Mikrokosmos

WIERSZAInterpretacje poezji współczesnej

Piotr Michałowski

Kraków 2012

Mikrokosmos

WIERSZAInterpretacje poezji współczesnej

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012

Recenzent:dr Bronisława Dymara

Redakcja wydawnicza:Beata Bednarz

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

Opracowanie graficzne i typograficzne:Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7850-055-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.plWydanie I, Kraków 2012

5Spis treści

Zaproszenie do lektury ......................................................................................... 7

Przyroda i poznaniePoetycka lekcja ekologii ..................................................................................... 13 Bolesław Leśmian, Tęcza .......................................................................... 14Utracony raj normalności ................................................................................. 21 Ewa Lipska, Na szczęście .......................................................................... 22Czyhanie na epifanię ........................................................................................... 29 Zbigniew Herbert, Głos ............................................................................ 30Logika świata, obrazu, słowa i wiersza ......................................................... 39 Helena Raszka, Logiczny układ .............................................................. 40Dziwność świata, dziwność doznań, dziwność opisu .............................. 49 Miron Białoszewski, Przejście 2 ............................................................. 50

Tradycja i historiaWyspa źródeł wśród żywiołów ........................................................................ 63 Zbigniew Herbert, Wyspa ....................................................................... 64Podziemna przemiana ........................................................................................ 75 Anna Piwkowska, Kolejka elektryczna ................................................. 76W teatrze wojny, miłości i snu ........................................................................ 83 Krzysztof Kamil Baczyński, *** (Gdy za powietrza zasłoną) ........ 84Milczenie jako pamięć Zagłady ........................................................................ 97 Jerzy Ficowski, Kolejka ............................................................................. 98Historiozofia pod prysznicem ......................................................................... 107 Witold Wirpsza, Purpurowy zbiór legend .......................................... 108

Miłość i śmierćOda do nagości ..................................................................................................... 117 Czesław Miłosz, Piękna nieznajoma ..................................................... 118Śmierć – tabu, empatia i katharsis ................................................................. 127 Wisława Szymborska, Wypadek drogowy .......................................... 128Tomografia wiersza ............................................................................................. 137 Bohdan Zadura, Zbuntowane komórki ................................................ 138Gol w nieśmiertelność ........................................................................................ 149 Jacek Podsiadło, Kadra na mecz z Francją została już powołana .... 150

6

Razem i osobnoRozbiór wiersza o rozbiórce pieca ................................................................. 161 Anna Frajlich, Elegia o kaflowym piecu ............................................... 162Sen pod gazetą ..................................................................................................... 173 Ryszard Krynicki, Mój przyjaciel odcina się od świata ................... 174Ucieczka w marzenie o ucieczce .................................................................... 185 Marcin Świetlicki, M – w sierpniu ......................................................... 186Trzy piętra tożsamości ....................................................................................... 195 Tadeusz Dąbrowski, Geologia ................................................................. 196Adresat pilnie poszukiwany ............................................................................. 205 Stanisław Barańczak, Jakieś Ty ............................................................... 206

Poezja i poetaWiersz jako świat nieprzedstawiony ............................................................. 221 Stanisław Barańczak, To, co jest wierszem nie do pomyślenia ...... 222Nieszczera niechęć do szczerości ................................................................... 231 Czesław Miłosz, Przepis ............................................................................ 232Portret jednego wiersza z poetą w tle .......................................................... 243 Czesław Miłosz, TO .................................................................................... 244Trzy światy ............................................................................................................. 261 Edward Balcerzan, Poeta ......................................................................... 262

Między szkołą interpretacji a interpretacją w szkole ............................... 271

Propozycje do konspektów lekcji interpretacji .......................................... 277

Wykaz pierwodruków ........................................................................................ 283

7Zaproszenie do lektury

Żyjemy w kraju poetów. Ich aktywność twórcza powoduje prawdziwą powódź wierszy, co jednak nie odpowiada sy-metrycznemu do tej obfitości zainteresowaniu odbiorców.

Nie będzie nawet wielkiej przesady w skrajnym twierdzeniu, że więcej mamy dziś poetów niż czytelników ich poezji. Z pewnością nikt nie jest w stanie przeczytać wszystkich napisanych utworów, choćby tylko tych uznanych przez siebie lub ekspertów od naszej edukacji polonistycznej za najważniejsze. Dysproporcja ta okaże się jeszcze większa, gdy spytamy, ile spośród tych najistotniejszych przeczytaliśmy w ogóle, ile zostało przez nas pominiętych, niezauważonych lub zlekceważonych w zbyt pobieżnej lekturze, w powierzchniowej wędrówce wzroku po wydrukowanych sło-wach, bez wnikania w poetyckie światy? Nie warto już pytać, ile wierszy znamy na pamięć i czy w ogóle jeszcze praktykujemy, choćby w najbardziej ograniczonym zakresie, tę metodę przyswajania dzieł najwybitniejszych i niezbyt długich? Dlatego zapytam ostrożniej: ile wierszy przeczytaliśmy więcej niż jednokrotnie? Czy są takie teksty poetyckie, które – choć nie-koniecznie utrwalone w pamięci – powracają w naszych myślach, czasem bez wiedzy o autorze, bez tytułu, adresu bibliograficznego, a tylko dlate-go, że pozostawiły jakiś niezatarty ślad w naszej wrażliwości i wyobraźni?

Wciąż modyfikowane programy nauczania w szkole średniej zawsze pozostawiają niewiele czasu na analizę pojedynczego wiersza, toteż i teksty poetyckie omawiane są albo hurtem, albo egzemplarycznie – jako element charakterystyki epoki, nurtu lub twórczości danego pisa-rza. Takie nauczanie literatury zatraca to, co jest jej istotą – refleksyjne przeżycie podczas obcowania z poszczególną wypowiedzią liryczną, która zaprasza do swojego osobliwego świata, niepowtarzalnie wykre-owanego słowami. „Bliskie czytanie” (close reading), które proponuję w tej książce, niech się stanie zachętą do innej praktyki i zarazem – bo taką mam nadzieję – ciekawszej przygody czytelniczej. Postulat ten rozwijam w ostatnim szkicu Między szkołą interpretacji a interpretacją w szkole.

Zestaw obejmujący dwadzieścia trzy interpretacje wierszy dzie-więtnastu autorów nie ma być żadnym konkurencyjnym wobec pod-ręczników i wypisów szkolnych kanonem polskiej poezji współczesnej. Każdy wybór jest w jakimś stopniu subiektywny, gdyż uzasadniony gustem selekcjonera, a więc każdemu można zarzucić niereprezen-tatywność. Z jednej strony starałem się tego zarzutu uniknąć, z dru-

8

Zapr

osze

nie

do le

ktur

ygiej – zaproponować zestaw ukształtowany według własnych upodobań. Świadomie pominąłem pewnych autorów uchodzących już za klasyków współczesności, takich jak Julian Przyboś i Tadeusz Różewicz, których dorobek poetycki obrósł w tyle wartościowych interpretacji i komenta-rzy, że konkurowanie z nimi okazałoby się powtórką cudzych odkryć. Pojawiają się też nieznaczne dysproporcje w parytecie poszczególnych twórców. Dopuściłem się bowiem pewnej nadreprezentacji innego klasyka, Czesława Miłosza, ale wszystkie trzy wiersze tu omówione pochodzą z jego późnej, a więc jeszcze stosunkowo słabo przyswojonej twórczości. Poza tymi wyjątkami kierowałem się zasadą przedstawie-nia możliwie najszerszego zestawu poetów i poetek z kilku pokoleń, który pozwala na wartościowy poznawczo przegląd różnorodnych nurtów, tematów i stylów autorskich. Dla porządku wymienię bohate-rów tej książki według starszeństwa: Bolesław Leśmian (1877–1937), Czesław Miłosz (1911–2004), Witold Wirpsza (1918–1985), Krzysztof Ka- mil Baczyński (1921–1944), Miron Białoszewski (1922–1983), Wisława Szymborska (1923–2012), Zbigniew Herbert (1924–1998), Jerzy Ficowski (ur. 1924), Helena Raszka (ur. 1930), Edward Balcerzan (ur. 1937), Anna Frajlich (ur. 1942), Ryszard Krynicki (ur. 1943), Bohdan Zadura (ur. 1945), Ewa Lipska (ur. 1945), Stanisław Barańczak (ur. 1946), Marcin Świetlicki (ur. 1961), Anna Piwkowska (ur. 1963), Jacek Podsiadło (ur. 1964) i Tade-usz Dąbrowski (ur. 1979).

Zbiór podzieliłem na cztery bloki tematyczne, w których spotkały się utwory przedstawicieli różnych generacji. Uznałem bowiem, że w pro-cedurze interpretacji poszczególnych tekstów poetyckich ważniejszy od chronologii ich genezy i biografii autorów jest przepływ myśli i wspólno-ta podejmowanej na różne sposoby problematyki. Pragnąc ukazać możli-wie szeroko wielogłos polskiej poezji XX i XXI wieku w jej zróżnicowaniu tematycznym i formalnym, do szczegółowej analizy wybrałem wiersze o: współczesności, historii i tradycji, przyrodzie, kulturze, filozofii po-znania, języku, sporcie, miłości i śmierci, wojnie i zagładzie, życiu w spo-łeczeństwie i samotności jednostki, tożsamości podmiotu i adresata, co-dzienności i transcendencji, a także o samej poezji. Oczywiście, bardziej szczegółowa segregacja tematyczna mijałaby się z celem, gdyż niemal każdy z omawianych utworów zagarnia naraz kilka z wymienionych haseł i uruchamia szereg trudnych do usystematyzowania kontekstów.

Głównymi bohaterami tej książki pozostają jednak nie autorzy, nie tematy i style, ale poszczególne wiersze. Warto sobie uświadomić, że literatura to nie tylko panoramiczny krajobraz, czyli zbiór streszczeń milionów dzieł, ani też ich długie serie, zwane epokami, nurtami, gatun-kami i dorobkami autorów, bo w tak ogólnych perspektywach ginie to, co najważniejsze: obcowanie z dziełem jako światem autonomicznym. Literatura to także portrety pojedynczych utworów, które warto kon-templować, a więc umożliwić im zaistnienie w pełni – w naszym czasie lektury i wrażliwości. Poezja nie lubi pośpiechu czytelnika ani powierz-chowności odbioru. Każdy tekst otwiera osobny świat, pełen postaci, wyglądów i idei. Oferuje zatem czytelnikowi niepowtarzalną podróż, zaklętą w osobliwie zbudowanej wypowiedzi przygodę dla intelektu

9

Zaproszenie do lekturyi emocji. Myśląc o literaturze jako sztuce słowa, trzeba zdobyć się na to, by ilość poświęcić dla jakości, a mówiąc metaforycznie – by odłożyć lunetę i sięgnąć po mikroskop.

Dlatego głównym kryterium mojego wyboru była atrakcyjność tekstu poetyckiego, a ta wiąże się zarówno z pewną trudnością lektury, jak i z koniecznością interpretacji, nie każdy bowiem utwór w jedna-kowym stopniu nadaje się do uruchomienia tej procedury. Nie zawsze oznacza to ekspozycję arcydzieł. W zestawie znalazły się przeważnie ta-kie wiersze, które rzucają czytelnikowi jakieś wyzwanie, bo wytwarzają sensy nieoczywiste, zagadkowe i wieloznaczne. Chodzi więc o teksty skrywające tajemnicę, prowokujące do stawiania pytań i formułowania hipotez. Są jednak w tym wyborze utwory z pozoru proste i przezroczy-ste ( jak omawiany na początku wiersz Leśmiana), ale pod swą gładką powierzchnią ujawniają kunsztownie ukryte szczegóły, które odsłania dopiero analiza gramatyki wypowiedzi, rozpoznanie sytuacji lirycznej, metod obrazowania, porządku opisu czy narracji. Odkrycie bogactwa sensu zależy zatem nie tylko od stopnia komplikacji samego tekstu, lecz także od przyjętej metody hermeneutycznej i wysiłku interpretatora. Nie chcę tutaj deklarować ani forsować jednej tylko opcji metodologicznej. Interpretacja nie jest nauką, lecz sztuką, toteż stawia opór sztywnym założeniom postępowania badawczego i ścisłym procedurom. Poznanie może przebiegać różnymi drogami, co próbuję tu zademonstrować, po-zostając wierny tylko jednej uniwersalnej dewizie: „bliżej tekstu”.

Myślę, że wysiłek czytania aktywnego zostanie wynagrodzony radością odkrywcy. W doświadczeniu tym chodzi bowiem o prymat empirii nad wiedzą zapośredniczoną z podręczników, o wyższość bez-pośredniego źródłowego przeżycia literatury nad zastygłym w stereotyp uogólnieniem.

Zaproponowane interpretacje wierszy współczesnych mają nauczyć przede wszystkim lektury wnikliwej i głębokiej, to znaczy poruszającej rozległe konteksty z wielu dziedzin wiedzy o świecie i literaturze, a tym samym różne obszary wrażliwości. Dlatego do zestawu interpretacji dodałem propozycje sproblematyzowania dyskusji nad tekstem, które mogą posłużyć zarówno nauczycielom do opracowania konspektów lek-cji, jak i uczniom i studentom do samodzielnych przemyśleń i twórczej dyskusji.

Przedstawione tu odczytania nie są żadnym obowiązującym wzor-cem lektury wiersza, a tym bardziej „instrukcją obsługi”, ale jedynie propozycją – uzasadnioną doświadczeniem zawodowym autora, za-równo dydaktycznym, jak i pisarskim. Dlatego w niektórych miejscach pewnych kwestii nie rozstrzygam, lecz wskazuję wariantowo kilka tro-pów interpretacyjnych, pozostawiając wybór drogi, którą warto pójść w uważnej lekturze. Wreszcie dopuszczam sytuacje, a nawet uznaję je za najbardziej pożądane, gdy Czytelnik tej książki, podążając za myślą poety, spróbuje uzupełnić albo podważyć wywód interpretatora i zapro-ponuje w jego miejsce własny. Jeśli tak się stanie, mój cel, którym jest zachęta do czytania „bliskiego”, zostanie spełniony najlepiej.