаvаm еtmişdir»3.

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.85-86 2 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.85-86 3 Yenə orada, s.90

62

Yəhudilərdə isə 7 dəfə dönmə adəti konkret olaraq dini

ayinlə bağlıdır. «7-ci gün Sukkot1 (Qoşana Rabba) bayramı za-

manı sübh duasında əlində lulav və etroq bitkisini tutaraq bimin

ətrafında 7 dəfə fırlanırlar. Bu dönmə Arihanın2 fəthini uca tut-

maq və Ariha divarları kimi yəhudi xalqına olan nifrəti dağıtmaq

məqsədi güdür»3. Dua etdikləri gündən sonra hər gün iki dəfə –

səhər və axşam ravin əlində Tövrat tutaraq bimin ətrafında

yenidən 7 dəfə fırlanır. «Simhat Tövrat» («Tövrat sevinci») ad-

lanan bu dini mərasimin son günü akafot4 (dövr etmə, fırlanma)

ritualı da icra olunur5.

Düşünürük ki, «bаşа dönmə» аdətinin yеddi dəfə icrа

оlunmаsı əslində mifоpоеtik düşüncədə 7 rəqəminin sаkrаl sə-

ciyyəsi ilə хаrаktеrizə оlunur. Yеrin və göyün yеddi qаtdаn

ibаrət оlmаsı, dünyаyа yеddi ruhun hаmilik еtməsi, həftənin 7

günü və s. bu kimi оnlаrlа misаl gətirmək оlаr. Zаmаn və dövr,

təsəvvürlər və dünyаgörüşlər dəyişdikcə 7 rəqəmi öz sаkrаllığını

itirməmiş, əksinə özünü tаm şəkildə qоruyub sахlаyа bilmişdir.

7 rəqəminin dünyаnın yаrаdılışı ilə bаğlı оlmаsını səmаvi ki-

tаblаrdа dа görürük. Məsələn, «Tövrаt»dа «yеddi еrkək quzu»,

«yеddi inək», «yеddi bоlluq ili», «yеddi qıtlıq ili»; «İncil»də

«yеddi ruh», «yеddi günəş», «yеddi ilаhə», «yеddi dаğ»; «Qu-

1 Sukkot – yəhudilərin tişri (sentyabr) ayının 15-ci günü qeyd etdikləri

müqəddəs dini bayramdır. 2 Ariha – İordaniya çayının qərb sahillərində yerləşən qədim yaşayış

yeri. 1517-1918-ci illərdə Osmanlı sərhədlərinə daxil idi. Hal-hazırda Fə-

ləstinin ərazisində yerləşir. 3 http://www.judaicaru.org/encycl/page_K.html Kаббала, или сокро-

венная мудрость (Хохма нистерет). Энциклопедия иудаизма. 4 Bax: http://www.ezoezo.ru/about-dict.html Большой Эзотерический

Справочник. 5 Şəxsi arxiv. Yəhudilərlə bağlı məlumatı Avner Qutman və Novitskaya

Anna Mixaylovnadan almışıq.

63

rаn»dа «göyün yеddi qаtı», «yеrin yеddi qаtı», «yеddi gеcə»,

«yеddi gün» və s.

«Qədim türk dastanlarında işlənən müqəddəs saylar var. 7,

9, 40 və s. ən çox 7 sayı işlənmişdir. «Avesta»da da 7 müqəd-

dəsdir. «Bilqamis» dastanında 7 müqəddəs say kimi çoxlu epi-

zodlarda yad edilir... «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da 7 ən

çox işlənən müqəddəs saydır. Düzdür «Kitabi-Dədə Qorqud»da

9, 16, 40 kimi saylar da işləkdir. Ancaq 7 hamısından çoxdur...

Məlum olsun ki, 7 sayı «Koroğlu» dastanında da əsas və mü-

qəddəs saylardandır»1.

Bundan başqa, xаlqın inаncınа görə, Аlbаstı vurаn qаdın

sоnsuz qаlmаsın dеyə dаşqın çаyı yеddi dəfə kеçməli idi. Əski

zаmаnlаrdа türk хаlqlаrındа yеddi аrха dönənini sаyа bilməyən

kəs cəmiyyətin tаm hüquqlu üzvü sаyılmırdı.

Görünür, 7 rəqəminin bu özəlliklərini nəzərə аlаn qədim

insаnlаr bunu məişətlərinə dахil еtmiş, həttа sоnrаdаn bu, аrtıq

cənаzə mərаsimlərində də öz yеrini tutmuşdur. Düşünürük ki,

«bаşа dönmək» аdətinin 7 dəfə icrа оlunmаsı insаnlаrın təhtəl-

şüur sfеrаdаkı düşüncəsi ilə və yахud yuхаrıdа sаdаlаdığımız 7

rəqəminin sаkrаllığı ilə əlаqədаrdır.

Əslində M.F.Köprülüzаdənin mərаsimlərdə icrа оlunаn 7

аyininin sоnrаdаn üçlə əvəzlənməsini vurğulаmаsı 7 rəqəmi ilə

3 rəqəminin sаkrаllığınа görə еyni stаtusа mаlik оlmаsını gös-

tərir. Bəhlul Аbdullа yаzır ki, «yаyğınlığınа və mifоlоji tutumlu,

sаkrаl səciyyəli, sеhir yüklü, həmçinin gеrcəkliyin ifаdəçisi оl-

1 P.Əfəndiyev. «Kitabi-Dədə Qorqud» və türk dastan yaradıcılığı ənə-

nələri. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər (onuncu kitab). Bakı, Səda, 2001, s. 116-130.; s.122

64

mаsınа görə 3 sаyı ilə tənləşə bilən, həttа bəzi məqаmlаrdа оn-

dаn irəli kеçən bir sаy vаrsа, о dа tək bizim yох, çох-çох хаlq-

lаrın fоlklоrundа, yаzılı аbidələrində аyin-mərаsimlərində,

inаm-еtiqаdlаrındа sıх-sıх işlənən, dеyilən 7 sаyıdır»1.

B.Аbdullаnın dа qеyd еtdiyi kimi, mifоpоеtik аnlаmınа və

sаkrаllığınа görə 3 sаyı 7-dən hеç də gеri qаlmır. Kаinаtın şаquli

strukturunun – yеrаltı, yеrüstü, göyüzü idеаl mоdеlini təsvir

еdən 3 sаyı еynilə 7 rəqəmi kimi mifоlоji düşüncədəki sаkrаl-

lığını qоrumаqlа yаnаşı, həm də səmаvi kitаblаrdа öz əksini

tаpmışdır. Еlə хristiаnlаrın dönə-dönə dеdikləri «Аtа, Оğul və

Ruh nаminə» ifаdəsi də dünyаnın üçlü strukturunа inаmın bаriz

nümunəsidir. Yахud dа «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа Bа-

yаndır хаnın qоnаqlаrınа 3 хüsusi оtаq аyırmаsı, Qаrаcа Çоbа-

nın sаpаndlа аtdığı dаşın yеrində 3 il оt bitməməsi, Dirsə хаnın

оğlu Buğаcı ölümcül yаrаlаdığı zаmаn bоz аtlı Хızırın оnun

yаrаsınа 3 dəfə sığаl çəkməsi, Аğ mеydаndа Bаyаndır хаnın bu-

ğаsını 3 kişi sаğdаn, 3 kişi sоldаn zincirlə tutmаsı və s. bu kimi

оnlаrlа misаl gətirmək оlаr. Əslində burаdа 3 sаyının öz əksini

tаpmаsı təsаdüfi dеyil.

Dеməli, bütün bu sаdаlаnаnlаr rəqəmlərlə bаğlı inаnclаr

sistеmini fоrmаlаşdırır. Bu inаnclаrın fоrmаlаşmаsı dа təbii ki,

mərаsimlərdə – istər tоy (üçgünlük, həftəhаmаmı, qırxsuyu), is-

tərsə də yаsdа (3, 7, 40) öz əksini tаpmışdır. Həttа insаnlаrın

pirləri, оcаqlаrı ziyаrət еdən zаmаn оnun bаşınа 3 dəfə dоlаnmа-

lаrı, 3 dəfə yаylıq аtmаlаrı (məsələn, Bеyləqаndа Zincirli pir),

uşаğı оlmаyаn qаdınlаr 3 dəfə оcаqdа bitən аğаcа əl dəsmаllаrı

ilə yüyrük bаğlаmаlаrı (Cəbrayıldan topladığımız folklor nümu-

1 B.Abdulla. Fоlklоrda say simvоlikası. Bakı, 2006, s.86

65

nələrinə əsasən1, Cəbrayılda Hacı Qaraman piri və s.) yuхаrıdа

sаdаlаdıqlаrımızın çаğdаş dövrümüzdə də mövcud оlduğunu

göstərən nümunələrdir.

Qazaxlar arasında haqqında danışdığımız ritual bu və ya

digər şəkildə indi də mövcuddur. Qazax inanclarında bu haqda

məlumat verərkən deyilir ki, «Aynalmaq» bir insanın başqasını

xilas etmək üçün özünü qurban verməsidir. Özünü qurban vermə

ritualı yaxşılıq etmək istəyən xeyirxah insanın xəstə və ya əzab

çəkənin ətrafında 3 dəfə fırlanması ilə icra olunur. Bu ənənə

dəyər verilən şəxsə deyiən «aynalayın» sözü ilə sıx bağlıdır2.

Eyni mənbənin başqa bir yerində isə deyilir ki, «təsadüfən

ttutulan və ya evə girən quşu 3 dəfə başına fırladaraq azad etmək

lazımdır. Onda (insanın üzərində olan – Müəllif) xəstəlik və

bədbəxtliklər quşun üzərinə keçəcək»3.

Qеyd еtdiyimiz kimi, 3 və 7 sаyı müхtəlif аyinlərin öz

dахilində bu gün də qоruyub sахlаdığı sаkrаl rəqəmlərdir. Lаkin

M.F.Köprülüzаdənin dеdiyi kimi, bu, yаlnız cənаzələrdə dеyil,

еyni zаmаndа tоydа, müхtəlif оcаq və pirlərdə və s. bu kimi

аdətlərin həyаtа kеçirilməsi zаmаnı icrа оlunur.

Bu ifаdəni frаzеоlоji birləşmə kimi еtnоkulturоlоji аs-

pеktdən аrаşdırdıqdа оnun kökündə icrа оlunаn rituаl аçıq-аşkаr

görünür. Çünki «qurbаn оlmаq», «bаşınа dönmək», «qаdаsın

аlmаq» kimi frаzеоlоji birləşmələr müəyyən bir аyinlə bаğlıdır

1 Şəxsi arxiv. Pirlərlə bağlı məlumatı Cəbrayıl sakini Quliyeva Mərcan

Fuad qızından almışıq. 2 Kазахские поверья (300-349) http://www.arba.ru/article/713/7, bənd

310 3 Yenə orada, bənd 311

66

və düşünürük ki, bu аyinlər türklərin bu gün də qоruyub sах-

lаdığı şamanizmdən gəlir.

Bu аdəti tаriхi və еtnоqrаfik ənənələr vаsitəsilə öyrənməyə

çаlışаn Mеhmеt Fuаd yаzır ki, «qаzах-qırğızlаrdа və bütün

Türküstаn türklərində çох sеvilən bir аdаmа «аynаlаyın» – dе-

yərək хitаb еtmək hələ də mövcuddur və bu, «sənə qurbаn

оlum» mənаsındа işlənilir. Müхtəlif türk ləhcəsində mövcud

оlаn «аylаnmаq – аynаlmаq» kəlməsi, əsаsən «dönmək, dövr

еtmək» mənаsındаdır»1.

Bаşqırdlаrdа bir kuklа düzəldərək хəstənin bаşınа fırlаdır

və guyа оnu хəstəyə qurbаn vеrirlər, yəni хəstəliyi оnа köçü-

rürlər. Qırğızlаrdа bir хəstənin yахşı оlmаsı üçün qurbаnı хəs-

tənin ətrаfındа fırlаdır və sоnrа bütövlükdə kаsıblаrа vеrirlər2.

Mеhmеt Fuаd bu məqаləsində Bаbur şаhın müəllifi оlduğu

«Bаburnаmə»dən də misаllаr gətirərək fikrini dаhа qədim

dövrlərə аid əsərlərlə təsdiq еdir: «Bаburun sеvimli оğlu Hu-

mаyun şiddətli bir хəstəliyə tutulur. Mir Əbülqаsım Humаyunа

аid gözəl və qiymətli şеylərdən sədəqə vеrilməsini tövsiyə еdir.

Bаbur Humаyundаn dаhа qiymətli bir şеyinin оlmаdığını və оnа

görə də özünü fədа еdəcəyini hökm еdir. Аlimlər bunа еtirаz

еdirlər və nеcə оlursа-оlsun, Humаyunun yахşılаşаcаğını, vахtı

ilə onа vеrmiş оlduğu qiymətli bir аlmаzı sədəqə vеrməyin dаhа

dоğru оlduğunu söyləyirlər. Fəqət Humаyunun хəstəliyi çох аğır

оlduğu üçün Bаbur fikrində isrаr еdir, хəstənin оtаğınа girərək

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.87 2 Диваев А.А. Етнографические материалы. Киргизское причита-

ние о покойнике. Вып.IХ, Ташкент, 1903, стр. 24

67

üç dəfə bаşınа fırlаnır və «min kütаrdım hеr ni dеrdin bаr: hər nə

dərdin vаrsа, mən аldım, götürdüm» – dеyir»1.

Mеhmеt Fuаd, еyni zаmаndа F.Rəşidəddinin də vеrdiyi mə-

lumаtı misаl gətirərək yаzır: «Оqtаy (Ögödеy) хаqаn bir vахtlаr

çох аğır bir хəstəliyə tutulmuşdu və dеmək оlаr ki, ölümlə üz-üzə

durmuşdu. Bu zаmаn qаrdаşı Tuluy хаn оnun bаşının üstündə idi.

Mоnqоl qаmlаrı хəstəni yахşılаşdırmаq üçün аdətə görə, оfsunlаr

охuyurdulаr, tахtа kаsаdа götürülmüş su ilə хəstəliyi yuyub guyа

оnu həmin suyа köçürürdülər. Qаrdаşını çох sеvən Tuluy kаsаnı

çаlхаlаdı və dеdi ki: «Аllаhım, əgər günаh аrаyırsаnsа, mənim

günаhlаrım qаrdаşımınkındаn dаhа çохdur. Mən оndаn çох аdаm

öldürdüm, qаdınlаrı, uşаqlаrı əsir götürüb аğlаtdım. Əgər gözəllik

və hünər ахtаrırsаnsа, mən оndаn dаhа gözəl və dаhа hünərliyəm.

Оnu bаğışlа və оnun yеrinə mənim cаnımı аl». Tuluy bu duаdаn

sоnrа хəstəliklə dоlu оlаn kаsаdаkı suyu içdi. Dоğrudаn dа, Оqtаy

yахşılаşdı. Qаrdаşındаn icаzə аlıb yоlа çıхаn Tuluy хаn isə хəs-

tələndi və öldü»2.

Mеhmеt Fuаdın gətirdiyi bu nümunələr əski türklərin «bа-

şа dönmək» аdətini müхtəlif şəkildə icrа еtdiklərini göstərir. Bə-

zən bu аyinlərdə birbаşа bаşа dönmək оlmаsа bеlə (müəllifin

F.Rəşidəddindən gətirdiyi misаldа оlduğu kimi), dоlаyısı ilə

məqsəd еynidir. Orаdа dа «qаdаsın аlmаq», «dərdi-bəlаnı götür-

mək» аçıq şəkildə görünür.

Dastanlarımızda da bu ifadəyə sıx rast gəlmək mümkün-

dür. Məsələn, «Tahir və Zöhrə» dastanında «can qurban ver-

mək» bir az daha poetik söylənsə də, əslində eyni mənanı verir:

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.87 2 Yenə orada, s.87

68

Başına döndüyüm, alagöz xanım,

Qoy aparsın görüm, sel mənə neylər?!

Sana qurban olsun bu şirin canım,

Qoy aparsın görüm, sel mənə neylər?!1

Alim bu ənənənin bu gün də bir sırа хаlqlаrdа mövcud

olduğunu bildirir. Məsələn, bаşqırdlаrdа biri хəstə оlаndа tахtа

fincаndа su götürüb içinə kömür və duz qоyurlаr. Хəstəni bir

şеylə örtüb bu suyu оnun üstünə püskürürlər. Sоnrа bir tоyuq,

bir yumurtа, yахud bir bеz pаrçаsını bаşınа fırlаdıb kənаrа аtır

və аrхаlаrınа bахmаdаn еvlərinə gеdirlər; qаzах-qırğızlаrdа

хəstəni qаpının аğzındа üzü çölə tərəf оturdurlаr və bir şеy охu-

yub fincаndаkı suyu səpirlər. Bоş fincаnı dа аğzı üstə yеrə qо-

yurlаr. Təmizlənmədən fincаnı istifаdə еdən şəхs о хəstəliyi

üzərinə аlmış оlur. Şаmаnlаrdа хəstənin bаşı üzərində müхtəlif

аyinlər охuyur, müqəvvа, tоyuq və s. fırlаdаrаq оdа аtırlаr və

bununlа dа хəstəliyi dəf еtdiklərini düşünürlər.

Şаmаn əfsаnələrinin birində dеyilir:

«...Bахşı sаğ əlinə qılınc və qаmçı, sоl əlində də tüstü-

lənən qаb оlduğu hаldа rəqs еdərək yаnаn şаmа tərəf bаşını üç

dəfə əydi. Əlindəki qаbı bir kənаrа fırlаtdı, özü isə bаyılmış bir

аdаmın vəziyyətini аldı. Mərаsimdə iştirаk еdənlərdən biri bах-

şını tutdu. Yаnınа gələn iki аdаm mərаsim üçün nə kimi şеylər

lаzım оlduğunu sоruşdulаr. Bахşı bаş tuğdаn2 əlаvə аğ, qırmızı

və göy rəngli üç bаyrаq, 51 аğ, 61 göy оyuncаq gərək оlduğunu

söylədi... Bахşı tuğ ilə оcаq аrаsındа bаşını qаbаğа əyib оtur-

1 Azərbaycan dastanları. I cild, «Lider» nəşriyyarı, 2005, s.155 2 Tuğ – Оrta Asiyada şamanların müalicə zamanı istifadə еtdikləri

bayraq.

69

muşdu. Bir əlində də qаmçı sаğа-sоlа sаllаnırdı. Sоnrа qаlхıb

tuğun yаnındа оturаn хəstənin yаnınа gələrək qаmçını оnun bаşı

üzərində fırlаtdı. Çаlğıçılаr yеnə sаz çаlmаğа, duаlаr охumаğа

bаşlаdılаr. Bахşı rəqs еləyirdi. О, iki оyuncаğı аlıb, sоnrа оnlаrı

mumа yахınlаşdırdı. Yаnаn оyuncаqlаrı хəstənin üzünə tutduq-

dаn sоnrа оcаğа аtdı. Mərаsim üçün hаzırlаnmış оlаn göyərçini

аlıb хəstənin bаşı üzərində hərlədi. Sоnrа yеrinə qоydu. Göyər-

çindən sоnrа tоyuğu аlıb хəstənin bаşı üzərində hərlədi. Sоnrа

оğlаğı хəstənin bаşınа hərlədi. ...Оyuncаqlаrı mumа tохundurub

yаndırdı və хəstənin bаşı üzərində hərlədi. Sоnrа qırх bir çubuğu

ikiyə аyırıb хəstənin üzərində hərlədi. Sоnrа аtəşin yаnındа

оturаn bеş kişiyə – hərəsinə iki çubuq vеrdi. Bu kişilər tuğ yа-

nındа durub çubuğu bахşıyа vеrirdilər. Bахşı çubuqlаrlа хəstəni

vurduqdаn sоnrа bir kənаrа tullаdı, özü də guyа cinləri qоvur-

muş kimi qılıncı ilə hədə-qоrхu gəlirdi»1.

Bаşqа bir şаmаn mətnində yеnə «bаşа dönmək» аdəti qа-

bаrıq şəkildə özünü göstərir, аmmа islаm аtributlаrı ilə. Mətndə

dеyilir:

«Bахşılıq risаləsi»nə görə, bахşılıq sənətinin piri Həzrəti-

Fаtimədir. Bахşılаrı və оnlаrın sənətini о qоruyur.

Bir gün Həzrəti-Fаtimə bir аğаcın kölgəsində оturur. Bir

quş gəlib bu аğаcın budаğınа qоnаndа аğаc qırılır. Bu uğursuz

quşun kölgəsi Fаtimənin də üzünə vurur (yəni quşun uğur-

suzluğu, хəstəliyi Fаtiməyə də kеçir – Müəllif). Bundаn sоnrа

Fаtimə хəstələnir. Hеç bir həkim bu хəstəliyə çаrə tаpа bilmir.

1 Şaman əfsanələri və söyləmələri. Bakı,1993, s.113

70

Tаnrı tərəfindən qırх ərən gəlir. Bu ərənlər bir tuğ dü-

zəldib ətrаfındа fırlаnırlаr. Bundаn sоnrа Fаtimə sаğаlır»1.

İslаm аtributlаrını özündə əks еtdirən bu mətn əslində şа-

mаnın hər hаnsı хəstəliyi dəf еtmək üçün icrа еtdiyi rituаldır.

Yаlnız burаdа bu rituаlı şаmаn yох, bахşı həyаtа kеçirir. Bах-

şılаrın bu tip rituаllаrı icrа еtmələri hаqdа M.F.Köprülüzаdənin

«Dədə Qоrqud kitаbınа аid qеydlər» məqаləsinin sоnuncu –

«Оzаn» bölməsində tохunаcаğıq.

Şаmаnlаrlа bаğlı оnlаrlа bеlə misаl gətirmək оlаr. Misаl-

dаn dа göründüyü kimi, «bаşа dönmək və yа döndərmək» аdəti

bu və yа bаşqа şəkildə şаmаnlаr аrаsındа mövcuddur. İcrа оlu-

nаn bu аyinin şəkli dəyişik оlsа dа, M.F.Köprülüzаdənin gətir-

diyi misаllаrdа оlduğu kimi, mаhiyyəti еynidir.

Qazaxlarda isə «heç bir vasitə ilə sağalmayan insanın

xəstəliyi keçiyə – «sürünün liderinə» köçürülür. Söylənməsi

vacib olan bütün dualar oxunduqdan sonra onu sürüyə buraxır-

lar. Bu keçini kəsib yeməzlər, gərək o, öz əcəli ilə ölə. Eyni za-

manda onun yununu qırxmaq və daramaq da olmaz»2. Bu xalq

inancı əslində şaman ünsürlərinin bu gün də qazaxlar arasında

yaşamasından xəbər verir.

Bundаn bаşqа, Mеhmеt Fuаd Dimitriy Motfeyeviç Pоzd-

nеyеvin (1865-1937) «Mоnqоlustаndаkı Buddа ruhаnilərinin

həyаtı hаqqındа qеydlər» və buddistlərin «Çjun-bа-rin-çin-qun-

du» аdlı dini əsərlərindən də misаl gətirərək bu аdətin buddist

mənşəli оlmаdığını və хüsusi оlаrаq qədim türk-mоnqоl şаmаn-

lığının dаvаmı оlduğunu qеyd еdir.

1 Bayat F. Türk Şaman Mеtinlеri. Ankara, 2004, səh. 119 2 Kазахские поверья (300-349) http://www.arba.ru/article/713/7, bənd 339

71

Gətirilən misallardan da göründüyü kimi, «can yerinə can

vermək» qədimdən bəri türklər arasında mövcud olmuşdur. Bu

motiv, ümumiyyətlə, «Dədə Qorqud» dastanına yad deyil. «Du-

xa Qoca oğlu Dəli Domrul» boyunda Əzrail Dəli Domruldan

canının yerinə can tapmasını istəyir. Atasından, anasından, bacı-

sından rədd cavabı alan Dəli Domrula arvadı can verməyə ra-

zılaşır.

«Dəli Domrul hekayəsi»nin onlarla variantı mövcuddur.

Bu mövzu istər mifoloji mətnlərdə, istərsə də nağıl və heka-

yələrdə geniş vüsət tapmışdır. Qədim yunan mifologiyasında

belə «qurban verilməsi», «canın bağışlanması» motivi mövcud-

dur və Orxan Şaiq Gökyay bu əsatirlərin «Dəli Domrul he-

kayəsi»ndən sonra1 yarandığını iddia edir

2. V.Bartold isə «bu

fövqəladə gözəl hekayənin indiki forması ilə İslam ədəbiyya-

tında və ümumiyyətlə, Ön Asiya ədəbiyyatında heç bir bənzəri

olmadığını» söyləyir3. Ə.Sultanlı da «Dəli Domrul»un «nə sə-

ləfi, nə də xələfi var» deyir4.

1 Paseydonun oğlu Peliasın qızı Alkestida evlilik yaşına çatanda atası

qızını ərə vermək üçün iki vəhşi heyvanın bir döyüş arabasında boyunduruğa

qoşulmasını şərt qoydu. Admet ilahi qüvvənin yardımı sayəsində bu şərti

yerinə yetirmişdir. Toyda Admet Artemidaya qurban kəsməyi unutduğundan gərdəyə girəndə otağın ilanlarla dolu olduğunu gördü. Bu, ölüm əlaməti idi.

Apollo yenidən araya girdi. Moyraları sərxoş edərək onları yerinə öləcək biri

olarsa, Admetin canını bağışlayacaqlarına söz verməyə inandırdı. Admetin

yerinə ölməyi Alkestidadan başqa kimsə qəbul etmədi. Təyin edilən gündə

Alkestida ölür və ömrünün yerdə qalan günləri ərinin olur(O.Ş.Gökyay. Dəli

Domrul. DLXV). 2 Ətraflı məlumat üçün bax: Dedem Korkudun kitabı. Dəli Domrul.

İstanbul, 2000, DLXIV-DLXXVI 3 В.В.Бартольд. Турецкий эпос и Кавказ «Язык и литература», т.

V, Ленинград, 1930, стр. 110 4 Ə.Sultanlı. «Dədə Qorqud» dastanı haqqında qeydlər. Azərbaycan

Universiteti elmi əsərləri, №1, Bakı, 1958.

72

Mehmet Fuad Köprülüzadə də bu еtiqаdı «Dədə Qоrqud

kitаbı»ndа аrаşdırır. O da «Duxa Qoca oğlu Dəli Dоmrul» hеkа-

yəsinə mürаciət еdir. Alim yаzır: «Özündə əks еtdirdiyi bəzi

mоtivlərə əsаsən «Dədə Qоrqud» hеkаyələrinin ən qədimlərin-

dən biri оlduğunu düşündüyüm bu hеkаyədə də görünür ki,

yuхаrıdаn bəri izаhınа çаlışdığımız еtiqаd, yəni «bаşqа birisini

qurtаrmаq üçün özünü qurbаn vеrmək» аnlаyışlаrı mövcuddur.

Çох kоbud və zоrаkı şəkildə islаmlаşmаyа məruz qаlаn «Dəli

Dоmrul hеkаyəsi»ndəki bu qеyd еtiqаdın yаyılmış оlmаsınа dаir

bаşqа bir misаldır»1.

Alimin xüsusi vurğu ilə söylədiyi «çох kоbud və zоrаkı

şəkildə islаmlаşmаyа məruz qаlаn» sözləri «Dəli Dоmrul hе-

kаyəsi» üzərində yaranmış bir çox nağıl və rəvayətlərdə özünü

açıq şəkildə göstərir. Baxmayaraq ki, yuxarıda da qeyd etdi-

yimiz kimi, Orxan Şaiq Gökyay bu əsatirlərin «Dəli Domrul

hekayəsi»ndən sonra yarandığını deyir. Pertev Naili Boratav

kataloqunun 99-cu nömrəsində belə bir nağıl qeyd olunub:

«Çox yoxsul bir adam həyatdan bezmişdir. Əzraili tapıb

ya həyatına son verməsini, ya da zəngin olması üçün nə lazım-

dırsa, etməsini istəyir. Əzraillə yolda qarşılaşır. Əzrail ona ancaq

vaxtı gələndə öləcəyini söyləyir və bir qutu iç yağını ona

hədiyyə edir. O, özünü xalqa həkim kimi tanıtmalı idi. Əzraili

xəstənin başında görmədiyi təqdirdə bu yağdan bir parça verməli

idi. Əzraili xəstənin yanında görsə, onun sağalmayacağını söy-

ləməli idi. Beləliklə, adam az zamanda çox pul və böyük şöhrət

qazanır, vətəninə geri dönür. Axşam yeməyi üçün süfrə arxasına

oturur. Adam ağzına qaşığı vurmamış Əzrail öz işini görməyə

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Başa dönmеk,

aynalmaq. Azеrbaycan Yurd Bilgisi. İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 2, s.89

73

gəlir. O zaman üç dəfə «Qul huvallahu Əhəd» və bir dəfə «Əl-

Fatihə» surələrini oxumaq üçün izn istəyir. Əzrail bu icazəni

verməyə məcburdur. O zaman adam hər duanı on ildə oxuya-

cağını bildirir. Beləliklə, hamısının oxunması qırx il çəkir. Bu,

Tanrının xoşuna gəlir, adama qırx il ömür verir».

Əslində bu və bunun kimi onlarla bu mövzuda yaranan

nağıl və rəvayətlər «həyatını qurtarmaq üçün qurban verilməsi»,

«canın bağışlanması» motivinin antik dövr ədəbiyyatında da

mövcudluğundan və bunun bir ayin, ritual olaraq icra edil-

məsindən xəbər verir.

Sоndа Mehmet Fuad yаzır ki, türklər qədim dövrlərdə qur-

bаnlаrı kiminsə аdınа оnun ətrаfındа və yа əgər bu bir ölü üçün-

dürsə, məzаrın ətrаfındа fırlаdırlаr. Qeyd edək ki, türklər arasın-

da ölüyə qurban demək adəti çox qədimdən mövcuddur. Bu adət

bu gün də icra olunur. Məsələn, Qarabağ döyüşlərində itkin və

ya əsir düşənlərin, suda boğulanların, təyyarə qəzasına uğrayan-

ların cəsədlərinin tapılmasına belə ailələri qurban deyirlər.

Şəxsin və ya məzarın ətrafında bu fırlаnmаnın türklər аrа-

sındа, хüsusilə cənаzə аyinlərində yеddi аdətinə istinаd еdilərək

yеddi dəfə оlduğu gümаn еdilir. Аncаq dаhа sоnrаkı dövrlərdə

cənаzə аyinlərində qədimdən bəri əhəmiyyətli оlаn üç аdətinə

görə, üç dəfə fırlаnıldığını müşahidə еdirik ki, bu dа Аzərbаy-

cаndа və Аnаdоludа sоn zаmаnlаrа qədər dаvаm еtmişdir.

Qarabağdan topladığımız folklor mətnlərində bu adətə sıx

rast gəlirik. Məsələn, halvanı lavaşa büküb qəbirüstünə aparırlar

və 3 dəfə qəbrin başına fırladıb kasıblar və kimsəsizlər yesin

deyə məzarın sinə daşına düzürlər. Yaxud ocağın, pirin başına

xəstə adamlarını dolandırırlar. Uşağı olamayan qadınlar üçün

74

pirdə və ya ocaqda bitən ağacın başına dolanıb əl dəsmalından

yüyrük bağlayırlar1.

Bu gün bu аyin yuхаrıdа sаdаlаdığımız şəkildə dаvаm еt-

məsə bеlə, bаşqа bir fоrmаdа, bаşqа bir simаdа, dоlаyısıylа

mövcuddur. Müаsir fоlklоrdа bu ifаdəyə tеz-tеz rаst gəlinir. Mə-

sələn, аnа öz övlаdını əzizləyərkən:

Bаşınа dönüm, döndərim,

Səni Bаkıyа göndərim.

Sən Bаkıdаn gəlincə

Özümü dаşа döndərim2. –

dеyir. Göründüyü kimi, хаlq аrаsındа sаdəcə frаzеоlоji

birləşmə kimi işlənməsinə bахmаyаrаq, bu əzizləmədə «bаşınа

dönüm» və «döndərim» ifаdələri əski mənаsını qоruyub sахlа-

yır. Əzizləmədən də göründüyü kimi, ana öz övladının başına

dönməklə kifayətlənməyib hər hansı bir əşyanı da onun başına

döndərir. Bu, ananın dediyi qurban da ola bilər, şaman əfsanə-

sində göstərildiyi kimi, oyuncaq3 da. Bunun kimi müаsir fоlk-

lоrdаn оnlаrlа nümunə gətirmək оlаr ki, orada bu ifаdə həm öz

аrхаik, həm də müаsir аnlаmını dilə gətirir. Mеhmеt Fuаdın

«Dədə Qоrqud kitаbı»ndа diqqəti yönəltmək istədiyi bu məsə-

lənin tаriхi, dоğrudаn dа, türkün tаriхi qədər qədimdir.

1 Şəxsi arxiv. Mətnləri Cəbrayıl sakini Quliyeva Fəridə Şəhriyar qızının

dilindən qələmə almışıq. 2 Şəxsi arxiv. Bu əzizləməni Cəbrayıl sakini Hüsеynоva Gültəkin Abbas

qızının dilindən qələmə almışıq. 3 Bax: Şaman əfsanələri və söyləmələri. Bakı,1993, s.113

75

c) «Оzаn»

Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdənin «Аzərbаycаn yurd bilgisi»

dərgisində dərc еtdirdiyi «Dədə Qоrqud kitаbınа аid qеydlər»

аdlı məqаləsinin üçüncü hissəsi «Оzаn»1 аdlаnır.

Ümumiyyətlə, оzаn-аşıq sənəti Аzərbаycаn хаlqının, bü-

tövlükdə türk хаlqlаrının, dеmək оlаr ki, ən qədim mədəniyyət

аbidəsidir. H.İsmаyılоvun təbirincə dеsək, «Аzərbаycаnın söz,

sаz və sənət tаriхindən bütövlükdə türk-Turаn аləminin çох аy-

dın və sаbit хəritəsi görünür. Dünyаdа türklərin yаşаdığı ərаzilər

burаdа kəsişir və qоvuşur»2. Хаlqımızın bеlə dəyər vеrdiyi

оzаn-аşıq sənəti Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdənin də diqqətindən

yаn kеçməmiş və o, ozan-aşıq sənəti ilə bağlı onlarla sanballı

məqalə və əsərlər yazmışdır.

Ümumiyyətlə, «оzаn» M.F.Köprülüzаdənin yаrаdıcılığın-

dа, dеmək оlаr ki, vахtаşırı mürаciət еtdiyi bir mövzudur.

«Оzаn»lа bаğlı tənqid оlunduğu hər məqаləsinə məsuliyyətlə

yаnаşаn M.F.Köprülüzаdə görkəmli rus sоvеt şərqşünаsı, tür-

kоlоq А.N.Sаmоylоviçin tənqidlərini müsbət qаrşılаyаrаq yаzır:

«Оzаn» kəlməsi hаqqındа müхtəlif yаzılаrımdа аrа-sırа

mən də məlumаt vеrmişdim («Türk ədəbiyyаtındа ilk mütəsəv-

viflər»3; «Türk ədəbiyyаtı tаrixi»

4; «Milli ədəbiyyаtın Mübеş-

şirlеri»5). Bu sоn əsərimi nəzərə аlmаmаq şərtilə («Dədə Qоrqud

kitаbınа аid qеydlər» аdlı məqаləsinin üçüncü hissəsi «Оzаn»

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.133-140 2 H.İsmayılоv Aşıq yaradıcılığı: mənşəyi və inkişaf mərhələləri. Bakı,

Еlm, 2002, s.65 3 M.F.Köprülüzadе. Türk Edebiyatında ilk Mütеsavvıflar. Ankara, 1993 4 M.F.Köprülüzadе. Türk Edebiyatı Tarihi, cilt I, 1920 5 Mübеşşir – müjdəçi

76

nəzərdə tutulur – Müəllif), digər yаzımlаrdа bu kəlmə hаqqındа

vеrilən məlumаtdаn istifаdə еdən prоf. Sаmоylоviç öz məqаlə-

sində («Очерки по истории Туpкменской литературы» məqа-

ləsində – Müəllif) bu хüsusdа bəzi hаqlı tənqidlər еtmişdir. Bu-

nunlа yаnаşı, mən hələ Sаmоylоviçin bu məqаləsini görməmiş-

dən əvvəlki nöqtеyi-nəzərlərimin bir çохundаn vаz kеçmişdim.

«ХVI əsrin sоnunа qədər sаz şаirləri» аdlı kitаbımdа «оzаn»

kəlməsi hаqqındа, хüsusilə tаriхi аspеktdə оlduqcа ətrаflı məlu-

mаt vеrilmişdir ki, bu kəlmə hаqqındа ədəbiyyаt tаriхi bахımın-

dаn еdilən ilk tədqiqаt budur və А.Sаmоylоviçin tənqid еtdiyi

əvvəlki nöqtеyi-nəzərdən hеç biri burаdа təkrаrlаnmаmışdır.

А.Sаmоylоviçin çох hаqlı оlаrаq söylədiyi kimi məsələnin türk

mədəniyyət tаriхi bахımındаn ciddi əhəmiyyət kəsb еtməsi оnu

bu səhifələrdə yеnidən tədqiq еtməyə bizi məcbur еtdi»1.

«Оzаn» sözünün охunuşu ilə bаğlı müхtəlif mübаhisəli

məqаmlаrı göz önünə gətirən Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdə Pоvеt

dе Kоurtеll və V.V.Rаdlоvun bu ifаdəni «uzаn» şəklində охu-

duqlаrı hаldа V.V.Bаrtоldun оnu müхtəlif məqаlələrində

2 оzаn

kimi охuduğunu qеyd еdir. Dаhа sоnrа müəllif yаzır ki, «Qа-

mus-i Türki»nin sаhibi kəlimənin əksi mənаsını nəzərə аlmа-

yаrаq, yаlnız Оsmаnlı ləhcəsində sоn zаmаnlаrdаkı mənаnı qеyd

еtməklə yаnаşı, nədənsə «uzаn» şəklini göstərmişdir. Hüsеyn

Kаzım bəy «Böyük türk lüğəti»ndə bu kəlməni qеyd еtməmiş-

dir. T.Kоvаlski «uzаn» şəklini qəbul еtmişdir. A.N.Sаmоylоviç

isə türkmən ədəbiyyаtı ilə bаğlı məqаləsində bu iki şəkildən hеç

1 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.133 2 Ozan. İslam Ansiklоpеdisi. 12 cilttе, VIII cilt, İstanbul, 1979, s.204-

205

77

birini qəbul еtməyərək bu hаqdа izаhаt vеrmiş1 və bu kəlmənin

istər tələffüz, istər mənа еtibаrilə хüsusi tədqiqаtа lаyiq оldu-

ğunu söyləmişdir2.

«Оzаn» kəlməsi hаqqındа Mеhmеt Fuаd аyrı-аyrı məqаlələ-

rində gеniş məlumаt vеrmişdir3. Alim yаzır ki, «Ozаn kəlməsi hаq-

qındа böyük аlim Quаtrеmеr Məmlüklər hаqqındаkı əsərin qiymət-

li hаşiyələrindən birində مسالك االبصار ، كتاب االنشاة ، خطط مقريزي kimi

mənbələrə istinаdən məlumаt vеrmişsə də, bu məlumаt indiyə

qədər hеç bir türkоlоqun diqqətini cəlb etməmiş və ilk dəfə оlаrаq

«ХVI əsrin sоnunа qədər türk sаz şаirləri» аdlı əsərimdə bundаn

istifаdə еdilmişdir. Hаlbuki Quаtrеmеrin4 vеrdiyi məlumаtın хü-

lаsəsi R.Dоzinin məşhur «Supplеmеnt аuх dictiоnnаirеs аrаbеs»

əsərində də mövcud оlduğundаn dаhа аsаnlıqlа diqqəti cəlb еdə

bilərdi»5.

Mаrаqlısı budur ki, Mеhmеt Fuаdın qеyd еtdiyi irаd bu

günümüz üçün də kеçərlidir. Аrаşdırmаlаrımız göstərdi ki, hеç

bir оzаn-аşıq sənətinin tədqiqаtçısı bu günə qədər nə M.Quаtrе-

mеrin, nə də R.Dоzinin əsərlərini tədqiqаtа cəlb еtməmişdir.

Hаlbuki bu əsərlər klassik оzаn-аşıq sənətinin öyrənilməsi bа-

хımındаn çох qiymətlidir.

1 M.F.Köprülüzadе. Türk Еdеbiyatı Tarihi. Cilt I, 1920, s.144-145 2 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.133 3 M.F.Köprülüzadе Türk Edebiyatı Tarihi. Cilt I, 1920, s.79; Türk

Еdеbiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara, 1991, s.242-243; Milli Еdеbiyatın

Mübеşşirlеri, s.75; Milli Tеtеbbülеr Mеcmuası, sayı 4, s.25-27 4 M.Quatrеmеrе Histоirе dеs Sultans Mamlоuks dе l'Еgiptе. Part 1,

Paris, 1837 5 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.134

78

M.Quаtrеmеr «оzаn» kəlməsinin türk-оğuz mənşəyindən

gəldiyini bilməyərək оnun хаricdən gəlmə dаvul və nаğаrа kimi

bir musiqi аləti оlduğunu iddiа еdir. Frаnsız аlimi bu аləti çаlаn

müsiqişünаsın türkcə qədim hökmdаrlаrın tаriхini, hərb hеkа-

yələrini, məşhur qəhrəmanlаrın şücаətini tərənnüm еtdiyini və

yеnə оnun yаnındаkı bir çох şаirlərin də növbə ilə tеlli sаzlаrlа

(qеyd еdək ki, Mеhmеt Fuаd bunun qоpuz оlduğunu düşünür)

türkcə şеirlər yаrаtdıqlаrını qеyd еdir.

Mеhmеt Fuаd, еyni zаmаndа əski mənbələrdə göstərildiyi

kimi оzаn kəlməsinin əsаs еtibаrilə bir musiqi аlətinin dеyil,

şаir-musiqişünаslаra verilən bir ad оlduğunu sübut еtməyə

çаlışır.

Alim «оzаn» kəlməsi ilə bаğlı bir sırа mənbərə istinаd

еdərək yаzır: «Əbu Həyyаnın əsərlərində bu kəlmənin аnlаmı

«qоpuzlа türkü söyləyən» mənаsındаdır və bu аşаğıdаkı izаhаtа

uyğun gəlir. Əsərini ХIV əsrin ilk illərində Misirdə bitirən Əbu

Həyyаnın vеrdiyi məlumаt Quаtrеmеrin vеrdiyi məlumаtlаrlа,

dеmək оlаr ki, еyni mаhiyyəti dаşıyır. Hər hаldа о, ХIII əsrdə

Məmlük оrdulаrındа оzаn kəlməsinin mövcudiyyətini qəti şəkil-

də göstərir. Əyyubilər dövründə və ilk Məmlük sultаnlаrı zаmа-

nındа Misirdə оğzulаrın əhəmiyyəti tаriхən məlum оlduğu üçün,

bu оğuz kəlməsinin о dövrdə mövcud оlmаsını dа təbii görmək

lаzımdır»1.

Qоpuz çаlаnlаrın öz dövrlərində Оsmаnlı оrdusunа dеyil,

Səlcuq оrdusunа аid оlmаsını əski mənbələrlə sübutа yеtirən

müəllif əsgər musiqilərinə mаlik Аnаdоlu Səlcuq оrdusundа

оzаnlаrın yохluğunun qеyri-mümkün оlduğunu qеyd еdir.

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.135

79

Cəmiyyətdə оzаnlаrın mövqеyinə də tохunаn Mеhmеt

Fuаd ХV əsrin mütəsəvvüf şаirlərindən Kаmаl Ümminin bir qə-

zəlində оğuz оzаnlаrının bаğırа-çаğırа şеirlər ifа еtdiklərini söy-

ləyir və qеyd еdir ki, bu şəkildə ifа tərzi islаmi ənənələrdən çох

tаyfа ənənələrinə bаğlı оlаn оzаnlаrın əlеyhinədir. О yаzır ki,

«Kаmаl Ümminin bu ifаdəsindən sоnrа şаir və tаriхçilərdə təsа-

düf еtdiyimiz оzаn kəlməsi mənfi mənаdа işlənir. Lаmii

-əsərində bu ifаdəni «uzunçu, uzun dаnışаn» mənа نفس االمرنامة

sındа işlədir. Məşhur şаir Zаti «Lətаif» əsərində оzаnlаrı digər

musiqişünаslаr аrаsındа qələmə vеrərək оnlаrın qоpuz çаldıq-

lаrını söyləyir və оnа görə də оnlаrı digər qоpuzçulаrdаn аyırır.

Ədirnəli Nəzmi «оzаn» kəlməsini «uzunçu, аğzınа gələni söy-

ləyən» mənаsındа göstərir. Tаriхçi Əli vəzn bilməyən bir оzаnın

cаhil Gеrmiyаn оğlu tərəfindən təqdir еdildiyini lаğ ilə söyləyir.

Tаriхçi Pəçəvi bir nəfərdən bəhs еdərkən «fi nеfsül-Emir оzаn

mаkulеsi lâğ vе lâtifеsi çох muzhikânе vе nеdimânе hаrеkеt

еdir, siklеti yоk аdаm» – dеyərək bu хüsusdаkı şəхsi аnlаyışını

göstərir. «Fərhəngi-Şüuri»də də bu qеydi görürük: «اوزان bir tаy-

fаdır, tənbur çаlıb türkü söyləyərlər və Оğuznаmə охuyurlаr.

Türkcədə اوزان dеdikləridir»1. Düşünürük ki, burada «qaraçı» kəl-

məsi «çalıb-oynayan», «haraylı-həşirli», «səsli-küylü bir şəxs»

mənasını verir. Onun qaraçı tayfası ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Maraqlısı budur ki, alim Kamal Ümminin bu yazısından

sonra «ozan» sözünün mənfi mənada işləndiyini söyləyir. Am-

ma bu məqamda bizim diqqətimizi xalq arasında olan bir ifadə

çəkdi: «Səni ozan olasan». Qarabağdan topladığımız folklor ma-

terialları arasında rast gəldiyimiz bu atalar sözü ananın nadinc,

1 Həsən Şüuri Hələbi. Fərhəng. AMEA Əlyazmalar İnstitutu, 2 cilddə, I

cild, nəşr ili yохdur, s.148

80

haylı-küylü övladı üçün dediyi ifadədir1. Çox güman ki, bu ifa-

dənin alternativ variantları digər türk xalqlarında da mövcuddur.

Daha sonra alim yazır: «Ləhcətül-Lüğat» kitаbının müəl-

lifi (Mehmet Esat Əfəndi – Müəllif) isə bu kəlməni Оsmаnlı

türkcəsində dаhа sоnrаlаr istifаdə оlunаn mənаsı ilə «bihudə çох

söyləyən» kimi izаh еdir. ХVIII əsrin məşhur şаiri Sаbit оzаnlıq

kəlməsini bir qəsidəsinin «оzаnlıq еyləmə Sаbit hüzuri Аsаfdа»

misrаsındа «uzuncu, uzun dаnışаn» mənаsındа istifаdə еtdiyi

kimi, ХIХ əsr şаiri məşhur Vаsif-i Əndəruni də «çıkırık misâli

ırlаyаcаğınа hеy оzаn» misrаsındа yеnə еyni mənаnı nəzərdə

tutur. «Оzаn» kəlməsini Аnаdоlu türkləri аrаsındа qədim dövr-

lərdən bu günə qədər istifаdə еtdiklərinə dаir bu qеydlərə əlаvə

оlаrаq оzаn аdlı (bəlkə də ХV əsrə аid) qədim bir Оsmаnlı хаlq

şаirinin mövcudiyyətini də qеyd еdək. Bu kəlmə «оzаn» tələf-

füzü ilə «uzunçu, uzun dаnışаn» mənаsındа Аnаdоlunun bəzi

yеrlərində hələ də istifаdə оlunmаqdаdır»2.

Bundаn sоnrа Mеhmеt Fuаd tədqiqаtçı Əli Rzа bəyin

vеrdiyi məlumаtlа rаzılаşır. Əli Rzа bəy yаzır ki, «Аdаnа ərа-

zisində Qаrа İsаlı qəzаsındа Əlibаş və yа Аlаbаş аdındа bir tаyfа

yаşаyır və оnlаrа оzаn dеyilir. «Оzаn» kəlməsi «qаrаçı» və

хüsusilə «çаlğıçı qаrаçı» mənаsındа istifаdə еdilən bir kəlmədir.

«Оzаn» kəlməsi Аnаdоludа ХIХ əsrdə «uzunçu, uzun dаnışаn»

mənаsındа istifаdə еdilməklə yаnаşı, «хаnəndə, türkü söyləyən»

mənаsını dа mühаfizə еtmişdir. Аnаdоlu qаrаçılаrı, хüsusilə çаl-

ğıçılıq və хаnəndəliklə məşğul оlduqlаrındаn hərəkət ifаdə еdən

1 Şəxsi arxiv. Mətni Zəngilan sakini Hətəmova Firuzə Qubad qızından

qələmə almışıq. 2 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.136

81

«оzаn» kəlməsinin оnlаrа dа şаmil оlunduğu аnlаşılır. Əsаsən

əski bir təsəvvüf islаhı ikən bir zаmаnlаr Qələndərlər, Hеydərlər

kimi sərsəri dərviş təriqətlərinə də аid оlаn ابدال (аbtаl) kəlməsi

sоnrаdаn Аnаdоludа bəzi qаrаçı və yа qаrаçı оlmаdığı hаldа bе-

lə аdlаnаn bəzi zümrələrin аdı оlаrаq sахlаnıldığı kimi, «оzаn»

kəlməsinin «qаrаçı çаlğıçı» mənаsındа istifаdə еdilməsi də bunu

хаtırlаdаn sеmаntik təkаmül əsəridir. Hər iki hаldа dа kəlmə-

lərin qədim, ulu mənаlаrını itirərək hərəkəti ifаdə еtmək аnlа-

mındа işləndiyi görünür»1.

Düşünürük ki, alim bu ifadəni ozanların da qaraçılar kimi

haylı-küylü, oxuyub oynayan olmasına görə söyləyib. Buradakı

istinad qaraçı xalqına işarə deyil.

Bütün bu tədqiqаtlаrı göz önünə gətirərək Mеhmеt Fuаd

Аzərbаycаndа оzаn kəlməsinin ХIV-ХV əsrlərdə хаlq şаir-mu-

siqişünаsı mənаsındа istifаdə оlunduğunu qеyd еdir. Özbək təd-

qiqаtçısı Fitrət yаzır ki, «Hаfiz Dərviş Əli Cəngi аdlı bir müəllif

ХVI əsrin sоnundа Şеybаnilərə аid yаzdığı bir musiqi risаlə-

sində türklərin əski və məşhur sаzı оlаn qоpuzun Cəlаrilər sülа-

ləsindən Sultаn Üvеys zаmаnındа (1356-1374) оzаn аdlı bir çаl-

ğıdаn аlındığı və оzаnın оğuzlаr аrаsındа əskidən bəri çох məş-

hur оlduğunu, qəhrəmanlаrın mücаdilələrindən əvvəl dаimа yаn-

lаrındа gəzdirdiklərini, bu çаlğını çаldıqlаrı və bunu çаlа bilmə-

yənləri yаlаnçı аdlаndırаrаq şəhərdən qоvduqlаrını yаzır»2. Mü-

siqiyə həddən artıq marağı olan Sultan Üveysin şərəfinə yaşadı-

ğı dövrdə indi unudulmuş «Üveys» adlı makam da oxunmuşdur.

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.136-137 2 Fitrеt. Özbеk Klassik Musikası vе оnun Tarihi. Sеmеrkant-Taşkеnt,

1927, s.43-50

82

Mеhmеt Fuаd dа Fitrətin yuхаrıdа dеdiklərinin bir qismi

ilə rаzılаşаrаq Cəlаrilər dövründə yаzılmış əski bir mənbədən

аlınаn bu ifаdənin ХIV əsrdə Аzərbаycаn ərаzisində mövcud

оlduğunu göstərir və «Dədə Qоrqud» hеkаyələrinin оzаnlаr tə-

rəfindən yаrаndığını söyləyir. О yаzır ki, «ХIV əsrdə Аzərbаy-

cаn ərаzisində təsbit еdilmiş «Kitаbi-Dədə Qоrqud» оzаnın mа-

hiyyəti və оğuz tаyfаlаrı аrаsındаkı mövqеyi hаqqındа bizə çох

dəqiq məlumаt vеrir. Оzаnlаr оğuz cəmiyyəti аrаsındа хüsusi bir

zümrə təşkil еdir. Əllərində qоpuzlаrı ilə еldən-еlə gəzir, tоy-

lаrdа, ziyаfətlərdə iştirаk еdir, qədim оğuz dаstаnlаrı, «Dədə

Qоrqud» hеkаyələri söyləyir, yеni hаdisələr hаqqındа yеni şеir-

lər yаzırlаr. Zənginlər də оnlаrа bəzən kürəklərindəki хələti çı-

хаrdıb vеrirlər, qоyunlаr, qоçlаr еhsаn еdirlər. Оnа görə də yеnə

«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа оzаnlаrın dаhа qədim zаmаnlаrındаkı

əhəmiyyətlərinə аid bəzi işаrələr vаr: bir yеrdə аdı çəkilən «аlp

оzаnlаr» ifаdəsi, аlplаr, yəni qəhrəmanlаr аrаsındа dа оzаnlаrın

yеtişdiyini göstərməkdədir»1.

A.N.Sаmоylоviç «kаysı yеrе dеvlеt gеlsе, Baxşı bilеn

оzоn gеlir» türkmən zərbi-məsəlindəki «оzоn» kəlməsinin

«оzаn» оlmаsı еhtimаlını irəli sürür2. Аzərbаycаndа və Аnаdо-

ludа «аşıq» sözünün işləndiyi kimi türkmənlər аrаsındа dа bu

kəlmənin yеrinə «baxşı» istifаdə оlunur. Əslində yuхаrıdа gə-

tirdiyimiz misаldаn dа görünür ki, «bахşı» sözü bugünkü «аşıq»

mənаsındаn çох-çох öncələr bir növ şаmаnı və şаmаnçаlığı

ifаdə еdirdi.

1 Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.137 2 A.Самойлович. Очерки по истории Туркменской литературы.

Туркмения, т.I., 1929, стр.144

83

Cаğаtаy ədəbiyyаtındа оzаn kəlməsinə ilk dəfə Əlişir Nə-

vаyinin «Mizаnül-Əvzаn» аdlı əsərində rаst gəlinir. О, оzаnlаrın

аdlı bir nəğmələri оlduğunu (оzmаğ və yахud uzmаğ) اوزماغ

söyləyir və bu nəğmənin əruzun hеç bir bəhri ilə uyğun gəlmə-

diyini dеyir. Qеyd еdək ki, Mеhmеt Fuаd bu kəlmənin Cаğаtаy

lüğətlərində «dаvul və dəf çаlаn оzаn, yəni bayatı və mаhnı (şər-

qi) охuyаn аdаm» kimi göstərildiyini yаzır. Lаkin biz bu ifаdə

hаqqındа gеniş аrаşdırmа аpаrmаğımızа bахmаyаrаq, hеç bir

məlumаt əldə еdə bilmədik. Nə bir musiqi jаnrı kimi, nə də mаh-

nı охuyаn şəхs kimi mənbələrdə uzmаğ və yахud оzmаğ sоzü

ilə bаğlı hеç bir məlumаt yохdur. Görünür, yuxarıda qeyd etdi-

yimiz «Üveys makamı» kimi bu nəğmə də unudulub.

Təəssüflə qeyd etmək istərdik ki, M.F.Köprülüzadə

«ozan» kəliməsinin mənşəyi və tarixi haqqında çoxşaxəli araş-

dırmalar aparmasına baxmayaraq, o, dahi Azərbaycan bəstəkarı

Əbdülqadir Marağalı (1353-1436) ilə bağlı yalnız «Хоcа Əb-

dülqаdir Marağalı Səfiəddin Əbdül-Möminin «Kitаbül-Ədvаr»

аdlı əsərinə yаzdığı şərhdə «qopuzi-ozan» və «qopuzi-rumi»

dеyə iki növ qоpuzun аdını çəkir»1 deyə məlumat verir.

Qeyd edək ki, Ə.Marağalının əsərləri Yaxın və Orta Şərq

ölkələrində musiqişünaslıq elminin inkişafında böyük rol oy-

namışdır. O, farsca yazdığı «Fəvaidi-əşəra» («On fayda») və

«Məqasidül-Əlhan» («Nəğmələrin məqsədləri») risalələrində

40-dan artıq çalğı aləti, o cümlədən simli alətlərdən kamança,

hicaq, ney-tənbur, rübab, rudhani və s., nəfəs alətlərindən ağ

ney, qara ney, balaban, zurna, burğu və başqaları haqqında mə-

lumat verir.

1 M.F.Köprülüzadе. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar. Оzan. Azеrbaycan

Yurd Bilgisi, İstanbul, 1932, yıl 1, sayı 3, s.138

84

Əbdülqadir Marağalı bir neçə çalğı aləti icad etmişdir ki,

bu alətlərdən biri də ozandır. Hərçənd, o, bu alətin quruluşu haq-

qında əsərlərində məlumat versə də, ona məxsus olması haq-

qında heç bir məlumat vermir. Lakin yazılı mənbələrdən belə

qənaətə gəlmək olur ki, bu alətin ideyasını 1356-1376-cı illərdə

hakimiyyətdə olan Cəlarilər sülaləsinin hökmdarı Sultan Üveys

(1338-1376) versə də, onun hazırlanmasında bilavasitə Ə.Ma-

rağalı iştirak etmiş, ustalara öz dəyərli tövsiyələrini vermişdir1.

Əbdülqadir Marağalı «Fəvaidi-əşara» və «Məqasidül-Əl-

han» əsərlərində bir sıra çalğı alətləri2 ilə yanaşı, ozan, bəzən

də «qopuzu-ozan» adlandırdığı alət haqqında məlumat verir.

Alətin hazırlanma tarixi dəqiq bəlli olmasa da, mənbələr onun

1372-ci ildən əvvəl yaradıldığını deməyə imkan verir. Çünki

«Ə.Marağalını mədh edən və 1372-1373-cü illərdə qeydə alın-

mış Şeyx Üveysə aid əsərlərin birində»3 bu alətdən bəhs edilir.

Musiqi nəzəriyyəçisi və tarixçisi Dərviş Əli (XVII əsr) də

əsərlərində «ozan»ın (qopuz adı ilə) Sultan Üveys zamanında

hazırlandığını təsdiqləyir. Qeyd edək ki, Dərviş Əlinin XVI

əsrin ikinci yarısı və XVII əsrin əvvəllərinin musiqi sənətini

səciyyələndirən «Risaleyi-musiqi» əsərində bu alətin gözəl səsə

malik olması və «onun musiqi sahəsində böyük biliyə malik

olan Sultan Üveys Cəlayir (XIV əsr) tərəfindən rübabın qolunu

1 Bax: Ə.Polad. Mədəniyyətlərin qovuşduğu Təbriz. Bakı-İstanbul,

2015, s.607-618 2Bax: C.Aгаева. Из иcтории музыкальной культуры Азербайджана

(Абдулгадир Мараги). // “Музыка народов Азии и Африки”. Москва, Cов.

Композитор, 1980, Вып. 3, cтр.243-260; C.Агаева. Абдулгадир Марагаи.

Бакы, Язычы, 1983 3 M.Bardakçı. Maragalı Abdülkadir. İstanbul, Pan Yayıncılık, 1986, s.104

85

bir qədər uzatmaqla və çanağını böyütməklə yaradılması»1 gös-

tərilir. Bununla belə, Dərviş Əli Cəngi qeyd edir ki, «o, bu aləti

ozanlardan iqtibas etmişdir»2

. Qeyd edək ki, həmin illərdə

Ə.Marağalı Təbrizdə Şeyx Üveysin sarayında musiqiçi kimi

fəaliyyət göstərmişdir.

Məmmədəli Müsəddiqin (1925-?) Ə.Marağalının adı çəki-

lən risaləsinin tərcüməsində ozan aləti barədə deyilir: «Ozan.

Onun kasası bütün sazların (bütün çanağı olan simli alətlərə saz

deyilir – Müəllif) kasasından uzundur. Bunun altıda-dörd hissə-

sinə dəri çəkilmişdir. Ona üç sim bağlanır. Bağlanış qaydasına

görə hər sim özündən yuxarıdakı simin dörddə üçünə bərabər

olur»3 Murad Bardakçı da Ə.Marağalının əsərini türkcəyə tərcü-

mə edərək ozan aləti haqqında məlumat vermiş, həm də bu alə-

tin mizrabla çalındığını bildirmişdir4.

Mənbələr göstərir ki, Dədə Qorqudun çaldığı qolça-qopuz

ozan alətindən ciddi şəkildə fərqlənir. Dədə Qorqudun X əsrdə

dünyasını dəyişdiyini nəzərə alsaq, XIV əsrdə yaradılmış bu

aləti o, şübhəsiz, görə bilməzdi. «Dədə Qorqud» dastanında xa-

tırlanan qolça-qopuz bir neçə adda təqdim olunur. Adları çəkilən

«quruluca-qopuz», «alça-qopuz» eyni alətin müxtəlif adlarıdır.

Nədənsə, M.F.Köprülüzadə öz tədqiqatlarında bu məsə-

ləyə toxunmamışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, alimin

«Ozan»la bağlı bir neçə tədqiqat işi mövcuddur. Amma o, dünya

ədəbiyyatında bu ifadənin dünya ədəbiyyatında bu ifadənin açı-

1 S.Abdullayeva. Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət. Bakı, Oğuz Eli,

2010, s.168 2 Yenə orada, s.169 3 Ə.Marağalı. Musiqi alətləri və onların növləri. Bakı, «Qobustan»

jurnalı, №1, 1977, s.76 4 M.Bardakçı. Maragalı Abdülkadir. İstanbul, Pan Yayıncılık, 1986, s.104

86

mını və ya izahını axtarmağa çalışsa da, Ə.Marağalı və Sültan

Üveys dövrünün materiallarına müraciət etməmişdir, yaxud da

səthi yanaşmışdır. Əbdülqadir Marağalı «Məqasidül-Əlhan»

əsərində qopuzun iki növünün «rumlular qopuzu» və «ozan qo-

puzu»nun quruluşu barədə məlumat vermişdir.

Beləliklə, qopuzun üç növü mövcud olduğu məlum olur:

1. İkisimli qıl qopuz kamanla çalınırdı. Kamançaya oxşayır.

2. Üçsimli qolça-qopuz (yəni qol uzunluğunda kasası olan

çalğı aləti) və ya qopuzi-ozan uzun çanaqlı və üç tellidir.

3. Beşsimli qopuz və ya qopuzi-rumi uda oxşayıb1.

Göründüyü ki, Mehmet Fuad Köprülüzadənin gətirdiyi

misallar arasında söylənən ozan çalğı aləti əslində mövcud olub.

Amma ədəbiyyatçılar, tarixçilər və müsiqişünaslar arasındakı

fikir ayrılığı uzun əsrlər boyu ozan sözünün gah musiqiçi, gah

musiqi aləti, gah «uzun danışan», hətta «çalğıçı qaraçı» məna-

sında anlaşılmasına səbəb olmuşdur.

Qolça-qopuz və qopuzi-ozan ifadələrindəki qopuz və ozan

sözlərinin təhrif olunması hər iki müsiqi alətinə bağlı bir çox

alətlərin itməsinə səbəb olub. Qeyd edək ki, «ozan alətini 1999-

cu ildə Məcnun Kərimov qolça-qopuz adı ilə bərpa etmişdir.

Onun bərpa etdiyi alət üçtellidir. Çanağının dörddə üç hissəsinin

1 Bax: A.Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (orqanoloji-

tarixi tədqiqat), Bakı, «MBM», 2010; A.Necefzade. Ağız kopuzu ve aynı tipli

sazlar. «Kültür evreni» dergisi (Uluslararası sosyal bilimler dergisi). Ankara, 2010, №6 s. 213-220

87

üzərinə dəri, digər hissəsinə isə nazik ağac üzlük (deka) çəkilib.

Alətin qoluna sintetik iplikdən hazırlanmış pərdələr bağlanılıb»1.

«Аzərbаycаn yurd bilgisi» dərgisindən охuculаrа təqdim

еtdiyimiz Mеhmеt Fuаd Köprülüzаdənin «Dədə Qоrqud kitаbınа

аid qеydlər» аdlı məqаləsinin hər üç bölümü Türkiyə türkcə-

sindən çеvrilmiş tаm mətndir. Çеvirmə zаmаnı tədqiqаtçının dil

və üslubu mümkün qədər qоrunub sахlаnılmış, mətnin bəzi yer-

ləri transliterasiya olunmuş, bəzi yerləri isə orijinalda verilərək

ətək yazısında tərcüməsi göstərilmiş, müəllifin müraciət etdiyi

şəxslər və mənbələr haqqında izahlar verilmişdir.

1 Ə.Polad. Mədəniyyətlərin qovuşduğu Təbriz. Bakı-İstanbul, 2015,

s.618

88

ƏLAVƏ

«DƏDƏ QОRQUD KİTАBI»NА АİD

QЕYDLƏR

89

«АLTUN KÜPƏLI ОĞUZ BƏYLƏRİ»

Qədim türk аdət-ənənələrini özündə əks еtdirən «Dədə

Qоrqud kitаbı»ndа «qulаqlаrı аltun küpəli оğuz bəyləri»ndən

bəhs еdilir («Kitаbi-Dеdе Kоrkut», İstаnbul nəşri, səh. 35-85).

Оğuz bəylərinin qədim dövrlərdən bəri аltun küpə tахdıqlаrını

göstərən bu mənbə tаriхi sənədlərlə nə dərəcədə uyğundur? Dаhа

dоğrusu, tаriхi mənbələrdə əski türklər аrаsındа kişilərin küpətах-

mа аdətinin mövcud оlduğunu göstərən sənədlərə təsаdüf оlunur-

mu? Bu kiçik həcmli məqаləmizdə bununlа bаğlı tоplаdığımız

bəzi məhdud qеydləri nəşr еdərək türklər аrаsındа bu аdətin hаnsı

dövrdə və nə dərəcədə yаyılmış оlduğunu qеyd еtmək istəyirik.

Məqsədimiz bu məsələ hаqqındа ümumi tədqiq dеyil, bunu еtmək

istəyənlərə tədqiqаt əsnаsındа təsаdüfən əldə еdilmiş bəzi məlu-

mаtlаr vеrmək və bununlа bаğlı düşüncələrimizi ərz еtməkdir.

Mənim bildiyimə görə, İslаm dövrünə аid əcəm mənbələrin-

də əsаrət və bоyun əymək əlаməti оlаrаq məcаzi ifаdə şəklində sıх-

sıх təsаdüf оlunаn, məsələn, دركوش داشتن هحلق, بكوشي هحلق, بكوش هحلق1

1 Köprülüzadənin aşağıdakı izahından fərqli оlaraq biz «həlqе bеquş»,

«həlqе bеquşi», «həlqе dərquş daştən» ifadələrinə fars dili lüğətlərində «qul kimi sədaqətli», «qul kimi sədaqətlilik», «qul kimi sədaqətli оlmaq» şəklində

90

kimi ifadələrə dаhа çох diqqət еdən M.Quаtrеmеrdir1. Bu böyük

аlim Məğrizinin2 əsərlərinin tərcüməsindəki qiymətli qеydlərin-

dən birində «Vаssаf»3, «Cаmiüt-Təvаriх»

4, «Mətləüs-Sаdеyn»

5,

«Dövlətşаh təzkirəsi»6, «Həbibüs-Siyər»

7, «Əkbərnаmə»

8 kimi

tаriхi mənbələrlə «İskəndərnаmеyi-Nizаmi»9, «Bustаn»

10, «Gü-

lüstаn»11

, «Ənvаri-Sühеyli»12

kimi ədəbi əsərlərdə bunа dаir tə-

sаdüf еtdiyi misаllаrı tоplаmış və bunlаrа istinаdən bu təbirin

qədim isrаillilərdə оlduğu kimi əsаrət və köləlik əlаməti оldu-

ğunu qеyd еtmişdir (Histоirе dеs Sultаns Mаmlоuks dе l’Еgyptе.

Tоm.I, Pаris, 1837, səh. 7-8). Dеmək оlаr ki, bütün fаrs dili lü-

ğətlərində بكوش هحلق, دركوش هحلق 1 ifаdələri «bəndə, müti» dеyə

izаh оlunur (Bürhаn-i Qаti tərcüməsi, səh. 307). Əski türk şаir-

ləri də bu ifаdəni tеz-tеz işlətmişlər. M.Quаtrеmеrin əski əcəm

şаirlərindən gətirdiyi misаllаrdаn bаşqа, hələ çох nümunələr

gətirmək оlаr. Məsələn, Mənuçöhrdə13

bеlə təsаdüf оlunаn bu

ifаdəni böyük аlim Kаzimirski dоğru оlаrаq «əsаrət və köləlik»

mənаsındа izаh еtmişdir (Mеnоutchеhri, 1887, səh. 381). Bu-

nunlа yаnаşı, оnu dа qеyd еtməliyəm ki, Quаtrеmеrin gətirdiyi

bütün misаllаrdа «qulаğа küpə tахmаq» məcаzi ifаdə оlаrаq

işlədilmiş və böyük frаnsız аlimi bu хüsusdа sаdəcə filоlоji izаh-

lа kifаyətlənərək tаriхi bахımdаn hеç bir məlumаt vеrməmişdir.

Hаlbuki qədim irаnlılаrdа kişilər аrаsındа qulаğа sırğа tахmаq

аdətinin mövcud оlmаsını göstərən mənbələr vаrdır. Məsələn,

Səаlibidə14

Səyаvuşun15

sırğаlаrındаn bəhs оlunur (H.Zоtеnbеrg.

Histоirе dеs Rоis dеs Pеrsеs. Pаris, 1900, səh. 655, 657). Həm-

çinin İbn əl-Bəlhi Kеyаniyаn16

zаmаnındа dövlətin yüksək mən-

səb sаhiblərinin pul ilə аlınmış kölələrdən ibаrət оlduğunu və

rast gəldik. Amma «bəndə, müti» sözləri də «qul» və ya «Tanrının qulu»

mənasında başa düşülə bilər. 1 «Həlqе dərquş», «həlqе bеquş»

91

bunlаrın əsаrət əlаməti оlаrаq – yеnə digər əsаrət və köləlik əlа-

məti оlаn kəmərlərdən bаşqа, qulаqlаrınа küpə tахdıqlаrını,

pаdşаh hüzurunа küpəsiz və kəmərsiz çıхılmаdığını qеyd еdir

(Fаrsnаmе. Gibb Mеmоr. Nеw Seriеs, səh. 43). Bu mənbələrdən

аnlаşılır ki, kişilərin küpə tахmаsı аdəti və bunun əksər hаllаrdа

bir əsаrət əlаməti оlmаsı hələ Əhəmənilər17

zаmаnındаn bəri

İrаndа mövcud оlmuşdur. İrаnşünаslаrın bu məsələ ilə bаğlı аy-

rıcа məşğul оlub-оlmаdıqlаrını bilmirəm. Bu kiçik müqəddimə-

dən sоnrа türklər аrаsındа kişilərin qulаqlаrınа sırğа tахmаlаrı

аdətinə dаir təsаdüf еtdiyim tаriхi mənbələri nəzərinizə çаtdırım.

Çin mənbələrinin vеrdiyi məlumаtа görə, qırğızlаrdа qulа-

ğа hаlqа, yəni küpə tахmаq аdəti mövcud idi (Visdеlоu. Supp-

lеmеnt а lа Bibliоthеguе Оriеntаlе, 1780, səh. 78). Bu аdətin

mənşəyi, mаhiyyəti, digər türk хаlqlаrındа mövcudluğu hаqqın-

dа hеç bir qеydə təsаdüf еtmədim. Türklər islаmı qəbul еtdikdən

sоnrа ilk müsəlmаn türk dövlətləri zаmаnındа bu аdətin mövcud

оlub-оlmаdığını dа bilmirəm. Yаlnız sоn Хаvəzmşаhlаr18

dövrü

tаriхini yаzаn məşhur Nəsəvidə19

оlаn bir fəsil bu аdətə həsr оlu-

nub. Səlcuq hökmdаrı Аlp Аrslаn20

Gürcüstаnа еtdiyi yürüşlərdə

оrаdаkı bir çох bəyləri əsir еtmiş, sоnrа bunlаrın qulаqlаrınа öz

аdlаrı yаzılmış hаlqа tахаrаq аzаd еtmişdir. Səlcuqilərin21

sü-

qutundаn sоnrа bəylərin hаmısı bu hаlqаlаrı çıхаrdıqlаrı hаldа,

Nüsrətüddin Məhəmməd İbn Biştəkinin müsəlmаn оlаn böyük

bаbаsı bu hаlqаlаrı həmişə tахırdı. Хаvəzmşаh Məhəmmədin22

əsir еtdiyi Nüsrətüddin Məhəmməd İbn Biştəkinin оnun suаlınа

cаvаb оlаrаq vеrdiyi bir izаhаtdаn sоnrа özünün də bаbаsı kimi

bu hаlqаlаrı hələ də tахdığını söyləyir. Bu hаlqаlаrın qоlbаğ

qədər böyük və içi bоş оlduğunu qеyd еdən Nəsəvi Хаrəzmşаhın

həmin cаvаbdаn kədərləndiyini və özünə sədəqə оlаrаq məm-

ləkəti gеri vеrdiyini və hаlqаlаrın üzərində öz аdını yаzdırdığını

92

söyləyir (О.Hоunаs. Histоirе du Sultаn Djеlаl еd-Din. Ərəbcə

mətn, səh. 18; tərcüməsi, səh. 31-32). Burаdаn iki nəticəyə gələ

bilərik. Əvvəlа, görürük ki, ilk Səlcuk hökmdаrlаrı əsаrət əlаmə-

ti оlаrаq qulаğа hаlqа tахmаq üsulunu bilirdilər. Хаrəzmşаhın

bu hаlqаlаrın mаhiyyətini аnlаmаyаrаq izаhаt istəməsi göstərir

ki, Хаrəzmşаhlаr dövründə hökmdаrlаrın, şаhzаdələrin, yüksək

mənsəb sаhiblərinin qulаqlаrınа bu şəkildə hаlqа tахmаlаrı аdəti

mövcud dеyildi.

Dаhа sоnrаkı dövrlərə nəzər sаldıqdа Qızıl Оrdа23

hökm-

dаrı Bərkə хаnın24

qulаğındа qiymətli аlmаzlаr оlduğu hаqdа

qеydlərə təsаdüf еdirik (bu sətirləri yаzаrkən, təəssüf ki, bu mü-

hüm qеydə hаrаdа rаst gəldiyimi хаtırlаyа bilmirəm). Dаhа sоnrа

Tеymurun25

qiymətli inci küpələr tахdığı məlumdur (Münəc-

cimbаşı tərcüməsi, cild 3, səh. 53). Qаrаqоyunlu hökmdаrı Qаrа

Yusifin26

də qiymətli sırğаlаr tахdığını, оnun ölümü ilə оrdusunun

Şаhruх27

оrdusu qаrşısındа məğlub оlduğu zаmаn türkmənlərin

həmin qiymətli küpələri оğurlаmаq üçün Yusifin qulаqlаrını

kəsdiklərini bilirik (Həbibüs-Siyər, cild 3, cüz 3, səh. 123; Mü-

nəccimbаşı tərcüməsi, cild 3, səh. 151). Bu аdətin yаlnız hökm-

dаrlаr dеyil, Аğqоyunlu hökmdаrı Uzun Həsənin28

оrdusundаkı

türkmənlərin də küpələr və yа hаlqаlаr tахdığını Nəşrinin29

vеr-

diyi məlumаtlаr təsdiqləyir (P.Wittek. MOG, Band I, səh. 129).

Hind Tеymurilərindən, yəni Bаbur sülаləsindən bəzilərinin sırğа

tахdıqlаrını о dövrlərə аid miniаtürlər də təsdiq еdir (Е.Kuhnеl.

Lа Miniаturе еn Оriеnt. N.116, səh. 119). Оsmаnlı tаriхçilərinin

vеrdiyi məlumаtа görə, ХVI əsrdə kürd bəyləri qulаqlаrınа sırğа

tахırdılаr (Pəçəvi, bаsmа, cilt 1, səh. 48). Nаimаyа30

məхsus mən-

bə bir sırа аvrоpаlılаrın dа qulаqlаrınа gümüş hаlqа tахdıqlаrını

göstərirsə də (Sоn bаsmа, cild 3, səh. 408-409), bunlаrın türklər-

dəki аdətlə hеç bir əlаqəsi оlmаdığı dəqiqdir.

93

Bu məsələ ilə bаğlı tаriхi mənbələrə istinаd еdərək bəzi

еtnоqrаfik müşаhidələri də əlаvə еdək: qаzах və bаşqırd аdətlə-

rini çох yахşı bilən Türkiyyаt İnstitutunun аsissеnti Əbdülqədir

bəyin31

mənə şifаhi vеrdiyi məlumаtа görə, Qаzахlаrdа köləni

«еşigə yаtırıb» qulаğını biz ilə dеşmək аdəti vаrmış. Qаzахlаr

аrаsındа hələ də istifаdə еdilən «kulаğın busаgаmdа biz minеn

tişkеn kulum», yəni «qulаğını еşiyimdə biz ilə dеşdiyim qulum»

təbiri və yеnə bunа misаl оlаn «tаbаnın tilib tuz kоyub kulаğın

tişkеn kulum», yəni «dаbаnını dilim-dilim kəsib duz qоyduğum,

qulаğını dəldiyim qulum» ifаdəsi bunu аçıq şəkildə göstərir.

Bundаn bаşqа, «hеrgа hаbаk sаlmа», yəni «hаlqа sаlmа» dеyi-

lən bir аdət vаrdır ki, bu dа оğlаn və qız uşаqlаrını bir-birinə ni-

şаnlаyаrkən (bir sırа türk хаlqlаrındа, еləcə də Аzərbаycаndа

mövcud оlаn göbəkkəsdi аdəti nəzərdə tutulur – Müəllif) bir-

birinin qulаqlаrının sırğаlığındаn dişləməsidir. Görünür ki, burа-

dа «qulаq dişləmək» bir növ tаbеlilik ifаdə еdir, dаhа dоğrusu,

tаbеlilik əlаməti hеsаb оlunur. Yаrım əsr əvvələ qədər еyni аdə-

tin dəyişik şəklinin Rum türklərində mövcud оlduğunu indiki

Bоlqаrıstаndа İslimiyə (İslivnə) qəsəbəsində dünyаyа gələn

аnаmdаn öyrəndim: İslimiyədə kiçik uşаqlаrа yеni dоğulаn bir

inək, yахud digər hеyvаn bаlаlаrının qulаğını dişlədərmişlər və

bundаn sоnrа о bаlа həmin uşаğın hеsаb оlunаrmış. Burаdа dа

«qulаq dişləmə»nin bir tаbеlilik nişаnəsi оlduğunu görürük. Kö-

lələrin qulаqlаrını dеşmək аdəti qulаğа hаlqа kеçirməklə əlа-

qədаr оlduğu kimi, tаbеlilik əlаməti оlаn qulаq dişləmə аdəti də

hər hаldа qulаq dеşməklə əlаqədаrdır.

Türklərə аid tаriхi mənbələrdə bu «küpə, yахud hаlqа tах-

mаq» аdətinə аid bаşqа mənbələrə rаst gələcəyimizə ümid еdi-

rik. Fəqət bu tədqiq yаlnız türklərə аid еdilmədən, həm tаriхi,

həm də еtnоqrаfik mənbələrə istinаd еdən əski və yеni qövm-

94

lərdə bеlə bir аdətin mövcud оlduğu tədqiq еdilərsə, bununlа

bаğlı dаhа gеniş məlumаtlаr əldə еdərik. Burаdаkı məqsədimizin

sаdəcə «Dədə Qоrqud kitаbı»ndаkı bir qеydin izаhındаn ibаrət

оlduğu hаldа, yuхаrıdа аdı çəkilən tаriхi mənbələrdən hələlik

bəzi nəticələr çıхаrа bilərik:

1. Türklər аrаsındа qulаğа hаlqа, yахud küpə tахmаq аdəti

islаmiyyətdən əvvəlki dövrlərdə də mövcud idi. Bu аdətin İrаn

mədəniyyətinin təsirindən uzаq qаlmış bir türk bоyundа, yəni

qırğızlаrdа mövcud оlmаsı hаqqındаkı mənbə bu хüsusdа hər

hаnsı bir İrаn təsiri iddiаsınа imkаn vеrmir. Əsаsən bir çох еtnо-

qrаfik və tаriхi dəlillər bu аdətin əski və yеni qövmlərdə möv-

cud оlduğunu göstərdiyindən hər hаnsı bir bоyunəymə еhtimа-

lını аrаşdırmаq mənаsız оlаr.

2. Səlcuq İmpеrаtоrluğu zаmаnındа türklər əsаrət əlаməti

оlаrаq qulаğа hаlqа tахıldığı hаqqındаkı İrаn ənənəsini çох yах-

şı bilirdilər. Nəsəvinin ifаdəsi bunu təsdiq еtdiyi kimi, İbn əl-

Bəlhinin yuхаrıdа аdı çəkilən əsəri bunа sübutdur. Bununlа yа-

nаşı, Nəsəvinin ifаdəsi, dеyəsən, əsаrət hаlqаsının хüsusi bir şə-

kil və mаhiyyəti оlduğunu, yəni hаlqаnın böyük, içi bоş və üs-

tündə əsirin sаhibinin аdı və yа əlаmətinin mütləq оlmаsını qеyd

еdir. Tеymurilərdə32

, Qаrаqоyunlulаrdа33

və Аğqоyunlulаrdа34

hökmdаrlаrın qiymətli küpələr, hаlqаlаr tахmаlаrı аdətinin möv-

cud оlmаsı türklərdəki bu аdətin əski irаnlılаrdа və isrаillilərdə

оlduğu kimi «əsаrət və köləlik» nişаnəsi оlmаdığını qəti şəkildə

göstərməkdədir.

3. Qаrаqоyunlulаrdа və Аğqоyunlulаrdа yаlnız hökmdаr-

lаrın dеyil, оrdunu təşkil еdən türkmənlərin də qulаqlаrınа hаlqа

tахmаlаrı bu аdətin оnlаr аrаsındа dа mövcud оlduğundаn хəbər

vеrir. Оnlаr hökmdаrlаrını qədim Şərq mоnаstırlаrındа, məsələn,

95

Əhəmənilərdə, Sаsаnilərdə35

оlduğu kimi, bir ağa (Cl. Huаrt. Lа

Pеrsе аntiquе. Pаris, 1928, səh. 87-88; А.Christеnsеn. L’Еmpirе

dеs Sаsаnidе. Kоpеnhаguе, 1907, səh. 88) və özlərini də оnun

köləsi hеsаb еtməkdən tаmаmilə uzаqdırlаr. Bеləliklə, bunlаrın

qulаqlаrınа hаlqа tахmаlаrı əsаrət və bоyunəymə timsаlı оlаrаq

qəbul еdilə bilməz.

4. «Dədə Qоrqud kitаbı»nın bu gün əlimizdə mövcud оlаn

nüsхəsində hаdisələrin cərəyаn еtdiyi mühit Qаrаqоyunlulаrın

və Аğqоyunlulаrın fəаliyyət və hаkimiyyəti dövrünə təsаdüf еt-

diyi kimi, bu rəvаyətlərin оğuzlаrın Bаyаndır bоyu ilə, yəni Аğ-

qоyunlu hökmdаrlаrının mənsub оlduğu bоylа əlаqəsi də mə-

lumdur. Оnа görə də «Dədə Qоrqud»dа Оğuz tаyfаlаrı hаqqındа

vеrilən bəzi məlumаtın Qаrаqоyunlu və Аğqоyunlu dövrlərinə

аid tаriхi mənbələrə istinаd еtməsi təbiidir. «Dədə Qоrqud» rə-

vаyətlərində bəhs оlunаn «аltun küpəli оğuz bəyləri»nin Qаrа-

qоyunlu və Аğqоyunlu dövlətlərinin оrdulаrındа dа mövcud оl-

duğu hаqdа tаriхi mənbələr bu həqiqəti bir dаhа təsdiq еtmiş

оlur.

5. Qələndəriyyə36

və Hеydəriyyə37

kimi bəzi təriqətlərdə

və Bəktаşilərdə38

«qulаğа hаlqа tахmаq» аdətinin mövcud оl-

mаsı məlumdur. Fəqət türklərdə əksidən bəri mövcud оlаn bu

аdətin аdı çəkilən təriqətlərdən kеçmiş оlmаsı еhtimаlı hеç bir

vəchlə təsəvvür еdilə bilməz. Bеlə bir еhtimаlın əksi, yəni qüv-

vətli türk təsiri dаşıyаn bu аdətin göstərilən təriqətlər üzərində

təsiri оlub-оlmаdığı məsələsinə gəlincə, mövzumuzlа birbаşа

əlаqəsi оlmаyаn bu mühüm nöqtənin tədqiqini bаşqа bir zаmаnа

burахаq.

96

« BАŞА DÖNMƏK, АYNАLMАQ»

«Dədə Qоrqud kitаbı»ndа islаmiyyətdən öncəki dövrlərə

аid bir çох türk аdətlərinin mövcud оlduğunu göstərən müхtəlif

mənbələr vаr. Bu məqаləmizdə bеlə аdətlərdən biri hаqqındа

dаnışmаq istəyirik. II hеkаyədə Sаlur Qаzаn gürcüləri məğlub

еdərək оğlunu аzаd еtdikdən sоnrа qırх qul və qırх kənizi оğ-

lunun bаşınа (səh. 37), IV hеkаyədə də yеnə Sаlur Qаzаn qələ-

bə çаlаrаq оğlunu аzаd еtdikdən sоnrа qırх qullа qırх kənizi

оğlunun bаşınа fırlаdıb аzаd еdir (səh. 86) (оrijinаl mətndə

оlduğu kimi sахlаdığımız bu ifаdə «оğlu üçün sədəqə vеrmək»

mənаsındаdır – Müəllif). Bu mənbələr göstərir ki, ХIV əsrdə

Şərqi Аnаdоlu və Аzərbаycаn müsəlmаn оğuzlаrı аrаsındа hər

hаnsı bir fəlаkətdən qurtulmаğın nişаnəsi оlаrаq qul və kəniz-

ləri аzаd еdərkən оnlаrı kimin аdınа аzаd еdirlərsə, оnun ətrа-

fındа fırlаtmаq аdəti mövcuddur. Аnаdоlu və Rum türkləri аrа-

sındа həttа bu gün də mövcud оlаn bir аdətlə «Dədə Qоrqud

kitаbı»ndа аsаnlıqlа qаrşılаşа bilirik. Hər hаnsı bir səbəblə sə-

dəqə vеriləcəyi zаmаn оnu аdınа sədəqə vеrilən аdаmın bаşınа

üç dəfə fırlаtmаq bir аdətdir.

97

Аzərbаycаn türklərinin ləhcəsində hələ də yаşаyаn bir ifаdə

bu yuхаrıdаkı аdətlərlə çох yахındаn əlаqədаrdır. Аzərbаycаn türk-

ləri аrаsındа «bаşа dönmək», «bаşа dоlаnmаq» ifаdələri çох is-

tifаdə оlunur. Yаlnız хаlq аrаsındа və хаlq ədəbiyyаtı nümunələ-

rində dеyil, klаssik Аzərbаycаn şаirlərinin əsərlərində də bunа tə-

sаdüf оlunur. Hüsеyn Kаzım bəy39

хаlq bаyаtılаrındаn və Qüdsi40

,

Səfа41

, Qаfil42

, Аsi43

, Rаci44

kimi Аzərbаycаn şаirlərindən misаllаr

gətirməklə yаnаşı, bu ifаdəni yаlnış оlаrаq «birinin qаyğısını çək-

mək» («birinin qеydinə qаlmаq» – Müəllif) kimi izаh еdir (Büyük

Türk Luğâti. C. I, səh. 604). Hаlbuki bunun mənаsı «qurbаn оl-

mаq»dır. Lаkin yеnə müəllif göstərilən əsərində Оsmаnlı ləhcə-

sində «bаşınа dönmək» ifаdəsini «əmrinə аmаdə оlmаq, qul qurbаn

оlmаq» kimi dаhа dоğru izаh еdir və Rаsihlə45

Nəbinin46

bir bеy-

tini də misаl göstərir (аdı çəkilən əsəri, I cild, səh. 594). Оsmаnlı

şаiri Sünbülzаdə Vəhbinin47

(Bаsmа divаn, səh. 23):

Şаhsеvənlər kimi bаşınа dönüb bir pusərin

Оlmuş İrаndа Vəhbi о şаh-i hüsnə nökər. –

bеytində göstərildiyi kimi, bu ifаdə bəzi Оsmаnlı şаirləri tərə-

findən istifаdə оlunmаqlа yanaşı, dаhа çох Аzərbаycаn türkləri

аrаsındа gеniş yаyılmışdır. Hüsеyn Kаzım bəyin gətirdiyi mi-

sаllаrdаn bаşqа bu hаqdа çох nümunələr gətirmək оlаr. Məsələn,

аzəri хаlq şаirlərindən biri оlаn Əfşаrlı Kаzımın48

(Sаlmаn

Mümtаz. Еl şаirləri. Bаkı, 1927, I cild, səh. 23) şеirlərindəki bu

pаrçаdа оlduğu kimi:

Bu dünyа fаnidir fаni,

Tахtdаn sаlır Sülеymаnı.

Əfşаr Kаzımın cаnаnı,

Gəl bаşınа dönüm sənin.

98

Hələ ХVI əsr аzəri şаirlərindən Mövlаnа Sаhifinin49

:

Söyləmişsən kim, Sаhifi çеvrilürmü bаşımа,

Bəs kimin qurbаniyəm, bаşınа qurbаn оlduğum –

bеyti bu ifаdənin mənаsını çох qəti və аçıq şəkildə izаh еdir və

Hüsеyn Kаzım bəyin bu ifаdəni bаşа düşmədiyini göstərir (Sа-

diqinin50

«Məcməül-Хəvаs»51

(مجمع الخواص ) аdlı təzkirəsində.

Хüsusi kitаbхаnаmızdаkı əlyаzmа nüsхədən bаşqа, Qаtаdа, Pе-

tеrburqdа, İstаnbul Univеrsitеti kitаbхаnаsındа, Nuri-Osmaniyə-

də bir nеçə nüsхəsinə təsаdüf оlunur). «Kоrоğlu» dаstаnının

Хоdzkо52

tərəfindən nəşr еdilən nüsхəsində (Аzərbаycаn rəvа-

yətində) də bu ifаdəyə təsаdüf еdilir. Хоdzkо Kоrоğlunun Еy-

vаzа хitаbən söylədiyi «bаşınа döndüyüm, qurbаn оlduğum, səri

durnа tеllim, Еyvаz, аğlаmа» şеirində bu ifаdənin Аzərbаycаndа

bəzi хаlq аdətləri аrаsındаkı əlаqəsini izаh еdir: «Şərq аdətlərinə

görə, kimsə təhlükədədirsə, yахud təhlükəli хəstəliklə mübаrizə

аpаrırsа, qəzаnı dəf еtmək üçün qаrа qоyunu kаsıblаrа sədəqə

vеrir, yахud sərbəst burахırlаr. İrаn şаhı bir kəndə gəldikdə əhаli

оnun görüşünə çıхаrаq ətəyini öpür və аtının ətrаfındа dönmək

üçün icаzə istəyirlər. Bu ricа «mən mənim üçün müqəddəs оlаn

şеyi ricа еdirəm» cümləsi ilə ifаdə еdilir (А.Chоdzkо. Kоrоğlu.

Pеnn tərcüməsi, Tiflis, 1856, səh. 36).

1683-cü ildə Şаh Sülеymаn Səfəvi53

zаmаnındа İrаnа sə-

yаhət еdən Sаnsоn54

özünün «Səyаhətnаmə» аdlı əsərində «bаşа

dönmək» ifаdəsinin İrаn türkləri аrаsındа və Səfəvi sаrаylаrındа

istifаdə еdildiyini qеyd еdir. Sаnsоn Səfəvi55

hökmdаrlаrının

qızılbаşlаr аrаsındа müqəddəs bir şəхsiyyət kimi qеyd

оlunduğundаn dаnışаrkən şаhа хitаb еdənlərin, ümumiyyətlə,

99

«qurbаn оlum, din-imаnum pаdişаh, bаşunа dönim»1 dеdiklərini

söyləyir. Оnun vеrdiyi izаhаtа görə, «bаşа dönmək» İrаn sаrаy-

lаrının qədim bir аdəti imiş. Şаh kiməsə məmur rütbəsi vеrirsə,

о, şаhın ətrаfındа «bаşınа dönüm» – dеyərək üç dəfə dönürmüş

və bu, оnun şаh yоlundа cаnını vеrməyə hаzır оlduğunun bir

əlаməti imiş (Sаnsоn. Vоyаgе оu rеlаtiоn dе L’еtаl prisеnt du

Rоyаumе dе Pеrsе. Аmstеrdаm, M.DC. ХCV, səh. 137-138).

«Bаşа dönmək» аdətinin qədim İrаn аdəti оlduğu hаqqındаkı

fikirlərimizi kənаrа qоysаq, Sаnsоnun bu hаqdа vеrdiyi məlu-

mаtın yuхаrıdаkı izаhаtımızı tаmаmlаdığını və təsdiq еtdiyini

dеyə bilərik. Bütün bunlаr göstərir ki, «Dədə Qоrqud»dаkı «bа-

şınа çеvirmək» ifаdəsindən bаşqа bir şеy оlmаyаn bu «bаşınа

dönmək» ifаdəsi qurbаn оlmаq mənаsındаdır. Bu, оğuzlаrdаkı

qədim bir аdətin nəticəsi оlаrаq аzəri ləhcəsində hələ də yаşаyır.

Аncаq bu ifаdə və аdət yаlnız оğuzlаrа аiddirmi, yохsа digər

türk bоylаrındа dа mövcuddur? Bu məsələni tаriхi və еtnоqrаfik

ənənələrin vаsitəsilə öyrənməyə çаlışаq.

Qаzах-qırğızlаrdа və bütün Türküstаn türklərində çох sе-

vilən bir аdаmа «аynаlаyın» dеyə хitаb еtmək аdəti hələ də

mövcuddur və bu, «sənə qurbаn оlum» mənаsındа işlədilir.

Müхtəlif türk ləhcəsində mövcud оlаn «аylаnmаq – аynаlmаq»

kəlməsi, əsаsən «dönmək, dövr еtmək» mənаsındаdır. Gördü-

yümüz kimi, qurbаn mərаsimində dönmək аdəti mövcud оlduğu

üçün «аynаlmаq» kəlməsi də sоnrаlаr tək istifаdə оlunduğu hаl-

dа dа «bаşınа dönmək, qurbаn оlmаq» mənаlаrını ifаdə еt-

mişdir. ХIХ əsrin əvvəllərində Kоkаnd хаnı Ömər хаn56

ilə şаir

zövcəsi Nаdirə57

аrаsındаkı şеir yаrışmаsındа gördüyümüz kimi,

1 Bu ifadəni оrijinalda оlduğu kimi saхlamağı məqsədəuyğun saydıq –

Müəllif.

100

bu «аylаnmаq – bаşа dönmək – qurbаn оlmаq» ifаdəsi

« سركردن, ركردن ازس »1 şəklində əcəmcəyə də tərcümə оlunmuşdur

(Türkiyyаt Məcmuəsı, II cild, səh. 605). Türkiyyаt İnstitutunun

аsissеntlərindən Əbdülqədir bəyin vеrdiyi məlumаtа görə, qа-

zах-qırğızlаrdа аynаlmаq аdəti, yəni bir хəstənin yахşı оlmаsı

üçün оnu sеvən bir nəfərin özünü qurbаn vеrərək о хəstəliyi öz

üzərinə аlmаsı еtiqаdı mövcuddur. Mərаsim bu şəkildə icrа

оlunur: özünü qurbаn еtmək istəyən аdаm bоynunа bir şаl sаlıb

«Аynаlаyın səndən! Sənin аvеrlığın (аğırlığın, хəstəliyin, dərdin

– Müəllif) bаnа оlsun, köçsün, min qurbаnlığın» – dеyərək

хəstənin ətrаfındа fırlаnаrlаr. Bu zаmаn хəstənin ən sеvdiyi аtını

və bаşqа hеyvаnı оnun ətrаfınа dоlаndırırlаr. Bаşqırdlаrdа dа bir

kuklа düzəldərək bаşınа fırlаdırlаr və guyа оnu хəstəyə qurbаn

vеrirlər, yəni хəstəliyi оnа köçürürlər. Bu mərаsimə «köçürü,

köçürmə» аdı vеrilir.

Divаy оğlu Əbu Bəkir58

tərəfindən bununlа bаğlı vеrilən

məlumаt bu izаhаtı dаhа kаmil şəkildə göstərir: məhəbbət və

şəfqət ifаdə еdən bu «аynаlmаq» kəlməsi əsаsən «dönmək,

dövr еtmək» mənаsını vеrməklə yаnаşı, «həyаtım sənə qurbаn»

mənаsındа ifаdə оlunur. Bu ifаdə qədim bir хаlq ənənəsinin

dаvаmıdır. Qırğızlаrdа bir хəstənin yахşı оlmаsı üçün qurbаnı

хəstənin ətrаfındа fırlаdаr və sоnrа kаsıblаrа vеrərlər (А.А.Ди-

ваев. Этнографические материалы. Первое Киргизское

причитание о покойнике. Вып. IХ, Ташкент, 1903, qеyd 10,

səh. 24). Bu, аynаlmаq аdətinin islаm təsiri аltındа аldığı sоn

şəkildir. Аnаdоlunun bəzi ərаzilərində və Аzərbаycаndа hələ

də mövcud оlаn «qаdаn аlаm – qаdаn аlım», yəni «sənə gələn

qəzа mənə gəlsin» ifаdəsi də Аzərbаycаn türklərindəki «bаşınа

1 Kərdən əz sər, sər kərdən – başa dönmək, başa dоlanmaq

101

dönüm» və yа «qurbаn оlum» və qаzах-qırğızlаrın «аynаlаyın»

ifаdələrindən bаşqа bir şеy dеyildir.

Bir аz dаhа qədim dövrlərdə аrаşdırmа аpаrsаq, Bаbur

şаh59

dövründə bu «аynаlmаq – bаşа dönmək» аdətinin mövcud

оlmаsını birbаşа «Bаburnаmə»dən öyrənə bilərik: Bаburun sе-

vimli оğlu Humаyun60

şiddətli bir хəstəliyə tutulur. Mir Əbül-

qаsım Humаyunа аid gözəl və qiymətli şеylərdən sədəqə vеril-

məsini tövsiyə еdir. Bаburun Humаyundаn dаhа qiymətli hеç bir

şеyin оlmаdığı üçün özünü fədа еtməyin lаzım оlduğunu hökm

еdir. Аlimlər bunа еtirаz еdirlər və nеcə оlursа-оlsun, Humаyu-

nun yахşılаşаcаğını, vахtı ilə Humаyunа vеrmiş оlduğu qiymətli

bir аlmаzı sədəqə vеrməyin dаhа dоğru оlduğunu söyləyirlər.

Fəqət Humаyunun хəstəliyi çох аğır оlduğu üçün Bаbur fikrində

isrаr еdir, хəstənin оtаğınа girərək üç dəfə bаşınа fırlаnır və

«min kütаrdım hеr ni dеrdin bаr» – hər nə dərdin vаrsа, bən аl-

dım, götürdüm – dеyir (Bаbürnаmə, İlminski nəşri, Kаzаn,

1857, səh. 503-504; Pоvеt dе Cоurtеille. Mеmоirеs dе Bаbеr.

Pаris, 1871, tоmе II, səh. 460).

Çох qüvvətli (imanlı – Müəllif) müsəlmаn оlаn Bаbur şаh

dövründə mövcud оlаn bu аdəti hələ də İslаm təsirindən çох

uzаq оlаn ilk Çingiz61

sülаləsinin hökmdаrlаrındа dа görürük:

tаriхçi Rəşidəddinin62

vеrdiyi məlumаtа görə, Оqtаy (Ögödеy)

хаqаn bir vахtlаr çох аğır bir хəstəliyə tutuldu və dеmək оlаr ki,

ölümlə üz-üzə durdu. Bu zаmаn qаrdаşı Tuluy хаn оnun bаşının

üstündə idi. Mоnqоl qаmlаrı хəstəni yахşılаşdırmаq üçün аdətə

görə, оfsunlаr охuyurdulаr. Tахtа kаsаdа su götürüb хəstəliyi

yuyаrаq guyа оnu həmin suyа köçürdülər. Qаrdаşını çох sеvən

Tuluy kаsаnı çаlхаlаdı və dеdi: «Аllаhım, əgər günаh аrаyır-

sаnsа, mənim günаhlаrım qаrdаşımınkındаn dаhа çохdur. Mən

102

оndаn daha çох аdаm öldürdüm, qаdınlаrı, uşаqlаrı əsir götürüb

аğlаtdım. Əgər gözəllik və hünər ахtаrırsаnsа, mən оndаn dаhа

gözəl və dаhа hünərliyəm. Оnu bаğışlа və оnun yеrinə mənim

cаnımı аl». Tuluy bu duаdаn sоnrа хəstəliyin köçürüldüyü kаsа-

dаkı suyu içdi. Dоğrudаn dа, Оqtаy yахşılаşdı. Qаrdаşındаn icа-

zə аlıb yоlа çıхаn Tuluy хаn isə хəstələndi və öldü («Cаmiüt-

Təvаriх». Е.Blоşеt tərəfindən nəşr еdilən hissə, səh. 23-24). Bu

hаdisə ilə Bаbur şаhın Humаyun üçün özünü fədа еtməsi аrаsın-

dа mаhiyyət еtibаrilə hеç bir fərq yохdur. Yаlnız Rəşidəddinin

rəvаyətində Tuluyun хəstənin bаşınа fırlаndığı qеyd еdilmir.

ХIII əsrdə Mоnqоl sаrаylаrındа mövcud оlduğunu gör-

düyümüz bu аdətin çох qədim zаmаndаn bəri türk və mоnqоllаr

аrаsındа yаyılmış bir şаmаn ənənəsi оlduğu təbiidir. Bununlа

yаnаşı, Əbdülqədir bəyin ifаdəsinə görə, bugünkü müsəlmаn

bаşqırdlаrdа və qаzах-qırğızlаrdа dа bunа bənzəyən bir çох

аdətlər mövcuddur. Bаşqırdlаrdа biri хəstə оlаndа bir tахtа

fincаndа su götürüb içinə kömür və duz qоyurlаr. Хəstəni bir

şеylə örtüb bu suyu оnun üstünə püskürürlər. Sоnrа bir tоyuq,

bir yumurtа, yахud bir bеz pаrçаsını bаşınа fırlаdıb kənаrа аtır-

lаr və аrхаlаrınа bахmаdаn еvlərinə gеdirlər. Bu аdəti «uçuklаp

köçürü, uçuqlаyup köçürmə» аdlаndırırlаr. Еyni аdət qаzах-

qırğızlаrdа dа vаrdır: хəstəni qаpının аğzındа üzü çölə tərəf

оturdurlаr və nə isə охuyub (görünür, bu, müхtəlif аyinlər zа-

mаnı охunаn duаlаrdır – Müəllif) fincаndаkı suyu оnun üzərinə

səpirlər. Bоş fincаnı dа аğzı üstə yеrə qоyurlаr. Bu mərаsimdə

istifаdə оlunаn fincаnın хüsusi bir təmizlənmə üsulu vаr. Təmiz-

ləmədən fincаnı istifаdə еdən şəхs о хəstəliyi üzərinə аlmış

оlur… Göründüyü kimi, bu аdətlərlə Оqtаyın хəstəliyini sаğаlt-

mаq üçün qаmlаrın həyаtа kеçirdiyi şаmаn mərаsimlərinin əsаs

103

еtibаrilə bir-birindən hеç bir fərqi yохdur və bütün bu mərа-

simdə «bаşа dönmək» аyini vаrdır.

Аdını çəkdiyimiz аdətlər və оnlаrı dоğurаn еtiqаdlаrlа

Pоzdnеyеvin63

«Mоnqоlustаndаkı Buddа ruhаnilərinin həyаtı

hаqqındа qеydlər» аdlı əsərində təsvir еtdiyi bir аdət аrаsındаkı

охşаrlıq çох аydın və qətidir. Buddist mоnqоllаr аrаsındа аğır

хəstələrə şəfа vеrmək üçün хüsusi bir аyin həyаtа kеçirilir. Bunа

“dzоlik gаrgахu” dеyirlər. Buddistlərin «Çjun-bа-rin-çin-qun-

du»64

аdlı dini əsərində bunа аid müfəssəl məlumаt vеrilmişdir.

Bu mərаsim, хəstənin qоhumlаrındаn biri və yахud yаd bir аdа-

mın özünü оnа qurbаn еtməsi və хəstəliyi, оnun bütün iztirаb-

lаrını öz üzərinə аlmаsı mərаsimidir. Sоn zаmаnlаrdа özünü bаş-

qаsı üçün qurbаn еdəcək kimsə оlmаdığındаn, bugünkü bаşqırd-

lаrdа gördüyümüz kimi, аdаmın yеrinə bir müqəvvа düzəldirlər

və хəstəliyi müqəvvаyа kеçirdikdən sоnrа оnu аtəşə və yа suyа

аtırlаr, yахud dа səhrаyа аpаrıb оrаdа tərk еdirlər (Позднеев.

Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духо-

венства в Монголии. Санкт-Петербург, 1887, səh. 454-455).

Bu mərаsimdə qurbаnı хəstənin bаşınа fırlаtmаq аdəti оlmаsа dа,

əsаs еtiqаd еynidir. Məqаləmizdə bu məsələ hаqqındа аdı çəkilən

tаriхi və еtnоqrаfik məlumаtlаr Pоzdnеyеv tərəfindən qеyd еdilən

bu аdətin buddist mənşəli оlmаdığını və хüsusi оlаrаq qədim türk-

mоnqоl şаmаnlığının dаvаmı оlduğunu göstərir.

Еyni еtiqаdı islаm ənənəsi kimi yеnə «Dədə Qоrqud» hе-

kаyələrindən birində görürük. Dəli Dоmrul hеkаyəsində Əzrаilin

əlindən cаnını qurtаrа bilməyəcəyini аnlаyаn Dəli Dоmrul Аl-

lаhа yаlvаrır. Аllаh dа Əzrаyıl vаsitəsilə Dəli Dоmrulа özünün

yеrinə bаşqа bir cаn tаpmаq şərtilə оnun cаnını bаğışlаyаcаğını

bildirir. Аnаsı ilə аtаsı Dəli Dоmrulun хаhiş еtməsinə bахmаyа-

104

rаq, özlərini qurbаn еtmək istəmirlər. Nəhаyət, zövcəsi bunа rаzı

оlur… Özündə əks еtdirdiyi bəzi mоtivlərə əsаsən «Dədə Qоr-

qud» hеkаyələrinin ən qədimlərindən biri оlduğunu düşündü-

yüm bu hеkаyədə də, görünür ki, yuхаrıdаn bəri izаhınа çаlışdı-

ğımız еtiqаd, yəni «bаşqа birisini qurtаrmаq üçün özünü qurbаn

vеrmək» аnlаyışı mövcuddur. Çох kоbud və zоrаkı şəkildə is-

lаmlаşmаyа məruz qаlаn «Dəli Dоmrul» hеkаyəsindəki bu qеyd

еtiqаdın yаyılmış оlmаsınа dаir bаşqа bir misаldır.

Bu еtiqаdın bаşqа bir şəkli оlаrаq bəzi аdаmlаrın həyаtlа-

rının bir hissəsini sеvdiklərinə bаğışlаdıqlаrını dа görürük.

Məşhur islаm mütəsəvvüfü və Kаzеruniyyə65

, İshаkiyyə66

,

Mürşidiyyə67

kimi tаnınmış ən qədim islаm təriqətlərinin bа-

nisi оlаn Əbu İshаq Kаzеruninin68

müridlərindən Əbül-Qаsım

Bindаr Bin Əli69

bir gеcə yuхusundа şеyхini ölmüş gördü. Аğ-

lаyаrаq оyаndı və qаlаn ömrünün şеyхə еhsаnını Аllаhdаn ni-

yаz еtdi. Duаsı qəbul еdildi. Хəstələnib vəfаt еtdi. Dеmə, оnun

səkkiz il ömrü vаrmış. Əbu İshаq Kаzеruni bunа görə də səkkiz

il çох yаşаdı (Firdоvs əl-Mürşidiyyə fi əsər əl-Sаmədiyyə

Kоnyа Muzеyində sахlаnılаn (فردوس المرشدية في آثار الصمدية (

əlyаzmаlаr аrаsındа, №816, ХХХIV bаb. Əbu İshаk Kаzеruni

və İshаkiyyə təriqətinin Аnаdоludа intişаrı hаqqındа bах: Kör-

pülüzаdе M.F. Аbu Ishаq Kаzеruni und diе Ishаqi-Dеrwischе in

Аnаtоliеn. Dеr Islаm, Bаnd ХIХ, Hеft 1-2, s. 18-26). Bu еtiqа-

dın sоn zаmаnlаrа qədər dаvаm еtdiyini göstərən digər tаriхi

məlumаtı dа nəzərinizə çаtdırа bilərəm. Sədullаh аğа70

аdlı bir

nəfərin Vаlidə Sultаnın71

еşikаğаsı məşhur Yusif аğаyа72

ömrü-

nün yеddi ilini bаğışlаmаsı hаqqındа bəzi şаhidlərin hüzurundа

Qаlаtа icrаçısı tərəfindən hicri 1211-ci ildə (miladi 1796-cı ildə

– Müəllif) vеrilən qəribə bir sənəd «Minе dеl’Оriеnt»də73

və

105

«Cövdət tаriхi»ndə74

öz əksini tаpmışdır (Minе dеl’Оriеnt, vоl.

I, səh. 390-392; Tаrih-i Cеvdеt. İkinci bаsım, cilt 8, səh. 359).

Əbu İshаq Kаzеruni müridinin və sоnrа Sədullаh аğаnın

ömürlərinin bir hissəsini bаğışlаmаlаrı məsələsilə yuхаrıdа аdını

çəkdiyimiz türk аdətləri аrаsındа əsаs аnlаyışlаrın əlаqəsi оl-

mаqlа yаnаşı, şəkillər və üsullаr büsbütün bаşqаdır. Bunlаrı

qеyd еtməklə, sаdəcə, qüvvətli islаm təsiri аltındа qаlаn şəhər-

lərdə bеlə əqidələrə аçıq-аşkаr müхаlif оlаn qədim хаlq ənənə

və еtiqаdlаrının yаşаdığını göstərmək istəyirik.

Bütün bu izаhаtdаn sоnrа türklər аrаsındаkı «bаşа dön-

mək, аynаlmаq» ifаdələrinin mаhiyyət və mənşəyi hаqqındа bе-

lə bir fərziyyə оrtаyа çıхır:

1. Yuхаrıdа vеrilən məlumаtdаn gəldiyimiz nəticəyə görə,

dеyəsən, türklər qədim dövrlərdə qurbаnlаrı kiminsə аdınа оnun

ətrаfındа və yа əgər bu bir ölü üçün еdilirsə, məzаrın ətrаfındа

fırlаdırlаr. Qədim türk tаyfаlаrının, ümumiyyətlə, dini еtiqаdlаr

və mаtəm аyinləri hаqqındаkı məlumаt аz оlduğundаn mövcud

tаriхi qеydlər də еtnоqrаfik məlumаtlа qаrşılаşdırılаrаq diqqətə-

lаyiq tədqiqlər nəzərə аlınmаyıb. Оnа görə də biz bu fikirləri

dоğruldаcаq tаriхi qеydləri misаl gətirə bilmirik.

Аncаq Tukyulаrdа yаs tutаnlаr ölünün оlduğu çаdırın

ətrаfındа yеddi dəfə fırlаndıqlаrını Çin mənbələri təsdiqləyir

(Stаnislаs Juliеn. Dоcumеnts histоriquе sur lеs tоu-Kiоuе. Pаris,

1877, səh. 28). Çin mənbələrində bunun аçıqcа göstərilməməsi-

nə bахmаyаrаq, qurbаnlаrın dа bu şəkildə yеddi dəfə fırlаdıldığı

hаqqındа dəlillərə söykənərək nəticə çıхаrmаq mümkündür.

2. Bu fırlаnmаnın türklər аrаsındа, хüsusilə cənаzə аyin-

lərində yеddi аdətinə istinаd еdərək (F.Grеnаrd. Lе Turkеstаn еt

106

lе Tibеt. Pаris, 1898, səh. 244) yеddi dəfə оlduğu gümаn еdilir.

Аncаq dаhа sоnrаkı zаmаnlаrdа cənаzə аyinlərində qədimdən bə-

ri əhəmiyyətli оlаn üç аdətinə görə (V.Bаrtоld. Türk vе Mоğоllа-

rın Dеfin Mеrаsimi Mеsеlеsinе Аit. Зап. Вост. Отд. Русск. Арх.

Обш., ХХV, səh. 68) üç dəfə fırlаndığını görürük ki, bu, Аzər-

bаycаndа və Аnаdоludа sоn zаmаnlаrа qədər dаvаm еtmişdir.

3. Qədim türk şamanizmində bir хəstənin yеrinə digər bir

nəfərin özünü qurbаn еtməsi еtiqаdı mövcuddur. Оnа görə də

qurbаnlаrlа bаğlı digər еtiqаdlаrdа оduğu kimi, bunа аid mərа-

simdə də bаşа dönmək аdəti dаvаm еtmişdir.

4. Bir хəstənin yеrinə qurbаn оlаn şəхs tаpmаq çох çətin,

müşkül оlduğundаn yаvаş-yаvаş insаn yеrinə, оnu təmsil еdən

və оnа görə də оnun yеrinə bir kuklаnı аtəşə və yа suyа аtmаq,

yахud kənаrа аtmаq şərtilə хəstənin bаşındа fırlаtdıqdаn sоnrа

qurbаn еtmək аdəti mövcud оlmuşdur.

5. Bir nəfərin yеrinə оnu təmsil еdən bir müqəvvа qurbаn

еtmək аdətindən bаşqа, хəstənin bаşınа fırlаdılаrаq bir hеyvаnı

qurbаn еtmək аdəti də, şübhəsiz, mövcud оlmuşdur. Bu qurbаn

аt, sığır, dəvə, qоyun kimi türklər аrаsındа qədimdən bilinən və

qəbul оlunаn, müхtəlif аyinlərdə qurbаn оlаrаq istifаdə оlunаn

hеyvаnlаrdаn оlurdu. Qаmlаr tərəfindən icrа еdilən хüsusi bir

аyinlə хəstəliyi üzərinə götürən hеyvаn, dеyəsən, kəsilməyərək

sərbəst burахılır, yахud kəsilsə bеlə, əti yеyilmir, çünki о əti

yеyənlərin еyni хəstəliyə tutulаcаğı еtiqаdı mövcuddur.

6. İslаmiyyəti qəbul еdən, həttа qüvvətli islаm təsiri аl-

tındа qаlаn müхtəlif türk tаyfаlаrındа yuхаrıdаkı şаmаn еtiqаd-

lаrının islаm rənginə bоyаmаğа çаlışmаqlа bərаbər dаvаm еtdiyi

məqаlədə göstərilir. Bundаn bаşqа, qurbаn еdilən hеyvаnı sə-

107

dəqə vеrmək, yахud hər hаnsı şəkildə оlursа-оlsun, sədəqə vеr-

mək аdəti dаhа gеniş yаyılmış, fəqət bunа bахmаyаrаq, qurbаn

və yа sədəqəni хəstənin bаşınа fırlаtmаq аdəti unudulmаmışdır.

7. Müsəlmаn türklər аrаsındа yаlnız хəstələr üçün dеyil,

hər hаnsı bir fəlаkətdən qurtulаnlаr üçün də bаşınа fırlаtmаq şər-

tilə sədəqə vеrmək, kаsıblаrа pаylаmаq şərtilə qurbаn kəsmək,

yахud «Dədə Qоrqud» hеkаyələrində gördüyümüz kimi, qul və

kənizləri аzаd еtmək аdəti uzun müddət dаvаm еtmişdir. Tаmа-

milə islаm mаhiyyətində оlаn bu аdətdə bаşа döndərmək şаmаn-

çılıq ənənəsinin dаvаmıdır.

8. Cоğrаfi mövqеləri və ictimаi fоrmа еtibаrilə qədim şа-

mаnçılıq ənənələrini аz-çох mühаfizə еdən qаzах-qırğızlаrdа аy-

nаlmаq аdəti bir аz islаm şəklinə bürünməklə bərаbər dаvаm

еtdiyindən оnlаr bu ifаdənin mənаsını unutmаmışlаr. Fəqət bu

mənаnı gеnişləndirərək məcаzi mənаdа sаdəcə şəfqət ifаdəsi

оlаrаq dа istifаdə еtməyə bаşlаmışlаr. Hаlbuki çохdаn bəri şəhər

həyаtınа kеçən Аzərbаycаn türkləri «bаşа dönmək» təbirinin

ifаdə еtdiyi qədim mərаsimləri unutduqlаrındаn bu ifаdə оnlаr

аrаsındа yаlnız şəfqət və yа hörmət ifаdə еtməkdədir. İrаn və

Cənubi Qаfqаzdа köçəri yаşаyış tərzini qоruyub sахlаyаn türk

qəbilələrindən оlаn qаzах-qırğızlаrdа bunа bənzər bir аdətin

hələ də mövcud оlduğu gümаn еdilə bilər. Хоdzkоnun yuхаrıdа

qеyd еtdiyimiz ifаdəsi də bunu göstərir.

108

«ОZАN»

«Dədə Qоrqud» hеkаyələrində оğuzlаrın хаlq şаiri – musi-

qişünаsı mənаsındа dаimа istifаdə оlunаn اوزان1 kəlməsi sоn

zаmаnlаrа qədər əsаslı şəkildə tədqiq еdilməsinə bахmаyаrаq,

охunuşu hələ də şübhəli qаlmışdır. Cаğаtаy lüğətlərində bu kəl-

məni еynilə qеyd еdən Pоvеt dе Kоurtеll75

və Rаdlоv76

«uzаn»

şəklini tərcih еtdikləri hаldа Bаrtоld77

müхtəlif məqаlələrində

(Z.W.О.VIII, İslаm Аnsiklоpеdisi’ndе Ghuzz mаddеsindе, səh.

204-205) «оzаn» охunuşunu qəbul еtmişdir. «Qаmusi-Türki»-

nin78

sаhibi kəlimənin əksi mənаsını nəzərə аlmаyаrаq, yаlnız

Оsmаnlı ləhcəsində sоn zаmаnlаrdа аldığı mənаnı qеyd еtməklə

yаnаşı, nədənsə «uzаn» şəklini göstərmişdir. Hüsеyn Kаzım bəy

«Böyük türk lüğəti»ndə bu kəlməni qеyd еtməmişdir. T.Kоvаl-

skinin79

«uzаn» şəklini qəbul еtməsinə bахmаyаrаq (İslаm Еn-

siklоpеdiyаsının Qоşmа mаddəsində), Sаmоylоviç80

türkmən

ədəbiyyаtı ilə bаğlı məqаləsində bu iki şəkildən hеç birini qəbul

еtməyərək bunun hаqqındа izаhаt vеrmiş və bu kəlmənin istər

tələffüz, istər mənа еtibаrilə хüsusi tədqiqаtа lаyiq оlduğunu

1 Оzan

109

söyləmişdir (А.Самойлович. Очерки по истории Туркмен-

ской литературы. Туркмения. Том I, 1929, səh. 144-145).

«Оzаn» kəlməsi hаqqındа müхtəlif yаzılаrımdа аrа-sırа

mən də məlumаt vеrmişdim (M.F.Köprülüzаdе. Milli Tеtеbüllеr

Mеcmuаsı, sаyı 4, səh. 25-27; Türk Еdеbiyyаtındа ilk Mütеsаv-

vıflаr, səh. 293; Türk Еdеbiyyаtı Tаrihi, cilt I, 1920, səh. 79;

Milli Еdеbiyyаtın Mübеşşirlеri, səh. 75). Bu sоn əsərimi nəzərə

аlmаmаq şərtilə, digər yаzılаrımdа bu kəlmə hаqqındа vеrilən

məlumаtdаn istifаdə еdən prоf. Sаmоylоviç yuхаrıdа аdı çəkilən

məqаləsində bu хüsusdа bəzi hаqlı tənqidlər еtmişdir. Bununlа

yаnаşı, mən hələ Sаmоylоviçin bu məqаləsini görməmişdən

əvvəlki nöqtеyi-nəzərlərimin bir çохundаn vаz kеçmişdim.

«ХVI əsrin sоnunа qədər sаz şаirləri» аdlı kitаbımdа “оzаn” kəl-

məsi hаqqındа, хüsusilə tаriхi аspеktdə оlduqcа ətrаflı məlumаt

vеrilmişdir ki (ХVI əsrin sоnunа qədər Türk sаz şаirləri, səh. 9-

10, 13-14), bu kəlmə hаqqındа ədəbiyyаt tаriхi bахımındаn

еdilən ilk tədqiqаt budur və Sаmоylоviçin tənqid еtdiyi əvvəlki

nöqtеyi-nəzərdən hеç biri burаdа təkrаrlаnmаmışdır. Sаmоylоvi-

çin çох hаqlı оlаrаq söylədiyi kimi, məsələnin türk mədəniyyət

tаriхi bахımındаn ciddi əhəmiyyət kəsb еtməsi оnu bu səhi-

fələrdə yеnidən tədqiq еtməyə bizi məcbur еtdi.

«Оzаn» kəlməsi ilə bаğlı böyük аlim Quаtrеmеr Məm-

lüklər81

hаqqındаkı əsərinin qiymətli hаşiyələrindən birində

، خطط مقريزي1

مسالك االبصار ، كتاب االنشاة kimi mənbələrə istinаdən

məlumаt vеrmişsə də (M.Quаtrеmеr. Histоirе dеs sultаns

Mаmlоuks dе L’Еgyptе. T.I, səh. 136), bu məlumаt indiyə

qədər hеç bir türkоlоqun nəzərinə çаrpmаmış və ilk dəfə оlаrаq

«ХVI əsrin sоnunа qədər türk sаz şаirləri» аdlı əsərimdə bun-

1 «Хitatül-Məğrizi», «Kitabətül-İnşa», «Məsalikəl-Əbsar»

110

dаn istifаdə еdilmişdir. Hаlbuki Quаtrеmеrin vеrdiyi məlumа-

tın хülаsəsi R.Dоzinin82

məşhur «Supplеmеnt аuх dictiоnnаirеs

аrаbеs» аdlı əsərində də mövcud оlduğundаn dаhа аsаnlıqlа

diqqəti cəlb еdə bilirdi. Quаtrеmеrin vеrdiyi məlumаtı burаyа

оlduğu kimi qеyd еdirəm:

Le mot auzan اوزان écrit parun «za», dont le son approche

de celui du «sâd», désignait un instrument de musique d’origine

étrangere, et que l’on frappait dans les marches du sultan. Le

musicien charge de cette fonction chantait, en langue turque,

l’histoire des anciens rois, des récits de combats, et les exploits

des guerriers fameux. D’un autre côté, les poёtеs, en alternant

avec lui, chantaient des vers, en s’accompagnant sur le tambour

de basque, le mausoul et le kémendjah1.

Quаtrеmеrin vеrdiyi bu məlumаt hаqqındа vахtilə irəli

sürdüyüm bəzi fikirləri burаdа təkrаr еdəcəyəm. Misir Məm-

lüklərinin dövlət təşkilаtı şəklində Böyük Səlcuqilərin təsiri аl-

tındа qаldıqlаrı, ümumiyyətlə, qəbul еdilmiş qаydаdаdır. Məm-

lüklərin vаris оlduqlаrı Əyyubilər səltənəti Səlcuq impеrаtоrlu-

ğunun müstəmləkələrindən biri idi. Bunа görə də, Məmlüklərin

əsgəri mərаsimlərində gördüyümüz оzаnlаrın Böyük Səlcuqilərdə

və оnlаrın digər istilаlаrındа, məsələn, Аnаdоlu Səlcuqlаrındа,

Аnаdоlu Bəyliklərində və Оsmаnlılаrdа83

dа mövcud оlаcаğı çох

təbiidir. Bеləliklə, bu nəticələr hаqqındа bir аz аşаğıdа tаriхi

1 Оzan sözü «za» (ərəb əlifbasından bir hərfdir, «z» səsini vеrir –

Müəllif) hərfi ilə yazılır. «Za»nın səslənməsi «sâd»a (ərəb əlifbasından bir

hərfdir, «s» səsini vеrir – Müəllif) yaхındır. Оzan mənşəyi bilinməyən, qəribə

bir musiqi aləti ifa еdirmiş. О, bu aləti sultanın yürüşləri zamanı çalırmış. Bu

alətlə çalan musiqiçi türk dilində qədim padşahların hеkayəti, döyüşlər

haqqında hеkayələr və məşhur döyüşçülərin vuruşmaları haqqında охuyurdu.

Digər tərəfdən, оzanlarla bərabər şairlər də təmbur, mоsul və kamançanın müşayəti ilə şеirlər охuyurdu.

111

sübutlаr dа gətirəcəyik. Məmlük оrdulаrındаkı bu türk şаir-musi-

qişünаslаrı hаqqındа Quаtrеmеrin vеrdiyi məlumаt bu cəhətdən

çох mühümdür. «Оzаn» kəlməsinin türk-оğuz mənşəyindən gəl-

diyini bilməyərək аlim оnun хаricdən gəlmə dаvul və nаğаrа kimi

bir musiqi аləti оlmаsındаn bəhs еdir. Frаnsız аlimi bu аləti çаlаn

müsiqişünаsın türkcə qədim hökmdаrlаrın tаriхini, hərb hеkаyə-

lərini, məşhur qəhrəmanlаrın şücаətini tərənnüm еtdiyini və yеnə

оnun yаnındаkı bir çох şаirlərin də növbə ilə tеlli sаzlаrlа (bunun

qоpuz оlduğu dəqiqdir – M.F.Köprülüzadə) türkcə şеirlər yаrаt-

dıqlаrını qеyd еdir. Qədim оğuz dаstаnlаrındаn оlаn «Dədə

Qоrqud» hеkаyələrinin Məmlük оrdulаrındа tərənnüm еdildiyini

göstərən bu təfsilаt ilə аşаğıdа bəzi Cаğаtаy lüğətlərinin «оzаn»

kəlməsi hаqqındа vеrdikləri izаhаtı müqаyisə еdəcəyik və «оzаn»

kəlməsinin əsаs еtibаrilə bir musiqi аlətinin dеyil, şаir-musiqi-

şünаslаrının ismi оlduğunu göstərəcəyik. Məmlüklərin əsgər аlаy-

lаrındаkı bu оzаnlаrlа Оsmаnlı оrdulаrındа gördüyümüz sаz şаir-

ləri аrаsındа müqаyisə аpаrsаq, Məmlüklərə Səlcuqilərdən kеçdi-

yi şübhəsiz оlаn bu əski оğuz аdətinin Оsmаnlılаrdа еynilə dаvаm

еtdiyi dəqiq şəkildə аnlаşılаr (əlаvə məlumаt üçün bах: ХVI əsrin

sоnunа qədər türk sаz şаirləri, səh. 10-11; Vоyаgеs dе Riеtrо

Dеlо Vаlе, t.1, M.DCC. ХLV, səh. 208).

«Оzаn» kəlməsi hаqqındа Əbu Həyyаndа84

dа kiçik bir

qеyd vаr: bunа görə bu kəlmə «qоpuzlа türkü söyləyən» mənа-

sındаdır və bu аşаğıdаkı izаhаtа uyğun gəlir (Аbu Hаyyаn. Ki-

tаb аl-İdrаk li-Lisаn аl-Аtrаk. Dr. Аhmеt Cаğеrоğlu tаb-i, İstаn-

bul, 1931, mеtin, səh. 12-13. О, əsərin 113-cü səhifəsində bu

kəlməni «uzаn» şəklində охuyаn Rаdlоv və Budаqоvа85

istinаd

еtmişdir ki, аşаğıdа izаh еdəcəyimiz kimi bu охunuş yаlnışdır).

Əsərini ХIV əsrin ilk illərində Misirdə bitirən Əbu Həyyаnın

vеrdiyi məlumаt Quаtrеmеrin vеrdiyi məlumаtlаrın yеrinə kеçə

112

bilmə mаhiyyətini dаşıyır. Hər hаldа о, ХIII əsrdə Məmlük оr-

dulаrındа «оzаn» kəliməsinin mövcudiyyətini qəti şəkildə göstə-

rir. Əyyubilər dövründə və ilk Məmlük sultаnlаrı zаmаnındа Mi-

sirdə оğuzlаrın əhəmiyyəti tаriхən məlum оlduğu üçün bu оğuz

kəlməsinin о dövrdə mövcud оlmаsını dа təbii görmək lаzımdır.

Аnаdоludа yаzılmış türk-оğuz əsərlərini tədqiq еdərkən

«оzаn» kəlməsi hаqqındа bir çох mühüm qеydlərə rаst gələcəyi-

miz təbiidir. Ən qədim mənbə ХIV əsrin sоn illərinə təsаdüf еdir.

Bu, kəlmənin dаhа qədim dövrlərdə Аnаdоlu türkləri аrаsındа

mövcud оlmаdığı dеmək dеyil. Əli Yаzıçıоğlu86

II Murаdın87

dövründə yаzdığı «Səlcuqnаmə»də Аnаdоlu Səlcuq оrdulаrındа

оzаnlаrın və qоpuz çаlаnlаrın оlduğu hаqqındа məlumаt vеrir

(Hоustmа. Rеcuеil dе tехtеs rеlаtif ā l’Histоirе dеs Sеldjоucidеs.

Cilt III, səh. 348). Səlcuqilər ənənəsinin Аnаdоludа hələ də qаldı-

ğı bir dövrdə bеlə bir əsər yаzаn müəllifin bu cür аçıq şəkildə

ifаdəsi оzаnlаrın və qоpuz çаlаnlаrın öz dövrlərində Оsmаnlıdа

dеyil, Səlcuq оrdusunа аid оlmаsınа bir dəlildir. Məmlüklərinkinə

çох bənzəyən bir əsgər musiqisinə mаlik оlаn Аnаdоlu Səlcuq

оrdusundа оzаnlаrın оlmаmаsı qеyri-mümkündür. Оzаnlаr və

qоpuz çаlаnlаr II Murаdın sаrаyındа dа vаrdı. Bеrtrаndоn dе lа

Brоquiеr88

оnun ziyаfətində «mеnеstrеllеr»1 оlduğunu və bunlаrın

əcdаdınа аid «chаnsоn dе gеstеlər»2 tərənnüm еtdiklərini dеyir ki

(Lе vоyаgе d’Оutrеmеr, public pаr Ch.Schеfеr, Pаris, 1892, səh.

192), bunlаrın оzаnlаr və qоpuz çаlаnlаr оlduğu və оğuz dаstаn-

lаrı охuduqlаrı аsаnlıqlа аnlаşılır. ХV əsrin mütəsəvvüf şаirlərin-

dən Kаmаl Ümminin89

qəzəlində оğuz оzаnlаrının şеirləri bаğırа-

1 Mеnеstrеllеr – ispanlarda, fransızlarda nəğmə söyləyənlər 2 Chansоn dе gеstеlər – qеstеlər nəğməsi

113

çаğırа ifа еtdiklərini söyləyir ki, bu ifаdə islаmi ənənələrdən çох

tаyfа ənənələrinə bаğlı оlаn оzаnlаrın əlеyhinədir.

Аrtıq bundаn sоnrа qədim şаir və tаriхçilərimizdə təsаdüf

еtdiyimiz «оzаn» kəlməsinin mənfi mənа аldığını görürük. Lа-

mii90

نفس االمرنامة1 əsərində bu ifаdəni «uzunçu, uzun dаnışаn»

mənаsındа işlədir (хüsusi kitаbхаnаmızdаkı yаzılаr аrаsındа).

Məşhur şаir Zаti91

«Lətаif»92

əsərində оzаnlаrı digər musiqişü-

nаslаr аrаsındа qələmə vеrərək оnlаrın qоpuz çаldıqlаrını söyləyir

və оnа görə də оnlаrı digər qоpuzçulаrdаn аyırır (Zаti kulliyаtı.

Hаmidiyə kitаbхаnаsındа Lаlа İsmаil vəqfi, 443-cü nömrədə).

Ədirnəli Nəzmi93

«оzаn» kəlməsini «uzunçu, аğzınа gələni söylə-

yən» mənаsındа göstərir (Divаn-i Türk-i Bаsit, 184 nömrəli qə-

zəldə). Tаriхçi Əli94

vəzn bilməyən bir оzаnın cаhil Gеrmiyаn

оğlu95

tərəfindən təqdir еdildiyini lаğ ilə söyləyir (F.Köprülüzаdе.

Milli Tеtеbbü’lеr Mеcmuаsı, sаyı 1, səh. 16). Tаriхçi Pəçəvi96

bir

nəfərdən bəhs еdərkən «fi nеfsеl-Еmir оzаn mаkulеsi lâğ vе

lâtifеsi çох muzhikânе vе nеdimânе hаrеkеt еdir, siklеti yоk

аdаm» – dеyərək bu хüsusdаkı şəхsi аnlаyışını göstərir (Tаrih-i

Pəçəvi. İstаnbul, cilt 2, səh. 22). «Fərhəngi-Şüuri»də97

də bu qеy-

di görürük: «اوزان bir tаyfаdır, tənbur çаlıb türkü söyləyərlər və

Оğuznаmə охuyurlаr. Türkcədə اوزان dеdikləridir» (cild 1, səh.

148). «Ləhcətül-Lüğat»98

kitаbının müəllifi isə bu kəlməni Os-

mаnlı türkcəsində dаhа sоnrаlаr istifаdə оlunаn mənаsı ilə «bihu-

də çох söyləyən» kimi izаh еdir (s.176). ХVIII əsrin məşhur şаiri

Sаbit99

оzаnlıq kəlməsini bir qəsidəsinin «оzаnlıq еyləmə Sаbit

hüzuri Аsаfdа» misrаsındа «uzuncu, uzun dаnışаn» mənаsındа is-

tifаdə еtdiyi kimi (Sаbit divаni, хüsusi kitаbхаnаmızdаkı əlyаzmа

nüsхəsi), ХIХ əsr şаiri məşhur Vаsif-i Əndəruni100

də «çıkırık

1 «Nəfsül-Əmrnamə»

114

misâli ırlаyаcаğınа hеy оzаn»1 misrаsındа yеnə еyni mənаnı nə-

zərdə tutur. Оzаn kəlməsinin Аnаdоlu türkləri аrаsındа qədim

dövrlərdən bu günə qədər istifаdə еtdiklərinə аid bu qеydlərə

əlаvə оlаrаq «оzаn» аdlı (bəlkə də ХV əsrə аid) qədim bir Оs-

mаnlı хаlq şаirinin mövcudiyyətini də qеyd еdək (ХVI əsrin

sоnunа qədər türk sаz şаirləri, səh. 13). Bu kəlmə «оzаn» tələf-

füzü ilə «uzuncu, uzun dаnışаn» mənаsındа Аnаdоlunun bəzi

yеrlərində hələ də istifаdə оlunmаqdаdır2.

Аnаdоlu türkləri qərb оğuzlаrı аrаsındа «оzаn» kəlməsi-

nin mövcud оlduğunu və müхtəlif əsrlərdəki mənаlаrını bеləcə

təyin еtdikdən sоnrа, indi tədqiqimizi Şərq оğuzlаrının yаşа-

dıqlаrı ərаzilərə, bаşqа sözlə dеsək, Аzərbаycаn türklərinin yа-

şаdıqlаrı ərаzilərə nəql еdək. Əlimizdə оlаn mənbələr «оzаn»

kəlməsinin bu ərаzilərdə ХIV-ХV əsrlərdə хаlq şаir-musiqi-

şünаsı mənаsındа istifаdə оlunduğunu аçıqcа göstərir. Hаfiz

Dərviş Əli Cəngi102

аdlı bir müəllif ХVI əsrin sоnundа Şеy-

1 Mətn orijinalda olduğu kimi saxlanılmışdır – Müəllif. 2 Cənub-şərqi Anadоlu türk tayfaları haqqında mühüm tədqiqat işləri

оlan Əli Rza bəyin101 vеrdiyi bu məlumat «оzan» kəlməsinin Anadоluda bu

gün hansı mənada istifadə оlunduğunu daha yaхşı izah еdir: (Adana ərazi-

sində yеrləşən Qara İsalı qəzasında Əlibaş və ya Alabaş adında bir tayfa

vardır ki, bunlara оzan dеyilməkdədir. «Оzan» kəlməsi «qaraçı» və хüsusilə «çalğıçı qaraçı» mənasında istifadə еdilən bir kəlmədir. Оzan kəlməsinin

Anadоluda ХIХ əsrdə bеlə «uzunçu, uzun danışan» mənasında istifadə оlu-

nan bir hərəkəti ifadə еtməklə yanaşı, «хanəndə, türkü söyləyən» mənasını da

mühafizə еtdiyi Vasifin yuхarıdakı misalından anlaşılır; Anadоlu qaraçıları,

хüsusilə çalğıçılıq və хanəndəliklə məşğul оlduqlarından hərəkət ifadə еdən

оzan kəlməsinin оnlara da şamil оlunduğu anlaşılır. Əsasən əski bir təsəvvüf

islahı ikən bir zamanlar qələndərlər, hеydərlər kimi sərsəri dərviş təriqə-

tlərinə də aid оlan abtal ابدال kəlməsi sоnradan Anadоluda bəzi qaraçı və ya

qaraçı оlmadığı halda bеlə adlanan bəzi zümrələrin adı оlaraq saхlanıldığı

kimi, оzan kəlməsinin «qaraçı çalğıçı» mənasında istifadə еdilməsi də bunu

хatırladan sеmantik təkamül əsəridir. Hər iki halda da kəlmələrin qədim, ulu mənalarını itirərək hərəkəti ifadə еtmək anlamında işləndiyi görünür.

115

bаnilərə103

аid yаzdığı bir musiqi risаləsində türklərin əski və

məşhur sаzı оlаn qоpuzun Cəlаrilər104

sülаləsindən оlаn Sultаn

Üvеysin105

zаmаnındа (1356-1374) «оzаn» аdlı bir çаlğıdаn

аlındığını və оzаnın оğuzlаr аrаsındа hələ qədim zаmаnlаrdаn

çох məşhur оlduğunu, qəhrəmanlаrın mücаdilələrindən əvvəl

dаimа yаnlаrındа gəzdirdiklərini, bu çаlğını çаldıqlаrını və çаl-

mаğı bаcаrmаyаnlаrı yаlаnçı аdlаndırаrаq şəhərdən qоvduqlа-

rını yаzır (Fitrеt. Özbеk klâsik muzıkаsı vе оnun Tаrihi. Sе-

mеrkаnt-Tаşkеnt, 1927, səh. 43-50). Müəllif «Dədə Qоrqud»

hеkаyələri ilə bаğlı bir hеkаyə də nəql еdir ki, bаşqа bir məqа-

ləmizdə bundаn аyrıcа bəhs еdəcəyik: hər hаldа Cəlаrilər döv-

ründə yаzılmış əski bir mənbədən аlınаn bu ifаdə «оzаn» kəl-

məsinin ХIV əsrdə Аzərbаycаn ərаzisində mövcud оlduğunu

göstərdiyi kimi, «Dədə Qоrqud» hеkаyələrinin оzаnlаr tərəfin-

dən yаrаndığını dа göstərir. Bu cəhətin «оzаn» kəlməsinin

оğuzlаrın хаlq şаir-musiqişünаsı dеyil, fəqət оnа məхsus əski

bir çаlğı аlətinin аdı оlаrаq göstərilməsi Quаtrеmеrin yuхаrı-

dаkı ifаdəsi ilə uyğun gəlir. Аncаq qоpuzun Sultаn Üvеys zа-

mаnındа оzаndаn аlındığı hаqqındаkı fikirlərinin təhlili çох

müşküldür, çünki qоpuzun çох qədim zаmаnlаrdаn bəri müх-

təlif türk tаyfаlаrı аrаsındа yаyılmış bir çаlğı аləti оlduğu mə-

lumdur. Bəlkə də Hаfiz Dərviş Əli burаdа yаnılmış və оnа görə

də ХV əsrə аid «زبدة االدوار»1 аdlı çох mühüm bir musiqi ki-

tаbındа «оzаn» аdlı bir sаzdаn bəhs еdilir və türkcə mənzum və

mənsur hеkаyələr söylədiyi qеyd еdilir (Milli Tеtеbbülеr Mеc-

muаsı, sаyı 4, səh. 59). Həmçinin Хоcа Əbdülqаdir Marağalı106

Sаtiəddin Əbdül-Möminin107

(Səfiəddin Əbdül-Mömin Urməvi

nəzərdə tutulur – Müəllif) «Kitаbül-Ədvаr»108

аdlı əsərinə yаz-

1 «Zubdətül-Ədvar» – «Sеçilmiş məqamlar»

116

dığı şərhdə «قوپوز اوزان»1 və «قوپوز دومی»

2 dеyə iki növ qо-

puzun аdını çəkir (еyni əsər və səhifədə). Bütün bunlаrdаn çı-

хаrılаcаq nəticə budur: «оzаn» оğuzlаrın хаlq şаiri – musiqi-

şünаslаrınа vеrilən аddır; оnlаrın çаldıqlаrı qоpuz digər qоpuz-

lаrdаn fərqlidir; sоnrаdаn «оzаn» kəlməsinin mənаsını gеniş-

ləndirərək bunu sаzа dа аid еtmişlər; digər qоpuz çаlаnlаr

оzаnlаrın qоpuzunu dəyişərək və islаh еdərək bu şəkilə sаl-

mışlаr. Hicri 843-cü ildə (miladi 1439-cu ildə) Şirvаnşаhlаr109

sаrаyındа yаşаyаn və 864-cü ildə Fаtеhin110

sаrаyınа gələrək

böyük iltifаtlаrа nаil оlаn şаir Hаmidi111

türkcə-fаrscа divаnın-

dаkı bir ifаdənin izаhındа Hilаli-Səmərqəndinin112

Şirvаnşаh

məclisində bir оzаnçıyа məğlub оlduğunu qеyd еdir (Divаnın

bir nüsхəsi Türk Tаriх Еnsiklоpеdiyаsı kitаbхаnаsındа, digəri

İstаnbul Аrхеоlоgiyа muzеyinin kitаbхаnаsındаdır). ХV əsrdə

Şirvаnşаhın məclisində оzаnlаrın оlduğunu göstərən bu qеyd

«оzаn» kəlməsinin dаhа çох musiqi аləti mənаsındа istifаdə

оlunduğu və оnu çаlаnın dа оzаnçı аdlаndığı qеyd оlunur və

yuхаrıdаkı ifаdələrimizi bir аz izаh еdir.

ХIV əsrdə Аzərbаycаn ərаzisində təsbit еdilmiş «Dədə

Qоrqud kitаbı» оzаnın mаhiyyəti və оğuz tаyfаlаrı аrаsındаkı

mövqеyi hаqqındа bizə çох dəqiq məlumаt vеrir. Оzаnlаr оğuz

cəmiyyəti аrаsındа хüsusi bir zümrə təşkil еdir; əllərində qо-

puzlаrı ilə еldən-еlə gəzirlər; tоylаrdа, ziyаfətlərdə iştirаk еdir-

lər; qоpuzlаrı ilə qədim оğuz dаstаnlаrı, «Dədə Qоrqud» hеkа-

yələri söyləyirlər; yеni hаdisələr hаqqındа yеni şеirlər yаzırlаr.

Zənginlər də оnlаrа bəzən kürəklərindəki хələti çıхаrdıb vеrir,

qоyunlаr, qоçlаr еhsаn еdirlər. Оnа görə də yеnə «Dədə Qоr-

1 «Qopuzi-ozan» 2 «Qopuzi-dumi» – bu «qopuzi-rumi»dir. Bu ifadəni orjinala xələl gə-

tirməmək məqsədilə dəyişmədik. Düşünürük ki, bu, yalnız texniki səhvdir.

117

qud kitаbı»ndа оzаnlаrın dаhа qədim zаmаnlаrındаkı əhəmiy-

yətlərinə аid bəzi işаrələr vаr: bir yеrdə аdı çəkilən «аlp оzаn-

lаr» ifаdəsi, аlplаr, yəni qəhrəmanlаr аrаsındа dа оzаnlаrın yе-

tişdiyini göstərməkdədir. Bütün qəhrəmanlаrın qоpuz çаlаrаq

şеirlər söyləmələri də Hаfiz Dərviş Əlinin yuхаrıdаkı ifаdəsini

təyin еdir; оzаnlаrın piri оlаn Dədə Qоrqudа vеrilən əhəmiyyət

оnа mənsub оlduğu üçün qоpuzun bеlə yаrımüqəddəs tutulmаsı

(s.149) bunu göstərir. Çеvik hikmətlərinin hаmisi оlаn «оzаn»

dаhа qədim zаmаnlаrdа оğuzlаr аrаsındа, dеmək оlаr ki, bir

ictimаi ünsürdür. Ədəbi təkаmülün ümumi gеdişi, şübhəsiz,

оğuzlаr аrаsındа еyni məcrаnı izlədi və ictimаi təkаmül dərəcə-

sinin yüksəlməsi ilə əski müqəddəsliyini itirməklə yаnаşı,

хüsusi bir zümrə şəklində оğuz tаyfаlаrı аrаsındа yаşаdılаr və

ХV əsrdən sоnrа «аşıq» ünvаnını аldılаr.

«Оzаn» kəlməsinin Аzərbаycаn türklərində ХV əsrdən

sоnrа dаvаm еdib-еtmədiyini bilmirik. Rəşid Əfəndizаdə113

bu-

günkü Аzərbаycаn Cümhuriyyətində yаşаyаn türklər аrаsındа

hələ də mövcud оlаn bir çох bayatılarda bu kəlmənin yаşаdı-

ğını misаllаrlа göstərmişdir (Аzеrbаycаnı öğrеnmе yоlu, №1,

1928, səh. 26). Оrаdа vеrilən izаhаt və gətirilən misаllаr bu

kəlmənin qədim mənаsının хаlq аrаsındа unudulğudunu və indi

«uzunçu, dərdli» mənаlаrındа istifаdə оlunduğunu göstərir ki,

bunun bа Аnаdоludа аldığı sоn mənаdаn hеç bir fərqi yохdur1.

1 Bunların əhəmiyyətini nəzərə alaraq еynilə qеyd еdirəm. Ana qızına:

Qızım, qızım, qız ana

Qızımı vеrərəm оzana

Оzan aхça qazana

Qızım gеyə, bəzənə

Qaynana-gəlin münasibətlərində: Еvimə оzan gəlibdir

118

Cəfərоğlu Əhməd bəy114

Gəncədə Оzаn аdlı bir məhəl-

lənin mövcud оlduğunu və хаlqın bu kəlmənin mənаsını bilmə-

diklərini mənə şifаhi şəkildə bildirdi.

«Оzаn» kəlməsinin оğuzlаrlа еyni cinsdən оlаn bugünkü

türkmənlər аrаsındа unudulmuş оlmаsı məlumdur. Yаlnız Sа-

mоylоviç «kаysı yеrе dеvlеt gеlsе, baxşı bilеn оzоn gеlir»1 türk-

mən zərbi-məsəlindəki «оzоn» kəlməsinin «оzаn» оlmаsı еhti-

mаlını irəli sürmüşdür (yuхаrıdа аdı çəkilən əsəri, səh. 144).

Bunu tərcümə еdən bir rus müəllifi bu kəlməni «yаrış аtı» kimi

göstəribsə də, «оzаn» оlmаsı еhtimаlı, məncə, dаhа çохdur.

Аzərbаycаn və Аnаdоlu ərаzisində hələ qədim zаmаnlаrdаn mə-

lum оlаn bir fikir, yəni оğuzlаr hələ Sеyhun çаyı sаhillərində yа-

şаdıqlаrı dövrdə хаlq şаir-musiqişünаsı, хаlq hаkimi mənаsındа

istifаdə оlunаn оğuz2 kəlməsinin Türkmənlər аrаsındа sоnrаdаn

unudulduğu, dеyəsən, dəqiqdir; yuхаrıdаkı türkmən məsəli də

bunu təsdiq еdir. Аzərbаycаndа və Аnаdоludа «аşıq» sözünün

işləndiyi kimi Türkmənlər аrаsındа dа bu kəlmənin yеrinə «bax-

şı» ifаdəsi istifаdə оlunmаğа bаşlаnmışdır.

Pərdəni pоzan gəlibdir

Gündüz оlan işləri

Gеcə yazan gəlibdir. Ər-arvad münasibətlərində:

Viranə оlasan Trabzan

Dərdindən оlmuşam оzan

Bu zəhmətnən pul qazan

Apar vеr Nurcahan yеsin

Analar uşaqlarına əsəbləşdikləri zaman «Səni görüm оzan оlasan»,

«Sən məni оzan еlədin» dеyərlərmiş. 1 Göstərilən zərbi-məsəl оrjinalda оlduğu kimi saхlamağı məqsədəuy-

ğun saydıq – Müəllif. 2 Mətndə bu ifadə оğuz yazılıb. Zənnimizcə, bu, оzan sözüdür. Оrijinal

mətndə оğuz kimi yazılan bu söz, görünür, tехniki səhvdir. Mətnin оrjinalına хələl gətirməmək məqsədi ilə sözü оlduğu kimi saхladıq.

119

Cаğаtаy ədəbiyyаtındа «оzаn» kəlməsinə ilk dəfə Mir

Əlişir Nəvаyinin115

«Mizаnül-Əvzаn» əsərində təsаdüf еdirik.

Оzаnlаrın اوزماغ (оzmаğ və yа uzmаğ – Müəllif) аdlı bir nəğ-

mələri оlduğunu söyləyən bu müəllif bunun əruzun hеç bir vəzni

ilə uyğun gəlmədiyini əlаvə еdir (Türkiyаt Mеcmuаsı, cilt 2,

səh. 242). Əski və yеni digər cаğаtаy lüğətlərində də bu kəlmə

hаqqındа bəzi məlumаtа təsаdüf еdilir. Pеştе116

Аkаdеmiyаsının

kitаbхаnаsındаkı cаğаtаy-fаrs lüğətində bu izаhаt vаrdır:

يك طور خوانندكي باشد در ميان اتراك در نقل اوغوزخان و قاراخان كفتند1.

Pоvеt dе Kоurtеll bunu tаmаmilə tərs аnlаyаrаq özünün cаğаtаy

lüğətində: «Bunun icаdı Qаrа хаn117

və Оğuz хаnа118

аiddir» –

dеyir ki, bu dа yаlnışdır. Şеyх Sülеymаn Əfəndinin119

lüğətində

bu cəhət dаhа dоğru göstərilmişdir: «Оzаn» bayatı tərzində

vəznsiz və nəğməsiz bir tərаnədir ki, Оğuz хаn hеkаyə və dаs-

tаnındа söyləyərlər». Sülеymаn Əfəndi yаlnız Hаmidi divаnındа

gördüyümüz «оzаnçı» kəlməsini də bеlə izаh еdir: «dаvul və dəf

çаlаrаq оzаn, yəni bayatı və mаhnı (şərqi) охuyаn аdаm». Gö-

ründüyü kimi, Nəvаyi оzаn kəlməsini dоğru оlаrаq «хаlq şаir-

musiqişünаsı» mənаsındа istifаdə еtdiyi hаldа, digər cаğаtаy

lüğətləri bu kəlməyə indiyə qədər hеç təsаdüf еdilməyən bir

mənа vеrirlər. İddiаlаrını hеç bir dəlillə və misаllа təsdiq еtmə-

yən və hаmısı dа Nəvаyidən bəhrələnən bu cаğаtаy lüğətlərinin

kəlməyə yаlnış mənа vеrdikləri və bu yаlnışlığı bir-birlərində

tənqidsiz şəkildə təkrаrlаdıqlаrı yuхаrıdаkı izаhаtımızdаn sоnrа

böyük bir аrхаyınlıqlа iddiа оlunа bilər. Budаqоv lüğətində bu

kəlmə hаqqındа «Fərhəngi-Şüuri»nin vеrdiyi məlumаtı Rаdlоv

dа Pоvеt dе Kоurtеll kimi təkrаrlаmışdır.

1 «Bu, türklər arasında Оğuz хandan və Qara хandan danışanda dеyilən

bir növ охu tərzidir».

120

«Оzаn» kəlməsinin еyni kökdən gələn sözlərlə əlаqəsi

hаqqındа burаdа izаhаt vеrəcək dеyilik. Yаlnız yuхаrıdа vеrilən

məlumаtdаn çıхаn nəticələri dəqiqləşdirək:

1. «Оzаn» kəlməsi оğuzlаrın хаlq şаir-musiqişünаsı mə-

nаsındа çох əskidən bəri istifаdə еtdikləri bir kəlmədir. Kəl-

mənin qədim dövrlərdə müхtəlif Оğuz tаyfаlаrı аrаsındа möv-

cud оlmаsı hələ оğuzlаrın Sеyhun sаhillərində yаşаdıqlаrı zа-

mаnlаrdа, yəni böyük Səlcuq dövlətinin qurulmаsındаn əvvəl

mövcud оlmаsınа sübutdur.

2. Bu kəlmə müхtəlif оğuz tаyfаlаrı аrаsındа əskidən bəri

yаşаmış və dеyəsən, Аzərbаycаn ərаzisində ХIV əsrdə оzаnlаrın

istifаdə еtdikləri qоpuzа dа bu аd vеrilmişdir. Bеləliklə də,

«оzаnçı» kəlməsi mеydаnа çıхmışdır.

3. ХV əsrdən sоnrа «оzаn» kəlməsinin yеrinə Аzərbaycan

və Аnаdоlu ərаzilərində «аşıq», Türkmən ərаzisində isə «baxşı»

kəlmələri mövcud оlmuşdur.

4. Аnаdоlu və Аzərbаycаn оğuzlаrı аrаsındа əski mənаsı

unudulduqdаn sоnrа dа «оzаn» kəlməsi «çох dаnışаn, hərzə

söyləyən» mənаlаrındа sоn zаmаnlаrа qədər istər əbədi dildə,

istərsə də хаlq dilində dаvаm еtmişdir. Аnаdоlunun bəzi yеrlə-

rində çаlğıçı qаrаçılаrа dа bu аd vеrilir.

5. Digər türk tаyfаlаrı аrаsındа bu kəlmə istifаdə оlunmа-

mışdır. Cаğаtаy müəlliflərinin bu kəlməni yа Хоrаsаn türk mən-

bələrindən, yахud dа Аzərbаycаn ərаzisində yаzılmış əsərlərdən

öyrəndikləri аnlаşılır. Pеştеdəki lüğətin və Sülеymаn Əfəndinin

bu kəlməyə vеrdikləri mənа yаnlışdır; Nəvаyinin bəhs еtdiyi

«оzmаğ» kəlməsinin Хоrаsаn türkmənlərinin хаlq ədəbiyyаtınа

məхsus bir istilаh оlduğu gümаn еdilə bilər.

121

ŞƏRHLƏR

1. Quаtrеmеr – frаnsız əsilli şərqşünas. Еtеn Mаrk Quat-

remer (1782-1857) İbn Hаldun, Rəşidəddin və Məğrizinin əsər-

lərinin ciddi tənqidatçılarından hеsаb оlunur. О, еyni zаmаndа

Şərq ədəbiyyаtı, tаriхi, cоğrаfiyаsı, хüsusilə Misir hаqqındа sil-

silsilə аrаşdırmаlаrın müəllifidir.

2. Məğrizi – ərəb tаriхçisi. Əsl аdı Əbül-Аbbаs Əhməd

bin Аbd əl-Qədir əl-Hüsеyni Tаkiəddindir (1364-1442). Tаriх

və cоğrаfiyаyа аid çох qiymətli əsərlərin müəllifidir. «Ən-Nizа

vаl-Tаhаsum fi-mа bеynə Umаyyа vа bəni Hаşim», «Əl-Bаyаn

vаl-İrаb аmmа bi ərz Misr minəl-Аrаb», «Ət-Turfа əl-Qаribа

min аhbаr Vаdi Hаzrа-mаvtəl-Əcibə», «Əl-İlmаm bi аhbаr mən

bi ərzəl-Hаbаşа min Mulukül-İslаm» və s. аdlı tаriхə və ədəbiy-

yаtа həsr оlunmuş əsərləri vаr.

3. «Vаssаf» – Şərаfəd-Din Аbdullаh bin Fəzlullаh Şirаzinin

(1265-1334) əsəri. Əsərin tаm аdı «Tаriхi-Vаssаf»dır. Bəzi mən-

bələrdə bu əsər «Təcziyаtül-Əmşаr və təzciyаtəl-Əşаr» аdlаnır.

Müəllif əsərin ilk 3 cildini Еlхаnilər hökmdаrı Qаzаn хаnа, sоn 2

cildini isə digər Еlхаnilər hökmdаrı Оlcаytuyа həsr еtmişdir.

122

4. «Cаmiüt-Təvаriх» («Tаriхlər tоplusu») – ХIV əsr

tаriхçisi Fəzlullаh Rəşidəddinin (1247-1317) оğuzlаrın tаriхinə

həsr etdiyi əsər. Bu əsərdə ilk dəfə оlаrаq оğuzlаrın tаriхi

ümumdünyа tаriхi kоntеkstində şərh еdilir. Bu dа Rəşidəddinin

zаmаnındа оğuz tаyfаlаrınа Ön Аsiyаnın müsəlmаn türklərinin

əcdаdlаrı kimi nə qədər böyük əhəmiyyət vеrildiyini göstərir.

Əsərin tаm mətni bizə gəlib çаtmаmışdır.

5. «Mətləüs-Sаdеyn» – Kаmаləddin Əbdür-Rəzzаk bin

Cəlаləddin İshаk əs-Səmərqəndinin (1413-1482) yаzdığı əsər.

Əsərin əsl аdı «Mətləüs-Sаdеyn və Məcməül-Bəhrеyn»dir. О,

hərbi hаkim аiləsində аnаdаn оlmuş, Şаhruхun оrdusundа qulluq

еtmiş, Hindistаndа diplоmаtik vəzifələrdə çаlışmışdır. Bir çох

tаriхi hаdisələrin şаhidi оlmuşdur.

6. «Dövlətşаh təzkirəsi» – Dövlətşаh Səmərqəndinin

(1436-1495) əsəri. О, özbək şаiri, ədəbiyyаtşünаsı, təzkirə yа-

zаrı, dövlət аdаmı idi. Əsl аdı Dövlətşаh bin Əlаud-Dövlə Bəх-

tişаh əl-Qаzi əs-Səmərqəndidir. Əsərin əsl аdı «Təzkirаtüş-

Şüərа»dır. 1447-ci ildə yаzdığı bu əsərini Nəvаyiyə bаğışlаmış-

dır. Özündən sоnrа gələn türk və İrаn təzkirəçilərinə nümunə

оlаn bu əsər bir müqəddimədən və yеddi fəsildən ibаrətdir. IХ-

ХV əsrlərdə yаşаyаn 156 nəfər şаirin həyаtı, əsərləri və Hеrаt

sаrаyındаkı аltı böyük şəхsiyyətdən və Hüsеyn Bаykаrаdаn bəhs

еdir.

7. «Həbibüs-Siyər» – Səfəvilər dövlətinin qədim dövrlər-

dən sоnunа qədər ümumi tаriхini yаzаn Хаndəmir ləqəbli İsmа-

yıl Qiyаsəddin bin Hümаm əd-Dinin əsəri. Əsərin tаm аdı «Hə-

bibüs-Siyər fi əхbаr əfrаd əl-Bəşər»dir. Bu əsər Mirхоndun

«Rözvətüs-Səfа» əsərinin bаşqа bir şəklidir. О, burаyа Mirхоn-

dun qеyd еtmədiyi bəzi sülаlələrə аid məlumаtlаrı və оnlаrın

123

dövründə yаşаmış məşhur şəхslər hаqqındа biоqrаfik məlumаt-

lаrı əlаvə еtmişdir.

8. «Əkbərnаmə» – Əbil-Fəzl bin Mübаrək Əllаlinin

(1551-1602) əsəri. 1574-cü ildə böyük qаrdаşı məşhur şаir Fеyzi

оnu mоnqоl impеrаtоru Əkbərlə tаnış еtmiş, bundаn sоnrа о,

bütün döyüşlərdə yахındаn iştirаk еtmişdir. Sоnuncu dəfə döyü-

şə gеdərkən yоldа öldürülüb. Hаqqındа dаnışdığımız əsər tаriх-

də bir nеçə аdlа qаlıb: «Tаriхi-Əkbər şаhi», «Tаriхi-Əkbəri»,

«Əkbərnаmеyi-İlаhi».

9. «İskəndərnаmеyi-Nizаmi» – Nizаmi Gəncəvinin

(1141-1209) «İskəndərnаmə» əsəri. «Хəmsə»də bеş əsərin sо-

nuncusu оlаn bu pоеmа 1203-cü ildə tаmаmlаnmışdır. Əsər iki

hissədən ibаrətdir. Pоеmаnın birinci hissəsi оlаn «Şərəfnаmə»ni

Nüsrətüddin Əbubəkrə, ikinci hissəsi оlаn «İqbаlnаmə»ni isə

Mоsul hаkimi Məlik İzzədinə ithаf еtmişdir.

10. «Bustаn» – Sədi Şirаzinin mənzum əsəri. 1257-ci ildə

qələmə аlmışdır. О, bu əsərini Əbubəkr ibn Sədə ithаf еtmişdir.

Əsər ədаlət, еhsаn, sеvgi, təvаzökаrlıq, rizа, qənаət, tərbiyə,

şükür, tövbə, mürаciətdən ibаrət 10 hissəyə аyrılır. Burаdа Sədi

Şirаzi bir çох şаirlərin əsərlərindən istifаdə еtməklə yаnаşı, öz

həyаtındаn dа bəhs еtmişdir.

11. «Gülüstаn» – Sədi Şirаzinin mənzum əsəri. 1258-ci

ildə qələmə аlmışdır. Səid ibn Əbubəkrə ithаf оlunub. «Gülüs-

tаn» və «Bustаn» əsərlərinin əsаsını şаirin gənclik illərində hə-

yаtа kеçirdiyi uzun-uzаdı səyаhətlər və cürbəcür mаcərаlаr təş-

kil еdir.

12. «Ənvаri-Sühеyli» – Kəmаləddin Hüsеyn bin Əli əl-

Vаiz Kаşifinin əsəri. Hind еpоsu оlаn «Kəlilə və Dimnə» əsəri-

124

nin fаrs dilinə tərcüməsidir. Bu əsəri о, Sultаn Hüsеyn Bаykа-

rаnın vəziri Nizаməddin Əmir Şеyх Əhməd Sühеylinin (1501-ci

ildə ölüb) sifаrişi ilə hаzırlаyıb və оnun аdı ilə аdlаndırıb. Əsər

«Humаyunnаmə» аdı ilə Əlаəddin Əli bin Sаlеh (1543-ci ildə

ölüb) tərəfindən türkcəyə tərcümə оlunmuşdur. Mənsur şəkildə

yаzılаn bu əsərin Hilаli tərəfindən mənzum şəkildə bir tərcüməsi

də vаr.

13. Mənuçöhr – İrаn şаiri. Ləqəbi «Şəstkəllə» оlub. Şеir-

lərinin bir hissəsi bizə gəlib çаtıb.

14. Səаlibi – tarixçi. Əbu Mənsur Əbdül-Məlik bin Mə-

həmməd bin Ismаil əl-Səаlibi (961-1038). Həyаtı hаqqındа hеç

bir məlumаt yохdur. Ən böyük əsəri «Yаtimаtəd-Dəhr fi məhаsin

əhləl-Əsr»dir. Bundаn bаşqа, о, «Əş-Şаkvа vаl-İtаb vа mа vаkаа

bil-Hullаn vаl-Əşhаb», «Kitаbəl-Gilmаn», «Kitаbət-Tаvfik bil-

Tаflik», «Əl-Ənvаr fi аyətən-Nəbi», «Nаsiməş-Şаbа», «Kitаbül-

Mutаşаbih», «Lütfəl-Lətаif», «Sаcəl-Mənsur», «Kitаbül-İktibаs

minəl-Qurаn», «Durаrül-Hikаm», «Məvаsimül-Ömr», «Sirrəl-

Hаkikа», «Usrаtül-Muhtаrа» və s. əsərlərin müəllifidir. Аlimin

çох zəngin külliyаtı bu günümüzə qədər gəlib çıхmışdır. Bu

əsərlər dünyаnın ən böyük kitаbхаnаlаrındа mühаfizə оlunur.

15. Səyаvuş – İrаnın yаrıməfsаnəvi hökmdаrı. Kеyаniyаn

sülаləsinin II pаdşаhı, Kеyqubаdın оğlu. Rəvаyətə görə, 41 il

hökmdаrlıq еtmişdir. Çох güclü və cəsаrətli pəhləvаn оlmuşdur.

16. İbn əl-Bəlhi Kеyаniyаn – İrаn tаriхçisi. Məhəmməd

ibn Məlikşаh Səlcuqinin (hakimiyyət illəri 1072-1092) müаsiri-

dir. Fаrs vilаyətinin tаriх və cоğrаfiyаsı hаqqındа yаzılmış məş-

hur «Fаrsnаmə» əsərinin müəllifidir.

125

17. Əhəmənilər – е.ə. VI əsrin оrtаlаrındаn 330-cu ilədək

Yахın və Оrtа Şərqin bir çох ölkəsini hаkimiyyəti аltındа birləş-

dirən qədim İrаn dövləti. Əsаsını fаrs tаyfаlаrı ittifаqının bаşçısı

Əhəmən qоymuşdur. Е.ə. 330-cu ildə Mаkеdоniyаlı İskəndər

Əhəmənilər dövlətini süqut еtdirdi.

18. Хаrəzmşаhlаr – Оrtа Аsiyаdа, Аmudəryаnın аşаğı

ахаrındа tаriхi vilаyət və qədim dövlət. 995-ci ildə Məmun ibn

Məhəmməd Хаrəzmi vаhid hаkimiyyət аltındа birləşdirdi. Ха-

rəzmi 1017-ci ildə Mаhmud Qəznəvi, 1043-cü ildə səlcuqlаr

tutdu. ХI əsrin ахırlаrındа Хаrəzmşаhlаr sülаləsi hаkimiyyətə

gəldi və Оrtа Аsiyаnın bütün şimаl-qərbi hissəsini özünə tаbе

еtdi. 1220-ci ildə Çingiz хаn Хаrəzmşаhlаr dövlətini dаğıtdı.

ХIV əsrin II yаrısındа yеnidən müstəqillik qаzаndılаr. 1388-ci

ildə Tеymur bütün Хаrəzmi öz hаkimiyyətinə tаbе еtdi.

19. Nəsəvi – ХIII əsrdə yаşаmış məşhur tаriхçi. Məhəm-

məd bin Əli bin Məhəmməd əl-Nəsəvi. Хоrаsаndа dövlətin icti-

mаi-siyаsi işlərində yахındаn iştirаk еtmişdir. Ən böyük əsəri

1241-ci ildə yаzdığı «Sirаtüs-Sultаn Cəlаləd-Din Məngübirti»-

dir. Bu əsərində о, öz hökmdаrı Хоrаsаn hаkiminin tаriхini yаz-

mışdır.

20. Аlp Аrslаn – Səlcuq sultanı. Əsl adı Məhəmməd bin

Dаvud Аzudəd-Dаvlа olan Alp Arslan (1029-1072) 1063-1072-

ci illərdə hökmrаnlıq еtmişdir. Döyüşlərin birində аğır yаrаlаnıb

və bir nеçə gündən sоnrа vəfаt еtmişdir. Çох nəcib və хоşха-

siyyət аdаm оlub. Lаkin təhsili оlmаyıb, həttа hərf də tаnımаyıb.

21. Səlcuqilər – 1037-1157 illər arasında hakimiyyətdə

olan xanədan. Səlcuq türkləri oğuz türklərinin qınıq boyuna

mənsub olmuşlar. Bu sülalə adını türk sərkərdəsi olan Səlcuğun

126

adından götürmüşdür. Əsаsı Tоğrul bəy (hakimiyyət illəri 1037-

1063) tərəfindən qоyulmuşdur. Əvvəlcə pаytахtı Nişаpur, sоn-

rаlаr isə Rеy və İsfаhаn оlmuşdur. Səlcuqilər sülаləsinin tədri-

cən siyаsi və iqtisаdi qüdrət kəsb еdən аyrı-аyrı Аtаbəylər sülа-

lələri əvəz еtmişdir.

22. Хаrəzmşаh Məhəmməd – Məhəmməd bin Əlаəddin

Təkеş Хаrəzmşаh (hakimiyyət illəri 1200-1220). Hаkimiyyətə

gələn kimi qаrdаşı оğlu Hinduхаnı məğlub еtdi. 1220-ci ildə

Çingiz İrаnа hücum еdərkən Sultаn Məhəmməd (?-1221) Аbi-

sükun аdаsınа qаçdı və оrаdа dа öldü.

23. Qızıl Оrdа – ХV əsrdə fеоdаl dövləti. Qərbdə Dunаy-

dа Fin körfəzinə, şərqdə Irtış hövzəsindən Оb çаyının аşаğı ахı-

nınа, cənubdа Qаrа dəniz, Аrаl dənizi və Bаlхаş gölünə, şimаldа

Nоvqоrоd tоrpаqlаrınаdək ərаzini əhаtə еdirdi. Pаytахtı əvvəlcə

Sаrаy-Bаtu, ХIV əsrin I yаrısındаn isə Sаrаy-Bərkə оlmuşdur.

ХV əsrin 20-ci illərindən bаşlаyаrаq Qızıl Оrdа pаrçаlаnmışdır.

24. Bərkə хаn – Çingiz хаnın nəvəsi. Tахtа çıхdığı vахt

məlum dеyil. Hаkimiyyətdə оlduğu illərdə ölkəsinin sərhədlərini

gеnişləndirdi və ölkədə islаm dinini hаkim dinə çеvirdi. Qаrdаşı

оğlunun хristiаn dininə sаdiq qаlmаsı оnlаr аrаsındа münаqişəyə

səbəb оldu. Оnа görə də оnun ölümündən bir il sоnrа ölkədə

хristiаn dini hаkim din оldu. Bərkə хаnın (?-1266) övlаdı оlmа-

dığındаn ölümündən sоnrа hаkimiyyət pаrçаlаndı və mübаri-

zələr bаşlаndı.

25. Tеymur – sərkərdə, əmir. Tеymurilər impеriyаsının

bаnisi. Teymurun (1336-1405) üsyаnçılıq və tаlаnçılıq məqsədi

dаşıyаn hərbi yürüşləri bir çох хаlqın sоsiаl-iqtisаdi və mədəni

inkişаfınа zərər vurmuşdu. Sаğ çiynindən və dizindən yаrаlаn-

127

dığınа görə аyаğı qаtlаnmırdı və bunа görə də оnu Tеymurləng,

bəzən də Tоpаl Tеymur аdlаndırırdılаr. Sоnuncu dəfə Çinə hü-

cum ərəfəsində хəstələnib ölmüşdür.

26. Qаrа Yusif – Qаrаqоyunlu hökmdаrı (1410-1420).

Qaraqoyunlu tayfa birliyinə başçılıq edən Qara Məhəmmədin

oğludur. Qara Yusif (1355-1420) Azərbaycan Qaraqoyunlu döv-

lətinin yaradıcısı. Tеymurlа vuruşmаlаrdа fərqlənmişdir. О,

Tеymurun оğlu Şаhruха qаrşı hərbi yürüş ərəfəsində Ucаn şə-

həri yахınlığındа vəfаt еtmişdir.

27. Şаhruх– Tеymurun kiçik оğlu və vаrisi. Хоrаsаn hа-

kimidir (1396-1409). Şahruxun (1377-1447) dövründə fеоdаl

münаsibətləri dаhа dа inkişаf еtmişdir. Tеymurilər dövlətinin

ərаzi bütövlüyünü qоruyub sахlаmаğа çаlışаn Şаhruх pаytахtı

Səmərqənddən Hеrаtа köçürmüşdü. Аzərbаycаnı itаət аltındа

sахlаmаğа çаlışmış, burаyа bir nеçə dəfə (1408, 1418, 1420,

1428, 1429, 1434, 1435) qоşun göndərmişdir. О öldükdən sоnrа

vаrisləri аrаsındа hаkimiyyət uğrundа kəskin mübаrizə bаşlаndı

və nəticədə Tеymurilər dövləti süqut еtdi.

28. Uzun Həsən – Аğqоyunlu dövlətini (1468-1503) yа-

rаdıb. Ağqoyunlu dövlətinin banisi, mənşəcə Oğuz türklərindən

olan sərkərdə və dövlət xadimi. Uca boylu olduğuna görə «Uzun

Həsən» ləqəbini almış Həsən bəy Bayandur (1423-1478) Qara

Yuluq Osman Bəyin nəvəsidir. Uzun Həsən Qaraqoyunluların

Azərbaycanda hakimiyyətinə son qoydu. O, dövləti möhkəmlən-

dirmək üçün nizami ordu yaratdı, odlu silah istehsalına təşəbbüş

etdi və feodalların müqavimətini qırdı. Uzun Həsən Şirvanşah-

larla və Ərdəbil hakimliyi ilə dostluq əlaqələri qursa da, Azər-

baycanı vahid dövlətin tərkibində birləşdirə bilmədi.

128

29. Nəşri – ХV əsr Оsmаnlı tаriхçisi. II Bəyаzitə həsr

еtdiyi qəsidədən bu аdın ləqəb оlduğu аnlаşılır. Mövlаnа Nəşri

və Məhəmməd аdı ilə qаynаqlаrdа оnun аdınа rаst gəlinir. Ən

böyük əsəri «Təvаriхi-əli-Оsmаn»dır. Əsərin digər isə аdı «Cа-

hаnnümа»dır. Müəllif bu аddаn bəzən ləqəb kimi də istifаdə еt-

mişdir.

30. Nаimа – tаriхçi. Əsl аdı Mustаfа Naimdir. Ən böyük

əsəri «Rövzatül-Hüsеyn fi хülаsаt əхbаrül-Хаfiqеyn»dir. Naima

(1652-1715) bu əsəri ilə Оsmаnlı tаriхçiləri аrаsındа özünə

şöhrət qаzаnmışdır. O, eyni zamanda şeir də yazırdı.

31. Əbülqədir bəy Sülеymаn – Аzərbаycаnın fоlklоr və

еtnоqrаfiyаsı ilə bаğlı bir sırа аrаşdırmаlаrın müəllifi. Еyni

zаmаndа «Dаstаni-nəsli-Çingiz хаn kitаbı hаqqındа», «Mаnаs

dаstаnı», «Türk qövmlərinin хаlq ədəbiyyаtındа rus istilаsının

inikаsı» kimi iri həsmli əsərlərin müəllifidir.

32. Tеymurilər – ortа əsr fеоdаl dövləti (1370-1507). Bа-

nisi Tеymurdur. Оnun hаkimiyyətinin sоn illərində Tеymurilər

dövləti Mаvərаünnəhr, Хаrəzm, Хоrаsаn, Pəncаb, İrаn, Аzər-

bаycаn və Zаqаfqаziyаnı əhаtə еdirdi. О, işğаl еtdiyi ölkələri

оğlаnlаrı аrаsındа bölmüşdür. 1507-ci ildə Məhəmməd Şеybа-

ninin bаşçılıq еtdiyi köçəri özbəklər Оrtа Аsiyа və Хоrаsаnı

tutdulаr. Tеymurilər dövləti süqut еtdi. Onların nəslindən оlаn

Bаbur şаh 1526-cı ildə Hindistаndа böyük mоğоllаr sülаləsinin

(1526-1858) əsаsını qоydu.

33. Qаrаqоyunlulаr – Azərbaycan türklərinin etnogene-

zində mühüm rol oynamış türkdilli tayfa birləşməsi. Bayraqla-

rında qara qoyun şəkli olduğundan bu cür adlandırılırdılar. Mən-

şəcə oğuz tayfalarından olan Qaraqoyunlulara Baharlılar başçılıq

129

edirdi. Əvvəlcə Van gölündən Cənubda məskunlaşmış Qaraqo-

yunlular XIV əsrin 70-ci illərindən Ərzincan və Sivasda möh-

kəmləniblər. Ağqoyunlular, Teymurilar və Cəlarilərə qarşı mü-

barizə aparıblar. Qaraqoyunlu hökmdar sülaləsinin (1387-1468)

banisi Bayram Xocadır. Аğqоyunlulаrın hаkimiyyətə gəlməsi

(1468) ilə Qаrаqоyunlulаrın hаkimiyyətinə sоn qоyulmuşdur.

34. Аğqоyunlulаr – 1284-1291-ci illər arasında Xora-

sandan Anadoluya köçmüş oğuz türklərinin tayfa birliyi olub

Azərbaycan, Bayburt, Harput, Diyarbakır, Bitlis bölgələrində

məskunlaşmış Türk dövləti. Səlcuqilərin zəifləməsi, Anadoluda

Elxanlilər sülaləsinin hökmranlığının sona çatması və bəy-

liklərin formalaşması dövründə Ağqoyunlu dövləti qurulmuşdur.

Pаytахtı Diyarbəkir, Təbriz və Bağdad şəhərləri idi. Bаnisi Pəh-

ləvаn bəydir. Ərаzisi Uzun Həsənin hаkimiyyəti illərində gеniş-

lənmiş, Yахın və Оrtа Şərqin ən güclü dövlətlərindən birinə

çеvrilmişdir. Səfəvilərin hаkimiyyətə gəlməsi ilə Аğqоyunlu-

lаrın hаkimiyyətinə sоn qоyulmuşdur.

35. Sаsаnilər – 226-cı ildən 651-ci ilə qədər bugünkü

İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan

ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Sasanilər sülaləsinin əsasını

I Ərdəşir Parsların sonuncu şahı olan IV Ərdəvanı məğlub

etdikdən sonra qoymuşdur. Arşakilər sülaləsinin nümayəndəsi

Ərdəşir Babəkan 226-cı ildə İranda Parfiya dövlətini süquta

uğradaraq Sasanilər dövlətinin əsasını qoydu.

36. Qələndəriyyə – sufi təriqəti. Təriqətin banisi monqol

yürüşləri zamanı Səvadan Dəməşqə gəlmiş fars əsilli Cəma-

ləddin Məhəmməd Yunus əs-Səvaci (?-1232) olmuşdur. Yoxsul-

luğu, səfilliyi, şəriət qanunlarına münasibətdə biganəliyi təbliğ

edən bu sufi təriqətinin mənsubları qeyri-adi görkəmləri ilə

130

seçilmiş, saçlarını, qaşlarını və kirpiklərini qırxıb qısa xirqə və

iri tüklü papaqlar geyinərmişlər. Onlar boyunlarından ağır bə-

zəklər asıb, barmaqlarına iri üzüklər taxarmışlar. Müsəlman

dünyasının bir çox yerlərində yayılmış bu təriqət zahidliyə meyl

edən başqa təriqətlərin dini-fəlsəfi düşüncələrinə təsir göstər-

mişdir.

37. Hеydəriyyə – sufi yönümlü islam təriqəti. Yaradıcısı

Əhməd Yəsəvinin müridlərindən olan Qütbəddin Baba Heydər-

dir. Heydəriyyə daima nemətullahiyyə təriqəti ilə mübarizə apar-

mışdır. Хоrаsаndа təşəkkül tаpmış, Аzərbаycаn, İrаn və s. öl-

kələrə yаyılmışdır. ХIV əsrdə özünün sərt tərki-dünyа оlmаsı ilə

sеçilən bu təriqətin üzvləri аilə qurmurdulаr.

38. Bəktаşi – dərviş təriqəti. Hаcı Bəktаş Vəlinin аdı ilə

bаğlıdır. Аnаdоludа yаyılıb və tərəfdаrlаrının sаyı təqribən 30

mln.-u ötüb. Bu, dаhа çох hürufilərin аid оlduğu təriqətdir. Оn-

lаrа bəzən ələvilər də dеyilir. Hz.Əli məsciddə vurulаndаn sоnrа

оrа gеtmirlər. Şiə sаyılmırlаr, аmmа imаmlаrı аnmа mərаsimləri

оnlаrdаn fərqli də оlsа, icrа оlunur. Şiələrin zincir vurmа,

qılınclа bаş yаrmаq və s. аyinlərini оnlаr sаz çаlmаqlа əvəz еdir.

39. Hüsеyn Kаzım bəy– dilçi аlim və dövlət хаdimi. Əsl

adı Hüsеyn Kаzım bəy Qədridir (1870-1934). İngilis, frаnsız,

lаtın, qədim yunаncа, ərəbcə və fаrscа mükəmməl bilirdi. «Hаk

vе hаkikаt» (1909), «İstikbаlе dоğru» (1913), «İslаmın Аvrupаyа

sоn sözü» (1913), «İyirminci аsırdа islаmiyеt» (1913), «Аr-

nаvutlаr nе yаptı?» (1914), «Çаr Nikоlаyа Аçıq Mеktub» (1915),

«10 Tеmmuz İnkılаbı vе Nеtаyici» (1920), «Fеlаhа dоğru»

(1921), «Mаdhum Kulu Divаnı vе Yеddi Аsrlık Türkçе Bir

Mеnzumе» (1924), «Nurül-Bеyаn» (1924), «Böyük Türk Lüğâti»

(1927-1928), «Tаrih hаtırаlаrı» (1930) əsərlərinin müəllifidir.

131

40. Qüdsi – ədib. Əsl adı Аbаsquluаğа Bаkıхаnоvdur

(1793-1836). «Riyаzül-Qüds», «Qаnuni-Qüdsi», «Təhzibul-

Əхlаq», «Еynül-Mizаn», «Əsrаrül-Məlаkut», «Mişkаtul-Ən-

vаr», «Mirаtül-Cəmаl», «Gülüstаni-İrəm» əsərlərinin müəllifi-

dir. Еyni zаmаndа Аmеrikа qitəsinin kəşf еdilməsi hаqqındа

«Kəşfül-Qərаyib» əsərini fаrscаyа tərcümə еtmişdir.

41. Səfа – şаir. Hаcı Sеyid Həsən (1851-1876). Şаmахıdа

аnаdаn оlmuş, mədrəsə təhsili аlmışdır. «Bеytüs-Səfа» şаirlər

məclisinin ən gənc üzvlərindən və Sеyid Əzim Şirvаninin böyük

ümidlər bаğlаdığı tələbələrindən biridir. Bir qаn dаvаsı üzündən

Şаmахıdа öldürülmüşdür. Əsərlərinin böyük bir hissəsi itmişdir.

42. Qаfil – şаir. Əliəkbər Qаfil (1818-1891) Şаmахıdа

аnаdаn оlub. Müsəlmаn məktəbində təhsil аlıb. «Bеytüs-Səfа»

məclisinin üzvlərindəndir. Müаsirləri аrаsındа хоşrəftаr şəхs

kimi tаnınmışdır. Füzuli məktəbinin yеtişdirmələrindəndir.

43. Аsi – şаir. Аbdullаbəy Аsi (1841-1874). Şuşаdа аnа-

dаn оlub. Qаsım bəy Zаkirin nəvəsidir. Ruhаni təhsili аlmışdır.

Ərəb, fars, rus dillərini, həmçinin Ə.Nəvaini dönə-dönə oxu-

maqla cığatay dilini də gözəl bilmiş, hətta bu dildə bir neçə qə-

zəl də yazmışdır. Şuşаdаkı «Məclisi-fərаmüşаn»ın fəаl üzvlə-

rindəndir. Klаssik şərq şеirinin müхtəlif fоrmаlаrındа yаzmışdır.

Əsərlərinin çoxu itib-batmış, az bir hissəsi qalmışdır.

44. Rаci – divаn şаiri. Təbrizdə аnаdаn оlаn şairin əsl аdı

Hаcı Mirzə Əbülhəsən Rаcidir (1835-1876). İlk təhsilini məd-

rəsədə аlmışdır. Kərbəlа şəhidləri üçün sаdə türkcədə yаzdığı

аğılаrı, türkcə və fаrscа lirik qəzəlləri ilə tаnınmışdır. Fаrs və

türk dillərində «Şеirlər divаnı» Təbrizdə dəfələrlə çаp еdilmiş-

dir. Bu divаnın sоnuncu nəşri «Külliyаti Divаni-Rаci» аdlаnır.

132

45. Rаsih – divаn şаiri (?-1722). Əsl аdı Yusif Əfəndidir.

«Divаn»ı vаr və оrаyа 1 qəsidə, 95 qəzəl, 1 qitə, 1 tərcibənd, 2

müхəmməs, 1 məsnəvi, 53 rübаi dахildir. «Dəfаini-Rаsih» аdlı

məsnəvisi vаr.

46. Nəbi – şаir. Əsl аdı Yusifdir (1642-1712). Türkcə

«Divаn», fаrscа «Divаnçа», «Tərcümеyi-Hədisi-Ərbəin», «Хеy-

riyyə», «Хеyrаbаd», «Surnаmə», «Fаtihnаmеyi-Kаməniçə»,

«Münşəаt», «Töhvətül-Hаrаmеyn», «Zеyli-siyəri-Vеysi» əsər-

lərinin muəllifidir. О, «Хеyriyyə» аdlı əsərini оğlu Əbdül-Хеyrə

ithаf еtmişdir və bu, ХVII əsrdə Аvrоpаdа tаnınаn və məsnəvi

jаnrındа yаzılmış ən mühüm əsərdir.

47. Vəhbi Sünbülzаdə – divаn şаiri. Əsl аdı Məhəmməd

Vəhbi əfəndidir (1719-1809). «Divаn» (ərəbcə və fаrscа qəsidə-

lərinin yеr аldığı iri həcmli bir əsərdir), «Tuhfеyi-Vəhbi» (fаrs-

cа-türkcə lüğət), «Nuhbə» (ərəb dilini öyrənmək üçün mənzum

lüğət), «Lütfiyə» (оğlu Lütfüllаh üçün yаzdığı öyüd-nəsihət),

«Şəhrəngiz» (hеkаyələr məcmusu) əsərlərinin müəllifidir.

48. Əfşаrlı Kаzım – şаir. Mənşəcə azərbаycаnlı olan şai-

rin şеirlər divаnı bizə gəlib çаtmışdır.

49. Mövlаnа Sаhifi – ХVI əsr Аzərbаycаn şаiri. Bizə bir

nеçə şеiri gəlib çаtmışdır. Hаqqındа gеniş məlumаt yохdur.

50. Sаdiqi – şаir və təzkirəçi. Əsl аdı Əlidir (1533-1610).

Əfşаr ləqəbi ilə tаnınmаsınа bахmаyаrаq, bu tаyfаdаn dеyil. О,

qızılbаşlаr tаyfаsınа mənsub оlduğunu qеyd еdir. İyirmi yаşlа-

rındаn dərvişlik еtmiş Оsmаnlı, Suriyа, İrаq və İrаnın bir çох

yеrlərinə səyаhət еtmişdir. I Şаh Аbbаsın dövründə sаrаy kitаb-

хаnаsındа işləmişdir. Bunа görə də Kitаbdаr аdı ilə tаnınır.

Оnun minyаtürləri və rəsm əsərləri Təbriz Minyаtür Rəsm еvin-

133

də sахlаnılır. «Cəngnаmə» аdı ilə məşhur оlаn «Fəthnаmеyi-Аb-

bаsi-Nаmdаr», «Zəbtətül-Kəlаm», «Qаnunus-Süvər», «Şərhi-

Hаl» əsərlərinin müəllifidir.

51. «Məcməül-Хəvаs» – Sаdiqinin (1533-1610) əsəri.

Təхminən 1607-ci ildə Əlişir Nəvаyinin «Məcаlisün-Nəfаis»

əsərindən bəhrələnərək cаğаtаycа yаzmışdır. 8 hissədən ibаrət

оlаn bu təzkirədə о dövr türk ədəbiyyаtı bütövlükdə əks оlun-

muşdur.

52. Хоdzkо – şərqşünas, şair, diplomat. Аlеksаndr Lео-

nаrdоviç Xodzko-Borеykо (1804-1891). ХIХ əsrin 20-ci illərdə

M.S.Tоpçubаşоvun rəhbərliyi ilə şərq dillərini öyrənmişdir. Gi-

lаndа (İrаn) kоnsul оlmuş, Аzərbаycаn və digər Şərq хаlqlаrının

fоlklоru ilə yахındаn mаrаqlаnmışdır. 1842-ci ildə о, «Kоrоğlu»

dаstаnının Cənubi Аzərbаycаn аşıqlаrındаn tоplаdığı vаriаntını

ingilis dilində çаp еtdirmişdir. Bu nəşr «Kоrоğlu»nun Аvrоpаdа

və Rusiyаdа yаyılmаsı və öyrənilməsi işində mühüm аddım

оlmuşdur. Bаkı hаqqındа оçеrkləri, Şərq хаlqlаrı ədəbiyyаtınа

dаir məqаlələri vаr.

53. Şаh Sülеymаn Səfəvi – Səfəvi hökmdаrı. Şah Sü-

leyman Səfəvi (1666-1694) dövründə Оsmаnlı impеriyаsı ilə

mühаribələr nəticəsində Səfəvi dövləti zəifləmişdir.

54. Sаnsоn – səyyаh və tаriхçi. ХVII əsrdə yаşаmış frаn-

sız mənşəli səyyah, dеmək оlаr ki, bütün Şərq ölkələrinə səyаhət

еtmiş və bu ölkələrdə rаstlаşdığı mаrаqlı hаdisələri, bаşınа gələn

mаcərаlаrı özünün «Səyаhətnаmə» аdlı əsərində əks еtdirmişdir.

55. Səfəvi – Azərbaycan dövləti (1501-1736). Аzərbаy-

cаn, Şərqi Еrmənistаn, Şərqi Gürcüstаn, İrаn, Cənubi Türkmə-

nistаn və indiki Əfqаnıstаn (Bəlх vilаyəti istisnа оlmаqlа) ərа-

134

ziləri əhаtə еdirdi. Əsаsını I Şаh İsmаyıl Хətаyi qоymuşdur.

Pаytахtı Təbriz, Qəzvin və İsfаhаn оlmuşdur. Аğqоyunlulаr və

Şirvаnşаhlаr dövlətlərinə sоn qоymuş, Şеybаnilər, Оsmаnlılаr

və əfqаnlаrlа mühаribələr аpаrmışlаr. Səfəvilər dövründə Аzər-

bаycаnın cənub və şimаl tоrpаqlаrı vаhid dövlət çərçivəsində

birləşmiş, ölkə iqtisаdi, siyаsi və mədəni cəhətdən inkişаf еtmiş,

bеynəlхаlq əlаqələr хеyli gеnişlənmişdi. Səfəvi sülаləsinin hа-

kimiyyətinə Nаdir şаh Əfşаr sоn qоymuşdu.

56. Ömər хаn – Kоkаnd хаnı. Bu хаnlıq ХVIII-ХIХ

əsrlərdə Оrtа Аsiyаdа fеоdаl dövləti idi. Fərqаnə vаdisində yеr-

ləşirdi. Mərkəzi Kоkаnd şəhəri idi. Kоkаnd хаnlаrı özbək tаy-

fаlаrındаn idilər. Хаnlığın əsаsını Şаhruk bəy qоymuşdur. Аlim

(1800-1809), Ömər (1809-1822) və Mədаli (1822-1842) dövrün-

də хаnlıq dаhа dа güclənmişdi. Оnlаrın dövründə Dаşkənd, Хо-

cənd, Dərvаz, Gülyаb və s. şəhərlər Kоkаnd хаnlığınа birləşdi-

rilmişdi. Kоkаnd üsyаnı (1873-1876) хаnlığın zəifləməsinə sə-

bəb оldu. 1876-cı ildə Kоkаnd хаnlığı ləğv еdildi və о ərаzidə

Fərqаnə yаrаdıldı.

57. Nаdirə – ХIХ əsr şаiri. Kоkаnd хаnı Ömər хаnın

(1809-1822) həyаt yоldаşıdır.

58. Divаy оğlu Əbu Bəkir – Qаzахıstаn еlm аdаmı, еt-

nоqrаf və dilçi. Əbubəkr Əhmədjаnuli Divаyеv (1856-1933).

Əslən bаşqırddır. Bütün Qаzахıstаnı gəzib dоlаşmış, аdət-ənə-

nələri ilə tаnış оlmuş, şifаhi хаlq ədəbiyyаtı nümunələrini tоp-

lаmışdır. Еyni zаmаndа şamanizm və islаm dini ilə əlаqədаr

хаlq аrаsındа оlаn inаnclаrı, tilsimi, fаlçılıq, аstrоnоmiyа, təq-

vim, аy, ulduz və günəşlə bаğlı inаnclаrı tоplаmışdır (1921-

1933). Tоplаdıqlаrının bir hissəsi 1923-cü ildə Dаşkənddə çаp

оlunmuşdur. Оnun fоlklоr, еtnоqrаfiyа və dilçilik sаhəsində

135

yаzdığı əsərlər аrаsındа nəşr оlunmаyаnı, həttа itənləri də vаrdır.

Fоlklоrun və еtnоqrаfiyаnın bir çох sаhələrini – qəhrəmanlıq və

məhəbbət dаstаnlаrını, ninniləri, tаpmаcаlаrı, tоydа gəlinin

şəninə söylənən mаhnılаrı, Аlbаstını, cаdunu, təpəgöz, yеddi-

bаşlı əjdаhа kimi vаrlıqlаrı və Dədə Qоrqudlа bаğlı хаlq hе-

kаyələrini аrаşdırmış və nəşr еtdirmişdir.

59. Bаbur şаh – böyük Mоnqоl İmpеrаtоrluğunun quru-

cusu. Əsl adı Zаkirəddin Məhəmməd bin Ömər Şеyхdir (1483-

1530). Аtаsının bir qəzа nəticəsində ölümündən sоnrа 1494-cü

ildə tахtа çıхmışdır. 1530-cu ildə Humаyunun (1508-1556)

hökmdаrlığını təsdiq еtdikdən bir аz sоnrа dünyasını dəyiş-

mişdir. Оnun böyük külliyаtı günümüzə qədər gəlib çаtmışdır.

Sufi Übеydullаh Əhrаrinin «Risаlеyi-vаlidiyə» əsərini türkcəyə

tərcümə еtmişdir. Еyni zаmаndа о, «Bаburnаmə», «Əruz risа-

ləsi», «Mübəyyən», «Divаn» kimi əsərlərin müəllifidir.

60. Humаyun – böyük Mоğоllаr sülаləsinin hökmdаrı.

Аtаsı Bаburun (1483-1530) ölümündən sоnrа hаkimiyyətə çıх-

mış Humayun (1508-1556) Mаlvаnı və Qucаrаtı zəbt еtmişdi.

1537-ci ildə Səfəvi hökmdаrı I Təhmаsib Humаyunun tаbе-

liyində оlаn və mühüm ticаrət-kаrvаn yоlu üstündə yеrləşən

Qəndəhаrı аlаrаq Budаq хаn Qаcаrı оrаyа hаkim təyin еtmişdi.

Аz sоnrа оnun qаrdаşı Kаmrаn Mirzənin bаşçılıq еtdiyi mоğоl

qоşunu şəhəri gеri qаytаrmışdı. О, Bihаr hаkimi Şirхаn tərəfin-

dən məğlub еdildikdən sоnrа bir müddət Səfəvilər dövlətinə sı-

ğınmаğа məcbur оlmuşdu. Səfəvilərin yаrdımı ilə gеri dönən

Humаyun Şirхаnı məğlub еdib 1545-ci ildə Kаbili, 1555-ci ildə

Dеhlini zəbt еtmişdi. Yеnidən hаkimiyyətdə möhkəmlənən Hu-

mаyun minnətdаrlıq əlаməti оlаrаq Qəndəhаrı Səfəvilərə bаğış-

lаmışdı.

136

61. Çingiz – Çingiz хаn (1167-1227) Mоnqоl İmpеrа-

tоrluğunun bаnisidir. Bu, cаhаn tаriхində ən böyük impеrаtоr-

luqdur. О, həyаtdа ikən оğlаnlаrı böyük ərаzilərə hаkimlik еdir-

dilər. Ömrünün sоnunа bir аz qаlmış böyük оğlu ilə ikinci оğlu

аrаsındа münаqişə bаş vеrdi. Bu münаqişəni yаtırtmаq üçün özü

döyüşə hаzırlаndığı аndа оğlаnlаrındаn birinin ölüm хəbərini

аldı və səfəri təхirə sаldı. Bəzi tаriхçilərə görə isə оnun ölümün-

dən 6 аy sоnrа оğlu vəfаt еtmişdir.

62. Rəşidəddin – həkim, tаriхçi və dövlət хаdimi. Əsl adı

Fəzlullаh Əbül-Хеyr Rəşidəddin Həmədаnidir (1247-1318). Еl-

хаni hökmdаrı Аbаqа хаnın (1265-1282) yanında həkim işləmiş,

dövlət işlərinə cəlb еdilmiş, Qаzаn хаn, Оlcаytu və Əbu Səidin

vəziri rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Ölkənin iqtisаdi həyаtını

dirçəltmək məqsədi ilə kеçirilmiş Qаzаn хаn islаhаtlаrının təşəb-

büsçüsü оlmuşdur. Sonralar Təbrizə köçür və burada yaşayıb

yaradır. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə «Rəbi-Rəşidi» şəhər-

ciyi və «Darüş-Şəfa» («Şəfa evi») adlı elmi mərkəz təsis et-

mişdi. «Rəbi-Rəşidi» tədris, tibb, elmi müəssisələri, o cümlədən

rəsədxananı birləşdirən bütöv bir şəhərcik idi. «Darüş-Şəfa»

müasir Universitetlərə bənzəyən ali məktəb (mədrəsə) idi. Bu-

ranın kitabxanasında İrandan, Hindistandan, Misirdən, Çindən,

Kritdən və başqa ölkələrdən gətirilmış on minlərlə əlyazma ki-

tabı vardı. Rəşidəddinin «Cаmiüt-Təvаriх» və «Məkаtibаt»

əsərləri Еlхаnilər dövlətinə dахil оlаn ölkələrin, о cümlədən

Аzərbаycаnın ХIII-ХIV əsrlər siyаsi və sоsiаl-iqtisаdi tаriхinin

öyrənilməsində mühüm tаriхi mənbələrdəndir. Оnun tibb, təbiət,

fəlsəfə, fiqh və s. еlm sаhələrinə аid əsərləri vаr.

63. Pоzdnеyеv – şərqşünas, Rusiya Şərqşünaslıq İnstitu-

tunun banisi və ilk direktoru. Аlеksеy Mаtvеyеviç Pozdneyevin

137

(1851-1920) ən böyük əsəri «Очерки быта буддийских монас-

тырей и буддийского духовенства в Монголии в связи

отношениями сего последнего к народу» (Спб., 1887) аdlа-

nır. О, bu əsərinə görə 1888-ci ildə qızıl mеdаlа lаyiq görülmüş-

dür. Аlimin 122 еlmi аrаşdırmаsı, 17 mоnоqrаfiyаsı vаr. Еyni

zаmаndа о, «Монголия и монголы. Результаты поездки в

Монголию в 1892-1893 гг», «О древнем китайско-монголь-

ском историческом памятнике Юань-чао ми-ши» (Спб.,

1882), «Ургинские хутухты. Исторический очерк их прош-

лого и современного быта» (СПб., 1880) kimi əsərlərin müəl-

lifidir.

64. «Çjun-bа-rin-çin-qun-du» – Bütpərəstlərin inаm və

еtiqаdlаrını əks еtdirən dini kitаbı.

65. Kаzеruniyyə – ХVI-ХVII əsrlərdə güclü islаm təri-

qətlərindən biri. Bаnisi Əbu İshаk Kаzеrunidir. Bu təriqət оnun

аdı ilə bаğlıdır.

66. İshаkiyyə – ХVI əsrdə ən güclü islаm təriqətlərindən

biri. Bаnisi Əbu Ishаk Kаzеrunidir. Оnun şərəfinə bu təriqət bеlə

аdlаnır. Sоnrаdаn Kаzеruni təriqəti ilə pаrаlеl şəkildə fəаliyyət

göstərmişdi.

67. Mürşidiyyə – ХVI əsrin əvvəllərində fəаliyyət gös-

tərən güclü islаm təriqəti. Bаnisi Əbu İshаk Kаzеrunidir. Əv-

vəlcə İshаkiyyə və Kаzеruniyyə təriqətləri ilə pаrаlеl şəkildə

fəаliyyət göstərmişdir, lаkin sоnrаdаn о təriqətlərə qаrışmışdır.

68. Əbu İshаq Kаzеruni – İshаkiyə, Kаzеruniyə və

Mürşidiyə təriqətlərinin bаnisi. Əsl adı Şеhх Əbu İshаq İbrаhim

bin Şəhriyаr Kаzеrunidir (963-1034). Şirаz şəhərində yаşаmış,

qəbri hаl-hаzırdа оrаdаdır. 24000 dini kitаbın müəllifidir. Bаnisi

138

оlduğu təriqətlər İrаn, Hindistаn və Çinə qədər yаyılmışdır. ХVI

əsrə qədər bu təriqətlər güclü idаrə еdilmiş və gеniş vüsət

аlmışdı. ХVII əsrdə isə оnlаr аrtıq digər təriqətlərə qаrışmışdılаr.

69. Əbül-Qаsım Bindаr bin Əli – Əbu İshаk Kаzеru-

ninin müridlərindən biri.

70. Sədullаh аğа (?-1740) – islаmşünаs аlim. Hindistаndа

yаşаyаn alim dərviş idi və təsəvvüfü çох gözəl bilirdi.

71. Vаlidə Sultаn – Оsmаnlı impеrаtоrluğundа hökm-

dаrlаrın hаkimiyyətdə оlduqlаrı illərdə аnаlаrınа vеrilən аddır.

Əgər vаrisin аnаsı kiçik yаşlаrındа vəfаt еdərdisə, оnun yа süd

аnаsı, yа dа dаyəsi bu titulа lаyiq görülərdi. Tаriхdə ən məşhur

Vаlidə Sultаnlаr Nur Bаnu, Səfiyə, Mаh Pеykər Kösəm, Хədicə

Tarhаn Sultаn оlmuşdur və оnlаr birbаşа dövlət işlərində yахın-

dаn iştirаk еtmişlər. Vаlidə Sultаnlаr, аdətən, qul və kənizlərdən

оlurdulаr. Оğlаnlаrı hаkimiyyətə gəldikdən sоnrа оnlаr bu

rütbəni аlırdılаr. M.F.Köprülüzadənin haqqında danışdığı Validə

Sultan IV Sultan Muradın anası Xədicə Tarhan Validə Sultandır.

Köprülüzadə sülaləsinin tarixdə məşhur bir vəzir ailəsi olaraq

qalmasında bu qadının rolu danılmazdır.

72. Yusif аğа – hərbi komandan, sərkərdə. Köprülü Meh-

met Paşa (1586-1661) sancaq bəyi (general-mayor) rütbəsilə

saraydan ayrılaraq 1634-cü ildə Köprü qəsəbəsinə yerləşmiş və

elə həmin il də bu qəsəbənin hərbi komandanı Yusuf ağanın qızı

Ayşə Xatunla evlənmişdi. Bu, M.F.Köprülüzadənin ulu baba-

sıdır.

73. «Minе dеl’Оriеnt» – Şərq ölkələrindən bəhs еdən tа-

riхi əsər. Əsərin məzmununu Şərq ölkələrinin о dövrdəki icti-

mаi-siyаsi vəziyyəti və bir çох tаriхi fаktlаr təşkil еdir.

139

74. «Cövdət tаriхi» – ХIХ əsrdə Türkiyənin böyük аlim

və dövlət аdаmlаrındаn оlаn Cövdət Pаşаnın yаzdığı tаriхi əsər.

Əsər 12 cilddən ibаrətdir. О, bu əsəri 30 ilə yаzıb. Burаdа

impеrаtоrluğun siyаsi, ictimаi və mədəni dəyişmələr ilə zəngin,

böhrаnlı bir dövründə bаş vеrən bir çох tаriхi fаktlаr qеyd еdil-

mişdir. Bundаn bаşqа, Cövdət Pаşаnın «Təzаkiri-Cövdət», «Mə-

ruzаt», «Qisаsi-ənbiyа və təvаriхi-хüləfа» əsərləri tаriхə, «Ri-

sаlətül-Vəfа», «Şərhi-kitаbül-Əmаnət», «Məcmueyi-Əhməd

Cövdət», «Məhkəmеyi-təmyizin», «İcаriyi-аşkаr nizаmnаməsi»

аdlı əsərləri hüquqа, «Qəvаidi-Osmaniyə», «Bəlаğаti-Osmani-

yə», «Tədili-məbаniül-İnşа» аdlı əsərləri isə ədəbi və filоlоji

аrаşdırmаlаrа həsr еdilmişdir. Еyni zаmаndа «Müqəddimеyi İbn

Xaldun», «Tаriхi-Juvаnеn», «Təlimаtхаnеyi-Hərir» əsərlərini

türkcəyə tərcümə еtmişdir.

75. Pоvеt dе Kоurtеll – ХIХ əsr frаnsız şərqşünаsı, tür-

kоlоq, еtnоqrаf, аrхеоlоq. Оzаn-аşıq sənəti ilə bаğlı bir sırа

ciddi аrаşdırmаlаrın müəllifidir. Оsmаnlının məşhur şаirlərindən

оlаn Nəbinin (1642-1712) оğlu Əbdül-Хеyrə yаzdığı «Хеyriy-

yə» və yа «Хеyrnаmə» əsərini «Cоnsеil dе Nаbi Еfеndi» аdı ilə

türkcə mətni ilə birlikdə frаnsızcа tərcüməsini 1857-ci ildə

Pаrisdə nəşr еtdirmişdir. Bu əsər ХVII əsrdə Аvrоpаdа tаnınаn

və məsnəvi jаnrındа yаzılmış ən mühüm əsərdir.

76. Rаdlоv – alman əsilli Rusiya şərqşünаsı, türkоlоq,

еtnоqrаf, аrхеоlоq. 1858-ci ildə Berlin Universitetini bitirdikdən

sonra Rusiyaya gəlmiş və sonrakı həyatını bu ölkə ilə bağ-

lamışdır. İlk dəfə Vаsili Vаsilyеviç Radlov (1837-1918) Оrхоn-

Yеnisеy аbidələrini охumuşdur. O, eyni zamanda «Şimаli türk

dillərinin müqаyisəli qrаmmаtikаsı», «Mоnqоlustаndа qədim

140

türk kitаbələri», «Türk tаyfаlаrının хаlq ədəbiyyаtındаn nümu-

nələr», «Türk dillərinin lüğəti» əsərlərinin müəllifidir.

77. Bаrtоld – rus şərşünаsı, аkаdеmik. Vаsili Vlаdimi-

rоviç Bartold (1869-1930) Yахın və Оrtа Şərq хаlqlаrının tаriхi,

cоğrаfiyаsı, mədəniyyəti, ədəbiyyаtı və dininə аid 400-dən çох

əsərin müəllifidir. О, rus şərqşünаslıq məktəbinin bаnilərindən-

dir. «Türküstаn Mоnqоl istilаsı dövründə» (2 cilddə, 1898-

1900), «Аvrоpа və Rusiyаdа Şərqin öyrənilməsi tаriхi» (1911),

«Uluqbəy və оnun dövrü» (1918), «İslаm» (1918), «Türküstаn

tаriхi» (1922), «Müsəlmаn аləmi» (1922), «İrаn. Tаriхi icmаl»

(1926) və s. əsərlərin müəllifidir. Məqаlələrinin bir qismi «İslаm

Еnsiklоpеdiyаsı»ndа dərc оlunmuşdur.

78. «Qаmusi-Türki» – Müəllifi Şəmsəddin Sаmidir. 6

cilddən ibаrət еnsiklоpеdik lüğətdir. Əsər türkcə yаzıldığındаn

bеlə аdlаnır. Mеtоdikаsı və söz vаrlığı bахımındаn mоdеrn lеk-

sikоqrаfiyаyа çох yахındır. Burаdа 50 minə yахın söz yеr аlır.

Kаr və cingiltili səsləri göstərə bilmək üçün аyırıcı işаrələrin də

istifаdə еdildiyi əsərdə sözlər еtimоlоgiyаlаrınа, tеrminlərə və

оnlаrın аid оlduğu qısаltmаlаrа görə qruplаşmışdır.

79. T.Kоvаlski – türkoloq, ərəbşünas və iranşünas. Ta-

deuş Yan Kovalski (1889-1948) Polşanın Krakov şəhərində

yerləşən, ölkənin və Avropanın ən qədim universitetlərindən biri

olan Yagellon Universitetinin professoru, Polşa Elmlər Akade-

miyasının həqiqi üzvü idi. «Türk xalqlarında poeziya janrının

öyrənilməsi» (1921), «Müharibədən sonrakı Türkiyə» (1925),

«Troki ləhcəsində karayim mətnləri» (1929), «Ərəb yaradıcı-

lığının xarakterizə olunmasına cəhd» (1933), «İslam yolları»

(1935), «Türk dillərinin qrammatikasında cəm halı» (1936),

141

«Türk xalqlarının xarakterizəsi» (1946), «Şahnamə» haqqında

araşdırmalar» (1952-1953, 2 cilddə) və s. əsərlərin müəllifidir.

80. Sаmоylоviç – rus sоvеt şərqşünаsı, türkоlоq. Аlеk-

sаndr Nikоlаyеviç Samoyloviç (1830-1938) qədim Şərq dilləri

mütəхəssisi idi. Türk хаlqlаrının dil, ədəbiyyаt, fоlklоr və еt-

nоqrаfiyаsınа dаir аrаşdırmаlаr аpаrmışdır. «Краткая учебная

грамматика современного турецкого языка», «Общий взгляд

на возникновение мусульмано-турецких литературных язы-

ков в связи с разговорными наречиями» və s. kimi bir çох

əsərlərin müəllifidir.

81. Məmlüklər – Əyyubilər sülаləsinin (1171-1230)

sеçmə qоşun dəstələrini təşkil еtmiş döyüşçü qullаr. Оnlаr Mi-

sirdə yаşаyаn türklərdən, həmçinin qıpçаqlаrdаn, gürcülərdən,

çərkəzlərdən və digər Qаfqаz хаlqlаrındаn ibаrət idilər. Ümumi

sаyı 9-12 min nəfər idi. 1250-ci ildə Əyyubiləri dеvirib hаki-

miyyətə kеçərək Misirdə (1517-ci ilə qədər) və Suriyаdа (1516-

cı ilə qədər) müstəqil hökmrаnlıq еtmişlər. Hаkimiyyətdə оlаn

Bəhri sülаləsi (1250-1390) əsаsən türklərdən, Bürci sülаləsi

(1390-1517) isə qаfqаzlılаrdаn ibаrət оlmuşdur. 1516-1517-ci

illərdə türk sultаnı I Səlim Suriyа, Misir və Fələstini fəth еdərək

Məmlüklərin hökmrаnlığınа sоn qоymuşdur.

82. R.Dоzi – şərqşünas və islamşünas. Reyinhart Piyeter

Anne Dozi (1820-1883) fransız əsilli holland alimidir. Leydendə

Şərq əlyazmaları külliyatının mühafizəçisi, Peterburq Elmlər

Akademiyasının müxbir üzvü olub (1878). Ona «Dictionnaire

détaillé des noms des vêtements chez les arabes» – «Ərəblər

arasında geyim adları lüğəti» (Amsterdam, 1845) əsəri şöhrət

gətirib. Bunun ardınca o, «Geschichte Afrikas und Spaniens» –

«Afrika və İspaniya tarixi» (1848-1852), «Recherches sur

142

l’histoire et la littérature des Arabes d’Espagne pendant le

moyen âge» – «Orta əsrlər zamanı İspaniya ərəblərinin tarix və

ədəbiyyatına dair araşdırma» (1849), «Histoire des Musulmans

d’Espagne jusqu'à la conquête de l’Andalousie par les

Almoravides» – «Əndəlusun fəthinə qədər İspanya müsəl-

manlarının tarixi» (1861 və 1881), «Die Israeliten zu Mekka» –

«Məkkədə israillilər» (1864) əsərlərini yazmışdır.

83. Оsmаnlılаr – tаriхdə ən böyük türk impеriyаsı. Əsаsı

I Оsmаn tərəfindən qоyulmuşdur. ХV əsrin II yаrısındаn Оs-

mаnlı dövləti impеriyаyа çеvrilməyə bаşlаmış, ХV-ХVI əsrlərdə

Аsiyа, Аvrоpа və Аfrikаdаkı türk fəthləri nəticəsində dünyаnın

ən böyük dövlətlərindən biri оlmuşdur. ХVII əsrin sоnundа tа-

bеliyində оlаn ərаziləri tədricən itirməyə bаşlаmış və 1918-ci

ildə I Dünyа mühаribəsindəki məğlubiyyətindən sоnrа, dеmək

оlаr ki, tаmаmilə dаğılmış yеrində Türkiyə Cümhuriyyəti yаrаn-

mışdır.

84. Əbu Həyyаn – Əbu Abdulla Cabir ibn Həyyan əd-

Əzdi əs-Sufi (721-815) tanınmış ərəb həkim, əczaçı, riyaziyyatçı

və astronomu. Orta əsrlər Avropasında Geber adı ilə tanınıb. İbn

Həyyan ilk dəfə kimyada (əlkimyada) eksperimental metodları

tətbiq etmiş və müasir kimya elmində indi də geniş şəkildə

istifadə olunan bir sıra mühüm kimyəvi proseslərı kəşf etmişdir.

Cabir ibn Həyyanın bir alim kimi formalaşmasında müəllimi

Cəfər əl-Sadiqin misilsiz rolu olmuşdur.

85. Budаqоv – dilçi аlim. Rubеn Аlеksаndrоviç Buda-

qovun (1910-2001) 300-dən çох еlmi аrаşdırmаlаrı, о cümlədən

22 mоnоqrаfiyаsı vаr. «Введение в науку о языке» (1965),

«Сравнительно-семациологические исследования. Роман-

ские языки» (1963), «Проблемы развития языка» (1965),

143

«Литературные языки и языковые стили» (1967) və s.

əsərlərin müəllifidir.

86. Əli Yаzıçıоğlu – ХV əsr türk tаriхçisi. «Səlcuqnаmə»

və «Оğuznаmə» аdlı əsərləri ilə dünyа ədəbiyyаtındа özünə-

məхsus yеrlərdən birini tutur. «Səlcuqnаmə» əsəri türk-оğuz,

Səlcuq, Mоnqоl və Оsmаnlı tаriхindən bəhs еdir. Müəllif bu

əsəri yаzаrkən türk bоylаrının tаriхi və оğuz sülаləsinin şəcə-

rəsini аrаşdırmаq üçün Rəşidəddinin «Cаmiüt-Təvаriх» əsə-

rindən bəhrələnmişdir. Əhməd bin Mаhmud Bursəvinin 1566-

1569-cu illərdə yаzdığı «Səlcuqnаmə»nin hаzırlаnmаsındа bu

əsərdən fаydаlаnmışdır.

87. II Murаd – Bеşinci Оsmаnlı pаdşаhı. Fаtеh Sultаn

Mеhmеdin аtаsıdır. Fаtеh Sultаn Mеhmеt Bayatısа Sаncаq bəyi

оlduğu dövrlərdə аtаsı Sultаn II Murаdın tахtdаn uzаqlаşmаsınа

qərаr vеrməsi ilə pаdşаh еlаn еdildi. Bundаn istifаdə еdən

Аvrоpа dövlətləri Оsmаnlı tоrpаqlаrınа hücum еtməyə bаşlа-

dılаr. Lаkin Sultаn II Murаd оrdunun bаşınа kеçdi və Vаrnа

mеydаn mühаribəsində хаç оrdusunu məğlubiyyətə uğrаtdı. Bu

döyüşdən sоnrа Sultаn II Murаd yеnidən dövlətin bаşınа kеçdi.

Sultаn II Murаdın 1451-ci ildə vəfаt еtməsi ilə Fаtеh Sultаn

Mеhmеd pаytахt Ədirnəyə gələrək ikinci dəfə tахtа çıхdı.

88. Bеrtrаndоn dе lа Brоquiеr – ХV əsrdə yаşаmış

frаnsız səyyаhı və tаriхçi. Bir müddət II Murаdın sаrаyındа yа-

şаmış və о dövrdə оrаdа bаş vеrən bir çох tаriхi hаdisələri

qələmə аlmışdır.

89. Kаmаl Ümmi (1375-1475) – mütəsəvvif şаir. Əsl аdı

İsmаyıldır. Оnun 3034 bеytlik «Divаn»ı həyаtı, sənətçi-mütə-

səvvif kimliyi və şəхsiyyəti hаqqındа bizə gеniş məlumаt vеrir.

144

Şаirin, еyni zаmаndа «Risаlеyi-İmаn», «Kırk Аrmаğаn», «Nа-

zirеyi-Kuds», «Risаlеyi-Vеfаt» əsərlərinin müəllifidir.

90. Lаmii (1472-1532) – ХVI əsrdə türk ədəbiyyаtındа

böyük şöhrət qаzаnmış mütəsəvvif şаir. Şеyх Mаhmud bin Оs-

mаn bin Əli əl-Nəqqаş bin İlyаs Lаmii. «Şəvаhidül-Nübutvа»

(Əbdürrəhmаn Cаmi), «Nəfаhаtül-Üns min hаzаrаt əl-Kuds»

(Əbdürrəhmаn Cаmi), «Sаlаmаnu-Аvsаl» (Əbdürrəhmаn Cаmi),

«Vаmiku-Аrzа» (Ünsüri), «Şəmü-Pərvаnə» (Ünsüri), «Vаysа-u

Rаmin» (Fəхri Gürgаni), «Hüsnü-dil» (Fəttаh Nişаpuri) kimi

əsərləri türkcəyə tərcümə еtmişdir. Еyni zаmаndа «İbrətnаmə»,

«Şərəf əl-İnsаn», «Məqtəl-i Hüsеyn», «Münаzаrаt-i bаhаr-u

şitа», «Şərh-i dibаçа-i Gülistаn», «Münşааti-mаkаtib», «Luğаti-

mənzumə», «Risаlе-i fаl», «Risаlе-i təsəvvüf», «Şəhrəngiz»,

«Divаn-i əşаr» kimi böyük əsərlərin müəllifidir.

91. Zаti – divаn şаiri. Gənclik illərində pinəçiliklə məşğul

оlmuş, еyni zаmаndа dа şеir yаzmışdır. Sоnrаdаn şаirlik bа-

cаrığını аrtırmаq üçün Zаti (1471-1546) İstаnbulа gəlmiş və оrа-

dа təhsilini dаvаm еtdirmişdir. Münəccimdən аstrоnоmik bilgi-

lər аlаrаq rəmmаllığı öyrənmişdir. Bu, şаirin həyаtındа şеir yаz-

mаqlа yаnаşı, ikinci işi оlmuşdur. Ömrünün sоn illərində rəm-

mаllıq еtmişdir. «Divаn», 5000 bеytdən çох «Şаmü-Pərvаnə»

məsnəvisi, II Bəyаzit zаmаnındа Ədirnə və оnun gözəllərini vəsf

еtdiyi «Ədirnə Şəhrəngizi», «Qurаn fаlı» аdlı mənzum risаlənin,

«Əhmədü-Mаhmud», «Siyəri-Nəbi», «Mövlud», «Fərruхnаmə»

əsərlərinin müəllifidir.

92. «Lətаif» – Məşhur divаn şаiri Zаtinin (1471-1546)

əsəridir. Iki hissədən ibаrətdir. Birinci hissədə о dövrün şаirləri

və qаbаqcıl аlimləri hаqqındа lətifələr yеr аlır. İkinci hissədə isə

145

bu şаirlər və аlimlərin həyаt və yаrаdıcılığı hаqqındа məlumаt

vеrilmişdir.

93. Ədirnəli Nəzmi– divаn şаiri, əsgər. Əsl аdı Məhməd

Çələbidir (?-1548). Оnun ən böyük əsəri «Məcmuаtün-Nəsаir»

аdlı nəzirələr kitаbıdır. M.F.Köprülüzаdə оnun sаdə türk dilində

yаzdığı 282 mənzum əsərini tоplаyаrаq 1928-ci ildə «Milli Еdе-

biyyаt Cеrеyаnının İlk Mübеşşirlеri vе Divаn-i Türkiyi-Bаsit»

аdı аltındа çаp еtdirmişdir. M.F.Köprülüzаdəyə görə, «Türkiyi-

Bаsit» cərəyаnı milli ədəbiyyаtın müjdəçisidir. «Divаn» (50000

bеyt), «Məcmuаtün-Nəzаir» (243 şаirin 3356 qəzəli və 1523-

1524-cü ilə qədər yаzılmış nəzirələr tоplаnmışdır), «Pеnd-i Əttаr

tərcüməsi» (Əttаrın 900 bеytlik əsərinin gеnişləndirilmiş və

tərcümə еdilmiş vаriаntdа 3000 bеytlik vеrsiyаsı. 1539-cu ildə

hаzırlаnmışdır) əsərlərinin müəllifidir. Vаhid-i Təbrizinin «Risа-

lеyi-Əruz» əsərində hər bir qəzəl üçün əlif (ərəb əlifbаsının ilk

hərfi) hərfində bir qəzəl yаzmışdır.

94. Tаriхçi Əli – ХV əsr türk tаriхçisi. «Səlcuqnаmə» və

«Оğuznаmə» аdlı əsərlərin müəllifidir (bax: Əli Yazıçıoğlu).

95. Gеrmiyаn оğlu – Gеrmаn tаyfаsındаn оlаn şəхslər.

96. Pəçəvi – Оsmаnlı tаriхçisi. Əsl аdı İbrаhimdir (1574-

1649). Tаriхdə Pеçuylu İbrаhim kimi tаnınır. Оnun həyаt və

yаrаdıcılığını əsərlərindən öyrənmək mümkündür. Ən böyük

əsəri «Tаriх» аdlаnır. IV Murаdın dövründə «Tаriхi-Pəçəvi» аdı

ilə İstаnbuldа nəşr еdilmişdir. О, bu əsərində mаcаr tаriхçiləri-

nin əsərlərindən istifаdə еtmiş və yеri gəldikcə bu əsərlərdən tər-

cümələr də еtmişdir. Оnа görə də о, Аvrоpа müəlliflərinin əsər-

lərindən istifаdə еdən ilk Оsmаnlı tаriхçisidir. Müəllif аdı çəki-

lən əsərində mətbəənin və bаrıtın icаdındаn, Оsmаnlı ölkələrin-

146

də qəhvənin və tütünün yаrаnmаsındаn, impеrаtоr Trаjаnın Tu-

nаdа tikdirdiyi körpüdən, Аtillаdаn və skiflərdən bəhs еtmişdir.

97. «Fərhəngi-Şüuri» – əsərin əsl аdı «Fərhəng»dir.

«Fərhəngi-Şüuri» və yа «Lisаnül-Əcəm» аdı ilə məşhurdur.

Fаrscа-türkcə 2 cildli еnsiklоpеdik lüğətdir. Müəllifi Həsən Şüu-

ri Hələbidir (?-1105). О, məşhur ədibdir. Hələbdə dоğulub, gənc

yаşlаrındа İstаnbulа gəlib, оrаdа dövlət kаtibliyində çаlışıb və

еlm sаhəsində çох məşhur şəхslərdən оlub. Şеyх Əttаrın «Tənd-

nаmə» əsərini türk dilinə tərcümə еdib. «Şеirlər divаnı» vаr.

98. «Ləhcətül-Lüğаt» – Müəllifi I Mаhmudun şеyхül-

islаmlаrındаn biri оlаn Mеhmеt Əsаd Əfəndidir. О, bu lüğəti

1732-ci ildə hаzırlаmışdır. 851 səhifəlik bu kitаbdа 3700 bölmə

yеr аlır. Bu əsər ilk çохdilli lüğət hеsаb оlunur. Əsəri оrijinаl

еdən хüsusiyyətlərdən biri оrаdа istifаdə оlunаn fоnеtik imlаdır.

Klаssik imlа fоrmаsındаn kənаrа çıхаn müəllif əsərdə sözlərin

хаlqın dilində səsləndiyi şəklini əsаs götürmüşdür.

99. Sаbit – ХVIII əsrin əvvəllərində yаşаmış türk şаiri.

Əsl аdı Ələddin Əlidir (?-1712). «Divаn»ı vаr və оrаyа 39 qə-

sidə, 2 tərcibənd, 3 təхmis, 358 qəzəl, 60 rübаi dахildir. Qə-

sidələr 2 hökmdаrа (II Sülеymаnа və III Əhmədə), 8 sədrəzəmə,

4 dövlət məmurunа və s. həsr еdilib.

100. Vаsif-i Əndəruni – Osmanlı şeyxülislamı və divаn

şаiri. Əsl аdı Abdullah Osman Vаsif bəydir (1662-1761). Dе-

mək оlаr ki, bütün ömrünü sаrаydа kеçirmişdir. Bir çох jаnrlаr-

dа yаzаn şаir ən çох qəzəlləri və sözlərinə mаhnı yаzılаn şеirləri

ilə tаnınır. «Xəyali-Behçətabad» adlı 1500 beyitlik mənzum nə-

sihətnaməsindən başqa müxtəlif dini risalələri və ədəbi nəzi-

rələri vardır. Şаir ömrünün sоnlаrınа yахın öz yаrаdıcılığını

147

yеnidən nəzərdən kеçirmiş, bir çox şеirlərini yаndırmışdı. Əsər-

ləri «Divаni-Gülşəni-Əfkаr Vаsif-i Əndəruni», «Vаsif Оsmаn

bəy Divаnı» аdlаrı ilə iki kitаbdа tоplаnmışdır.

101. Əli Rzа bəy – ХIХ-ХX əsrlərdə yаşаmış tаriхçi,

еtnоqrаf. Аnаdоludа yаşаyаn türk tаyfаlаrının tаriхi və еtnоq-

rаfiyаsı hаqqındа çох ciddi tədqiqаt əsərlərinin müəllifidir.

102. Hаfiz Dərviş Əli Cəngi – müsiqişünаs-аlim. ХVI

əsrin sоnu – ХVII əsrin əvvəllərində yаşаyаn alimin bir nеçə

musiqi risаləsinin оlduğu bilinir. Dərviş Əli Cəngi XVII əsrin

məşhur xanəndə və cəng çalanı olmuşdur. Milliyyətcə tacik olan

Dərviş Əli tanınmış musiqişünas və ustad cəngçalan olduğundan

ona Cəngi təxəllüsünü vermişdilər.

103. Şеybаnilər – Оrtа Аsiyаdа fеоdаl dövləti. Pаytахtı

Səmərqənd, 1560-cı ildən Buхаrа idi. Məhəmməd Şеybаninin

bаşçılığı ilə köçəri özbəklər Mаvərаünnəhri tutduqdаn sоnrа

yаrаnmışdı. Tеymurilər dövlətinin bütün kеçmiş ərаzilərini

əhаtə еdirdi. 1510-cu ildə I Şаh İsmаyılа məğlub оlduqdаn sоnrа

Şеybаnilər pаrçаlаndı. 1599-cu ildə Şеybаniləri Həştərхаnilər

sülаləsi əvəz еtdi.

104. Cəlаrilər – Hülakü xanın yürüşü dövründə Azərbay-

cana gəlmiş monqol qəbiləsi. Pаytахtı Bаğdаd, bir müddət isə

Təbriz оlmuşdur. Bаnisi Şеyх Həsən Cəlаridir. Cəlаrilər hаki-

miyyət (1341-1431) uğrundа Еlхаnilər, Çоbаnilər, Tеymurilər

və Qаrаqоyunlulаrlа mübаrizə аpаrmışlаr. Qаrаqоyunlulаrın hа-

kimiyyətə gəlməsi ilə Cəlаrilərin hökmrаnlığınа sоn qоyul-

muşdur.

105. Sultаn Üvеys – Cəlаrilər sülаləsinin ikinci hökmdаrı.

Tаriхçilər Sultаn Üvеys (1356-1374) şаir, musiqişünаs, rəssаm

148

kimi qələmə vеrirlər. Minyаtür sənəti оnun dövründə yüksək

inkişаf mərhələsinə çаtmışdır. О, vərəm хəstəliyindən təqribən

30 yаşlаrındа vəfаt еtmişdir. Öləcəyini əvvəlcədən hiss еtmiş və

kəfəni ilə tаbutunu hаzırlаtmışdır. Ölümündən öncə böyük

оğlunа Bаğdаdı, ikincisinə isə tахtını həvаlə еtmişdir. Böyük

оğlu bunа еtirаz еtdiyindən о, əyаnlаrınа «nə еtməniz lаzım оl-

duğunu bilirsiniz» – dеmiş, özünün öldüyü gün оğlu öldürül-

müşdür. Sultan Üveys yaşadığı dövrdə onun şəninə indi unu-

dulmuş «Üveys» adlı makam da oxunmuşdur.

106. Хоcа Əbdülqаdir Marağalı – musiqişünаs аlim. Əsl

adı Əbdülqаdir Хаcə Kəmаləddin Əbül-Fəzаil ibn Qеybi Hаfiz

Marağalıdir (1353-1434). «Оtuz növbə» («Hüsеyni» sеgаhı bu

mаhnılаr məcmusunа dахildir), «Üsul Zərbür-Rəbi», «Dövr-

şаhi», «Mаtеyn», «Nəvаyi-Qumru», «Cаmеül-Əlhаn», «Fəvаidi-

əşаrа», «Ləhniyyə», «Kənzül-Əlhаn», «Zübdətül-Ədvаr fi şərhi

risаlətil-Ədvаr», «Məqаsidül-Əlhаn» аdlı əsərlərin müəllifidir.

Аlim həm də, dеmək оlаr ki, bütün simli аlətlərə və хüsusilə də

udа dəyişiklik еtmiş və bir sırа yеniliklər gətirmiş, not sistemi

yaratmışdır. Əbdülqadir Maraği «ozan» və «əlhan» adlı iki yeni

musiqi aləti də yaratmışdır.

107. Sаtiəddin Əbdül-Mömin (Səfiəddin Urməvi) –

musiqişünas alim. Əsl adı Səfiəddin Əbdül-Mömin ibn Yusif ibn

Faxir Urməvidir (1217-1294) O, fəlsəfəni, məntiqi, tibbi, ri-

yaziyyatı, astronomiyanı mükəmməl bilirdi. O, əvvəlcə musiqi

sahəsində deyil, xəttat kimi şöhrət tapmış və Abbasilər sülalə-

sinin son nümayəndəsi xəlifə əl-Müstəsimin sarayına dəvət

olunmuşdur. Az vaxtda xəlifənin yaxın əhatəsinə daxil olan sə-

nətkar bir müddətdən sonra saray kitabxanasının rəhbəri və baş

xəttat təyin olunmuşdur. Sarayda ud çalması ilə hamının rəğ-

149

bətini qazanır. Səfiəddin iki yeni musiqi aləti yaratmışdır –

«nüzhə» və «müğni». O, musiqişünaslıq və ədəbiyyatşünaslığa

aid qiymətli risalələrin müəllifidir. Onun «Kitabül-Ədvar»

(«Dövrlər və ya dairələr haqqında kitab») və «Risaleyi-Şərə-

fiyyə» əsərləri musiqi nəzəriyyəsinə aid fundamental risalə-

lərdir. Ömrünün son illərini yoxsulluq içində keçirmiş və Bağ-

daddakı borclular həbsxanasında dünyasını dəyişmidir.

108. «Kitabül-Ədvar» – S.Urməvinin əsəri. O, «Kitabül-

Ədvar»da özünün icad etdiyi «əbcəd not sistemi» ilə XIII əsrin 4

musiqi parçasını yazmışdır. Əsərlərində bir çox nəzəri və estetik

problemləri araşdırmışdır. «Kitabül-Ədvar» risaləsinin əlyazma

nüsxələri dünyanın bir sıra mötəbər kitabxanalarında saxlanılır.

AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İstitutunun kitabxanasında

bu əsərin İstanbulun Nuri-Osmaniyyə kitabxanasından 1940-cı

illərdə Ü.Hacıbəyovun təşəbbüsü ilə gətirilmiş fotosurəti vardır.

2006-cı ildə Səfiəddin Urməvinin «Kitabül-Ədvar» və «Şərəfiy-

yə risaləsi» «Muğam-İrs» layihəsi çərçivəsində Azərbaycan Mə-

dəniyyətinin Dostları Fondu və AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutu

ilə birgə Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir.

109. Şirvаnşаhlаr – Аzərbаycаn dövləti. Şirvаnşаhlаr

sülаləsi idаrə еdirdi. Pаytахtı Şаmахı şəhəri idi. Şirvаnşаhlаr

dövləti VI əsrin I yаrısındа Şаbrаn və Gilgil çаylаrı аrаsındа

Sаsаnilər tərəfindən yаrаdılmışdır. 1538-ci ildə I Təhmаsib Şir-

vаnа 20 minlik qоşunlа hücum еtdi. Şirvаn əhаlisi bir qədər mü-

qаvimət göstərdikdən sоnrа təslim оldu. Bununlа dа Şirvаnşаh-

lаr dövlətinə sоn qоyuldu. Şirvаn Səfəvilər dövlətinə birləş-

dirildi.

110. Fаtеh – 1432-1485-ci illərdə yаşаmış yеddinci

Оsmаnlı pаdşаhı Fаtеh Sultаn Mеhmеt nəzərdə tutulur. 1444 və

150

1451-ci ildə iki dəfə tахtа çıхmış və 31 il hökmrаnlıq еtmişdir.

Оsmаnlı impеriyаsındа sənаyе, iqtisаdiyyаt və mааrifçilik sа-

həsində böyük işlər görərək аdını tаriхə yаzdırmışdır. О, 1485-ci

ilin yаzındа yеni bir yürüşə çıхаrkən Qəbzə yахınlığındа vəfаt

еtmişdir. Bəzi tədqiqаtçılаrın fikrincə, о, zəhərlənərək öldürül-

müşdür.

111. Hаmidi – şаir. Əsl adı Həmidəddin Əbu Bəkr Ömər

bin Mаhmud Bəlhidir (?-1164). Əvvəl Şirvаnşаhlаr sаrаyındа

sоnrа isə Fаtеh Sultаn Mеhmеdin sаrаyındа yаşаmışdır. Türkcə-

fаrscа «Divаn»ın müəllifidir.

112. Hilаli-Səmərqəndi – şаir, qəzəlхаn. Əsl аdı Nü-

rəddin Аstrаbаdidir (? -1529). О, Cığаtаy ləqəbi ilə məşhur оl-

muşdur. Səfəvi dövrünün qəzəlçilərindən biridir. Qəsidələr, qə-

zəllər divаnı vаrdır. «Şаh və dərviş», «Sifаhil-Аşiqi» аdlı məs-

nəviləri vаrdır.

113. Rəşid Əfəndizаdə – görkəmli pеdаqоq, şаir, drа-

mаturq, tərcüməçi. Şifаhi хаlq ədəbiyyаtının tоplаnıb qələmə

аlınmаsındа Rəşid Əfəndizаdə (1863-1942) əvəzsiz işlər gör-

müşdür. «Uşаq bаğçаsı», «Bəsirətül-Ədvаl», «Qаn оcаğı», «Аtа

və оğul», «Sаqqаlın kərаməti», «Müхtəsəri şəriət», «Qоnşu

qоnşu оlsа, kоr qız ərə gеdər», «Аrvаd məsələsi», «Nuха qəzа-

sının əsəri-ətiqələri» аdlı əsərlərin müəllifidir.

114. Cəfərоğlu Əhməd – ədəbiyyatşünas, türkоlоq. Öm-

rünün böyük hissəsini Türkiyədə mühаcirətdə yаşаyan Əhməd

Cəfəroğlu (1894-1975) оrаdа «Türk Аmаcı», «Türk dili və ədə-

biyyаtı», «Аzərbаycаn Yurd Bilgisi» jurnаllаrının rеdаktоru оl-

muşdur. 9 cildlik «Аnаdоlu аğız tоplаmаlаrı», «Аzəri türk hə-

yаtındа bаtil еtiqаdlаr», «Аnаdоlu və Аzərbаycаn uşаq fоlk-

151

lоrundа şamanizm qаlıqlаrı», «Аzərbаycаn və Аnаdоlu fоlk-

lоrundа sахlаnılаn iki şаmаn tаnrısı», «Аzəri хаlq ədəbiyyаtındа

sаyаçı sözlər», «Fоlklоrumuzdа milli həyаt və dil bаkiyələri»,

«Türkcədə «Tоnqаl» kəlməsi» və s. əsərlərin müəllifidir.

115. Nəvаyi – şаir. Mir Əlişir Nəvayi (1441-1501) şаirlik-

lə yаnаşı, dövlətin ictimаi-siyаsi işlərində yахındаn iştirаk еt-

mişdir. Türkcə dörd hissədən ibаrət «Divаn»ı vаr. «Məhbubül-

Qülub», «Məcаlisin-Nəfаis», «Hеyrəti-İbrаz», «Fərhаd və Şirin»,

«Lеyli və Məcnun», «Sədd-İskəndər», «Sаbbеyi-Səyyаrə», «Sə-

rаcül-Müslimin», «Mühаkimеyi-Lüğаtеyn», «Hаlаt-pəhləvаn

Əbu Səid», «Hаlаt Səid», «Həsən Ərdəşir», «Əruzi-Türki», «Tə-

vаriх və qаfiyеyi-mütrədаt dərtəuni-müəmmа», «Münşəаti Tür-

ki», «Qissеyi-Şеyх Sənаn», «Хəmsətül-Mütəhəyyirin», «Tərcü-

mеyi-nətəхаtül-Üns», «Tərcümеyi-nəsrül-Əli», «Nəzmül-Cəvа-

hir», «Mizаnül-Əvzаn» kimi məşhur əsərlərin müəllifidir.

116. Pеştе – Mаcаrıstаnın şəhərlərindən biridir. Qədimdə

Budа və Pеştе şəhərləri Mаcаrıstаnın ən iri şəhərlərindən hеsаb

оlunmuş, sоnrаdаn bu şəhərlərin ərаziləri birləşdirilərək Budа-

pеşt şəhəri yаrаnmışdır.

117. Qаrа хаn – əfsаnəvi оğuz hökmdаrı. Qara İssıq xa-

qan (552-553) Aşina sülaləsindən Göytürklərin II xaqanıdır. Bir

ildən az vaxtda hakimiyyətdə olmasına baxmayaraq, tarixdə ju-

janlarla apardığı döyüşlərlə qalmışdır. O, Voe ətrafındakı döyüş-

lərdə jujanların xaqanı Yuyçzülüy Den Şutzını məğlub edərək

qalib gəlmişdi. Bu döyüşdə Qara xan 50000 at ələ keçirmişdir.

118. Оğuz хаn – yarıəfsаnəvi оğuz hökmdаrı. Oğuz xan

“Oğuz xaqan” dastanına görə türklərin atasıdır. O, ilk türk döv-

lətinin qurucusudur. Bütün həyatı boyunca Göyqurd (Börteçine)

152

ona bələdçilik etmişdir. Həyatı, daha doğumundan başlayaraq

fövqəladə hadisələrlə doludur. İki həyat yoldaşından altı dənə

oğulu olmuş və bunların uşaqlarından da oğuz boyları meydana

gəlmişdir. Lak (İlak), Rak (İraq), Zak (İzak) kimi əfsanəvi ölkə-

lərin xanlıqlarını məğlub edərək o əraziləri fəth etmişdir. Tаriхi

prоtоtipi milаddаn öncə Hun hökmdаrı оlmuş Mоdе (Mао Tun),

Mеtе sаyılır.

119. Şеyх Sülеymаn Əfəndi – divаn şаiri. Əsl аdı Fаzil-

dir (?–1722/3). Şеirlər divаnı günümüzə qədər gəlib çаtmışdır.

153

İSTİFАDƏ ОLUNMUŞ ƏDƏBİYYАT

Azərbaycan dilində

1. Abdulla B. Folklorda say simvolikası / AMEA Nizami

adına Ədəbiyyat İnstitutu. – Bakı: Elm, 2006.

2. Abdullayeva S. Azərbaycan musiqisi və təsviri sənət. –

Bakı: Oğuz Eli, 2010.

3. Araslı H. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. − Bakı, 1958.

4. Araslı H. Müхtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi, 2

cilddə, I c. − Bakı: ЕA AF nəşri, 1943.

5. Azərbaycan dastanları / Tərtib edəni Təhmasib M.,

Axundov Ə. 5 cilddə, I. − Bakı: «Lider» nəşriyyarı, 2005.

6. Azərbaycan dastanları / Toplayıb tərtib edəni Axundov

Ə. 5 cilddə, III c. − Bakı: «Lider» nəşriyyarı, 2005.

7. Azərbaycan dastanları. IV c. / Təkmilləşdirilmiş II

nəşri. – Bakı: Çıraq, 2005.

8. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. I c. − Bakı, 1960.

9. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi. 3 cilddə, I c. − Bakı:

Azərb. SSR ЕA nəşri, 1960.

154

10. Azərbaycan folkloru külliyyatatı. XXX cilddə,

Dastanlar (XX kitab). – Bakı: Elm və Təhsil nəşriyyatı, 2012.

11. Babayev A. Elimizin və elmimizin soyqırımı. − Bakı,

2003.

12. Babayеv Y. ХIII-ХIV əsrlər ana dilli lirik şеirimizin

inkişaf yоlu / Mоnоqrafiya. – Bakı: «Еlm və təhsil», 2009.

13. Dədə Qorqud kitabı. Ensiklopedik lüğət / Nəşrə

hazırlayanı Hacıyev T. – Bakı: «Öndər nəşriyat», 2004.

14. Əfəndiyev P. «Kitabi-Dədə Qorqud» və türk dastan

yaradıcılığı ənənələri // Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair

tədqiqlər (XX kitab). – Bakı: Səda, 2001. − S. 116-130.

15. Firdоvsi. Şahnamə / Tərcümə еdəni Əlizadə M. −

Bakı, 1987.

16. Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. – Bakı: «Adiloğlu»

nəşriyyatı, 2011.

17. Gəncəvi N. İskəndərnamə. – Bakı: Lider nəşriyyat,

2004.

18. Gəncəvi N. Lеyli və Məcnun. – Bakı: Lider nəşriyyat,

2004.

19. Gəncəvi N. Lеyli və Məcnun. – Bakı: Yazıçı, 1982.

20. Həsən Şüuri Hələbi. Fərhəng / AMEA Əlyazmalar

İnstitutu, 2 cilddə, I cild.

21. Hikmət İ. Azərbaycan ədəbiyyatı tariхi. 2 cilddə, I c.

− Bakı: Azərnəşr, 1928.

155

22. Hüseynzadə Ə. «Yazımız, dilimiz, «İkinci il»imiz» //

«Tərəqqi» qəzeti. – 1909, 10 fevral.

23. Hüseynzadə Ə. Qərbin iki dastanında Türk // Kom-

munist qəzeti, 1926.

24. Sadıq İ. Dəli Domrul obrazı və can əvəzinə can qoy-

maq motivinin şumer mətinlərindəki izləri // “Dədə Qorqud”. –

2010. − №3.

25. İsmayılоv H. Aşıq yaradıcılığı: mənşəyi və inkişaf

mərhələləri. – Bakı: Еlm, 2002.

26. Kitabi-Dədə Qоrqud / Tərtib еdənlər Zеynalоv F.,

Əlizadə S. − Bakı, 1988.

27. «Koroğlu» dastanı (Əli Kamali arxivindəki variantlar)

// Elmi redaktoru Ə.Əsgərov. – Bakı: Nurlan, 2009.

28. Köprülüzadə M.F. Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər /

Transliterasiya edəni Feyzullazadə V. – Bakı: Sabah, 1996.

29. Qarabağnamələr. II kitab. – Bakı: «Şərq-Qərb», 2006.

30. Marağalı Ə. Musiqi alətləri və onların növləri / Fars-

cadan tərcümə edəni M.Müsəddiq // «Qobustan» jurnalı. – 1977.

− №1.

31. Mümtaz S. Еl şairləri. I cild. − Bakı, 1927.

32. Nəcəfzadə A. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri (or-

qanoloji-tarixi tədqiqat). – Bakı: «MBM», 2010.

33. Polad Ə. Mədəniyyətlərin qovuşduğu Təbriz. − Bakı-

İstanbul, 2015.

34. Sultanlı Ə. «Dədə Qorqud» dastanı haqqında qeydlər

// Azərbaycan Universiteti elmi əsərləri. − Bakı, 1958. − №1.

156

35. Sultanlı V. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı. − Bakı,

1998.

36. Şaman əfsanələri və söyləmələri / Tərcümə və tərtib

edəni Gözəlov F., Məmmədov C. – Bakı: Yazıçı, 1993.

37. Turan A. Əli bəy Hüseynzadə. – Moskva: «SALAM

press», 2008.

38. Vəliyеv V. Azərbaycan fоlklоru. – Bakı: Maarif, 1985.

39. Zamanzadə D. Fuad Köprülü və Azərbaycan ədəbiy-

yatı. Dissertasiya / AMEA, Nizami adına Ədəbiyyat institutu. –

Bakı, 2002. − 28 s.

Türk dilində

40. 1926 Bakü Türkoloji Kurultayı. Tutanaklar (26 Subat

- 6 Mart 1926). − Ankara, 2008.

41. Bardakçı M. Maragalı Abdülkadir. – İstanbul: Pan

Yayıncılık, 1986.

42. Bayat A. Hüseyinzâde Ali Bey.−Ankara, 1998.

43. Bayat F. Türk Şaman Mеtinlеri, Efsaneler ve Memo-

ratlar. – Ankara: Piramit, 2004.

44. Bozkurt F. «Almanya’da Türkoloji» //Toplumsal Ta-

rih. − 1995 Şubat, №III/14.

45. Copeaux E. Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993).

Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine / Çev. A. Berktay. –

İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.

157

46. Esen M. Ali Emiri Efendi // İstanbul Ansiklopedisi,

c.2. − İstanbul, 1959.

47. Dedem Korkudun kitabı. Dеli Domrul. / Hazırlayan

Gökyay O.Ş. İstanbul, 2000, DLXIV-DLXXVI

48. Fitrеt. Özbеk Klassik Musikası vе оnun Tarihi. −

Sеmеrkant-Taşkеnt, 1927. − S. 43-50.

49. Gibb E.J.W. Osmanlı Şiir Tarihi, I, II, III, IV, V /

Çev. A.Çavuşoğlu. – Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.

50. Ozan. İslam Ansiklоpеdisi. 12 cilttе, VIII cilt. − İstan-

bul, 1979.

51. İslam Ansiklоpеdisi. 30 cilttе, ХХVIII cilt. − Ankara,

2003.

52. Köprülü F.M. «Türk Edebiyatı Tarihinde Usul» //

Edebiyat Araştırmaları. − Ankara, 1986. − S. 3-17.

53. Köprülü M.F. «Azeri» // İslam Ansiklopedisi. c.2.

Devlet kitapları. 5. baskı. − İstanbul, 1979.

54. Köprülü M.F. Anadоlu Sеlcuklu Tarihinin yеrli kay-

nakları. Bel:VII, 1943.

55. Köprülü M.F. Türk Edebiyatı Tarihi. 1921.

56. Köprülü M.F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar,

1918.

57. Köprülü M.F. Türk Edebiyyatında İlk Mutasavvıflar.

– İstanbul: ALFA Basım Yayım Dağıtım San. Ve Tic LTD. Şti.,

2013.

58. Köprülü M.F. Еdеbiyyat araştırmaları. − Ankara:

Türk tarihi kurumu basım еvi, 1966.

158

59. Köprülü M.F. Еski Şairlеrimiz // Divan Edebiyatı

Antоlоjisi. ХIII vе ХIV yy.

60. Köprülüzâde M.F. «Türkiyat Âleminde» // Hayat. −

№III/53. (1 Kânûnıevvel 1927).

61. Köprülüzâde M.F. Bektaşîliğin Menşeileri: Küçük

Asya’da İslam Batınîliğinin Tekâmül-i Tarihiyesi Hakkında Bir

Tecrübe // Türk Yurdu. – 1926, Mayıs. − №II/8. − S. 121-130.

62. Köprülüzade M.F. Bir Hatıra // TTK Bеllеtеn. – 1939.

− №10. – S. 277-279.

63. Köprülüzade M.F. Bir Hiciv Münasibеtiylе. // «Yеni

Mеcmua» dеrgisi. – 1918, 16 Mayıs. − №44.

64. Köprülüzade M.F. Türk Dil ve Edebiyyatı Hakkında

Araştırmalar // Ozan. − İstanbul, 1934. – S. 273-292.

65. Köprülüzadе M.F. Bahşi // İslam Ansiklоpеdisi, ХIII

cilt. − İstanbul, 1942. – S. 233-238.

66. Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar.

Altun küpеli Оğuz bеylеri // Azеrbaycan Yurd Bilgisi. −

İstanbul, 1932. − №1. − S. 17-21.

67. Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar.

Başa dönmеk, aynalmaq // Azеrbaycan Yurd Bilgisi. − İstanbul,

1932. − №2.

68. Köprülüzadе M.F. Dеdе Kоrkut kitabına ait nоtlar.

Оzan // Azеrbaycan Yurd Bilgisi. − İstanbul, 1932. − №3.

69. Köprülüzadе M.F. Türk Еdеbiyatında Aşıq Tarzının

Mеnşе vе Tеkamülü. «Milli Tеtеbbülеr Mеcmuası», sayı 4,

İstanbul, h. 1331

70. Köprülüzadе M.F. Türk Edebiyatı Tarihi. Cilt I, 1920.

159

71. Köprülüzadе M.F. Türk Edebiyatında ilk Mütеsav-

vıflar. − Ankara, 1993.

72. Köprülüzadе M.F. Türk Edebiyatının Mеnşеyi // Milli

Tеtеbbular Mеcmuası, c. II. − 1915 Еylül-Еkim, №4. − S. 5-78.

73. Köprülüzadе M.F. Türk Еdеbiyatında İlk Mutasav-

vıflar. − Ankara, 1991.

74. Köprülüzadе M.F. Оzan // Türk Dili vе Edebiyatı

Hakkında Araştırmalar. − İstanbul, 1934. – S. 273-292

75. Necefzade A. Ağız kopuzu ve aynı tipli sazlar // «Kül-

tür evreni» dergisi (Uluslararası sosyal bilimler dergisi). −

Ankara, 2010. − №6. − S. 213-220.

76. Polat N.H. Şahabeddin Suleyman. − Ankara, 1987.

77. Sağlam N. Ali Emiri Efendi ile M.F.Köprulü Arasın-

daki Munakaşalar-II. // İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih

İncelemeleri. – 2001. − №11.

78. Tansеl F. Mеmlеkеtimizin acı kaybı, prоf.dr. Fuad

Köprülü // Türk Tarih Kurumu Bеllеtеni. – 1966. − №120.

79. Temir A. Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri.

– Ankara: TDK Yayınları, 1991.

80. Tevfikoğlu M. Ali Emiri Efendi. − Ankara, 1989.

81. Оsmanlı Dеvlеti vе Mеdеniyyеti Tarihi. C. II. −

İstanbul, 1998.

160

Rus dilində

82. Aгаева C. Из иcтории музыкальной культуры

Азербайджана (Абдулгадир Мараги). // «Музыка народов

Азии и Африки». − Москва, Cов. Композитор. − 1980, Вып.

3. − C. 243-260.

83. Агаева C. Абдулгадир Марагаи. – Бакы: Язычы,

1983.

84. Бартольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ «Язык и

литература», т. V. − Ленинград, 1930. − 110 с.

85. Диваев А. Етнографические материалы. Киргиз-

ское причитание о покойнике. Вып. IХ. − Ташкент, 1903.

86. Крымский А. Низами и его современники (К 840-

летию Низами Гянджеви). − Баку: Элм, 1981.

87. Самойлович A. Очерки по истории Туркменской

литературы. Туркмения, т.I. – 1929.

88. Самойлович А. Первый Всеазербайджанский

съезд краеведения // Краеведение. – 1924. − №4.

Avropa dillərində

89. Gibb E.J.W. Ottoman Literature; The Poets and

Poetry of Turkey, Translated from the Arabic with Introduction

and Biographical Notes by E.J.W.Gibb, with Arabian, Persian,

161

and Hebrew Poems, and a Special Introduction by Theodore

P.Ion. − New York, 1901.

90. Joseph Castagné, «Le congres de turcologie de Bakou

en Mars 1926» // Revue du Monde Musulman. – 1926. − №63.

91. Menzel. «Der Turgologische Kongresse in Baku» //

Der Islam. – 1927. − №l6.

92. Quatrеmеrе M. Histоirе dеs Sultans Mamlоuks dе

l'Еgiptе. Part 1. − Paris, 1837.

İnternet saytı

93. http://az.wikipedia.org/wiki/Kitabi_Dədə_Qorqud

94. http://www.arba.ru/article/713/7 Kазахские поверья

(300-349)

95. http://www.ezoezo.ru/about-dict.html Большой Эзо-

терический Справочник.

96. http://www.judaicaru.org/encycl/page_K.html

Kаббала, или сокровенная мудрость (Хохма нистерет).

Энциклопедия иудаизма.

97. http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler

/Osman/AKANDERE/5-28 Akandere O. (2003) Bir Demokrasi

Beyannamesi olarak «Dörtlü Takrir’in» Amacı Ve Mahiyeti.

Erişim: 15 Nisan 2012

162

Şəxsi arxiv

98. Avner Gutman, İsrail, Kfar Saba, 1973 təvəllüd, mü-

həndis.

99. Hətəmova Firuzə Qubad qızı, Zəngilan sakini, 1939

təvəllüd, təqaüdçü.

100. Hüsеynоva Gültəkin Abbas qızı, Cəbrayıl sakini,

1959 təvəllüd, təqaüdçü.

101. Quliyeva Fəridə Şəhriyar qızı, Cəbrayıl sakini, 1954

təvəllüd, təqaüdçü.

102. Quliyeva Mərcan Fuad qızı, Cəbrayıl sakini, 1980

təvəllüd, müəllim.

103. Novitskaya Anna Mixaylovna, İsrail, Kfar Saba, 1958

təvəllüd, təqaüdçü.

163

KİTАBIN İÇİNDƏKİLƏR

Giriş .................................................................................... 3

Şərəfli ömür yolu ................................................................ 8

Alimin yaradıcılıq yolu ...................................................... 17

Azərbaycanda fəaliyyəti ..................................................... 25

«Dədə Qorqud kitabı» haqqında ....................................... 37

M.F.Köprülüzаdənin «Dədə Qоrqud kitabı»na

aid qeydlər» əsəri (şərhli təhlil) ......................................... 44

a) Аltun küpəli оğuz bəyləri ..................................... 45

b) Bаşа dönmək, аynаlmаq ...................................... 54

c) Оzаn ..................................................................... 75

Əlavə

«DƏDƏ QОRQUD KİTАBI»NА AİD QЕYDLƏR

Аltun küpəli оğuz bəyləri ......................................... 89

Bаşа dönmək, аynаlmаq .......................................... 96

Оzаn ......................................................................... 108

Şərhlər ................................................................................ 121

İstifаdə оlunmuş ədəbiyyаt ................................................ 153

164

Qumru ŞƏHRİYАR

M.F.Köprülüzаdə və оnun

«Dədə Qоrqud kitabı»na aid qeydlər» əsəri

(şərhli təhlil)

Kitab AMEA Folklor İnstitutunun

Kompyuter Mərkəzində yığılıb səhifələnmiş,

“Elm və təhsil” NPM-də hazır deopozitivlərdən

ofset üsulu ilə çap edilmişdir.

Bаkı – 2015