MNIE CZY MI YCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKUcelta.paris-sorbonne.fr/anasem/asmic-papers/2018... · MNIE CZY MI ?O U /YCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKU 69 wzgl du na opozycj

Hélène Włodarczyk(Université Paris-Sorbonne, Francja,e-mail: [email protected])

MNIE CZY MI ? O U YCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKU

1. WSTĘP

W jčzyku polskim (przynajmniej wedãug aktualnej normy) zaimki oso-bowe (osoby pierwszej, drugiej i trzeciej) majĈ w niektórych przypadkach formy ortotoniczne i enklityczne [GWJP 1998, 337]. Ich uİycie na ogóã nie sprawia rodzimym uİytkownikom wičkszych trudnoĤci. WyjĈtek sta-nowiĈ formy celownika zaimka 1. os. l. poj.: enklityczne mi jest noto-rycznie uİywane w kontekstach, w których norma kaİe sič spodziewaþ ortotonicznego mnie.1

W tym artykule przedstawič fakty ĤwiadczĈce o odstčpstwach od normy (2), nastčpnie (3) porównam paradygmaty zaimków 1. i 2. os. l. poj. W czčĤci 4. przedstawič w skrócie (posãugujĈc sič aparatem pojč-ciowym teorii metainformacyjnego koncentrowania uwagi w wypowiedzi) warunki natury pragmatycznej lub komunikacyjnej, które regulujĈ uİy-cie form ortotonicznych i enklitycznych zaimków osobowych. Odwoãu-jĈc sič do badaę nad przyczynami zachwiania normy (5), postawič tezč o wyjĈtkowoĤci synkretyzmu mnie jako formy biernika i celownika za-równo w ujčtym synchronicznie systemie polskiej fl eksji imiennej, jak i z punktu widzenia gramatyki porównawczej w caãej rodzinie jčzyków sãowiaęskich. Artykuã zakoęczč prognozĈ dotyczĈcĈ nowego ksztaãtu pa-radygmatu zaimka 1. os. l. poj., opartĈ na obserwacjach sposobu uİywa-nia tej kategorii w jčzyku polskim.

2. K OPOTY Z FORMAMI MNIE I MI

W literaturze XX wieku mnie jako forma ortotoniczna celownika po-zostaje normĈ nawet w dialogach naĤladujĈcych İywĈ mowč:

1 Szerzy sič równieİ uİycie formy go w bierniku zaimka trzeciej osoby ro-dzaju nijakiego (ono w mianowniku) zamiast prawidãowego je. Jednakİe omó-wienie tego zagadnienia wymagaãoby oddzielnego artykuãu.

MNIE CZY MI ? O UįYCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKU 65

(1) – Więc zaczynamy! – krzyknął. W jego głosie drżało szczęście. – Dzięki panu będę mógł jeszcze raz przedefi lować, jeszcze raz stanąć

w szeregach. To chyba będzie ostatnia moja defi lada. – Ależ...niech nie mnie pan dziękuje tylko sobie.2

Jednakİe dziĤ wybór pomičdzy ortotonicznĈ formĈ mnie a enklitycznym mi przysparza sporo kãopotów – zwãaszcza mãodemu pokoleniu, o czym Ĥwiadczy nastčpujĈcy dowcip zasãyszany w Polsce:

(2) Syn: On się ciebie kłaniał?Ojciec: Tobie!Syn: Mi?Ojciec: Mnie!Syn: On się ciebie kłaniał?Ojciec: Tobie!Syn: Mi?Ojciec: Mnie!Syn: Przecież mówię, że ciebie.

Ten İartobliwy przykãad nieporozumienia co do osoby Ĥwiadczy rów-nieİ o tym, İe dla „syna” forma mnie jest formĈ biernika (analogicznie do formy ciebie zaimka drugiej osoby).

Na poczĈtku XXI wieku mãody poeta opublikowaã nastčpujĈcy wiersz:

(3) Annopatrzę Ci w oczykrzyczę

mi życie odchodzimówię – życie3

Nawet pobieİny przeglĈd danych pochodzĈcych z Narodowego Kor-pusu Jčzyka Polskiego (NKJP) potwierdza ten problem. Oto kilka przy-kãadów z tego korpusu:4

(4) ja zawsze piłam mocną herbatę z cukrem no ale nie zawsze mi poma-gało a mi przeważnie pomaga herbata z miodem

(5) babci włożyłam kru krupnik a nie miała kiełbasy na talerzu a wszy-scy mieli kiełbasę dali im kiełbase a mi nie dali.

2 S. Mroİek, Weteran piątego pułku [w:] tenİe, Wybór dramatów i opowiadań, Kraków 1979, s. 238.

3 M. âodyga, Godzina widzeń. Wiersze, Poznaę 2000, s. 6.4 Wyszukiwarka: PELCRA, Įródão: Rozmowa o ksiĈİkach, kanaã: #kanal_mo-

wiony, typ: #typ_konwers.

HÉLÈNE WâODARCZYK66

W powyİszych przykãadach forma mi jest uİywana wyraĮnie pod akcentem: nie tylko na poczĈtku zdania, ale i bezpoĤrednio po spój-niku a. Wiele takich przykãadów pochodzi z prasy, z forów internetowych, z e-mailów, z dyskusji w Wikipedii, czyli z wypowiedzi w stylu nie zawsze starannym, a czčsto wrčcz potocznym. Jeden z przykãadów pochodzi jed-nak z Kancelarii Sejmu RP i jest zarejestrowany w korpusie jako „styl ofi cjalny”, „rodzaj: protokóã”.

(6) Pan Aleksander Proksa: Panie pośle, to już wysoka komisja musi wy-prowadzać wnioski. Ja jestem od podania faktów jako świadek, tu wysoka komisja na podstawie faktów sama wnioski wyciągnie.

Poseł Jan Rokita: Wola szefa rządu nie jest faktem dla sekretarza Rady Ministrów w jakiejś sprawie? Mi się wydaje, że to jest pański podstawowy fakt, bo tak naprawdę to jest fakt, który przesądza kie-runek pańskiego działania jako sekretarza rządu.5

Uİytkownik korpusu NKJP moİe byþ zaskoczony równieİ tym, İe po-prawnie uİyta forma mnie w skãadniowej pozycji celownika bywa ozna-czana w wyszukiwarce Polikarp jako biernik (acc).6 Oto kilka przykãadów oznaczenia formy jako biernika (acc) zamiast celownika (dat):

i paęstwu i mnie [ja:ppron12:sg:acc:m1:pri:akc]

zaleİy na sprzedaİy dziaãki

sič komuĤ wydaje – jak mnie [ja:ppron12:sg:acc:m1:pri:akc]

sič wydawaão – İe moİna

İe ci, którzy zgotowali mnie [ja:ppron12:sg:acc:m1:pri:akc]

i tysiĈcom innych dziaãaczy opozycji

Bo juİ wczeĤniej prowadzone przeciwko

mnie [ja:ppron12:sg:acc:m1:pri:akc]

dochodzenie za uporczywe podwaİenie sojuszu

Niezaleİnie od wyników otrzymanych w wyszukiwarkach NKJP ãatwo za-uwaİyþ, İe od wielu lat – nie tylko w jčzyku potocznym, ale i w jčzyku stan-dardowym, pisanym, i to nawet u osób z wyksztaãceniem wyİszym (wyjĈtek stanowiĈ chyba wyãĈcznie absolwenci polonistyki) – coraz czčĤciej forma mi wystčpuje tam, gdzie norma nakazuje uİycie ortotonicznej formy mnie.

5 Author: Kancelaria Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, title: Stenogram z 83. posiedzenia Komisji ģledczej do zbadania ujawnionych w mediach zarzu-tów dotyczĈcych przypadków korupcji podczas prac nad nowelizacjĈ Ustawy o radiofonii i telewizji (SRTV) w dniu 19 listopada 2003 r., date: 2003-11-19, pu-blisher: Wydawnictwo Sejmowe, style: offi cial style; protocol, medium: internet.

6 Na zapytanie: „mnie z wartoĤciĈ celownika” znaleziono 593 kolokacji. Na zapytanie: „mnie bez wyszczególnienia przypadka” znaleziono 1000 kolokacji.


3. PARADYGMATY ZAIMKÓW OSOBOWYCH 1. I 2. OSOBY L. POJ.

Aby zrozumieþ, skĈd sič bierze odstčpowanie od normy, spójrzmy najpierw na paradygmat zaimka 1. osoby l. poj. z uwzglčdnieniem opo-zycji form enklitycznych i ortotonicznych (tabela 1.).

Tabela 1. Zaimek 1. os. l. poj. – norma

Przypadek Formy enklityczne Formyortotoniczne

Mianownik ø ja ja

Dopeãniacz (mię) mnie

Celownik mi mnie

Biernik (mię) mnie

Narzčdnik mną

Miejscownik mnie

Jak widaþ, do paradygmatu zaimka 1. os. wprowadziãam formč ze-rowĈ mianownika. Naleİy jĈ odróİniþ od elipsy podmiotu, istniejĈcej w jčzykach, które takiej formy w paradygmacie zaimków nie majĈ. Na przykãad w jčzyku francuskim, w którym czčĤþ koęcówek osobowych czasownika przestaãa byþ wymawiana – lub podobnie jak w rosyjskim w czasie przeszãym – caãkiem zanikãa, elipsa zaimka 1. os. je jest moİliwa wyjĈtkowo: tylko wtedy, gdy kilka czasowników w formie pierwszej osoby wystčpuje jeden po drugim.

(7) Je vis et travaille à Paris depuis ma naissance.

W tãumaczeniu przykãadu (7) na jčzyk polski, w którym formy oso-bowe czasownika sĈ jednoznaczne, nawet pierwszy czasownik moİe byþ uİyty bez zaimka (ĤciĤlej: z zaimkiem w formie zerowej):

(8) Mieszkam i pracuję w Paryżu od urodzenia.

Fakt ten Ĥwiadczy o tym, İe w jčzyku polskim nawet na poczĈtku roz-mowy czy tekstu moİna uİyþ czasownika w pierwszej osobie bez ekspli-cytnie wyraİonego podmiotu zaimkowego.

Inny problem stanowiĈ formy przestarzaãe, rzadko uİywane w jč-zyku wspóãczesnym. W tabelach zostaãy one ujčte w nawiasy: forma mię7

7 https://sjp.pwn.pl/szukaj/mič.html [ostatni dostčp: 1.08.2018].


w SJP jest oznaczona jako „przestarzaãa”. Wyszukiwanie jej w peãnym NKJP przynosi nastčpujĈce informacje:1. Bez ograniczenia daty: przeszukiwany zbiór zawiera 240 192 461

sãów. Na zapytanie: mię znaleziono 579 akapitów pasujĈcych do za-pytania (przewaİnie w literaturze pičknej).

2. Z datĈ „od roku 1990”: przeszukiwany zbiór zawiera 240 192 461 sãów. Na zapytanie: mię znaleziono 334 akapity pasujĈce do zapytania.

W korpusie jčzyka mówionego (czčĤþ NKJP) z datĈ „od roku 1990” nie znalazãam ani jednego przykãadu tej formy.

W opracowaniach na temat poprawnej polszczyzny formč mię opi-sywano jako przestarzaãĈ juİ w roku 1973 [D. Buttler i in. 1973, 385], a 30 lat póĮniej uznano, İe forma mię w jčzyku polskim zupeãnie zanikãa [Jadacka 2009, 208]. Przyjmujč zatem, İe forma enklityczna biernika liczby pojedynczej mię we wspóãczesnej polszczyĮnie potocznej przestaãa byþ stosowana i wystčpuje tylko w zwrotach utartych, w pieĤniach itp.

W tej sytuacji ãatwo zauwaİyþ, İe w paradygmacie zaimka 1. os. l. poj. przewaİajĈ formy ambiwalentne, a ponadto w mianowniku czãon en-klityczny ma jedynie formč zerowĈ (ø), podczas gdy czãon ortotoniczny opozycji ma wykãadnik (ja). Opozycja pomičdzy formĈ enklitycznĈ (mi) a ortotonicznĈ (mnie) zachodzi wičc jedynie w celowniku. Opozycja ta jest lepiej zachowana w paradygmacie zaimka 2. os. l. poj. (tabela 2.), poniewaİ (po uwzglčdnieniu form mianownika ø/ty) dotyczy aİ czterech przypadków.

Tabela 2. Zaimek 2. os. l. poj.

Przypadek Formy enklityczne Formy ortotoniczne

Mianownik ø ty ty

Dopeãniacz cię ciebie

Celownik ci tobie

Biernik cię ciebie

Narzčdnik tobą

Miejscownik tobie

PorównujĈc obie tabele, nie sposób nie zauwaİyþ, İe formy biernika i celownika sĈ róİne w deklinacji zaimka 2. os. (ciebie vs tobie), podczas gdy w paradygmacie zaimka 1. os. forma ortotoniczna biernika (mnie) i forma ortotoniczna celownika (mnie) sĈ homonimiczne (synkretyczne).

ZaleİnoĤci mičdzy formami ortotonicznymi i enklitycznymi wobec form ambiwalentnych w paradygmatach zaimków 1. i 2. os. l. poj. w spo-sób grafi czny przedstawia poniİszy schemat. Forma mnie, neutralna ze


wzglčdu na opozycjč ortotonicznoĤþ–enklitycznoĤþ (podobnie jak formy mną, tobie, tobą), jest ponadto ambiwalentna jako forma biernika i ce-lownika.

Schemat 1. Zale no ci mi dzy formami ortotonicznymi i enklitycznymi a formami ambiwalentnymi w paradygmatach zaimków 1. i 2. osoby

PorównujĈc formy celownika zaimków 1. i 2. os., obserwujemy ocze-kiwany paralelizm mičdzy formami ortotonicznymi i enklitycznymi: mnie/mi oraz tobie/ci. Jednakİe mimo tej analogii rodowici uİytkownicy jčzyka polskiego nie zawsze uİywajĈ poprawnie w celowniku pierwszej osoby formy ortotonicznej mnie, zastčpujĈc jĈ niepoprawnĈ formĈ enkli-tycznĈ mi, choþ nie mylĈ w tymİe celowniku formy enklitycznej ci z or-totonicznĈ tobie.

4 . ZASADY U YCIA ZAIMKÓW MI I MNIE W WIETLE TEORII METAINFORMACJI W WYPOWIEDZI

W gramatykach i sãownikach formy ortotoniczne i enklityczne sĈ traktowane jako warianty bez precyzyjnego wskazania zasad ich uİycia. W Gramatyce współczesnego języka polskiego czytamy: „traktujemy tu enklityki mię, mi, cię, ci jako warianty pozycyjne odpowiednich form or-totonicznych” [GWJP 1998, 337]. W Słowniku gramatycznym natomiast uwzglčdniona zostaãa prozodyczno-morfologiczna kategoria „akcentowo-Ĥci”, jednakİe podano tylko charakterystykč prozodycznĈ tych form (bez wyszczególnienia kontekstu warunkujĈcego ich wybór):

Kilka leksemów w jčzyku polskim ma zróİnicowane formy uİywane z peãnym akcen-tem (akcentowane) i nieakcentowane (doãĈczone w wymowie do sãowa poprzedniego, czyli enklityczne) [Saloni i in. 2007, 60–61].


W obu powyİszych cytatach opis ogranicza sič do morfologii i pro-zodii. Poradniki jčzykowe oraz rozprawy o kulturze jčzyka wymieniajĈ kryteria fonetyczno-skãadniowe [Buttler i in. 1973, 267] lub skãadniowo--stylistyczne [H. Jadacka 2006, 85], konstatujĈc przy tym, İe po przyim-kach dozwolone sĈ wyãĈcznie formy ortotoniczne [Buttler ibid; Kochaęski i in. 1985, 140; Jadacka ibid].

Czyİby przyczynĈ trudnoĤci z uİyciem mi/mnie byã brak odpowied-nich objaĤnieę w podrčcznikach szkolnych? Jest to raczej nieprawdo-podobne, poniewaİ jčzyki İyjĈ w umysãach uİytkowników i rozwijajĈ sič nawet w sytuacji braku adekwatnych opisów gramatycznych. Moİna by przytoczyþ wiele przykãadów kategorii gramatycznych, które – mimo İe nie zostaãy naleİycie opisane w rodzimych gramatykach (np. aspekt czasownikowy w jčzykach sãowiaęskich) – nie nastrčczajĈ kãopotów ro-dowitym uİytkownikom (w tym nawet maãym dzieciom). Problem po-wstaje dopiero wtedy, kiedy w grč wchodzi nauczanie jčzyka polskiego jako obcego. W tym wypadku potrzebna jest wiedza w formie eksplicytnie sformuãowanych reguã, opartych na spójnej bazie teoretycznej, na jakiej obcokrajowcy mogliby oprzeþ porównywanie poznawanych przez nich reguã uİycia jčzyków obcych z zasadami ich mowy ojczystej.

WyjaĤnianie zasad uİycia dwóch rodzajów form (ortotonicznych i en-klitycznych) – przedstawianych w gramatykach jako „warianty pozycyjne” – warto oprzeþ (zarówno w pracy dydaktycznej, jak i badawczej) na teorii metainformacyjnego koncentrowania uwagi w wypowiedziach.8 W teorii tej podmiot i dopeãnienie wskazujĈ na centra uwagi mówiĈcego w wypo-wiedziach b a z o w y c h (w skrócie: WB), które stanowiĈ pierwszy poziom metainformacyjny (Meta 1): na informacjč o sytuacji i jej uczestnikach (czyli na ortoinformacjč) nakãada sič m e t a i n f o r m a c j a, dotyczĈca globalnych i lokalnych centrów uwagi, na które wskazujĈ podmiot i do-peãnienie. Wypowiedzi b a z o w e odróİniane sĈ od r o z s z e r z o n y c h (w skrócie: WR) na podstawie metainformacyjnego statusu (datum / / novum) ich skãadników. W wypowiedziach bazowych podmiot i orzecze-nie majĈ ten sam status datum lub novum. We frazach rzeczownikowych wypowiedzi bazowych uİywane sĈ formy enklityczne zaimków (zerowe w mianowniku).

(9) Zawsze (øja) słucham z przyjemnością, kiedy (øty) mówisz.(10) Mama cię woła.(11) Ciocia kupiła ci prezent.(12) Koleżanka dała mi coś dla ciebie.

8 Na temat teorii MIC (Meta-Informative Centering in Utterances) zob.: A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk 2013; 2016a; 2016b; B. Bojar, H. Wãodarczyk 2016; na temat zaimków osobowych: H. Wãodarczyk 2008; 2009; 2012.


Wypowiedzi r o z s z e r z o n e natomiast sãuİĈ do wyraİania kontra-stu mičdzy statusami metainformacyjnymi datum i novum. Kontrast ten polega na róİnicy mičdzy topikiem (o statusie datum) a komentarzem (o statusie novum) lub teİ na odwrót: mičdzy fokusem (o statusie novum) a tãem (o statusie datum). Wypowiedzi rozszerzone stanowiĈ drugi po-ziom metainformacji (Meta 2): frazy nominalne wypowiedzi bazowych mogĈ bowiem ulec na tym poziomie topikalizacji lub fokalizacji.

WyjaĤnijmy zatem, İe form ortotonicznych zaimków osobowych uİywa sič w wypowiedziach rozszerzonych, w pozycjach topiku lub fo-kusu.9 Metainformacyjny charakter fraz powstaãych w wyniku koncen-trowania uwagi w wypowiedziach bazowych (zawierajĈcych podmiot i ew. dopeãnienie bliİsze) i rozszerzonych (zawierajĈcych topik i ew. fokus) moİe stanowiþ podstawč systematycznego opisu uİyþ polskich form en-klitycznych i ortotonicznych [H. Wãodarczyk 2012]. Na przykãad:

(13) Ja cię kocham, a ty śpisz.

Ja (topik i podmiot), cię (dopeãnienie bliİsze), ty (topik i podmiot).Jednakİe w dzisiejszej polszczyĮnie systematyczne odróİnianie form

enklitycznych od ortotonicznych zostaão zachowane tylko w wypadku zaimka 2. os. l. poj. StĈd pierwszy problem polega na tym, İe uİycie za-imka 1. os. w pozycjach dopeãnienia bliİszego odbiega od uİycia zaimka 2. os. z powodu zastĈpienia formy mię przez formč mnie dla wyraİania dopeãnienia (schemat 2.).

Schemat 2. U ycie zaimków 1. i 2. osoby l. poj. w pozycjach podmiotu i dope nienia w wypowiedziach bazowych i rozszerzonych

9 Jedyne odstčpstwo od tej zasady stanowiĈ konteksty, w których forma ortotoniczna ja moİe byþ uİyta nawet bez wyraĮnej topikalizacji lub fokalizacji, zwãaszcza wtedy, kiedy zaimek wystčpuje po czasowniku [H. Wãodarczyk 2012].


Drugi zaĤ problem dotyczy zaimka w celowniku: wedãug obowiĈzujĈ-cej dotĈd normy forma mnie powinna byþ (tak jak forma tobie) uİywana wyãĈcznie w wypowiedziach rozszerzonych, w których celownik ulegã to-pikalizacji (przykãad 14.) lub fokalizacji, co przedstawia grafi cznie sche-mat 3.

Schemat 3. Formy enklityczne i ortotoniczne celownika zaimków 1. i 2. osoby

A. System obecnie czčsto stosowany B. System gramatycznie poprawny

Na przykãad:

(14) Mnie ciocia dała prezent.

PowyİszĈ wypowiedĮ moİna w ramach teorii koncentrowania uwagi analizowaþ w sposób nastčpujĈcy (symbol d oznacza relacjč bycia czę-ścią, np.: A d B czyta sič: A jest częścią B):

Schemat walencyjny: podmiot, czasownik, benefi cjens, dopeãnienieOrtoinformacja: relacja 3-czãonowa: dać (agens, benefi cjens, pacjens)Metainformacja 1. stopnia:WB: (podmiot, predykat (dopeãnienie, reszta_predykatu (czasownik (be-nefi cjens)))=> „Ciocia dała mi prezent”Metainformacja 2. stopnia:WR: ([topik || benefi cjens], [{podmiot, predykat (dop., reszta_pred.)} d ko-mentarz])[topik || benefi cjens] => „mnie”[komentarz] => „ciocia dała prezent”[podmiot d komentarz] => „ciocia”[predykat (dopeãnienie)] d [komentarz] => „prezent”[predykat (reszta_predykatu)] d [komentarz] => „dała (mi=>mnie)”


Schemat 4. Trzy stopnie analizy konkretnej wypowiedzi odpowiadaj ce od lewej ku prawej: (1) ortoinformacji, (2) metainformacji 1. stopnia i (3) metainformacji 2. stopnia

W jčzyku polskim fokus moİe znajdowaþ sič w róİnych miejscach w wypowiedzi, nie tylko na poczĈtku czy na koęcu. O tym, İe dana fraza jest fokalizowana, moİna sič przekonaþ, sprawdzajĈc, czy caãa wypo-wiedĮ jest nadal akceptowalna po dodaniu podkreĤlajĈcych tč frazč par-tykuã parainformacyjnych,10 takich jak: to,11 to właśnie, tylko, wyłącznie.

(15) To właśnie mnie (fokus) ciocia dała prezent, a nie tobie.(16) Prezent ciocia dała tylko mnie (fokus).

Na poczĈtku wypowiedzi moİna umieĤciþ zarówno topik, jak i fokus (z odmiennymi jednak intonacjami). Przykãad (15) zawiera fokus na po-czĈtku wypowiedzi. Taki fokus wymaga mocniejszego akcentu niİ fokus na koęcu wypowiedzi (16). Pozycja inicjalna jest typowa dla topiku (por. (17)), jednak i pozycja koęcowa nie jest wykluczona, por. (18).

(17) Mnie nikt nie dał żadnego prezentu.(18) One tu ładnie wyglądają, te meble [Miron Biaãoszewski, AAAme-

ryka].

Topik jest czasem sygnalizowany za pomocĈ przyimków zãoİonych (co do..., jeśli chodzi o...):

10 W teorii gramatyki rozproszonej, do której naleİy metainformacyjne kon-centrowanie uwagi w wypowiedzi, parainformacja jest pierwszĈ (najniİszĈ w hie-rarchii) z trzech warstw informacyjnych treĤci wypowiedzi [zob. A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk 2016b].

11 W ramach teorii MIC partykule to w funkcji podkreĤlenia topikalizacji lub fokalizacji byão poĤwičcone kilka prac [Miladi 2011; Piechocka 2009].


(19) Co do mnie, to wolę się powstrzymać od krytyki.

Ogólnie rzecz biorĈc, zasady uİycia zaimków ortotonicznych i enkli-tycznych w wypowiedzi ĤwiadczĈ o tym, İe treĤci pragmatyczne mogĈ znajdowaþ bezpoĤrednie wykãadniki nie tylko w intonacji, prozodii i szyku wyrazów, lecz równieİ w morfologii i skãadni. W teorii MIC plan formy jč-zykowej obejmuje prozodič, fonologič, morfologič i skãadnič, do planu tre-Ĥci natomiast zalicza sič semantykč i pragmatykč, a – z punktu widzenia przekazu informacji – trzy warstwy informacji jčzykowej (para-, orto- i me-tainformacjč) [zob. A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk 2016b]. ObocznoĤþ form ortotonicznych i enklitycznych ma funkcjč metainformacyjnĈ, wskazuje na centra uwagi mówiĈcego i kieruje na nie uwagč sãuchajĈcego. Opisana w planie formy jčzykowej opozycja morfologiczna mičdzy formami enkli-tycznymi i ortotonicznymi ma wičc racjč bytu równieİ w planie treĤci, bo pierwsze sãuİĈ do wyraİania centrów uwagi wypowiedzi bazowej, a dru-gie – centrów uwagi wypowiedzi rozszerzonej. Dzički formalnej defi nicji terminów topik i fokus teoria MIC pozwala na odróİnienie ich od innych fraz rzeczownikowych, co nie jest rzeczĈ ãatwĈ w opisie opartym wyãĈcznie na kategoriach skãadniowych [zob. A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk 2013; 2016a; 2016b; B. Bojar, H. Wãodarczyk 2016].

Poza tym uwzglčdnienie metainformacyjnego koncentrowania uwagi pozwala na jednolity opis uİycia zaimków osobowych w jčzykach euro-pejskich: zarówno takich, w których istniejĈ zróİnicowane formy, jak i takich, w których w obu typach wypowiedzi (bazowej i rozszerzonej) mogĈ byþ uİywane (przy zmianie szyku i intonacji) formy ambiwalent-ne.12 W jčzyku polskim formy ambiwalentne mogĈ byþ uİywane tak w frazach nominalnych wypowiedzi bazowej (20), jak i w pozycjach to-piku i fokusu (21), choþ z innĈ prozodiĈ (z przyciskiem lub bez) i ewen-tualnie z podkreĤlajĈcymi partykuãami.

(20) Ojciec z nią rozmawiał przed chwilą.(21) To z nią właśnie (fokus) ojciec rozmawiał przed chwilą.

Jak wičc widaþ, rodzimi uİytkownicy polszczyzny dobrze wãadajĈ róİ-nymi sposobami wyraİania topikalizacji i fokalizacji zaimków osobowych w zaleİnoĤci od obranej strategii dyskursywnej. Zatem podãoİa trudnoĤci w wyborze mičdzy formĈ mnie a mi naleİy szukaþ gdzie indziej.

12 Zob. opisy uİyþ zaimków osobowych wedãug teorii MIC: w jčzyku rosyj-skim [O. Azam 2013], w starogreckim [Pitavy 2013], w ãacinie [Vedrenne-Cloquet 2013]. Co do zestawienia z jčzykami francuskim i rosyjskim zob. H. Wãodarczyk 2012.


5. W SPÓ CZESNE U YCIE FORM MI I MNIE NA TLE DANYCH GRAMATYKI PORÓWNAWCZEJ

Aby zrozumieþ zachwianie normy w uİyciu form mi i mnie, pozostaje nam zwróciþ uwagč na historyczny rozwój jčzyka polskiego na tle innych jčzyków sãowiaęskich. W rodzinie jčzyków sãowiaęskich jčzyk polski wyróİnia sič tym, İe – podobnie jak w innych jčzykach zachodniosão-wiaęskich – nie tylko utrzymaãa sič w nim róİnica mičdzy formami en-klitycznymi a ortotonicznymi, ale i wytworzyãy sič w nim takie opozycje, których nie miaã jčzyk prasãowiaęski, w szczególnoĤci nowe formy enkli-tyczne w paradygmacie zaimka trzeciej osoby (go i mu obok jego i jemu). Natomiast w innych jčzykach sãowiaęskich formy enklityczne odziedzi-czone z prasãowiaęszczyzny zanikãy, np. w rosyjskim na etapie jčzyka noworosyjskiego, i dziĤ nie sĈ uİywane [Henderson-Stewart 2008].

W istocie tylko dane gramatyki porównawczej rzucajĈ Ĥwiatão na dziwny (wystčpujĈcy wyjĈtkowo w jčzyku polskim), bo niespotykany poza paradygmatem zaimka 1. os. synkretyzm B–C, który nie ma miej-sca w prasãowiaęszczyĮnie. W rekonstruowanym na podstawie jčzyka staro-cerkiewno-sãowiaęskiego paradygmacie zaimka 1. osoby forma or-totoniczna biernika mene, tebe – z fonemem /e/ – róİni sič od formy or-totonicznej celownika mъně, tebě – z fonemem /ď/ (tabela 3.).

Tabela 3. Zaimki 1. i 2. os. w j zyku staro-cerkiewno-s owia skim [Bartula 1997, 143]

Liczba pojedyncza 1. osoba 2. osoba

Mianownik azъ ty

Dopeãniacz mene tebe

Celownik mъně (mьně), mi tebě, ti

Biernik mene, mę tebe, tę

Narzčdnik mnojǫ tobojǫ

Miejscownik mьně tebě

Na skutek ewolucji fonetycznej w jčzyku polskim formy mene i mъně staãy sič homonimiczne. PrawdopodobnĈ przyczynĈ zmian zachodzĈcych obecnie w uİyciu form mnie i mi jest wyjĈtkowy – w systemie odmiany rzeczowników i zaimków – charakter synkretyzmu formy oznaczajĈcej za-równo biernik, jak i celownik. W jčzyku polskim bowiem – i w ogóle w jč-zykach sãowiaęskich – synkretyzm form przypadków we fl eksji imiennej dotyczy mianownika i biernika (np. biały stół), biernika i dopeãniacza (np. białego kruka) oraz celownika i miejscownika (np. [o] białej wiewiórce).


Synkretyzm biernika i celownika stanowi wyjĈtek nie tylko w historii jč-zyków sãowiaęskich, ale teİ we wspóãczesnym systemie jčzyka polskiego.

Ponadto porównanie paradygmatów zaimka 1. os. l. poj. (tabela 4.) oraz zaimka 1. os. l. mn. (tabela 5.) pozwala stwierdziþ, İe obserwowane obecnie zachwianie normy uİycia form mi i mnie prowadzi do upodob-nienia tych paradygmatów.

Tabela 4. Zaimek 1. os. w liczbie pojedynczej (u ycie wspó czesne)


Mianownik ø ja jaDopeãniacz mnieCelownik miBiernik mnieNarzčdnik mnĈMiejscownik mnie

Tabela 5. Zaimek 1. os. w liczbie mnogiej


Mianownik ø my myDopeãniacz nasCelownik namBiernik nasNarzčdnik namiMiejscownik nas

Paradygmaty przedstawione w tabelach 4. i 5. sĈ bardzo podobne pod tym wzglčdem, İe wszystkie formy sĈ ambiwalentne (jak np. we wspóã-czesnym jčzyku rosyjskim). WyjĈtek stanowiĈ formy mianownika, jed-nakİe w tym przypadku opozycja form enklitycznych i ortotonicznych jest wyraİana jedynie przez opozycjč form ja i my wobec form zerowych. W obydwóch tabelach synkretyzm dotyczy form mnie i nas dla przypad-ków D, B i Msc. Forma mi zaĤ jest uİywana ambiwalentnie jako forma celownika we frazie topikalizowanej i fokalizowanej lub jako forma celow-nika fraz nominalnych w wypowiedziach bazowych.

Tabela 6. pokazuje, İe na poziomie ortoinformacji uİyte poprawnie w wypowiedziach bazowych formy mi oraz ci wyraİajĈ bezpoĤrednio13

13 W terminologii programu gramatyki rozproszonej w takim wypadku zna-czenie traktuje sič jako „referencyjne” lub „eksplicytne”. W przeciwnym razie, a wičc kiedy okreĤlenie funkcji wyraİenia wymaga odniesienia do innego po-ziomu analizy, znaczenie traktowane jest jako „inferencyjne” lub „implicytne”.


ortoinformacjč (tj. jednĈ z wyraİanych przez celownik ról, w których wy-stčpuje uczestnik sytuacji semantycznej). Warto przy tym zauwaİyþ, İe frazy zwane „dopeãnieniami dalszymi” nie sĈ frazami motywowanymi przez uwagč [A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk 2016a]. Natomiast zaimki ortotoniczne w celowniku mnie i tobie wyraİajĈ zarówno (a) ortoinforma-cję, jak i (b) metainformację drugiego stopnia (tj. topik lub fokus). Jak widaþ, formy ortotoniczne sĈ wykãadnikami bogatszych informacji niİ formy enklityczne, czego „teoria form obocznych” nie jest w stanie poka-zaþ z uwagi na jej jednopoziomowy (prozodyczny) charakter.

Tabela 6. Wspó czesne niepoprawne u ycie formy mi (w tabeli uj te w nawiasy kwadratowe) jako wyk adnika topiku lub fokusu w wypowiedzi rozszerzonej (czyli metainformacji 2. stopnia)

Fraza nominalna Orto-informacja Metainformacja1. stopnia

Metainformacja2. stopnia

Podmiot (w mianowniku) – – øja øty ja ty

Dopeãnienie dalsze (w celowniku) mi ci – – mnie

[mi] tobie

Dopeãnienie bliİsze (w bierniku) – – mnie cič mnie ciebie

PatrzĈc z perspektywy historycznej, moİna sĈdziþ, İe forma celow-nika mnie ma tak samo maão szans na przetrwanie jak forma biernika liczby pojedynczej zaimka wskazujĈcego tę, która zostaãa wyparta pewnie juİ bezpowrotnie przez formč tą, co byão zresztĈ odnotowane w drugim wydaniu [1998] gramatyki PAN: „Tą jest obecnie w powszechnym uİyciu w jčzyku potocznym, tę staje sič formĈ ksiĈİkowĈ” [GWJP 1998, 359]. Mimo iİ zadaniem lingwisty jest objaĤnianie rzeczywistego stanu jčzyka w danym momencie bez prognoz na przyszãoĤþ, to nie sposób nie zauwa-İyþ analogii (co do stopnia zagroİenia) pomičdzy obecnym uİyciem za-imka mnie jako formy celownika a uİyciem zaimka tę jako formy biernika z poczĈtku XX wieku.

6. UWAGI KO COWE

Dotychczasowe próby systemowego wyjaĤnienia dystrybucji form ce-lownika polskich zaimków 1. i 2. osoby, ograniczone do danych z po-ziomu intonacji, morfologii i skãadni w oderwaniu od treĤci wyraİonej przez formy jčzykowe, doprowadziãy jedynie do wyznaczenia obocznoĤci morfologicznych mičdzy tymi formami, którymi tylko oczytany rodzimy uİytkownik jčzyka polskiego jest w stanie posãugiwaþ sič poprawnie. Je-


İeli jednak, zgodnie z postulatami gramatyki rozproszonej, zaãoİymy, İe wszelka forma jčzykowa sãuİy do wyraİania jakiejĤ treĤci semantycznej lub pragmatycznej, takİe fakt, İe istniejĈ obocznoĤci Ĥwiadczy o tym, İe w róİnych kontekstach uİycia moİemy mieþ do czynienia z róİnymi typami znaczeę. WyjĈtkowa moİliwoĤþ zastĈpienia pewnej formy przez innĈ bez İadnej zmiany w znaczeniu zdarza sič tylko jako objaw ewolucji jčzyka: na pewnych etapach tej ewolucji przez jakiĤ czas mogĈ wspóãist-nieþ dwie róİne formy o tym samym znaczeniu; jest to moİliwe wtedy, gdy nowsza forma jest w trakcie wypierania starszej, wystčpujĈcej wciĈİ jeszcze w mowie osób starszych lub wyksztaãconych.

W myĤl teorii metainformacyjnego koncentrowania uwagi (MIC) w wy-powiedzi formy ortotoniczne i enklityczne zaimków osobowych peãniĈ funkcjč metainformacyjnĈ, wskazujĈc na uwagč mówiĈcego i ukierun-kowujĈc uwagč sãuchajĈcego: formy enklityczne sãuİĈ do wyraİania cen-trów uwagi wypowiedzi bazowych, formy ortotoniczne zaĤ – wypowiedzi rozszerzonych. Jako İe róİne jčzyki majĈ zwykle róİniĈce sič od siebie (czasem nawet bardzo) Ĥrodki wyrazu, objaĤniajĈc zagadnienie uİycia zaimków 1. i 2. osoby w polszczyĮnie, naleİy stwierdziþ, İe jčzyki, w któ-rych nie ma rozróİnienia mičdzy formami enklitycznymi a ortotonicz-nymi zaimków osobowych wyraİajĈ te same treĤci – tak semantyczne, jak i pragmatyczne, zwiĈzane mianowicie z topikalizacjĈ lub fokalizacjĈ – za pomocĈ innych Ĥrodków, na przykãad wykorzystujĈc prozodič i szyk wyrazów.

Bibliografi a

O. Azam, 2013, Object Personal and refl exive Pronouns as centres of attention of base and extended utterances in Classical Modern Literary Russian [w:] A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk (red.), 2013, s. 231–259.

C. Bartula, 1997, Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-sło-wiańskiej na tle porównawczym, Warszawa.

B. Bojar, H. Wãodarczyk, 2016, Orzekanie i informowanie [w:] Język – Komuni-kacja – Informacja, 11, I. Koutny, A. Godzich, M. Lewandowski, P. Nowak, J. Taborek (red./ed.), Poznaę, s. 255–278.

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, 1973, Kultura języka polskiego. Zagad-nienia poprawności gramatycznej, Warszawa.

R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, 1998, Gramatyka współczesnego języka polskiego, Morfologia, wyd. 2 zmienione, t. 1, Warszawa [GWJP].

X. Henderson-Stewart, 2008, Écrire en russe au Temps des Troubles: le phénomène de concurrence grammaticale en moyen russe littéraire, thèse de doctorat sous la direction de Jean Breuillard, soutenue à l’Université Pa-ris-Sorbonne le 8 décembre 2008.

H. Jadacka, 2005, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa.

W. Kochaęski, B. Klebanowska, A. Markowski, 1985, O dobrej i złej polszczyź-nie, Warszawa.


L. Miladi, 2009, Les fonctions discursives de la particule énonciative to du polo-nais dans les constructions à segment détaché à gauche, „Revue des É tudes Slaves” LXXX/1-2, Paris, s. 87–103.

J.-C. Pitavy, 2013, Tonic and atonic pronouns in classical Greek: A pragma-tic choice by the speaker [w:] A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk (red.), 2013, s. 259–296.

M. Piechocka, 2011, La particule to en polonais et le statut méta-informatif, Mémo-ire de Master 2, Paris, s. 109; http://celta.paris-sorbonne.fr/DG-Biblio.html

Z. Saloni i in., 2012, Słownik gramatyczny języka polskiego. Podstawy teore-tyczne, Instrukcja użytkownika, wyd. II, Warszawa.

SJP: (Słownik języka polskiego), Wydawnictwo Naukowe PWN, https://sjp.pwn.pl/P. Vedrenne-Cloquet, 2013, Personal subject pronouns and the meta-informative

centering of utterances in classical Latin [w:] A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk (red.), 2013, s. 297–302.

A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk (red.), 2013, Meta-Informative Centering in Utte-rances – Between Semantics and Pragmatics, Companion Series in Lingu-istics nr 143, Amsterdam, s. 306.

A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk, 2016a, O pragmatycznej naturze predykacji (czyli o metainformacji w orzekaniu językowym), „Poradnik Jč zykowy” z. 8, s. 8–21.

A. Wãodarczyk, H. Wãodarczyk, 2016b, Trójwarstwowa struktura informacji w tre-ści wypowiedzi (szkic o programie Gramatyki Rozproszonej), „Investigationes Linguisticae” t. XXXIV, Poznaę, s. 73–112.

H. Wãodarczyk, 2008, Du bon (et du mauvais) usage des formes accentuées et atones des pronoms personnels en polonais, L’Enseignement du polonais en France, IIes Assises, Paris, s. 39–48.

H. Wãodarczyk, 2009, Les Centres d’inté rê t de l’é noncé et la cohé rence textuelle en polonais et russe, „Revue des É tudes Slaves” t. LXXX/1–2, Paris, s. 13–32.

H. Wãodarczyk, 2012, L’emploi des pronoms personnels en polonais (par con-traste avec le russe et le franç ais). La Lettre et l’esprit. É tudes à la mé moire de J. Breuillard sous la dir. de S. Viellard, „Revue des É tudes Slaves” t. LXXXIII/2–3, Paris, s. 617–648.

H. Wãodarczyk, 2018, O potrzebie wiedzy o języku polskim kompatybilnej z wie-dzą o innych językach narodowych, referat na 6. Kongresie Polonistyki ģwiatowej, Katowice czerwiec 2016 (wersja autorska na stronie autorki w platformie Researchgate).

H L NE W ODARCZ K80

Mnie or mi (me)? On the use of the 1st person pronoun in the dative case

Summary

Contemporary native Polish speakers experience difficulties with the choice of one of the two possible forms of the dative case of the 1st person singular pronoun (mnie or mi). Based on prosodic and morphological characteristics, two variants, called enclitic and orthotonic, are usually distinguished in the inflection of personal pronouns. This paper presents the pragmatic conditions underlying the use of orthotonic and enclitic forms of personal pronouns as part of the Meta-Informative Centering Theory (MIC). These conditions refer, among others, to phrases pointing to the speaker s attention and directing the listener s attention. Then, on the basis of Polish language history and the comparative grammar of Slavic languages, a hypothesis is put forward in order to explain how the alteration of the grammatical norm came about. In the last decades, the form mi has been used more and more ambiguously (either as enclitic or orthotonic) just as is the case with the 1st person singular genitive-accusative form mnie. The cause of this situation is probably the disappearance of the enclitic form mię. Hence, a new paradigm of the inflection of the 1st person singular pronoun is emerging with only one dative form mi. This new paradigm is thus comparable to that of the 1st person plural pronoun where there has only ever existed one dative form nam.

Translated by the author

Documents

MNIE CZY MI YCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKUcelta.paris-sorbonne.fr/anasem/asmic-papers/2018... · MNIE CZY MI ?O U /YCIU ZAIMKA PIERWSZEJ OSOBY W CELOWNIKU 69 wzgl du na opozycj