Bizans Dö ne mi’n de Üs kü dar

Y R D . D O Ç . D R . B ‹ R S E L S ‹ P A H ‹ O ⁄ L U‹s tan bul Üni ver si te si

Bizans kaynaklar›nda ad› genellikle Alt›n fiehir1 anlam›nda Khrysopolis olarakgeçen Üsküdar’›n Scutarion fleklinde an›ld›¤› da bilinmektedir. Özellikle XII.yüzy›ldan sonraki dönemde kullan›lan Scutarion isminin kalkanl› Roma asker-lerine verilen Scutarii isminden ve bu askerlerin Scutarion denilenk›fllalar›ndan geldi¤i belirtilmektedir.2 Dördüncü Haçl› Seferi’ne kat›lanVillehardouin’›n ise bu seferi anlatmak üzere kaleme ald›¤› eserinde Üsküdariçin Escutaire ad›n› kulland›¤›na rastlanmaktad›r.3

Üsküdar’›n ‹mparatorluk tarihinde sur içindeki ‹stanbul ve Beyo¤lu gibi kal›c›bir yerleflim yeri oldu¤u görünmemekle birlikte birçok önemli olaya tan›kl›ketti¤i tespit edilmektedir. Üsküdar ismine ‹mparator Büyük Konstantinos’un ‹stanbul’u baflkent yap-madan önce muhalifi Licinius ile 324 y›l›nda burada yapt›¤› ve Licinius’unöldürülmesiyle sonuçlanan meflhur Üsküdar Savafl› dolay›s›yla rastlan›r. 306y›l›nda babas› bat› augustus’u4 Konstantinos Khlorus’un ölümü ile ordutaraf›ndan imparator ilan edilen Büyük Konstantinos, bundan sonra muhal-ifleriyle özellikle de Do¤u ‹mparatoru Licinius’la mücadele etmek zorundakald›. Bu mücadele bilhassa her ikisinin 313 y›l›nda Milano’da bir araya gelerekhristiyanlara serbestlik tan›yan Milano ferman›n› yay›mlamalar›ndan sonradaha da artt›. Aralar›ndaki husumetin savafla dönüflmesi ve 316 y›l›nda yap›laniki savaflta da Licinius’un yenilmesi Büyük Konstantinos’a önemli avantajlarsa¤lad› ve 323 y›l›na kadar aralar›nda ciddi bir sorun yaflanmad›. Ancak bu tar-ihten itibaren Licinius’un hristiyanl›¤a yönelik düflmanl›¤›n› art›rmas› ve men-suplar›n› yönetimden uzaklaflt›rma çabalar› her geçen gün hristiyanlar›nsevgisini kazanan Büyük Konstantinos’a Licinius’a karfl› sefere ç›kmak içinf›rsat verdi. 120.000 kiflilik bir ordu ve donanma ile harekete geçen Büyük

34

Konstantinos ile 150.000 kiflilik bir orduya ve 350 gemiden oluflan donanmayasahip olan Licinius aras›nda önce Edirne’de5 ard›ndan 18 Eylül 324’te Üsküdar’-da yap›lan savafl Licinius’un hezimeti ile sonuçland›. Bu savaflta Licinius’unordusunun önemli bir k›sm› öldürülmüfl, kalanlar da canlar›n› zor kurtara-bilmifllerdi. Licinius, Büyük Konstantinos’un k›zkardefli olan efli Konstantiaarac›l›¤› ile ba¤›fllanma talebinde bulundu ve bu talep imparator taraf›ndankabul edildi. Ancak daha sonra yine sorun ç›kartabilir düflüncesi ile katledilme-si uygun görüldü. Bu savafltan sonra Büyük Konstantinos art›k tek bafl›na Roma‹mparatorlu¤u’nun sahibi oldu ve ‹stanbul’u baflkent yapmak için haz›rl›klarabafllad›.6 Rivayete göre o bu Üsküdar zaferinin an›s›na binaen Kas›m 324 tari-hinde Byzantium ad›n› Constantinopolis olarak de¤ifltirdi, Licinius’un isteme-di¤i hristiyanlar› himayesi alt›na ald› ve 1 y›l sonra da ‹znik Konsili’ni topla-yarak hristiyanl›¤›n iman esaslar›n›n belirlenmesini sa¤lad›. Tarihte bir Üsküdar savafl› da ‹mparator II. Basileios zaman›nda (976-1025) 988y›l›nda oldu. ‹mparator II. Nikephoros Phokas’›n (963-969) ye¤eni olan BardasPhokas bu dönemde önemli devlet görevlerinde bulunmufl ve pek çok baflar›yaimzas›n› atm›flt›. Hatta o Bizans’› oldukça meflgul eden Bardas Skleros’un7

isyan›n› bast›rarak imparatorlu¤u büyük bir tehlikeden kurtarm›fl ve imparatortaraf›ndan ödüllendirilmiflti. Ancak zamanla Bardas Phokas gözden düfltü¤ünü,hiç kimsenin kendisi ile art›k eskisi kadar ilgilenmedi¤ini, oysa onlar›n güven-lerini sarsacak hiçbir fley yapmad›¤›n› düflünmeye bafllad›. Buna bir de

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Bir Bizans Minyatürü

35

domestikos8 görevinden al›nmas› eklenince çok üzüldü ve 15 A¤ustos 987’deisyana kalk›flt›. Bizans tarih yazar› Psellos’a göre Phokas bir taraftan ordununbüyük bir k›sm›n› kendi yan›na çekerken bir taraftan da meflhur ailelerlegörüflerek destek istedi. Mücadele etmek için bir ordu oluflturmas›, imparator-lara mahsus elbiseyi, pelerini ve tac› giymesi onun ne kadar ciddi oldu¤unungöstergesiydi. ‹mparator II. Basileios, bu zor durum karfl›s›nda Ruslardanyard›m istedi ve onlardan yard›ma gelen Varaeg birli¤ini kendi askerleri ile bir-likte Bardas’›n üzerine yollad›.9 Bu kuvvetler 988 y›l› yaz aylar›nda Üsküdar’daBardas Phokas’›n birliklerine sald›rd›lar. Bu esnada Phokas, Bizans kayna¤›Zonaras’›n kayd›na göre Abydos’ta idi. O buraya gelmeden önce ordusunun bir

B ‹ Z A N S D Ö N E M ‹ ’ N D E Ü S K Ü D A R

Manuel Komnenos

36

k›sm›n› patrikios Delphinas’›n emrine vermifl ve Üsküdar’a göndermiflti. ‹mpara-tor II. Basileios Ruslardan oluflan birli¤in deste¤i ile Üsküdar’da karargâh kur-mufl olan Delphinas’›n üzerine yürüdü ve onu büyük bir hezimete u¤ratt›.Tarihe Üsküdar Savafl› olarak geçen bu korkunç savafltan sonra ‹mparator II.Basileios Abydos’ta bulunan Phokas’›n üzerine yürüdü.10 Ancak iki taraf›n karfl›karfl›ya geldi¤i s›rada Phokas’›n birdenbire at›ndan düflmesi ile savafl baflla-madan sona erdi. ‹mparatorluk birlikleri hemen Phokas’› k›l›ç darbeleri ileparçalad›lar ve kesilen kafas›n› ‹mparatora getirdiler. Manzaray› görenPhokas’›n askerleri hiçbir fley yapamadan geri çekilmek zorunda kald›lar (Nisan989).11

Tarihi kaynaklarda Üsküdar ile ilgili di¤er iki olaya ‹stanbul kuflatmalar›esnas›nda rastlanmaktad›r. Bunlardan ilki bir Türk kavmi olan Avarlar›n 626y›l›nda ikinci kez ‹stanbul’u kuflatmalar›d›r. Pek çok kavim taraf›ndan de¤iflikzamanlarda kuflat›lm›fl olan ‹stanbul’u muhtemelen 616 y›l›nda kuflatan Avarlarbundan bir sonuç alamam›fllar ve 626 y›l›nda bir kez daha flehri kuflatmayakarar vermifllerdi. Bu kuflatman›n di¤erlerinden fark› Sâsânîler ile müflterek veanlaflmal› olarak yap›lm›fl olmas›yd›. Uzun zamandan beri Bizans ile amans›zbir mücadele içinde olan Sâsânî ‹mparatoru II. Hüsrev, Bizans’›n elindenSuriye, Filistin ve Kudüs’ü alm›fl ve fiahbarâz komutas›nda büyük bir orduyuAnadolu’ya göndermiflti. fiahbarâz Anadolu içlerindeki h›zl› ilerlemesiniBo¤aziçi sahillerine kadar sürdürmüfl ve 626 y›l› Haziran ay› bafllar›nda dönemeen yak›n Bizans kaynaklar›ndan Chronicon Paschale olarak bilinen vekâyinâm-eye12 göre önce Kad›köy sonra Üsküdar da Theophanes’e13 göre ise Kad›köycivar›nda karargâh›n› kurmufltu. Temmuz ay› bafl›nda ‹stanbul’a dört fersah mesafeye kadar yaklaflan Avarlardanoluflan 1000 kiflilik bir birlik Galata civar›na giderek Üsküdar yak›nlar›ndakarargâh kurmufl olan Sâsânîlere görünmüfl ve orada olduklar›n› atefl yakarakgöstermeye çal›flm›fllard›.14

Avar Hakan› Temmuz ay› sonlar›na do¤ru 80.000 kiflilik ordusu ile birlikte‹stanbul surlar›na gelerek taciz etmeye bafllad›. Hakan› bu kadar k›sa zamandabeklemeyen Bizans var gücü ile flehrin savunmas› için u¤raflt›. Bu esnada‹mparator Herakleios baflkent d›fl›nda idi ve flehrin savunmas›n› ileri gelenler-den biri olan Bonos’a ve Patrik Sergius’a b›rakm›flt›. Bonos askerî birlikleri teftifledip, son haz›rl›klar› kontrol ederken, patrik de Ayasofya’da halk› teflvik edicivaazlar vererek flehrin savunmas›nda yard›mc› olmalar›n› istedi. Di¤er yandanda Avar hakan›na ard arda elçiler gönderilerek kuflatmay› kald›rmas› talep edil-di. Mesela Bizans’›n Avarlara gönderdi¤i bir elçi heyeti hakan›n yan›navard›klar›nda Sâsânî elçileri ile karfl›laflm›fllar ve hakan›n o elçilere iltifat edipkendilerini hor gördü¤üne flahit olmufllard›. Üstelik hakan onlara ba¤›rarak ‹ranelçilerini göstermekte ve Sâsânîlerle anlaflt›¤›n›, onlar›n flu an Üsküdar’da bek-lemekte oldu¤unu ve istedi¤i an onlardan yard›m alabilece¤ini söylemekteydi.15

Bizans elçilik heyeti anlaflma sa¤layamadan oradan ayr›l›rken, ‹ranl› üç elçideÜsküdar’da bulunan karargâhlar›na geri dönmeye karar verdiler. Ancak onlar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

37

Bo¤az’da Bizans makamlar›nca yakaland›lar. Chronicon Paschale’a göre onlar-dan birinin bafl› kesilerek derhal öldürüldü. Di¤er ikisi ise flehre götürüldü vesurlara ç›kar›larak Avarlara gösterildi. Bizansl›lar bu iki elçiden birinin kollar›n›kesti ve daha önce öldürülen elçinin kafas› ile birlikte Avar hakan›na gönderdil-er. Üçüncü elçi ise gemi ile Üsküdar’a götürüldü ve burada Sâsânîlere göster-ildikten sonra boynu vurularak denize at›ld›. Bu elçinin üzerinde Sâsânî elçi-lerinin Avar hakan› taraf›ndan Bizans makamlar›na teslim edildi¤i yaz›lmak-tayd›. Bu duruma donanmas› olmayan ‹ranl›lar do¤rudan cevap veremediler.16

Sonuçta Avarlar›n ‹ran ile anlaflmal› olarak gerçeklefltirdi¤i kuflatma baflar›l› ola-mad› ve Avarlar geri çekilmek zorunda kald›lar. Onlar›n ayr›lmas›ndan sonraÜsküdar’da karargâhlar›nda bulunan Sâsânîler de art›k her fleyin bitti¤inianlad›lar ve geri çekildiler.Üsküdar ad›na Araplar›n ‹stanbul kuflatmalar›nda da rastlanmaktad›r. Bilindi¤iüzere Araplar taraf›ndan ‹stanbul’a üçü Emeviler biri de Abbasiler zaman›ndaolmak üzere dört askerî sefer düzenlenmifl bunlardan sonuncu seferde AraplarBizans kayna¤› Theophanes’e göre Üsküdar’a kadar gelmifllerdir. Bu seferAbbasi Halifesi Mehdi-Billah (775-785) zaman›nda gerçekleflmifl ve halife, o¤luHarun Reflid’i büyük bir ordunun bafl›nda 782 y›l›nda ‹stanbul’a göndermiflti.Harun, Anadolu’yu bafltan bafla kat ederek Üsküdar’a kadar ulaflt›. Bu esnadaBizans taht›nda ‹mparator VI. Konstantinos (780-797) bulunmakta fakat yafl›küçük oldu¤u için onun ad›na annesi Irene devleti idare etmekteydi. Irene baflkapek çok problemle u¤raflt›¤› için bu sorunu bar›fl yoluyla halletme yoluna gittive Harun Reflid’le 3 y›ll›k bir anlaflma imzalad›. Kaynaklar›n bildirdi¤ine görebu anlaflma ile Irene, Abbasilere anlaflma süresi boyunca her y›l 70.000 dinarödemeyi, Abbasi ordusu geri dönerken onlar›n ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› içinpazarlar›n kurulmas›n› sa¤lamay› ve rehber temin etmeyi kabul etmekteydi.17

Bu anlaflmadan sonra Müslüman ordular› Üsküdar’dan ayr›larak ülkelerine geridönmüfllerdi.Üsküdar, tarihi süreçte mevcut düzene, resmi imparatora veya imparatoraday›na yönelik isyanlar›n bafllad›¤› bir yer olarak da karfl›m›za ç›kmaktad›r.Mesela, bunlardan ilki ‹mparator IV. Konstantinos döneminde (668-685)yafland›. ‹mparator 670 y›l›nda müflterek imparator olarak taçland›rd›¤› ikikardefli Herakleios ve Tiberios’un haklar›n› ellerinden alma ve onlar› tahttanuzaklaflt›rma karar›n› verdi. ‹mparatorun bu karar› ordu ve senato taraf›ndanprotesto edildi ise de o, karar›ndan vazgeçmedi. Sonunda Anatolikon themas›18

askerleri isyan ederek Üsküdar’a kadar geldiler ve Theophanes’e göre imparato-ra “biz teslise inan›yoruz, bundan dolay› üç imparatoru da görmek isteriz” diyeba¤›rmaya bafllad›lar”19 ama imparator bunlar›n söylemlerinin aksine hareketetmeyi tercih etti ve önce kardefllerinin unvanlar›n› geri ald› sonra da 681y›l›n›n sonlar›na do¤ru her ikisinin de burunlar›n› kestirdi. Üsküdar’a kadar gel-erek imparatora karfl› gelen Anatolikon themas› askerlerinin ço¤u da idamlacezaland›r›ld›.Di¤er bir isyan hareketi ‹mparator II. Justinianus’un (685-695; 705-711) 711

B ‹ Z A N S D Ö N E M ‹ ’ N D E Ü S K Ü D A R

38

y›l›nda vefat›ndan sonraki dönemde yine thema askerleri taraf›ndan ç›kar›ld›. II.Justinianus’tan sonra Bardanes-Philippikos tahta ç›k›nca20 (711-713) onu iste-meyen ‹znik merkezli Opsikion themas›21 birlikleri Bardanes’e karfl›ayakland›lar. ‹mparator 3 Haziran 713’te tahttan indirilerek gözleri kör edildi veyerine II. Anastasios unvan›yla Artemios ad›nda bir memur getirildi. Yeniimparator ilk ifl olarak Araplara karfl› haz›rl›klar› ele ald›. ‹stanbul’un savun-mas›n› tamamlad› ve Arap donanmas›n› bask›na u¤ratmak üzere bütün Bizansbirliklerinin Rodos’ta toplanmas›n› emretti. Fakat Opsikion birlikleri burayagelir gelmez yeniden isyan ettiler ve imparatoru istemediklerini söylediler. Üste-lik onlar orada kalmayarak yollar›na devamla Anadolu’ya geçtiler. Burada birvergi memuru olan Theodosios isminde birisini imparator ilan ettiler. ‹mparatorII. Anastasios, Opsikion askerlerinin bu tavr› karfl›s›nda tam teçhizatl› bir orduhaz›rlad›. Öte yandan Opsikion askerleri de imparatora karfl› etkin bir flekildemücadele edebilmek için gerekli haz›rl›¤› yapt›lar. Theophanes’e göre bu asi bir-likler hem karadan hem de denizden Üsküdar’a kadar geldiler ve buradanimparatorluk askerleri ile mücadeleye bafllad›lar. Sonuçta kazanan tarafOpsikion themas› askerleri oldu ve onlar›n destekledi¤i III. Theodosios Bizansimparatoru olarak selamland› (715). Ancak o da taht›nda fazla kalamad› ve busefer onu taht›ndan indirmek için Anatolikon themas› strategosu Leon ayak-land›.22 Askerleri ile birlikte Üsküdar’a kadar gelen Leon imparatorluk ile müza-kerelere giriflti. Sonuçta ‹mparator III. Theodosios’un tahttan indirilmesine, ken-disinin ise imparator olarak selamlanmas›na karar verildi. Neticede Leon 717y›l› Mart ay›nda ‹stanbul’a gelerek imparator olarak selamland›.23

‹mparator VI. Mikhail’e (1056-1057) karfl› bafllat›lan isyan her ne kadar Üskü-dar’da bafllamasa da olaylar›n geliflim seyrinde Üsküdar’a rastlanmaktad›r.‹mparator VI. Mikhail’in kumandanlar›ndan olan Isaakios Komnenos imparator

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Büyük Konstantinos

39

taraf›ndan haks›zca suçlanmas›na tepki olarak etraf›ndaki arkadafllar›n›n dadeste¤i ile 8 Haziran 1057’de imparator ilan edildi ve hemen sonras›nda daisyan ederek üzerine gönderilen imparatorluk ordusunu yendi.24 Bunun üzerine‹mparator VI. Mikhail, aralar›nda Bizans tarih yazar› Psellos’un da bulundu¤ubir elçi heyetini karargâh›n› ‹zmit’te kurmufl olan Isaakios’a göndererek onunlaanlaflmak istedi. Nihayet heyet Isaakios’u ikna etmeyi baflard› ve onun gizlimesajlar›n› ‹mparator VI. Mikhail’e bildirdi. Bu mesajlar›n imparator taraf›ndankabul edilmesi üzerine elçilik heyeti tekrar Isaakios’un huzuruna varmak içinyola ç›kt›. Bu esnada Isaakios 27 A¤ustos’ta ‹zmit’ten ‹stanbul’a do¤ru hareketetmifl, 29-30 A¤ustos gecesini ‹zmit-Üsküdar yolu üzerinde oldu¤u tahminedilen Almeai’da geçirmifl daha sonra muhtemelen Damatrys’e do¤ru gelirkenRheai’de Bizans elçilik heyeti kendisine ulaflm›fl ve imparatorun25 flartlar› kabuletti¤ini bildiren mektubunu getirmifllerdi. Isaakios art›k imparatorun yan›na‹stanbul’a gitmekte bir mahzur görmedi ve heyete bu karar›n› imparatora ilet-

B ‹ Z A N S D Ö N E M ‹ ’ N D E Ü S K Ü D A R

1204’te Haçl› Donanmas› ve ordusu ‹stanbul’da

40

melerini istedi. Isaakios bu mesaj› gönderdikten sonra yürüyüflüne devamederken, Bizans kayna¤› Attaliates’e göre Üsküdar’a yak›n bir yere geldi¤indekendisine ‹mparator VI. Mikhail’in tahttan indirildi¤i ve hemen yerine geçmekiçin ‹stanbul’a gitmesi gerekti¤i haberleri ard arda ulaflt›.26 Sonuçta bu haberlerekay›ts›z kalamad› ve Üsküdar’dan ayr›l›p imparatorluk tac›n› giymek üzere‹stanbul’a gitti. Böylece Üsküdar, Isaakios Komnenos’un imparatorluk yolundaönemli bir yere sahip oldu. Türklerin yo¤un olarak Bizans topraklar›nda görülmeye bafllad›klar› XI.Yüzy›ldan itibaren muhalif imparator adaylar›n›n en çok Türkler’den yard›mistedikleri ve onlar›nda bu yard›m maksad›yla Üsküdar’a kadar geldikleri dikkatçekmektedir. Mesela ‹mparator VII. Mikhail Dukas’›n (1071-1078) hâkimiyetiesnas›nda Bizans’›n Anadolu ordular› komutan› Nikephoros Botaniates veRumeli ordular› komutan› Nikephoros Bryennios isyan etmifllerdi. Bunlardan1077 y›l› Ekim ay›nda isyan eden Nikephoros Botaniates kendisine yard›metmesi hususunda Anadolu fatihi Kutalm›flo¤lu Süleyman fiah ile anlaflt› veonun deste¤i sayesinde 1078’de imparator ilan edildi. Bu iliflkilerin sonucuolarak Süleymanflah ve askerleri Üsküdar’a kadar geldi ve burada Botaniatestaraf›ndan sayg› ve sevgi ile karfl›lan›p a¤›rland›lar.27

Botaniates’in imparatorlu¤u döneminde (1078-1081) ise ‹mparator VII.Mikhail’in kardefli Konstantinos Dukas’›n isyan› vukû buldu. Zonaras’a göreKonstantinos yeni ‹mparator Nikephoras Botaniates taraf›ndan Türklere karfl›gönderilmifl ancak o, Üsküdar’a geçtikten sonra kendisini imparator ilan etmiflti.Fakat bu durumu uzun sürmedi ve Konstantinos, ‹mparator Botaniatestaraf›ndan yakalanarak hapsedildi.28

Üsküdar’›n ad›n›n geçti¤i bir baflka isyan hareketi de 1080 y›l› sonlar›ndaBizans’›n önemli ailelerinden birine mensup olan Nikephoros Melissenostaraf›ndan gerçeklefltirildi. Melissanos, Botaniates’e karfl› Süleymanflah ileanlaflarak imparatorlu¤unu ilan etti ve Üsküdar’a kadar ilerleyerek kendisi gibiimparator olmak isteyen Aleksios Komneneos’a mektuplar gönderdi ve impara-torlu¤u paylaflma teklifinde bulundu. Anna Komnene’nin kayd›na göre “Tanr›,emrindeki ordu ile beni Üsküdar’a kadar sa¤ salim getirdi” sözleri ile bafllayanbu mektuplar paylaflma plân› ile ilgili bilgiler vermekteydi.29 ‹mparatorBotaniates bu geliflmelerden haberdar olmakla birlikte ne yapaca¤› konusundaçaresizdi. Anna Komnene’ye göre Melissanos’un Üsküdar’a kadar ilerlemesi veburay› iflgal etmesi onu çok üzmüfltü. Botaniates çok düflündü ve sonuçta taht›Melissanos’a b›rakmaya karar verdi. Hatta adamlar›na Melissanos’u Üsküdar’-dan bu tarafa geçirmelerini ve imparatorluk saray›na getirmelerini emretti.Ancak o esnada Aleksios’un imparator olmas› buna imkân vermedi30 ve tahtMelissanos’un de¤il Aleksios’un oldu (1081-1118). Böylece Bizans’ta yüz y›lsürecek olan Komnenoslar hanedan›n›n hâkimiyeti bafllam›fl oldu.Malazgirt zaferi sonras› Anadolu’da ilerlemesi devam eden Türklerin Üsküdarönlerine kadar geldi¤i bilinmektedir. Aleksios imparator oldu¤u zamanlardah›zla ilerleyerek Üsküdar’a kadar gelen bu Türkleri buradan uzaklaflt›rmak için

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

41

bizzat kendisinin bafl›nda bulundu¤u ordularla de¤iflik zamanlarda seferleryapm›flt›r. Mesela bu seferlerden birinde Aleksios, k›z› Anna Komnene’ninifadesine göre, teflkil etti¤i bir askerî birli¤i Türkler üzerine göndermeye kararverdi. Bu birli¤e geceleyin ilerleyerek karadan denize ç›kmalar›n› ve Türklerinsay›s›n›n kendi say›lar›ndan az oldu¤unu gördüklerinde onlara sald›rmalar›n›ve sonras›nda hemen gemiye geri dönmelerini emretti. Askerler imparatorundedi¤inin ayn›s›n› yapt›lar ve Türklerin Üsküdar’dan ayr›larak biraz daha içer-ilere çekilmesini sa¤lad›lar. Bundan sonra Aleksios’un yine de¤iflik zamanlardaÜsküdar’a kadar gelen Türkleri uzaklaflt›rmak için çaba sarfetti¤i görülmekte-dir.31

IV. Haçl› Seferi s›ras›nda Latinlerin ‹stanbul’u zaptetmeleri ile sonuçlanansüreçte Haçl›lar›n 1203 y›l› Haziran ay› sonunda Üsküdar’a geldikleri ve buradaetrafa sald›r›larda bulunduklar› malûmdur.32 Seferin görgü tan›¤› Niketas Haçl›gemilerinin Üsküdar önlerine ulaflt›klar›n›, Bizansl›lar›n onlara do¤ru at›fllaryapt›¤›n› ama hiçbirinin hedefine ulaflt›ramad›¤›n› hay›flanarak anlat›rken,Bizansl› bir birli¤in haçl›lar›n sald›r›s›n› durdurmaya çal›flt›¤›n›, fakat ifle yararhiçbir fley yapamad›klar›n› belirtir.33 Seferin bat›l› görgü tan›¤› Villehardouin iseHaçl›lar›n önce Kad›köy’e ard›ndan Üsküdar’a geldiklerini, gemilerin ve bütünkad›rgalar›n burada demirlediklerini ifade eder. Burada Scutarion (veya Scutari)isminde bir saray oldu¤unu söyleyen Villehardouin, Haçl›lardan bir k›sm›n›nÜsküdar’a yerlefltiklerini, burada yiyecek bulduklar›n› ve bu sayede bütünordunun ihtiyac›n›n karfl›land›¤›n› kaydeder. Ayr›ca burada haçl›larlaBizansl›lar aras›nda küçük çapta bir savafl yaflanm›fl ve Bizansl›lar kaçm›fllard›r.Bu baflar› Villehardouin’e göre haçl›lar› çok sevindirmifltir ve onlar ganimetolarak akla gelebilecek her fleyi ele geçirmifllerdir.34

Üsküdar, Bizans imparatorlar›n›n dinlendikleri, ava ç›kt›klar› bir yer olarak dakarfl›m›za ç›kmaktad›r. Burada Komnenos sülalesi taraf›ndan yapt›r›lan veyukar›da Villehardouin’in da kaydetti¤i gibi Scutarion isminde bir saray bulun-makta ve özellikle bu sülaleye mensup hükümdarlar burada kalmay› tercihederek dinlenmekte ve civar›nda kimi zaman gezintiye kimi zaman ise avaç›kmaktayd›lar. Niketas, ‹mparator Manuel Komnenos’un (1143-1180) Üskü-dar’›n iyi havas›ndan ve sessizli¤inden faydalanmak için buraya geldi¤ini vesarayda kalarak dinlenmeyi sevdi¤ini söylerken35 Kinnamos da Manuel’inavlanmak için Üsküdar ve civar›n› tercih etti¤ini belirtir.36

‹mparatorlar d›fl›nda Bizans ileri gelenlerinin de burada saraylar›n›n ve villatürü yazl›k evlerinin olduklar› rivayet edilmektedir. Mesela ‹mparatorMavrikios’un (582-602) k›z kardeflinin kocas› Philippikos’un Üsküdar’da büyükbir saray›n›n veya villas›n›n oldu¤u bildirilirken; yine Philippikos’un burada birmanast›r yapt›rd›¤›na dair kay›tlara rastlanmaktad›r. Theophanes’e görePhilippikos, imparator Phokas’›n imparatorlu¤u zaman›nda keflifl yap›lm›fl ve oda bundan sonraki ömrünü bu manast›rda keflifl olarak geçirmifltir.37 Bu man-ast›r›n sonraki dönemlerde de önemini muhafaza etti¤i görülür. Mesela 797y›l›nda buran›n baflrahibi VI. Konstantinos’un annesi Irene taraf›ndan Arap

B ‹ Z A N S D Ö N E M ‹ ’ N D E Ü S K Ü D A R

42

ordular› baflkomutan› ile görüflmek üzere Anadolu’ya gönderilmifltir. Yineimparator III. Mikhail’in (842-867) cesedinin önce buraya defnedildi¤i ard›ndanburadan al›narak baflka yere nakledildi¤i kaydedilmektedir.38

Üsküdar’da bu manast›rdan baflka manast›rlar›n oldu¤u tahmin edilmektedir.39

Mesela tespit edilebilenler aras›nda yerinin neresi oldu¤u çok bilinmese deHagia Maria manast›r› önemlidir.40

Bunlar›n d›fl›nda Damalis olarak adland›r›lan ve bugün Salacak’a tekabül edenbölgede, Bo¤az’dan geçen gemileri kontrol etmek için yap›ld›¤› belirtilen veTürkler zaman›nda K›zkulesi olarak adland›r›lan yap›dan karfl›yaSarayburnu’na ‹mparator Manuel Komnenos taraf›ndan bir zincir çektirildi¤irivayeti mevcuttur.Üsküdar, ‹stanbul’un fethinden önce muhtemelen Orhan Gazi döneminde(1324-1362) Türklerin hâkimiyeti alt›na geçse de daha Osman Gazi zaman›nda‹znik’in Bizans’tan al›nabilmesi için Sultan›n askerlerini civar bölgelere gönder-di¤i ve bu askerlerin Üsküdar’a kadar geldiklerine dair kay›tlar bulunmaktad›r.Üsküdar’›n ‹mparatorlarla Sultanlar›n bulufltu¤u bir mekan olarak da karfl›m›zaç›kt›¤› görülmektedir. Mesela Orhan Gazi, Bizans ‹mparatoru ve ayn› zamandakay›npederi olan VI. Ioannes Kantakuzenos (1347-1354) ile büyük bir ihtimalle1347 y›l›nda Üsküdar’da görüflmüfltür. Sonuç olarak Üsküdar, Bizans döneminde kendi ad›yla an›lan savafllar›nyap›ld›¤› bir yer olmas›, birçok isyana ve baflkenti hedef alan d›fl sald›r›larmerkezlik yapmas› ayr›ca avlanma ve dinlenme mekanlar›ndan biri olarakgörülmesi ile dikkat çekmekle birlikte burada kapsaml› bir yerleflme söz konusude¤ildir. O tarihteki kal›c› olan yerini bundan sonraki dönemde yani Türklerineline geçmesi ile kazanacakt›r.

D‹P NOT LAR

1 Gurub vakti günefl ›fl›nlar›n›n bölgeye alt›n rengi vermesinden dolay› bu ismin kullan›ld›¤› söylenmektedir.

2 R. Janin, Constantinople Byzantine, Paris 1950, s. 450; S. Eyice, Bizans Devrinde Bo¤aziçi, ‹stanbul 1976, s. 49; ayn› yazar,“‹stanbul’un Mahalle ve Semt Adlar› Hakk›nda Bir Deneme”, Türkiyat Mecmuas›, XIV(1964), s. 208-209. Eyice’ye göre Üskü-dar ad›n›n Farsça-Türkçe kar›fl›m› oldu¤u belirtilen Esküdar ad›ndan gelme ihtimali de bulunmaktad›r.

3 G. Villehardouin, Konstantinopolis’te Haçl›lar, Türkçe terc. A. Berktay, ‹stanbul 2001, s. 65.

4 Çok genifl olan Roma topraklar›n›n idaresini bir elden yönetmek zor oldu¤u için ‹mparator Diocletianus (284-305) taraf›ndanbu topraklar 4 parçaya ayr›ld› (Tetrarkhia). Buna göre ‹mparatorlu¤un do¤usunda ve bat›s›nda birer Augustus olacak ve buAugustlar›n emri alt›nda birer Caesar bulunacakt›. Augustuslar 20 y›l görev yapt›ktan sonra kendi r›zalar› ile idareden çekile-cekler ve yerlerini Caesarlara b›rakacaklard›. Diocletianus baflkenti ‹zmit’ten (Nikomedia) Augustus s›fat›yla ülkenindo¤usunu idare ederken Maximianus da Augustus olarak bat›s›n› idare edecekti. Do¤uda Galerius bat›da ise BüyükKonstantinos’un babas› Konstantius Khlorus Caesar olmufltu. 20 y›l sonra Diocletianus ve Maximianus görevlerindenayr›l›nca yerlerini Bat›’da Augustus olarak Konstantius Khlorus, Do¤uda ise Galerius ald›. Bat›’da Caesar Severus olurken,Do¤u’nun Caesar’› Maximianus Daia idi. Bkz. Chronicon Paschale, 284-628, terc. Michael Whitby-Mary Whitby, Liverpool1989, s. 2. Ayr›ca bkz. A. A. Vasiliev, Bizans ‹mparatorlu¤u Tarihi, Ankara 1943, I, s. 75 vd; T.D. Barnes, The New Empire ofDiocletian and Constantine, Cambridge 1982, s. 3-9; O. Akflit, Roma ‹mparatorluk Tarihi, ‹stanbul 1985, s. 495 vd; T. Kaçar,“Üsküdar Savafl› ve Bizans’›n Temelleri”, Üsküdar Sempozyumu I, 23-25 May›s 2003, Bildiriler, ‹stanbul 2004, I, s. 21-22.

5 Savafl›n ilk bölümü Edirne’de Meriç Nehri k›y›s›nda yap›ld› ve Licinius yenilerek (Temmuz 324) Byzantion’a çekilmekzorunda kald›. Bkz. Zosimus Nea Historia, II, s. 33-34, 22, 3-7; “Origo Constantini Imperatoris ‹mparator Constantinus’unYükselifli”, Tarih ‹ncelemeleri Dergisi, XX(2005), s. 147. Karfl. Kaçar, a.g.m., I, 25.

6 Zosimus, a.g.e., II, 26, 2-3, 30, 1; “Origo Constantini Imperatoris”, s. 147-148. Karfl. Kaçar, a.g.m., I, s. 25-26.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

43

7 Skleros ailesine mensup olan Bardas Skleros, II. Nikephoros Phokas ve Ioannes Çimiskes (969-976) zamanlar›nda kuman-dan olarak büyük hizmetlerde bulunmufltu. Ancak II. Basileios devrinde gözden düflmesi ve görevinden uzaklaflt›r›lmas› onuderinden yaralam›fl ve isyan etmesine sebep olmufltu. Toplayabildi¤i büyük bir güçle II. Basileios üzerine yürüyen Skleros’unbu isyan hareketi ‹mparator II. Basileios nezdinde önce endifle ile karfl›land›. Fakat daha sonra Bardas Phokas’›n bu isyan›bast›rabilece¤i düflünüldü ve Phokas Bizans ordular› baflkumandan› tayin edilerek Skleros’un üzerine gönderildi. ‹ki tarafaras›nda 24 Mart 979 tarihinde Sarvenis’de yap›lan savafl Skleros’un yenilgisi ile sona erdi. Bkz. Mikhail Psellos,Khronographia, Türkçe terc. I. Demirkent, Ankara 1992, s. 7-10, not 8, 15. Ayr›ca bkz. E. Honigmann, Bizans Devletinin Do¤uS›n›r›, Türkçe terc. F. Ifl›ltan, ‹stanbul 1970, s. 48; W. Seibt, Die Skleroi (eine prosopographisch-sigilligraphische Studie), Wien1976, s. 47.

8 Baflkumandan.

9 Psellos, a.g.e., s. 10-13.

10 Ioannes Zonaras, CSHB, yay. T. Büttner-Wobst, Bonn 1897. Militärs und Höflinge im Ringen um das Kaisertum, 960 bis1118 (Nach der Chronik des Johannes Zonaras), terc. E. Trapp, Byzantinische Geschichtsschreiber, 16, Graz 1986, s. 51.

11 Psellos, a.g.e., s. 13-14. Ayr›ca bkz. G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Ankara 1991, s. 281-282.

12 Chronicon Paschale, s. 170-171. Bu kaynak fiahbarâz’›n Kad›köy’e geldi¤ini burada Avar hakan›n› beklerken kenar mahal-lelere zarar verdi¤ini söyler. Ayn› kaynak ilerleyen cümlelerde Avar öncü birliklerinin Üsküdarda konaklamakta olan Sâsânîgüçleri ile irtibata geçti¤ini belirtir. Bu iki farkl› ifadeden anlafl›ld›¤› kadar› ile Sâsânîler önce Kad›köy’e ard›ndan Üsküdar’agelmifller ve burada karargâh kurmufllard›r. Zaten devam eden ve kaynakta zikredilen olaylarda Üsküdar’› güçlendirmektedir.

13 Theophanes, The Chronicle of Theophanes, terc. Harry Turtledove, Philadelphia 1982, s. 22. Ayr›ca bkz. Vasiliev, a.g.e., I,s. 251.

14Chronicon Paschale, s. 171. Karfl. F. Bari_ic, “Le Siége de Constantinople par les Avares et les Slaves en 626”, Byzantion,XXIV(1954), s. 378-379.

15 Chronicon Paschale, s. 175. Karfl. Bari_ic, a.g.m., s. 379, 383.

16 Chronicon Paschale, s. 176 vd. Karfl. A.N. Stratos, Byzantium in the Seventh Century, terc. M. Ogilvie-Grant, Amsterdam1968, s. 187; Bari_ic, a.g.m., s. 384.

17 Taberi, Târîh, VIII, s. 152-153; ‹bnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, Türkçe terc. A. Köfle, ‹stanbul 1987, VI, s. 64; ‹bn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Türkçe terc. M. Keskin, ‹stanbul 1994, X, s. 246-247; Theophanes, (a.g.e., s. 141-142) bar›fl›n Araplartaraf›ndan teklif edildi¤ini ileri sürmekle birlikte görüflmeler esnas›nda Bizansl› görevlilerin Araplar taraf›ndan rehin al›nmas›üzerine Irene’nin anlaflma yapmak zorunda kald›¤›n› belirtir. Ayr›ca bkz. M. Canard, “Tarih ve Efsaneye Göre Araplar›n ‹stan-bul Seferleri”, (trc. ‹smail H. Daniflmend) ‹stanbul Enstitüsü Dergisi, II, ‹stanbul 1956, s. 236-237; C. Avc›, “MüslümanAraplar›n ‹stanbul Seferleri”, 2005-2006 Fatih Sempozyumlar› I-II, Tebli¤ler, ‹stanbul 2007, s. 113.

18 Bu thema, Ege Denizi sahilleri boyunca uzanmakta ve içeriye do¤ru Konya bölgesini de içine almaktayd›. Mesela bu the-mada ‹zmir, Efes, Afyon ve Konya gibi flehirler bulunmaktayd›.

19 Theophanes, a.g.e., s. 51. Ayr›ca bkz. Ostrogorsky, s. 119.

20 Bardanes-Philippikos’un imparator olmas› sorunlar› da beraberinde getirdi. Yeni imparator monofizit e¤ilimli oldu¤u içindaha tahta ç›kar ç›kmaz papa ile aras› aç›ld›. Bu arada Bulgar Han› Tervel de II. Justinianus’un intikamc›s› olarak ortaya at›ld›ve Bardanes’e savafl açt›. Tervel ‹stanbul surlar› önüne kadar gelerek baflflehrin bütün civar›n› yak›p y›kt›. Bunun üzerineimparator Opsikion themas›n›n birliklerini kendisini kurtarmalar› için bo¤az›n karfl› k›y›s›na geçirdi. Fakat bu askerlerimparatora karfl› ayakland›lar. Bkz. Nikephoros, Patriarch of Constantinople, Short History, terc. C. Mango, Washington 1990,s. 115; Theophanes, a.g.e., s. 77. Karfl. Ostrogorsky, a.g.e., s. 142-143.

21 Bat› Karadeniz sahilleri ve Marmara bölgesini içine almaktayd›. Burada Çanakkale, ‹znik, ‹zmit, Eskiflehir ve Ankara bulun-maktayd›.

22 Theophanes, a.g.e., s. 80 vd.

23 Ostrogorsky, a.g.e., s. 144-145.

24 Psellos, a.g.e., s. 173, not 242; 176-177; Mikhail Attaliates, CSHB, yay ve terc. I. Bekker, Bonn 1853, s. 54 vd; Zonaras, a.g.e.,s. 118. Karfl. Seibt, a.g.e., s. 81 vd.

25 Psellos, a.g.e., s. 177-185 ve not 259. Karfl. G. Schlumberger, L’épopée byzantine á la fin du X e siécle, Paris 1896, III, s.815.

26 Psellos’a göre asl›nda Isaakios imparatorun tahttan feragat etti¤i haberlerine ilk bafllarda inanmad›. Hatta o esnada yan›ndayer alan kendisinin de bulundu¤u elçilik heyetide öyle. Ama ard arda habercilerin ayn› haberle gelmesi bunun do¤ruoldu¤una onlar› inand›rd›. Bkz. Psellos, a.g.e., s. 186 vd.

27 O. Turan, Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul 1993, 3 bsk, s. 55; A. Sevim, Anadolu Fatihi Kutalm›flo¤lu Süleymanflah,Ankara 1990, s. 26-27; A. Özayd›n-F. Baflar, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal ‹slam Tarihi, ‹stanbul 1994, s. 101; Ostrogorsky, a.g.e.,s. 322; J. Laurent, Byzance et les origines du Sultanat de Roum, Paris 1930, I, s. 177-182, Türkçe terc. Y. Yücel, “Rum (Anadolu)Sultanl›¤›’n›n Menflei ve Bizans”, Belleten, 202(1988), s. 224.

B ‹ Z A N S D Ö N E M ‹ ’ N D E Ü S K Ü D A R

44

28 Zonaras, a.g.e., s. 15.

29 Anna Komnene, Aleksiad. Türkçe terc. B. Umar, Anna Kommena. Alexiad, ‹stanbul 1996, s. 81-82. Ayr›ca bkz. Sevim, a.g.e.,s. 29-30; Laurent, a.g.m., s. 225.

30 Anna Komnene, a.g.e., s. 88-89. Ayr›ca bkz. Turan, a.g.e., s. 61; Sevim, a.g.e., s. 30.

31 Anna Komnene, a.g.e., s. 124-126.

32 Haziran 1203’te ‹stanbul’a gelerek Yeflilköy’de demirlediler. Yeflilköy’de beklemekte olan Haçl›lar aralar›nda yapt›klar›toplant› sonras› buradan ayr›lmaya karar verdiler. Ald›klar› karar gere¤i önce Kad›köy’e ard›ndan da Üsküdar’a gideceklerdi.

33 Niketas Khoniates, Historia, Yay. I. Bekker, Nicatae Choniatae Historia, CSHB, XXII, Bonn 1835. Türkçe terc. I. Demirkent,Niketas Khoniates’in Historia’s› (1195-1206), ‹stanbul 2004, s. 110-111. Ayr›ca bkz. B. Küçüksipahio¤lu, “‹stanbul’un LâtinlerTaraf›ndan ‹flgali”, 2005-2006 Fatih Sempozyumu I-II Tebli¤ler, ‹stanbul 2007, s. 130.

34 Villehardouin, a.g.e., s. 65 vd.

35 Niketas Khoniates, Historia, Türkçe terc. F. Ifl›ltan, Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri, Ankara 1995, s. 150.

36 Ioannes Kinnamos, Historia. Türkçe terc. I. Demirkent, Ioannes Kinnamos’un Historia’s› (1118-1176), Ankara 2001, s. 191.

37 Theophanes, a.g.e., s. 4. Karfl. R. Janin, Les _glises et Les Monastéres des Grands Centres Byzantins, Paris 1975, s. 24-25.

38 Janin, Les _glises…., ayn› yer; Eyice, a.g.e., s. 50-51. Bu manast›r›n Üsküdar’›n neresinde oldu¤u konusunda net bilgi yok-tur ve afla¤› yukar› X. Yüzy›ldan itibaren bu manast›r hakk›nda art›k bilgi bulunmamaktad›r.

39 Janin, Les _glises…., s. 25 vdd.

40 Eyice, a.g.e., s. 51. Bunlar›n d›fl›nda Üsküdar civar›nda muhtemelen Kuzguncukta II.Justinos (565-578) ve kar›s› Sophiataraf›ndan yapt›r›lan bir kilise ile, ‹mparator Justinianos (527-565) devrinde infla ettirildi¤i belirtilen Meryem Ana veyaHagios Panteleimon Kilisesi’nin oldu¤u ifade edilmektedir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V