Mimarlık Örnekleriyle Resimlerde Üsküdar

Yok Olan ve De ¤i flen Mi mar l›k Ör nek le riy leRe sim ler de Üs kü dar

Y R D . D O Ç . D R . G Ü L S A R I D ‹ K M E NOn se kiz Mart Üni ver si te si

Ta ri hi ve do ¤al gü zel lik le ri ba k› m›n dan dün ya n›n en gü zel fle hir le rin den bi ri dir‹s tan bul. Ya p› lafl ma yö nün den de sü rek li de ¤i flen bir fle hir dir. ‹s tan bul’un Ana -do lu ya ka s› n›n en önem li ve gü zel il çe si olan Üs kü dar da bu de ¤i fli me ayak uy -dur mak ta d›r. De ¤i flim, mo dern ha ya ta uyum sa¤ la mak, kon for lu bir ya flam sür -mek her ke sin is te ¤i dir. An cak, bu ye ni den ya p› lan may la bir lik te, ta ri hi ya p› la r›ve çev re yi de ko ru mak o öl çü de önem li dir. Kül tür mi ra s› m›z olan ta ri hi ya p› la -r›n ço ¤u ar t›k sa de ce re sim ler de, gra vür ler de, fo to¤ raf lar da, kart pos tal lar da, an› -lar da kal m›fl t›r. Bir çok sa nat ç› n›n f›r ça s›n dan, ka le min den kâ ¤›t la ra, tu val le reak ta r› lan fle hir gö rü nüm le ri, mi ma ri re sim le ri gör sel bel ge de ¤e riy le ‹s tan bul’ungeç mi fli ne ›fl›k tut mak ta d›r. Üs kü dar’da mi ma ri alan da ya fla nan de ¤i flim ler çok h›z l› d›r. Bu gün bir çok an›t -sal ya p› y› k› l›p yok ol mufl, ya da de ¤i fli me u¤ ra m›fl t›r. Re sim ler de, fo to¤ raf lar dabu nun sa y› s›z ör ne ¤i ne rast lan mak ta d›r. Ge rek Türk sa nat ç› lar, ge rek se ya ban c›sa nat ç› la r›n re sim le rin de Üs kü dar’›n ta ri hi ya p› la r› n› gör mek müm kün dür. Kü çük Çam l› ca Te pe si’nde, ya maç ta yer alan Çi le ha ne/Mu sal la Mes ci di, mefl ru -ta s› ve fla d›r va n›, Türk res mi nin ön de ge len is mi olan Ho ca Ali R› za (1858-1930)ve Os man Asaf (Bo ra)’n›n (1869-1935) res met ti ¤i yer ler ara s›n da d›r. Ge rek ken -di bün ye si, ge rek se çev re sin de ki de ¤i flim ler le, Çi le ha ne/Mu sal la Mes ci di, su ku -yu su ve fla d›r va n›, Ho ca Ali R› za ve Os man Asaf’›n ya¤ l› bo ya re sim le riy le bel ge -le nir.XIX. yüz y›l ese ri olan, ki re mit kap l› e¤im li ça t› ör tü lü, befl pen ce re li, dört gen ya -p› ya 1958 y› l›n da bir mi na re ek len mifl tir. Meh met Ner mi Has kan, mes ci din ye -rin de, Aziz Mah mut Hü da yi Efen di’nin Bur sa’dan ‹s tan bul’a gel di ¤in de, ai le si niba r›n d›r mak için iki oda l› bir ya p› yap t›r d› ¤› n› ve bu nun al t›n da ya da ci va r›n -

574

da top rak al t›n da ay r› ca bir çi le ha ne si nin ol du ¤u nun ri va yet edil di ¤i ni ve 1690ta rih le rin de fieyh Se la mi Efen di ta ra f›n dan mes ci din ye ni den yap t› r›l d› ¤› n›, gü -nü müz de ki flek li ni de av lu da ki ku yu ve fla d›r va n›n ta rih le ri ne gö re, 1865’te al -m›fl ola bi le ce ¤i ni be lir tir.1 Re flat Ek rem Ko çu, ya p› n›n XVII. yüz y›l da fleyh AzizMah mut Hü dai ta ra f›n dan çi le ha ne ola rak yap t› r›l d› ¤› n› ve ölü mün den son rames cit ola rak kul la n›l d› ¤› n› bil di rir.2 Mes cit, 2004-2005’te kap sam l› bir res to ras -yon ge çir mifl tir. Ya p› gru bu nun bi raz ile ri si ne, 1990’l› y›l lar da ye ni Çi le ha ne Ca -mi si yap t› r›l m›fl t›r.fia d›r van, Sad ra zam Yu suf Kâ mil Pa fla ta ra f›n dan 1874’te yap t› r›l m›fl t›r. Üze rin -de ta’lik hat l› ve 1291 ta ri hi ni ve ren ki ta be si olan oval form lu, mer mer fla d›r va -n›n ki ta be nin ol du ¤u ön cep he sin de iki mus lu ¤u var d›r. Es ki fo to¤ ra f›n da ve Ho -ca Ali R› za’n›n res min de gö rül dü ¤ü gi bi, fla d›r va n›n üst k›s m›n da mer mer birkü re bu lu nu yor du. fia d›r va n›n su yu da ar ka s›n da ki ku yu dan te min edi li yor du.Ku yu nun mer mer bi le zi ¤in de Sul tan Mah mud’un ka d›n la r›n dan Üçün cü Aflu bi -can Ka d› ne fen di ta ra f›n dan 1868’de yap t› r›l d› ¤› n› be lir ten bir ki ta be var d›r. Ho -ca Ali R› za’n›n res min de, mer mer fla d›r va n›n ar ka s›n da gö rü len ma de ni ak sam,bu ku yu nun de ko ra tif ç›k r› ¤› d›r.Ho ca Ali R› za’n›n An ka ra Dev let Re sim ve Hey kel Mü ze si’nde ki “Man za ra” ad -

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Fo to.1- Çi le ha ne Mes ci di, fla d›r va n› ve su ku yu su. (Yüz y›l -lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 159)

Res.2- Re sim 1’den ay r›n t›. Çi le ha ne/Mu sal la Mes ci di olan ya p› ve su ku yu su ile fla d›r van

Res.1- Ho ca Ali R› za, Man za ra, 1930 ön ce si, tu val üze ri neya¤ l› bo ya, 92.5 x 130.5 cm, An ka ra Dev let Re sim ve Hey kelMü ze si. (An ka ra Re sim ve Hey kel Mü ze si, 53)

575

l› ya¤ l› bo ya res mi, Çi le ha ne Mes ci di, fla d›r va n› ve çev re si nin 1930 ön ce si gö rü -nü mü nü bel ge le me si aç› s›n dan önem li dir. Gü nü müz de re sim de ki ye flil lik alankal ma m›fl t›r. Ya p› ya da 1958 y› l›n da bir mi na re ek len mifl tir. Ho ca Ali R› za’n›nya¤ l› bo ya res min de, dik dört gen ya p› n›n so lun da ki top rak yol da, bir fi gür de yeral›r. Sa nat ç› n›n Ta vi lo¤ lu Ko lek si yo nu’nda yer alan da ha kü çük bo yut lu bir res -mi da ha var d›r ve bu res min kop ya s› gi bi dir.3

Ya p› lan son dü zen le me ler le ya p› n›n gi rifl ta ra f› na mer mer bir fla d›r van ek len miflve ön ce ki fla d›r va n› ve su ku yu su da ya p› bü tün lü ¤ün den ay r›l m›fl t›r. fia d›r vanve su ku yu su, üst k›s ma ya p› lan ko nu tun bah çe du va r› ge ri sin de kal m›fl t›r. Sonona r›m lar da, mi na re ye kur flun kap l› kü lah ek len mifl, fle re fe ye ah flap kap la maya p›l m›fl, ya p› n›n ki re mit kap l› ça t› s› na izo las yon mal ze me siy le kap lan m›fl t›r.Ya p› gru bu ve çev re si Os man Asaf’›n res min de de ay n› gö rü nü mü ser gi ler. Tür -ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu’nda yer alan, sa¤ alt ta es ki ya z› im za ve ta -rih olan ya¤ l› bo ya re sim, Ho ca Ali R› za’n›n ya¤ l› bo ya res mi nin he men he menay n› s› d›r. Ara la r›n da ki en bü yük fark l› l›k, Ho ca Ali R› za’n›n res min de, ya p› n›nso lun da ki top rak yol da yü rü yen bir fi gür ol ma s› d›r. Bir bi ri nin kop ya s› ni te li ¤in -de ki iki re sim de de dik dört gen plan l›, ki re mit kap l› e¤im li ça t› ör tü lü ya p›, sa¤ -da ki fla d›r van, su ku yu su, a¤aç lar ve di ¤er un sur lar ay n› d›r. Muh te me len iki sa -nat ç› bir lik te aç›k ha va da ça l›fl m›fl t›r. Ya k›n ar ka dafl ol duk la r› ve aç›k ha va dabir lik te re sim ler yap t›k la r› bi li nen Os man Asaf ile Ho ca Ali R› za’n›n bir bi ri neben ze yen, ay n› yer den gö rü nüm su nan re sim le ri var d›r.4

Os man Asaf (Bo ra), 1889 y› l›n da Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nden me zun olan ilkre sim ö¤ ren ci le ri ara s›n da yer al m›fl t›r. 1909’da Üs kü dar’da ku ru lan “Os man l›Res sam lar Ce mi ye ti”nin ku ru cu la r›n dan bi ri olan Os man Asaf, bu ce mi ye tin ya -y›n or ga n› “Os man l› Res sam lar Ce mi ye ti Mec mu as›”nda der gi nin mü dür lü ¤ügö re vi ni üst len mifl tir. Çe flit li okul lar da re sim ö¤ ret men li ¤i ya pan sa nat ç›, Üs kü -dar l› Ho ca Ali R› za’n›n et ki sin de ve hay ran l› ¤›n da kal m›fl t›r.Os man Asaf’›n ba z› pey zaj re sim le ri ni, ya k›n dost ol du ¤u Ho ca Ali R› za ile bir -lik te yap t› ¤› bi lin mek te dir. Aç›k ha va da, renk li bir pa let ile ça l› flan sa nat ç›, do -¤al c› bir yak la fl›m ile iz le nim ci ›fl›k ve renk et ki li re sim ler yap m›fl t›r. Re sim le ri,

Y O K O L A N V E D E ⁄ ‹ fi E N M ‹ M A R L I K Ö R N E K L E R ‹ Y L ER E S ‹ M L E R D E Ü S K Ü D A R

Fo to.2- Çi le ha ne Mes ci di, 10 Ha zi ran 1943. ‹s tan bul Ar ke -olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 5294

Fo to.3- Çi le ha ne Mes ci di, fla d›r van, 10 Ha zi ran 1943. ‹s tan -bul Ar ke olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 5295

576

iz le nim ci pa le tin renk le ri ne, güç lü bir ›fl›k kul la n› m› ve do ¤al c› bir an la t› ma sa -hip tir. Özel lik le mi ma ri re sim le rin de, güç lü bir de sen hâ kim dir ve bu yö nüy lere sim le ri gör sel bel ge ni te li ¤i ta fl› mak ta d›r. Onun pey zaj la r›, göz le me da ya l› ti -tiz bir ça l›fl ma n›n ürü nü dür. Çam l› ca’da ki es ki K› s›k l› Çefl me si ve Çi le ha ne Mes -ci di’ni be tim le yen res mi, onun mi ma ri yi yan s› tan eser le ri ara s›n da d›r. K› s›k l› Mey da n›’nda yer alan es ki K› s›k l› Çefl me si, Ham di Ke nan (1870-?) ve Os -man Asaf’›n re sim le riy le gü nü mü ze ulafl m›fl t›r. Gü nü müz de ki, ki ta be de ki ta ri hi 1914 (H.1333) olan K› s›k l› Çefl me si, K› s›k l›’da


Fo to.4- Çi le ha ne Mes ci di, su ku yu su, 10 Ha zi ran 1943. ‹s -tan bul Ar ke olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 5296

Fo to.5- Çi le ha ne Mes ci di, 2004

Fo to.6- Çi le ha ne Mes ci di, mi na re, 2004 Fo to.7- Çi le ha ne Mes ci di, mi na re, Ni san 2006

577

Ab dul lah A¤a ta ra f›n dan yap t› r› lan K› s›k l› Ca mi si’nin av lu kö fle sin de, ana yolüze rin de yer al›r.5 Ca mi, 1927’de ta mir edil mifl tir. Os man l›’n›n son dö nem Kla -sik mi ma ri ör nek le rin den bi ri olan mer mer çefl me nin ki ta be de ki ta ri hi, çefl me -nin ye ni len me ta ri hi dir. Kon ya l›, çefl me yi ilk ola rak K› s›k l› Ca mi si’nin ba ni si,Sul tan III. Mu rad’›n Bos tan c› Ba fl› s› Ab dul lah A¤a’n›n yap t›r d› ¤› n›,6 Meh metNer mi Has kan ise Va k›f lar Ge nel Mü dür lü ¤ü’nde ki bir vak fi ye ye da ya na rak çefl -me nin ilk ola rak Çe le bi Sul tan Meh met’in ken di fley hi olan ‹vaz Fa kih Efen di’yeiki Çam l› ca ara s› n› mülk ola rak ver mifl ol du ¤u nu, ‹vaz Fa kih Efen di’nin bu yer -le ri vak fet ti ¤i ni ve ilk çefl me nin onun ta ra f›n dan ya p›l m›fl ol ma ih ti ma li ol du ¤u -nu7 be lir tir. Es ki K› s›k l› Çefl me si ve K› s›k l› Ca mi si, Mi mar Si nan Gü zel Sa nat larÜni ver si te si ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze si’nde yer alan Ham di Ke nan (1870-?) ta ra f›n dan res me di len 1902 ta rih li “Çam l› ca’dan Man za ra” ad l› re sim de gö rü -lür. Sol alt kö fle de Os man l› ca “Ham di Ke nan” ya zan re sim de, K› s›k l› Mey da -n›’nda yer alan K› s›k l› Çefl me si ve K› s›k l› Ca mi si/Ab dul lah A¤a Ca mi si res me -dil mifl tir. Sa na yi-i Ne fi se Mek te bi’nin ilk me zun la r› ara s›n da yer alan Ham diKe nan, Üs kü dar K› s›k l›’da ki çefl me ve ca mi yi be tim le di ¤i tab lo sun da da gö rül -dü ¤ü gi bi, pers pek tif ku ral la r› na ba¤ l› d›r ve güç lü de sen an la y› fl›y la res mi nimey da na ge tir mifl tir.


Fo to.8- Çi le ha ne Mes ci di, Ni san 2006 Fo to.9- Ko nut bah çe si için de ka lan Çi le ha ne Mes ci di fla d›r -va n› ve su ku yu su, Ni san 2006

Fo to.10- Ko nut bah çe si için de ka lan fla d›r van, 2006 Res.3- Os man Asaf, Pey zaj, 1317/1901-1902, tu val üze ri neya¤ l› bo ya, 37 x 55 cm, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo -nu. (Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu, 89)

578

Oku lun ilk me zun la r› ara s›n da yer alan ve ya fla m› hak k›n da faz la bil gi bu lun -ma yan Ham di Ke nan, di ¤er ar ka dafl la r› gi bi d›fl ger çek li ¤e ba¤ l› ka la rak re sim leryap m›fl t›r.Ham di Ke nan’›n ya¤ l› bo ya tab lo sun da, or ta da ge nifl sa çak l›, önün de tek ne siolan siv ri ke mer li, kla sik tarz da bir çefl me, tafl dö fle me li bir set üze rin de yer al›r.Ar ka s›n da a¤aç lar ve ge ri sin de di ya go nal yer lefl tir mey le be yaz mi na re si de gö -rü len ca mi, sol da tek kat l› ah flap bir ev ve ge ri plan da ma vi gök yü zü de vam eder.Çefl me nin sa ¤›n da ay r› ca gü nü mü ze ula fla ma yan bir tu lum ba gö rü lür. Ya¤ l› bo ya re sim de gö rü len çefl me, gü nü müz de ki çefl me den ön ce ki çefl me nin gö -rü nü mü ol ma l› d›r. Siv ri ke mer li çefl me, üze rin de iki eli bö¤ rün de ile ta fl› nan, ol -duk ça ge nifl, ke nar la r› süs le me li ah flap sa çak l› bir üst ör tüy le bir lik te ol duk çaay r›n t› l› res me dil mifl tir. Hat ta çefl me ay na s›n da zin cir ler le ba¤ l› iki su ta s› bi lere sim de yer al›r. Gü nü müz de çefl me nin so lun da ki alan lo kan ta ola rak kul la n›l -mak ta, tafl dö fle li yer le rin ye ri ni ise as falt yol al m›fl t›r. K› s›k l› Mey da n›’nda dö -ne min de kü çük bir mey dan çefl me si ola rak ifl lev gö ren K› s›k l› Çefl me si, gü nü -müz de du va ra bi ti flik, ana yol üze rin de ifl le vi ni sür dür mek te dir. Ay r› ca ca mi degü nü müz de ki ca mi den da ha fark l› d›r, gü nü müz de ki ca mi nin ta mir ön ce si es ki


Res.4- Ham di Ke nan, Çam l› ca dan Man za ra, 1902, tu valüze ri ne ya¤ l› bo ya, 130 x 90 cm, Mi mar Si nan Gü zel Sa nat -lar Üni ver si te si ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze si 536/1493(Mi mar Si nan Üni ver si te si ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze -si Ko lek si yo nu, 178)

Fo to.11- K› s›k l› Çefl me si ve K› s›k l› Ab dul lah A¤a Ca mi si,2007

579

ha li dir. Ca mi nin 1920’ler de ki gö rü nü mü nü su nan bir re sim le Ham di Ke nan’›ntab lo sun da ki ca mi, ge nel ya p› iti ba riy le uyum içe ri sin de dir.Os man Asaf’›n özel ko lek si yon da bu lu nan su lu bo ya “Çam l› ca’dan K› s›k l› Çefl -me si” ad l› res min de de yi ne ay n› ya p› res me dil mifl tir. Sol alt ta, 1330 ta ri hi vees ki ya z›y la aç›k la ma s› olan su lu bo ya re sim de, K› s›k l› Mey da n› be tim len mifl tir.Mey dan da or ta da yer alan, ge nifl sa çak l›, dik dört gen çefl me, Ham di Ke nan’›nya¤ l› bo ya res min de de gö rü len, ki ta be de ki ta ri hi 1914 (H.1333) olan K› s›k l› Çefl -me si’nden ön ce ki çefl me dir. Önün de tu lum ba s› da yer alan çefl me, yan dan res -me dil mifl tir.Gü nü müz de önün de tu lum ba ol ma yan çefl me nin göv de si mer mer dir ve üst ör -tü sü de fark l› d›r. Re sim de ki eli bö¤ rün de ler le ta fl› nan ge nifl sa çak ye ri ne, mer -mer den çefl me ge nifl li ¤in de da ha ba sit, sa çak s›z bir ça t› sis te mi var d›r. Os manAsaf’›n 1911 ta rih li res min de gö rü len çefl me, Ham di Ke nan’›n res min de ki çefl -me ile ay n› d›r. Çefl me nin ge ri sin de ise bir k›s m› gü nü mü ze öz gün ola rak ula fla -ma yan iki kat l› ah flap ev ler yol bo yun ca s› ra lan m›fl t›r.Ham di Ke nan’›n ve Os man Asaf’›n re sim le ri, es ki K› s›k l› Çefl me si ve K› s›k l›Mey da n› ile bu ra n›n 1900’lü y›l la r›n ba fl›n da ki du ru mu nu bel ge le yen gör sel bel -ge de ¤e ri var d›r.8


Fo to.12- K› s›k l› Çefl me si, 10 Ha zi ran 1943, ‹s tan bul Ar ke -olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 5292

Res.5- Re sim 4’ten ay r›n t›

580

As ker Res sam lar Ku fla ¤› ve Ho ca Ali R› za eko lü sa nat ç› la r›n dan olan Üs kü dar l›Ce vat (Gök ten giz)’in (1875-1939) res met ti ¤i ve gü nü mü ze ori ji nal ola rak ulafl -ma yan ya p› lar dan bi ri, Bül bül de re-Ba¤ lar ba fl› yo lun da ki Bül bül de re si/Fey zi yeCa mi si’dir. Türk su lu bo ya re sim sa na t› n›n ön de ge len isim le rin den bi ri olan vege nel de pey zaj re sim le riy le ta n› nan Üs kü dar l› Ce vat, ya fla d› ¤› yer olan Üs kü -dar’›n çok sa y› da de ¤i flik gö rü nü mü nü ak ta ran re sim ler yap m›fl t›r.Bül bül de re si/Fey zi ye Ca mi si, Bül bül de re-Ba¤ lar ba fl› yo lu nun sa ¤›n da, Se la nik -li ler So ka ¤›’n›n ba fl›n da d›r. H.1300/M.1882-1883 y› l›n da Se lâ nik li ler ta ra f›n danyap t› r›l m›fl, bu gün kü flek li ni ise 1956-1957 y›l la r›n da Se la nik li Dil ber kar defl lerile Kay se ri li Tafl ç› Tu ran Kav rem ta ra f›n dan yap t› r› lan ta mir le al m›fl t›r.9 Bu ta -mi rat la be ra ber, esas ca mi ya n›n da ki mih rap l› k› s›m ila ve edi le rek, ya p› ade tayan ya na iki ca mi ye dö nüfl tü rül müfl tür. Bül bül de re-Ba¤ lar ba fl› yo lu na aç› lancüm le ka p› s› ka pa t›l m›fl, d›fl av lu ya ab dest bö lü mü ya p›l m›fl t›r.10

Üs kü dar l› Ce vat, 1932 ta rih li Bül bül de re si Mes ci di ad l› ya¤ l› bo ya res min de, Üs -kü dar’da ki Fey zi ye/Bül bül de re si Ca mi si’ni res met mifl tir. Ye flil ve kah ve ren giton la r› n›n ege men ol du ¤u re sim de, bi rin ci plan da et ra f› çev ri li dört gen alaniçin de bir me zar ta fl› yer al›r. Ay r› ca bu ra da, uzun kah ve ren gi iki di rek, dü fleyola rak res mi iki ye böl müfl tür. Sa ¤›n da, yi ne dü fley li ¤i vur gu la yan bir a¤aç ve so -lun da bu dü fley li ¤i den ge le yen be yaz mi na re yük se lir. Ye flil lik ler için de yer alanmes ci din k› sa göv de li, be yaz bo ya l› ve fle re fe si de mir par mak l›k l›, üze rin de ki sa -ça ¤› ta fl› yan sü tun la r› ve kü çük kub be si ile fark l› bir mi na re yo ru mu su nan mi -na re, kah ve ren gi ler, ye flil ler ve ge ri plan da ki ma vi gök yü zü için de he men gö zeçar par. ‹z le nim ci tar z›n pa le ti ve ser best f›r ça dar be le riy le res mi ni mey da na ge -ti ren sa nat ç›, Bül bül de re si Mes ci di’nin ve ah flap mi na re si nin es ki ha li ni res met -mifl tir. Ya p› n›n ana yol üze rin den gö rü len es ki bir fo to¤ ra f›n da mi na re ya¤ l› bo yare sim de ki ile ay n› d›r. Gü nü müz de ki ca mi ise re sim ve fo to¤ raf ta kin den ol duk -ça fark l› d›r. Ye ni den ya p› lan ca mi ve mi na re si be to nar me dir. Ay r› ca ya¤ l› bo yare sim de mes cit önün de gö rü len kü çük me zar l›k da yi ne ma hal le sa kin le ri ta ra -f›n dan gü nü müz de ki ha li ne ge ti ril mifl tir. 11 Bu ra s› Asa dar Ba ba Tür be si ola rakge çen aç›k tür be dir ve için de Cel ve ti sik ke li bir fla hi de yer al›r.12


Res.6- K› s›k l› Ca mi si, H. Glûch, 1920, Kons tan ti nopl. (Yüz -y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 242)

Res.7- Os man Asaf, H.1330/M.1911, Çam l› ca’dan K› s›k l›Çefl me si, ka ¤›t üze ri ne su lu bo ya, 26 x 34 cm. (P Os man l›Sa nat Eser le ri Tab lo ve Hat Mü za ye de si “Na mik”, 14 Ma y›s2000, 12, r.25.)

581


Res.8- Üs kü dar l›Ce vat Gök ten giz,Bül bül de re si Mes ci di,1932, mu kav va üze ri neya¤ l› bo ya, 35 x 27cm,Özel Ko lek si yon. (Üs kü dar l› Ce vat Re simSer gi si 28 Ekim-28 Ka s›m1991)

582

Üs kü dar’da Sa la cak sa hi lin de, gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› lar dan bi ri olan Sa la -cak/Tefl ri fat ç› Ca mi si, pek çok sa nat ç› n›n Sa la cak man za ra s› su nan res min de gö -rü le bil mek te dir. Ca mi, Sa la cak va pur is ke le si ya n›n da, Sa la cak ‹s ke le So ka ¤› n›nsa¤ kö fle sin de, de niz ke na r›n da yer al› yor du. Bafl ta Ha lil Pa fla (1852-1939) ol maküze re, Yüz ba fl› Nu ri, Dr. Ah met Hik met Ham di Bey (1872-1931) ve Hik met Onat(1882-1977)’›n Sa la cak re sim le rin de mi na re siy le bir lik te ca mi ola rak gö rü len ya -p›, Türk res sam lar d› fl›n da, ‹tal yan res sam Fa us to Zo na ro (1854-1929)’nun dares met ti ¤i ya p› lar ara s›n da d›r. Ca mi, da ha geç ta rih li olan, Hik met Onat, Naz l›Ece vit (1900-1985), Ce lal Uzel (1901-1965), Ha san Ve cih Be re ke to¤ lu (1895-1971) ve fie ref Ak dik (1899-1972)’in re sim le rin de ise mi na re siz, iki kat l› bir ya -p› ola rak be li rir.13

1761’de Tefl ri fat ç› Akif Meh met Bey ta ra f›n dan yap t› r›l m›fl olan ca mi, 1940’lar -da ev kaf ta ra f›n dan kad ro ha ri ci b› ra k›l m›fl ve sa t› fla ç› ka r›l m›fl t›r. Mi na re si y› k› -la rak 1974 y› l› na ka dar ev ola rak kul la n› lan ya p›, yol ça l›fl ma la r› ne de niy le y›k -t› r›l m›fl t›r.14

‹b ra him Hak k› Kon ya l›, ya p› n›n kad ro ha ri ci b› ra k›l d› ¤› için sa t›l d› ¤› n› ve Üs kü -dar’dan ‹s tan bul’a su ge çi re cek hat t›n ba fl›n da bu lun du ¤u için 1974 y› l›n da suyol la r› ida re si ta ra f›n dan is tim lâk edil di ¤i ni be lir tir.15 Kon ya l›, ay r› ca ya p› hak -


Fo to.13-Bül bül de re si Mes ci di, kart pos tal. (So uve nir of Üs -kü dar Ha t› ra s›, 96)

Fo to.14-Fey zi ye /Bül bül de re si Ca mi si ve Asa dar Ba ba Tür -be si. Ekim 2007

Fo to.15- Es ki Sa la cak Va pur ‹s ke le si’nden Sa la cak Ca mi si.(Bir Ulu Rü ya y› Gö ren ler fieh ri Üs kü dar, 62)

Fo to.16- Es ki Sa la cak Va pur ‹s ke le si’nden Sa la cak Ca mi si.(Bir Ulu Rü ya y› Gö ren ler fieh ri Üs kü dar, 63’ten ay r›n t›)

583

k›n da flu bil gi yi ak ta r›r: “Ta ri hi Sa la cak bil has sa ya z›n çok se rin gü zel man za ra -l› bir yer ol du ¤un dan zevk eh lin ce pek mak bul bir yer sa y› l›r d›. Sa hil mey ha ne -ler le dol mufl tu. Din dar ve Müs lü man Sa la cak’l› lar ca mi ve ma’bed le rin 50 met -re ka dar ya k›n la r›n da sar hofl luk (se kir) ve ri ci iç ki sa t›l ma s› n› ya sak la yan ka nun -na me den de fay da lan mak için bu ra ya tefl ri fat ç› Akif Meh med Efen di ta ra f›n danbir mes cid ya p›l m›fl t›.16 Ya p› n›n ba ni si olan Tefl ri fa ti Akif Meh met Bey, Mi ri mi -ran’dan olan Ebu be kir Pa fla’n›n o¤ lu dur. Kay se ri li Ali Pa fla’n›n to ru nu olan Ebu -be kir Pa fla, Sad ra zam ‹vaz Meh met Pa fla’n›n ket hü da s› ve da ma d› d›r. Akif Meh -met Bey, En de run’a gir mifl ve 1156/1743’te tefl ri fat ç› ol mufl tur. Ay n› y›l gö rev -den al›n m›fl ve 1744’te af fe di le rek kü çük ev kaf mu ha se be ci li ¤i ne ta yin ol mufl ve1755’te tek rar tefl ri fat ç› l›k gö re vi ne dö ne rek Ekim 1766’ya ka dar oni ki y›l bu hiz -met te kal m›fl t›r. 1 Zil hic ce 1181/19 Ni san 1768’de ve fat et mifl tir.17 Has kan’›n bil -dir di ¤i ne gö re ca mi, Tefl ri fat ç› Akif Meh met Be ye fen di ta ra f›n dan, ikin ci de fage ti ril di ¤i tefl ri fat ç› l›k gö re vin de bu lun du ¤u s› ra da, 1761 ta ri hin de yap t› r›l m›flve 7 Mu har rem 1176/29. 7. 1762’de de ilk de fa ev ka f› n›n ki tâ be ti ne, Am ca zâ de -si Kö le li Meh met Pa fla zâ de Meh met Bey’in ta yi ni ni is te mifl tir. (Os man l› Ar fliv le -ri Ev kaf Def te ri I, No: 137) Eva hir-i Za 1175/20 Ha zi ran 1762 ta rih li hü küm den,Akif Efen di’nin, bu ca mi yi ilk de fa yap t›r ma d› ¤›, da ha ön ce den var olan ha rapbir ma be di, pa di flah iz ni ala rak ta mir et tir di ¤i ve va zi fe ta yi ni yap t›r d› ¤› an la fl› -l›r. Ma be din kim ta ra f›n dan ve han gi ta rih te ya p›l d› ¤› bi lin me mek te dir.18

Gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› y›, Sa la cak gö rü nüm le ri su nan ba z› fo to¤ raf lar ve re -sim ler sa ye sin de ta n› mak müm kün dür. Türk res mi nin ön de ge len isim le rin denHa lil Pa fla, Sa la cak sa hi li ni ve bu ra da ki ya p› la r› re sim le ri ne ak tar m›fl t›r. ‹s tan -bul’dan çe flit li gö rü nüm ler su nan pey zaj la r›n da, do ¤a ka dar mi ma ri de önem li -dir. As ker res sam lar ku fla ¤›n dan olan sa nat ç›, 1914 ku fla ¤› sa nat ç› la r›y la ay n› sü -reç te aç›k ha va da re sim ler yap m›fl t›r. Çen gel köy, Fe ner bah çe, Bos tan c›, Sa la cak,Bo ¤az man za ra la r› n›n bafl ta ol du ¤u ‹s tan bul gö rü nüm le ri ya n› s› ra, An ka ra ve


Fo to.17- Sa la cak. (Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, I, 305)

584

M› s›r, Nil pey zaj la r›y la ha f› za lar da yer edin mifl tir. Ha lil Pa fla’n›n An ka ra Dev let Re sim ve Hey kel Mü ze si’nde ki ya¤ l› bo ya res min -de, Sa la cak k› y› la r› res me dil mifl tir. Ifl› ¤›n ve ren gin öne ç›k t› ¤› iz le nim ci ni te lik -te ki re sim de, ön plan da de niz ve ka y›k la r›n ba r› na ¤› olan ka ya l›k li man ve da hage ri de sa¤ ta raf ta, Sa la cak k› y› la r› ve bu ra da ki ya p› lar s› ra la n›r. De niz k› y› s›n dada mi na re siy le bir lik te gü nü mü ze ulafl ma m›fl olan Sa la cak/Tefl ri fat ç› Ca mi si be -


Res.9- Ha lil Pa fla, Pey zaj, tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 62.5 x 97cm, An ka ra Dev let Re sim ve Hey kel Mü ze si. (An ka ra Re simve Hey kel Mü ze si, 46)

Fo to.18- Es ki Sa la cak ‹s ke le si ve Sa la cak Ca mi si. (Bir UluRü ya y› Gö ren ler fieh ri Üs kü dar, 79)

Res.10- Sa la cak Ca mi si, Re sim 9’dan ay r›n t› Fo to.20- Sa la cak Ca mi si, Fo to.18’den ay r›n t›

Fo to.19- Sa la cak sa hi li, 2007

585

yaz mi na re siy le be li rir. Ha lil Pa fla’n›n ya¤ l› bo ya tab lo sun da da gö rül dü ¤ü gi bi,de niz k› y› s›n da, sa r› bo ya l› ola rak gö rü len Sa la cak Ca mi si, dik dört gen plan l›,kâ gir ve pen ce re aç›k l›k la r› yu var lak ke mer li dir. Ya p› n›n üze ri ki re mit kap l› ça -t› ör tü lü olup sol ta ra f›n da kur flun kap l› bir mi na re si var d›r. Re sim de, ca mi ninbi raz yu ka r› s›n da yük se len tek mi na re ise gü nü müz de de var l› ¤› n› ko ru yan Fa -tih Sul tan Meh met Ca mi si’ne19 ait tir. Ha lil Pa fla’n›n res mi, gü nü mü ze ula fla ma -yan ca mi için gör sel bel ge de ¤e ri ne sa hip tir.Ha lil Pa fla’n›n özel ko lek si yon da yer alan da ha geç ta rih li olan iz le nim ci ni te lik -te ki 1936 ta rih li bir bafl ka ya¤ l› bo ya res min de de Sa la cak’ta ki Sa la cak ‹s ke le si vek› y› da be yaz mi na re si, sa r› bo ya l› cep he siy le Sa la cak Ca mi si aç›k ça gö rü lür.Sa la cak sa hi li ni ve bu ra da ki ya p› la r› res me den bir di ¤er sa nat ç›, as ker res sam -lar dan Yüz ba fl› Nu ri ol mufl tur. Yüz ba fl› Nu ri’nin Ha lil ‹b ra him ‹per Ko lek si yo -nu’nda ki 1898 ta rih li ya¤ l› bo ya res min de, sa¤ ta raf ta de niz k› y› s›n da, ki re mitkap l› ça t› ör tü lü, dört gen plan l› ve kur flun kap l› mi na re li Sa la cak Ca mi si ger çe -¤e uy gun ola rak res me dil mifl tir. Ah flap is ke le siy le es ki Sa la cak ‹s ke le si ve K›zKu le si de re sim de yer al m›fl t›r. Ca mi nin ar ka s›n da ki ev ler ve yu ka r› s›n da ki mi -na re de Ha lil Pa fla’n›n re sim le riy le ay n› gö rü nü mü ser gi ler.Sa la cak Ca mi si, Ho ca Ali R› za’dan re sim ders le ri alan ve dost la r› ara s›n da yeralan Dok tor Ah met Hik met Ham di Bey’in 1909 ta rih li bir ya¤ l› bo ya res miy le debel ge le nir. Türk sa nat ç› lar ya n›n da, ‹tal yan res sam Fa us to Zo na ro da Sa la cak k› y› la r› n› veSa la cak Ca mi si’ni res met mifl tir. Uzun y›l lar ya fla m› n› ‹s tan bul’da sür dü ren, ‹s -tan bul’u kö fle bu cak an›t sal ya p› la r›y la, tö ren le riy le, gün de lik ya fla m›y la re sim -le ri ne ak ta ran ve Sul tan II. Ab dül ha mid ta ra f›n dan Os man l› Sa ray Res sa m› ola -rak 1896 y› l›n da “Res sam-› Haz ret-i fieh ri ya ri” un va n› ile ata nan20 Fa us to Zo na -ro’nun re sim le rin de de de niz ke ne ar›n da ki ca mi, ki re mit kap l› e¤im li ça t› ör tü -lü ve sa r› bo ya l›, mi na re si ise be yaz bo ya l› ola rak yer al›r.Sa la cak Ca mi si gi bi, gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› lar dan bi ri olan es ki Sa la cak ‹s -ke le si de Sa la cak man za ra s› su nan re sim ler de gö rü le bil mek te dir. Ha lil Pa fla,Yüz ba fl› Nu ri, Dr. Hik met Ham di Bey, Hik met Onat, Naz l› Ece vit, fie ref Ak dik,


Res.11- Ha lil Pa fla, Pey zaj, 1936, tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 25x 33 cm, Özel Ko lek si yon. (Ha lil Pa fla, 146)

Res.12– Sa la cak Ca mi si, Re sim 16’dan ay r›n t›

586

Ha san Ve cih Be re ke to¤ lu, Ce lal Uzel gi bi pek çok isim, pi to resk bir gö rü nüm su -nan Sa la cak k› y› la r› n›, hem do ¤a, hem de mi ma ri siy le re sim le ri ne ak ta r›r ken,Sa la cak sa hi li nin ay r›l maz par ça s› ola rak is ke le de bu re sim ler de yer al m›fl t›r.21

Sa la cak Ca mi si gi bi, es ki re sim ve fo to¤ raf la r›n dan ta n› na bi len Sa la cak ‹s ke le si,de ni zin bu ra da s›¤ ol ma s›n dan do la y› ah flap ayak lar la bir köp rü gi bi de ni ze uza -nan va pur ya nafl ma ma hal li ve ah flap ku lü be flek lin de is ke le bi na s›n dan olu flur.Sa hil de, Sa la cak Ca mi si’nin ayak ta ol du ¤u sü reç te ki fo to¤ raf lar da, ah flap is ke lebi na s›, köp rü gi bi uza nan va pur ya nafl ma ma hal li ucun da gö rü lür. 1940’l› y›l lar -da Sa la cak Ca mi si, iba det ha ne kul la n› m›n dan ç› ka r› la rak ko nut ola rak kul la n›l -ma ya bafl lan m›fl t›r. Mi na re si kal d› r› lan ve iki kat l› bir bi na gö rü nü mü ka za nanya p› n›n bu gö rü mü nün yer al d› ¤› fo to¤ raf lar da ise is ke le bi na s› n›n yol cu bek le -me sa lo nu yi ne ah flap ola rak, ama köp rü gi bi uza nan ah flap bö lü mün sa hi le ya -k›n k›s m›n da yer al›r. Sa la cak ‹s ke le si, Üs kü dar-Ha rem ara s›n da uza nan sa hilyo lu dü zen le me si s› ra s›n da or ta dan kal d› r›l m›fl t›r.22

Gü nü mü ze is ke le nin sa de ce ah flap yol cu bek le me bö lü mü ulafl m›fl t›r. Üze ri ki -re mit kap l› ça t› ör tü lü olan ah flap yol cu bek le me sa lo nu, Üs kü dar-Ha rem yo luüze rin de, Sa la cak Sa hi li Gü zel lefl tir me ve Ba l›k ç› la r› n› Ko ru ma Der ne ¤i Lo ka live çay oca ¤› ola rak kul la n›l mak ta d›r.Sa la cak sa hi lin de ki va pur is ke le si, ca mi nin ko nu ta dö nüfl müfl ha li ve çev re si,Hik met Onat, Ce lal Uzel, Naz l› Ece vit’in re sim le rin de gö rü le bi lir.Ce lal Uzel’in res min de, ön ce ki re sim ler de Sa la cak sa hi lin de ki sa r› bo ya l› ca miolan ya p› n›n mi na re si kal d› r›l m›fl, iki kat l› ol mufl ve ma vi ye bo yan m›fl t›r. Ah flapköp rü gi bi de ni ze uza nan is ke le nin de ah flap yol cu bek le me sa lo nu ka ra ta ra f› -na yak lafl m›fl t›r. ‹s tan bul Ö¤ ret men Oku lu’nda fiev ket Da¤’›n ö¤ ren ci si olan sa -nat ç›, çe flit li okul lar da re sim ö¤ ret men li ¤i yap m›fl t›r. Ce lal Uzel, iz le nim ci ni te -lik te, do ¤a ya ba¤ l› ola rak ‹s tan bul’un bir çok kö fle si ni, an›t sal ya p› la r›y la bir lik tere sim le rin de bel ge le mifl tir. Ga la ta sa ray Ser gi le ri ne, Dev let Re sim ve Hey kel ser -gi le ri ne ka t› lan sa nat ç›, ilk re sim bil gi si ni al d› ¤› Üs kü dar l› Ce vat ve fiev ketDa¤’›n et ki sin de kal m›fl ve göz le me da ya l›, ger çe ¤e ba¤ l›, iz le nim ci ni te lik te,


Res.13- Dr. Ah met Hik met Ham di Bey, Sa la cak’tan, 1909,tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 46 x 65 cm, Özel Ko lek si yon. (Re -sim Ta ri hi miz den: Ga la ta sa ray Ser gi le ri 1916-1951, 138-139’dan ay r›n t›)

Res.14- Fa us to Zo na ro, Sa la cak, ‹s tan bul 1891-1910, tu valüze ri ne ya¤ l› bo ya, 82.5 x 135.5 cm, TBMM Mil li Sa ray larRe sim Ko lek si yo nu. (Do ¤u mu nun 150. Y› l›n da Os man l› Sa -ray Res sa m› Fa us to Zo na ro, 141)

587

aç›k ha va da ça l›fl m›fl t›r. ‹s tan bul gö rü nüm le ri için de, Hik met Onat gi bi Kur ba -¤a l› de re bafl ta ol mak üze re Fe ner bah çe, Bo ¤a zi çi, Üs kü dar, Sa la cak yer al›r.Sa la cak ve bu ra da ki ya p› lar, iz le nim ci ku fla ¤›n ön de ge len isim le rin den Hik metOnat ta ra f›n dan da re sim le re ak ta r›l m›fl t›r. As ker res sam lar ve 1914 Ku fla ¤›/Türk‹z le nim ci le ri sa nat ç› la r›n dan olan sa nat ç›, ‹s tan bul’u hem do ¤al gü zel lik le ri,hem de mi ma ri siy le re sim le ri ne ta fl› m›fl t›r. Hik met Onat im za l› olan 1960 ta rih li ya¤ l› bo ya res min de, Sa la cak sa hi li res me -


Res.15- Fa us to Zo na ro, Es ki Sa la cak Ca mi si, ‹s tan bul 1891-1910, tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 66 x 44.5 cm, Özel Ko lek si -yon. (Do ¤u mu nun 150. Y› l›n da Os man l› Sa ray Res sa m› Fa -us to Zo na ro, 89)

Fo to.21– Sa la cak sa hi lin de, Der nek lo ka li ve çay oca ¤› ola -rak kul la n› lan Sa la cak ‹s ke le si’nin yol cu bek le me sa lo nu,2007

Res.16– Yüz ba fl› Nu ri, Sa la cak, 1898, tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 37 x 95 cm, Özel Ko lek si yon. (Türk Re sim Sa na t› n›n Bir As›r -l›k Öy kü sü, 104-105)

588

dil mifl tir. Hik met Onat’›n iz le nim ci ni te lik te ki, renk tufl la r›y la olufl tur du ¤u vesa¤ alt kö fle de “Hik met Onat 1960” ya z› l› olan bir res min de, Sa la cak’ta ki ev ler,ya l› lar ve de ni ze uza yan Sa la cak ‹s ke le si ve ko nu ta dö nüfl tü rül müfl olan bi nares me dil mifl tir. Sa la cak’› re sim le ri ne ak ta ran sa nat ç› lar dan bi ri, Fat ma Naz l› Ece vit ol mufl tur.Naz l› Ece vit’in Sa la cak’ta bir evi ol du ¤u ve bu ra dan Sa la cak re sim le ri yap t› ¤› bi -lin mek te dir. Sa nat ç› n›n 1959 ve 1967 ta rih li iki res mi, is ke le ve çev re si bel ge le -nir.Üs kü dar fiem si pa fla’da gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› lar ara s›n da, fiem si pa fla Ca mi -si ya n›n da yer al d› ¤› bi li nen, es ki Re ji Bi na la r› olan Te kel Tü tün De po la r› da Üs -kü dar l› Ce vat, Ce vat Er kul (1897-1981), Ha san Ve cih Be re ke to¤ lu, Hik met Onat,Be dia Gü ler yüz (1903-1991) gi bi bir çok sa nat ç› n›n res min de var l› ¤› n› sür dür -mek te dir. Jac qu es Per vi titch’in 1930 ta rih li ha ri ta s›n da, fiem si Pa fla Cad de siüze rin de, fiem si Pa fla Ca mi si ile Ma li ye ve Nü fus fiu be si ara s›n da, Paf ta no.61,ada no.601’de Du han Tü tün fiir ke ti (Ta bacs Stè Do uhan)23 ola rak ge çen bu ya -


Fo to.22- Es ki Sa la cak ‹s ke le si. (Bir Ulu Rü ya y› Gö ren lerfieh ri Üs kü dar, 79)

Fo to.23- Es ki Sa la cak ‹s ke le si. (Bir Ulu Rü ya y› Gö ren lerfieh ri Üs kü dar, 67’den ay r›n t›)

Res.17- Ce lal Uzel, Sa la cak’ta Sa bah, 1952, tu val üze ri neya¤ l› bo ya, 54 x 46 cm, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo -nu. (Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu, 637)

Res.18- Hik met Onat, Sa la cak, 1960, tu val üze ri ne ya¤ l› bo -ya, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu (Tür ki ye ‹fl Ban -ka s› Re sim Ko lek si yo nu, 190)

589

p›, 1980’ler de ki mey dan dü zen le me si, Üs kü dar-Sa la cak-Ha rem sa hil yo lu ya p›mça l›fl ma la r› s› ra s›n da y›k t› r›l m›fl t›r. Bu aç› dan re sim le rin gör sel bel ge de ¤e riönem ka zan mak ta d›r. Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu’nda, ya p› y› gös te ren çe flit li re sim ler var -d›r.24 Bun lar ara s›n da ko lek si yon da, Ce vat Er kul’un ya¤ l› bo ya “K›fl-‹s tan bul” veHa san Ve cih Be re ke to¤ lu’nun ya¤ l› bo ya “Ha rem ‹s ke le si” ad› n› ta fl› yan re sim le -ri, ya p› ve çev re si hak k›n da bil gi ve rir. Üs kü dar l› Ce vat’›n 1930 ta rih li fiem si pa fla Te kel De po la r› res mi de, Üs kü dar’dagü nü mü ze ulafl ma yan Te kel De po su’nu be tim ler. Res min bi rin ci pla n›n da, de -niz ve ka y›k lar, sol da te kel de po su’nun bir k›s m› ve fiem si pa fla/Kufl kon maz Ca -mi si di ya go nal ola rak yer al›r. Üs kü dar’da Ba¤ lar ba fl›’nda Nuh ku yu su Cad de si üze rin de ki fiey hü lis lam ArifHik met Bey Se bi li, Kar tal ba ba Tek ke si ve ya n›n da ki ya p› lar, Ho ca Ali R› za veÜs kü dar l› Ce vat gi bi Üs kü dar l› iki res sam ta ra f›n dan res me di len ya p› lar ara s›n -da d›r.25


Fo to. 24- Kart pos tal. Sa la cak sa hi li. (So uve nir of Üs kü darHa t› ra s›, 174’ten ay r›n t›)

Res.19- Naz l› Ece vit, Sa la cak’tan, 1959, tu val üze ri ne ya¤ l› -bo ya, 55 x 65 cm, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu.(Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu, 203)

Res.20- Naz l› Ece vit, Sa la cak ‹s ke le si’nden K›z ku le si, 1967,tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 50 x 73 cm, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re -sim Ko lek si yo nu. (Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu,207)

Fo to.25- Es ki Sa la cak ‹s ke le si ve K›z Ku le si. (So uve nir ofÜs kü dar Ha t› ra s›, 106)

590

fiey hü lis lam Arif Hik met Bey Se bi li, 105. Os man l› fiey hü lis la m› Arif Hik metBey ta ra f›n dan 1858’de yap t› r›l m›fl t›r. Cep he se bil le ri gru bu na gi ren ve Am pirüs lup özel lik le ri gös te ren ya p›, ba¤ l› bu lun du ¤u du var dan ya r›m yu var lak ola -rak d› fla ta flar. Ya p› n›n üze ri çi men to s› va l› bir kub be ile ör tü lü dür ve ar ka s›n dadört gen plan l› su haz ne si var d›r. D› fla tafl k›n ön cep he si ve iki yan da ki iç bü key-d›fl bü key ler le ha re ket len di ril mifl du var lar ta ma men mer mer kap l› d›r. Bu du var -lar da, sö ve le ri nin kö fle nok ta la r› na ka bart ma ola rak çi çek ifl len mifl olan Am pirka rak ter li ma de ni fle be key le ör tü lü bi rer dört gen pen ce re aç›k l› ¤› var d›r. Se bi linhe men ya n›n da, için de Arif Hik met Bey’in de me za r› n›n bu lun du ¤u bir ha zi reyer al›r. Nuh ku yu su Cad de si ve Kar tal Ba ba Cad de si’nin bir lefl ti ¤i kö fle de yeralan ha zi re nin, iki cad de nin bir lefl ti ¤i kö fle ke si le rek bu ra ya flim di si lin mifl olanSul tan Ab dül me cid’in tu¤ ra s› n›26 ta fl› yan bir ma dal yon ve per de mo tif le riy lesüs lü mer mer çefl me yer lefl ti ril mifl tir. Ho ca Ali R› za’n›n res min de, sol dan sa ¤a do¤ ru; ç›k ma l›, üç kat l› bir ko nut, or ta -da kub be ör tü süy le bir lik te, iki pen ce re aç›k l› ¤› gö rü len se bil, ha zi re du va r› vede va m›n da iki kat l›, üze ri ki re mit kap l› ça t› l› bir ya p› ve ah flap ko nut lar s› ra la -n›r. Ha zi re nin de va m›n da ki üze ri ki re mit kap l› e¤im li ça t› ör tü lü iki kat l› ya p›,Kar tal Ah met Ba ba Tek ke si Mes ci di’dir. Ka di rî Tek ke si olan ya p› n›n alt ka t› tür -


Fo to.26- fiem si pa fla Te kel De po la r›, kart pos tal. (Bir Ulu Rü -ya y› Gö ren ler fieh ri Üs kü dar, 53)

Res.21- Jac qu es Per vi titch Si gor ta Ha ri ta la r›n da, Du han Tü -tün fiir ke ti. (Jac qu es Per vi titch Si gor ta Ha ri ta la r›n da ‹s tan -bul, 258’den ay r›n t›)

591

be, üst ka t› mes cit ola rak kul la n› lan se ma ha ne idi. 1942’de iki kat ara s›n da ki dö -fle me ça t› çök müfl ve ya p› ye ni den yap t› r›l m›fl t›r.27 Meh met Ner mi Has kan, ya -p› n›n sa ¤›n da Nuh ku yu su Cad de si üze rin de ki cum ba l› iki kat l› ah flap ya p› n›nfleyh evi ol du ¤u nu ve 1976’da y›k t› r›l d› ¤› n› be lir tir.28 Do la y› s›y la Ho ca Ali R› -za’n›n res min de ha zi re nin ile ri sin de gö rü len ya p› lar, Kar tal Ba ba Tek ke si’ninön ce ki ha li ve fleyh evi dir. ‹ki kat l›, dik dört gen pen ce re li, ki re mit kap l› e¤im liça t› s› olan mes cit, gü nü müz de de su lu bo ya re sim de ki ne ben ze mek te dir.Se bi lin gü nü müz de, me tal do¤ ra ma cam l› pen ce re ler le ka pa t›l m›fl olan pen ce reaç›k l›k la r›n da, Ho ca Ali R› za ta ra f›n dan ya p›l m›fl olan su lu bo ya res min de, alt tasü tun ke mer sis te min den olu flan su ver me aç›k l›k la r› da gö rü len ma de ni fle be -ke ler ol du ¤u gö rü lür. An cak, se bi lin iki ya n›n da ki mer mer kap la ma l› du var lar -da ki pen ce re aç›k l›k la r› gö rül me mek te dir. Re sim de yol se vi ye sin de ki ya p›, gü -nü müz de yol se vi ye sin den ol duk ça yu ka r› da, bir pod yum üze rin de yer al›r veönü ne de bü yük bir oto büs du ra ¤› yer lefl ti ril mifl tir. Ah flap cum ba l› ev le rin ye -rin de ise be to narr me, çok kat l› apart man lar yer al›r. Sa nat ç›, su lu bo ya res mi nin sa¤ üst k›s m› na es ki ya z›y la “Üs kü dar Nuh Ku yu -sun da fiey hü lis lam Arif Efen di Tür be si”, flek lin de bir not dü fle rek, ne re nin res -mi ni yap t› ¤› n› be lirt mifl tir. Sa nat ç› n›n, ba z› re sim le ri ne, ne re si nin res mi ni yap -


Fo to.27- Üs kü dar-Be flik tafl Va pur ‹s ke le si’nden fiem si pa fla,2007

Res.22- Ce vat Er kul, K›fl-‹s tan bul, tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya,Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu. (Tür ki ye ‹fl Ban ka s›Re sim Ko lek si yo nu, 212)

Res.23- Ha san Ve cih Be re ke to¤ lu, Ha rem ‹s ke le si, tu valüze ri ne ya¤ l› bo ya, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu.(Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu, 582)

Res.24- Üs kü dar l› Ce vat, 1930, fiem si pa fla Te kel De po la r›,tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya, 25 x 29cm, Özel Ko lek si yon. (Üs -kü dar l› Ce vat Re sim Ser gi si 28 Ekim-28 Ka s›m 1991)

592

t› ¤› da ir yaz d› ¤› el ya z› not la r›y la da ay r› ca bu bel ge ci yö nü nü vur gu la m›fl t›r.Ay n› yön tem, onun eko lün de olan Os man Asaf için de ge çer li dir.Ho ca Ali R› za’n›n es kiz bo yu tun da ki bu kü çük su lu bo ya res mi, se bil ve çev re si -nin es ki gö rü nü mü aç› s›n dan gör sel bir bel ge ni te li ¤i ne sa hip tir. Bu gün ol duk -ça yo ¤un bir tra fi ¤e sah ne olan Nuh ku yu su Cad de si’nin es ki ha li ni gös te rir. Sa -nat ç› n›n ay n› ye ri gös te ren bir bafl ka res mi da ha var d›r.Üs kü dar l› Ce vat’›n da ay n› ye ri ve ya p› la r› res met ti ¤i su lu bo ya res mi var d›r. Sa -nat ç›, Ho ca Ali R› za gi bi fiey hü lis lam Arif Hik met Bey Se bi li’ni ve Nuh Ku yu suCad de si’ni res met mifl tir. Di ya go nal ola rak, sol alt kö fle den bafl la ya rak res min sa -¤› na do¤ ru, ev ler, kub be ör tü lü se bil, a¤aç l›k l› ha zi re, iki kat l› Kar tal Ba ba Tek -ke si ve he men ya n›n da fleyh evi ile iki, üç kat l› ah flap cum ba l› ev ler de vam eder.Üs kü dar’da gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› lar ara s›n da, Ka ra ca ah met’te Mis kin lerTek ke si de yer al›r. Ho ca Ali R› za, Os man Asaf ve Sü heyl Ün ver ya p› y› re sim le -ri ne ta fl› m›fl lar d›r. Ay r› ca, Sü heyl Ün ver de 1915’ten 1930’a ka dar on befl y›l ka -dar ö¤ ren ci si ol du ¤u ve be ra ber re sim ler yap t› ¤›29 Ho ca Ali R› za’n›n res min denha re ket le ay n› ya p› la r› res met mifl tir. ‹lk cüz zam (lep ra) tec rit hâ ne si olan Mis -kin ler Tek ke si, Ka ra ca ah met – ‹b ra him A¤a Bul va r› üze rin de bu gün de var olan‹sa A¤a Çefl me si’nin ge ri sin de yer al› yor du. Gü nü mü ze ulafl ma yan Mis kin lerTek ke si, Mis kin De de’nin is te ¤i üze ri ne Ya vuz Sul tan Se lim ta ra f›n dan 1514 y› -l›n da ‹ran se fe ri ne ç› kar ken in fla et ti ril mifl tir.30 Ta van la r›, da m› ve ze mi ni ah flap


Fo to.28- fiem si pa sa Ca mi ve Tü tün De po su, ‹s tan bul Ar ke -olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 3945

Res.25- Ho ca Ali R› za, Nuh Ku yu su’nda fiey hü lis lâm ArifEfen di Tür be si, 1930 ön ce si, ka ¤›t üze ri ne su lu bo ya, 13 x19.5 cm, Ya p› ve Kre di Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu

593

olan tek ke, çok ta mir ge çir mifl tir. 1810 y› l›n da Sul tan II. Mah mud dö ne min deha zi ne Ve ki li Ali A¤a ta ra f›n dan ye ni den ya p› l›r ca s› na bü yük bir ona r›m dan ge -çi ril mifl ve mes cit ile bir lik te 1843 y› l›n da da Sul tan Ab dül me cid ta ra f›n dan ta -mir et ti ril mifl tir. 1923 y› l›n da Mis kin ler Tek ke si bo flal t›l m›fl ve ha rap hal de kal -d›k tan son ra, ön ce lik le bi na ve mes ci din da m› ve ta va n› çök müfl, son ra s›n da ya -k›l mak üze re tah ta la r› ta fl›n m›fl ve en son du var ve te mel tafl la r› sö kü le rek ye ridüz lefl ti ril mifl tir.31 Sa lim Yor gan c› o¤ lu, mes ci di, do kuz hüc re si, çefl me si, ha ma -m›, ça ma fl›r ha ne si, bah çe si, av lu su, tu lum ba l› ku yu su, ha zi re si ve se kiz mer mersa da ka ta fl› olan tek ke nin hüc re sa y› s› n›n, 1810’da ki ona r›m da yir mi ye ç› ka r›l -d› ¤› n›, tu lum ba l› ku yu nun 1887’de yap t› r›l m›fl ol du ¤u nu ve 1927’ye ka dar fa alolan tek ke nin, 1938’de ç› kan yan g›n la kül olup, E-5 Ka ra yo lu ya p› m› s› ra s›n data ma men or ta dan kal d› r›l d› ¤› n› bil di rir.32 U¤ur Der man da ta ri kat la bir il gi si ol -ma yan bu tek ke nin Lep ro zö ri ya ni, mis kin ler (cü zam l› lar) için bir tec rit ha ne ol -du ¤u nu vur gu la y›p, önün de ki sa da ka tafl la r›y la 1957’de ki is tim la ka kur ban ol -du ¤u nu be lir tir.33

Os man Asaf, 1338/1922 ta rih li res min de, sol alt kö fle de ki es ki ya z› dan an la fl›l d› -¤› üze re, Ka ra ca ah met’te gü nü mü ze ulafl ma yan Mis kin ler Tek ke si/De de ler Mes -ci di’nden bir gö rü nüm sun mufl tur. Bi rin ci plan da me zar tafl la r› n›n ve üç ser vi -


Fo to.29- Nuh ku yu su’nda fiey hü lis lam Arif Hik met Bey Se -bi li ve Kar tal ba ba Tek ke si Mes ci di, 2004

Fo to.30- fiey hü lis lam Arif Hik met Bey Se bi li ve Kar tal ba baTek ke si. (Bir Ulu Rü ya y› Gö ren ler fieh ri Üs kü dar, 167)

Res.26- Ho ca Ali R› za, Üs kü dar’da fiey hü lis lam Arif Efen diTür be si, kar ton üze ri ne su lu bo ya, 13 x 20 cm. (56. Ar ti umSa na te vi Ba har Mü za ye de si Ka ta lo ¤u, 7 Ma y›s 2006, 147,re sim no.137)

Res.27- Üs kü dar l› Ce vat, So kak, ka ¤›t üze ri ne su lu bo ya, 12x 17 cm, Özel Ko lek si yon. (Su Re sim le ri: Sü ley man Sey -yid’den Gü nü mü ze Türk Res min de Su lu bo ya, 40)

594

nin yer al d› ¤› re sim de, or ta plan da du var ge ri sin de sa r› bo ya l›, tek kat l›, dik dört -gen pen ce re li ve üze ri e¤im li ça t› ör tü lü bir ya p› gö rü lür. Ça t› da, ya p› n›n ar ka -s›n da ka lan ve te pe si alem li ve kur flun kap l› kü la h› olan mi na re si, fle re fe den iti -ba ren yük se lir. Ar ka plan da ise ser vi ler yer al›r. Os man Asaf’›n res min de, ya p›me zar l›k yö nün den gö rül mek te dir. Mis kin ler Tek ke si ve Mes ci di ile Ha f›z ‹sa A¤a Çefl me si öz gün ko num la r›y la Ho -ca Ali R› za ta ra f›n dan res me dil mifl tir. Re sim de, iki yan da sa da ka tafl la r›, sol dabir ser vi ar ka s›n da Ha f›z ‹sa A¤a Çefl me si, sa¤ ta raf ta me zar tafl la r› ve iki ser viar ka s›n da Os man Asaf’›n res min de ki gi bi e¤im li ça t› üze rin den fle re fe den iti ba -ren mi na re siy le bir lik te mes cit gö rü lür. Mes ci din son ce ma at ye ri ah flap t›r ve ka -p› s› ana yo la ba kar. Mes ci din sa ¤›n da ve ge ri sin de afl ha ne ve mis kin le rin ba r›n -d› ¤› bü yük bir bi na yer al›r.34 Has kan, Ho ca Ali R› za’n›n res mi için flu aç›k la ma -la r› ya par: “Üs kü dar l› Res sam Ali R› za Bey, 1930 ta ri hin de, bu tek ke ve müfl te -mi lâ t› n›n çok gü zel bir res mi ni yap m›fl t›r. Bu re sim de gö rül dü ¤ü ne gö re, Ba¤ datCad de si’nden ay r› lan k› sa bir yol, bi zi Mis kin ler Tek ke si Mes ci di’ne gö tür mek -te dir. Bu k› sa yo lun iki ya n› na sa da ka tafl la r› kon mufl olup sa¤ ta ra f›n da me zar -l›k, sol ta ra f›n da ise bu gün de mev cut olan Ha f›z ‹sa A¤a Çefl me si var d›r. Çefl -me nin ya n›n da bir sun dur ma gö rül mek te dir. Bu çefl me ile mes cit ara s›n da tekkat l›, be flik ça t› l› bir bi na bu lun mak ta d›r.


Res.28- Os man Asaf, Ka ra ca ah met Mis kin ler Der gâ h›,1338/1922, ka ¤›t üze ri ne gu aj, 36x26cm, Özel ko lek si yon.(Su Re sim le ri: Sü ley man Sey yid’den Gü nü mü ze Türk Res -min de Su lu bo ya, 47)

Res.29- Mis kin ler Tek ke si. (“Üs kü dar’da Mis kin ler Tek ke -si’nin Y› k›l ma dan Ön ce Son Du ru mu nu Gös te ren Bir Re -sim”, Di rim, 1948, 19)

595

Son ce ma at ye ri nin ah flap ol du ¤u re sim den an la fl› lan mes ci din, ka p› s› k› sa yo labak mak ta d›r. Sa¤ ta ra f›n da ki tafl mi na re si k› sa ve gü dük tür. Mes ci din sa¤ ta ra f› -na ve ge ri sin de afl ha ne ile mis kin le rin ba r›n d› ¤› bü yük bir bi na bu lun mak ta d›r.Sa¤ ta raf ta ki afl ha ne üze rin de ise befl ba ca var d›r.”35

Sü heyl Ün ver, Mis kin ler Tek ke si hak k›n da çe flit li ya z› lar yaz m›fl ve Res sam Ho -ca Ali R› za’n›n ya p› ve çev re siy le il gi li re sim le ri ni de bel ge ola rak de ¤er len dir -mifl tir. “…et ra f› ye flil s› va l› ah flap ka p› s›, mes ci di, mi na re si önün de ya tan de de -si, yan lar da ki cü zam l› la ra mah sus oda lar dan eser bi le kal ma d›. E¤er re sim ho -cam Üs kü dar l› rah met li üs tad res sam Ali R› za bey 1330 (1912) de ora dan ge çer -ken d›fl res mi ni yap ma m›fl ol ma say d›, y› k› l›r ken pla n› n› al ma y›p ve te fer re atu -nu da fo to¤ raf la tes bit et me sey dik Türk T›b Ta ri hi ne bir ve si ka b› ra ka ma ya cak -t›k.”36 Ün ver, ay n› ma ka le sin de ya p› ve çev re si nin çi zi mi ni de ya y›n la m›fl t›r.Res min sa¤ alt k›s m›n da ki es ki ya z› not ta, “Res sam Ali R› za Bey mer hu mun res -min den 1330 Üs kü dar’da Mis kin ler Yur du” ya z› l› d›r.Sü heyl Ün ver’in 1957 ta rih li res mi de Ho ca Ali R› za’n›n res min de ki gö rü nü müser gi ler. Tüm bu re sim ler, gü nü mü ze ulafl ma yan Mis kin ler Tek ke si ve Mis kin -ler Tek ke si/De de ler Mes ci di için gör sel bel ge de ¤e ri ta fl›r lar.Mis kin ler Tek ke si gi bi, Hay dar pa fla’da ki Sa raç lar Çefl me si, Kah ve si ve Na maz -


Res.30- Ho ca Ali R› za, Ka ra ca ah met’te Mis kin ler Tek ke si,Sü heyl Ün ver Ar fli vi. (Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, C.1,281)

Res.31- Sü heyl Ün ver, Üs kü dar Lep ro ze ri si –Mis kin ler Tek -ke si- Res sam R› za Bey’den, 1957. (A. Sü heyl Ün ver’in ‹s tan -bul’u, 232)

Fo to.33- Ha f›z ‹sa A¤a Çefl me si ve Mis kin ler Tek ke si’nin ol -du ¤u yer, 2007

Fo to.34- Hay dar pa fla’da Sa raç lar Na maz gâ h›. (Os man l› Dev -ri fie hir ve Men zil Yol la r›n da ‹s ti ra hat ve ‹ba det Yer le ri (Na -maz gâh lar), Re sim.9)

596

gâ h› gü nü mü ze ulafl ma yan ya p› lar ara s›n da d›r. Re sim le re ko nu olan ya p› lar danolan Sa raç lar Çefl me si, Na maz gâ h› ve kah ve, Ho ca Ali R› za’n›n re sim le rin de gö -rü lür. Çefl me, na maz gâh ve kah ve Le onar do de Man go (1843-1930) ta ra f›n danda res me dil mifl tir. Gü nü mü ze ulafl ma yan çefl me, Sa raç lar Çefl me si So ka ¤› (Dr.Eyüp Ak soy Cad de si) üze rin de bir men zil çefl me siy di. Sol ta ra f›n da, Hay dar Pa -fla me zar l› ¤› yer alan ve ön k›s m›n dan Sey yid Ah med De re si’nin ak t› ¤› Sa raç larÇefl me si’nin ar ka k›s m›n da bir ç› nar a¤a c› al t›n da na maz gâh ile kah ve de var d›.Mer mer ay na ta fl› ve ki ta be si olan çefl me nin önün de ki tek ne d› fl›n da iki ya n›n -da da hay van lar için bi rer tek ne bu lu nu yor du. Sa raç lar kâ ti bi Ab dul lah Efen -di’nin yap t›r d› ¤› çefl me, ki ta be si ne gö re 1776 ta rih li idi. Ya p›, 1956 y› l›n da bu -ra dan ge çi ri len ka ra yo lu dü zen le me si ile top rak al t›n da kal m›fl t›r.37 U¤ur Der -man, ta ri hi ‹s tan bul için ade ta su ikast olan 1956-1957 is tim lak le ri s› ra s›n da Ka -ra yol la r› ‹da re si ta ra f›n dan top rak al t›n da b› ra k›l d› ¤› n› bil di rir.38 Es ki Ka ra ca ah -met’ten ‹b ra hi ma ¤a’ya gi den es ki Ba¤ dat Yo lu üze rin de ki çefl me nin üst k›s m›n -da ki na maz gâh, çefl me ile bir lik te 1776’da yap t› r›l m›fl t›r.39 Çefl me, na maz gâh vekah ve den olu flan ya p› gru bu, çok ifl lek bir gü zer gâh üze rin de ol du ¤un dan dö ne -min de ol duk ça mefl hur du. An cak gü nü müz de bu pi to resk kö fle, üze rin den ge -çen bul var ne de niy le re sim ler sa ye sin de ta n› na bil mek te dir.Mil li Kü tüp ha ne Tab lo Ko lek si yo nu’nda “Hay dar pa fla Sa ray lar Kah ve si ve Çefl -me si” ad›y la ka y›t l› olan ta mam lan ma m›fl su lu bo ya re sim de, Hay dar pa fla’da kigü nü mü ze ulafl ma yan Sa raç lar Çefl me si, Na maz gâ h› ve kah ve si res me dil mifl tir.Ka ra ka lem çi zim üze ri ne su lu bo ya ile renk len dir me ya pan sa nat ç›, çefl me, çefl -me nin iki ya n›n da ki tafl du var ve kah ve nin bir k›s m› n› bo ya m›fl, kah ve nin ikiya n›n da ki a¤aç lar bo yan ma m›fl t›r.Ho ca Ali R› za, 1898’den iti ba ren on y›l ka dar kah ve ya k› n›n da ki ‹b ra hi ma ¤a Ma -hal le si’nde ah flap bir ko nak ta ya fla m›fl t›r. Ken di si de yaz l›k ve k›fl l›k olan kah ve -nin mü da vim le rin den olan sa nat ç›, bu ra da ki kah ve ve oda la r› n›n, kah ve efl ya la -r› n›n çe flit li re sim le ri ni yap m›fl t›r. Dö ne min de mefl hur bir k›r kah ve si olan yer,ge nel de ka la ba l›k olup, çefl me nin su yun dan da çok ki fli ya rar lan m›fl t›r. Yol ça -l›fl ma la r› s› ra s›n da, bu ta ri hi yer, çefl me ve ki ta be si bul do zer ler le tah rip edil mifl


Res.32- Ho ca Ali R› za, Hay dar pa fla Sa ray lar Kah ve si ve Çefl -me si, 1930 ön ce si, ka ¤›t üze ri ne su lu bo ya, 38 x 24 cm, Mil -li Kü tüp ha ne Re sim Ko lek si yo nu 265. al büm no:5/6

Res.33- Le onar do de Man go, Hay dar pa fla, 1897, tu val üze ri -ne ya¤ l› bo ya, 37 x 53 cm, Özel Ko lek si yon. (Be yo¤ lu’ndaBir Or yan ta list Le onar do de Man go, 156)

597

ve çefl me yok ol mufl, as›r l›k ç› nar lar da ke sil mifl tir.40 Ho ca Ali R› za’n›n bir çokres mi, yok olup gi den çefl me ve kah ve için gör sel bel ge de ¤e ri ta fl›r.41

Hay dar pa fla’da ki Sa raç lar Çefl me si, kah ve, na maz gâh ve me zar l›k Le onar do deMan go’nun ya¤ l› bo ya tab lo sun da da ay r›n t› l› ola rak gö rü lür. Sa nat ç› fi gür le re deyer ver di ¤i res min de, bu ya p› gru bu çev re sin de ki gün de lik ya fla m› ak tar m›fl t›r.Çefl me ba fl›n da ki in san lar, tek ne den su içen hay van, kah ve de otu ran in san lar,sa t› c› lar dö ne mi ni yan s› t›r.Çen gel köy’de ta ri hi Ç› na ral t› mey da n›n da ki Ç› nar l›/Ham dul lah Pa fla Ca mi -si/Çen gel köy Mes ci di de y›l lar için de de ¤i fli me u¤ ra m›fl t›r. Çen gel köy Mes ci di,Ku fla ¤›/Türk ‹z le nim ci le rin den bü yük us ta Hik met Onat’›n f›r ça s›n dan tu va leak ta r› la rak es ki ha liy le bel ge len mifl tir. Ay r› ca Eren Eyü bo¤ lu (1913-1988) da ya -p› ve çev re si ni res me den sa nat ç› lar dan d›r.Halk ara s›n da önün de ki ç› nar dan do la y› Ç› nar l› Ca mii ola rak ad lan d› r› lan Çen -gel köy Mes ci di/Ham dul lah Pa fla Ca mi si, Kap tan-› Der ya Ab dul lah Pa fla ta ra f›n -dan yap t› r›l m›fl t›r.42 Dört gen plan l›, kâ gir ve üze ri ça t› ör tü lü olan ya p› n›n tekfle re fe li bir mi na re si var d›r.Mi mar Si nan Gü zel Sa nat lar Üni ver si te si ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze si’nde -ki, sol alt kö fle de, “Hik met Onat 1955” ola rak im za ve ta rih bu lu nan iz le nim citarz da ki ya¤ l› bo ya re sim de, sa¤ alt kö fle de bir k›s m› gö rü len ka y›k tan do la y› de -niz ke na r›n da ol du ¤u dü flü nü len bir mes cit res me dil mifl tir. Yi ne res min sa ¤›n -da yer alan ve kom po zis yon da dü fley et ki ya ra tan bü yük ç› nar a¤a c› da bu ya p› -n›n Çen gel köy’de de niz ke na r›n da, Ç› na ral t› Mey da n› de ni len mey dan da ki, Ç› -nar l› Ca mii ol du ¤u nu gös te rir. Ya p›, re sim de dik dört gen plan l›, tek kat l›, yu var -lak ke mer li pen ce re li, ki re mit kap l› e¤im li ça t› ör tü lü ve üst k›s m› ah flap olan birmi na re ye sa hip tir. Re flat Ek rem Ko çu, 1964 y› l› Tem muz’un da bu ah flap bo durmi na re nin fi liz ye fli li bo ya l› ol du ¤u nu be lir tir.43 Ya¤ l› bo ya re sim de de mi na reye flil bo ya l› d›r.Bu gün de ayak ta olan ih ti flam l› ç› na r›n göl ge sin de ka lan ya p›, re sim de kin den


Res. 34- Hik met Onat, Man za ra, 1955, tu val üze ri ne ya¤ l› -bo ya, 48 x 58 cm, Mi mar Si nan Gü zel Sa nat lar Üni ver si te -si ‹s tan bul Re sim ve Hey kel Mü ze si 2438-9799

Fo to.35- Çen gel köy’de Ç› nar l› Ca mii, 6 A¤us tos 1946, ‹s tan -bul Ar ke olo ji Mü ze le ri Fo to¤ raf Ar fli vi 605 R.51-4

598

fark l› ola rak gü nü mü ze ulafl m›fl t›r. Ca mi, 1960’l› y›l lar da ki bir fo to¤ raf ta, ona r›l -m›fl gö rül mek te dir. Re sim de kin den fark l› ola rak, Bo ¤az’a do¤ ru aç› lan ah flap gi -rifl ka p› s› n›n önü ne ca me kân l› bir bö lüm ek len mifl ve mi na re si nin fle re fe sin deniti ba ren üst k›s m› de ¤i flik li ¤e u¤ ra m›fl t›r. Ko çu’nun ‹s tan bul An sik lo pe di si’ndeyer alan ya p› n›n çi zi min de de ön de ki ulu ç› nar ar ka s›n da, Hik met Onat’›n res -min de ki mi na re ve ön cep he gö rül mek te dir.Ca mi, hal k›n gi ri flim le riy le 1963 y› l›n da ta mir edil mifl tir.44 1970’de ca mi yeimam ola rak ata nan Nu ret tin Me nek fle za ma n›n da ye di y›l l›k bir ça l›fl may la 73met re ka re lik ca mi, 170 met re ka re ye bü yü tül müfl ve mi na re si saç, fle re fe si deçin ko ile kap lan m›fl t›r.45 Bu ara da, ca mi nin mey da na ba kan gi rifl cep he si ne sonce ma at ye ri ni te li ¤in de bir bö lüm ek len mifl tir. 1999 y› l›n da bu ön bö lüm, tu¤ laör gü lü ve yu var lak ke mer li pen ce re li ola rak ye ni den yap t› r›l m›fl t›r.Hik met Onat’›n iz le nim ci ni te lik te ki ya¤ l› bo ya res mi, ya p› n›n 1955’te ki du ru -mu nu gös te ren gör sel bel ge de ¤e ri ne sa hip tir.Eren Eyü bo¤ lu’nun 1945 ta rih li res min de de, Çen gel köy’de ki ta ri hi ç› nar ve ah -flap mi na re siy le bir lik te ca mi gö rü lür. Bah se di len ör nek ler ya n›n da, da ha pek çok ya¤ l› bo ya, su lu bo ya re sim, gra vürgi bi çe flit li kay nak lar da, y› k› l›p yok olan, de ¤i fli me u¤ ra yan ya p› lar, so kak lar bel -


Fo to.36- Çen gel köy’de Ç› nar l› Ca mii ve ta ri hi ç› nar, 1969,Ara Gü ler, (So uve nir of Üs kü dar Ha t› ra s›, 125)

Fo to.37- Çen gel köy Ç› na ral t› Mey da n› ve Ç› nar l› Ca mii,2006

Res.35- Çen gel kö yü’nde Ç› nar l› Ca mii. (‹s tan bul An sik lo pe -di si, C.7, 3916)

Res.36- Eren Eyü bo¤ lu, Çen gel köy, 1945. (“‹s tan bul’un Ad -la r› 6”, An tik & De kor, S.43, 179)

599

ge len mek te dir. Kül tür mi ra s› m›z olan an›t sal ya p› la r›n, ta ri hi çev re nin ko run -ma s› ve ge le cek ne sil le re ak ta r›l ma s› ko nu sun da bu ya¤ l› bo ya ve su lu bo ya re -sim le rin gör sel bel ge ola rak ta ri hi mi ze, kül tü rü mü ze ›fl›k tut tu ¤u çok sa y› da kiör nek te gö rül mek te dir.

D‹P NOT LAR

1 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, I, 157-159.2 Re flad Ek rem Ko çu, “Çi le ha ne Mes ci di”, ‹s tan bul An sik lo pe di si, ‹s tan bul 1965, VII, 3980. 3 Ho ca Ali R› za’n›n Pey zaj ad l›, 38 x 61 cm öl çü le rin de ki tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya res mi için bk. Fe rit Ed gü(ed.), Ta vi lo¤ lu Ko lek si yo nu Türk Res mi, ‹s tan bul 1997, 35, kn.662.4 Gül Sa r› dik men, Türk Res min de ‹s tan bul’un Mi mar l›k Ör nek le ri 1860-1960 (ya y›m lan ma m›fl dok to ra te zi, Mi -mar Si nan Gü zel Sa nat lar Üni ver si te si Sos yal Bi lim ler Ens ti tü sü, 2007), s. 183-191. 5 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., s. 242.6 ‹b ra him Hak k› Kon ya l›, Abi de le ri ve Ki ta be le riy le Üs kü dar Ta ri hi, ‹s tan bul 1977, I, 60.7 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, II, 570-571; Meh met Ner mi Has kan, Yüz -y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, III, 1102.8 Gül Sa r› dik men, Türk Res min de ‹s tan bul’un Mi mar l›k Ör nek le ri 1860-1960, s. 582-586. 9 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 199-200; Re flat Ek rem Ko çu, “Fey zi ye Mes ci di”, ‹s tan bul An sik lo pe di si, X,5735.10 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 200.11 Gül Sa r› dik men, “Res sam Üs kü dar l› Ce vat (Gök ten giz)”, II. Üs kü dar Sem poz yu mu Bil di ri ler 12-14 Mart2004, ‹s tan bul 2005, II, 669-670 (655-676).12 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., II, 531.13 Gül Sa r› dik men, Türk Res min de ‹s tan bul’un Mi mar l›k Ör nek le ri 1860-1960, s. 281-287.14 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan bul 2001, I, 303.15 ‹b ra him Hak k› Kon ya l›, a.g.e., s. 252.16 ‹b ra him Hak k› Kon ya l›, a.g.e., s. 252.17 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 303-304.18 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 303.19 Üs kü dar’da in fla edi len ilk ca mi olan Fa tih Sul tan Meh met Ca mi si, mes cit ola rak ya p›l m›fl ve 1732 ci va r›n -da Sad ra zam Ali Pa fla ta ra f›n dan min ber ek let ti ri le rek ca mi ye dö nüfl tü rül müfl tür. Sul tan I. Mah mud ta ra f›n -dan 1753’te ye ni den yap t› r› lan ca mi, Sul tan II. Mah mud ta ra f›n dan da 1811’de ta mir et ti ril mifl tir.1894 dep re -min de za rar gö ren ya p›, 1898’de Ga lip Pa fla’n›n Ev kaf Na z›r l› ¤› za ma n›n da ona r› la rak gü nü müz de ki flek li ni al -m›fl t›r. 1993’te de ta mir edi len ya p›, ka re plan l›, ki re mit kap l› ça t› l› olup, kur flun kap l› kü lah ör tü lü tek mi na -re si var d›r. Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 180-182.20 Os man Ön defl-Erol Mak zu me, Os man l› Sa ray Res sa m› Fa us to Zo na ro, ‹s tan bul 2003, s. 11, 42-43.21 Gül Sa r› dik men, a.g.e., s. 712-724.22 Eser Tu tel, “‹s ke le ler Ken ti ‹s tan bul”, ‹s tan bul, Ni san 1997, s. 38-39. 23 Jac qu es Per vi titch Si gor ta Ha ri ta la r›n da ‹s tan bul / Is tan bul In The In su ran ce Maps of Jac qu es Per vi titch, ‹s -tan bul 2003, s. 254, 258.24 Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu’nda, Hik met Onat’›n Ba la ban ‹s ke le si, Ce vat Er kul’un “K›fl-‹s tan bul”ve “Mav na lar Üs kü dar”, Hik met Onat’›n 1962 ta rih li, “Ba la ban ‹s ke le si”, Ha san Ve cih Be re ke to¤ lu’nun, “Ha -rem ‹s ke le si”, Be dia Gü ler yüz’ün “Mav na lar”, ad l› tu val üze ri ne ya¤ l› bo ya re sim le ri, Re ji Bi na la r›/Te kel Tü tünDe po su’nu gös te rir. K›y met Gi ray, Tür ki ye ‹fl Ban ka s› Re sim Ko lek si yo nu, ‹s tan bul 2000, s. 192, 212, 582, 596,598.


600

25 Gül Sa r› dik men, a.g.e., s. 626-630.26 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, III, 1172.27 a.g.e., I, 453.28 a.g.e., I, 454.29 A. Sü heyl Ün ver, Res sam Ali R› za Ha ya t› ve Eser le ri (1858-1930), ‹s tan bul 1949, s. 7.30 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 278.31 a.g.e., I, 280.32 Sa lim Yor gan c› o¤ lu, Üs kü dar Der gâh la r›, ‹s tan bul 2004, 95-97.33 M. U¤ur Der man, “Os man l› Dev ri fie hir ve Men zil Yol la r›n da ‹s ti ra hat ve ‹ba det Yer le ri (Na maz gâh lar)”,Ata türk Kon fe rans la r› V 1971-1972, An ka ra 1975, s. 287.34 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., I, 282.35 a.g.e., I, 282.36 A. Sü heyl Ün ver, “Üs kü dar’da Mis kin ler Tek ke si’nin Y› k›l ma dan Ön ce Son Du ru mu nu Gös te ren Bir Re -sim”, Di rim, sy.1-2 (‹s tan bul Ocak-fiu bat 1948), s. 19-20.37 Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, III, 1141-1143.38 U¤ur Der man, a.g.m., s. 287.39 Meh met Ner mi Has kan, a.g.e., II, 1010.40 A. Sü heyl Ün ver, “Res sam Ali R› za Bey’e Gö re Ya r›m As›r Ön ce Kah ve ha ne le ri miz ve Efl ya s›”, ‹s tan bul Ri -sa le le ri (haz. ‹s ma il Ka ra), ‹s tan bul 1996, V, 37-38, 56-59. 41 Hay dar pa fla’da ki Sa raç lar Çefl me si, Kah ve si ve Na maz gâ h›’n›n gü zel bir çi zi mi, Mil li Kü tüp ha ne’de yer al›r.Ho ca Ali R› za, Hay dar pa fla’da Sa ray lar Çefl me si, 1900, ka ¤›t üze ri ne ka ra ka lem, 52 x 18 cm, Mil li Kü tüp ha neRe sim Ko lek si yo nu 259. al büm no:4/7. Hay dar pa fla’da ki Sa raç lar Çefl me si, Kah ve si ve Na maz gâ h› için bk. GülSa r› dik men, a.g.e., s. 609-612.42 Ya p›m ta ri hi üze rin de ki ta be la da, M.1823/H.1239 ola rak geç mek le bir lik te, fark l› kay nak lar da fark l› ta rih -ler var d›r. Ha di ka tü’l-Ce va mi’de, Mez kûr Çen gel kar ye si is ke le sin de, Ka pu dân-› der yâ Ab dul lah Pa fla ta ra f›n -dan 1234/1818-19’da yap t› r›l d› ¤› be lir ti lir. ‹b ra him Hak k› Kon ya l›, Üs kü dar Ta ri hi’nde, Ab dul lah Pa fla’n›nkap ta n› der ya ol du ¤u H.1234/M.1818 y› l›n da yap t›r m›fl ol du ¤u nu ya zar. ‹b ra him Hak k› Kon ya l›, a.g.e., s. 128.Ay van sa râ yî Hü se yîn Efen di Alî Sâ t› Efen di Sü ley mân Be sîm Efen di, Ha di ka tü’l-Ce vâ mi (‹s tan bul Câ mi le ri veDi ¤er Dî nî-Si vil Mi‘mâ rî Ya p› lar) (haz. Ah med Ne zih Ga li te kin), ‹s tan bul 2001, s. 578. Ko la ¤a s› Meh med Ra -if’in Mir’ât-› ‹s tan bul ad l› ese rin de de 1234/1818-19 ola rak ge çer. Meh med Râ’if, Mir’ât-› ‹s tan bul, (As ya Ya ka -s›) (haz. Gü nay Kut-Ha ti ce Ay nur), ‹s tan bul 1996, I, 266. Tah sin Öz, ‹s tan bul Ca mi le ri ad l› ki ta b›n da ya p›mta ri hi ni 1835 se ne le ri ola rak ve rir. Tah sin Öz, ‹s tan bul Ca mi le ri I.-II. Cilt, An ka ra 1997, s. 17.43 R. Ek rem Ko çu, “Ç› nar l› Ca mi”, ‹s tan bul An sik lo pe di si, VII, 3916. 44 Re flat Ek rem Ko çu, a.g.m., s. 3916-3917.45 1970’de ca mi ye imam ola rak ata nan Nu ret tin Me nek fle’nin ca mi için ha z›r la d› ¤› pa no dan.


Documents

Mimarlık Örnekleriyle Resimlerde Üsküdar