Modern-Bilim-Tanrı-Var-Dr.-Emre-Dorman

8/3/2019 Modern-Bilim-Tanr-Var-Dr.-Emre-Dorman

1/240

stanbul Yaynevi 2011www.istanbulyayinevi.net

TANRI VAR

MODERN BLM:

EMRE DORMAN

Evrenin ve Yaamn OluumundakiHassas Ayarlar zerine Bir nceleme


2/240

stanbul Yaynevi

Eser Ad: Modern Bilim: Tanr Var

Yazar: Emre Dormanletiim: www.emredorman.com

Sayfa Dzeni: Adem enel

ISBN: 978-605-88082-4-9

Bask ve Cilt: Kitap Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.Davutpaa Cad. No:123 Kat:1 Topkap/stanbulTel : 0212 482 99 10 Sertifika No:16053

Genel Datm

stanbul YayneviCaalolu Yokuu Evren Han No:17 Kat:1 Daire:33

SRKEC STANBUL

Tel: (0212) 519 62 72 Fax: (0212) 513 73 86

www.istanbulyayinevi.net

[email protected]


3/240

TANRI VAR

MODERN BLM:

EMRE DORMAN

Evrenin ve Yaamn OluumundakiHassas Ayarlar zerine Bir nceleme


4/240


5/240

5

NDEKLER

Giri

Tanrnn Varl ve Bilim .................................................................. 9

Felsefi Tanr Tasavvurlarna Genel Bir Bak................................ 14

a. Teizm ........................................................................................ 14b. Deizm....................................................................................... 15

c. Panteizm................................................................................... 17

d. Agnostisizm ............................................................................ 18

Ateizm ................................................................................................ 19

Klasik Teleolojik Delil ve Yaamn Kkenine Dair Tartmalar.. 21

Birinci Blm

Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda KullanlanModern Bilimin Delilleri: Tasarm Kant ve nsanc lke

Evrenbilim Tarihi ve Yeni Bilimsel Gelimeler............................. 47Tasarm Kant .................................................................................. 58

nsanc lke......................................................................................... 68

Yaratlm Evren Yerine ok Evrenler ddias............................... 82

nsanc lke ve htimaliyet Hesaplar .............................................. 91


6/240

6

kinci BlmModern Bilimin Verileri Inda

Tanr-Evren-nsan likisi

Evrenin ve Zamann Balangc......................................................111nsann Evrendeki Yeri....................................................................118Yaamn Kkeni: Evrenin OluumundakiHassas Ayarlar ve nsanc lke....................................................... 125Dnyann Yaam in Uygun Olmas ...........................................141

Galaksi-Gne-Dnya-Ay Sistemindeki YaamDestekleyen Baz Hassas Ayarlarn Listesi .................................. 185Evrendeki Dier Hassas Ayarlarn Listesi ................................... 195Baz Ateist ve Agnostik Bilim Adamlarnn EvrendekiTasarmn Mkemmellii Karsnda Deien Grleri ...........203

Sonu ................................................................................................ 221Kaynaka ........................................................................................227


7/240

7

Tanr eserleri araclyla bilinir.1

Isaac Newton

Bilimle ciddi bir ekilde uraan herkes, doannkanunlarnn insanolundan stn ve karsnda tm

alakgnlllmzle sayg duymamz gereken ycebir Gcn varlnn tezahr olduuna inanr.2

Albert Einstein

Tanrnn varlna dair bir kant iin bilim yalnzbana deliller sunamaz. Doann kanunlar, teleolojik

yapsyla yaam ve evrenin varoluu hem kendi varln

hem de dnyann varln aklayan bir Akln nda

aklanabilir. lahi varln kefedilmesi deneyler vedenklemlerle deil, bunlarn ortaya koyduklar yaplarn

anlalmasyla gerekleir.3

Antony Flew

1 Enis Doko, Dhi ve Dindar: Isaac Newton, stanbul Yaynevi, stanbul (2011),s. 9.

2 Max Jammer, Einstein and Religion, Princeton University Press, New Jersey(1999), s. 93.

3 Antony Flew, There is A God, How the Worlds Most Notorious AtheistChanged His Mind, HarperOne, New York (2007), s. 155.


8/240


9/240

9

Giri

Tanrnn Varl ve Bilim

Tanrnn varl hakknda dnmek insanlk tarihi kadar eski-lere dayanmaktadr. Teist (Tek Tanr inancna sahip) dinler asn-

dan bakldnda yaratlan ilk insandan itibaren Tanr insanoluile yakn bir iliki iinde olmu, gerek gnderdii peygamberler

gerekse peygamberlere verilen sayfa ve kitaplar araclyla insan-

lara eitli bildirimlerde bulunmutur. Bununla birlikte yine tarih

boyunca mevcut teist dinler dndaki inan sistemlerinde de in-

san varlndan stn olan yce bir gcn varlnn kabul edil-

dii hatta eitli ibadet ve dualar vastasyla bu varlkla irtibat veyaknlk kurulmaya alld grlr.

Teist dinlerin en temel ve en nemli mesaj tek bir Tanrnn

varolduudur. Tek Tanrl dinler ontolojilerinde (varlk anlay-

larnda) nce Tanry merkeze alrlar, daha sonra tm sistemle-

rini bu ontolojik merkez zerinde olutururlar. Dinsel emirler de,

ahiret inanc da, ahlk kurallar da gcn bu merkezden alr. Bu

yzden yet dinin herhangi bir blm iin rasyonel bir temel

bulunacaksa, bu temel sz konusu merkezden balamaldr. n-

k din yapnn tm, meriyetini her eyden nce bu merkezden


10/240

10

MODERN BLM: TANRI VAR

alr. Tanrnn varlna dair deliller, bir yandan inananlarn iman-

larn salam temellere oturtmalarn salarken, dier yandan da

inkrc evrelere kar cevap ve yol gsterici olmutur. Bu yz-den tarih boyunca teist dnrlerin Tanrnn varln rasyo-

nel bir temel zerine oturtma abasnda bulunduklarn grrz.

Bilindii gibi antik dnem filozoflarndan Demokritosa (M..

460-370) kadar uzanan materyalist (maddeci) bak as, madde-

nin ve dolaysyla evrenin bir balangcnn olmad yani sonsuz-

dan beri var olduu ve sonsuza kadar da var olmaya devam ede-cei eklindeki inanca dayanmaktayd. Bu iddia ayn zamanda

bir yaratcya ihtiya duymakszn evreni anlama abasn ifade

ediyordu. Esasen tarih boyunca Tanrnn varlnn kabulne ve

evrenin Tanr tarafndan yaratld inancna nazaran olduka et-

kisiz kalm olan bu gr 19. yzyla gelindiinde deien art-

lar ve baz evrelerin Tanr inanc ile bilimi bir atma ve uyu-mazlk halindeymi gibi gstermeye almalar neticesinde 19. ve

20. yzylda ateizmin (tanrtanmazlk) etkinlii artmtr. Ateist

grn teizme kar kulland en nemli tema, bilim-din at-

mas olmutur. Bir bilim adamnn ayn zamanda Tanr inancna

sahip olamayaca ya da baka bir ifadeyle inanl bir kiinin bi-

lim yapamayaca eklindeki aslsz iddia ve yaklamlar sebebiy-

le bilim ile inan arasna kaln duvarlar rlm ve bilimsel veri-

lerin hibir ekilde Tanrnn var ya da yok olduuna dair bir ey

syleyemeyecei yargsndan g alarak teoloji (Tanrbilim-lahi-

yat) ve bilim birbirinden ayr disiplinler olarak alglanmlardr.

Oysa dnce ve bilim tarihinde ne kan en nemli sima

ve dehalarn neredeyse tamam evreni Tanr tarafndan yaratlan

bir laboratuar olarak alglam ve evrenin incelenmesinin kiiyi

Tanrnn varlna ulatracana inanmlardr. rnein Mate-

matik, Tanrnn evreni yazd dildirdiyen mehur bilim adam


11/240

11

EMRE DORMAN

Galileo, Tanr tarafndan yaratlan evrenin, Tanrnn doal bir

kitab olduunu vurguluyordu. Tarihteki en etkili bilim adamla-

rnn banda gelen Newton, evrendeki oluumlarn incelenmesi-nin kiiyi Tanr inancna ulatraca kansndayd. Newton, kut-

sal kitaplar ve doann, Tanr hakknda bilgi edinebilmenin iki

yolu olduuna inanyordu. nk her ikisi de Tanrnn eseriy-

diler ve Newtona gre Tanr ancak eserleri araclyla bilinebi-

lirdi. Newton 1692 ylnda papaz Richard Bentleye yazd bir

mektupta u ekilde bir yaklamda bulunuyordu:Sistemimiz hakknda inceleme yazdm zaman insanlarn Tan-

r inancn dikkate almalarn salayabilecek prensipleri seme-

ye dikkat ettim. Hibir ey beni bu prensiplerin bu sebeple kulla-

nlmalarndan daha fazla sevindiremez.4

Ksacas teoloji ve bilim 19. yzylda olduu kadar hibir d-

nemde birbirinden bu denli ayr disiplinler olarak alglanmam

ve birbirine aykr olmamalar bir yana birbirini destekleyen iki

nemli g olarak var olagelmilerdir. 19. yzyldaki baz bilim

adam ve dnrlerdeki ngr, bilimin ilerlemesiyle dinden

daha fazla uzaklalaca ve zamanla dinin tam anlamyla haya-

tn dna itilerek adeta gnllere hapsedilecei ynndeydi. Sz

konusu kiiler bilimsel alanlardaki bilgimiz arttka evrenin ve

canlln kkeninin Tanrya ve dine ihtiya duymakszn akla-

nabileceine inanyorlard. Bunun yannda 20. yzyln zellikle

ikinci yarsndan itibaren ortaya kan bilimsel keif ve gzlem-

ler neticesinde evrenin ve canlln yaps incelendiinde kimi

evreler tarafndan nceden zannedildii gibi daha basit ve so-

runlu yaplarn ortaya kmas yerine aksine detaylara inildike

ok kompleks ve iinde yaamn oluabilmesi iin olduka kritik

4 Enis Doko, Dhi ve Dindar: Isaac Newton, stanbul Yaynevi, stanbul (2011),s. 17-18.


12/240

12


ayarlamalara bal mkemmel bir evrende yaadmz anlal-

mtr. nsan varlnn tesadfen ortaya kmad, aksine insa-

nn var olabilmesi iin ok geni olaslklar dairesi iinde insannvarolmas iin gerekli olan olasln bilinli olarak seilmi oldu-

u ynnde bilimsel kantlara ulalmtr. Bu durum, baz bilim

adamlarn hem evrenin hem de canlln oluabilmesi iin ge-

rekli olan bir takm hassas ve kritik ayarlardan hareketle nsanclke (Anthropic Principle) olarak bilinenanlay formle etme-

ye gtrmtr. nsanc lke tarafndan ortaya konulan, evreninve canlln oluumundaki hassas ayarlar, btn bu oluumlarn

tesadfen ortaya ktn iddia eden materyalist ve ateist evrele-

re kar, evrendeki bilinli tasarma dikkatleri ekmeyi mmkn

klmaktadr. Avrupa ve Amerikadaki Hristiyan teolog ve bilim

adamlar bu verileri pozitivist, materyalist ve ateist-Darwinci ev-

relere kar kullanmakta; modern bilimin verileri ile zenginle-tirilmi olan bu formlasyon, ada ateist itirazlara ada teist

bir cevap oluturmaktadr. stelik bu cevap, ontolojide Tanrnn

varln belirlemek gibi en nemli noktada gereklemektedir.

lerleyen blmlerde grlecei gibi, astronomi, fizik, kimya

ve biyoloji gibi temel bilimlerde ortaya kan deerler, gerek ev-

renin gerekse yaamn kkenine dair yaplan tm aklamalarn

ancak yce bir Yaratcnn varlyla anlam kazandn gster-

mekte ve bu gerek nde gelen saygn birok bilim adam tara-

fndan da desteklenmektedir. Modern bilimin verileri tarih bo-

yunca materyalist-ateist evrelerce savunulan felsefi nkabulleri

deil teologlar ve inanl bilim insanlarnn kabullerini hakl -

karm, bununla birlikte teoloji-bilim ilikisine dair salam ve tu-

tarl bir temel salamtr. Bu da, bilimsel veriler dayanak gs-

terilerek ateist olunmas iin eskiye nazaran ok daha az nedene

sahip olunduu gereine dikkatlerimizi ekmektedir.


13/240

13

EMRE DORMAN

una hi phe yok ki, dnyann rasyonellii ya da idrak edi-

lebilirliine duyulan dini sezgi benzeri inan, stn bir dzenin

aratrld btn bilimsel almalarn tesindedir Kendisinideneyimler dnyasnda ortaya koyan stk akla duyulan, youn

bir hisle rlm olan bu sarslmaz inan, benim Tanr anlay-

m temsil etmektedir.5

Albert Einstein

5 Henry Margenau-Roy Abraham Varghese, Kosmos, Bios, Teos, ev. Ahmet Er-gen, Gelenek Yaynclk, stanbul (2002), s. 23.


14/240

14

Felsefi Tanr TasavvurlarnaGenel Bir Bak

Tarih boyunca sadece ilahi dinlerde deil gerek ilahi dinlerinbozulmas gerekse bir ilahi dinden etkilenme ile ortaya km e-itli inanlarda da Tanr inancnn var olduu bilinmektedir. Bu-nunla birlikte Tanr ile ilgili farkl tasavvurlarn bulunduu ya da

zaman zaman Tanr inancnn reddedildii de grlr. zellikle17. ve 18. yzyllara gelindiinde felsefi adan ne kan Tanrtasavvurlarn, teizm, deizm, panteizm ve agnostisizm olarak drttemel balkta snflandrmak mmkndr. Ateizm ise Tanrnnvarlnn inkr edilmesini ifade etmektedir.

a. Teizm

Gnmzde teizm kavram en genel anlamyla Tanr tarafndan,bir vahiy ve peygamber yoluyla insanla gnderilen hak dinleremensup kiilerin Tanr ve din anlaylarn ifade etmek iin kulla-

nlmaktadr. Bu grte Tanr, evrenin ve tm canlln yaratc-s, her eye kdir bir varlk olarak alglanmaktadr. Teizm asn-dan Tanr srekli olarak bir yaratma halinde ve yaratm olduutm canl varlklar ile yakn bir iliki iindedir. Teist dinler a-sndan Tanrnn lem ve canllar zerindeki etkisi, srekli olan


15/240

15

EMRE DORMAN

bir etkidir. nsanlara doru ile yanl gstermek, onlarn hem budnyadaki hem de hiretteki yaantlarn hesaba katarak, yine

insanlar arasndan semi olduu eitli eliler araclyla bir ta-km emir ve yasaklar iletmek iin dinler gndermesi teist anla-yn temelini oluturmaktadr.

Yine teist dinler asndan peygamberlik ve peygamberlerinTanr tarafndan grevlendirilmi olduklarnn en byk delili

olarak aa kan mcizeler, dinsel gereklikler olarak kabul g-

rr. Teist dinler tarafndan ortaya konulan ve belki de onu diertm insan rn dinsel anlay ve kabullerden ayran inan lmsonrasyla ilgili mkul bir aklamann yapld ahiret inancdr.

b. Deizm

Deizm terimi, teizm ile ayn anlama gelmekte, teizm Yunanca the-os (tanr), deizm ise Latince deus (tanr) kelimesine dayanmakta-dr.6 Ancak 17. ve 18. yzyllara gelindiinde deizmin teizmdenfarkl bir formda kullanlmaya baland ve geleneksel izgidenayrlan rasyonel bir teoloji anlayn ifade ettii kabul edilmi-

tir. Pek ok aratrmac, deizmin tam olarak ne olduunu anla-tabilecek bir tarifin yaplmasnn kolay olmad kanaatindedir.

Deizm, 17. ve 18. yzyllarda ngiltere ve Fransada dini vezellikle Hristiyanl dorulamak giriimi ile akl-vahiy arasn-daki uyumu kurmakla balayan, ancak ardndan o zamanlar ugr olarak alglanan bir hl alarak geleneksel doastcle

saldran, dsal vahiy ve gizem ima eden dogmalardan hareketlevahyin gereksiz olduu sonucuna varan; akln, dinin geerlilii-nin mihenk ta, din ve ahlkn ise doal olgular olduu, ahlk

6 Allen W. Wood, Deism, Encyclopedia of Religion, ed: Lindsay Jones, Vol: IV,Thomson, New York (2005), s. 2251.


16/240


17/240

17

EMRE DORMAN

dilediini yapmaya kdir olduu inancnn, Onun bir takm emir

ve yasaklar vahiy yoluyla gndermesini mmkn ancak gerek-

siz gren deistlerin yaklamlarnda da grlmesi mmkndr.Deizmin vahiy kaynakl dinlere kar olmaya alrken ona al-

ternatif olmakta yetersiz kald ve bu anlayn belki de sadece

belirli bir kesime hitap edebilecek yar din ve yar felsef ilkele-

riyle, vahiy kaynakl dinlerin snrlandrlm bir yorumu ol-

maktan teye geemedii sylenebilir.

c. Panteizm

Yunanca pan (tm) ve theos (tanr) kelimelerinden oluan pan-

teizm terimi, Tanr ve evreni bir (ayn) gren anlaya dayanmak-

tadr.9 Geni bir erevede deerlendirildiinde Tanrnn dn-

ya ile olan olumlu ve organik ilikisi bakmndan deizmi aan ve

Tanrnn dnyaya akn deil, ikin olduunu ne sren Tanr

anlay ya da gr olarak tanmlanr.10 Panteizmin, Tanrnn

dnya ve insanlk ile mekanik ve dsal bir iliki iinde olduu

iddiasyla ne kan deizme dnme eilimi gsterdiine inand-

teizme kar, felsef ve din bir tepki olarak gelitii grn-

de olanlar bulunmaktadr.11 Hi phesiz panteist yaklamn en

nl temsilcisi Baruch Spinozadr (1632-1677). Spinozann Tanr

ve doay bir gren yaklam incelendiinde panteizm asndan

lemin bir balangcnn olmas yani yaratlm olmas ve lemden

bamsz olarak bir yaratcsnn olmas sz konusu edilemez. Zir9 Edward A. Pace, Pantheism, The Catholic Encyclopedia, Vol. 11. New York:

Robert Appleton Company, (1911).10 Ahmet Cevizci, Panteizm, Paradigma Felsefe Szl, Paradigma Yaynlar,

stanbul (2002).11 Ahmet Cevizci, Panteizm, s. 812.


18/240

18


Tanrnn mhiyeti ile tabiat birbirinden ayr deil, aksine birbirineikin ise tabiat sonradan olmu deil, Tanr gibi balangszdr.

d. AgnostisizmAgnostisizm, Tanrnn insan tarafndan bilinemeyeceine yne-lik bir yaklam olarak tarif edilebilir. Etimolojik adan Yunan-ca agnostos yani bilinemez kelimesine dayanr. Tarihsel olarak

ilk defa 1869 ylnda Thomas Henry Huxley (1825-1895) tarafn-dan kullanld kabul edilir. Huxley agnostik olarak kabul edil-mi ve onunla birlikte agnostik terimi madd olmayan gerekliiya da baka bir ifadeyle metafizik hakikatleri; zellikle Tanrnnvarl ve doasyla ilgili bilgiyi reddeden kii anlamnda kulla-nlmaya balanmtr.12 Huxleyin bu terimi, ateist, teist, panteist,

materyalist, idealist, Hristiyan veya serbest dnenler gibilerinvarlk problemine ynelik olarak kendilerince zm rettikleri-ne inanmalarna ramen, sz konusu problemin kendisi iin -zlmesinin mmkn olmadn ifade etmek iin kullanm ol-duuna dikkat ekilmitir.13

Agnostik, ateist deildir. Ateist, Tanrnn varln inkr eder-

ken; agnostik Onun varl ya da yokluunun bilinemeyecei,akl yoluyla varlnn ispat ya da inkr edilemeyecei ve Onunhakknda mutlak bilgi edinmenin imknsz olduu grndedir.M.R. Holloway, agnostiklerin iki grup altnda incelenebilecei-

ni kaydetmekte; sz konusu gruplarn ilkinin akln Tanry bi-

lebileceini ve Onun varl hakknda yargda bulunabileceini

inkr edenlerden olutuunu belirtmekte ve Bertrand Russell bugrup iinde deerlendirmektedir. Hollaway, ikinci grubu ise akln

12 M. R. Holloway, Agnosticism, New Catholic Encyclopedia, Vol.1, Detro-it: Gale (2003), s. 180.

13 lhan Kutluer, Ledriyye DA, XXVII, s. 41.


19/240

19

EMRE DORMAN

Tanrnn varln kantlayabileceini inkr eden, buna ramenTanrnn varlna inananlarn oluturduunu syler ve bu duru-

ma rnek olarak Immanuel Kant gsterir.14

Ateizm

Ateizm teriminin deiik ekillerde ifade edilmeye alld g-rlse de gnmzde ateizm denildiinde, Tanrnn var olmadya da Tanrnn varl inancnn yanl bir inan olduu iddiasanlalmaktadr.15 Ateizm hem teizmin hem deizmin antitezi ko-numundadr. Kimi yaklamlara gre ateist, -dar anlamyla- her-hangi bir tanrnn ya da tanrlarn varln kesinlikle reddedenkiidir. Bazlarna gre ise -geni bir bak asyla- pheciler,

materyalistler, pozitivistler ve teizmin iddialarn reddeden herkesateisttir.16 Ateizm teriminin modern zamanlarda yaygnlaan an-lam ise dnyay yaratan ve ondan bamsz olarak var olan ki-isel bir Tanrnn varl inancn savunan teizmin reddedilme-sidir.17 Ateizme gre herhangi bir tanrnn varlndan sz etmekmmkn olmad gibi evrenin bir balangcnn olmas da lmsonras bir yaamn varl da mmkn deildir.

Modern bilimin ortaya karm olduu evren tablosu karsn-da sphesiz en byk sarsnt ateist evreler zerinde yaanm-tr. Yukarda da ifade edildii gibi ateizmin tarih boyunca savun-duu maddenin ezelilii inanc hem mikro hem de makro lekteevren hakkndaki bilgimizin artmasyla temelinden yklmtr.

14 M. R. Holloway, Agnosticism, s. 180.

15 George Alfred James, Atheism, Encyclopedia of Religion, ed: Lindsay Jo-nes. Vol.1, Detroit: Macmillan Reference, USA (2005), s. 576.

16 Morris R. Cohen, Atheism, ed: Edwin R. A. Seligman, Encyclopaedia of theSocial Sciences, Vol. 1, The Macmillan Company, New York (1951), s. 292.

17 John Haught, Atheism, ed: J. Wentzel Vrede van Huyssteen, Encyclopedia ofScience and Religion, Vol. 1, New York (2003), s. 39-41.


20/240

20


Modern bilimin verileri ateist gr deil teist gr hak-l karmtr. stelik bu hakllk din ya da felsef argmanlar-

la deil, bilimsel veriler ile salanmtr. Kitabn son blmndegrlecei zere ateist ve agnostik pek ok bilim adam bilimselgelimeler karsnda artk ateist grn savunulmasndaki zor-luklar aka itiraf etmektedirler.

Hi phesiz evrenin ve canlln kendiliinden olumasnnmmkn olmadn gsteren saysz hassas ayar ve bilimsel ve-

riye ramen gerek bilim evrelerinde gerekse dier alanlarda ate-ist bir tutum benimseyen kiiler var olmaya devam edecektir. An-cak burada alt kaln izgiyle izilmesi gereken nokta ateistlerinartk iddialarna dayanak olarak bilimi kullanmalarnn mmknolmaddr. ayet ateist bir bilim adam bilimsel verilerden hare-ketle evrendeki dzenin tesadfler sonucu kendiliinden olutu-

unu iddia edecek olursa byle bir durumda ya sz konusu bilimadam objektif deildir ya da kulland bilimsel veriler, bilim-selliin kriterlerini karlamaktan uzaktr. Bu, -kitap boyunca dagsterilecei gibi- felsef ya da teolojik bir n kabul deil bizzatmodern bilimin bizi ulatrd sonutur.


21/240

21

Klasik Teleolojik Delil veYaamn Kkenine Dair Tartmalar

Evrenin ve iindeki tm canllarn Tanr tarafndan yaratld-, bu sebeple lemdeki her trl oluumda bir ama ve plann

bulunduu inanc tarih boyunca eitli teolog ve filozoflar tara-

fndan savunulmu ve Tanrnn varlna dair delil olarak sunul-

mu en eski inanlardan biridir. Bu noktada evrenin ve canlln

oluumundaki olmazsa olmaz hassas ayarlara dikkat eken Tasa-rm Kant, nsanc lke, Akll Tasarm ve Hassas Ayar Ka-nt gibi modern delillerin felsef temelini oluturan klasik Tele-olojik Delili hatrlamak sz konusu modern kantlarn teolojik ve

felsef dzlemdeki tarihsel kkeni ile birlikte deerlendirilmesi ve

Tanrnn varlna dair klasik ve modern deliller arasndaki uyu-

mun gsterilmesi asdan nemlidir.

Teleoloji, Eski Yunancada varlacak son nokta olarak erek

ya da en son ama anlamndaki telos ile bilim bilgi szanlamlarna gelen logos tan tretilmi bir szcktr. Teleoloji,

genel olarak evreni amalarla aralar arasnda bir ilikiler dizgesiolarak gren tm yaklamlara verilen isimdir.18 Giyyet, varlk ve

hadiselerin, ilhi hikmet (bilgelik) ve inyet (iyilik/ihsan) uyarnca

18 A. Bki Gl-Erkan Uzun, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara(2000), s. 482-483.


22/240

22


kozmik dzeni gerekletirmeye ynelik bir gyeye (amaca) sahipolduunu savunan, evrende tesadf ve samalktan sz edileme-

yeceini ileri sren felsef-kelm doktrinler (retiler) iin kulla-nlan bir terimdir. Gayelerin aratrlmasn konu edinen teleoloji,bir metafizik (fizik tesi) disiplinin ad olarak giyyet kavramn-dan daha kapsaml bir terim olup sebeplilik, nizm (dzen), hik-met ve inyet kavramlarn da iine almaktadr.19

Evrenin nasl yaratld konusuyla kozmoloji ve kozmogoni

bilimi urar. Kozmogoni, evrenin kaynan ve onu meydanagetiren unsurlarn durumunu aratran bilim daldr. Bu aratr-masnda da, dier bilimlerden azam lde yararlanr. Evreninneden ve niin yaratld konularyla ise gyelilik (teleoloji di-

siplini) urar. Bu disiplin, kinatn yaratl ve ileyiinde her-hangi bir ama, nceden oluturulmu bir plan ve dzen olup ol-

madn inceler. almalarnda dier ilimlerin tasvir ettiklerivarln dzen ve kanunlarnda bir gayeye uygunluk olup olma-dn aratrr. Eer byle bir gayeye uygunluk var ise, bir gayekoyup gerekletirmenin sz konusu olup olmadn ve bu gaye-yi koyup gerekletirenin ne veya kim olduunu soruturur.20

slm kelm21 ve felsefesinde Gye ve Nizm Delili (Ama ve

Dzen Delili) adyla mehur olan bu delil, inyet, hikmet, nizm-lem, illet-i giyye, ibd ve ihtir delili isimleriyle de anlmtr.Bu delil, malzemesini duyular leminden aldndan ve kolaycaanlalabilme zellii tadndan, ok kullanlan ve herkese hi-tap eden olduka eski bir delildir. lemdeki oluumlarda ve ile-yen yasalarda muazzam bir dzen olduu ve bunun deimeden,

19 lhan Kutluer, Giyyet, DA, XIII, 292.20 Hseyin Aydn, Yaratl ve Gayelilik, D..B. Yaynlar, Ankara, s. 18-19.21 Kelm lmi: Tanrnn varl, peygamberlik ve ahiret gibi temel inan esas-

larn Kuran- Kerimin btnl erevesinde akli deliller kullanarak izahve ispat edilmesi temelinde gelien ve kart iddialar cevaplandrp eletirenslami ilimdir.


23/240

23

EMRE DORMAN

srekli olarak, amadan iledii birok insann kolayca gzlem-

leyebildii ve ahit olduu bir durumdur. Uzay boluunda hare-

ket halindeki Gne sistemi ve bu sisteme bal olarak dnyamz,yldzlar, gezegenler, gk cisimleri hep hassas bir ayara ve dze-

ne tabidirler. Dnyamz, insanlar bata olmak zere dier canllar

lemi ile birlikte saymakla bitmeyecek eitlilik ve hassas dzen-

lemeler ile doludur. Tanrnn varlna inanan insanlar, btn bu

oluumlarn bir gayeye ynelik olduunu ve bunlarn ancak her

eye g yetirebilen Tanr tarafndan yaratlabileceine inanrlar.Dier taraftan Tanrnn varln kabul etmeyenler ise kinattaki

bu oluumlar tesadflere balayarak, inananlarn, Tanrya yk-

ledikleri yapcl, maddeye ve onun kendi kendisini oluturdu-

u fikrine yklerler.

nsanolu, Evrene, Gnee, Aya, yldzlara ve Dnya iin-

de varlk bulan tm oluumlara; yaan yamura ve bunun neti-

cesinde topran barndan fkrrcasna kan birbirinden gzel

lezzet, koku ve renge sahip meyvalara, hem bizim hem de dier

pek ok canlnn besin kayna olan sebzelere, etinden, stnden,

ynnden ve gcnden istifade ettiimiz hayvanlara ve gerek de-

nizin altnda gerekse karada yaayan birbirinden ayr zellik ve

suret ile yaratlm olan saysz canlya baktnda tm bunlarn

tesadflere meydan vermeyecek ekilde bir ama uruna yara-

tldklarn anlar. nsann kendi mevcudiyeti ise ayr bir lemdir

adeta. Dnyor, gryor, iitip konuuyor, yiyip-itiklerini sin-

dirip bu sayede biyolojik varl iin gerekli olan besinleri elde

edebiliyor, hissediyor, trl duygu ve ruh hallerine girebiliyor ol-

mas gibi daha pek ok durum, insan, tm bunlarn bir plan so-

nucu var edildikleri hkmne gtrmektedir. Bu hkm ise insa-

n tm bu oluumlar meydana getirip devamlln salayan bir

var edici inancna ulatrmaktadr. te tm bunlardan hareketle


24/240

24


gelitirilen gye ve nizm delilinin aadaki nermelerden olu-an bir kyasla ifade edilmesi mmkndr:

lemde varlklarna ahit olduumuz her eyde bir dzengrmekteyiz. Yahut en azndan, byle bir dzenin varlngsteren bir takm izlere rastlamakta, evrendeki dzenindzensizlikten ok daha stn olduuna hkmetmekteyiz.

Varlklarda grlen bu dzen, belli gayelere hizmet etmek-

te ve lemde hayatn devamn salamaktadr.

Ancak, sz konusu dzen ve gayenin kendiliinden ortayakmas mmkn deildir. Yani varlklar, kendi kendile-rine bir dzen ve gaye seme imknna sahip deillerdir.Hele eitli varlk seviyelerinde bulunan farkl eylerin biraraya gelerek, bir takm alt sistemler oluturmas ve bu

alt sistemlerin sonunda lem gibi deta organik bir b-tn meydana getirmeleri, ne teker teker var olanlarn nede tesadflerin baarabilecekleri bir eydir.

Bu durumda, leme bu nizm ve gyeyi veren ilim, kud-ret, irde ve inyet sahibi bir varln bulunmas gerekir.te bu varlk Tanrdr.22

Antik dnemde de Platon, Aristo ve yeni Pltoncu filozoflareserlerinde bu konuyu eitli alardan ele almlardr. Platona

gre, Tanrnn varlk vermede gsterdii cmertliin bir sonucuolarak lem, daha mkemmeli mmkn olmayacak bir yaratl-

la sreklilik arz eden bir varlk kazanmtr.23

Platon, yldzlarndzenli hareketlerini ve evrendeki dzeni anlayan bir insan iininan yolunun alacan syler. Ona gre, ruh, btn varlklardan

22 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara (1997), s. 60.23 lhan Kutluer, Giyyet, DA, XIII, s. 293.


25/240

25

EMRE DORMAN

nce ve lmszdr. Yldzlara dzen veren varl (Zihni veya

Akl) bilmeye gtrecek fikirden mahrum olan hibir kimsenin

din inanc emniyette deildir. Aristo, hocas Platonun izindengiderek gk cisimlerinin dzenli hareketlerini tetkik edince, d-

zenleyici bir Varlkn mevcudiyeti fikrine gidilebileceini syler.

Ayrca, Aristonun biyoloji ile ilgili grleri de, gye ve nizm

fikirlerinin gelimesinde etkili olmu olabilir. Onun her organiz-

mada bir gaye grmesi, sz konusu gayenin gerekletirilmesi

iin organizmalarda birtakm imkn ve kabiliyetlerin bulunduu-nu ne srmesi, organizmalar gayeleri nda aklamaya al-

mas, birok insann canllar dnyasna daha dikkatli bir ekilde

baklarn evirmesine yardm etmi olabilir.24

Aristoya gre, gerek sanatta gerekse tabiatta her meydana

gelen eyin bir madd nedeni, bir formel nedeni, bir yapc yahut

hareket ettirici nedeni ve bir gayesel nedeni vardr. Sanat alann-da rnein bir mobilya yahut bir heykel: 1) Yapld bir madde,

tahta, mermer veya tun; 2) Heykel iin heykeltran zihninde,

mobilya iin marangozun zihninde bulunan ve ona gre yapl-

dklar bir fikir (plan yahut rnek); 3) Hareket ettirici kuvvet ve

yapc neden olarak kollar, eller ve aletler; 4) Bu kuvvetleri hare-

kete getiren ve onlar g halinde fiile geiren bir maksat bulun-

masn gerektirir. u halde her olgunun ve bizzat evrensel olgu-

nun (lem) drt trl nedeni vardr: madde, fikir, kuvvet ve son

gye. Bu drt prensip bir araya gelince, sanat eseri veya canl var-

lk olsun, gerek varl meydana getirmeye yardm ederler. Her

eyde madde balangtr; fikir (biim veya form), onun yneldi-

i gayedir; madde taslaktr, eksik olan eydir; form mkemmel-

liktir, tamamlanmadr. Evrenin gayesel nedeni ve en yksek iyi

olan Tanr, eyann ikin z olarak ayn zamanda eyann iinde

24 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 65.


26/240

26


ve eyann tesindedir, evrenden ayrdr, akndr. lemde ege-men olan birlik, Tanrnn birliini kantlar.25

Daha sonra gerek slm dnyasnda, gerek Batda dnrlerve bilim adamlar, Yunan filozoflarnn daha ok gk varlklardnyasnda grdkleri dzenin yeryznde ve her seviyedeki var-lkta olduunu ne srmek suretiyle geni bir dzen ve gaye fikriile yola kp teleolojik delili daha kapsaml ve daha din bir er-eve iinde ifade ettiler. slm kelmclar ve filozoflar da lemde

dikkat eken bu gayeden hareketle, Kurandaki birok yette budelile apak iaretler olmasna dayanarak, Tanrnn varln ispatetmeye altlar. slm kaynaklarda gye ve nizam fikrini temelalan tartmalar, iki ana yol takip etmitir. Bunlardan ilki lemdegrlen nizm ve gyenin tesbitinden yola karak Tanrnn var-lna ve Onun sfatlarnn bilgisine ulama yoludur. Bu gye ve

nizm delili olarak adlandrlan istidll (delillendirme) eklidir kibu yntem, birok slm filozofu ve kelmcnn eserlerinde sk skgrlmektedir. kincisi ise, Tanrnn zt ve sfatlarndan yola -kp lemdeki ama, dzen, gzellik, hikmet gibi hususlarn ak-lamasn yapan usldr. Mesel, Frb, bn Sn, Gazzl, bn

Rd gibi nl dnrler, Tanrnn adaletini, cmertliini, g-

zelliini anlatrken sz lemin yapsna getirmi ve grlerinibu yol ile aklamaya almlardr.26

slm dinindeki itikadi bir mezhep olan Mutezileye gre

lemde her ey bir gayeye gre yaratlm olup orada vuk bu-lan her olay, bir hikmete dayanmaktadr. Dolaysyla hem mikrohem de makro lemde gayelilik esastr. lh adalet de bunu ge-

rektirir. nsan evrendeki bu tabi sistemi kefettike Tanrnn var-lna delil bulmu olur. Mutezile, lemde hikmet ve gayeliliin

25 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yaynlar, stanbul(1998), s. 71-76.

26 Mehmet Aydn, Din Felsefesi, s. 64-65.


27/240

27

EMRE DORMAN

bulunduunu vurgulayan bu gr ile Mslmanlar tabiat ara-trmalarna yneltmi, Kind, bn Sn ve bn Rd gibi slm fi-

lozoflarn etkilemitir.27

lk devir Ear kelmclarndan el-Bklln ve ardndan el-

Cveyn nizam deliline bavurmutur. Bkllnye gre belirli

bir dzen iindeki fiiller ancak bilen ve o eylemi gerekletiren

tarafndan ortaya kabilir. eitli el sanatlarnda yalnzca bel-

li bir bilgi ve hnerin eseri olarak rn verilebilir. Tanrnn m-

kemmel uyum iindeki eserleri ise Onun yaratc fiilini ve lim(bilen) olduunu kesin ekilde kantlar. Cveyn de yaratltaki

uyum, dzen ve mkemmelliin lim bir yaratcya dellet (ia-ret) ettiini belirtir.28

mam Mtrdnin eserlerinde ise teleolojik delil u ekilde

ifadesini bulmutur: Kinattaki her varlk, bir yaratcnn varl-

n ve birliini ispat edecek ekilde mkemmel bir hikmet vekesintisiz bir dzen ortaya koymaktadr. Ayrca farkl trlere ait

varlklarn birbirlerine olan bamllklar sayesinde ihtiyalarn

karlayabilmeleri, bir giyyet ve inyet fikri erevesinde tek biryneticinin bulunduunu gstermektedir.29

Mehur slm filozofu Kind, Tanrnn varlnn ispat ile ilgi-

li grlerini, sistematik bir biimde deil, daha ok yazd risa-lelerde konularn gelii iinde vermektedir. Bu filozof sz konusu

risalelerinin muhtelif ksmlarnda Tanrnn hikmetine, lemdeki

nizm ve henkten oluan gayeye dikkat ekmektedir. Kind,

kinatta mevcut olan dzene iaret ederek bunun Tanrnn kud-ret ve hikmetinin bir ninesi olduunu vurgulamakta, daha sonra

organik ve inorganik varlklardaki hareket eitlerini sralayarak

27 lyas elebi, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, RabetYaynlar, stanbul (2002), s. 235-236.

28 lhan Kutluer, Giyyet, 294.29 lhan Kutluer, Giyyet, 294.


28/240

28


bunlarn tariflerini yapmaktadr. Ay-alt lemdeki fizik varlk-

larda grlen olu ve bozuluu (kevn ve fesd) drt sebep teorisi

balamnda irdeleyerek tm sebeplerin sebebi olan gye sebebeular ve lemdeki her trl oluun, etkin (fil) sebebinin gyesebep (illet-i giyye) yani Tanr olduunu vurgular.30 Kind bukonuda yle der:

phesiz bu lemin dzen ve tertibi, bazsnn bazsn etkile-

mesi, ona boyun emesi ve hegemonyas altnda bulunmas, her

olu ve bozuluun, her deimezin ve deienin en uygun ve idealdzeyde olmas, kintta salam bir ynetimin ve gl bir hik-metin varlnn en byk delilleridir. Her ynetimin bir yneteni

ve her hikmetin bir hakmi bulunduu da bir gerektir.31

Dier bir mehur slm filozofu olan Frbnin ise bu delilhakkndaki gr u ekildedir:

Yce Yaratc, bir hardal tanesi bile mstesn olmamak ze-

re, btn lemi idare edicidir. Hibir ey ve hibir cz, onun

inyetinden hari deildir. lemin her paras, her hal ve hdise,

ok ince bir mahretle en uygun yere yerletirilmitir. Nitekim

terhe dair eserler, uzuvlarn faydalarndan bahseden kitaplar

ve tabiiyt hakkndaki tedkikler bunun delilidir.32

Kind ekolne mensup bir filozof olan mir de, ilh inyetkavramna deinmitir. Ona gre btn lem bir giyyete sahnedurumundadr. Tanr tarafndan bakldnda lem, Onun iyilikve cmertliinin, mutlak kudretinin ve kusursuz hikmetinin ya-ylmas ve aa kmas iin yaratlmtr. lemdeki her cevhe-rin yalnzca ona zg bir fonksiyonu vardr. Baka bir deyile, her

varla lemin dzen ve beksn temin etmek iin belli bir vazife

30 Kind, Felsef Risleleri, (ev. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul (1994), s.XXXVI.

31 Kind, Felsef Risleleri, s. 94.32 Bekir Topalolu, Allahn Varl, D..B. Yaynlar, Ankara (1998), s. 61.


29/240

29

EMRE DORMAN

yklenmitir ve her varlk kendisi iin gdlen gye ne ise, ona

en uygun tabiatta yaratlmtr. yle ki bir varlk hangi gye iin

yaratlmsa bu gyenin gereklemesi iin ondan daha uygun birvarlk dnlemez.33

10. yzylda Basrada ortaya kan bir felsefe hareketi olan

hvn- Saf (Halis Kardeler) da gye ve nizm deliline dein-

mitir. Onlara gre bu lem, olabilecei en gzel ve en muhkem

(salam) bir biimde yaratlmtr. Evrenin baka bir tarzda yara-

tlmam olmas, onun mevcut halinin en gzel olmas sebebiyle-dir. Zten bu lemde varlklarna ahit olduumuz her eyde belli

bir dzen grmekteyiz. Bu dzen sayesinde de hayat normal ola-

rak devam etmektedir. Bu lemdeki dzenin bozulmas, her eyin

altst olmas demektir. Bu lemdeki muhkem sanat, kokular, tad

ve renkleri birbirinden farkl bitki ve meyveler, gkteki gne, ay

ve yldzlarn dzenli hareketi hepsi her ne kadar kendisi gz-

lerden gizlenmi de olsa, hikmet sahibi bir Sanatkra dellet et-

mektedir. lemdeki her ey, Onun eliyle dzene girmekte ve bu

dzen dhilinde ylece devam etmektedir.34

Mehur slm filozofu bn Sn, kinatta bir giyyetin bulun-

duunu inkr eden felsef cereyann farkndadr. Bundan dolay

o da gye fikrini ispata nem vermi, bunu inkr edenlerin da-

yand tesadf ve abes kavramlarn iddetle eletirmitir. O,

tesadf zannedilen hadiselerin giyyet fikri ile aklanabilecei-

ni gstermeye alm; irad yahut irade d tm insan fiillerini

sebeplilik asndan tahlil ederek bunlarn asla gyesiz olmadk-

larn ispat etmeye gayret etmitir.35

33 Kasm Turhan, mir ve Felsefesi, M.. lhiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, s-

tanbul (1992), s. 270.34 Enver Uysal, hvn- Saf Felsefesinde Tanr ve lem, M.. lhiyat Fakltesi

Vakf Yaynlar, stanbul (1998), s. 87-88.35 lhan Kutluer, Giyyet, 295.


30/240

30


bn Snya gre, bu lemde hibir kimsenin inkr edemeye-

cei mkemmellikte bir dzen bulunmaktadr. Bu, her varln

eit dzeyde olduu bir dzen olmayp, buradaki her ey, trle-rin tabiatna gre dzenlenmitir. Dolaysyla, mesel yrtc hay-

vanlarn durumu ile kularn durumu veya kularn durumu ile

bitkilerin durumu bir ve eit deildir. Ancak bu farkllk, varlk

trleri arasnda kesin ve ilikiye imkn tanmayan bir ayrmn

olduu anlamna da gelmemektedir. Bilakis, sz konusu ayrma

ramen trler arasnda btncl bir iliki vardr. Bu ilikiyi sa-layan ise, her varlk trnn kendisinde topland lk Asldr. Bu

lk Asl, kendisinden cmertlik ve dzenin, her eyin dzen iin-

deki tabiatna en uygun ekilde feyezan ettii (taarcasna fazla

olduu) lkedir. Ksacas bu filozofa gre, byle mkemmel bir

dzenin, mkemmel bir dzenleyicisinin, bir ilke ve balangc-

nn olmas arttr.36

bn Sn bu konuda nihi olarak inyetin tanmn yle yapar :

Sen lemin meydana geliinde, gkler ile hayvan ve bitkilerin

organlarndaki ilgin olaylar inkr edemezsin. Bunlar rastlan-

t sonucu ortaya km deil, aksine byk bir plan gerektiren

olaylardr. u husus bilinmelidir ki, inyet, lk olann [Allahn]kendi ztn bilmesi ve bilgisinin iyilik dzenini iermesi, imkn

nispetinde ztnn iyilik ve yetkinliin sebebi ve belirtilen tarzda

onun bu dzenden honut olmasdr. Bylece O, olabilecek en m-

kemmel seviyede iyilik dzenini akleder; dzen ve iyilik olarak ak-

lettii ey Ondan imkn lsnde, dzeni en iyi ve en kusursuz

olarak gerekletirecek ekilde taar. te inyetin anlam budur.37

36 Mehmet C. Kaya, bn Sn Felsefesinde lemin Mkemmellii Dncesi,(M.. Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi 2002), s. 105.

37 bn Sn, e-if el-lhiyyt, (trc. Mahmut Kaya, slm Filozoflarndan Fel-sefe Metinlerinin inde) Klasik, stanbul (2003), s. 299.


31/240

31

EMRE DORMAN

Mehur slm kelmcs ve filozofu Gazzlye gre ilh hik-

met, lemdeki sebeplilik, dzenlilik ve gyeliliin ilkesidir; hik-

met ise sebepleri tertip edip onlar msebbebta (bir sebebe ba-l olarak ortaya kanlar) yneltmektedir. Dolaysyla sebeplerin

sebebi olan Allah mutlak hakemdir, yani hikmetle (bilgelikle)

hkmedicidir.38 Yine Gazzlye gre lem, sanki bir kii gibi-

dir, orada yaratlm olan her eyde bir hikmet vardr, nk Al-

lah bo ve anlamsz hibir ey yaratmamtr. Aklselim sahiple-

ri, Kuranda sz edilen yetlerin anlamn dnr ve Tanrnngklerde, yerde, hayvanlar ve bitkiler dnyasndaki hikmetlerine

dikkatli bir ekilde bakarlarsa, bu olaanst yapnn bir yarata-

n ve idare edeni bulunduunu kolayca anlayabilirler. Hatta ken-

dilerinin de bu yce Yaratcnn tasarrufu altnda bulunduunu

anlar ve bunu itiraf ederler.39

Gazzl, lemdeki dzen ve giyyet fikri ile ilgili olarak

kinatta ktln ve dzensizlik olarak iddia edilen durumla-

rn hangi sebeplerden dolay var olduklar hususunda yle bir

aklama yapmtr:

Aksine yce Allahn gklerde ve yerde yaratt her eye d-

np baksalar, bunlar uzun uzadya inceleseler, onlarda bir fark-llk ve dzensizlik gremezler. Yce Allahn kullar arasnda pay-

latrd rzk, mr, sevin, znt, cizlik, g, iman, kfr ve

isyn adna ne varsa bunlarn hepsi srf adlettir, Onda zulm

yoktur; hepsi haktr, asl hakszlk yoktur. Bilakis bu taksim ge-

rektii ekilde, gerektii gibi, gerektii kadar gerek ve zorunlu

bir dzene gre yaplmtr.40

38 lhan Kutluer, Giyyet, s. 294.39 Necip Taylan, Tanr Sorunu, ehir Yaynlar, stanbul (2000), s. 83.40 Gazzl, hyu ulmid-din, (trc. Mahmut Kaya,slm Filozoflarndan Felse-

fe Metinlerinin inde) Klasik, stanbul (2003), s. 404.


32/240

32


Ayrca Gazzl, bu konuda bn Sny takip ederek, lem hak-knda: Daha iyisi, daha kusursuzu ve daha mkemmeli mmkn

deildir demek suretiyle tam bir optimist tavr benimsemitir.41

slm filozoflar arasnda teleolojik delil zerinde en ok duranve bu delili Kuran delili olarak kabul eden bn Rddr. Arapfelsefesi nin en nl simas ve en gl temsilcisinin bn Rdolduu, Arap felsefesi olarak adlandrlan felsefenin de zirveyeonunla ulat kabul edilmitir.42 bn Rde gre her seviyeden

insann Tanrnn varln kolaylkla kabul etmesini salayacakolan iki delil bulunmaktadr. Bunlar dinin de kulland inyetve ihtir delilleridir.43 nyet, insana gsterilen ihtimam, zenyannda btn nimetlerin onun iin yaratlm olmasn yanstr.htir, ise yaratma demektir. Btn varlklar yaratlmlardr.44

bn Rd inyet delilini temellendirirken iki esastan yola k-

maktadr: Birincisi, lemdeki btn varlklarn insann varlnave varolu gayesine hizmet edecek ekilde dzenlenmi olmas;ikincisi ise bunun kr bir tesadf sonucu olarak deil, ancak ka-st ve irde sahibi bir fil in eseri olarak gerekleebilecei dir.45bn Rd, el-Kef an menhicil-edille isimli eserinde inyet veihtir delillerini yle aklamtr:

Yce Kitabn zerine dikkat ektii ve herkesi kapsndan gir-meye davet ettii yolun, o Yce Kitap batan sona okunduu za-man, iki tre inhisar ettii (snrl olduu) grlecektir. Birincisi,insana gsterilen inyete [kayraya, ltufa, ilgiye] ve btn var-lklarn bu nedenle yaratlm olduuna vkf olma yoludur. Bizbuna inyet delili adn verelim. kinci yol, cansz varlklarda

41 lhan Kutluer, Giyyet, s. 294.42 Henry Corbin, slm Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, letiim Yaynlar,

1. Cilt, stanbul (2002), s. 417.43 Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, Klasik, stanbul (2003), s. 222.44 erafettin Glck, slm Akaidi, Esra Yaynlar, Konya, s. 68.45 Hseyin Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 223.


33/240

33

EMRE DORMAN

hayatn, duyusal alglarn ve akln ihtir edilmesi [yaratlmas,

meydana getirilmesi] gibi, var olan eylerin cevherlerinin ihtira

olunmasnda grlen yoldur. Buna da ihtir delili adn verelim.htir Delili iki ncl zerine kurulmutur:

Birinci ncl: Burada [ bu dnyada veya evrende ] var olanher ey, insann varlna uygundur.

kinci ncl: Bu uygunluk, onu kasteden, irde sahibi bir filinbulunmu olmasn zorunlu klar. nk bu uygunluun tesa-

dfen meydana gelmesi mmkn deildir.

Varlklarn insan varlna uygun oluunu ele alalm:

Gece ve gndzn, gne ve ayn insan varlna uygun oluudikkatle incelendiinde, bu hususta yakn [kesin bilgi veya kana-at] hsl olur. Drt mevsimin ve insann iinde yaad yer olandnyann insan varlna uygunluu da byledir. Yine ayn ekil-de, hayvanlar, bitkiler ve cansz cisimlerin; yamurlar, rmaklarve denizler gibi cz eylerin; ksaca toprak, su, ate ve havannbirok uygunluklar gstermesi de byledir.

Yine bu inyet, bedenin organlarnda ve hayvanlarn uzuvla-rnda, yani bu organ ve uzuvlarn onlarn hayatna ve varlna

uygun olmalarnda da aa kar. Ksaca bunlarn yani varlk-

larn faydalarnn bilinmesi bu tr [den delil] e dhildir. O haldeAllah Tely tam bir mrifetle bilmek isteyenlerin, varlklardakifaydalar derinliine inceleyip aratrmalar vciptir. 46

Gerek tm evrende bir gaye ve nizam bulunduunu ifade edendelillerin gerekse inayet ve ihtira delilinin ncllerin, modern bili-

min verileriyle ortaya konan modern kantlarla uyum iinde oldu-u grlecektir. zellikle inayet ve ihtira delilinin var olan her e-yin insann varlna uygun yaratlm olduu inancnn, ilerleyen

46 bn Rd, Faslul-makl, el-Kef an menhicil-edille, ev. Cafer Sadk Yaran,(Din Felsefesi iinde) Ett Yaynlar, Samsun (1997), s. 77-78.


34/240

34


blmlerde incelenecek olan nsanc lke (Anthropic Principle) ile

byk benzerlikler tamaktadr.

Hristiyan Bat dncesinde de Tanrnn varln ispat etme-ye ynelik olarak benzer delillerin kullanldn gryoruz. r-

nein mehur Aziz Thomas Aquinasn Tanrnn varln ispat

etmek iin kulland be yolun beincisinde gye ve nizm de-

liline deinilmektedir. Aziz Aquinas bu delil hakknda yle der:

Beinci yol, eylerin ynetimi ile ilgilidir. Aslnda, doal ci-

simler gibi bilgisi olmayan varlklar bir amaca ynelerek ilem

yaparlar. Bu, her zaman veya ou zaman bu cisimlerin en iyi

olan gerekletirecek ekilde ilem yapmalar olgusundan ileri

gelmektedir. Bundan aka, bu cisimlerin rastlantyla deil bir

eilim nedeniyle amalarna ulat sonucu kmaktadr. Oysa

bilgisi olmayan varlklar bir amaca ancak bilgili ve zeki bir varlk

tarafndan ynlendirildikleri takdirde ynelirler, tpk okun oku

tarafndan ynlendirilmesi gibi. O halde, tm doal eylerin bir

amaca doru dzenlenmesini salayan zeki bir varlk var ve biz

bu varl Tanr olarak adlandryoruz. 47

Grld gibi yalnzca klasik slm dncesinde deil, klasik

Bat dncesinde de gaiyyet fikri, Tanrnn varlnn temellen-dirilmesinde kullanlan teleolojik delil erevesinde incelenerek

daima gndemde kalm ve gnmz din felsefesi incelemelerinin

de balca konusunu tekil etmitir.48 inde yaadmz evrende-

ki oluumlarn gzlemlenmesinden hareketle tm bu oluumlarn

ardndaki ama ve plann aa kartlma giriimlerinin ncelik-

li olarak en fazla fizik alannda gerekletiini grmekteyiz. Fi-zik alannda gerekletirilen bilimsel faaliyetlerin ise sz konusu

47 Thomas Aquinas, Summa Theologica, ev. M. Mukadder Yakupolu, ed. Ar-mand Cuvillier, Doruk Yaymclk, stanbul (2003), s. 862-863.

48 lhan Kutluer, Akl ve tikad, z Yaynclk, stanbul (1998), s. 168.


35/240

35

EMRE DORMAN

plan ve amacn dier bilimlerde de aratrlmasna nclk ettii

bilinmektedir.

Eer fizik, evrende ileyen bylesine mkemmel bir kozmikdzeni kavrayabildiyse, o zaman, kendi evreleri iindeki ileyi-

ine ok abuk bir ekilde uyum gsteren canl formlar inceleyen

biyolojinin daha da byk cevherler sunmas kanlmaz olacakt.

Bu dnceden hareketle 1691 ylnda, Cambridge niversitesinin

tannm doa bilimcisi John Ray, The Wisdom of God in the

Works of Creation (Yaratln leyiinde Tanrnn Hikmeti)isimli popler ve ilham verici bir alma yaynlamtr. Yz sene

sonra bu tartma izgisi en mehur yorumunu William Paleyin

Natural Theology (Doal Teoloji) isimli almasnda buluyor-

du.49 Orta adaki dnya grnn yklmasndan sonra dini,

aklc temellere oturtmak ve doal teolojiye dayandrmak iin ok

ciddi teebbsler yapld. Aklc dinin temel dayanaklarndan biriPlann Varl idi. Teolog ve filozof olan William Paley tara-

fndan yazlanNatural Theology adl eserde plan delili hakkn-

da zet olarak yle denilmektedir:

Bir arazide yrrken ayam bir taa arptm ve bana bu

tan orada nasl var olduunu sorduklarn varsayalm, aksini

yanstan herhangi bir baka bilgiye sahip olmadmdan, belki

o tan her zaman orada bulunduu eklinde cevap verebilirim;

bu cevabn samaln gstermek de kolay deildir. Ancak yol-

da braklm bir saate rastlasak ve onun paralarnn, nasl g-

zel bir ekilde yaplp belirli bir fonksiyonu grmek zere bir ara-

ya toplandn grsek, kanlmaz ekilde u sonuca varrz: Busaat bir gye iin tasarlanmtr. Bundan dolay, mutlaka bir tasa-

rmcs vardr. Bu temsilden yola karak evremizdeki canllarn

49 John Polkinghorne, Beyond Science, Cambridge University Press, New York(1998),s. 75.


36/240

36


komplekslii ve evrelerine uyumlar, rnein insan gz, ilim ve

kudret sahibi bir Tasarmcnn varlna iaret eder.50

O dnemde olduka mehur ve ikna edici kabul edilen bu de-lil, Darwinin tabi seleksiyon hipotezi ve adaptasyonun bu yol-

la gerekletii inanc sebebiyle, Paley tarafndan ortaya konulan

kinattaki dzen-pln delilinin sorgulanmasna ve bir anlamda ya-

va yava bat insannn zihninden silinmesine sebep oldu. By-

lece pek ok batl bilim adam, 1860-1960 yllar arasnda bi-

limsel materyalizm ve hmanizmin de etkisiyle phe ve inkrayneldiler. Ancak kinattaki pln delili anlay varln sr-drerek gerek Tasarm Kant gerekse nsanc lke (her ey insan

iin) formlasyonu ile gnmze kadar geldi. Esasen baz ara-

trmaclara gre tarih vka (olgu) byle olmasna ramen, iin

hakikati farklyd. Paleyin pln delili, aynen Darwinin tabi se-

leksiyonu gibi, biyolojik adaptasyon gereinin izahna ynelikti.kisi arasndaki fark ise bunlarn yorumlarndayd. Paley, biyolo-

jik adaptasyonun her eyi bilen, gren, kudreti sonsuz bir Yarat-

c tarafndan yapldn sylerken; Darwin ise biyolojik adaptas-

yonu, kr, sar, uursuz sebeplerin gerekletirdiine inanyordu.

Dier bir deyile Paley, grnen sebeplere kymet ve g verme-

yip hakik sebep olan Yaratcy n plna karrken, Darwin isegrnen sebeplere hakik bir g vererek bir anlamda Yaratcy

arka plana itiyordu.51

Hi phesiz Darwinin canllar hakkndaki bilgisi gnm-

ze nazaran olduka yetersiz ve gerek manada bilimsel olmaktan

ok gzlemsel ve kurgusald. Darwinin kendisi de ortaya koymu

olduu teorinin yaamn kkeninin nasl olup da kendiliinden

50 William Paley, Natural Theology: or Evidences of The Existence and Attri-butes of The Deity Collected from The Appearances of Nature , Gould andLincoln, Boston (1860), s. 5-6.

51 rfan Ylmaz-. Hakk hsanolu, lim ve Din, Nil Yaynlar, zmir (1998), s. 291.


37/240

37

EMRE DORMAN

ortaya kt gibi temel konularda ciddi boluklar ihtiva ettii-nin farkndayd. Ancak zaman iinde eitli ideolojik sebeplerin

de etkisiyle Darwinin trlerin kkenine dair hipotezi bilimsel birgerekmi gibi sunularak yaratl inancnn alternatifi konumunagetirildi. Bat dnyasnn seklerleme srecine girmesiyle birlik-te Tanr sadece gnlk yaamn dna itilmekle kalmam kimievreler asndan evreni ve canllar yaratc vasfndan da uzak-latrlmt. Muhtemelen gnmze kadar teorisinin bu denli

benimsenip bilimsel bir gereklik gibi sunulacan Darwin bilehayal edemezdi. nk modern biyoloji ve biyokimya gibi alan-lar ak bir ekilde canllarn Darwinin zannettiinden ok dahakompleks ve hassas bir varolua sahip olduklarn ortaya koymu-lardr. Darwin yaad dnemde gnmzdeki bilimsel verileresahip olsayd, muhtemelen kendisiyle alay edileceini dnp

bu ekilde bir teori ortaya koymazd. Buna ramen ne yazk ki

gnmzde biyoloji alannda adeta bir mit haline getirilerek bi-limsel bir kesinlik tad iddialar altnda bilimsel adan daya-naksz bu teorinin eletirilmesini dahi bilim d ilan eden evre-ler gerek bilim dnyasnda gerekse ders kitaplarnda sz konusu

bu miti yaatmak ve yaratl dncesine alternatif yapmak u-runa bilimsel objektiflikten dn vermeye devam etmektedir-

ler. Discovery Instituteda kdemli bir biyolog olan Dr. JonathanWells, bilimsel bir gerek gibi gsterilmeye allp eitim siste-mine yerletirilmi evrim teorisinin, bilim kisvesi altnda mater-yalist felsefeye nasl hizmet ettiiniIcons of Evolution, Scienceor Myth? (Evrimin konlar, Bilim mi? Mit mi?) isimli kitabndau ekilde anlatmaktadr:

Felsef grlere sahip olmann yanl bir yan yoktur. Herke-sin doru veya yanl felsef bir gr vardr. te yandan, halkeitiminde, felsefenin aka tanmlanmas ve bilim kisvesi altn-da sunulmamas gerekir. Kukusuz, insan doasna ilikin hibir

felsef gr, Newtoncu fizik veya Mendel genetiiyle eit deerde


38/240

38


bir dnce olarak ele alnmamaldr. Ne var ki Amerikan halkokullar biyoloji snflar tam da bunu yapmaktadr. Evrimin ta-

sarlanmam olduunu ve bunun sonucu olarak insan varlnnsalt bir tesadf olduunu savunan doktrin, deneysel bilimden zi-yade, materyalist felsefeden kaynaklanmaktadr. Akas, biyolo-

ji rencilerine materyalist felsefe, deneysel bilim kisvesi altndaretilmektedir. Materyalist felsefe balamnda ne dnlrse

dnlsn, kukusuz o, kanttan karsama yapmak yerine, ken-

disini zorla kanta kabul ettirecektir. Her ne kadar iin iinde bi-limsel meseleler varsa da, gerekte z mittir.52

Darwinin teorisi kendisinin de kabul ettii gibi birok zor-luklarla kar karya olan, somut bilimsel bulgulardan hareketledeil tamamen mantk yrtmeler ile ortaya konulmu bir teoriy-di. Darwin ortaya koyduu teorinin zorluklarnn gelien bilim ile

alacana inanyordu. Ancak Darwin bilimsel olarak ilk darbe-yi, Fransz biyolog Louis Pasteurun yapt deneylerle, onun can-sz maddelerin tesadfen hayat oluturabilecekleri eklindeki id-dialarn rtmesiyle almt. Ayrca teorinin nceden var olan

bir canl trnn zaman iinde baka bir canl trne dnt,yani btn canllarn birbirlerinden treyerek meydana geldii id-

diasna dayanak olarak aranan fosil kaytlarnda beklenenin aksi-ne canllarn birbirlerinden trediini gsterecek ara gei form-larna rastlanmamtr. Her ne kadar fosil bilimcilerinin yaptklararatrmalar, baz evreler tarafndan kabul edilmek istenmese de,canlln aniden mkemmel bir ekilde meydana geldiini gs-termektedir. Ardndan modern bilimin verileri hcrenin kompleks

yapsn ortaya koyduka hayatn molekler seviyede incelenme-si tesadfe meydan brakmayacak ekilde gl ve akll bir ta-sarm gereini ortaya karmtr.

52 Jonathan Wells, Icons of Evolution, Science or Myth?, Regnery Publishing,Washington (2000), s. 206-207.


39/240

39

EMRE DORMAN

Darwin de zellikle gz gibi esiz yapya sahip organlarn

mkemmellikleri ve bunlarn teorisini soktuu zorluklar karsn-

daki aresizliinin farkndayd. The Origin of Species (TrlerinKkeni)kitabnda doal seleksiyon ve evrim teorisine kar kan

bir takm fikirlere deinmiti. Hatta kitabnn bir blmnde gz-

le ilgili yaad problemleri incelemi ve bu blm Kusursuz

Mkemmellikteki ve Karmaklktaki Organlar olarak adlandr-

mt.53 Darwin teorisindeki boluklarn doldurulmas iin insan-

lara, hayal glerini kullanmalarn tavsiye ediyordu.Gnmz materyalistlerinin ouna gre yaamn kkenini

aklamann tek yolu evrimdir. ayet materyalizm, Marxn de-

dii gibi bilimsel bir temele dayandrlacaksa bunun da tek yolu

evrimin bilimsel olduunun gsterilmesiydi. Ne var ki evrim mo-

deli bilimin tanmnda yer alan kriterlere uymaz. Bu nedenle sa-

dece bir inan sistemi olarak materyalist felsefenin temelini olu-turur.54 Marx ve Engels, Darwin teorisini kendi ideolojik amalar

dorultusunda ilk sahiplenenlerdendi. Marx, Darwinin kitabnn

Tarihteki snf mcadelesinin doal bilimlerdeki temelini olutur-

duunu sylyordu. Evrim teorisini o kadar heyecanla karla-

mt ki, mehur kitabDas Kapitali Darwine ithaf etmek iin

kendisinden izin istemiti. Ama Darwin, Marxn teziyle zde-lemenin kendi aratrmasnn meslektalar arasndaki gveni-

lirliine zarar verebilecei endiesiyle bu talebi nazike reddetti.

Marx, Darwinin aratrmasnda her eyden nce iki eyi deerli

bulmutu. Birincisi, evrim teorisi doal bilimlerde dine ilk defa

lmcl darbe vuran bir teoriydi. kinci olarak ise, Marx ve En-

gels, trlerin balangc ve geliimi teorisinin, kendilerinin kl-trn balangc ve geliimi zerine ortaya koyduklar fikirlerle

53 Michael J. Behe, Darwins Black Box, The Biochemical Challenge to Evoluti-on, Free Press, New York (2006), s. 16.

54 Gufran Koyuncu, Evrim, z Yaynclk, stanbul (1992), s. 238.


40/240

40


paralellik arz ettiine samimiyetle inanyorlard. Engels, Marxn

cenaze treninde unlar sylyordu: Tpk Darwinin organik

doada evrim kanununu kefetmesi gibi, Marx da insanlk tari-hindeki evrim kanununu kefetmiti.55

Gnmzde modern bilimin verileri sayesinde evrim teorisi-ni temelinden ykan saysz delile ulalmasna ramen pek ok

bilim adam bilim kisvesi altnda Darwinden bile daha kr k-rne bu teoriyi savunmakta ve mutlak bir hakikatmicesine yaa-

mn kkenine dair tartmalarda bu teoriye sarlmaktadr.rnein Darwinin takipilerinden Oxford niversitesinden

bilim adam Richard Dawkins byk bir Darwin hayranl ile id-detli bir ekilde evrimi savunduu The Blind Watchmaker(Kr

Saati) isimli mehur kitabnda William Paleyin saatten hareket

ile ortaya koyduu tasarm kantn hayranlkla karladn sy-

lemekte ancak canlln bu kadar karmak yapsn fark etmi ol-masna ramen bunu dinci bir anlayla Tanrnn yaratmas ek-linde alglamasn alayc bir slup ile eletirmektedir. Dawkinsin

canllarn yapsndaki mkemmel oluumun farkna varmasna ve

bunu hayranlkla karlamasna ramen canlln tesadfen olu-

tuunu aklayacan iddia eden szleri, iinde bulunduu tutar-

szl ortaya koymaktadr:Darwinin kefettii ve bizim doal seim, yani kr bilin

otomatik prosesi olarak bildiimiz, varln izah ve tm hayatn

grnrdeki amasal ekli olan eyin, aklda hibir amac yok-

tur. Akl yoktur ve akln gz deildir. Gelecek iin plan yapmaz.

Eer doada bir saat yapmcs rol oynad sylenebilirse, kr

bir saat yapmcsdr.56

55 Jeremy Rifkin, Algeny, A New Word-A New World, New York: The VikingPress, 1983, s. 105.

56 Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, W. W. Norton&Company, NewYork (1996), s. 5.


41/240

41

EMRE DORMAN

Bu kitap, varlmzn bir zamanlar gizemlerin en by ol-duu fakat artk zmlendii kansyla yazld. Gizemi Darwin

ve Wallace zdler. Canllarn karmakl, tasarmlarndaki zarif verimle uyum iinde. Bu boyutlardaki karmak tasarmnaklanmas gerektiini kabul etmeyen varsa, ben vazgeiyorum.

Hayr, hayr, ikinci bir kez dndmde vazgemiyorum nkbu kitaptaki amalarmdan biri de, biyolojik karmakln muh-teemliine kapal gzlere bir eyler gsterebilmek. nce gizemi

gstereceim; sonra da nasl zleceini aklayp gizemi orta-

dan kaldracam. 57

Gnmzde evrim teorisinin delilleri ciddi bir ekilde nlbiyologlar ve fosilbilimciler tarafndan eletirilmekte, evrime ina-nan birok bilim adam dahi Tanrnn varln kabul ederek bunuevrim fikri ile badatrmaya almaktadrlar. Evrimin bilim d

olduu konusunda son derece ikna edici nedenler ileri srlr-

ken lkemizdeki durumun, evrimin bir teori bile deil kesin bi-limsel bir kanun olduu tarznda yaklamlar yanstmas oldukadndrcdr. Evrimi bir kanun gibi kabul eden baz evreler,evrim teorisinin tartlmasn bile istememektedirler. Ne var ki

bilimsel bir teorinin hatta bir kanunun bile sorgulanmas bilim-sel gelimenin temeli olmutur.58

ngilterede yazarlk yapan ve Jeoloji Birlii yesi olan Ric-hard Miltonun bu konudaki yaklam Darwinizm anlaynn ar-dndaki gerei gzel bir ekilde ifade etmektedir:

Trlerin Kkeninin yaynlanmasndan yz otuz yl sonra, Dar-winizm hl bir teoridir ve hl tartmalar kesin olarak sona

erdirecek belirleyici ve rakipsiz ampirik kantlardan -teorinindoruluunu kati olarak gsteren ve toplum tarafndan kabuln

salayan kantlardan- yoksundur. ronik biimde, yirminci yzyln

57 Richard Dawkins, The Blind Watchmaker, s. xiii.58 Gufran Koyuncu, Evrim,s. 236


42/240

42


byk bir ksm boyunca Darwinistler sanki kesin kant bulmuve sanki toplum olarak bizler oktan onlarn teorisini kabul etmi-

iz gibi davranmlardr. Fizik ya da kimya gibi herhangi bir ba-ka cidd bilimsel disiplinde, bilim adamlar yeni bir teoriyi, o te-orinin yanlln ortaya koyacak kant aramak ve onu test etme

frsat bulmaktan memnuniyet duyarlar. Buna karn evrimsel bi-yolojide Darwinistler teorileriyle elien kantlardan uzak durur-ken, bu teoriyi destekleme eilimi gsteren btn kantlar aktif

ekilde arar ve sahiplenirler. rnein prensip olarak nerede ev-rimle ilikili bir kant varsa, Darwinistler bu kantn kendi mutas-yon ve doal seme teorilerinin kant olduunu ileri srerler.59

Biyolog profesr Jonathan WellsIcons of Evolution, Scienceor Myth? (Evrimin konlar, Bilim mi? Mit mi?) kitabnda teorem-lerin geerliliini u ekilde bir yaklamla ortaya koymaktadr:

Teoremleri kant karsnda snamak hi bitmez. UlusalAkademinin kitap hakl olarak unu belirtiyor: Her bilimselbilgi, prensipte, yeni kant elde edildiinde deimeye mahkmdur.

Bir teoremin ne kadar sre savunulaca veya ka tane bilim ada-mnn ona inanaca bu balamda nemli deildir. Eer ona kartbir kant ortaya karsa, teoremin yeniden deerlendirilmesi veya

hatta terk edilmesi gerekir. Aksi halde o, bilim deil mit olur.60

Darwinin kendisi bile Tanrnn varlna ak bir ekilde

cephe alarak evrim teorisini savunmamtr. Hatta The Originof Species (Trlerin Kkeni) isimli mehur kitabnn ilk baskla-rnn sonunda Tanrya ve canllar yaratndaki sanata atflarda

bulunmutur. Darwin sz konusu kitabnn sonu ksmnda, ilk

yaam biiminin Tanr tarafndan yaratlm olduuna dikkat e-kiyor ve kitabn u cmleler ile bitiriyordu:

59 Richard Milton, Darwinizmin Mitleri, ev. brahim Kapaklkaya, Gelenek Ya-ynclk, stanbul (2003), s. 287.

60 Jonathan Wells, Icons of Evolution, Science or Myth?, s. 2-3.


43/240

43

EMRE DORMAN

Yaradann balangta btn zn birka ya da bir biimdefledii yaam byle anlayan ve bu gezegen ekimin sabit ya-

sasna gre dnp dururken, bylesine basit bir balangtan engzel, en olaanst, biimlerin tremi ve tremekte olduunukavrayan bu yaam grnde gerekten ycelik vardr.61

Ateist evrim fikrinin en mehur savunucusu az nce de ifa-de edildii gibiKr Saati kitabnn yazar Richard Dawkins ol-mutur. nsanc lke konusunun ilenecei blmde bilimsel ve-

rilerin fizik, kimya, biyoloji gibi alanlarda ortaya koyduu hassasayarlar yaamn kr bir saatinin eseri olmadn ak bir e-kilde gsterecektir.

Bat dncesinde tasarm dncesi uzun sre gndemde kal-masna ramen, ou bilim adam ve filozof 20. Yzyln balar-na gelindiinde tasarm dncesini reddetmeye baladlar. 18.

yzylda felsefede 19. yzylda ise bilimdeki gelimeler ou bi-lim adam ve dnr doann zeki tasarma dair bir kant sergi-lemediine kanaat getirmeye baladlar. te taraftan geen krk

yl boyunca, fizik ve kozmoloji alanlarndaki gelimeler tasarmkavramn yeniden bilimsel lgata sokmutur. 1960lardan itiba-ren fizikiler, insan yaamna ak bir ekilde uygun olan bir ev-

renin perdesini kaldrdlar. Evrendeki yaamn varlnn fizikselfaktrlerin hayli ihtimal d ama kesin bir dengesine dayand-n kefettiler.62

61 Charles Darwin, The Origin of Species, P. F. Collier&Son, New York (1909), s.528-529.

62 Stephen C. Meyer, Evidence for Design in Physics and Biology: From The Ori-gin of the Universe to the Origin of Life, (Michael J. Behe-William A. Dembski-Stephen C. Meyer, Science and Evidence for Design in The Universe, IgnatiusPress, San Francisco 2000) s. 56.


44/240


45/240

Birinci Blm

Tanrnn Varlnn Kantlanmasnda

Kullanlan Modern Bilimin Delilleri:Tasarm Kant ve nsanc lke


46/240


47/240

47

Evrenbilim Tarihi veYeni Bilimsel Gelimeler

Fiziksel dnyann tarihesi ve yapsyla ilgili bilimsel bulularnbirikimi insanolunun en byk entelektel zaferlerinden biridir.

Akllarmzn sadece gndelik yaamn deneyleriyle ba etmesi de-il, atomalt dnyann srlarn delebilmesi ve trilyonlarca yld-

z ile birlikte evrenimizin geni boluunun doasn da aratra-bildiini ispatlamas ok nemli bir gerektir. Kuantum teorisi vekozmoloji, yirminci yzyln dncesinin en nemli baarlardr.63

Gnmzde ilkokul andaki bir ocuk iin bile sradan sa-ylabilecek baz bilimsel bilgiler, dnce tarihi boyunca insanl-n en karmak problemlerini oluturmutur. Tarih boyunca ev-

ren ve insann evrendeki yeri hakknda birok iddiada bulunulmuve bu konuda ok eitli kabuller ortaya konulmutur.

Hi phesiz gkyz ve gk olaylar eski alardan beri in-sanolunun dikkatini ekmitir. lk dnemlerdeki insanlarn, gk-yzn incelemek ve evrendeki olaylar zerinde bilimsel al-malar yapmak iin yeterli olanaklara sahip olmad bir gerektir.Yaamn zor koullar altnda srdren insanolunun gvenli verahat bir yaam iin ncelikle hayatn zorlatran doa olaylarnanlamak ve onlar kontrol etmek zorunda olduu dnlmtr.

63 John Polkinghorne, Beyond Science, s. 53.


48/240

48


Bu yzden ilk dnemlerden itibaren gk bilimlerinin insanolu-nun ilgi konusu olduu ve astronomi biliminin, yalnzca soyut bi-

lim ve gerei renme isteinden deil, daha ok sosyal gerek-sinimlerden doduu sylenebilir.64 Babillilerde, Eski Msrda,

Eski in ve Hint uygarlklarnda daha ok gnlk ihtiyalara

ynelik matematik ve astronomi almalarna rastlanmaktadr.

Eski Yunanda Aristo, Dnyann sabit merkez olduunu; btngezegenlerin, yldzlarn, Gnein ve Ayn, Dnyann evresin-

de dndklerini savunuyordu. Ona gre yldzlarn ham madde-si ve Dnyann ham maddesi birbirlerinden tamamen farklyd.Yldzlar ezel bir yaktla yaklmlard. Bunlar hem ezel, hem deebediydi. Oysa Dnya, kusurlu ve eksikti; yldzlar gibi mkem-mel deildi. Daha sonra Batlamyus, Aristodan ald miras kul-lanarak ortaya Dnya merkezli astronomik bir model koydu. Bu

modele gre Gne, Ay ve gezegenler Dnyann etrafnda dn-yordu. Batlamyusun Dnya merkezli evren modeli 1500 yl a-kn bir sre Hristiyan Kilisesi tarafndan da Kutsal Kitaba uy-gun olan evren gr olarak benimsenmiti.65

Ortaa olarak anlan dnemde Kilisenin Avrupa insannnzerinde hissedilir bir etkisi vard. Kilise retilerine kar olan

eyler ise tehlikeli saylyordu. Bu durumun 16. ve 17. yzy-la kadar srd kabul edilir. Bu sralarda Ortaa politik yap-snn geriledii ve gerek dnsel gerekse bilimsel ve toplumsalanlamda bir deiimin gerekletii grlr. 16. ve 17. yzylla-rn, bilimsel anlamda, zellikle astronomide, devrim niteliindegelimelerin ve evreni anlamaya ynelik kabullerin hareketlilii

zerine cereyan ettii kabul edilmitir. Ayn zamanda 17. yzyl,64 Halil Krbyk, Babillilerden Gnmze Kozmoloji, mge Kitabevi, Ankara

(2001), s. 11; Ayrca bkz. Tevfk Fehd, lm-i Felek, DA, XXII, 126-129.65 Stephen Hawking, A Brief History of Time from The Big Bang to Black Holes,

Bantam Books, U.S.A. (1990), s. 2-3; S. Hayri Bolay, lem, DA, II, 357-360; Cengiz Aydn-Glseren Aydn, Batlamyus, DA, V, 196.


49/240


50/240

50


yaklamlar getirilmeye balanmt. nl fizik, astronomi ve ma-tematik bilimcileri, Nicolaus Kopernik (1473-1543), Galileo Ga-

lilei (1564-1642) ve Johannes Kepler (1571-1630) sreciyle artkKilisenin Aristotelesten miras ald Dnya merkezli evren fik-ri yerine Gnein merkezde olduu ve Dnyann Gne etra-

fnda dnd bir evren anlay gndeme gelmiti. Kopernike

gre Dnya yerine Gnein merkez olduu ve Dnyann Gne

etrafnda dnd aksiyomlarnn kabul edilmesi evrendeki gk

cisimlerinin hareketlerinin daha iyi anlalmasn salayacakt.69

Gnei her eyin merkezine koyarak, bu anlayn gzlenen evren-le daha uyumlu olduunu ortaya koyan Kopernikin bu inancnn

ardnda genellikle sanlann aksine dine kar deil tam anlamy-la din ve felsef nedenler yatyordu.70 ok iyi bir matematiki veyeryzndeki fizik yasalarn gkyzndeki cisimlere uygulayan

ilk kii olan Kepler ise Kopernik sistemindeki eksiklikleri gidere-rek, Gne merkezli evren sisteminin doruluunu onaylyordu.

Kepler ar dindar bir bilim adamyd. Matematii Evrene

baaryla uygulayan ilk bilim adamlarndand ve bu uygulama-

nn arkasnda Tanrnn Evreni matematiksel bir planda yaratt-

ve insanlarn bu plan anlayabilecei dncesi vard. Bilim-

sel yazlar mistik ve din argmanlarla doluydu.71

Bilimin Kepler ile zirveye doru trman, hareket yasalarn

kefeden ve teleskopu kullanarak ilk ciddi yldz gzlemini ger-ekletiren Galile ile devam etti. Galileye gre matematik, doa-

nn gerek yreini aan ve bize doann kitabn okuma yetene-i veren bir bilimdi ve matematiin baarl bir biimde fiziksel

bilime uygulanmas doal olarak dnyann anlalr ya da akla

69 Nicolaus Copernicus, Gk Cisimlerinin Dnleri zerine, ev: Saffet Babr,Yap Kredi Yaynlar, stanbul (2002), s. 8-9.

70 Enis Doko, Dhi ve Dindar: Isaac Newton, s. 68.71 Enis Doko, Dhi ve Dindar: Isaac Newton, s. 68.


51/240

51

EMRE DORMAN

uygun olduunu ifade etmekteydi. Galilenin gznde Tanr, do-ann kitabn bir bakma matematiksel simgelerle yazmt. Yani

matematik, Tanrnn evreni yazd dildi.72

Galile de Kopernik veKepler gibi doa yasalarn Tanrnn bir sanat olarak gryordu.Kopernik, Kepler ve Galilenin gzlemlerinin geliimi bilim tari-hinin gelmi gemi en nemli dnr Newtonun ekim yasasile zirveye oturmutu. Ardndan Einstein, Newtondan miras ald- birikim sayesinde maddeyi, uzay ve zaman birbirine bala-

yan formlleri ortaya koydu. Einsteinn izfiyet teorisi, zamannmutlak olmadn, zamann, hza ve ekim gcne bal olarakdeitiini gstererek, byk bir zihinsel devrime sebep oldu.73

Galilenin de, Kopernik ve Kepler gibi dindar bir insan oldu-u ve dnceleriyle Kiliseye zarar vererek muhalif olmaya de-il, Kiliseyi sahiplendii yanl evren anlayndan kurtarmaya

alt gerei genellikle gz ard edilmitir.74

Kilisenin bu e-kilde tavr almas ise siyas ve muhafazakr ekimelerin bir so-nucuydu. Esasen Papann da Galilenin almalarna dorudandoruya kar kmad hatt Kilise iinde Galilenin dncele-rini destekleyenlerin dahi bulunduu bilinmektedir. Ancak Kilisegenelinde ncilin Dnya merkezli bir evren anlayn destekle-

diine dair Kutsal Kitap temelli bir itiraz hkimdi.75

Yine bunun-la birlikte Galilenin bilimsel dnceleri sebebiyle yarglanmasdoru olmasa da onu sulayan kardinal Roberto BellarmineninGne merkezli sistemi reddetme gerekesinin sadece teolojik se-

beplere dayanmad aksine sunulan bilimsel kantlarn yetersiz

72 Frederick Copleston, A History of Philosophy: Wolff to Kant, Burns&Oates,Great Britain (1999), s. 396.

73 Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul (2003), s. 22-27.

74 Hall Hellman, Byk ekimeler, ev. Fsun Baytok, Tbitak Yaynlar, stan-bul (2001), s. 6-10.

75 Gunnar Skirbekk-Nils Gilje, Antik Yunandan Modern Dneme Felsefe Tari-hi, ev. Emrah Akba-ule Mutlu, Kesit Yaynlar, stanbul (2006), s. 215.


52/240

52


grld gerei de genellikle gz ard edilir. Hlbuki kardinalBellarmine, Gnein merkezde olduuna dair gl kantlarn su-

nulmas halinde Dnyann evrenin merkezinde olduu eklindeyorumlanan ncil pasajlarn yeniden gzden geirmeye hazr ol-duunu ifade etmitir.76

Bilim tarihinde, o nl Galileo davasndan bu yana, bilimsel

gerein dnyann dini yorumuyla badatrlamayaca iddiasdefalarca tekrarlanmtr. Her ne kadar u anda bilimsel gere-

e kendi alan ierisinde dil uzatlamayacana ikna olmu olsamda, hibir zaman din dncenin zn, insanolunun bilinlilik

srecinde zaman gemi, bizim u andan itibaren bir kenara b-rakmamz gereken bir safhann bir paras olarak grmedim. Bu

yzden, hayatm boyunca bu iki farkl dnce alan arasndakiiliki zerine dnmek zorunda kaldm nk iaret ettikleri e-

yin gerekliinden hibir zaman phe etmedim.77

Warner Heisenberg78

Bilimdeki hzl gelimeler ile birlikte gnmze yaklatkamateryalistler tarafndan savunulan maddenin ezeli olduu dn-cesi etkisini kaybediyordu. Modern fiziin verileri ile birlikte n-

celeri asl ve cevher saylan maddenin, atom ekirdeinde bulu-nan kuvvetlerden ibaret olduu anlald. Yunancada blnemezmnasna gelen atom zerindeki almalar sonucunda, ktlesien hafif atomun ktlesinin binde birinden daha az olan ve elekt-ron denilen bir maddenin varl ortaya konmutu. Ksa bir sresonra, bu elektronlarn da atomlarn kendi ilerinden kt an-

lald. Maddeyi oluturan atomlarn gerekten bir iyaplarnnolduunun ortaya kmas, atomlarn da etrafnda elektronlarn

76 Enis Doko: Dhi ve Dindar: Isaac Newton, s. 68-69.77 Henry Margenau-Roy Abraham Varghese, Kosmos, Bios, Teos, s. 24.78 Nobel fizik dl sahibi nl Alman fiziki.


53/240

53

EMRE DORMAN

dnd, son derece kk ve art ykl ekirdeklerden olutu-unu ortaya koydu. Birka on yl ncesine kadar, proton ve nt-

ronlarn temel paracklar olduklar sanlyordu. Ancak proton-larn ve elektronlarn arptrldklar deneyler, onlarn daha dakk ve kuvark denilen paracklardan yapldklarn gster-di. Artk, ne atomlarn ne de onlarn iindeki proton ve ntronla-rn blnemez olmadklar bilinmektedir.79

Bilimdeki gelimeler neticesinde evren ve oluumu hakkn-

daki bilgilerin artmas, tarih boyunca dine kar bilimi kendinedayanak olarak gren materyalist ateistleri deil, teistlerin iddia-larn hakl karyordu.

rnein evrenin bir balangc olduu fikri gnmzde BigBang (Byk Patlama) teorisi erevesinde ele alnmaktadr. Buteori, 1920li yllardan sonra ortaya konmu ve Einsteinn izfiyet

teorisi ile Hubblen en gelimi teleskoplarla gzlem verileri bu-nun iin kullanlmtr. Teolog ve felsefeci William Lane Craig,

bilimdeki bu verilerin kelmclarn huds delilini80 desteklediiniThe Kalm Cosmological Argument(Kelm Kozmolojik Kan-t) adl eserinde detayl bir ekilde anlatmaktadr. Bu delile gre:

Her balangc olann kendi dnda bir sebebe ihtiyac vardr.

Evrenin bir balangc vardr.

Demek ki evrenin varlnn da bir sebebi vardr.81

Bu formlasyondaki en kritik madde ikinci maddedir. Mo-

dern dnemde ortaya konan Big Bang Teorisi ise sz konusu kritik

79 Stephen Hawking, A Brief History of Time from The Big Bang to Black Holes,

s. 63-65.80 Szlk anlam sonradan meydana gelme olan huds, kozmolojik delilin

kelmclar tarafndan en yaygn biimde kullanlan ekli olan sonradan yaratlifade etmektedir.

81 William Lane Craig, The Kalm Cosmological Argument, Wipf and StockPublishers, Broadway (2000), s. 63.


54/240

54


maddeyi hakl karmak suretiyle kelmclarn kulland klasikhuds delilinin doruluunu desteklemektedir.

Big Bang Teorisi, evrenin tek bir noktadan baladn, bu okyoun ve ok scak balangcn uzay geniledike daha az younve daha az scak duruma getiini sylemektedir. Yokluk tarifedilemeyen demektir, yet evrenin balangc da yokluk ise, budurumda evrenin balangcnn da tarif edilemez olmas gerekir.Fizik kurallar ile yaplan hesaplar, evrenin balangcnda fizik

kurallarnn ktn gstermektedir. Bu, fizik kurallarna da-yanarak, fizik kurallarnn kt an tespit etmek demektir ki,

bilimin insanl byle bir sonuca gtreceini hi kimse tahminetmiyordu. William Lane Craig, bu hususu yle aklamaktadr:

Balangtaki tekillik, bir varlk deildir. Yani bu tekilliin,

pozitif ontolojik (varlksal) bir stats yoktur. Eer uzayn ge-

nilemesini zamanda geriye doru gtrrseniz, tekillik, evreninvarlnn kesildii noktay temsil eder. O, evrenin bir paras de-

ildir, fakat geriye dndrlm, zamanda bzlen evrenin, yokolduu noktay temsil etmektedir. Evrenin, tekilliin yannda varolan hibir n yoktur. Balangtaki tekilliin ontolojik stats

yoklua denk gelmektedir. Tekillikte fizik kurallarnn durmas ve

mevcut tahmin edilemezlik, yokluun hibir fiziki kural gerektir-memesinin altnda anlalrdr.82

Craig, madde, uzay ve zamann iinden kt tekillii yok-luk olarak tanmlamakta ve bu konuda da yle sylemektedir:

Gerek Dnyada sonsuz younluk haline eit hibir ey ola-maz, eer herhangi bir ktlesi olan cisimse, o zaman sonsuz youn

olamaz. Hoyleun iaret ettii gibi duraan-durum modeli, mad-denin yokluktan yaratlmasn gerektirir; fakat Byk Patlama da

82 William Lane Craig-Quentin Smith, Theism, Atheism and Big Bang Cosmo-logy, Clarendon Press, New York (1995), s. 224; bkz. Yusuf evki Yavuz, An,DA, III, 100-101.


55/240

55

EMRE DORMAN

aynsn gerektirir; nk eer genilemeyi zamanda geriye doru

takip edersek evrenin hilie kapandn grrz. te bu sonsuz

younluktur. Byk Patlama modelinin tam olarak mnas ve ge-rei yoktan yaratltr.83

zfiyet teorisi, uzay, zaman ve maddeyi birbirine balaya-

rak, maddenin balangcnn yoklua denkliini gsterir. Evrenin

balangcna geri gittiimizde tm uzayn kapanmas, maddeyi

de sz konusu olmaktan karmakta, yani maddenin yokluu-

nu gstermektedir. Termodinamiin ikinci yasas (entropi) gere-i kapal bir sistemde maksimum bir deer ulaana kadar entropi

artar ve sonlu bir zaman sonra bu deere ulalr. Buna gre eer

evren sonsuzdan beri varsa artk bu maksimum deere ulam

olmas gerekiyordu. Ancak gzlemsel verilere gre evren henz

bu entropi deerine ulam deildir. Daha basit bir ifadeyle ka-

pal bir sistem ierisinde btn cisimler ayn scakla ular. Bugnlk hayatta kolayca gzlemlediimiz bir durumdur. Dolay-

s ile eer evren sonsuzdan beri varsa her yerin ayn scakl de-

erinde olmas gerekirdi. Yine yldzlarn da oktan enerjilerini

uzaya datm olmalar gerekirdi. Ancak gzlemlediimiz evren

termodinamik dengeye ulamaktan uzaktr. Dolays ile Big Bang

banda, termodinamik yasalar da evrenin bir balangc olduu-

nu desteklemektedir.

Evrendeki bilinli tasarm gstererek bu deliller zerinde

dnebilmek, Tanrnn evren zerindeki hkimiyetinin ve her

eyden haberdar oluunun nemli bir delilidir. Gnmzde, ast-

ronomi, fizik, astrofizik, kimya ve biyoloji alanlarnda bulunansaysz delil, bu gerei desteklemektedir. Btn bilimler, olaylar

neden-sonu erevesinde akladklar iin bir anlamda bilimin

83 William Lane Craig, The Kalm Cosmological Argument, s. 116-117; bkz. Yu-suf evki Yavuz, Adem, DA, I, 356-357.


56/240

56


varl neden-sonu ilikilerine baldr. Evrenin bilimin kanun-

laryla aklandnn sylenmesi zerine Mdem bilim her eyi

aklyor, Tanr bunun neresinde? eklinde sorularla karlala-bilmektedir. Oysa bilim ve nedensellik evrenin yaratlmadn

deil, evrenin ileyi mekanizmalarn aklamaktadr. Bu ak-

lamalar ise Tanrnn varlnn kart deildir. Evrenin ileyi

mekanizmalar ne kadar iyi aklanrsa, evrenin dzeni o kadar

iyi anlalmakta, bu durum da evrenin kendiliinden oluamaya-

can yani ancak Tanr tarafndan planl bir ekilde yaratlmolabileceine dair deliller sunmaktadr. Mekanizm ve gyesellik

i iedir ve mekanizm gyeselliin ztt deil, anlalmasnn bir

aracdr. Bilimsel bilgilere ulama abas ise Tanrdan uzakla-

mann deil Tanrya yaknlamann aracdr. Bu noktadaki sorun,

evren hakknda bilimsel yaklamlarda bulunmakta deil, bilimi

tanrlatrmaya kalkmaktadr. Big Bang, evrenin ve tm kanun-larn bir balangcnn olduunu, evrenin ilahi bir kontrol altnda

iletilip muhafaza edildiini, btn bunlarn da kudretli, bilinli,

her eyden haberdr bir Yaratc tarafndan tasarlandn ortaya

koymaktadr.84 Amerikal nl astrofiziki Hugh Ross, evrenin

bir balangc olduunu kantlayan Big Bangin verilerinin evre-

nin sonsuzdan beri varolduunu savunan materyalistlere verdii

cevab u szleri ile zetlemektedir:

Ateizm, Darwinizm ve 18. yzylda balayp 20. yzyla ka-

dar sren felsefelerden doan tm izm ler, evrenin sonsuzdan

beri var olduu eklinde yanl bir varsayma dayanmlardr. Big

Bangin tekillii ise, bizleri evrenin tesinde/arkasnda/ncesindebulunan bir sebeple yzyze getirmitir ki bu sebep, hayat dhil

her eyin asl kaynadr.85

84 Caner Taslaman, Big Bang ve Tanr, s. 176 -177.85 Hugh Ross, The Fingerprint of God, Whitaker House, New Kensington (1989), s. 50.


57/240


58/240

58

Tasarm Kant

lk aamada odaklanlan soru Neden hibir ey yerine bir ey-

ler var? sorusuydu. Bu soruya verilecek cevap, gzlenen tasa-

rmlaryla evrenin ve canllarn aklamas iin yeterli deildir.

Ayrca Neden kaos yerine doa yasalar var ve Neden doa

yasalar, evrende gzlenen tasarmlar ve tm eitlilii ile can-

llarn oluumunu olanakl klacak ekildedir sorularnn da ce-

vaplarnn verilmesi gerekir. Bilimsel abayla, doa yasalarn

bulmak ve buna gre evreni tanmak, gelecei planlamak, insa-

nn rahat ve gvenini salamak hedeflenir. Fakat bu aba, ne-

den doa yasalarnn olduunun aklamasn iermez. rnein

ekim gcnn bilimsel aklamasn ele alalm. ster Newtoncu

ekilde, ister Einsteinc ekilde ekim gcn ele aldmzda, bu

aklama bize Dnyann Gne evresinde, Jpiterin yrngele-

rinin Jpiter evresinde nasl dndn aklar. Bilimsel akla-

ma, Gne tutulmasnn zamann, bir uydunun nasl Dnyann

yrngesine oturtulacan syleyebilir. Fakat bu aklamalarn

hibiri Neden kaos yerine doa yasalar var ve Neden galak-silerin, Gne sistemimizin ve canllarn varln olanakl klm

olan ekim yasas var sorularnn cevab deildir.90

90 Caner Taslaman, Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanr, stanbul Yaynevi, stanbul2007, s. 241.


59/240

59

EMRE DORMAN

Tasarm denilince aklmza gelen ilk ey bu tasarma etki eden

nedendir. rnein bir arabann ne ekilde oluturulduunu d-

nelim. Birbirinden farkl maddelerin bir araya getirilmesiyle re-tilen arabalar insan aklnn ve becerisinin bir rn olarak kar-

mza kmaktadr. Hayranlk ile incelenen son teknoloji gzel bir

arabann doada bu ekli ile bulunmadn bilirsiniz. Bu araba-

nn o hale gelene kadarki aamalarn ve ardndaki tasarm d-

nrsnz. Bir heykeltra tarafndan yontularak trplenen ta-

larn kazand ekil ve suretlerin de bir tasarm sonucu meydanaktklarn bilirsiniz. Tarih boyunca dikilmi eitli antlar ile ya-

zlm kitabelerin de rzgrn ya da toprak kaymalarnn sonucu

kendiliinden olumadn ya da yksek bir tepe zerinde veya

giri yaptnz bir ehrin banda birbirinden renkli iekler ile

yazlm anlaml bir yaznn da arlar ya da kular tarafndan ya-

zlmadn kabul edersiniz. Gsterili bir park ya da bir baheyegirdiinizde bahedeki bitkilerin eitli hayvan figrleri ile bu-

danm olduklarn grdnzde sz konusu bitkilerin kendili-

inden byyerek bir kedi ya da kpek eklini aldn iddia et-

mezsiniz. Kumsal zerinde kalp iinde Seni Seviyorum eklinde

bir yazya rastladnzda bu yaznn dalgalar ya da kumsaldaki

akl talar tarafndan yazldn da. Bilirsiniz ki birisi bilinlive bir amaca ynelik olarak bu yazy yazm ve sz konusu bit-

kileri eitli hayvan ekillerine gre budamtr.

Peki ya iinde yaadmz mavi gezegen ve usuz bucaksz

evren? Acaba sradan bir taa verilen ekilde dahi bir tasarm bu-

lunuyorken tm bu evrenin kendiliinden tasadfler sonucu or-

taya kt fikri kabul edilebilir mi? Hi phesiz tm bilimsel

veri ve deliller bir yana vicdan sahibi her insan -nyargl davran-

mad srece- evrendeki mkemmellikleri grdkten sonra bun-

larn tesadfen oluamayacak kadar muazzam olduklarn itiraf


60/240

60


eder. Evet, dnyamz ve iinde bulunduu evren de hi phesizinsan gcnn ok zerinde mkemmel bir tasarmn rndr.

Tasarmn amac, son etkisi, tasavvuru ve teleolojisi (doadadzen bulunduunu gstermek iin deliller) arasnda ayrm yap-mak gerekir. Tasarm, bir eyi yapmak iin aklda oluan ema,

plan, ama, niyet, nceden dnlm plana gre gerekle-tirme, sondaki bak, amalanan ey mnalarna gelir. Tasarmnceden dzenlenmi bir plandr. Ayrca bu niyetin, plann nesnesi

amalanan eydir. Kastl niyet, hedef asndan ve son fikirolarak kabul edildiinde Tasarm Delili ya da Teleolojik Delilolarak da anlr. ncelikle akln varl kabul edilir ki kastl ni-yet olsun. Bununla da akll bir tasarmcnn varl kantlanr.91

Eski Yunana kadar dayanan evrendeki tasarm inancna Yu-nanl filozof Diogenein mevsimlerin dzenindeki tasarma dik-

kat ektii sznden bir rnek verelim:Byle bir dzenleme kesinlikle stn bir akl olmadan gerek-

leemezdi, nk her ey belirli bir miktar iledir. K-yaz, gece-

gndz, yamur-rzgr ve havann farkl tutumlar. Dier eyler

de bunun gibidir, yakndan incelendiinde her eyin olabilecek en

stn ve kusursuz biimde dzenlendiini fark ederiz.92

Antik dnemin mehur filozofu Sokrates de tasarma dikkatekmi ve yle sylemitir:

Buna hayran kalmamak mmkn m? Yemeklerin yolculu-

una balad azmz, gzlere ve buruna zellikle yakn bulun-

maktadr, bylece beslenmeye uygun olmayan eylerin aza atl-

masn engellemi olur. Ve sen Aristodemus hl phede misin91 Errol E. Harris, Cosmos and Anthropos, A Philosophical Interpretation of the

Anthropic Cosmological Principle, Humanities Press International, London(1991) s. 162.

92 John Barrow- Frank Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, OxfordUniversity Press, New York (1988), s. 36.


61/240

61

EMRE DORMAN

ki, bu paralarn dzeni bir tesadf eseri deildir ve gizli, akll

bir tasarmn akldr.93

phesiz bu tasvirler, basit gzlemlere dayanan anlatmlardr.Ancak evrende nereye bakarsak bakalm dikkatlerimizi eken bi-

lin, tesadflere ve basitlie meydan vermeyecek boyuttadr. Bu

konu nceki blmlerde Klasik Teleolojik Delil bal ile ince-lenirken tarih boyunca nasl kullanld gsterilmiti. Burada da

ksaca eitli rneklemeler yaplarak ve bu delilin modern veri-

ler ile balants kurularak sz konusu kullanm desteklenecektir.nl biyokimyac Michael Behe mehur eseriDarwins Black

Box(Darwinin Kara Kutusu) isimli eserinin Tasarmn Tespi-ti balkl blmde, Akll Tasarm iin u ekilde bir yaklam-da bulunmaktadr.

Bir odann iinde dmdz uzanm bir vcudun yerde yatt-

n dnelim. evresinde dnp dolaan bir dzine kadar de-

dektif, ellerindeki bytelerle zemini inceleyip suluyu tespit et-

meye almaktadr. Odann tam ortasnda, vcudun yannda gri

bir fil durmaktadr. Dedektifler, yerde dolarken bu iri hayva-

nn bacaklarna arpmamaya dikkat ederler ve ona bir kez bile

bakmazlar. Zaman getike bir ey bulamayan dedektifler, gide-

rek d krklna urarlar ve yere doru daha ok yaklamaya

balarlar. Grdnz gibi ders kitaplarnda, dedektiflerin sulu

adam bulmalar sylenmektedir, bu yzden file dikkat etmezler

bile. Yeryzndeki yaamn geliimini aklamaya alan bir oda

dolusu bilim adamnn arasnda bir fil durmakta. Bu filin zerinde

iseAkll Tasarm (intelligent design) yazyor. Yapt aratrma-

lar ve almalar aklsz sebepler zerine yaplandrmak zorun-

luluu hissetmeyenler iin, en ak sonu, biyokimyasal sistem-

lerin bir tasarmn eseri olduudur. Bunlar doann kanunlar

93 Barrow-Tipler, The Anthropic Cosmological Principle, s. 36.


62/240


63/2

Documents

Modern-Bilim-Tanrı-Var-Dr.-Emre-Dorman