ODTÜDAS6DönemArasıSeminerleri5ŞUBAT2018SALON312:30-13:30ModernBilimEğitimineBilimDışıMüdahalelerveAkademikÖzgürlük1EmelAközerÖNSÖZDeğerliKatılımcılar,

BereniceAbbott,“SıçrayanGolfTopu”(1960[1959]).2

BugünsizeTürkiye’deortaöğretimfenvematematikprogramlarında1960’lardabaşlayıpancak20yılkadarsürebilmişyenilemeatılımınınarkaplanındansözedeceğim.Odönemdebualandaeldeedilenkazanımlarınzamanlakaybedilmişolmasında“modernbilimeğitiminebilimdışımüdahaleler”inrolünüörneklemeyeçalışacağım.Türkiye’de1960’lardabaşlayanortaöğretimprogramlarınıyenilemeatılımınınhareketnoktası,buatılımdanenfazla10yılkadarönceAmerikaBirleşikDevletleri’nde,üniversitelerdekiseçkinbiliminsanlarınıngirişimleriylebaşlamışbirreformhareketiydi.Amaiticigücünü,ülkemizinikibüyüküniversitesi,OrtaDoğuTeknikÜniversitesiileAnkaraÜniversitesi’ndekiseçkinbiliminsanlarınınçabalarındanalmıştı.1Yazartarafındangözdengeçirilmiştaslakmetin(7Şubat2018).2Kaynak:BeautifulPhysics:PhotographsbyBereniceAbbott.MHCArtMuseum,2017.https://artmuseum.mtholyoke.edu/exhibition/beautiful-physics?bc=node/311&_ga=2.135123505.1872466705.1517329193-573444919.1517329193

ABD’dekiatılımyadareformgirişimi,ortaöğretimiRodgerW.Bybee’nin(1997,4Ekim)belirttiğigibi,“fenvematematikdisiplinlerininkavramsalveyöntemeilişkintemelleri”ninbilgisinedayandırmayıamaçlıyorvemüfredatçalışmalarınabir“mükemmellikarayışı”ve“yüksekakademikstandartlar”(Bybee,1997,4Ekim)getiriyordu.Dayandığıtemeldüşünceise,modernbiliminherşeydenöncebirhakikatarayışıolduğuvebuarayışınözgürolmasıgerektiğiydi.Bukonularışubaşlıklaraltındaelealacağım:

I. ÇAĞCILBİRDERSKİTABIII. İKİKİTAP,İKİAYRIDEĞERLEREVRENİ

III. “DEĞERLEREĞİTİMİ”IV. PSSCPHYSICSPROGRAMININDOĞUŞU,SPUTNİKKRİZİ,FENVE

MATEMATİKMÜFREDATINDABIRDEVRİMİNKISAÖYKÜSÜ

V. MODERNBİLİMİNDEĞERLERİVEAKADEMİKÖZGÜRLÜK

I.ÇAĞCILBİRDERSKİTABISözeEkim1964’teAnkara’daFenLisesi’ninilköğrencilerinesunulanvedahasonra,1967’deMilliEğitimBakanlığıtarafındanyayımlanançağcılbirfizikderskitabıylabaşlamakistiyorum.50yılöncekarşımaçıkanbuolağanüstükitabınilkbölümüşöylebaşlıyordu:

“KISIMIEVRENÇarpışangalaksiler.BuresimPalomarrasathanesindeki120cm’likSchmidtteleskopuilealınmıştır.3Resimde,arzdançokuzaklarda,uzaydaçokbüyükikiyıldızsistemininçarpışmasınıgörüyorsunuz.Böylebirçatışmadaolanlarıgittikçeküçülenölçektehattazorluklasezdiğimizatomaltıtaneciklerikadargözleyebilseidikbütünfizikprensiplerinindoğrulandığınıgörecektik.”(PSSCFizik,1967[1964])

Kitabıniçkapaksayfasında,Fizikbaşlığınınhemenaltında,“BirleşikAmerikaFizikselBilimlerİncelemeKomitesiP.S.S.C.)”yazısıokunuyordu.Kitap,ilkkez1960yılındayayımlananPSSCPhysicskitabınınçevirisiydi.PSSCPhysics‘te“Mekanik”(Mechanics)başlıklıKısımIII’üngirişindekiSıçrayanTop(BouncingBall)fotoğrafınaeşlikedenpasajdadakitabıngirişindekidüşüncefarklıbirbiçimdeifadeedilmişti:

3PalomarRasathanesi’ninilgiliİnternetsayfasında,1987’densonraSamuelOschinTeleskobuolarakanılanaracın,1930’daAlmanya’daHamburgRasathanesi’ndeoptikçiBernhardSchmidttarafındangeliştirildiği,Palomar’ındünyadabuteknolojiyikullananilkrasathanelerdenbiriolduğuanlatılmaktadır.46cm’likSchmidtteleskobununbaşarısıüzerine120cm’likbuteleskobunyapımına1938’debaşlanmış,2.DünyaSavaşınedeniyleancak1948yılındatamamlanabilmiştir.Teleskopbugündekullanılmaktadır.Bkz.PalomarObsevatory(2017,13Kasım).The48-inch(1.2-meter)SamuelOschinTelescope.http://www.astro.caltech.edu/palomar/about/telescopes/oschin.html#/

“Sıçrayanbirtopun[golftopunun]çokluflaşfotoğrafı.Mekanikkonusunuçalışırken,büyüklükleridevasagüneşlervegezegenleraralığından,butopgibialışılmışbüyüklüktekinesneleraralığınavebuaralıktanatomlardakiçokküçükparçacıklararalıklarınauzanancisimlerinhareketleriniçalışıyorolacağız.Bugenişaralıkiçinde,momentumveenerjigibi,herölçektekavrayışımızaaçıklıkkazandıranbirkaçtemeldüşünceyikeşfedeceğiz.”(PSSCPhysics,1960:305)

KitabıçevirenlerarasındaveredaksiyongrubundaadıgeçenDr.M.FuatTurgut(1990[1989]),“Türkiye’deFenveMatematikProgramlarınıYenilemeÇalışmaları”başlıklımakalesindeFenLisesi’ninyetenekliöğrencileretemelbilimlerağırlıklıbirortaöğretimvermekvefeneğitimininyenilenmesindebirmerkezoluşturmakamacıylakurulduğunuyazar(s.2).FenvematematikalanlarındamüfredatgeliştirmekonusundaABD’de1967’deyayımlanmışbirçalışmadayerverilen“TurkishMinistryofEducationNationalScienceLiseProject”başlıklıprojeraporundaiseprojeninamaçlarıvespesifikhedeflerişöylesıralanmıştır:

“Türkiye’deyetenekliöğrencileriçinmodernbirfenlisesininkurulması;modernmüfredatmateryalininTürkçekullanımiçinadaptasyonununyapılmasıvebumateryalikullanacaköğretmenlerineğitimi.İzleyendönemde,butürdenfeneğitiminin,Türkiye’dediğerokullarındayararlanabilmesiamacıylayaygınlaştırılması”(Lockard,etal,1967:164).

FenLisesiProjesiiçinöğretmenseçimi,seçilenöğretmenlerineğitimi,buprojekapsamındaokutulmasıplanlanankitaplarilelisesonsınıföğrencileriiçinbualanlardailerikonularınyeraldığıdiğerkitapların,uygulamakılavuzlarının,öğretmenlerveöğrencileriçinlaboratuvarkılavuzlarınınvefilmlerinçevirisiveadaptasyonuylailgiliçalışmalar1963-1964dersyılındabaşlatılmış,1964güzdönemineyetiştirilmiştir(bkz.Lockard,etal,1967:164;Turgut,1990[1989]).4

4FizikBilimiÇalışmaKomitesi,(PSSC)Physics,1960;BiyolojikBilimlerÇalışmaKomitesi,(BSCS);BiologicalScience:MoleculestoMan,1963;KimyaEğitimiMateryalÇalışması(CHEMS),Chemistry:AnExperimentalScience,1963;İlkööğretimveOrtaöğretimMatematikÇalışmaGrubu(SMSG)1960-1963...

M.FuatTurgut’un(1990[1989])azöncedeğindiğimmakalesindeözetlediğigeleneksel"öğretimprogramısaptama"yöntemindenbütünüyleayrılanFenLisesiProjesi’yleTürkiye’defenvematematiköğretimindeyenibirdönembaşlıyordu.Nevarkibudönemancak20yılkadarsürecek,MilliEğitimBakanlığıEğitimveÖğretimYüksekKuruluBaşkanlığı’nın26Eylül1985tarihli“LisevedengiokullardatektipuygulanacakolanFizik,Kimya,Biyolojiöğretimprogramları”kararının7Ekim1985’te2197sayılıTebliğlerDergisi’ndeyayımlanmasıylasonaerecekti.Turgut’a(1990[1989])göreFenLisesiProjesiöncesindeöğretimprogramlarınınbelirlenmesindeşuadımlarizleniyordu:

i)MilliEğitimBakanlığıTalimveTerbiyeDairesi’nin,okulprogramlarındakiherdersiçin“çokgenelifadelerle”amaçlarıbelirlemesi;ii)dersiçeriklerininkonubaşlıklarıhalindesıralanması;iii)yeniprogramınTalimveTerbiyeKurulukararıolarakyayımlanmasıylakesinlikkazanması;iv)programauygunolarakyazılanyadayazdırılanyenikitaplarınderskitabıolarakkabuledilmesi.

Böyleceprogramgeliştirmesürecitamamlanmışoluyordu(s.1).Buyöntemlehazırlanarakortaokulveliselerdeuygulananfenvematematikprogramlarınınderskitapları,geneTurgut’un(1990[1989])ifadesiyle,“[ç]okbasitbirdeğerlendirmeylebile,konularıneski...olduğu”kitaplardı.Öğretimyöntemlerideeskiveverimsizdi(s.1).Öğretimeyardımcıaraçvemalzemeyahiçbulunmuyorduyadamevcutlaryetersizdi...Sözkonusuprogramlarınetkililiğikonusundaherhangibiraraştırmayapılmıyordu(s.1).EğitimveÖğretimYüksekKuruluBaşkanlığı’nın26Eylül1985tarihlikararıylabirliktebusistemegeridönüldü.BugeridönüşFenLisesiProjesi’ylebirliktebaşlayanve1980’egelinceyekadarTürkiyeBilimselveTeknikAraştırmaKurumu’nundesteğiylesürdürülen“modern”fenöğretimiprogramlarıiçinöğretmenyetiştirmeprojelerinindesonuoldu(bkz.Turgut1990[1989]:4).

II.İKİKİTAP,İKİAYRIDEĞERLEREVRENİTurgut(1990[1989]),1985kararındansonrakullanılanderskitaplarındakikonularındabüyükölçüdemodernprogramlarınkonularınabenzediğini,bazıyenieklemelerinyapıldığını,bunakarşılıkprogramlarınhepsinde“konuyaklaşımı”nın[elealınacakkonularınbelirlenmesinedayalıbiryaklaşımın]esasalındığınıyazar.MilliEğitimBakanlığı’nıngeçtiğimizyıl,18Temmuz2017’deduyurduğusonmüfredatdüzenlemesindeiseFenLisesimatematik,fizik,kimyavebiyolojiprogramlarınındiğerortaöğretimkurumlarındakiprogramlardanfarklılaştırıldığıanlaşılmaktadır.Bunakarşılık“konuyaklaşımı”nındeğişmediğigörülmektedir.YeniOrtaöğretimFenLisesiFizikDersiÖğretimProgramı(2017)belgesineuygunolarakhazırlananveTalimveTerbiyeKuruluBaşkanlığıtarafından“2017-2018öğretimyılındanitibarenkullanılmaküzere”uygunbulunaneğitim-öğretimaraçlarındanbiriolanFenLisesiFizik9(2017)derskitabındakibazıkonularda,Türkçesiilkkez50yılönceyayımlananPSSCPhysics(1960)/PSSCFizik(1967[1964])konularınabenzemektedir.DoğrusukitabınbaşlangıcıbilebirazPSSCPhysics/PSSCFizikkitabınınbaşlangıcınıandırmaktadır.Nevarki,yenikitapiçinseçilen“görsel”veeşlikedenmetin,dikkatlicebakıldığında,ikikitabınbenzerliklerininsonderecedeyüzeyselolabileceğine,doğrusu,kitaplarınaynıdeğerlerevrenineaitolmadıklarınaişaretedenönemliipuçlarısunmaktadır.II.I.ÜniteKonularınıÇağrıştıranKapakFotoğrafı:HubbleUzayTeleskopuileAndromedaGalaksisiPSSCPhysics(1960)/PSSCFizik(1967[1964])kitabınınilkbölümündeSchmidtTeleskopu[1987’densonrakiadıylaSamuelOschinTeleskopu]aracılığıylaeldeedilen“çarpışangalaksiler”fotoğrafınınyerini,yenimüfredatauygunhazırlanmışFenLisesiFizik9(2017)derskitabında,ünitekonusunuçağrıştırdığıbelirtilenveHubbleUzayTeleskopu’nuarkaplandaAndromedagalaksisiylebirliktegösterenbir“görsel”almıştır.HubbleTeleskopu’nunselfie’sigibigörünen“görsel”içinbirkaynakgösterilmemiştir.Kitaptaki“görsel”lerinçoğugibi,yüksekçözünürlüktekiimajlarınücretsizindirilebildiğibirİnternetkaynağındansağlanmışolabilir.Diğergörselleriçin,kaynakbilgisiolarak,buİnternetkaynağındakiIDnumaralarıverilmiştir.Metninodağıdafarklıdır.

“Hubble(Habıl)UzayTeleskobu,24Nisan1990’dayörüngeyeyerleştirildi.Gönderdiğigörüntülersayesindebiliminsanlarıkaradelikler,süpernovalar,yıldızlarveoluşumlarhakkındaeşsizbilgileresahipoldular.Hubblegözlemlerininastronomivefizikdünyasındaçığıraçıcısonuçlarıoldu.Evreninhassasyaşınınbelirlenebilmesibusonuçlardansadecebirisiydi.Peki,evrenitanımaçabasısadeceHubbleTeleskobu’nungönderdiğigörüntüleriyorumlamaklasınırlımıdır?Evreningizemleriniçözmekiçingünümüzdehangiçalışmalaryürütülüyor?”(FenLisesiFizik9,2017:15)

II.II.“MahremBilim,”ModernBilimveÖlçmedeHassasiyetFenLisesiFizik9(2017)derskitabındakigirişmetnininodağı,PSSCPhysics(1960)kitabındakigibifizikkavramlarıveprensiplerideğil,HubbleTeleskopusayesindeeldeedilenbaşarılarmışgibigörünmektedir.Bubaşarılararasında“evreninhassasyaşınınbelirlenmesi”öneçıkarılmıştıramaölçmekonusunadeğinen“FizikselNiceliklerinSınıflandırılması”bölümünde“evreninhassasyaşı”nınnasılbelirlendiğindensözedilmemiştir.Bubölümdehassasiyetleilgiliolaraksöylenenşundanibarettir:

“Ölçümlerbazenkabacayapılır.ÖrneğinGörsel1.34’tekigibibebeklerinbanyosuyusıcaklığıdirseğiyakmayacakşekildeayarlanır.Buişlemdetermometrekullanılmaz.Annelerkahveyaparkencezveyekoyacağısuyukişisayısınagörefincanlaradoldurarakkoyar.Bazendeölçümlerbilimselölçmeteknikleriniaraç-gereçlerivebirimlerikullanarakgerçekleştirilir.Örneğinelbiselikkumaşalırkenşeritmetrekullanılır.”“Görsel1.34:Tahminisıcaklıkölçümü”(FenLisesiFizik9,2017:31)

PSSCPhysics(1960)kitabınınönsözü,1957’dekiSputnikkrizininardındanABD’dekiyenifenprogramlarınıngeliştirilmesindekiöncürolüveNationalAeronauticsandSpaceAdministration’ın(NASA)kuruluşundakiönemlikatkısıylada5tanınanJamesR.Killian,Jr.’ınimzasınıtaşır.Burada,kitaptaölçmekonusunaverilenyerşöyleaçıklanmıştır:

5ÖnsözünyazarıKillian,1949-1959arasındaMITBaşkanı’dır.Sputnikkrizininardından,bugörevindenDwightD.Eisenhower’ınilktamzamanlıbilimveteknolojidanışmanıolarakayrılmış,1957-1959yıllarıarasındaPresident'sScienceAdvisoryCommittee’yede(PSAC)başkanlıkyapmış,ülkesininbilimprogramlarınınbaşmimarıolmuştur.NationalAeronauticsandSpaceAdministration’ın(NASA)mimarlarındanbiriolaraktanınır(bkz.http://www.nytimes.com/1988/01/31/obituaries/james-killian-83-science-adviser-dies.html?pagewanted=all).

“”PSSCprogramıyakındanilişkilidörtbölümdenoluşmaktadır.KısımI,temelfiziknosyonlarızaman,mekânvemadde,bunlarınasılkavradığımızvenasılölçtüğümüzüzerinegenelbirgiriştir.Öğrencidevasabüyüktensonderecedeküçüğe,mikrosaniyelerdenmilyarlarcayılaneredeysesınırsızboyutlarsilsilesiniöğrenirken,bubüyüklüklerinnasılölçülebileceğiniçözer.Araçlarınduyularınınuzantılarıolarakişgördüğünüöğrenir...“(Killian,1960:5)6

II.III.UltraMikroterazidenHikmetTerazisi’nePSSCPhysics(1960),KısımI,Bölüm10,“Ölçme”(Measurement)başlığınıtaşır.Bubölüm,“Madde,ElementlerveAtomlar:MaddeveKütle”(7A)bölümündeyerverilen“kuvars-ipliklimikroterazi”7fotoğrafınavebu“ultramikroterazi”ninnasılişlediğinianlatanpasajagöndermeyaparakbaşlar:

“Kuvars-iplikliterazinin(Şekil7.3)incelmişliği,fizikselölçmedehassasiyet(precision)yöntemlerininnedenlizahmetliolabileceğinigösterir.Nevarkiölçmeninherzamantitizvehassasbirşeyolduğudüşüncesifiziğeyabancıdır...Ölçme,sayesindeilerlemekaydettiğimiz,dünyanınnasılişlediğinedairkavramlarımızıincelttiğimizaraçtır...”(PSSCPhysics,1960:KısımI,Bölüm10:168)

PSSCPhysics(1960)kitabının“Madde,ElementlerveAtomlar:MaddeveKütle”(7A)bölümündeki,hemenherlaboratuvardatemelaraçgereçlerinbirparçasıolduğuifadeedilenveişleyişprensiplerianlatılanmodernanalitikterazinin(s.97)yerini,fenliselerininyenifizikkitabındaeşitkollugelenekselterazi(s.67,68,73),kuvars-ipliklimikroterazininyeriniiseAbdurrahmanel-Hazini’nin1121yılındatamamladığıyazılanMīzānel-Ḥikme(HikmetTerazisi)kitabındasözettiği“mükemmelhassaslıkta”terazialmıştır.FenLisesiFizik9(2017)kitabında,el-Hazini’nin“60.000’de1hatapayıyla”çalıştığısöylenenterazisiyle“özkütlehesaplamalarındakullanılacakhassaskütleölçümleriyaptığıyazılıdıramaterazininhangiprensipleregöreişlediğineilişkinherhangibirbilgiverilmemiştir.“Hikmetterazisi”fotoğrafınınkendisinin,aynıadıtaşıyankitaptanalınmışolamayacağınagöre,nasıleldeedildiğideanlatılmamıştır.

6“ThePSSCcourseconsistsoffourcloselyinter-connectedparts.PartIisageneralintroductiontothefundamentalphysicalnotionsoftime,space,andmatter:howwegraspandhowwemeasurethem.Asthestudentlearnsofthealmostboundlessrangeofdimensionsfromtheimmenselylargetotheinfinitesimallysmall,frommicrosecondstobillionsofyears,hefindsouthowthesemagnitudescanbemeasured.Helearnsthatinstrumentsserveasanextensionofhissenses.”(Killian,1960:5)7Kuvars-ipliklimikroterazi,RebeccaBradfordDiventarafından1944’teLosAlamos’taManhattanProjesi’nde,sonderecedeküçükmiktarlardaplütonyumtartmakiçingeliştirilmiştir(bkz.https://www.atomicheritage.org/profile/rebecca-bradford-diven)

“Abdurrahmanel-Hazini...1121yılındatamamladığıMīzānel-Ḥikme(HikmetTerazisi)adlıkitabındamükemmelhassaslıktateraziden(Terazisi60000’de1hatapayıylaçalışmaktaydı.)bahseder.”(FenLisesiFizik9,2017:76)

II.IV.FizikÖğretimindePopülervePopülerOlmayanBilimTarihiBuenformasyonaktarılırkenamaçölçmeninmodernbilimdeöneminiaçıklamak,ölçmedehatapayı,hassasiyetgibitemelkavramlarıaçmakdeğildir.8Amaç,MilliEğitimBakanlığıOrtaöğretimGenelMüdürlüğü’nün(2017)OrtaöğretimFenLisesiFizikDersiÖğretimProgramı’nauygunolarak,“geçmiştenbugüneFizikbiliminingelişimimekatkısağlamış̧Türk-İslambiliminsanlarınınçalışmalarınıntanıtılması”dır(s.18):

“9.2.1.1.Özkütleyi,kütlevehacimleilişkilendirerekaçıklar....Archimedesveel-Hazini’ninözkütleileilgiliyaptığıçalışmalarakısacadeğinilir.”(s.23)“9.3.3.1.Dengelenmiş̧kuvvetlerinetkisindekicisimlerinhareketdurumlarınıörneklerleaçıklar.İbn-iSina’nınhareketkonusundayaptığıçalışmalaradeğinilir.”(s.25)

FenLisesiFizik9(2017)kitabındaNewton’ınHareketYasaları(9.3.3)çerçevesindeyerverilenvepopülerbirbilimdergisindenalınan,yazarıbilinmeyen“İbn-iSina”başlıklıokumaparçasındadaşusorudanyolaçıkılmaktadır:

“Peki,“Kitâbel-Şifâ”,“Kitâbel-NecâtveEl-İşârât]”ve“El-Tenbîhât”isimlikitaplarındaGalileoveNewton’danyüzyıllaröncedinamikkonusundaönemlibilgilerverdiğinibiliyormusunuz?”(s.131).

Abdurrahmanel-Hazini’nin“hikmetterazisi”nintanıtımındansonraiseşugörüşönesürülmektedir:

“Avrupa,OrtaÇağ’ıntümkaranlığınıyaşarkenİslamcoğrafyasındadevriniçokaşmışveAbdurrahmanel-Hazinigibiyüzlercebiliminsanıilebiliminmeşalesigünümüzekadartaşınmıştır.”(s.76).

8Bukonudabkz.Güven,R.(2017,Ekim:15-17).“Deneyvegözlemlerdetemelkavramölçmevehatapayıdır.Herölçümdemuhakkakbirhatapayıbulunur;ölçülenfizikseldeğerlerreelbirnoktadeğil,biraralıkniteliğindedir.Ölçümdeğerleriilgilenilenfizikselölçeğitanımlar.Deneyinduyarlılığıdaölçülenaralığıngenişliğiveilgilenilenölçektarafındanbelirlenir.”(Güven,2017Ekim:15)

“Tanıtım”amaçlıbuyüzeyseldeğinmelerinnebilimseldeneyvegözlemlerdetemelkavramlarınveyöntemlerinöğrenilmesinebirkatkısıvardır,nedeAbdurrahmanel-Hazini’ninveİbn-iSina’nınsözüedilenkonulardabilimselilerlemeyekatkılarıylailgilidoğrubirdeğerlendirmeyapılabilmesine.İslamcoğrafyasındabiliminmeşalesininkimdenalınıpkimeverildiğinivebununnasılgerçekleşebildiğinidiniyadaideolojikpropagandaamacıylayazılmış,birtarihperspektifiolmayananonimmetinlerdebulmakmümkündeğildir.Bukonu,örneğinMITfizikprofesörüJerroldR.ZachariasyönetimindetasarlananPSSCPhysicsprogramınınardından,NationalScienceFoundation’ındesteklediğiikinciulusallisefizikprogramıolanHarvardProjectPhysics(1981[1970])kitabının“HareketKavramları”başlıklıilkünitesiningirişinde,modernbilimtarihindekiöneminingerektirdiğişekildeelealınmıştır(bkz.Rutherford,Holton&Watson,1981[1970:130-131).HarvardProjectPhysics(1981[1970])kitabınınyazarlarıarasında,1964’tenbaşlayarakHarvardProjectPhysicsprogramınıneşyöneticisiolan(bkz.Holton,2003:779-786)fizikvebilimtarihiprofesörüGeraldJamesHoltondabulunmaktadır.Holton’ınDuaneH.D.Roller’labirliktekalemealdığı1957’deyayımlananFoundationsofModernPhysicalSciencekitabı,PSSCPhysics(1960)kitabının“UniversalGravitationandtheSolarSystem”(EvrenselKütleçekimveGüneşSistemi)başlıklıbölümünün,öğrencileriçindeönerilen,bilimtarihireferanslarındanbiridir.PSSCPhysics(1960)yadaHarvardProjectPhysics(1981[1970])lisederskitaplarındaörneğinGalileo’danHıristiyan-İtalyanbiliminsanlarınınçalışmalarınıtanıtmakiçinmisözedilmiştir?Kuşkusuzböyledeğildir.PSSCPhysics(1960)kitabındaGalileo’nunadınıngeçtiğibölümlerarasındabelkideenunutulmazolanı,JonathanSwift’inhayaligezginGulliver’ınminyatürinsanlarınyaşadığıLilliputkrallığıiledevlerinülkesiBrobdingnagkrallığındakimaceralarınıanlatanünlüromanındanveGalileo’nun(1638)İkiYeniBilimÜzerinekitabındakiilkfizikdersindenyolaçıkan“Ölçeklendirme—LilliputFiziği”başlıklıbölümdür:

“Swiftyaşamadançokönce,Galileonedenminyatüryadadevinsanmodellerininbizlergibiolamayacağınıkavramıştır,amaanlaşılanBaşrahipSwift,Galileo’nunbukonudayazdıklarınıhiçbirzamanokumamıştır”(s.45).

Swift,J.D.D.(1899/1939[1726-7]).Gulliver’stravelsintoseveralremotenationsoftheworld.IllıstratedbyA.Rackham.London:TemplePress,s.27,89.

“Ölçeklendirme—LilliputFiziği,”fizikilebiyolojininveevrimdüşüncesininbuluştuğueşsizbirfizikdersidir.BiyologvegenetikçiJohnBurdonSandersonHaldane’nin(1956)“OnBeingtheRightSize”(DoğruBüyüklükteOlmakÜzerine)başlıklıyazısıdabubölümünreferansları/önerilenokumaparçalarıarasındadır.

“4-8.Galileo’nunölçeklendirmeyitasviredençizimi...”(PSSCPhysics,1960:46)

PSSCPhysicskitabındabuderseKısımIIIMekanveÖlçüleri,Bölüm3İşlevlerveÖlçeklendirmebaşlıklarıaltındayerverilmiştir.YeniFenLisesiFizik9derskitabındakikarşılığı,bukez“MaddeveÖzellikleri”başlıklı2.ünitedeelealınan“Dayanıklılık”bölümüdür(9.2.2.s.79-81).TarihtebukonudailkçalışmalarınGalileotarafındanyapıldığıbelirtilmekte,“KareKökKanunu”olarakbilindiğisöylenenbukonununelektrikveaydınlatmadireklerininüretilmesindeveinşaatmühendisliğindekiönemiüzerindedurulmaktadır.2017OrtaöğretimFenLisesiFizikDersiÖğretimProgramı’ndaisekonuylailgiliolarakşutalimatyeralmıştır:

“9.2.2.DAYANIKLILIK9.2.2.1.Dayanıklılıkkavramınıaçıklar.Düzgüngeometrikşekillicisimlerdenküp,dikdörtgenlerprizması,silindirveküreninkesitalanınınhacmeoranıdışındadayanıklılıkkavramıileilgilimatematikselhesaplamalaragirilmez.”(s.23)

II.V.BilimveÖzgürlükHarvardProjectPhysics(1981[1970])kitabının,“fizikyasası[kanunu]”kavramınındoğuşunundaanlatıldığı(s.191-192)“YenibirEvreninOrtayaÇıkışı:KeplerveGalileo”başlıklı7.Bölümündesonaltbaşlık“BilimveÖzgürlük”tür.BuradaGalileo’nunişkencetehdidiyle,yasaklanmışdüşüncelertaşıdığınavebunlarıöğrettiğine(KopernikKuramı’nıöğrettiğine)dairresmibiritirafazorlandığınadikkatçekilmektevebuolayın,manevinormlarauymanınaynızamandadüşünsel(entelektüel)normlaradauymayıgerektirdiğikonusundatüminsanlarayönelikbiruyarıolduğuhatırlatılmaktadır:

“Düşünselözgürlükolmadanbilimuzunsüregelişemez.İtalya,dünyayapekçokseçkindüşünürlerkazandırmıştır.AmaGalileo’dansonrakiikiyüzyılboyuncaİtalya’nıntekbirbüyükbiliminsanıbileyetiştirebildiğindenkolaykolaysözedilemez,oysaAvrupa’nınbaşkayerlerindepekçoğuortayaçıkmıştır...Zamanımızda[da]öğretmenlervebiliminsanlarıaçıkfikirliaraştırmanınvekısıtlanmamışöğretimingüçlüdüşmanlarınagöğüsgermekzorundakalmışlardır.Günümüzde,Galileo’nunzamanındaolduğugibi,yenidüşüncelerinyaratıcısıolanyadayenidüşünceleriyayanerkeklervekadınlaraçıkfikirliaraştırmavekısıtlanmamışöğretimesahipçıkmayahazırolmalıdırlar.Yenidüşüncelerinvekanıtlarınaçıkçatartışılmasındankorkanvebunlarınkökünükazımayıarzulayaninsanlarhâlâvardır.”(HarvardProjectPhysics(1981[1970]:200)9

Bukonuya“DeğerlerEğitimi”başlıklıIII.bölümdeyenidendöneceğim.II.VI.Yanlışsızlık(Accuracy)Ne2017OrtaöğretimFenLisesiFizikDersiÖğretimProgramıaraştırmayadayalıbirmüfredatgibigözükmektedir,nedebuprogramauygunolarakhazırlananfizikderskitabı.FenLisesiFizik9(2017)kitabındaneEkim1964’teAnkara’daFenLisesi’ninilköğrencilerinesunulanve1967’deMilliEğitimBakanlığıtarafındanyayımlanançağcılfizikkitabından,nebukitabınABD’defenvematematiköğretimindekimüfredatdevrimineuzananöyküsünden,nedebudevrimiizleyengelişmelerdensözedilmektedir.BunakarşılıkKaynakçabölümünde,EğitimveÖğretimYüksekKuruluBaşkanlığı’nın26Eylül1985tarihlikararınınardındanaynıyılyayımlananbirModernKlasikFizikkitabınayerverilmektedir.

9“Withoutintellectualfreedom,sciencecannotflourishforlong.Italyhadgiventheworidmanyoutstandingscholars.Butfor2centuriesafterGalileo,Italyproducedhardlyasinglegreatscientist,whileelsewhereinEuropemanyappeared.Today,scientistsareacutelyawareofthisfamouspartofthestoryofthedevelopmentofplanetarytheories.Teachersandscientistsinourtimehavehadtofacestrongenemiesofopen-mindedinquiryandofunrestrictedteaching.Today,asinGalileo'stime,menandwomenwhocreateorpublicizenewthoughtsmustbereadytostandupforthem.Therestillarepeoplewhofearandwishtostampouttheopendiscussionofnewideasandnewevidence.”(HarvardProjectPhysics(1981[1970]:200)

Yenifizikkitabında,içeriğinçağcılveuygunolmasıdaönemsenmemiş,metinlerin,grafiklerin,görsellerinyanlışsızolmasınaçalışılmamıştır.Yanlışsızlığınböylegözardıedilebilmesi,yenimüfredatlabirlikteöneçıkan“değerler”arasında,“araştırmayadayalıherbilimmüfredatınıntemeltaşları”(bkz.BSCS,OurValues,2016)10kabuledilendeğerlerinbulunmamasındankaynaklanıyorolabilir.PSSCPhysicsprogramınıngeliştirilebilmesineolanakverendeğerlerevreniileyenimüfredatınşekillendiği,yenifizikderskitabınındayansıttığıdeğerlerevreni(yadadeğerlerkarmaşasımıdemekgerekir?)arasındakifarkaışıktutançarpıcıbirbaşkagöstergePSSCPhysics(1960)derskitabındakibirgrupolağanüstüfotoğrafınöyküsüdür.II.VII.ModernBiliminDeğerlerEvrenindeÖğretimMateryaliGeliştirmeBilimiveSanatıPSSCPhysics(1960)kitabının,programınnasılgeliştirildiğinianlatanekinde(Ek3),PSSC’ningelişimindevebaşarısındaprogramiçeriğivepedagojikyöntemaçısındanZacharias’labirlikteönemlipayıolanMITfizikprofesörüFrancisLeeFriedmankitaptakigörselmalzemeninhazırlanışıylailgiliolarakşöyleder:“Bukitaptatasvirlerinaslibiryerivardır.Grafikçilerin,fotoğrafçılarınvefizikçilerinişbirliğiylehazırlanmışlardır”(Friedman,1960:643).11GeraldJamesHolton’ın(2003)“TheProjectPhysicsCourse,ThenandNow”makalesi,aynıyaklaşımınHarvardProjectPhysics(1981[1970])programıiçindesözkonusuolduğunuortayakoymaktadır:

“Kitap,baştansona,çoğunluklabilimtarihindendokümanlarlaresimlendirilmiştir,kibunlarKopernik’inDeRevolutionibuskitabınındoğrudanKrakowÜniversitesikütüphanesindensağlanançokönemlibirsayfasındanbaşlarveBrookhavenTıbbiAraştırmaMerkezi’ndekihızlandırıcıylasonaerer.Kitabınyanlışsızlığınınveiddiasınınbaştansonatasarımınınmükemmelliğindedeyansımasınınsonderecedeönemliolduğunudüşünüyordum.DolayısıylaprojemizekatılmayaiknaettiğimizilkkişilerdenbirimüthiştasarımcıAlbertGregoryolmuştu.”(Holton,2003:781)

10Bkz.(BSCS),BiologicalSciencesCurriculumStudy(2016).OurValues.https://bscs.org/our-values“Bilimseliçerikyanlışsızvedürüst(withaccuracyandintegrity)birşekildesunulmalıdır...Bilimselyanlışsızlıkvedürüstlük,sınıfiçindeöğretimfaaliyetininolduğukadararaştırmayadayalıherbilimmüfredatınıntemeltaslarıdır.“Yanlışsızlık”[terimini],olgusalolarakdoğru(correct)vehâlihazırdakabulgörenbilimselkuramlar,hipotezlervegelişmekteolanfikirlerletutarlı(consistent)bilimiçeriği(sciencecontent)olaraktanımlıyoruz.Tümsunumların–metinlerin,grafiklerinvegörsellerin–yanlışsız(accurate)olmasıönemlidir.Bunaekolarakiçeriköğrenenleringelişimiaçısındanuygun,çağcıl(contemporary)vegeçerliolmalıdır.”11“Inthisbooktheillustrationsareessential.Theywerecreatedbycooperativeworkbetweentheillustrators,photographers,andphysicists.PeterRobinsonandPercyLundhaveworkedhardtomaketheirillustrationsmeetourneeds.JamesStricklandandBereniceAbbotthaveworkedtogethertoproducemanyoftheexcellentphotographs:othersweretakenbyCharlesSmith.BenDiver,PhokionKaras,RobinHartshorne,PaulLarkin,and(inPartIII)byProfessorChalmersSherwinandLouisKoesteroftheUniversityofIllinois.”(Friedman,PSSCPhysics,1960:643)

II.VIII.BilimileSanatınEşsizBuluşması:“GüzelFizik”(BeautifulPhysics)PSSCPhysics’e(1960)katkıdabulunanfotoğrafçılararasındaadıgeçenBereniceAbbott’ınbirdizifotoğrafıgeçenyıl19Ağustos-17AralıkarasındaMountHolyokeCollegeArtMuseum’dasergilendi.Sergişöyleduyurulmuştu:

“YirminciyüzyılınenbüyükfotoğrafçılarındanolanBereniceAbbott,NewYorksokaklarındanyenibilimselkeşiflerekadar,çevresindehızladeğişendünyayıbelgelemiştir.BusergiAbbott’ın,fiziğintemelyasalarınınduyarlılıkla(precision)veyalınbirgüzellikleyakaladığıçığıraçanimajlarınaodaklanmaktadır.FotoğrafınbilimekendisesinikazandırmakonusundakibenzersizgücüneinananAbbott,fotoğraflarıylabirkuşakbiliminsanınıesinlendirmiştir.İkonikimgeleribugündefiziköğretimindeetkisinisürdürmektedir.”(MHCArtMuseum,2017)12

BeautifulPhysics:PhotographsbyBereniceAbbottbaşlıklıbusergideAbbott’ınMIT’dePSSCfizikderskitabıiçinyaptığıfotoğrafçalışmalarınayerverilmiştir.SergininkonukküratörüSpencerSmith(2017),bufotoğraflarda,sadecekütleçekimdenkaynaklananivme,dalgagirişimivemıknatıslıkgibiolgularınyanlışsızbirbiçimdetemsiledilmeklekalmadığını,enerjininkorunumuvedüzensizlikteönlenemezartış(entropi)gibisoyutkavramlarındabelirginformlarkazandığınıyazar

“Kusursuzgüzelliktekiimajlardanherbiri,Abbott’ın,temeldeyatanfiziğiodağataşırkenaynızamandadüzgüneğrilerin,aralıklıizlerinvebellibelirsizdeğişenörüntüleringörselbirşiirinideyaratan,ışık,kompozisyonvezamanlamakonusundakiustalığınıortayakoyar.”(Smith,2017)13

12Bkz.https://artmuseum.mtholyoke.edu/exhibition/beautiful-physics?bc=node/311&_ga=2.135123505.1872466705.1517329193-573444919.151732919313SergininziyaretçileriiçinseçilenfotoğraflarvetasvirettiklerifizikkavramlarıylailgiliaçıklayıcıaltyazımetinleriiçinSmithvemüzeekibi,fiziköğrencilerindenkatkıalmışlardır.PSSCPhysicskitabınınönkapağındave“Mekanik”konusunaayrılanKısımIII’üngirişindeyeralanSıçrayanTop(BouncingBall)fotoğrafıiçinyazılanmetinşöyledir:

“Fırlatılanbirnesneyeetkiedenkütleçekimkuvveti,nesneyiyeredoğruçeker,yereçarpıncayakadarhızlanmasınanedenolurvegerizıplatır.BereniceAbbott’ınSıçrayanTop’utopüzerindekibuetkiyigörüntülemektedir.Topunyörüngesindehareketederkenyakalanangörüntüleriarasındakimesafelerinherbirihızınıgösterir;bumesafeleringenişlemesitopundahahızlıhareketetmekteolduğuanlamınagelir.Mesafelerdaraldıkçatopyavaşlamakta,buyavaşlamayörüngesindekienyükseknoktayaerişinceyekadarsürmektevetopyenidenyeredüşmektedir.Hersıçramatopunenerjikaybetmesinevebirsonrakindedahaazyükselebilmesinenedenolur.Sonundatoptümenerjisinikaybedervebütünüyledurur.”(AshleyCavanagh’19,MountHolyokeSocietyofPhysicsStudents(2017).S.Smith,BeautifulPhysics:PhotographsbyBereniceAbbott,Exhibitionguide.https://artmuseum.mtholyoke.edu/sites/default/files/Beautiful_Physics_Photographs_by_Berenice_Abbott.pdf?bc=node/1689

BereniceAbbott,“SıçrayanGolfTopu,ÇokluPozlama”(1960[1959]).

BereniceAbbott,“SarkaçınSalınımı”(1958-1961

BereniceAbbott,“ManyetikAlan”

(1958-1961)

PSSSPhysics,KapakSayfaları,PhysicalScienceStudyCommittee,1956MITInstituteArchives&SpecialCollections.https://libraries.mit.edu/archives/exhibits/pssc/

III.“DEĞERLEREĞİTİMİ”“LisevedengiokullardatektipuygulanacakolanFizik,Kimya,Biyolojiöğretimprogramları”konuluve26Eylül1985tarihliEğitimveÖğretimYüksekKuruluBaşkanlığıkararı,sadecegelenekselleşmiş"öğretimprogramısaptama"yönteminegeridönüşün(Turgut(1990[1989])önünüaçmaklakalmamıştır.AynızamandaTürkiye’demodernbilimeğitiminekarşıbilimdışıdinivesiyasimüdahalenindeilkönemliadımıolmuştur.III.I.BiyolojiProgramında“YaratılışModeli”SözkonusukararlaLiseBiyolojiProgramı’nda“hayatınbaşlangıcıileilgiligörüşler”denbiriolarakevrimkarşıtıAmerikaYaratılışAraştırmalarıEnstitüsü’nün(AmericanInstituteforCreationResearch–ICR)sahtebilimsel“yaratılışgörüşü”yada“yaratılışmodeli“neyeraçılmıştır(bkz.Numbers,2006[1992]:421-427;Sayın&Kence,1999...).

ICRileMilliEğitim,GençlikveSporBakanlığı’nınbumüdahaledekiişbirliğininnasılgerçekleştiğipekçokakademikçalışmadaayrıntılıolarakelealınmıştır.Buradabukonudasadece,Türkiye’dekiBakanlıkkararındanyaklaşık3yılönceICR’ın,Arkansas’daMcLeanv.ArkansasBoardofEducationdavasında,“yaratılışmodeli”ninkamuokullarındaevrimkuramıylabirlikteokutulmasıiçinmahkemelerdeyürüttüğümücadeledekienbüyükyenilgilerindenbirineuğramışolduğunubelirtmekleyetineceğim.14Başlıcaamacı“yaratılışmodeli”ninkamuokullarındafenderslerindebilimselbiryaklaşımmışgibiöğretilmesinisağlamakolanbukuruluşunTürkiye,DoğuAvrupaülkeleri,eskiSovyetlerBirliğivepekçokbaşkaülkedekifaaliyetlerinedahafazlaağırlıkvermesindebuyenilgininpayıvardır.BufaaliyetlereICR’ınActs&Factsadlısüreliyayınındadayerverilmiştir.DergininAralık1992sayısındaki(21(12))“Türkiye’deTarihiYaratılışKonferansı”başlıklıyazıdamüfredatalanındakimüdahaledenşöylesözedilmektedir:

“1980'lerinortalarındaTürkiyeEğitimBakanı..ICR’ıbeklenmedikbiçimdetelefonlaaradı.DininebağlıbirMüslümanolarakyaratılışainanıyordu(Kuran’ınyaratılışöğretisiKutsalKitap’takininhemenhemenaynıdır).[MilliEğitimBakanı]BakanlarKurulu’nuntümTürkeğitimsistemindensorumlubirüyesiolarak,okullarındakisekülertemelli,sadeceevriminöneçıktığıöğretimesonverip,yerineikimodele,evrimveyaratılışaeşityerverenbirmüfredatgetirmekistiyordu.Sonuçolarak,yaratılışın(KutsalKitap’adayanandeğil)bilimselkanıtlarıylailgilibazıICRkitaplarıTürkçe’yeçevrildiveTürkiye’nindevletokullarındakitümöğretmenleredağıtıldı.

Sonunda,pekçokTürkbiliminsanıyaratılışlailgilenmeyebaşladıveçoksayıdakitapvemakaleçevrildi.Büyükbirhamleiçinzamangelmişti—tümöğretmenlerinveüniversitemensubuakademisyenlerindavetedileceğibirkonferans.Dr.[Duane]Gish[birdönemICR’ınbaşkanyardımcılığınıdayapanenöndegelensözcülerinden,biyokimyacı]veDr.J.[John]Morris’tenTürkiye’ninkonuğuolarakgelipsunuşyapmalarıistendi...”(ICR,1992,Aralık:1-2,vurguorijinalde).”

EğitimveÖğretimYüksekKuruluBaşkanlığıtarafındanortaöğretimbiyolojiderskitaplarında“yaratılışmodeli”nebilimselbiralternatifmişgibiyeraçılması,doğadakiolaylariçindoğaüstüaçıklamalarönesürenbaşkasahtebilimselyaklaşımları,buaradaörneğinbazıhadislerikaynakgöstererekAdem’in“altmışzira...(yaklaşık30m.)”boyundaolduğununsöylenebileceğinisavunanbir“alternatif”biyolojiderskitabınında(Yılmaz,&Uzunoğlu,1995:137-138)üretilmesinicesaretlendirmiştir.Bukonudakiizahatınevrimkarşıtıbirdini/siyasipropagandayayınındanaktarıldığıanlaşılmaktadır.

14Bkz.McLeanv.ArkansasBoardofEducation529F.Supp.1255,1258-1264(EDArk.1982).https://law.justia.com/cases/federal/district-courts/FSupp/529/1255/2354824/

BugünörneğindünyanındüzolduğuyadaNuhTufanıöncesindeceptelefonugörüşmesiyapıldığıtüründeniddialarkamuoyundanasılkarşılanıyorsa,ozamandaöyleolmuşturamaörneğinşusorupeksorulmamıştır:Bukitabın,biyolojialanındadoktoralarıolanveüniversitedüzeyindedersverenyazarları,nasılolupdaGalileo’nunİkiYeniBilimKitabı’ndakiilkdiyalogda,“birincisınıf”ustazanaatçılarınmirasaldıklarıdeneyimvegözlemlerisayesindebildikleriniifadeettiği,kendisinindekenditanımıylabir“Akademisyen”(Academician)olarakgeometrikyöntemletanıtladığı(bkz.Galileo,1638:[54]]birolgudanböylesinehabersizyetişebilmişlerdir?Nasılolupdanormalinsandan17-18katdahauzunbirdevin,“uzuvlarınınvekemiklerininoranları...önemliölçüdedeğişmedikçe”(Galileo,1638:[52])herşeydenönce“kendiölüağırlığı”altındaezileceğinidüşünememişlerdir?İkibiyolojiprofesörünün,PSSCFizik(1967)kitabıyladakarşılaşmamışlarsaeğer,Galileo’nunbukonudayazdıklarınıhiçbirzamanokumamışyadaduymamışolmalarıanlaşılabilirbirşeydiramaalternatifbiyolojikitaplarınadinselmetinlerdenkanıttaşımalarınaolanakverennasılbirbilimanlayışıdır?Üzerinde2005yılındanberiçalışıldığıifadeedilenve18Temmuz2017’deaçıklananmüfredatdeğişikliğiyleevrimkonusu,biyolojidersiöğretimprogramlarındantümüyleçıkarılmıştır.Bumüfredatdeğişikliği,tümmüfredatın“anaodağı”olduğubelirtilen,fenvematematikprogramlarınadaeklemlenenbir“değerlereğitimi”nideberaberindegetirmiştir.FelsefeprofesörüveeğitimciİoannaKuçuradi,Ekim2017’deyayımlananYeniMüfredatÜzerineBilimAkademisiDosyası’ndakiyenifelsefeprogramınailişkingörüşyazısında,değerlereğitimininsonderecedeönemliolduğunu,amabuprogramlaböylebireğitiminyapılabilmesininbeklenemeyeceğinibelirtiyor(s.13).“İnsanHakları,YurttaşlıkveDemokrasi”dersiöğretimprogramınailişkingörüşyazısındada,programdabazıkavramlarınkarışmışolduğunadikkatçekiyor(s.14).III.II.ModernBiliminDeğerlerineKarşıAçıkBirMüdahaleBilimAkademisiDosyası’nınSunuşbölümünde,yenimüfredatınbilimdenuzakolduğu,Türkiye’deeğitimitahripettiği,dolayısıylaülkeningeleceğinidetehditettiğiaçıkbirbiçimdeifadeediliyor.Dosyada“değerlereğitimi”sorunuylabirlikte,FelsefeveİnsanHakları,YurttaşlıkveDemokrasi,fenvematematikprogramlarıylailgilioldukçaayrıntılıdeğerlendirmeleredeyerveriliyor.Yenimüfredatlabirlikte1985’tegirişilenveöncelikleevrimkuramıkarşıtıymışgibigörünenmüdahalenin,modernbilimindeğerlerinekarşıaçıkbirmüdahaleyeevrildiğini,bilimeğitiminivebilimseleğitimihertürdendiniveideolojikmüdahaleyetümüyleaçıkhalegetirdiğinisöylemekyanlışolmayacaktır.

Yenimüfredatınöngördüğü“değerlereğitimi”çerçevesinde“öğrencilerekazandırılmasıhedeflenendeğerlerilebunlarailişkintutumvedavranışlar”arasındamodernbilimkültürünün(yadaethosunun)temeldeğeriolarak“hakikat”ve“hakikatesaygı”bulunmamaktadır.Gerçekte“değer,”“değerler”sözcüklerindenneanlaşılmasıgerektiği,“değerlerimiz”ifadesikullanılırkenkimindeğerlerindensözedildiğikonusundadabiraçıklıkyoktur.Modernbilimkültürününtemeldeğerlerikonusundasuskun,“değer”kavramınadazatenaçıklıkgetirmeyenbir“değerlereğitimi”yle,modernfenöğretimininkazandırmasıgereken,sadecegeleceğinbiliminsanlarıiçindeğil,içindeyaşadığımıztoplumlarınbütünüyeleriiçingerekliolandeğerlerinkazanılmasınınmümkünolmasıpekbeklenemez.III.III.HakikatiDileGetirmekYeniZelandalıeğitimfelsefecisiMichaelA.Peters(2017),“TrumpÇağı’ndaHakikatveHakikatinDileGetirilmesi”(TruthandTruth-tellingintheAgeofTrump)başlıklıkonuşmasınışusözlerlebitirir:“Hakikatesırtınıçevirmişdüzdünyatoplumunahoşgeldiniz!...bensizisonbirfikirlebaşbaşabırakıyorum.GeorgeOrwelldemiştiki:‘Aldatmacalarçağındahakikatidilegetirmekdevrimcibiredimdir.’”(s.3)Belkişunudasormakgerekir:Böylebirgerilemenasılgerçekleşebilmiştir?III.IV.SoğukSavaş,İrrasyonalizminYükselişiveBilimEğitimiFeneğitimiprofesörüvetarihçiJohnL.Rudolph(2006),PSSCPhysicsprogramının50.yılıiçinyazdığı“TarihselBağlamdaPSSC:Bilim,UlusalGüvenlikveSoğukSavaşDönemindeAmerikanKültürü”başlıklıyazısındaönemlibirnoktayadikkatçeker:Tarihçilerdahilpekçokkimse,SoğukSavaşdönemininmüfredatreformlarının,komünisttehditkarşısındadahafazlabiliminsanıvemühendiseğitmekamacıylabaşladığınıveardındansonaerdiğini,PSSCprogramınındabuamaçlatasarlandığınıdüşünür.Oysa,Rudolph’a(2006)göre,projeyibaşlatanlar“birinci-sınıf”biliminsanlarıdırveörneğin“Zacharias,MorrisonveFriedmangibifizikçilerinprojeyeadanmışlıkları(commitment)bilimalanındaSovyettehdidindenduyduklarıkaygıdankaynaklanmamıştır.”(s.2;ayrıcabkz.Bybee,1997,4Ekim).Bubiliminsanlarınınhareketegeçiren,ülkelerindegitgideartanbirtehlikeolarakgördükleriveABD’debiliminsağlığınıveilerlemesinidoğrudantehditettiğineinandıkları,yükselenirrasyonalizmvebilimdenşüpheduymadalgasıdır(s.2).Rudolph(2006),Cornell’lifizikçiPhilipMorrison’ınsonrakiyıllardaPSSCprojesinekatılışnedenlerinişöyleanlattığınıyazar:“Ellilerinbaşındaokullardavekamuhayatındabilimeveaklınkendisinegereklişansıntanınmadığıduygusununağırlığınıtaşıyordum”(s.2).JerroldR.Zachariasiçinde“daharasyonelbiryurttaşlartopluluğu”naolanihtiyaçtırönemliolan.

PSSCPhysics(1960)kitabınayazdığıönsözdolayısıylaadındansözettiğimJamesRhyneKillianda(1985)“BirRektörünEğitimi:Anılar”(TheEducationofaCollegePresident:AMemoir)başlıklıkitabında,PSSCmüfredatreformunun1956’da,yaniSputnik’tenbiryılöncebaşlatıldığınıvesözkonusureformunüniversitehocasınınvebiliminsanınınfenöğretimiyleyenidendoğrudanilgilenmeyebaşladığıbirgirişimolarakkutlanmayadeğerolduğunu(s.171)vurgular.

IV.PSSCPHYSICSPROGRAMININDOĞUŞU,SPUTNIKKRİZİ,FENVEMATEMATİKMÜFREDATINDABIRDEVRİMİNKISAÖYKÜSÜ Rudolph’un da (2006) belirttiği gibi, ABD’de ortaöğretim fen müfredatını geliştirme arayışları 1950’lerde önde gelen bilim insanı ve eğitimcilerin kendi bağımsız girişimleriyle başlamıştır.15 Sovyetler Birliği’nin 4 Ekim 1957’de Sputnik yapay uydusunu başarıyla yörüngeye yerleştirmesinin ardından ABD’nin bilim ve teknoloji alanlarında Sovyetler’in gerisinde kaldığı düşüncesinin yarattığı krizin rolü, bu alanlarda ve fen eğitiminde reform çalışmalarının önünü açmak ve bunlara hız kazandırmak olmuştur (bkz. Hofstadter, 1963: 4-5; Mayer, 1986: 485; Rudolph, 2002: 84vd; Bybee, 1997, 4 Ekim). Sputnik’in yörüngeye yerleştirilmesinden bir yıl sonra NASA kurulmuş, aynı yıl Kongre Ulusal Savunma Eğitim Yasası’nı benimsemiştir.

ABD’deilkSputnikhaberi,“NewMoon.RedsLaunchFirstSpaceSatellite,”1957/10/07

National Science Foundation (Ulusal Bilim Vakfı, NSF) tarafından fon sağlanan ilk program, Physical Science Study Committee (Fizik Bilimi Çalışma Komitesi, PSSC) programıdır. School Mathematics Study Group (İlköğretim ve Ortaöğretim Matematik Çalışma Grubu, SMSG) Yale Üniversitesi’nde oluşturulmuş, daha sonra Stanford’a taşınmıştır (Mayer, 1986: 486). Amacı 11. ve 12. sınıflar için kimya dersi materyali hazırlamak olan Chemical Bond Approach Project (Kimyasal Bağ Yaklaşımı Projesi, CBA) 1959’da, Chemical Education Material Study (Kimya Eğitimi Materyali Çalışması, CHEM Study) 1960’ta hayata geçirilmiştir.

15Bybee(1997,4Ekim):“ThereformersthemselvesrepresentedseniorscholarsfromprestigiousinstitutionssuchastheNationalAcademyofSciences(NAS),NationalAcademyofEngineering(NAE),andAmericanMathematicalSociety(AMS).TheyhadaffiliationswithHarvard,MassachusettsInstituteofTechnology,Stanford,UniversityofIllinois,UniversityofMaryland,andUniversityofCalifornia.Inthepublic’sandfunders’views,thescientists,mathematicians,andengineerswholedprojectsduringthiseragavecredibilityandconfidencethatwecouldreallyachievearevolutioninAmericaneducation.”

Biological Sciences Curriculum Study (Biyolojik Bilimler Müfredat Çalışması, BSCS) projesi 1958’de başlatılmıştır ama ülkenin önde gelen biyologlarının daha 1952’den beri biyoloji eğitiminde reform konusunda çalıştıkları bilinmektedir (Rudolph, 2002: 101). BSCS projesinin liderlerinden, Scientific Integrity dergisinin (1982-1989) kurucusu ve editörü biyoloji profesörü William V. Mayer (1986), BSCS projesinin başlıca amacının “bilim eğitiminin yönünü değiştirmek” olduğunu vurgular (s. 486). ABD’de evrim kuramının ortaöğretim düzeyinde ders kitaplarına dönüşü de BSCS projesiyle gerçekleşmiştir (Scott ve Matzke, 2007: 8669). O yıllarda Türkiye’de de bilim ve eğitim alanlarında önemli bir dönüşüm gerçekleşir. Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nin kuruluşu önemli bir başlangıçtır. Ardından,1963’te Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) kurulur. Ortaöğretimde fen ve matematik eğitimindeki devrim Fen Lisesi Projesi’yle (bkz. Kurdaş, 1998: 109-114) başlar. Turgut(1990[1989]),Ankara’dakiüniversitelerinfenvematematikbölümlerindekibazıöğretimüyelerinin,FenLisesi’ninkuruluşuhazırlıklarındanbaşlayarakönemligörevlerüstlendikleriniaktarır.KemalKurdaş,ODTÜYıllarımbaşlıklıkitabında,1963’teTÜBİTAK’ınkuruluşundaveardındanFenLisesiProjesi’ninbaşlatılmasında,odönemdeFordVakfı’nınTürkiyetemsilcisiolanmatematikprofesörüEugeneP.Northrop’un,fizikprofesörüErdalİnönüileOrtaDoğuTeknikÜniversitesiekibinin,MilliEğitimBakanlığıOrtaöğretimGenelMüdürüOsmanÜlkümen’inrollerinevekatkılarınadikkatçeker(Kurdaş,1998:109-114).KısabirsüreönceyitirdiğimizkimyaprofesörüBahattinBaysalhakkındaBilimveTeknikDergisi’ninTemmuz1997sayısındayayımlanan“KimyaLaboratuvarındaBirPolimerÖncüsü:BahattinBaysal”başlıklıyazıdaBaysal’ınFenLisesi’ninkuruluşunailişkinşutanıklığıaktarılır:

“1963’tenitibaren6-7senelikbirdevredeAnkaraFenLisesi’nikurduk.FenLisesi’ninprogramınıAnkaraÜniversitesiveODTÜ’nünfizik,kimya,matematik,biyolojihocaları,öncebizkendimizöğrenerekhazırladık.BuçalışmalarFordVakfıileMilliEğitimBakanlığı’nınortakprojesiolarakyürütüldü.FenLisesiprojesininmüdürüProfesörRaufNasuhoğluidi.Fizik,kimya,biyoloji,matematikalanlarındaüçerprofesörolmaküzereFlorida’daikişerayçalışmayaptık.BütünAmerika’yıuçakladolaştık:programlarıgeliştirenbilimadamlarıiledoğrudandoğruyagörüşüptartıştık.FenLisesiiçinuygungördüğümüzprogram,kitap,laboratuvarveyardımcımateryalinseçiminiyaptık.

OikiaylıkçalışmadaAmerikansisteminde,fenbiliminde,feneğitimindeolanyenilikleriveprogramlarıgördük.BirinciseneFenLisesi’neseçimileöğretmenaldıkveprojeleregöreöğretmenleriyetiştirdik.”(BahattinBaysal;alıntıTok,Temmuz1997:83;vurgubanaait)

Baysal,CHEMSChemistry:AnExperimentalSciencekitabınınAnkara’daFenLisesi’ninilköğrencilerinesunulanTürkçeuyarlamasınadakatkıdabulunmuştur.

FenLisesiProjesiveTürkiye’demodernfenvematematiköğretimiüzerineyapılmışbirdiziçalışmavardır.Bunlarınbirbölümündeprojenindahagenişbağlamınadadeğinilmektedir.Nevarki,ağırlıklıolarakTürkiye’dekigelişmelereodaklananbuçalışmalarda,ABD’dekimüfredatreformuhareketinin,kendilerinibuhareketeadamışolanbiliminsanlarıaçısındanneanlamageldiğipekkonuedilmemiştir.BukonudageneRudolph’un(2006)örneğinZacharias’ınPSSCprojesineönderliketmekararınıngerisindehangikaygılarınolduğunailişkindeğerlendirmesinedönmekyararlıolabilir.Zacharias’ınbukararı,kendiifadesiyle,doğrudanMcCarthydönemiyleilişkili“derinpolitiknedenler”edayanmaktadır.SavaşsırasındakideneyiminedayanarakveAmerikankamuoyununSenatörJosephMcCarthytarafındannasılşekillendirildiğinetanıkolduktansonra,budünyadainsanlarıniyivesaygın(decent)kimselerolabilmeleriiçin,gözlemin,kanıtın,inanmakiçinbirdayanağasahipolmanınöneminidekapsayanbirtürentelektüeleğitimdegörmelerigerektiğindenşüphesikalmamıştır.PSSCdebunusağlamakiçingeliştirilmiştir(s.2).Budönemde,hakikatarayışındaözgürlüğün,özellikledeakademiközgürlüğün,üniversitemensuplarıiçineğitimalanınailişkinbazısorumluklarıdaberaberindegetirdiğininüniversitedüzeyindedahaaçıkvedahayaygınolarakgörüldüğüsöylenebilir.

V.MODERNBİLİMİNDEĞERLERİVEAKADEMİKÖZGÜRLÜKModernbiliminvemodernüniversiteninilkdönemlerinde,bilimözgürlüğüyle/akademiközgürlükleilgilitartışmalardabuözgürlüklerieldeetmemücadelesidemodernbilimevebilimeğitiminebilimdışımüdahalelerdolayısıylabaşlamıştır.Butartışmalardırki,modernbilimlevemodernüniversiteylebirliktegelişenmodernbilimethosununnormlarınıvebunormlarındayandığıdeğerleriöneçıkarmıştır.JohnDeweyilkkez1902’deEducationalReviewdergisindeyayımlanan“AkademikÖzgürlük”başlıklıyazısında,odönemdeörneğinmatematik,astronomi,fizikyadakimyaalanlarındaüniversitedüzeyindeakademiközgürlükaçısındanönemliherhangibirsorunçıkmasının“pratikolarakolanaksız”halegelmişolduğunadikkatçeker(amadahabirkaçyüzyılönceastronomialanındaestirilenşiddetidehatırlatır).Bunakarşılıkbiyolojibilimlerindehenüzbirgeçişdönemiyaşanmaktadır(s.55,56).Dewey’ye(1902)göre,üniversiteadınalayıkhiçbirkurumunevrimkuramınınöğretilmesineyadaaraştırmavesınıflandırmadakullanılmasınaherhangibirsınırgetirmeyeceğinisöylemekyanlışolmayacaktır(s.56).Evrimkuramınınkullanılmasınıcesaretlendirdiğiiçinbirüniversiteninhedefalınmasıdapeksempatiylekarşılanmayacaktır(s.56).16Amadiğertaraftan,evrimkuramınainanmanınifadesiolarakgörülebilecekherhangibiraçıklamanedeniyletemellerinekadarsarsılacakçoksayıdadintemelliyüksekokuldavardır.BunedenleDewey,“AkademikÖzgürlük”başlıklıyazısına,“sözüngerçekanlamındaüniversite”ile,nasıladlandırılırlarsaadlandırılsın,başlıcaişlerideğişmezbirfikirlerveolgularkümesinizihinlereyerleştirmekolanöğretimorganlarınıbirbirindenayırmakgerektiğinivurgulayarakbaşlar:Modernüniversiteninhakikateveakademiközgürlüğeyaklaşımıyla,belirlibirgrubunşeylereyadaolaylarabakıştarzınınveyainançlarınınsürekliliğinisağlamayıvebirdisiplinkazandırmaktançok“mürit”yetiştirmeyiamaçlayankurumlarınyaklaşımlarıfarklıdır.Dewey’nin(1902)buerkendönemyazısındaöneçıkanüniversitemodeli,“bilgininhakikatarayışıiçindeoluştuğu”(bkz.Popper,(2000[1982])düşüncesineborçluolduğumuzbirbüyükdevriminenönemlikazanımlardandır(bkz.AközerM.,&AközerE.2016).

16“Thebiologicalsciencesareclearlyinatransitionalstate.Theconceptionofevolutionisatestcase.Itissafetosaythatnouniversityworthyofthenamewouldputanylimitationuponinstructioninthistheory,oruponitsuseasanagencyofresearchandclassification.Verylittlesympathycouldbesecuredforanattackuponauniversityforencouragingtheuseofthistheory.Manyofthesmallercolleges,however.wouldbeshakentotheirfoundationsbyanythingthatseemedlikeapublicavowalofbeliefinthisdoctrine.”(Dewey,1976[1902])

Budüşünce,PSSCPhysics’de(1960)anlatıldığıgibi,16.yüzyıldaKopernik’inGökselCisimlerinDevinimleriÜzerinekitabıylabirlikteastronomialanındakendinigöstermiştir(s.346-353).HarvardProjectPhysicsderskitabındadaanlatıldığıgibi,17.yüzyıldaGalileo’nunİkiBüyükDünyaSistemikitabıEngizisyontarafındanmahkumedilipYasakKitaplarDizini’nedahiledilinceve“yeni”astronomiyiöğretmesiyasaklanınca,GalileodamahkumedildiğievhapsindekalemealdığıİkiYeniBilimkitabıylabilgininhakikatarayışıiçindeoluştuğudüşüncesiniyenibilimalanlarınataşımıştır(bkz.Rutherford,Holton&Watson,1981[1970]:43,199).WilhelmvonHumboldt19.yüzyılbaşında,“hakikatarayışınayönelmişbirethosunbiçimlendirdiği”(bkz.Biesta,2007)modernüniversitedüşüncesiniortayakoymuştur.20.yüzyılınbaşındaiseDewey(1976[1902])üniversitenin,modernüniversitenin,amacınıveişlevinişöyletanımlamıştır:“Üniversiteninfonksiyonuhakikatfonksiyonudur.”(Dewey,(1976[1902]):55)17

“Toinvestigatetruth;criticallytoverifyfact;toreachconclusionsbymeansofthebestmethodsatcommand,untrammeledbyexternalfearorfavor,tocommunicatethistruthtothestudent;tointerprettohimitsbearingonthequestionshewillhavetofaceinlife—thisispreciselytheaimandobjectoftheuniversity.Toaimablowatanyoneoftheseoperationsistodealavitalwoundtotheuniversityitself.Theuniversityfunctionisthetruth-function.”(Dewey,(1976[1902]):55)

HarvardÜniversitesi’nin40yılsüreylerektörlüğünüyapanCharlesW.Eliot(1907)daAkademikÖzgürlükbaşlığınıtaşıyanmakalesindeaynıdüşünceyifarklıbirbiçimdedilegetirir:

“Tümhakikatarayışıözgürlükgerektirirvebirüniversitedeöğretenlerdeöğrenenlerdeherzamanbirliktehakikatarayışıiçindeolmakzorundadırlar.”(s.10)

ABD’de1950’lerdeüniversitelerinvebiliminsanlarınınöncülüğündebaşlayan,ortaöğretimfenvematematikmüfredatınıgeliştirmeçalışmalarıiştebuaçıdan,geliştirilenöğretimmateryaliaracılığıylaöncebudüşünceninortaöğretimmüfredatınataşınmasınısağlamasıaçısındanözellikleönemtaşımaktadır.

17“Toinvestigatetruth;criticallytoverifyfact;toreachconclusionsbymeansofthebestmethodsatcommand,untrammeledbyexternalfearorfavor,tocommunicatethistruthtothestudent;tointerprettohimitsbearingonthequestionshewillhavetofaceinlife—thisispreciselytheaimandobjectoftheuniversity.Toaimablowatanyoneoftheseoperationsistodealavitalwoundtotheuniversityitself.Theuniversityfunctionisthetruth-function.”(Dewey,(1976[1902]):55)

İzleyendönemde,Türkiye’dedeolduğugibi,ortaöğretimdüzeyindemodernbilimeğitiminebilimdışımüdahalelerinbaşlıcahedefi,kamuokullarındaevrimkuramınınokutulmasınıönlemekgibigözükebilmektedir,kigerçektendeevrimkuramınokutulmasıABD’deuzunyıllarengellendiktensonraBSCSprojesiylekamuokullarınadönmüştür.AmahemABD’dehemdeardındanTürkiye’devebaşkaülkelerde,müfredatreformlarınakarşıgirişilmişpekçokmüdahaleörneği,dahabüyükhedefinmodernbiliminvemodernüniversitenindoğuşunaeşlikeden“hakikat”düşüncesive“hakikatarayışı”olduğunuortayakoymaktadır.TEŞEKKÜREDERİM

“Pleaseobserve,gentlemen,howfactswhichatfirstseemimprobablewill,evenonscantexplanation,dropthecloakwhichhashiddenthemandstandforthinnakedandsimplebeauty.”(Galileo,1638:[52])

KaynaklarAközer,M.,&Aközer,E.(2016).Basingscienceethicsonrespectforhumandignity.

ScienceandEngineeringEthics.22(6),1627-1647.doi:10.1007/s11948-015-9731-4

Biesta,G.(2007).Towardstheknowledgedemocracy?Knowledgeproductionandthecivicroleoftheuniversity.StudiesinPhilosophyandEducation,26(July7),467–479.doi:10.1007/s11217-007-9056-0

Bybee,R.W.(1997,4Ekim),TheSputnikera:Whyisthiseducationalreformdifferentfromallotherreforms??[Sputnikdönemi:Bureformnedentümdiğerreformlardanfarklıydı?]ReflectingonSputnik:Linkingthepast,present,andfutureofeducationalreform.AsymposiumhostedbytheCenterforScience,Mathematics,andEngineeringEducation.NationalAcademyofSciences,Washington,DC.

Calhoun,Craig.(2009).Freeinquiryandpublicmissioninresearchuniversity.SocialResearch:AnInternationalQuarterly,76(3):901-932.doi:10.1353/sor.2009.0004

Dewey,J.(1976[1902]).AcademicFreedom.InJ.A.Boydston(Ed.),JohnDewey:themiddleworks:1899-1942.Volume2:1902–1903(53-66).CarbondaleandEdwardsville:SouthernIllinoisUniversityPress.[FirstpublishedinEducationalReview23(1902):1-14.]

Eliot,C.W.(1907),Academicfreedom.Science,NewSeries,26(653),1-12.Friedman,F.L.(1960).Appendix3:TheDevelopmentofthisbook.(PSSC)Physical

ScienceStudyCommitte,Physics(641-643).Boston:D.C.HeathandCompany.Galileo,Galilei(1914[1638]).Dialoguesconcerningtwonewsciences.(Çev.H.Crew,&

A.DeSalvo).NewYork:TheMacMillanCompany.Galileo,Galillei(2011[1638]).İkiyenibilimüzerinediyaloglar(Çev.Y.Çevik).Ankara:

Elips.Güven,R.(2017,Ekim).Müfredattaslağınıngenelbirdeğerlendirmesi:Fenöğretim

taslaklarıhakkındabazıdüşünceler.YenimüfredatprogramıüzerineBilimAkademisidosyası(s.15-17):BilimAkademisi

Haldane,J.B.S.(1956).Onbeingtherightsize.JamesR.Newman(Ed.),Worldofmathematics(Vol.II),.Simon&Schuster,

Hofstadter,R.(1963).Anti-intellectualisminAmericanlife.NewYork:AlfredA.Knopf.Holton,G.,andRoller,D.H.D.(1957).Foundationsofmodernphysicalscience.Addison-

Wesley.Holton,G.(2003).TheProjectPhysicsCourse,thenandnow.Science&Education,12,

779–786.Killian,Jr.,J.R.(1985).Theeducationofacollegepresident:AMemoir.Cambridge,Mass.:

MITPress.Killian,,Jr.,J.R.(1960).PSSC,Physics(s.v-vi)Kuçuradi,İ.(2017,Ekim).DeğerlereIilişkinikikatkı.Yenimüfredatprogramıüzerine

BilimAkademisidosyası(s.13-14).BilimAkademisi.Kurdaş,K.(1998).ODTÜyıllarım:Birhizmetinhikayesi.ODTÜYayıncılık.Lockard,J.D.,etal(1967).TurkishMinistryofEducationNationalScienceLiseProject.

ReportoftheInternationalClearinghouseonScienceandMathematicsCurricularDevelopments:AjointprojectoftheCommissiononScienceEducation,AmericanAssociationfortheAdvancementofScience,andtheScienceTeachingCenterUniversityofMaryland(pp.164-165).U.S.DepartmentofHealth,Education&Welfare,OfficeofEducation.

Mayer,W.V.(1986).BiologyeducationintheUnitedStatesduringthetwentiethcentury.TheQuarterlyReviewofBiology,61(4),481-507.http://www.jstor.org/stable/2827745

Numbers,R.L.(2006[1992]).Thecreationists:Fromscientificcreationismtointelligentdesign.HarvardUniversityPress.

O'Reilly,C.(2016).Pedagogicalinterventions:ThephysicsphotographsofBereniceAbbott.RACAR:revued'artcanadienne/CanadianArtReview,41(2:TheNatureofNaturalism:ATrans-HistoricalExamination/Lanaturedunaturalisme:unquestionnementtranshistorique),77-90.http://www.jstor.org/stable/44011808

Peters,M.A.(2017).Truthandtruth-tellingintheageofTrump.EducationalPhilosophyandTheory,DOI:10.1080/00131857.2017.1376510

PhysicsToday(1962).FrancisLeeFriedman.PhysicsToday,15(10),92.doi:https://doi.org/10.1063/1.3057835

Popper,K.(2000[1982]).Knowledgeandtheshapingofreality:Thesearchforabetterworld.InSearchofaBetterWorld(3-29).NewYork:Routledge.

(PSSC)PhysicalScienceStudyCommitte(1960).Physics.Boston:D.C.HeathandCompany.

Rudolph,J.L.(2006).PSSCinhistoricalcontext:Science,nationalsecurity,andAmericancultureduringthecoldwar.AmericanAssociationofPhysicsTeachers,http://www.compadre.org/portal/pssc/docs/Rudolph.pdf

Rutherford,F.J.,Holton,G.,&Watson,F.G.(1981[1970]).ProjectPhysics:Text.USASayın,Ü.,&Kence,A.(1999).Islamicscientificcreationism.ReportsoftheNational

CenterforScienceEducation(RNCSE),19(6),18–20,25–29.Tok,G.(1997,Temmuz).Kimyalaboratuvarındabirpolimeröncüsü:BahattinBaysal.

BilimveTeknik,80-85.Turgut,M.F.(1990[1989]).Türkiye’defenvematematikprogramlarınıyenileme

çalışmaları.HacettepeUniversitesiEğitimFakültesiDergisi,5,1-10.http://dergipark.ulakbim.gov.tr/hunefd/article/viewFile/5000049297/5000046618