Mithradates VI Eupator: Roma’nın Büyük Düşmanı

MITHRADATES VI EUPATOR

Romann Byk Dman

Bu kitap, DUMANKAYA HOLDNGin katklaryla baslmtr

MITHRADATES VI EUPATOR

Romann Byk Dman

Murat ARSLAN

ODN YAYINCILIK

ODN YAYINCILIK Eskia Tarihi Dizisi: 1

Murat Arslan

MITHRADATES VI EUPATOR Romann Byk Dman

Yaynlayan ve Yneten Huriye ARSLAN-Dolunay ARSLAN

Kapak Dzeni ZM REKLAM

Ege Basm, Matbaa ve Reklam Sanatlar Ltd. ti. Birinci Bask, Ocak 2007

ISBN:978-975-9078-02

Kapak Resmi: Mithradates Ba. Louvre Mzesi.

Her trl yayn hakk sakldr. 2007 Odin Yaynclk

Aydntepe Mah. zek Merkezi D Blok no: 8 Tuzla, 34947, stanbul

Tel.: 0 216 493 38 00 Fax: 0 216 493 27 38 e-mail: [email protected]

www.odiyayincilik.com

NDEKLER NSZ..............................................................................................................................VII Sunu..................................................................................................................................... IX Teknik Noktalar.................................................................................................................. IX Metinde Kullanlan Terimlere likin Ksaltmalar Listesi......................................... XIII Metinde Kullanlan Hellence Harflere likin Transkripsiyon Listesi ................. XIII Metinde Kullanlan Standart ve Sreli Yaynlara likin Ksaltmalar Listesi.......XIV GR......................................................................................................................................1

A. P O N T O S T A N K A R A D E N Z E: Bir Adlandrmann Ardndaki nyarglar, Varsaymlar ve Gerekler ............................. 1

B. Pontos Blgesinin Tarihsel Corafyasna Genel Bak................. 16 C. Tarihsel Geliim.................................................................................. 49

I. KRALLIKTAN MPARATORLUA...............................................................73 A. Mithradates VI Eupatorun Douundan Birinci

Mithradates-Roma Savana Kadar (. 134-. 89) ..................... 73 B. Mithradates VI Eupatorun Kk Asyada Uygulad

Roma Kart Politika .......................................................................114 II. FATH VE KURTARICI ....................................................................................127

A. BRNC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 89-. 85).......127 1. Kk Asya Savalar........................................................127 2. Mithradatesin Kk Asya Politikas...............................143

2. A. Ephesos Akam; Nedenleri ve Sonular .......................159 3. Mithradatesin Rhodos Kuatmas ....................................174 4. Hellas Savalar .................................................................187

4. A. Sullann Atina Kuatmas.................................................196 4. B. Khaironeia Muharebesi ve Sonular.................................203 4. C. Orkhomenos Muharebesi ve Sonular..............................224

5. Dardanos Antlamas.........................................................240 6. Sullann Kk Asya Politikas .......................................248

III. DPLOMAS VE SAVUNMA .........................................................................267 A. KNC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 83-. 81)........267

1. Murenann Pontos Seferleri ve Sonular .................................267 2. Cilicia Eyaletindeki Korsanlk ve Haydutluk Faaliyetleri

(. 80-. 74) .............................................................................291 IV. ANADOLUDA ROMALILAR......................................................................305

A. NC MITHRADATES ROMA SAVAI (. 74-. 63).....305 1. Bithynia Kral Nikomedes IV Philopatorun Vasiyeti ..............305 2. Mithradatesin Kyzikos Kuatmas ............................................321

VI

3. Direnme ve Boyun Ei; Lucullusun Pontos stilas ve Sonular..................................................................................340

4. Lucullusun Armenia Seferi........................................................388 5. Kraln Dn..............................................................................418 6. Lex Gabinia; Pompeiusun Korsan Seferi .................................435 7. Lex Manilia; Pompeiusun Mithradates Seferi ve Sonular ...446 8. Lex Pompeia; Pompeiusun Kk Asya Politikas..................484 9. Mithradatesin Son Plan ve Pharnakesin haneti.....................494

B. MITHRADATES VI EUPATORUN KL ..............................511 V. SONSZ....................................................................................................................527 APPENDIX 1 ..................................................................................................................532

A. Mithradates VI Eupator Dionysosa likin Antik Kaynaklarn ve Modern Literatrn Durumu.................................532

APPENDIX 2 ..................................................................................................................540 A. HELLENSTK KRAL LSTELER..............................................543 B. ROMA CONSUL LSTES (. 177-. 34).................................543

METNDE KULLANILAN ANTK KAYNAKLARA LKN KISALTMALAR LSTES ............................................................................547 BBLYOGRAFYA .......................................................................................................571 Haritalarn ve Resimlerin Listesi....................................................................................609 INDEX...............................................................................................................................610

NSZ Bu kitap, Pontos Kral Mithradates VI Eupator Dionysosun biyografi-sidir. 2003 ylnda Akdeniz niversitesi, Eskia Dilleri ve Kltrleri Blmnde tamamladm Mithradates VI Eupator ve Roma balkl doktora tezimin drt senelik yorucu; fakat keyifli bir alma sonucunda kitaplam biimidir.

Kitabn amac, imdiye kadar ihmal edilen Pontos Kral Mithradates VI Eupator Dionysosun Kk Asya ve Romaya kar uygulad politikay ve sonularn, Anadolulu bak asyla yeniden deerlen-dirmektir. Bunu yaparken, krala ve . I. yzyl Kk Asya tarihine ilikin antik kaynaklar, epigrafik belgeler, nmismatik buluntular ile arkeolojik kalntlar ele alnm; son zamanlarda ele geen yeni veriler, modern literatr eliinde tekrar dikkatle incelenerek ok ynl bir sentezle analiz edilmeye allmtr.

almaya gerek tez gerekse kitap aamasnda birok kiinin yar-dm olmutur. Bunlarn banda, tez danmanm Prof. Dr. Sencer ahin gelmektedir. Onun bu alma zerinde grnmeden var olan etkisi yadsnamaz ve ilgi ve destei olmakszn ne tez ne de kitap bu ekli alabilirdi. Prof. ahin, beni bu aratrma srasnda serbest brakmakla birlikte, onunla yaptmz konsltasyonlar almann ekillenmesinde nemli rol oynamtr. almann eitli aamalarnda Mithradates VI Eupator zerine alm ve halen almakta olan Sevilla niversi-tesinden Asst. Prof. Luis Ballestor Pastor, Moskova Bilimler Akade-misinden Asst. Prof. Sergey Saprykin, Aarhus niversitesinden (Dok-tora) Jakob Munk Hjte ve Orta Dou Teknik niversitesinden Yrd. Do. Dr. Deniz Burcu Arkan Erciyasa, yaptmz yararl grmeler ve konuya ilikin literatr yardmlarndan tr teekkr bir bor bili-rim. Ayrca kitaplk almalar ve manuskrinin gzden geirilmesinde srasnda, Kln niversitesinden Prof. Dr. Peter Mittag, Akdeniz ni-versitesinden Prof. Dr. Mustafa Adak, Dr. Burak Takmer, Nihal Tner (Doktora), kr zdoru (Doktora), Fatih Onur (Doktora), Nuray Gkalp (Doktora), E. N. Akdou Arca (Doktora), Gkhan Tiryaki (Doktora), mer Uzunel (Yksek Lisans) ile eim Dr. Mette Marie Hald Arslann nemli yardmlar olmutur.

Trk aratrmaclarn bilimsel almalarn tevik eden ve destekle-yen, Trk Amerikan lmi Aratrmalar Derneinin tarafma verdii Ilse Bhlund ve George Hanfmann Bursu, bu eserin yayna hazrlan-masn salamtr. Bylelikle 6 ay sreyle Sheffield ve Exeter niver-

MITHRADATES VI EUPATOR VIII

sitelerinde alma olanam olmutur. Bu sre zarfnda; Sevilla, Paris ve Klne giderek eitli bilim adamlaryla konsltasyon yapma, mze-leri ziyaret etme ve ktphanelerden yararlanma imkan buldum. Sheffield niversitesinden Prof. Dr. John Barrettn niversitenin her eit imkanndan yararlanmam salamas ve Exeter niversitesinden Prof. Dr. Stephen Mitchelln konuya ilikin deerlendirmeleri ile esin verici grleri, kitabn ekillenmesinde nemli rol oynamtr.

Bununla birlikte, kitaptaki her eit hatadan tmyle yazar sorumludur. Son olarak, bu kitabn baslmasna yapt katklardan dolay

Dumankaya Holding ynetim kurulu yesi Uur Dumankayaya teek-kr bir bor bilirim. Antalya 2007 Murat Arslan

SUNU Batl lkelerin Trk varln sadece Osmanl topraklarnda deil, g-nmz Trkiye corafyasnda dahi ilerine sindiremedikleri, onu igal-ci-yabanc (barbar) bir unsur olarak algladklar inkar pek te mmkn olmayan tarihi bir olgu olarak gemite olduu gibi bugn de zihnimizi megul ve tedirgin etmektedir. Batnn bu tutumundaki ana neden, Trk-lerin, Bat Medeniyetinin fikirsel ve dinsel oluumunda payda bir kltr corafyasna en son ve stelik te en hasm bir dinle gelen kavim olmalar ve kendilerine vatan yaptklar bu topraklarn binlerce yllk kltr mirasna, yani Anadolunun Avrupa mirasna inanlmaz bir vur-dumduymazlkla srt evirmi olmalardr. Avrasya corafyasnda biz Trklerin durumuyla kyaslayabileceimiz tek bir lke yoktur. evre-mizdeki btn uluslar tarihin en eski zamanlarndan itibaren bu coraf-yada kendi yurtlarnda kendi kltr miraslarn bugne tamlardr. Bu nedenle tarihi miras ve kltrel kimlik konusunda herhangi bir skntlar yoktur. Biz Trkler iin durum deiiktir. Baka bir corafyadan bam-baka bir kltr corafyasna gelip dnmemek zere yerlemiiz. Ara-dan bin yl gese de bu yeni vatanda ilelebet tutunmann ve orann eski sakinleri ve komular tarafndan sorgulanmaya tabi tutulmadan bar iinde kabul grmenin tek yolu lke tarihiyle kaynap btnlemek ve onu artk kendi z gemii ve kendi kltr kimliimizin ayrlmaz bir paras olarak ulusal eitimine sokmaktr. rnein Selanikli Mustafa Kemal Atatrk ne kadar bizden biriyse, Sinoplu Mithradates Eupator da o kadar iimizden biri olarak kabul grmelidir. Her ikisinin de Karade-nizden yola karak Anadoluda Bat emperyalizmine kar durduklar tarih kitaplarmzda retilmeli ve vurgulanmaldr. Atatrk heykeli Samsunda 20.yy. emperyalizmine kar duruu nasl simgeliyorsa, Si-nopta da bir Mithradates Eupator heykeli 2100 yl nceki benzeri bir Anadolu direniinin heyecann gnmze yanstabilmelidir. Biz Avras-ya (TrakyaAnadolu) Trklerinin anlam ve nemini henz kefedeme-diimiz kltr mirasmz ite budur! Hala belirsizlik iinde olan Kltr kimliimizi bu topraklarda aramamz gerekir.

Trklerin bu tarihi sorununun farkna varan ilk ve tek devlet adam-mz bamszlk savamz zaferle bitiren Mustafa Kemal Atatrk ol-mutur. Kurduu Cumhuriyetin daha ilk yllarndan balayarak, Trkle-rin Anadolu ile olan en eski tarihi balarn aratrmaya balam, bu amala stanbul niversitesinde Trkiyat ve Arkeoloji Enstitlerini, yeni Bakent Ankarada Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar yan sra Dil

MITHRADATES VI EUPATOR X

ve TarihCorafya Fakltesini kurdurmutur. lgili kurumlarn bilim insan ihtiyacn karlamak zere yetenekli genleri yurtdna renime gndermitir. Bu gen bilim insanlarnn yurda dndkten sonraki g-revleri sadece bat tarz ama yknmeye dayanmayan bilim yapmak olmayp, ayn zamanda ulus mekan tarih ilikisini de bilimsel temelle-re dayandrarak ekillendirmekti. nk, o zamana kadar salt Avrupa kkenli Eskia bilimcilerinin keyfiyetine ve greceli yorumlarna ter-kedilmi olan Kk Asya (Anadolu) kltr miras sadece yamalan-makla kalmam ayn zamanda Trk imajn aalayc bir propaganda arac olarak ta kullanlmt. O zamanki tanmyla Eti (Hitit) ve Smer uygarlklaryla Anadolu Trkleri arasnda dil ve kltr ba araylarn-da Atatrkn ulusu lke tarihiyle ve onun kltr mirasyla top yekn zdeletirme ideali yatmaktadr. Kendimizi tarih ve corafya btnl iinde kendimizin tanmlamas, yorumlamas ve ekillendirmesi Ata-trk dncenin temel hedeflerinden biridir. Corafya bugnk Tr-kiye Cumhuriyeti snrlar olduuna gre, tarih te bu corafyada yasayan tm insanlarn ortak gemii ve kltr mirasdr. Etnik kaynamay ve sonuta ulus devlet iinde siyasal btnlemeyi binlerce yl kapsayan tarihi sre kusursuz bir ekilde salamtr. Bunun tutarl, kalc ve bar olmas ise ancak lkenin kltr mirasnn en eski devirlerinden en yenilerine kadar ulusun ortak gemii olarak kabul ve paydalar arasnda zihinsel kaynama, uzlama ve btnleme ortamnn salan-masyla mmkn olacaktr.

Elinizdeki bu kitap byle bir araysn eseridir. Ele alnan konu ortaya k ve sonulan itibariyle tarihin, daha dorusu BatDou ya da AvrupaKk Asya ilikisinin ibret vesikalarndan biridir. . 12063 yllar arasnda Kk Asyada hkm srm olan Pontos Kral Mithradates VI Eupatorun hazin hikayesidir. Dier birok konuda ol-duu gibi Mithradates Eupator hakkndaki bilgilerimiz de her ne kadar Bat (Roma) ynl antik ve modern kaynaklara dayanyorsa da, yarm yzyl Kk Asyay Roma emperyalizminden temizlemek iin sava-m ve neticede baz Anadolu kentlerinin yan sra kendi olunun bile ihanetine urayarak tarih sahnesinden ekilmi bu Anadolu kralnn mcadele dolu hayatndan karacamz baz sonular olmaldr. Szge-limi bugn Irak halknn ve onun katledilen lideri Saddamn bana AngloAmerikan marifetiyle gelen talihsiz olaylar, bahanesi ne olursa olsun, Batnn Dou karsnda tarihi bilinle ve srarla srdrd stnlk ve aalama zihniyetinin tezahrnden baka bir ey deildir. O bakmdan, olay sadece igal altndaki zavall Irak balayan bir du-

Ksaltmalar Listesi XI

rum olarak anlalmamaldr. Tm Douya verilen gzda niteliinde bir mesaj sz konusudur. ki bin yl nce mparator Claudius da Anado-lunun Likya Federatif Devletindeki i kargaay bahane ederek gya oradaki halkn yardmna komu, sonra da sizi i savatan (stasis), sizi kanunsuzluktan (anomia), sizi ekyalktan (leisteia) kurtardk, size bamszlk (eleuteria) getirdik diye diye, Anadolunun o zamanki bu son yar bamsz Likya devletiini Roma mparatorluuna eyalet yapmt. Oysa, esaretinden ksa bir sre nce Romaya yaranmak iin bir generalini bir gemi dolusu askerle Romann dman Mithradatese kar savamaya yollayan, Likyann hani u nl bakenti Pataradan bakas deildi. Amerika ve ngilterenin bugn Iraka syledikleri ve uyguladklar farkl bir ey mi? Evet! Tarih tekerrr ediyor; ama bu tekerrr sadece bir tesadf ya da tarihin bir ironisi mi, yoksa Batnn tarihi misyonunu bilinli olarak devam ettiren bir derin Bat ile mi kar karyayz? Mithradates olayna bu perspektiften bakldnda DouBat ilikilerinin tarihi temelleri ve gnmz olaylaryla balant-lar daha iyi anlalaca gibi, Bat karsnda dn olduu gibi bugn de sefil ve perian durumdaki Dounun maks talihinin nasl yenilecei de belirginlik kazanacaktr. te bu noktada Mustafa Kemal Atatrkn Anadolu halkyla birlikte, bilinli-bilinsiz btn i ihanetlere ve olum-suzluklara ramen, Bat emperyalizmine kar salad parlak askeri stnlk ve bunu takiben olaanst tarihi bir saduyu ve inanla kur-mu olduu laik, demokratik, tam bamsz; batl dnen ama Batya asla yknmemesi ve yamanmamas gereken T. C. Devleti iyi bir model oluturmaktadr.

Anadolu tarihi bu model iinde kendi tarihi dokusu gz nnde tutu-larak incelenir ve yorumlanrsa, grlecektir ki, btn Anadolu medeni-yetleri, rnein Hattisi, Pontosu, Dou Romas ya da Bizans Seluk-lu ve Osmanl kadar bizim gemiimizdir; eksisi ve artsyla kltrel kimliimizin birbirini tamamlayan mozaik talardr. Bu haliyle Anadolu kltr mozaii ne Bat ile zde ne de ona kart olarak dnlmelidir. nk o tarihi dokusu itibariyle alternatif bir Bat kltrdr ve yle de kalmaldr.

Murat Arslana Pontos Kral Mithradates Eupator konusunu Doktora almas olarak teklif ettiimde ite bu dnceler hareket noktam oluturuyordu. Trk bilim dnyasnda hemen hi tannmayan bu kral Murat Arslan akc ve herkesin anlayabilecei bir slupla kaleme alm ve onu Anadolulu bir gzle ve btn yanlaryla derinliine incelemitir. Batl kaynaklar Mithradatesi hep Roma perspektifinden deerlendir-

MITHRADATES VI EUPATOR XII

miler, onu masum halka zulmeden bir despot, gtt Roma kart politikasn ise sanki meru dzene kar ilenen bir crm gibi sunmu-lardr. Oysa, Murat Arslann kitabndan anlyoruz ki, Mithradates kendi devrinin hkmdarlarndan ne daha zalim ne de daha az balayc ve hayrhaht. Devrinin ve yaad ortamn artlar ve gelenekleri neyi gerektiriyorsa yle hareket eden misyon ve kudret sahibi bir krald. Tek hatas Imperium Romanuma yenik dmesiydi. Bat emperyalizmine kar giritii sava kaybetseydi Mustafa Kemalin de akbeti kukusuz farkl olmayacakt. Bugnk derin Batnn hazmedemedii de esasen Onun zaferidir.

Aralk 2006/Antalya Sencer ahin

Teknik Noktalar Metinde kullanlan yer ve kii adlar Hellence ve Latince asllarna uy-gun olarak verilmitir. Metinde kullanlan standart, sreli yaynlar ve terimlere ilikin ksaltmalar ile Hellencelerin transkripsiyon listeleri almann banda; metinde kullanlan antik kaynaklara ilikin ksalt-malar listesi ve bibliyografya ise, almann sonunda verilmitir. Sreli yaynlarda, L'anne philologique (Revue des publications pigraphiques relatives a l'antiquit romaine. Paris)in LXIV. cildinin (1996) 17-39. sayfalarndaki ksaltmalar kullanlm; ancak burada bulunmayan baz periyodikler iin baka kaynaklardaki ksaltmalardan yararlanlmtr. Alnt ya da gnderme yoluyla dorudan doruya kullanlan antik ya-zarlar ve eserlerinin ksaltmalarnda, Trke ortografyadaki farkllklar da gz nnde tutularak, Lexikon der Antike (Hrsfg. von J. Irmscher in Zusammenarbeit mit R. Johne. Berlin-Leipzig 1971, 1987, 9. Aufl. Taschenbuchasg: J. Irmscher, Das Grosse Lexikon der Antike. Mnchen 1987, 1990) adl eserin I. cildinin (1971) 20-41. sayfalarndaki ilgili ksaltmalar esas alnm ve eserlerin deerlendirilmesinde kullanlan metin ve eviriler ayrca gsterilmitir. Bibliyografya ksmnda ise, metinde geen tm monografya ve makaleler yazar soyad + yayn yl biiminde ksaltlm olup, bir yazarn ayn yl iinde km birden fazla eseri sz konusu olduunda, eserlerin adlar alfabetik sraya konularak, bunlar (a), (b) etc. eklinde ifade edilmitir. Ayrca yararl olaca d-ncesiyle almann sonuna, Mithradates VI Eupator Dionysosla ilgili Antik Kaynaklarn ve Modern Literatrn Durumu (Appendix 1), Hellenistik krallklar ile Roma consullerine ait listeler (Appendix 2) konulmutur.

Metinde Kullanlan Terimlere likin Ksaltmalar Listesi

bk. baknz S. sadan Sonra bl. blm km kilometre cm santimetre km2 kilometre kare ca. circa kr. karlatrnz ev. eviren lib. liber col. columna loc. cit. locus citatus dn. dipnot m metre Ed. Editr m2 metrekare et al. et alii n0 numara etc. et cetera op. cit. opere citato fasc. fasciculus p. pagina Fig. Figr pars ksm, para frg. fragman lev. levha g gram sa. say graf. grafik str. satr har. harita vd. ve devam Haz. Hazrlayan vdd. ve devamnn devam ibid. ibidem vol. volumen . sadan nce

Metinde Kullanlan Hellence Harflere likin Transkripsiyon Listesi

= a = e = m , = s = ai = ei = n = t = au = eu = ks = y = b = z = o = ph = g = = oi = kh = ng = th = u = ps = nk = i = p = = nkh = k = r,rh = h = d = l

Metinde Kullanlan Standart ve Sreli Yaynlara likin Ksaltmalar Listesi

AA Archologischer Anzeiger. Berlin. A&A Antike und Abendland. Hamburg. AAra Anadolu Aratrmalar. Ankara. AArch Acta Archaeologica. Kbenhavn. AArchHung Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae. Budapest. ABSA The Annual of the British School at Athens. London. AClass Acta Classica. Verhandelinge van die Klassieke Vereniging

van Suid-Afrika. Proceedings of the Classical Association of South Africa. Cape Town.

Adalya Suna-nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits Yll. stanbul.

AE Lanne pigraphique. Paris. AHB The Ancient History Bulletin. Calgary. AJA American Journal of Archaeology. New York. AJAH American Journal of Ancient History. Cambridge, Massachu-

setts. AJPh American Journal of Philology. Baltimore. AM Mitteilungen des Deutschen Archologischen Instituts, Atheni-

sche Abteilung. Berlin. AncSoc Ancient Society. Leuven. ANRW Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt: Geschichte und

Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschung. Hrsg. von H. Temporini I vd. Berlin-New York 1972 vd.

ANSMN American Numismatic Society Museum Notes. New York. AntCl Lantiquit classique. Paris. Antichthon Antichthon. The Australian Society for Classical Studies. Syd-

ney University Press. Sydney. Archaeology An Offical Publication of the Achaeological Institute of Ame-

rica. New York. Ark.San. Arkeoloji ve Sanat. stanbul. ARYS Antigedad: Religiones y Sociedades. Universidad de Huelva

Publications. Huelva. AS Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archae-

ology at Ankara. London. AST Aratrma Sonular Toplants. Ankara Athenaeum Athenaeum. Studi periodici di letteratura e storia dellantichit.

Universit Pavia. Pavia. AU Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi. I-VI. stanbul 1982.

Ksaltmalar Listesi XV BAR British Archaeological Reports. Oxford. BCH Bulletin de Correspondance Hellnique. Paris, Athnes. Belleten Belleten.Trk Tarih Kurumu Basmevi. Ankara. BMC Galatia A Cataloque of the Greek Coins of Galatia, Cappadocia, and

Syria. By W. Wroth, London 1899. BMC Ionia A Cataloque of the Greek Coins of Ionia. By B. V. Head. London

19812. BMC Lydia A Cataloque of the Greek Coins of Lydia. By B. V. Head. Lon-

don 19822. BMC Pontus A Cataloque of the Greek Coins of Pontus, Paphlagonia,

Bithynia and The Kingdom of Bosporos. By. W. Wroth, London 1889.

BMC A Cataloque of the Greek Coins in the British Museum. By. B. V. Hems, P. Gardner, G. F. Hill, W. Wroth et al., I-XXX Lon-don 1837-1929.

CAH The Cambridge Ancient History. Ed. J. B. Bury, S. A. Cook. I-XII. Cambridge, London 1923-1996.

Chiron Chiron. Mitteilungen der Kommission fr Alte Geschichte und Epigraphic des Deutschen Archologischen Instituts. Mn-chen, Beck.

CIG Corpus Inscriptionum Graecarum. Berlin 1825-1877. CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, consilio et auctoritate Aca-

demiae Litterarum (Regiae) Borussicae editum. I-XVI. Leip-zig, Berlin 1826-1843. Ed. Altera: Leipzig, Berlin 1893. [Ese-rin birok ek cildi bulunmaktadr].

ClassW The Classical World. Bethlehem, Pennsylvania. CPh Classical Philology. Chicago. CQ The Classical Quarterly. Oxford. CR The Classical Review. Oxford. CRAI Comptes rendus de lAcadmic des Inscriptions et Belles-

Lettres. Paris. CSCA California Studies in Classical Antiquity. Berkeley and Los

Angeles. CW Classical World. Philadelphia. Dacia Revue dArchaologique et dHistoire Ancienne. Paris. DHA Dialogues dHistoire Ancienne. Paris. DTCFD Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi.

Ankara. EA Epigraphica Anatolica. Zeitschrift fr Epigraphik und histo-

rische Geographie Anatoliens. Bonn. Eirene Eirene. Studia Graeca et Latina. Praha. FastTr Fasti Capitolini. Rec. A. Degrassi. Torino 1954.

MITHRADATES VI EUPATOR XVI FGrHist Die Fragmente der griechischen Historiker. F. Jacoby. I-XV.

Berlin-Leiden 1923-1958. G&R Greece & Rome. Oxford. Gephyra Gephyra. Zeitschrift fr Geschichte und Kultur der Antike auf

dem Gebiet der heutigen Trkei. stanbul. Gerin Gerin. Servicio de Publicaciones. Madrid. Gnomon Gnomon. Kritische Zeitschrift fr die gesamte klassische

Altertumswissenschaft. Mnchen. GNS Schweizer Mnzbltter (= Gazette numismatique suisse). Re-

daktion: Genve. Administration: Bern. GRBS Greek, Roman and Byzantine Studies. Durham. Habis Habis. Journal devoted to ancient history, classical archae-

ology, and classical philology, published by the University of Seville. Seville.

Hermes Hermes: Zeitschrift fr klassische Philologie. Wiesbaden. Hesperia Hesperia: Journal of the American School of Classical Studies

at Athens. Athens. Historia Zeitschrift fr alte Geschichte; Revue d Histoire Ancienne;

Journal of Ancient History; Rivista di Storia Antica. Stuttgart. HSPh Harvard Studies in Classical Philology. Cambridge, Massa-

chusetts-London, England. I.Dlos Inscriptions de Dlos. Ed. F. DurrbachP. RousselM. Launey,

et al. Paris 1911-1972. I.Didyma Didyma II: Die Inschriften. A. Rehm, Ed. R. Harder. Berlin

1958. I.Ephesos Die Inschriften von Ephesos. Ed. H. Wankel, R. Merkelbach et

al., Bonn 1979-1984 (IK 11-17). I.Ilion Die Inschriften von Ilion. Ed. P. Frisch. Bonn 1975 (IK 3). I.Kyme Die Inschriften von Kyme. Ed. H. Engelmann. IGSK V Bonn

1976. I.Pergamon Die Inschriften von Pergamon. Ed. M. Frnkel. Berlin vol. I

1980, vol. II 1895. I.Priene Die Inschriften von Priene. Ed. F. Hiller von Gaertringen. Ber-

lin 1906. I.Stratonikeia Die Inschriften von Stratonikeia. Ed. M. . ahin. Bonn 1981-

1990 (IK 22,1-22,2). IG Inscriptiones Graecae, consilio et auctoritate Academiae

Litterarum Borussicae ed. maior: I-IV., VII., IX., XI., XII., XIV. Berlin 1873-1939.

IGB Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae. Ed. G. Mikhailov. Volume I. Sofia 1970.

IGCH An Inventory of Greek Coin Hoards. Ed. M. Thompson, O. Mrkholm and C. M. Kraay. New York 1973.

Ksaltmalar Listesi XVII IGR Inscriptiones Graecae ad res Romanas Pertinentes. Ed. R.

Cagnat-J. Toutain. I-IV. Paris 1906-1928. IK Inschriften griechischer Stdte aus Kleinasien. Bonn 1972. ILLRP Inscriptiones Latinae Liberae Rei Republicae. Ed. A. Degrassi.

Florence vol. II 1963, vol. I 1965. ILS Inscriptiones Latinae Selectae. Ed by. H. Dessau. Berlin-Z-

rich 1882-1916. IM Istanbuler Mitteilungen. stanbul. IOSPE Inscriptiones antiquae orae septentrionalis Ponti Euxini Grae-

cae et Latinae. Ed. B. Latyshev. St Petersburg 1885-1901. JDAI Jahrbuch des Archologischen Instituts. Berlin. JESHO Journal of the Economic and Social History of the Orient. Lei-

den. JHS Journal of Hellenic Studies. London. JNES Journal of Near Eastern Studies. Chicago. JOAI Jahreshefte des sterreichischen Archologischen Institutes in

Wien. Wien. JRS Journal of Roman Studies. London. JS Journal des Savants. Paris. Klio Klio. Beitrge zur Alten Geschichte. Berlin. Kolaios Kolaios. Publicaciones Occasionales. Arquelogos, Historia-

dores y Fillogos. Homenaje a Fernando Gasc. Sevilla. KP Der Kleine Pauly. Stuttgart (Mnchen). KST Kaz Sonular Toplants. Ankara Ktma Ktma: Civilisations de lOrient, de la Grce et de Rome Anti-

ques. Strasbourg. Latomus Latomus: revue dtudes latines. Bruxelles. Lykia Lykia. Anadolu Akdeniz Kltrleri. Antalya 1994. MAMA Monumenta Asiae Minoris Antiqua. Ed. W. M. Calder et al., I-

IX London 1929-1988. MEFRA Mlanges de lcole franaise de Rome: Antiquit. Rome

1881-. MHR Mediterranean Historical Review. Ed. the Aranne School of

History, Tel Aviv University. Jarusalem, London. Milet I/7 Der Sdmarkt und die benachbarten Bauanlagen. Ed. A.

Rehm. Berlin 1924. Mnemosyne Mnemosyne. Bibliotheca Classica Batava. Amsterdam. NC Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society.

London. OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae. Ed. W. Dittenberger. I-

II. Leipzig 1903-1905. Olba Mersin niversitesi Kilikia Arkeolojisini Aratrma Merkezi

(KAAM) Yaynlar. Mersin.

MITHRADATES VI EUPATOR XVIII Osloenses Symbolae Osloenses. Oslo. Pallas Pallas. Revue dtudes antiques. Toulouse. Pap. Cairo Zen. Zenon Papyri (Catalogue gnrale des Antiquits Egypt. Du

Muse de Caire I-IV). Ed. C. C. Edgar. Paris 1925-1931. PBSR Papers of the British School at Rome. London. Philologus Philologus. Zeitschrift fr das Klassische Altertum. Wiesbaden. Phoenix The Phoenix: The Journal of the Classical Association of Can-

ada. Toronto. PhW Philologische Wochenschrift. Leipzig. Pontica Pontica. Muzeul de Istorie Nazional i Arheologie Constanta.

Constanta. RA Revue Archaologique. Paris. RE Paulys Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissen-

schaft. Stuttgart (Mnchen). REA Revue des tudes Anciennes. Bordeaux. REG Revue des tudes Grecques. Paris. REL Revue des tudes Latines. Paris. RhM Rheinisches Museum fr Philologie. Frankfurt am Main. RHR Revue de lHistoire des Religions. Paris. RPh Revue de philologie, de littrature et d'Histoire Anciennes. Paris,

Klincksieck. RSA Rivista Storica DellAntichit. Bologna. SEG Supplementum Epigraphicum Graecum (1-25 Leiden 1923;

26-7 Alphen 1979-80; 28 vd. Amsterdam 1982. SIG3 Sylloge Inscriptionum Graecarum. Ed. W. Dittenberger, et al.

I-IV Leipzig 1883-1924. SNG Sylloge Nummorum Graecorum. London. SNGAul Sylloge Nummorum Graecorum. Samlung H. Von Aulock.

Pontus-Paphlagonien-Bithynien. 1. Heft. Nr. 1-332. Berlin 1957.

TAM Tutuli Asiae Minoris. Vindobonae 1901-1989. TAPhA Transactions and Proceedings of the American Philological

Association. Atlanta, Georgia. TAVO Tbinger Atlas des Vorderen Orients. Wiesbaden T Trudy gosudarstbennogo rmitaza (travaux du Muse d'tat

de l'Ermitage). TD Tarih ncelemeleri Dergisi. zmir. Tyche Tyche; Beitrge zur Alten Geschichte Papyrologie und Epigra-

phik. Wien. VDI Vestnik drevnej istorii (Journal of Ancient History). Moscow. ZPE Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik. Bonn 1967.

Prof. Dr. Sencer ahine,

.

GR

A. P O N T O S T A N K A R A D E N Z E: Bir Adlandrmann Ardndaki nyarglar,

Varsaymlar ve Gerekler Sicilial tarihi Diodorosa1 gre, Pontos eskiden gld. Zamanla ken-disini besleyen rmaklarn getirdii sularla ykselerek yatandan tat. Europe ve Asia arasnda yaylarak etrafndaki yerleimleri sel sular altnda brakt. Ardndan, nce Bosporos (stanbul Boaz) daha sonra da Hellespontosta (anakkale Boaz) kendisine kanal aarak Aigaion Pelagosla (Ege Denizi) birleti. Bylelikle, Akdenizi de ykseltti. Bu denizin kenarndaki yerleimleri sular altnda brakt. Diodorosa gre bu yzden, Samothrake (Semadirek) Adasndaki denizcilerin balk tut-mak iin attklar alara, sel altnda kalan eski uygarlklarn kalntlar taklmaktayd. Diodorosun anlatt bu efsane, uzun zaman eskia ta-rihileri ve modern bilim adamlar tarafndan ciddiye alnmad2.

Ancak 1990l yllarda, Karadenizde yaplan bilimsel aratrmalar efsanenin ardndaki gerei ortaya kartmtr. Son Buz anda, yani gnmzden 18.000-20.000 yl nce Karadenizin bir gl olduu ve

1 Diod. V. 47. 4-5; ayrca bk. Strab. I. 3. 6 c. 52. 2 . 80-. 20 yllar arasnda yaam Sicilial tarihi Diodoros, ulaabildii kay-naklar pek deiiklie uratmakszn, kopyalamak suretiyle 40 kitaplk bir Dnya Tarihi (= Bibliotheke []) oluturmutur. Bu bakmdan Diodorostan el-de edilen bilgiler, eskia tarihileri tarafndan genellikle dier kaynaklarla karla-trlmadan ve dikkatlice gzden geirilmeden kullanlmaz. Bu yzden yazarn anlat-t bu tufan hikayesi de, kaleme ald dier efsanelerden biri olarak dnlm ve uzun sre gz ard edilmitir.

MITHRADATES VI EUPATOR 2

imdiki yzlmnn3 yarsndan daha kk bir alan kaplad kant-lanmtr. Karadenizin evrimini antik ve modern veriler nda incele-yen okyanus bilimciler ve jeologlar Buz ann son evresinde havala-rn snmaya balamasyla birlikte, buzullarn eriyerek kuzeye ekildii ve sularn bugnk Karadeniz havzasn doldurduu sonucuna ulam-lardr. Ayrca bu gln sular taarak Bosporos kanaln am, Propon-tisi (Marmara Denizi) meydana getirmi ve Hellespontos Boaz ze-rinden Akdenizle birlemitir4. Baz okyanus bilimcileri ve jeologlara gre5, Karadenizin ykselmeye balamas Neolitik Dnemde (. ca. 7460-ca. 6820) hzl bir ekilde olmutu. yle ki, Karadenizin kuzey steplerindeki dzlklerde bu genileme sreci gnde yaklak 1.6kmye (?) kadar ulamt. Sualt sondajlar, Karadenizin eski havzasnn bu-gnk seviyesinden 50-150m daha aada olduunu gstermektedir. Bu bakmdan olsa gerektir ki, Diodorosun binlerce yl ncesinden kav-rad Karadenizin bu evrimi, kendini Hellen mitolojisinde eitli e-killerde gstermitir6.

* Pontos [] kelimesi ilk olarak Homerosta karmza kmaktadr. Ozan pontos szcn hem geni ve byk denizler hem de kendi ba-na deniz anlamnda kullanmtr7. Ancak eserlerinde Karadenizden bah- 3 Karadenizin gnmzdeki yzlm yaklak 423.000km2dir. En geni yeri Bulgaristann Bugras Limanndan Grcistann Batum Limanna 734; en dar yeri ise Krm Yarmadasnn ucundan neboluya, 165 deniz milidir. 4 Liddle 2003, 99; King 2004, 13 vd. dn. 14-15. Her ne kadar okyanus bilimciler ve jeomorfologlar Karadenizin eskiden bir gl olduu ve ykselerek Propontisi olu-turduu ve Ege Deniziyle birletii konusunda hem fikirlerse de; bu olayn ne za-man ve nasl gerekletii ile Karadenizin ne kadar ykseldii konusunda birbir-lerinden ayrlmaktadrlar. Karadenizin geliim evresi konusunda iki temel hipotez vardr. Bunlardan birincisi W. B. F. Ryan et al. (1997, 117 vdd.) tarafndan destek-lenen Karadenizin ksa zaman iinde aniden ykseldiidir. Dier hipotez ise, N. Grr et al. (2001, 65 vdd.; 72) tarafndan savunulmakta olup, bu olayn zaman iinde yava yava gerekletii eklindedir. Ayrca bk. Erciyas 2001, 23 vdd. 5 Ballard et al. 2000, 253 vdd.; ayrca bk. Liddle 2003, 99. 6 King 2004, 14 vd. dn. 16-17. 7 Hom. Il. I. 350; II. 145; 210; 613; 665; IV. 276; 278; V. 771; VI. 219; VII. 6 etc.; Od. I. 173; II. 263; 370; 421; III. 15 etc. Bununla birlikte Homeros (Il. I. 157; II. 294; XIII. 29; XIV. 392; XVI. 34 etc.; Od. I. 12; 50; 52; II. 260; 407; III. 5; 142; IV. 313 etc.) eserlerinde denizi, daha ok Ege terminolojisinde denize verilen isim olan (= thalatta/thalassa [/]), bazen (Il. I. 316; 327; 350; 358; 359; II. 565; 626 etc.; Od. I. 72; II. 261; IV. 401 etc.) tuzlu nesne (= hals []), bazen de (Il. IV. 295; V. 695; XIV. 16 etc.; Od. III. 174; 179 etc.), belki su yzeyini ifade

Pontostan Karadenize 3

setmedii iin, buray ne ekilde adlandrd bilinmemektedir8. Home-rosla hemzaman dier yazarlar ise, antikan en byk denizi olarak dndkleri Atlantik Okyanusunu nitelerken deniz anlamna gelen pontos ifadesini kullandklar gibi, Karadenizi de ikinci bir okyanus olarak alglamlar ve ona sadece Pontos demilerdir9. Strabon10, bu durumu insanlarn Homerostan bahsederken ona sadece Ozan demele-rine benzetmitir.

Bununla birlikte terimi Hellen kkenli bir kelime deildir. Pont- ya da bent- kknden tretilmitir. Karadeniz havzasnda ikamet eden Thrakia ya da Armenia dillerinden Hellenceye adapte edilmi olduu dnlmektedir. Yol ya da gei yeri anlamnda olabilir. La-tincedeki pons (kpr) ile ayn kkten gelmektedir. Bu bakmdan pon-tos szcnn temel anlam, deniz zerindeki yol, deniz yolu olup, zaman iinde deniz anlam kazand sanlmaktadr11. yle ki, Karade-nizle eitli nedenlerle ilikiye geen Hellenlerin buraya verdikleri Pontos ismi, bu deniz kysnda ikamet eden otokton halkn kulland dilden kaynaklanyor olsa gerektir12.

Akdeniz havzasnda yaayan halklar en eski zamanlardan itibaren ti-caret yaparken, yurtlarn deitirirken, koloni kurarken ya da uzak l-kelere sefer dzenlerken karadan ziyade, daha abuk ve zahmetsiz olan deniz yolculuunu tercih etmilerdir. Denizci bir millet olan Hellenlerin Ge Bronz andan (. ca. 1600-. ca. 1200) itibaren Karadenizle iliki iine girdikleri bilinmektedir. Corafi keif, maden arama13, mace-ra, ticaret amacyla Karadenize yelken amlar ve blgenin yerli halk-laryla temasta bulunmulardr. Bunlardan bazlar kentlerine dndkle- ederken kullanlan Latince planus gibi, Hellence (= pelagos []) szcyle tanmlamtr. Ayrca bk. Moorhouse 1940, 124. 8 Moorhouse 1940, 126. 9 Pontos kelimesi znel olduu kadar Hellespontos [] ve Propontis [] rneklerinde olduu gibi zel denizler iin de kullanlmtr. Bu du-rum hem Homeros hem de dier antika yazarlar iin geerlidir. iirsel anlatm-larda ise, pontosun genel anlamnn deniz olarak kullanld grlr (Ovid. Pont. I. 4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45). Konuya ilikin olarak ayrca bk. Apul. Mund. VI. 18-22; Moorhouse 1948, 59; West 2003, 158. 10 Strab. I. 1. 10 c. 6; 2. 10 c. 21. 11 Moorhouse 1940, 123 vdd.; 1948, 59; Mitchell 2002, 38 dn. 11; West 2003, 157 vd. Buna karn W. S. Allen (1947, 86) pontos isminin yol olarak tanmlanmasn pheyle karlamaktadr. 12 Mitchell 2002, 38. 13 Thetskhladze 1994, 114; Greaves 2002, 36.


rinde, Karadenize yaptklar yolculuk srasnda balarndan geen olay-lar, grdkleri blgelerin toporafyasn, flora/faunasn, iklimini, ora-larda ikamet eden kavimlerin adetlerini ve duyduklar eyleri genellikle kendilerini dinleyenlerin merakn cezp edecek ekilde abartarak ve deitirerek hikaye etmilerdir. yle ki, bu hikayeler birok toplumda olduu gibi, zaman iinde geliip ekillenerek yerlerini efsanelere b-rakmlardr14. Bu bakmdan, Hellen mitolojisinde ve edebiyatnda tanr-lar ve kahramanlar eitli nedenlerle Karadenizi ziyaret etmi ve bu corafyada belirli sre ikamet etmilerdir15. Bununla birlikte Hellenlerin Karadenizle dorudan tanmalar Troia Savandan sonra, Ege Adalar ve Kk Asya sahillerindeki Ion kolonizasyon hareketleri srasnda gereklemitir. Her ne sebeple olursa olsun, Akdeniz iin yaplm gemilerle Karadenize gelen ilk denizcilerin, bu denizin kuvvetli aknt-lar, sk sk oluan sisleri, nceden tahmin edilemeyen aniden patlak veren frtnalar16, yksek dalgalar, adalarn ve snacak limanlarn azl17; sahil boyunca ikamet eden kabilelerin dmanl nedeniyle

14 Diod. IV. 47. 1-6. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Braund 1994, 8 vdd.; Mitchell 2002, 47. 15 Hellenlerin Prometheus (Aiskh. Pr. 1-1093; Arr. anab. V. 3. 1-4; periplus XIX. 2), Herakles (Paus. I. 15. 2; Diod. IV. 16. 1-4; 28. 1; Phil. II. 3 c. 45), Phriksos ve Helle (Diod. IV. 47. 1-6) ile Argonautlara (Diod. IV. 40. 3-4; Apoll. Rhod. argon. I. 1 vdd.) ait baz efsaneleri Pontos corafyasnda gemitir. Bu rneklere, iinde Akhilleusun mezarnn bulunduuna inanlan Borysthenes (Dinyeper) Irma a-zndaki Akhilleus Adas, Heraklesin Paphlagonia civarndan Hadese inii, Ker-berosu yeryzne getirii, Themiskyra yresinde ikamet eden Amazonlarla sava-mas etc. gibi birok efsane de eklenebilir. 16 Arr. periplus III. 2-IV. 4. Karadenizde frtnaya yakalanma talihsizliine u-ram, S. XVII. yzyln nl Osmanl corafyacs Evliya elebi, seyahatnamesi-nin ikinci cildinde bandan geen sz konusu olay yle tasvir etmektedir: Seferin drdnc gn Bahr-i Siyah acmaszca gemiyi dvmeye balad; gn gece boyunca gk grltleri, imekler, yamur, dolu, kar ve tipiye direnmekten yolcu-larda, artk gemi zerinde duracak mecal kalmamt. Yolcularn bir ksm istifra etmede, bir ksm dualar edip, kurbanlar, sadakalar, adaklar adamakta; eer bu frtnadan sa salim kurtulurlarsa hacca gideceklerini iddia etmekteydiler (264 b). Geminin direi kh ar alya ykselip bulutlara dokunuyordu, kh deryaya doru alalp sanki cehennemin dibine kadar iniyordu (265 a). O andan itibaren bir daha Bahr-i Siyaha gemiyle kmaya tvbe-i nash ettim (268 a). 17 Karadeniz, Ege ve Akdenize oranla, ada bakmndan olduu kadar elverili li-manlar bakmndan da olduka fakirdir. Karadenizin giriinde, kydan yaklak 14 deniz mili uzaklkta, eskiden arptklarna inanlan Kyaneia ya da Symplegades olarak adlandrlan Fanari adalar yer almaktadr (Plin. nat. IV. 13. 92; VI. 13. 32). Bosporosun batsnda, Apolloniann (Sozopol) yaklak bir mil aklarnda, kentle


ounlukla telef olduklar kesindir18. Zira Hellenler tarafndan barbar olarak adlandrlan bu kavimlerin, sahillerine kan yabanclar katlet-me19 ya da tanrlarna kurban olarak sunma gibi adetleri vard20. Ancak bu gemiciler, sahillerinde vahi kabilelerin yaad blgelere seyahat etmenin tesinde, Pontos olarak adlandrlan bu frtnal ve mehul deni-zin tehlikelerinden korkmulard. Bu yzden Pontosa /() =misafir/yabanc sevmez epithetonu=lakab takmlard21. Bu iki keli-menin bir araya gelmesinden, Hellenlerin Karadenize verdikleri isim:

ayn ismi tayan bir ada bulunmaktadr. evresi yaklak 5km olan bu adaya ayn zamanda Thynia denilmekteydi. Lucius Lucullusun kardei, M. T. Varro Lucullus, . ca. 72/71 ylnda bu adadaki Apollon heykelini Romaya getirterek Capitolium Tepesine diktirtmitir (Strab. VII. 6. 1 c. 319; Plin. nat. IV. 13. 92 b; VI. 13. 32; XXXIV. 18.39-40). Kerasos/Pharnakeia kentinin karsnda ise, Hellenlerin Ares Adas olarak adlandrdklar Khalkeritis Adas yer alrd. Burann Sava Tanrsna adanm bir yer olduu dnlrd. Rhodoslu Apollonios (argon. II. 1165-1174) burada Arese adanm bir tapnaktan ve siyah kayadan yaplm bir sunaktan sz etmektedir. Amazonlar burada Sava Tanrs iin genellikle at kurban ederlermi. Ayrca sylenceye gre, burada yaayan kular, adaya kan yabanclara kanatlarn rparak saldrrlarm (Plin. nat. VI. 13. 32; Arr. periplus XVI. 4; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 34 str. 11-12; 36 str. 1-6; Apoll. Rhod. argon. II. 1030-1230; Ps.-Scymnus 911-913). Bugn ada zerinde halen pek ok deniz kuu yaamaktadr. Ares Tapnandan geriye kalm antik bir kalnt izine rastlanma-maktadr. Ama Amazonlarn dua ettii varsaylan siyah kayaya gnmzde de yerli halk sayg gstermektedir. Borysthenes Irmann aznda ise, evresi yaklak 16km olan Akhilleusun (Zmeinyi) Adas vardr. Buras ayn zamanda Beyaz Ada ve Kutsal Ada olarak da adlandrlmaktadr (Pind. Nem. IV. 48-49; Eurp. Andr. 1260-1263; Ptol. georg. III. 10. 9; Strab. II. 5. 22 c. 125; Mela II. 5; 98; Paus. III. 19. 11; Arr. periplus XXI. 1-XXIII. 4; ayrca bk. Liddle 2003, 128 vdd.; West 2003, 162 vdd.). Karkinites (Karkinitskiy) Krfezinin dier adalar ise, Kephalonnesos, Spo-dusa ve Makradr (Plin. nat. IV. 13. 92). Ayrca bk. Strab. XII. 3. 7 c. 543; Arr. periplus XIII. 1; XVI. 3; XX. 2; Ik 2001, 4; Liddle 2003, 109; West 2003, 156; Arslan 2005, 128 vd.; 153 vdd. Karadenizdeki yerleimlerin birbirlerine olan uzak-lklar ve corafyasna ilikin daha detayl bilgi iin ise, bk. Arnaud 1992, 63 vdd. 18 Strab. VII. 3. 6 c. 298; Arr. periplus IV. 4-V. 3; ayrca bk. Koromila 1991, 75; Ik 2001, 1 dn. 4; West 2003, 152 dn. 4; 157. 19 Diod. IV. 40. 3-4; 47. 2. 20 Eur. IT. 35-42; 335-345; 380-394; Strabona (VII. 3. 6 c. 298) gre de, Sky-thiallar topraklarna giren yabanclar tanrlarna kurban ettikten sonra, etlerini yer ve kafataslarn ise, iki kab olarak kullanrlard. 21 Pind. Pyth. IV. 203; Eur. Andr. 793; IT. 253; 341; Anonymi (Arriani, ut fertur) Periplus Pont. Eux. 86 str. 4; Ps.-Scymnus (735-737); ayrca bk. Diod. IV. 40. 3-4; Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76 a; VI. 1. 1; Mela I. 102; Apoll. Rhod. argon. II. 983.


Misafir Sevmez Deniz (= Aksenos Pontos [ ]) ortaya kmtr.

Dier yandan baz bilim adamlarna gre22, Pontosa verilen aksenos sfat, misafir sevmezden baka bir anlama da gelebilirdi. Zira, Avestan (Sanskrite: Eski Pers/ran dili) dilinde axaena sfat koyu renk, siyah, gece mavisi anlamna gelmekteydi. Bu bakmdan Karadeniz sahillerinde yaayan uluslarn, gnmzde olduu gibi, antikada da Pontosun siyaha alan sular nedeniyle denize, bu sfat vermi olduklar dnl-mektedir. Erken Dnem Hellen denizcileri de Pontosa geldiklerinde, bu denizi Avestan dilindeki axaena ile zdeletirip olarak adlan-drm olabilirlerdi23.

. 750-550 yllar, Hellenlerin Akdeniz ve Karadenizde byk ko-lonizasyon hareketine giritikleri dnem olarak kabul edilir24. Pla-

22 Moorhouse 1940, 125; Mitchell 2002, 37 dn. 10; King 2004, 12. 23 Skythia (Hdt. IV. 17 vdd.) ve Sarmatia (Ovid. Pont. IV. 10. 38) kabileleri Kara-denizin kuzey sahillerinde ikamet etmekteydiler. Burada yaayan halklarn dillerin-de ise, byk lde Avestan (Eski Pers ran dilinin) etkisi grlmekteydi (Allen 1947, 87; ayrca kr. Moorhouse 1948, 59). Sz konusu kavimler Karadenizi axae-na yani; kara renkli ya da buna ok benzer manaya gelen bir kelime ile tanml-yorlard. Ayrca Perslerin Karadenize verdikleri xaen ismi, Avestann axaena sfatyla synonymum=ayn/benzer bir anlam tamaktayd (Allen 1947, 87 dn. 6-8; 1948, 60; West 2003, 157). Bu yzden, daha sonradan blgede kolonizasyon hareke-tinde bulunan Aioliallar tarafndan kendi dillerine adapte edilmi olabilirdi. Zira Hellespontosa gelen ve Karadenizle ticaret yapan Aiolial tacirler Perslerle iliki iine girmilerdi. Bu bakmdan Perslerin Karadenize axaena ismini verdiklerini renmi olduklar farz edilebilirdi (Moorhouse 1948, 59). Fakat W. S. Allene (1947, 88) gre, u gerek gz nnde tutulmalyd ki; antikada Hellence ile Avestan dilleri ve kltrleri birbirlerinden ok uzakt. Bu bakmdan, her ne kadar Persler Karadenizi byk bir ihtimalle Karanlk Deniz; Hellenler ise, Misafir Sevmez Deniz olarak adlandrm olsalar da, bu kelimenin Avestan dilinde axaena olduunun Hellenler tarafndan bilinmesi ve Pers szcnn baz alnarak Karade-nize sfatn vermeleri olanak dahilinde deildi. Bununla birlikte son yl-larda M. Vasmer ve R. Schmittin ban ektii birok dil bilimciye gre, Hellenlerin Karadenize verdikleri aksenos sfat Eski Pers ran dilindeki axaena kara renkli szcnden tremitir (West 2003, 157 dn. 24-25). 24 Hellenlerin kolonizasyon hareketlerinin ok eitli nedenleri vardr. Bu nedenle-rin ortaya kmasnda i ve d dinamiklerin rol byktr. Bunlar siyasal, sosyal, ekonomik ve dinsel olmalarnn yan sra, politik etkenlere de dayanabilir. Her za-man iin d glerin basks ve emperyalist istila hareketleri bamszlklarndan dn vermek istemeyen Hellenleri koloni kurmaya sevk etmitir. Dier yandan Hellasn dalk toporafyas devaml artan youn nfusu kaldracak gte deildi. Zaten az olan verimli topraklarn kk parsellere blnmemesi iin, Hellenler


tonun25 deyimiyle, Hellenler ksa sre iinde =tpk bir havuzun kenarnda yaayan karncalar ve kurbaalar gibi deniz ky-snda yerlemilerdi. Akdenizi byk lde iskan ettikten sonra Hellespontos ve Propontiste koloniler kurmaya balamlar; ardndan frtnalar ve sahillerinde ikamet eden vahi insanlaryla n salan Pon-tosa yelken amlardr. Fakat, bu sefer Hellen denizciler phesiz daha nceki ac tecrbelerinden ders alm, gemilerini Karadenizin akntla-rna ve dalgalarna daha dayankl hale getirmilerdir. Gemi teknolojile-rindeki gelimelere paralel olarak, eskiden kullanlan otuz krekli (= triakontrs []) teknelerin yerini, elli krekli (= pen-tkontrs []) teknelerin almas Karadenizde eskiye nazaran daha gvenli bir ekilde seyahat etmelerini salamtr26. Bu bakmdan Hellenler, Herakleia Pontike (Karadeniz Erelisi), Sinope, Amisos (Samsun), Kotyora (Ordu), Kerasos (Giresun), Trapezus etc. gibi hemen hemen Karadeniz sahillerinin btn nemli liman ve koyla-rnda tarm, maden, balklk ve ticaret amal birok koloni kurabilmi-

primigenius yasasn uygularlard. Yani, ilk doan erkek ocuk babasnn btn mirasna sahip olurdu. kinci ocuk ise, hibir pay alamazd. Bu bakmdan isiz ve parasz genler ounlukla anslarn askerlikte ya da yeni kurulacak kolonilerde denerlerdi. Her zaman iin kentlerdeki parti ekimeleri, politik sebepler ve bazen de tanr kehanetleri nedeniyle, baz yurttalar vatanlarndan ayrlp baka topraklarda ve iklimlerde koloni hareketine giriirlerdi. Btn bunlarn yannda, Hellas ve Ana-dolunun, . VIII-VII. yzyllardaki endstriyel geliimi Hellen kentlerinde bir yandan hammadde ihtiyacnn artmasna neden olurken dier yandan retilen malla-rn pazarlanmas iin yeni pazarlar ihtiyac dourdu. Bu durum kentler ve blgeler arasndaki ihracat ve ithalat hacminin bymesine neden olmasnn yan sra, arala-rndaki rekabeti de arttrd. Zaten kentlerin her zaman iin daha fazla tahl, kereste, metal ve kleye ihtiyalar oluyordu. Bu bakmdan Hellenler tarma, balkla uygun, doal ve yeralt zenginliklerine sahip blgelerin liman olmaya elverili koy-larnda koloniler kurmaya baladlar. Ardndan ana kentleriyle olduu kadar, yrenin otokton halklaryla ilikiye getiler. Daha detayl bilgi iin bk. Greaves 2002, 104 vdd. 25 Plat. Phaid. 109 b. D. Braunda (1997, 121) gre, Platonun sz konusu ifadesi, Cebelitark (Herakles Stunlar) Boazndan Kolkhisteki Phasis (Rioni) Irmana kadar olan alan kapsamaktayd (ayrca bk. King 2004, 26 dn. 3). S. Mitchella (2002, 40) gre, bu ifade Akdenizden ok Karadeniz sahillerinde kurulan Hellen kolonilerine ilikin olarak sylenmiti. 26 Carpenter 1948, 7 vdd.; Ik 2001, 2 dn.10; West 2003, 153 vd. dn. 8-9.

1) K

arad

eniz

deki

Kolo

niza

syon

Har

eketi


lerdir27. Dahas, Europe ile Asia arasnda, elips eklindeki kylarnn kvrmlar her iki yne doru uzanan bu denizi ve corafyasn daha yakndan tanma imkan bulmular ve Pontosun eklini Skythia yayna benzetmilerdir28. Ardndan, Pontosun buday, dar, kurutulmu balk gibi nimetlerini; kereste, demir, gm ve altn gibi deerli madenlerini Akdeniz havzasna tamaya balamlardr. Bylelikle Pontos, Hellenler iin artk vazgeilmez bir deniz olmutur. yle ki, Karadenizi Misafir Sevmez deyip kzdrmaktansa yani sylenmesi irkin ya da ar gr-nen bir sfat dorudan doruya sylemektense, hiddetini en aza indir-geme midiyle kulaa daha ho gelen bir sfat kullanmlar Misafir Sever Deniz (= Euksenos Pontos [ ]) demeyi tercih etmilerdir29. Bu surette gemiciler, bir bakma deniz tanrlarn teskin ederek, onlarn gazaplarndan korunma yoluna gitmi olabilirler. Sebebi her ne olursa olsun, bu isimlendirme antika literatrnde genel kabul grm ve birok yazar tarafndan Pontos, euksenos olarak adlandrl-mtr30. 27 Pontos sahillerindeki bu Hellen kolonizasyon hareketi btn Karadeniz havza-sna yaylmtr. yle ki, Trapezusun dousundan itibaren Kolkhiste: Phasis (Poti), Dioskurias (Sukhumi), Kimmeria Bosporosunda: Tanas (Tana), Kepoi (Sennoi), Hermonassa (Taman), Phanagoreia (Tozer), Theodosia (Feodosiya), Nymphaion (Kalati), Pantikapaion (Ker/Yeni Kale), Skythia topraklarnda: Khersonesos (Sivas-topol) ve Olbia (Parutino), Sarmatia topraklarnda: Tyras (Tira/Tiras), Getai sahille-rinde: Istria (Istere) ile Tomis (Kstence), Kallatis (Mangalia), Odessos (Varna), Mesembria (Nesebur) ve Apollonia (Sozopol) etc. gibi, Pontosun btn nemli koylarnda koloniler kurulmutur. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Danov 1960, 75 vdd.; 1979b, 281 vd.; Drews 1976, 18 vdd.; Hind 1983/84, 72 vdd.; 1992/93, 84 vdd.; Tsetskhladfze 1994, 78 vdd.; 2004, 225 vdd.; Koshelenko 1996, 17 vdd.; So-lovyov 1999, 1 vdd.; Mitchell 2002, 40 vdd.; King 2004, 29 vdd. 28 Strab. II. 5. 22 c. 125 dn. 4; Plin. nat. IV. 12. 76 b; Mela I. 102 dn. 72; Amm. Marc. XXII. 8. 10 dn. 1. Ammianus Marcellinus (XXII. 8. 4 dn. 1), Egenin Propon-tis vastasyla Pontosla birlemesini ise, Hellen alfabesindeki harfinin ekline benzetmektedir. Bugn dnya atlasna baktmzda ise, bazlarna gre, bbrek biiminde grnr (Ascherson 20022, 16). 29 Strab. VII. 3. 6 c. 298; Plin. nat. IV. 12. 76; VI. 1. 1; Ovid. Tri. IV. 4. 55-56; Mela I. 102; ayrca bk. Moorhouse 1940, 126; Allen 1947, 88; Sevin 2001, 3; West 2003, 156 vd. Bu durum Gney Afrika kylarna yelken aan gemileri batrdndan tr gemiciler tarafndan Frtnalar Burnu olarak adlandrlan yere, daha sonradan mit Burnu denmesiyle zletirilebilir. 30 Karadenize verilen aksenos ve euksenos sfatlar ilk olarak Klasik Dnem ya-zarlarndan Pindaros tarafndan kullanlmtr. Aksenos: Pind. Pyth. IV. 203; ayrca bk. Eur. Andr. 794; 1262-1263; IT. 94; 218; 253; 341; 395; 438; 1388 etc.; Diod. IV.


Balangta pontos [] kelimesi Hellenler tarafndan kendisine yaktrlan aksenoseuksenos sfatlaryla Karadenizi nitelemesine kar-n, zaman iinde nce btn Karadeniz etrafndaki sahilleri, daha sonra da Kuzey Anadolunun dou kylarn kapsayan corafi bir blge anla-m kazanmtr. Zira, Ciceronun31 Tarihin Babas olarak nitelendir-dii Halikarnassoslu Herodotos32, . V. yzylda, pontos terimini =Pontosta ikamet edenler; dier bir pasajnda ise33, =Pontostan sefere kanlar eklinde kullanmakla, denizden ziyade Karadeniz sahillerini kastetmi-tir. Herodotos tarafndan balatlan pontos teriminin bu eit kullanm antika yazarlar tarafndan benimsenmitir. yle ki, pontos kelimesiy-le bazen denizi, bazen sahil kesimini, bazen de Kk Asyann kuzey-dousundaki blgeyi ifade etmilerdir34.

Zamanla pontos ismi, Hellen ve Latin yazarlar tarafndan Pon-toslu/Pontosa ait (= Pontikos []/Ponticus) eklinde sfatlat-rlarak kullanlmaya balanmtr. Bu durum kendini Pontosa ait cansz nesnelerde35 olduu kadar, blgede ikamet eden halklar, insanlar36 ve hatta kentleri niteleyen bir anlam kazanmtr. Bu bakmdan Pontos 40. 4-5. Euksenos: Pind. Nem. IV. 48-50; ayrca bk. Hdt. I. 6; IV. 86 etc.; Eur. Rhes. 428; IT. 125 etc; Strab. I. 3. 4 c. 49; 5 c. 51; II. 5. 22 c. 124; VII. 3. 6 c. 298; XI. 8. 4 c. 512 etc.; Bununla birlikte btn antika boyunca ya da onun deiken versiyonlar Hellen ve Latin iirinde Pontosu nitelemeye devam etmitir (Aiskh. Pers. 433). Bazen de Skythia Denizi= olarak adlandrl-mtr (Theoc. Idyl. 16. 99; Seneca Med. 212). 31 Cic. Leg. I. 1. 5. 32 Hdt. IV. 8. 33 Hdt. VII. 95. 34 Ovidius, Karadenizden Mektuplar adl eserinde Pontus kelimesiyle bazen deniz (Pont. I. 4. 27; II. 9. 67; IV. 7. 7; 9. 85; 10. 45), bazen kara (Pont. I. 3. 65, 9. 6; II. 5. 9; IV. 4. 19; 15. 20), bazen de her ikisini (Pont. I. 4. 31; II. 4. 27; 12. 34) kastetmi-tir. Cicero (Leg. Man. III. 7)de ise, Pontusla Kk Asyann kuzeyindeki VI. Mithradatesin kral olduu blgeyi ifade etmitir. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Vitr. de Arch. VII. 7. 5; Cic. Tusc. I. 39. 94; Apul. Mun. VI. 19; Phaed. Fab. IV. 7. 10. Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 38 dn. 13-17. 35 Pontica pinus=Pontus am, Hor. Odes I. 14. 11; anates Ponticas=Pontus r-dekleri, Plin. nat. XXV. 3. 6; Gell. XVII. 16. 1; Ponticae nuces=Pontus fndklar, Plin. nat. XV. 24. 88 etc. 36 Ath. Deip. VI. 273 c; VIII. 351 c; IX. 390 a=frg. 24; X. 430 a; XII. 533 e; XIII. 580 f-581 a; XIV 624 a; Diog. Laert. VI. 3; 9-10; Mela I. 15. 5; Hist. Aug. Val. I. 5; Prok. Bell. VIII. 2. 2. Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 39 dn. 20-26.


kysnda kurulmu olan Herakleia Pontike37 (Pontos Herakleias) kenti gnmzde dahi Karadeniz Erelisi olarak adlandrlmaktadr. Fakat Pontosun antikadaki asl n, bir Pers soylusu olan Mithradates I Ktistes tarafndan, . ca. 301 ylnda Anadolunun kuzeydousunda Iris (Yeilrmak) ile Lykos (Kelkit) havzalarnda kurulan ve Hellenistik Dnem boyunca genileyerek byk bir devlet haline gelen Pontos Kral-lnn isim babaln yapmasyla n plana kmtr38. Bu durum, sz konusu kralln Romallar tarafndan yklmasndan sonra, . 64 yln-da Kuzey Anadolu sahillerinde oluturulan Roma eyaletinin provincia Pontus et Bithynia ad altnda kurulmasna neden olmutur39. Gene ayn sebepten, . 47 ylnda Caesarn komutanlarndan Domitius Calvinus, VI. Mithradatesin olu II. Pharnakese kar Pontus Blgesinden top-lad birliklere legio Pontica=Pontus legiosu40; gemilere ise, Ponticae naves=Pontus donanmas41 adn vermitir.

Bununla birlikte burada altn izerek belirtmek gerekir ki; gemite olduu gibi, bugn de kullanlan Pontos Krall ifadesi geleneklemi 37 Plinius (nat. XXVII. 2. 3) ve Plutarkhos (Luc. XIII. 3), Herakleia, Tieion (Hisar-n) ve Amastris (Amasra) kentlerini, =Pontos kentleri olarak be-lirtmilerdir. 38 Strab. XII. 3. 28 c. 555; 5. 2 c. 567; Gell. XVII. 17. 1. 39 Lucullus, . 70 ylnda Mithradates VI Eupatorun krallnn merkezini ele geirdikten sonra, yrenin provincia Pontus olarak dzenlenmesi iin Romadan yetki ve grevli komisyon yelerinin gnderilmesini istemitir (Plut. Luc. XXXV. 5; Cass. Dio XXXVI. 43. 2). Fakat Pontosun Roma eyaleti stats kazanmas; ancak blgenin Pompeius tarafndan, . 64 ylnda Bithynia ile birletirilerek ortak bir eyalet oluturulmasyla gereklemitir (Strab. XII. 3. 1 c. 541; 3. 6 c. 543; Liv. perioch. 102). Strabon, bu eyaletten sz ederken, onu bazen = Pontos eyaleti (XII. 3. 6 c. 543; 40 c. 562), bazen =Pontos lkesi (I. 12. 1 {}; XII. 3. 40 c. 562), bazen de sadece =Pontos (XII. 3. 40 c. 562) olarak adlandrmtr. Ayn ekilde, blgenin baz ksmlar, daha sonradan Pontus Mediterraneus, Pontus Galatius ve Pontus Polemoniacus gibi isimler almtr. 40 Caes. Bell. Alex. 39-40. Zira, blge Roma idaresine girdikten sonra, pratik Ro-mallar yrenin otokton halkna, her ne kadar birbirlerinden ok farkl etnik yapya sahip olsalar da, ksaca Pontuslu (= Ponticus/[]) demilerdir (ayrca bk. Plin. epist. X. 112-113). Bu bakmdan Pharnakes, . 47 ylnda Domitius ve mtte-fiki Galat Kral Deotarosun birliklerini bozguna urattktan sonra, btn gcyle Pontus kentlerine saldrm ve civium Romanorum Ponticorumque=Roma ve Pontus vatandalarnn mallarn yamalamtr (Caes. Bell. Alex. 41). Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 48 vdd. 41 Caes. Bell. Alex. 13-14.


bir nyargnn sonucudur. Hellenistik Dnem krallklarnn hibiri, hi-bir zaman kendilerini bir blgenin corafyasyla tanmlayp, o toporaf-yayla snrlamamtr. Bu bakmdan, sz konusu ifade Romallarn, . 129 ylnda Anadolunun batsnda, Pergamon Krallnn topraklarnn bir ksmnda kurduklar eyalete provincia Asia=Asya Eyaleti demeleri gibi, yapay bir tanmlamadr42. Ayrca, I. Mithradatesin kralln ilan ettii blge, gerekte de facto Pontostan ziyade, =Pontos Kappadokias43 ya da =Euksenos evresindeki Kappadokia44 olarak adlandrlmak-tayd. Belki de bu yzden, Birinci Mithradates-Roma Sava srasnda, . ca. 86/85 ylnda VI. Mithradatese kar ayaklanan Ephesoslular yaymladklar dekrette45 ondan [ ]=Kappado-kia Kral(?) olarak sz etmilerdir46. Fakat antikada, Augustus D-nemi (. 27-S. 14) yazarlar47 tarafndan balatlan ve S. II. yzyl

42 Asiann snrlar iin bk. Strab. XII. 1. 3 c. 534. 43 Strabona (XII. 1. 4 c. 534) gre, buraya nceleri Pontos Kappadokias ismi verilmise de daha sonradan Pontos olarak adlandrlmtr. Bu durumu Strabon (XI. 8. 4 c. 512)de, , , =ve Kappadokiallara ve zellikle Pontos Euksenos ta-rafna doru yaayanlara kadar; ki oralar imdi Pontos olarak adlandryorlar ek-linde ifade ederek tekrar vurgulamtr. 44 Polyb. V. 43. 1; ayrca bk. Magie 1950, 177 dn. 1; Shipley 2000, 387. 45 SIG3 II 742=I.Ephesos Ia 8. 46 Benzer biimde, VI. Mithradatesle ada Stoac filozof, Rhodoslu Poseidoni-ostan (Edelstein and Kidd 19892, no 253 str. 27; 180) ve Peripatetik Nikolaostan alnt yapan Athenaios (Deip. V. 212 a; 215 b; VI. 266 e-f)de, Mithradatesi Kappa-dokia kral olarak tanmlamtr. Appianos ise, Sulla tarafndan Atina kuatmas sra-snda (Mithr. 30) ve Fimbria tarafndan Kk Asyada (Mithr. 53; 61) malup edilenleri Kappadokiallar olarak belirtmitir. Ayrca Pompeiusun, . 61 ylnn 30 Eyllnde Romada dzenledii triumphusunda (zafer treni) yendii ve ele geirdii krallklarn isimlerinin yazld levhalarda Pontostan ziyade Bithynia, Kappadokia ve Pontos Euksenos kysnda ikamet eden dier kavimlerin ad ge-mektedir (Mithr. 118). Daha detayl bilgi iin bk. Mitchell 2002, 50 vd. 47 Strabona (XII. 3. 33 c. 558) gre, Lucullus, . 70 ylnda, nc Mithrada-tes-Roma Sava srasnda Romallara yardm ve yataklk yapan =Pontoslulardan bazlarna bu hizmetlerine karlk byk szler vermitir. Pompeius, . 66 ylnda, Pontosu istila ettiinde VI. Mithradates, =Pontos Krallnn en u ksmlarna kamtr (XII. 2. 28 c. 555). Yine Pompeius, . ca. 64 ylnda, Mithradateion yerleimini -


Roma tarihileri48 tarafndan pekitirilen =Pontos Krall ifadesi gnmz tarihileri tarafndan da benimsenmitir49.

Bu durum, Romann devam olan Dou Roma mparatorluuna bu-gn Bizans demekle, bir fark haricinde, ayndr. O da, Dou Romann imparatorlar ve halk kendilerini daima Romal olarak adlandrmtr. Bu fenomen saysz antik kaynak ve epigrafik belgede aka belirtil-mitir. Fakat Pontos Krall olarak isimlendirilen sz konusu kralln hkm srd zamanlarda gerek krallarn gerekse halkn kendilerine ne ad verdikleri kesin olarak bilinmemektedir. Kralla ait antik kay-naklar, Hellen ve Latin yazarlarnn eserlerinden ibarettir. Epigrafik belgelerden gnmze ulaan yazt says ise, olduka snrldr. Bunun nedeni, sz konusu kralln en nemli ve ayn zamanda son kral olan Mithradates VI Eupatorun, Romann en byk dman olmasdr. Bu yzden Romallar, krall ele geirdikten sonra, VI. Mithradatesi damnatio memoriaea uratmlar ve onu anmsatacak her trl nesne-yi ortadan kaldrmlardr. Nmismatik eserler zerinde ise, krallktan ziyade basldklar kentin ya da kraln ad yer almaktadr. Sonu olarak bu kralln antikada kendini nasl tanmladn bilmediimizden dolay, biz bu almamzda, Roma mparatorluk Dneminden gn-mze dein antika yazarlar ve modern tarihiler arasndaki ortak kany communis opinio srdrerek, sz konusu Hellenistik krall ve blgeyi Pontos olarak adlandrmaya devam edeceiz. =Pontos Krallndan ayrdktan sonra, Trokmoi tetrarkhesi Brogitarosa vermitir (XII. 5. 2 c. 567). 48 Memnon (32. 2; 39. 1; 41. 3; 43. 3; 5) Mithradatesin birliklerinden sz ederken onlar =Pontoslular; Pompeius Trogus (prolog. 32), Iustinus (XXXII. 4. 7; XXXVII. 1. 2; XL. 1. 2), Cornelius Nepos (Han. X. 4-11. 6) ve Frontinus (strat. IV. 7. 10-11)de Pontici=Pontoslular; Nikolaos (fr. 77. 3), Plutarkhos (Luc. XXXI. 8; Galb. XIII. 4; XV. 1), Appianos (Mithr. 83; 112; Syr. 48) ve Athenaios (Deip. X. 415 d) ise, Mithradatesi =Pontoslu sfatyla nitelemilerdir. 49 S. Mitchella (2002, 51 dn. 111) gre, Pontos Krall ifadesi, P. S. Frandsenin 1847 ylnda yaymlad Mithridates VI Eupator, Knig von Pontos=Mithrida-tes VI Eupator, Pontos Kral, Eduard Meyerin 1879 (19682) ylnda yaymlad Geschichte des Knigreichs Pontos=Pontos Krallnn Tarihi adl monografya-s ile Thodore Reinachn 1890 ylnda yaymlad Mithridates Eupator, Roi du Pont=Pontos Kral Mithridates Eupator isimli biyografisinden sonra, bu krallk eskia tarihileri tarafndan Pontos olarak adlandrlmtr. Ayrca bk, Castagna (1938); Calderini (1949/1950); Lomouri (1979); Molev (1995); Saprykin (1996); Pastor (1996).


Bununla birlikte Pontos, antikadan gnmze dein etrafnda ya-ayan halklara ve kendisiyle irtibat iine giren uluslara gre, eitli isim-ler almaya devam etmitir. Dou Roma kaynaklarnda Karadenize ge-nellikle sadece Pontos denmektedir. Dou Romallardan bu ismi re-nerek kendi dillerine adapte eden Araplar ise, Karadenizi ounlukla Bahr-i Buntus yani Deniz Deniz olarak adlandrmlardr. Yine de Ortaa boyunca Arap ve Osmanl yazmalarnda zaman zaman Kara-denizin sadece bir kentle zletirilerek Trabzon Denizi ya da Kons-tantinopolis Denizi eklinde adlandrld grlr. Karadenizle ticaret ilikisine geen Ortaa Avrupallarndan talyanlar ise, Osmanllarn bu denize verdikleri Bahr-i Siyah/Kara50 sfatndan yola karak onun yan anlamlarndan biri olan byk sfatn bu denize yaktrmlardr. Bu yzden Karadenize Byk Deniz anlamnda Mare Maius ve Mare Maggiore demilerdir. Zaman iinde Karadenizin Rus, Bulgar, Grc Denizi olarak adlandrld olmutur. Fakat Trklerin Anadoluya giri-inden itibaren Seluklular ve Osmanllar zamannda hemen hemen b-tn yazl belgelerde, Karadeniz ad yaygn olarak kullanlmaya balan-mtr. Her ne kadar, Karadeniz ifadesi Osmanl kaynaklarnda S. XIV. yzyldan itibaren deiik formlarda karmza ksa da geni evrelerce kabul edilip evrensel kullanmnn yaygnlk kazanmas; ancak S. XVII. yzyldan itibaren gereklemitir. Bu durum Karadeniz havzasnda ikamet eden halklarda olduu kadar dier dnya milletleri tarafndan da benimsenmitir. yle ki, artk Trkedeki Karadeniz ifadesiyle; Rus-

50 Evliya elebi, Sey. II. 268 a. Osmanllarn, bu denize kara sfatn yaktrma-sna ilikin eitli grler vardr. Bunlardan ilki ve en nemlisi, sularnn dier den-izlere nazaran daha koyu olmasdr. Gece mavisi; hatta siyahms bir renge sahiptir. Bu bakmdan tekneden denize bakan bir insan; ancak birka metre derini grebilir. Bunun sebebi ise, denizin Akdenize nazaran ok daha derin olmas ya da etraf da-larla evrili olduundan ounlukla kuzey ve bat rzgarlarnn getirdii bulutlarla kararm bir grnt arz etmesi olabilir. Gene de bu adlandrmada denizin hrnl ile blgenin sert ve souk ikliminin rol byktr. Zira kara kelimesi, Trkede renk ifade etmesinin yan sra, ayn zamanda yn olarak kuzeyi ve karayel gibi sert-souk iklimi de anlatr. Bu bakmdan Osmanllarn, bu denizi tanmlamak iin kara sfatn kullanm olduklar dnlebilir. Dier bir varsaym ise, kkleri ine da-yanan; ama Avrasya steplerinde de kullanlan renklere dayal pusuladan kaynaklan-masdr. Bu eit pusulalarda, dou, mavi; bat, beyaz; kuzey, siyah; gney ise, kr-mz renkleriyle temsil edilmekteydi. Bu pusula sistemini Trk boylar bizzat inle iliki iinde olduklar sralarda inlilerden ya da daha sonradan Moollardan ren-milerdir. Belki de bu yzden, Osmanl corafyaclar, bu pusula zerindeki renkler-den yola karak kuzeylerindeki denize kara, batlarndaki denize ise, ak sfatla-rn yaktrmlardr.


a, Ukraynaca, Bulgarca Corne More; Grcistanca shavi zghva ile Yu-nanca Maure Thalassa, ngilizce Black Sea, Almanca Schwarzes Meer, Danimarkaca Sortehavet etc. ayn anlama gelmektedir51.

51 King 2004, x; 82.

B. Pontos Blgesinin Tarihsel Corafyasna Genel Bak Antikada Romallar tarafndan Pontos olarak adlandrlan blgenin kuzey snrn Karadeniz52, bat snrn, Paphlagoniallarn blgesinden Halys sayesinde ayrlan yre olutururdu53. Gneybatda, Galatlarn Trokmoi kabilesinin yerleim blgesiyle snrn Aa Halys (Kzlr-mak) havzas ve Halysn bir kolu olan Kappadoks (Delice ay) ile Skylaks (ekerek) rmann yksek havzas belirlerdi54. Gneyde, Kappadokia snr Tauroslara paralel dalk bir blge olan Khamma-nene yresinin en bat ucundan balar; sarp kl tahkim edilmi bir Dasmenda hinterlandndan geer; nce Saravene ardndan da Lavian-sene arazisinin en dou ucuna kadar uzanrd55. Gneydouda, Iris ve Halysn kaynaklar arasnda blge snr devam eder; douda, Ly-kosun (Kelkit) kaynann56 aasndaki Armenia Minora kar ve Trapezusun dousundaki Kolkhise doru uzanrd57. Blgenin Kolkhis ile olan snrn ise, Grc dilinde Adcharistsqali diye tanmlanan Absar-ros/Apsarros Irma belirlerdi58.

52 Strab. XII. 1. 1 c. 533. 53 Hdt. I. 6; 72; Strab. XII. 3. 1-2 c. 541; 9 c. 544; 12 c. 546. 54 Strab. XII. 3. 39 c. 561. 55 Strab. XII. 1. 1 c. 533; 10 c. 540. 56 Strab. XII. 3. 13-15 c. 547. 57 Strab. XII. 3. 17-18 c. 548. 58 Apsarros Irma, Akampsis (oruh) Irmayla birleerek Grcistandaki Apsar-ros (Gonio) Kalesi nlerinde Karadenize dklr (Arr. periplus VII. 4-5; FGrHist V 1; App. Mithr. 101; Plin. nat. VI. 4. 12-13). Plinius (nat. VI. 9. 25; 11. 29), Apsarros Irmann Paryadres Dalarndan doarak Karadenize aktn ve bu dalarn Kolkhisin gneybatsnda yer alan Ar-menia Minor Blgesiyle doal snrn oluturduunu ifade eder. Ayrca (nat. VI. 4. 12)de blgenin gneybatsnda Trapezus kentinden yaklak 240km mesafede Apsarros isimli bir kale ve ayn adla anlan bir rman varlndan sz etmekte olup, sz konusu rman bize Kolkhis ile Pontos blgelerinin doal snrn tekil edebile-cei grn dndrr. Ayn ekilde bu gr Arrianus (periplus XI. 4)te daha ak bir ekilde ifade edilmektedir. Arrianus (ibid.), stratejik olarak ok nemli bir yere kurulan Apsarros kalesi ve rmann Pontos Blgesini bitiren en nemli topo-rafik nokta olduunu ileri srmektedir. Ayrca Appianos (Mithr. 101) ve Florusa (epit. I. 40. 25) gre, Mithradates VI Eupator, Romal general Pompeiusa yenildik-ten sonra, . 66 sonbaharnda krallnn kuzey blgelerine doru ekilirken Apsar-rosu aarak Kolkhis Blgesine girmitir. Sz konusu antik kaynaklardan kan sonular bize, Akampsis Irmayla birleerek Karadenize dklen Apsarros Irma

Tarihsel Corafya 17

2) Karadeniz Blgesinin Tarihi Corafyas Pontos kendi iinde, esas itibariyle birbirlerinden gze arpan farkl-

lklarla ayrlan drt doal blgeye ayrlarak incelenebilir. Bunlar srasy-la: Iris (Yeilrmak) ve Lykos vadileri ve onlarn yan kollar tarafndan yaratlm ekirdek blge; Halysn yukar tarafndaki yksek blge; Halys ve Iris vadileri tarafndan yarlm Kuzey Anadolu dalk blgesi ve Halysn azndan Trapezusun dousuna ve Apsarros Irmana kadar uzanan sahil eridi olarak ele alnabilir59.

Bunlardan birincisi, Iris ve Lykos vadileri ve onlarn yan kollar tara-fndan yaratlm olan blge; lman iklimi, bereketli topraklar nedeniy-le zengin hububat ve narenciye retimine sahipti. Yrenin iinden akan rmak havzalarnn her iki yakasnda verimli topraklar bulunurdu. Buras adeta teraslanmasna birbiri zerinde ykselen ovalar ve platolaryla tarmsal ve hayvansal retim ynnden Pontosun ekirdek blgesini meydana getirirdi. Yrenin gl bir ekonomiye sahip olmas, onun ayn

ve ayn isimle anlan kalenin Kolkhis Blgesinin Pontosla olan snrn tekil ettii grn dndrmektedir (ayrca bk. Arslan 2000c, 27-28; 33-34; 2005, 59 vd.). 59 Olshausen 1978, col. 438.


zamanda endstriyel ve ticari bakmdan gelimesine n ayak oldu. Bu durum beraberinde, yrenin gerek kendi iindeki yerleim dokusuyla gerekse Kk Asya ve dier komu blgelerle balantsn salayan iyi derece rgtlenmi, dzenli antik yol ana sahip olmasn salad.

Strabon60 kendisinin bu yre zerindeki youn bilgisine dayanarak tek bir blge alann pek ok yreye ayrmtr. Bunlardan Halys ve Iris rmaklarnn aa aknt havzalar arasnda yer alan Phazemonitis [] yresi, ismini buradaki Phazemon (Vezirkpr) adl kyden almt61. Yrenin kuzeyi, Gazelonitis, Saramene ve Amisoslu-larn territoriumuyla snrdat. Bats, Halys; dousu Iris rmaklar ve Phanaroia yresiyle; gneyi ise, Amaseiallarn arazisiyle evriliydi. Yredeki ovalarn byk bir blm aasz olup hububat ekimine elve-riliydi62. Yre, bereketli topraklarnn yan sra, zengin doal kaynakla-ra sahipti. Phazemonitisin gneyindeki dalarda zengin gm yataklar bulunurdu63. Ayrca yrede, salk asndan son derece yararl, ifal scak su kaynaklar mevcuttu64. Phazemonitisin gneyinde, Phanaroiaya doru uzanan ksmda, verimli tahl ve otlak alanlar arasnda balk y-nnden zengin, denize benzeyen Ladik Gl (= Stiphan limn [ ]) yer alrd. Bu gln etraf zellikle her eit hayvan

60 Strab. XII. 3. 38 c. 560. 61 Strabona (XII. 3. 38 c. 560) gre, Pompeius, . 64 ylnda, Phazemon K-yndeki yerlemeyi bir kent olarak ilan ettikten sonra, buraya Neapolis [], yreye ise, Neapolitis [] ismini vermitir. Ayrca bk. IGR III 137=1449=OGIS 532=ILS II,2 8781. Bununla birlikte buras Neapolis olarak uzun sre adlandrlmam ve kentin ismi, nce Neoclaudiopolise (Anderson 1900, 151 vdd.; 1903, 86; 89 vdd.; IGR III 139; Waddington et al. 1925, 189 vdd. no 1-16) daha sonra da Andrapaya (Ptol. georg. V. 4. 6) dntrlmtr. Daha detayl bilgi iin bk. Magie 1950, 1067 vd. 62 Strab. XII. 3. 38 c. 560. 63 Anderson 1903, 100; Magie 1950, 179 h. 64 Strab. XII. 3. 38 c. 560. Phazemonitisin scak su kaynaklar Phazemon (Vezir-kpr) Kynn yaklak 25km gneydousundaki bugnk Havzada yer almak-tadr. Havzada ele geen bir yazta (CRAI 1925, 35) gre, kentin astynomosu (ken-tin imar ilerinden sorumlu yksek memur) S. II. yzylda hamamlarn zeminini yeniden detmi ve aquaductusu tamir ettirmitir. Termallerin civarnda ele geen ve S. IV. yzyla tarihlenen dier belgeler (Anderson et al. 1910, 37 vdd. no 24-27) ise, buraya gelip de kaplcalarn ifal sularyla iyileen hastalarn, Asklepios (Salk ve ifa Tanrs) ve Nymphelere (Su Perileri) olan kranlarn bildiren adak yaztla-rdr. Ayrca bk. Anderson 1903; 82 vd.; et al. 1910, 43 vdd. no 28-32 a; Magie 1950, 178 dn. 6; Bean 1953, 157 vdd. no 11; 172 vdd. no 11.

Tarihsel Corafya 19

yetitirmeye elverili otlaklarla kaplyd65. Buralarda eek, katr66, kei, koyun, sr ve kz67 beslenirdi. Gln kenarnda Laodikeia kenti68, Ikizari69 Kalesi ve Pontos krallarna ait bir saray bulunurdu70. Ayrca her biri gaga eklinde uzanan yksek ve sarp bir dan zerinde, bol sulu sarnlar bakmndan zengin Sagylion71 Kalesi konulandrlmt. Bura-s stratejik neminin yan sra, yrenin korunmasnda ve savalar sra-snda Pontos krallarna birok bakmdan faydal olmutu72. 65 Strab. XII. 3. 38 c. 560; ayrca bk. Magie 1950, 178 dn. 6. 66 Plut. Luc. XVII. 5; ayrca bk. Plin. nat. VIII. 69. 173. 67 Plut. Luc. XIV. 1; App. Mithr. 78. 68 D. Magieye (1950, 178 dn. 6) gre, burada Laodikeia adl bir kent vard. Hibir antika yazar bu kentten bahsetmese de gl kenarndaki Ladik kasabas ve VI. Mithradates dnemine ait baz sikkeler (Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-5; CAH vol. of plates IV. 4 no [j]) zerinde bulunan Laodikeiann (= Laodikeias []) lejand bu kentin varln kantlamaktadr. Ladik kasabasndan ele geen baz yaztlar ve arkeolojik malzeme, sz konusu yerleimin Ladik ilesi olabi-leceini iaret etmektedir. Amisos, Amaseia, Phazemon, Kabeiraya giden antik yollarn kesitii bu kasaba; ayrca stratejik konumu itibaryla da antik Laodikeia kentinin en byk adaydr. Konuya ilikin olarak ayrca bk. Anderson 1903, 79 vd.; Olshausen und Biller 1984, 24 vdd. Laodike isimli Pontos kraliesi bulunmaktadr. Bunlar srasyla VI. Mithra-datesin anneannesi (IV. Mithradatesin ei), annesi (V. Mithradatesin ei) ve kendi ilk karsdr. Laodikenin VI. Mithradatesi eitli kiilerle aldattktan sonra, onu zehirleyerek ortadan kaldrma giriiminde bulunmasnn ardndan, kraln onun adna bir kent kurmas ihtimal dahilinde deildir. Bu bakmdan kent byk bir ihtimalle ya dedesi IV. Mithradates ya da babas V. Mithradates tarafndan, anneannesi veya annesi Laodike onuruna kurulmu olsa gerektir. 69 Strabonun (XII. 3. 38 c. 560 dn. 1) paragrafnda geen =Ikizari Kale-sinin yazlm phelidir. =Kizare ya da =Ikkizaroi eklinde yazlabilecei zerine eitli grler vardr. Bununla birlikte, burasnn Ptole-maiosun (georg. V. 6. 10)da szn ettii, =Kizara ile ayn yer olabilecei gr daha muhtemeldir (ayrca kr. Anderson 1903, 80 dn. 2-3). Sz konusu kale, bugnk Ladik kasabasnn hemen arkasnda konik eklinde ykselen kireta kaya blounun zerinde kalntlar bulunan antik yerleim olsa gerektir. 70 Strabonun (XII. 3. 38 c. 560)daki anlatmndan kan sonular nda, Mithradates-Roma Savalar srasnda Stiphane Limne (Ladik Gl) kenarndaki Ikizari Kalesi Romallar tarafndan bir daha kullanlmamak zere tahrip edilmi; krali saray ise, yamalanarak harabe haline getirilmitir. 71 Sagylionun kesin lokalizasyonu bilinmemekle birlikte, E. Olshausen und J. Billere (1984, 7; 15 vdd.) gre, Vezirkprnn 12km gneybatsnda, Byk Kale Ky yaknndaki Kale Tepe zerindeki Tavan Danda olduu dnlmektedir. 72 Strab. XII. 3. 38 c. 560/561. Strabon (ibid.) gre, VI. Mithradatesin torunu, Bosporos Kral II. Pharnakesin olu Arsakes, . I. yzyln ortalarnda kendini bu


Phazemonitisin biraz gneyinde, ormancln ve hayvancln b-tn eitleri bakmndan olduka zengin Amaseia territoriumunun g-ney bats ile Irisin aa havzasn kapsayan (= Gazakn []) yresi yer alrd. Yrenin en nemli kenti73 antikan nl corafyac-larndan Strabonun vatanda olduu Pontos Krallnn eski bakenti Amaseiayd74. Kent arazisinin bir ksm ormanlar, bir ksm atlar ve byk/kk her eit hayvan yetitirilmesine uygun otlaklarla kapl olmasnn yan sra; ayn zamanda hem tarma hem de ba ve bahecili-e elverili geni topraklara sahipti. Bu bakmdan yre, gnmzde olduu gibi, antikada da meyveleriyle nlyd. Strabon75 her frsatta vatanda olmakla vnd, Pontostaki btn yrelerin en by ve en iyisi olan doduu kenti yle tasvir eder:

Benim kentim, iinden Iris Irmann akt geni ve derin bir vadide kurulmutur. nsan emei ve doa buraya hem kent hem de kale karakterini olaanst bir ekilde salamtr. Zira bu-ras yksek ve ok sarp bir kaya olup dimdik Iris Irmana doru iner ve rmak tarafnda, kentin kurulmu olduu yerde, kyda bir duvar ve her iki tarafta sivri tepelere doru uzanan surlar vardr. Bu tepeler iki tane olup doal bir ekilde birbirlerine baldr ve

yrenin hkmdar ilan ederek Romallara kar ayaklanma giriiminde bulunmu-tur. Fakat Sagylion Kalesinde yakalanarak ldrlmtr. Kale, her ikisi de Roma mttefiki olan krallardan Polemon ve Lykomedes tarafndan ele geirilmi; Arsakes ise, a ve susuz braklarak yakalanmtr. nk Arsakes, yanna erzak almadan ovalardan uzaklaarak dalara kam ve Sagylion Kalesindeki sarnlar byk ka-yalarla dolu olarak bulmutur. Zira Pompeius, . 64 ylnda, nc Mithradates-Roma Savalar srasnda, sarp dalar zerine konulandrlm tahkimli btn Pon-tos kalelerindeki sarnlarn, blgede kabilecek muhtemel bir ayaklanma srasnda Mithradates VI Eupator yanllarna ve haydutluk amacyla dalara kanlara yarar olmasn diye doldurulmasn, garnizonlarn yaklmasn ve kale surlarnn bir bl-mnn yklmasn emretmiti. Bu bakmdan Ikizari ve Sagylion gibi eski Pontos krallar tarafndan ina edilmi birok tahkimli kale Romallar tarafndan tahrip edil-mitir. Sz konusu kalelerinin lokalizasyonlarna ilikin olarak ayrca bk. Anderson 1903, 70; 83; Olshausen und Biller 1984, 15 vdd.; 141; 162. 73 Plin. nat. VI. 3. 8. 74 Pontos Krallnn kurucusu Mithradates I Ktistes, . III. yzyln ilk eyrein-de, Amaseiay ele geirerek buray krallnn bakenti yapmtr. Amaseia, . 183 ylnda, I. Pharnakesin Gney Karadeniz sahilinin en nemli kenti ve ticari limanna sahip olan Sinopeyi ele geirmesine dein Pontos Krallnn bakentliini yapm-tr (Polyb. XXIII. 9. 2-3; XXIV. 1. 1-3; Strab. XII. 3. 11 c. 545). Ayrca bk. Pastor 1998a, 60 vd. dn. 36-37. 75 Strab. XII. 3. 39 c. 561; ayrca bk. bn Batta Sey. 417 dn. 40.

Tarihsel Corafya 21

grkemli birer kule halinde ykselmektedirler. Bu alan iinde krallarn hem saraylar hem de ant mezarlar bulunur. ki sivri tepe birbirine tamamen dar bir geitle baldr. Buras her iki ta-rafta kydan ve varolardan be veya alt stadia76 yksekliktedir ve bu geitten tepelere bir stadialk, hi bir kuvvetin aamaya-ca, dik bir yoku daha vardr. Bu kayalarn iinde sarnlar da bulunur; fakat kentin bu kaynaklardan faydalanmasna olanak yoktur. Buradan, bir tanesi rmaa, bir tanesi de boaza doru olmak zere kayalara, boru eklinde iki tane kanal oyulmutur. Irman zerine, bir tanesi kentten varolara, dieri de va-rolardan darya olmak zere iki kpr kurulmutur; kayaln yukarsnda olan da bu kprde son bulurdu.

Gazakene yresi, Amaseiann hemen gneybatsndan balayp kuzeyi-ne kadar uzanrd. Blgede konuulan dilde byk lde Paphlagonia isimleri mevcuttu77. Kentin kuzeybat knda ise, ok geni olmayan rmak boyunca uzanan bir vadi yer alrd. Bu vadi, sonunda genileyerek Tavan Dann gneyinde, bugn Sulu Ova olarak adlandrlan yerde Binky Ovasn (= Khiliokmn pedion [ ]) mey-dana getirirdi78. Buras sadece meyve79 bakmndan deil; fakat, ayn zamanda tahl ve her eit davar yetitirilmesi ynnden de mkemmel bir yreydi. Ondan sonra, Amaseia kentinin kuzeybatya doru snrn belirleyen verimli Diakopene [] ve onun biraz daha gne-yinde ismini Pimolisa (Osmanck80) adl krali kaleden alan Pimolisene [] yreleri yer alrd. Her ikisi de son derece verimli olan bu yrelerin uzunluu yaklak be yzer stadia (ca. 90km) olup Halys

76 Hellen mitolojisine gre, 1 stadionun mesafesi Heraklesin art arda 600 adm atmasyla ya da bir solukta bu mesafeyi komu olmasyla saptanmtr. Antikada btn stadionlar yaklak 600 ayak uzunluundayd. Ancak, sz konusu mesafenin lm Hellenler arasnda belirli bir standarda balanmadndan, 1 stadionun uzunluu 177.6-192.28m arasnda deimekteydi (Swaddling 2000, 24). 77 Strab. XII. 3. 25 c. 553; 39 c. 561; Plin, nat. VI. 2. 7-8. Strabona (XII. 3. 25 c. 553 dn. 1-2) gre, Paphlagonia isimlerine Gazakene haricinde; ayrca Phazemonitis ve Pimolisene yrelerinde de rastlanrd. Bu durum, sz konusu blgelerde Paphla-gonia ve Kappadokia dillerinin kullanldna iaret etmektedir. 78 Strab. XII. 3. 39 c. 561; konuya ilikin olarak ayrca bk. Magie 1950, 1067 dn. 5 79 Meyve aalar, Pontosun ekirdek blgesi Amaseia ve evresinin dnda, b-yk lde Pontos sahil eridinde ve az da olsa Paryadres Dalar arasndaki vadi-lerde yetitirilirdi. 80 Anderson 1903, 99 vdd.


Irmana doru uzanrlard81. Ardndan Amaseia territoriumunun bat snrn belirleyen Babanomon [] ve Ksimene [] yrelerine gelinirdi. Bunlardan Ksimene, Halys Irmana kadar uzana-rak kentin gneybat snrn belirlerdi. Buras kayatuzu yataklaryla (= halai []) kaplyd. Strabonun82 da dnd gibi, rmak buna izafeten Halys ismini almt.

Bununla birlikte, . I. yzylda Amaseia territoriumunun kuzey-den gneye kadar genilii yalnz Zelitis yresine kadar olmayp bir yandan Galatlarn Trokmoi kabilesine dier yandan Byk Kappadokiaya kadar uzanrd83. Amaseiann gneyinde yer alan Zelitis [] y-resi ise, Skylaks (ekerek Irma) ve Irisin sularyla evrilmiti. Buras da her bakmdan yaamaya elverili, verimli bir blgeydi84. Adn ba-yerleim, tapnak ve rahip kenti Zeladan (Zile) almt85. Etrafnda do-al korumalarn olduu bir yerleim olan Zela, arkasn tepelere yasla-mt; ki buras etrafndaki ykseltilerin en ykseiydi. evresinde ise, ovalara ve vadilere ayrlm tepecikler vard86. eitli nfus alanlarna blnm Zela territoriumu iindeki Semiramis Tepesi zerinde, iinde Armeniallarn da87 sayg gsterdikleri, Perslerin Ana Tanras Ana-tise ait bir tapnak bulunurdu. Buras efsaneye gre, Semiramis; gerek-te ise, . VI. yzyln ikinci yarsnda, burada Sakalara kar zafer kazanan Pers generaller tarafndan kurulmutu. Persler zaferden sonra, 81 Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabona (XII. 3. 40 c. 562) gre, Pimolisene yresinin snrlar Halys Irmann her iki tarafna da uzanrd. Pimolisa adl krali kale ise, kendi zamannda sregelen savalar sonucunda bir harabe haline gelmiti. 82 Strab. XII. 3. 39 c. 561. Strabon (XII. 3. 12 c. 546; 37 c. 560)de, kaynaklar Pontos ile Kappadokia snrndaki Kulupene ve Kamisene yrelerinde olan Halysn kaya tuzu yataklarnn yaknndan getii iin, bu ismi aldn ifade etmitir. Daha sonra, batya doru debisini arttrarak akan rman muhtemelen Laviansene arazisi civarnda Pontos ile Kappadokia snrn meydana getirdiini ve ardndan Galatia ile Paphlagonia arasndan kuzeye doru dnerek, bu iki lke arasndaki snr belir-lediini bildirmitir. 83 Strab. XII. 3. 39 c. 561. 84 Zelitis yresinin ne kadar bereketli topraklara sahip olduu Traianus (S. 98-117) ve Caracalla (S. 211-217) zamannda Zela kentinde baslan sikkelere yans-mtr. Traianus Dnemi sikkeler zerinde tanra Anatis elinde buday demeti (Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 2), Caracalla Dnemi sikkeleri zerinde ise, tanra baakl buday demeti tutarken betimlenmitir (ayrca bk. Anderson et al. 1910, 234 vd.; Waddington et al. 1925, 159 vdd. no 16). 85 Strab. XII. 3. 37 c. 560. 86 Caes. Bell. Alex. 72. 87 Strab. XI. 14. 16 c. 532; daha detayl bilgi iin bk. Olshausen 1990, 1870 vd.

Tarihsel Corafya 23

ovada bulduklar byk bir kayann etrafna toprak yarak bir tepe meydana getirmiler ve onun zerine Anatis adna bir tapnak ina et-milerdi. Tapnan nne ise, Anatis ile Pers tanrlarndan Omanes ve Anadates adna birer sunak kurmular ve burada sz konusu tanrlar onuruna her yl kutlanan kutsal bir festival dzenlemilerdi. Bu seremo-niler Zelallar tarafndan, blge Pontos krallarnn; hatta Romallarn eline getikten sonra dahi kutlanmaya devam etmitir88.

Strabon89, ayrca Zelada tapnm gren ve Pers tanrlarndan Oma-nes kltn ve kurban trenlerini, grg ahidi olarak canl bir ekilde tasvir etmitir. Sunaa ve rahiplere ilikin nemli bilgiler aktarmtr. yle ki, tapnaktaki kutsal alann ortasndaki altarn adeta bir tepe gibi ykselen kllerinin zerinde hibir zaman sndrlmeyen ate yanmak-tayd. Pyraithoslar olarak adlandrlan Mag rahipler, kaponlar azla-rnn kenarlarna kadar uzanan keeden yaplma takkeler giyerlerdi. Bunlar, tanr rzas iin gerekletirdikleri kurban trenleri srasnda bak kullanmazlard. Kurbanlar sopalarla ldrrlerdi. Rahiplerin ilahi eklindeki gnlk dualar yaklak bir saat srer; Omanesin ahaptan yaplm kutsal heykeli prosesyon boyunca tanrd.

Pontos Krall zamannda hkmdarlar, Zelay bir kentten ziyade, Pers tanrlarnn kutsal alan olarak idare ederlerdi. Btn Pontos halk-nn en nemli sorunlarna ilikin yeminlerini ettikleri bu yerde yaplan kutsal ayinler, daha ilahi bir karakter tard90. Tapnaa bal araziler iindeki zengin gelir kaynaklar, ok saydaki kadn ve erkekten oluan tapnak hizmetkar, her eyin efendisi kabul edilen barahip ve kalabalk maiyetinin ynetimi altndayd. Krallar tapnan dinsel ilevine, zerk-liine ve ynetimine karmaz ve rahiplere sayg gsterirlerdi91.

88 Strab. XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559. Traianusun Roma mparatorluu zama-nnda, S. ca. 113/114 ylna tarihlenen baz Zela sikkelerin zerinde tanra Anatis tasviri ve =Zleiteslerin Tanras Anatis lejand yer al-maktayd (ayrca bk. Anderson et al. 1910, 234 vd.). 89 Strab. XV. 3. 15 c. 733. 90 Strab. XII. 3. 37 c. 559. 91 Strabona (XI. 8. 4 c. 512; XII. 3. 37 c. 559-560) gre, Pompeius, . 64 ylnda Zelitisin territoriumunu birok yreler ilave ederek geniletmi ve Zelaya kent s-fat vermitir. Bu bakmdan Romallar zamannda tapnan ynetimi ve ilevi siyasi nitelik kazanmtr. Ayrca Romallarn Pontos hakimiyeti zamannda birok kimse tapnak hizmetkarlarnn saysn ve tapnan gelirlerini ktye kullanm ve azalt-mt. Sonunda, . ca. 3 ylnda Amaseia ve Pontosun birok blgesi gibi Zelitis yresi de Pontos Kraliesi Pythodorisin egemenlii altna girmitir.


Kaz Ova (= Dazimnitis []) yresi, Amaseiann gney-dousunda, Irisin orta ak alannda hem tarla hem de ba ve bahe ol-maya elverili topraklara sahip verimli bir blgeydi92. Dazimonitis yre-sinin etrafndaki dalar ise, zengin demir ve bakr yataklaryla kaply-d93. Burada, yrenin Pers hakimiyeti altnda olduu dnemlerden kalma Gaziura (Turhal) Kalesi bulunmaktayd. Ova tabanndan yaklak 180m ykselen bir kaya blounun zerine konulandrlm olan bu kale kuv-vetli surlarla evriliydi. Hem Dazimonitis hem de Zelitis yrelerini kont-rol altnda tutuyordu. Ayrca kale stratejik konumu itibariyle Pontos krallarna birok adan yararl olmutu94.

Dazimonitis Ovasnn birka km kuzeyinde, Tokat linin yaklak 10km kuzeydousunda, Iris Irmana bakan teraslanm bir tepenin zerinde Pontostaki Ma95 Kltnn bulunduu Komana96 (Gmenek)

92 Strab. XII. 3. 15 c. 547. 93 Magie 1950, 179 g. Vitruviusa (de Arch. VII. 7. 2) gre ise, zengin miktarda krmz rubicae copiosae=demir oksit birok yerde bulunmasna karn en iyi ma-den yataklarndan biri Pontostaki Sinopede bulunurdu. Ayrca blgede, arsenik tri-slfat ve arsenik reten madenler de vard (de Arch. VII. 7. 5). Konuya ilikin olarak ayrca bk. de Jesus 1978, 101 dn. 15; Shepherd 1993, 228 vd. 94 Strab. XII. 3. 15 c. 547; ayrca bk. Anderson 1903, 69 vdd.; Magie 1950, 180 dn. 11. Gaziurada ele geen yaztlar iin bk. Grgoire 1909, 23 no 9; 160; Anderson et al. 1910, 249 no 278-278 e; sikkeler iin ise, BMC Galatia 29 no 1 lev. VI/1; Waddington et al. 1925, 114 vd. no 1-6; Head 19773, 502. 95 Pontostaki Ma tapnm, Kk Asyadaki bereketi simgeleyen birok =Ana Tanra kltnn tersine, Enyo ve Bellona kltyle benzer zellikler gsteren sava bir karakter tayordu (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Caes. Bell. Alex. 66 dn. 2). Septimius Severus Dnemi (S. 193-211) kent sikkeleri zerinde silahlanm bir ekilde betimlenen tanra bir elinde kalkan dier elinde ise, bir sopa tutmaktadr (Waddington et al. 1925, 109 no 3; Head 19773, 498; Fears 1975, 32). Kappadokia Komanasnda bulunan yaztlarda ise, tanra, zafertayan (= nikphoros [-]) ve yenilmez (= aniktos []) epithetonlaryla/lakaplaryla betimlen-mektedir (Harper 1968, 101 vd. no 2,04-2,05; 108 no 2,15; Fears 1975, 32 dn. 10). Daha detayl bilgi iin bk. Ramsay 1941, 101 vdd.; Olshausen 1990, 1886 vd. 96 Bir efsaneye gre, kentin ad Hellence sa (= kom []) kelimesinden gel-mektedir. Ayrca Artemis Tauropolos onuruna yaplan ayinlerin buraya, Kappadokia Komanasnda olduu zere (Strab. XII. 2. 3 c. 535; Cass. Dio XXXVI. 11 1-2), Orestes ile kzkardei Iphigenia tarafndan Tauroslar Skythiasndan getirildii ve kente ismini veren yas sann buraya onlar tarafndan brakld zannedilmektedir (Paus. III. 16. 8; Cass. Dio XXXVI. 1-2). Prokopiosa (Bell. I. 17. 12-16) gre ise, Orestes Pontosa gelip, dik ykselen da ve eteklerinden akan Iris Irman gr-dkten sonra, kendisine kehanette anlatlan yerin buras olduuna kanaat getirmitir.

Tarihsel Corafya 25

kenti yer almaktayd. Komana, tanrann gri damarl mermerden yapl-m monumental monolithik stunlarla97 desteklenen tetrastylos plann-daki tapnandan ve onun hemen evresinde gelimi nemli bir yerle-im merkezinden ibaretti. Halkn ounlukla dindar kiiler ve tapnakta yaayan hizmetkarlar olutururdu. Hizmetkarlarn says kadn erkek kark olmak zere alt binden fazlayd; fakat rahiplerin bunlar satmaya haklar yoktu98. Belirli baz kiiler daha vard ki; bunlar bir yemine uya-rak daima orada ikamet eder ve tanra onuruna kurbanlar keserlerdi. Yerli halk ise, lks iinde yaard. Topraklar ba ve bahelerle doluydu. Kentte ou, kendini tanraya vakfetmi, vcutlarndan kazan sala-yan kadnlar vard. Bu nedenle bir bakma kent hayat kadnlaryla nl kk Korinthos gibiydi99. nk orada da Aphrodite iin kutsal olan kurtisanlar ok olduundan pek ok yabanc buraya gelerek tatil yapard. Bu bakmdan Komanaya gelen ya da buradan geen turist, yolcu, tccar ve askerler genellikle btn paralarn harcadklarndan, bunlar iin an-tikada =Korinthosa seyahat etmek her adamn harc deildir atasz sylenirdi100.

Pontos Komanas, Kappadokiadaki Komanayla (ar) ayn isme ve ayn tanra kl

Documents

Mithradates VI Eupator: Roma’nın Büyük Düşmanı