________________Milli Kitabxana________________

1

______________________MÜSTƏQİLLİYİMİZ

ƏBƏDİDİR____________________

________________Milli Kitabxana________________

2

MÜSTƏQİLLİYİMİZ_________________________

ƏBƏDİDİR_________________________

i y i r m i səkkizinci k i t a b_________________________

iyun, 2000 – iyul, 2000_________________________

AZƏRNƏŞRBAKI-2009

________________Milli Kitabxana________________

3

ç ı x ı ş l a r n i t q l ə r__________________________________

b ə y a n a t l a r m ü s a h i b ə l ə r___________________________________

m ə k t u b l a r m ə r u z ə l ə r____________________________________

m ü r a c i ə t l ə r f ə r m a n l a r__________________________________

AZƏRNƏŞRBAKI-2009

________________Milli Kitabxana________________

4

BBK32Ə56

Buraxılışına məsulAkademik

RAMİZ MEHDİYEV

ƏLIYEV HEYDƏRƏ 56 Müstəqilliyimiz əbədidir. B., Azərnəşr, 2009, 480 səh.

Müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusu, xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əlirzaoğlu Əliyevin çoxcildlik əsərlərinin bu cildinə 2000-ci ilin iyunundan iyul ayına qədərolan dövrdəki nitqləri, çıxışları, bəyanatları, müsahibələri, məktubları, müraciətləri, təbrikteleqramlari və s. daxil edilmişdir.

Kitabda «Xəzərneftqaz-2000» Beynəlxalq sərgi-konfransda dərin məzmunlu nitqi,Tehranda iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının EKO-nun üzvü olan ölkələrin dövlət vəhökumət başçılarının VI zirvə görüşündə, həmçinin Moskvada MDB ölkələrinin dövlətbaşçılarının növbəti zirvə görüşündə dövlət və hökumət nümayəndələri ilə apardığı dərinməzmunlu danışıqlar, nüfuzlu informasiya vasitələrinə verdiyi bəyanat və müsahibələr,ikitərəfli münasibətlərin daha da möhkəmləndirilməsi və genişləndirilməsindən, DağlıqQarabağ probleminin həlli və münaqişənin nizama salınması ilə əlaqədar ölkəmizinprinsipial movqeyindən bəhs edən materiallar toplanmışdır.

BBK-32

© Azərnəşr, 2009

Ə2009)07(651

0801000000M

________________Milli Kitabxana________________

5

«AZƏRNEFTYAĞ» İSTEHSALAT BİRLİYİNİNİŞÇİLƏRİ ÜÇÜN TİKİLMİŞ YENİ YAŞAYIŞBİNALARININ İSTİFADƏYƏ VERİLMƏSİMÜNASİBƏTİLƏ KEÇİRİLƏNMƏRASİMDƏ NİTQ

Bakı, Xətai rayonu

3 iyun 2000-ci il

Əziz bacılar və qardaşlar!Əziz neftçilər!Əziz dostlar!Mən sizin hamınızı səmimi-qəlbdən salamlayıram və şadam ki,

bu gün sizinlə gorüşmək mənə nəsib olubdur. Azərbaycanın neftsənayesinin böyük tarixi var. Hər halda, sənaye üsulu ilə neft hasilolunmasının və emal edilməsinin 150 ildən artıq tarixi var.Azərbaycan neft ölkəsidir. Azərbaycanda neft sənayesini bir neçənəsil yaradıb, inkişaf etdirib və bu səviyyəyə çatdırıbdır.Azərbaycanda neftçilər həmişə aparıcı qüvvə olublar. Neftsənayesi, xam neftin emal olunması Azərbaycanın iqtisadiyyatındahəmişə çox görkəmli yer tutubdur. Azərbaycan öz nefti, neftçiləri,yüksək səviyyəli mütəxəssisləri ilə dünyada böyük şöhrətqazanıbdır.

Keçmişdə bizim yaşadığımız Sovetlər İttifaqında yeni-yeni neftregionları yaranmışdı. Ancaq təsadüfi deyildir ki, onların adına«İkinci Bakı», «Üçüncü Bakı», «Dördüncü Bakı» deyirdilər. Çünkikeçmiş Rusiyada, ondan sonra isə Sovetlər İttifaqında, demək olarki, bütün dünyada neftin çıxarılması və hasil edilmiş neftin emalıtəcrübəsi Azərbaycandan başlanmışdır.

________________Milli Kitabxana________________

6

Ona görə də burada çox bilikli, bacarıqlı, təcrübəli mütəxəssislər -mühəndislər, texniklər, geoloqlar, alimlər yetişmişdir. Onlar ikincidünya müharibəsindən sonra - 1940-cı, 1950-ci, 1960-cı illərdəkeçmiş SSRİ-nin bir çox vülayətlərində, ölkələrində - hətta uzaqSibirə qədər - neft yataqlarının canlandırılması, neftin hasiledilməsi və neft məhsulları istehsal olunması işləri ilə məşğulolublar. Onların çoxu indi də həmin diyarlarda yaşayırlar, oyerlərin sakinləri olublar. Bu da bizi sevindirir. Ona görə ki,Azərbaycan xalqı, mütəxəssislərimiz elə yüksək səviyyədədirlər ki,gəlib Rusiyanın müxtəlif bölgələrində öz təcrübələrini tətbiq edib,insanları bu peşəyə, bu sənətə öyrədə biliblər.

150 illik tarixdə Azərbaycan neftçilərinin yolu asan olmayıbdır.Neftin hasil edilməsinin, emalının o vaxt və indi hansı səviyyədəolduğunu siz də bilirsiniz va bu bütün dünyaya da məlumdur.

Əsrin əvvəlində dünya ictimaiyyətinin, dünya biznesinin, dünyaiqtisadiyyatının diqqəti buraya cəlb olunduğu zaman Azərbaycandaneft hasil edib, onu emal edib xaricə göndərənlər, yəni xaricişirkətlər gəlib buralarda yerləşmişdilər. Təbiidir ki, o vaxt neftyataqları olan yerdə, ilk növbədə Balaxanıda, Suraxanıda və başqayerlərdə, yəni Abşeron yarımadasında hasil edilirdi. O vaxt neftemal edən müəssisələr yaradılması üçün Bakının bu hissəsində yerseçmişdilər. Nə üçün bu hissəsində? Birincisi, o vaxtlar burada oqədər yaşayış binaları yox idi. O vaxt bu yerlər boş idi və buradainsanlar yaşamırdı. İkincisi də, bu yer dənizin sahilindədir. Çünkiistehsal olunan neftin, hasil edilən məhsulım nəqli və başqa yerlərəgöndərilməsində dəniz nəqliyyatının çox böyük əhəmiyyəti vardır.Eyni zamanda, bu yer dəmir yoluna da yaxındır.

Beləliklə, burada neft emalı zavodları yaranmışdır. Təsadüfideyil ki, Azərbaycanda neftin hasil edilməsi və emalı ilə məşğulolan ilk xarici şirkətlərin başçıları - Nobel qardaşları

________________Milli Kitabxana________________

7

məhz burada özlərinə malikanələr - bilmirəm, ona indi nə deyirlər -bağlar düzəltmişdilər, istirahət edirdilər, yaşayırdılar. Deyəsən onaindi də Nobel bağı deyirlər.

Xatirimdədir, gənclik illərimdə mən buraya gələndə bu park«Pote Fane» parkı adlanırdı. Sonralar ona «Nizami parkı» adınıverdilər, indi isə dəyişdiriblər. Yenə də deyirəm, bunlar hamısımənim xatirimdədir.

Təbiidir ki, neft çox dəyərli bir məhsuldur, insanlar üçün, dünyaüçün çox lazımlıdır. Amma eyni zamanda bu elə bir məhsuldur ki,onun hasil olunması insanlara çox çatinliklər yaradır. Təbiidir ki,neftin emal olunması texnologiyadan, texnikadan asılıdır. Bu daçox böyük problemlər yaradır.

Təbiidir ki, burada yaranmış emal zavodları neft emal edirdi,neft məhsulları əldə edirdi, gəlir götürürdü, amma texnika vətexnologiya indiki səviyyədə olmadığına görə onlar ətraf mühititamamilə zəhərləmişdilər. Ona görə də bakılılar buraya«Qaraşəhər» adı vermişdilər.

Burada təkcə neft emal edən zavodlar yox, bir çox başqazavodlar da var idi. Bunu bir neçə dəfə demişəm, mən gənclikillərində ilk dəfə Bakıda olanda - o vaxt buraya tramvay işləyirdi-tramvaya minib Nizami adına parka gəzməyə gəldim. Mən buradanəfəs ala bilmirdim. Çünki neft tullantıları, kükürd başqa kimyəvimaddələr buranın havasını o qədər gərginləşdirmişdi ki, bu yerdənəfəs almaq mümkün deyildi. Sonrakı illərdə vəziyyət bir azyaxşılaşmışdı, amma o qədər də dəyişməmişdi.

Mən deyə bilərəm ki, Azərbaycanda neft sənayesinin tarixi birneçə mərhələyə bölünə bilər. Birincisi keçən əsrin 70-ci illərindənbaşlamış bu əsrin 20-ci illərinə qədər olan dövrdür. İkincisi 1920-ciillərdən başlamış 1960-cı illərin sonuna qədər olan dövrdür.Üçüncü dövr iso 1960-cı illərin sonunu, 1970-ci, 1980-ci illəriəhatə edir.

________________Milli Kitabxana________________

8

Mən bunu nə üçün belə mərhələlərə bölürəm? Çünki 20-ciillərdə Azərbaycanda neft hasilatı genişlənmişdi, amma neft Nobelqardaşlarının, Montaşov qardaşlarının və başqalarının tikdiyi elə oköhnə qurğularda, müəssisələrdə emal olunurdu, onlardəyişilməmişdi.

Biz Azərbaycanda neft emalı və neft məhsullarının alınmasıproqramını ilk dəfə 1970-ci illərdə həyata keçirməyə başladıq. Ovaxt böyük bir proqram yaratdıq. Həmin proqrama görə, yeni,müasir texnikaya və texnologiyaya malik olan zavodlar yaranmalı,bütün köhnə qurğular, zavodlar aradan çıxarılmalı idi.

O vaxt biz birinci növbədə Keşlədə yerləşən birlikdə - indi ona«Azərneftyanacaq» birliyi deyirlər - «ELOU-AVT-6» qurğusunuyaratdıq. Sonra orada yüksək keyfiyyətli benzin istehsal edənriforminq qurğusunu yaratdıq.

Xatirimdədir, 1975-ci ildə biz Azərbaycan iqtisadiyyatının,xüsusən sənayesinin inkişafı üçün böyük bir proqram tərtibetmişdik. Təbiidir ki, Moskvanın, sovet hökumətinin qararıolmadan onu həyata keçirmək mümkün deyildi. O vaxt sovethökuməti qərar qəbul etdi və bu proqramı təsdiq etdi, onu həyatakeçirmək üçün respublikamıza vəsait ayırdı. Həmin proqramda«Qaraşəhər»in tamamilə təmizlənməsi və bu yerdə «ELOU-AVT-6» qurğusunun qurulması xüsusi yer tuturdu. Ondan əvvəl,keçmişdə buradakı zavod Stalinin adını daşıyırdı. Ona «Stalinzavodu» deyirdilər. Stalin öləndən, tənqid ediləndən sonra həminzavoda «XXII partiya qurultayı zavodu» adı vermişdilər.

Ancaq yenə də deyirəm, həmin zavod köhnə texnologiya iləişləyirdi. O illər mən buraya bir neçə dəfə gəlmişdim, bu zavodlarlatanış olurdum. Mən həmin bu əsas qurğunun -«ELOU-AVT-6»qurğusunun olduğu yerdən dənizə tərəf, sahib getdim. Yer də,dənizin suyu da - hər yer qapqara hisin içərisində idi. Amma təkcəora yox, bütün «Qaraşəhər» hisin

________________Milli Kitabxana________________

9

içərisində idi. Bu, 1970-ci illərin əvvəllərində olubdur. Bəli, o vaxtbizim məqsədimiz Azərbaycanın iqtisadiyyatı, birinci növbədə neftsahəsini, neft emalı sənayesini inkişaf etdirməkdən ibarət idi. Bu,bir tərəfdən, emal edilən neft və neft məhsullarının keyfıyyətini,respublikamızın gəlirini artırmaq, ikinci tərəf`dən də, ətraf mühititəmizləmək, Azərbaycanın, Bakının bu böyük hissəsini hisdən,qaradan, kimyəvi maddələrdən xilas etmək məqsədi daşıyırdı .

Beləliklə də, biz bu proqramı həyata keçirməyə başladıq. Həminproqrama əsasən burada «ELOU-AVT-6» qurğusunun yaradılmasınəzərdə tutulmuşdu. Bəli, o vaxtlar mən buraya tez-tez gəlirdim.Veteran Cahangir Quliyev buradakı çıxışında onu xatırladığınıbildirdi. Həmin bu qurğunım təməlini gəlib bir yerdə qoyduq. Obugünkü kimi xatirimdədir. Bu təxminən 1977-1978-ci illərdəolubdur.

1981-ci ildə biz «ELOU-AVT-6» qurğusunu qısa müddətdətikib istifadəyə verdik. Mən yenə də buraya gəldim. İndi siztoplaşdığınız kimi, o vaxt da buraya xeyli insan yığışmışdı. Bizböyük bir bayram mərasimi keçirdik, yeni bır müəssisənin açılışınıbayram etdik. Mən bu qurğunun tikilməsində iştirak edənlərinhamısını təbrik etdim. Ondan sonra buraların təmizlənməsinəbaşlandı.

İstehsalat Birliyinin rəhbəri buradakı çıxışında doğru xatırlatdı.Mən bu sözləri eşidəndə özümü çox xoşbəxt hesab edirəm.Təsəvvür edin, 25 il bundan öncə, həmin proqram təsdiq ediləndənsonra bizim yüksək səviyyəli bir toplantımızda mən böyük bir nitqsöylədim. Mən orada dedim ki, biz bu proqramı həyata keçirəcəyikvə bunun nəticəsində «Qara-şəhər» tamamilə təmizlənərək, oradaolan bütün his, pas, qara zəhərləyici maddələr dağılıb gedəcək vəburada ağaclar, çiçəklər, güllər əkiləcək, yaşayış binalarıtikiləcəkdir.

İnanın, mən nə qədər sevinirəm, nə qədər xoşbəxtəm ki, ovaxtdan 25 il keçəndən sonra mən o zaman qurduğum işlərin

________________Milli Kitabxana________________

10

bəhrəsini görürəm. Təbiidir ki, bunların bəhrəsini 10 il bundanəvvəl mən burada da, Moskvada da işləyərkən görmüşdüm. Ammaindi o vaxtdan 25 il keçibdir. «Qaraşəhər»dən bir əlamət beləyoxdur. Burada gözəl yaşayış evləri tikilibdir, ağaclar, çiçəklər,güllər əkilibdir, insanlar gözəl yaşayırlar. Nəhayət, burada bu cürgözəl yaşayış binaları tikilibdir. Təkcə bunalar deyil. Indicə deyildiki, burada çoxlu yaşayış evləri inşa olunubdur. Bu binalar nəinkitəkcə keçmiş «Qaraşəhər»ə - indi «Qaraşəhər»i xatırlayanlar azdır -gozəllik verir, onlar həm də Bakının memarlıq simasına böyüktöhfədir, paytaxtımızın memarlığını zənginləşdiribdir. Çünki bunlardoğrudan da gozəl binalardır və öz xarici görünüşünə, gözəlliyinə,yüksəkliyinə görə Bakının memarlıq simasını zənginləşdiribdir,dəyişdiribdir.

Bu. doğrudan da çox sevindirici bir hadisədir. Buna görə də mənbu gün sizinlə görüşümdən ikiqat, üçqat sevinirəm. Çünki gəlibburanı, bu binaları görürəm və düşünüram ki, bütün bunlar mənimgördüyüm işlərin bəhrəsidir. Bu hər bir insan üçün ən böyükxoşbəxtlikdir.

İstehsalat Birliyinin rəhbəri Mirzəyev bu birliyin işi haqqındageniş məlumat verdi. Mənim buna əlavə ediləsi bir sözüm yoxdur.Ancaq onu deyə bilərəm ki, görülən işlərdən və əldə edilənnailiyyətlərdən çox məmnunam. Bu nailiyyətlərdən çoxməmnunam. Bu nailiyyətlər münasibətilə sizin hamınızı ürəkdəntəbrik edirəm.

Biz burada yeni qurğunun - «ELOU-AVT-6» qurğusununtəməlini pak ürəklə, təmiz qəlblə, mənəviyyatla qoymuşduq. Onagörə qoymuşduq ki, birinci növbədə, burada çalışan, zəhmət çəkəninsanlara xeyir gətirsin, ikinci növbədədə, bu, Azərbaycanıniqtisadiyyatını inkişaf etdirsin, üçüncü növbə isə respublikamızdatexnika və texnologiyanın səviyyəsini yuxarı qaldırsın. Bir də, ənəsası, ona görə ki, bu qurğu, emal

________________Milli Kitabxana________________

11

olunan neft məhsulları vasitəsilə Azərbaycanın iqtisadiyyatı inkişafetsin, xalqımızın rifah halı yaxşılaşsın.

Sizin birliyin nümayəndələri buradakı çıxışlarında bu birliyin,qurğunun, zavodun müəyyən bir vaxtda ağır vəziyyətədüşməsindən və Azərbaycanda hərc-mərclik, hakimiyyətsizlikdövründə bu böyük sənaye müəssisəsini ayrı-ayrı şəxslərin ələkeçirib ondan öz şəxsi məqsədləri üçün istifada etməsindən,buranın demək olar ki, zibillənməsindən, çirklənməsindəndanışdılar. Təbiidir ki, bütün bunlar bizim təməlini qoyduğumuzamallara xəyanət idi. Ancaq nə yaxşı ki, Azərbaycan artıqbunlardan xilas olubdur və siz də xilas olmusunuz. Verdiyinizməlumatlara görə, siz həmin zibilləri buradan təmizləmisiniz,buranı təmiz, gözəl bir birliyə çevirmisiniz və belə gözəlnailiyyətlər əldə etmisiniz.

Bu sizin zəhmətinizin nəticəsidir. Bu, eyni zamanda, paklığa,saflığa, bizim milli dəyərlərimizə, mənəviyyatımıza sizinsədaqətinizin nəticəsidir. Bu, eyni zamanda, çirkin işlərə,mənəviyyatsızlığa sizin dözməməyinizin nəticəsidir. Ona görə dəsizə təşəkkür edirəm.

Sizin naiyiyətləriniz nəyi göstərir? Ölkəmizin ağır dövründə biriqtisadi sistemdən başqa bir iqtisadi sistemə keçdiyimiz,Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının20 faizinin işğal olunduğu, işğal edilmiş torpaqlardan birmilyondan artıq vətəndaşımızın qaçqın düşüb çətin vəziyyətdəyaşadığı bir zamanda bu, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafetdiyini göstərir.

Bəli, 1996-cı ildən Azərbaycan iqtisadiyyatı inkişaf dövrükeçirir. Bu inkişaf ondan ibarətdir ki, istehsal, bütün sahələr inkişafedir, bunun hesabına da insanların rifah halı yaxşılaşir. Məsələn,son illərdə sizin birlik öz işinin yaxşılaşdırılması, səmərəliliyinin,keyfıyyətinin artırılması, oğurluğun, əyriliyin qarşısını almasınəticəsində yüksək nailiyyətlər əldə edibdir. Buna görə də sizinmaaşlarınız, gəlirləriniz artıbdır, yeni bina-

________________Milli Kitabxana________________

12

lar tikilib, yaşayış şəraitiniz yaxşılaşıbdır. Hər bir müəssisənin,kollektivin gördüyü belə xeyirxah işlər, bu saf əməllər - bunlarınhamısı ağır dövrdə Azərbaycanın inkişaf etməsinə kömək göstərir.

Əziz dostlar, ona görə də siz son illər Azərbaycaniqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsinin iştirakçılarısınız və bu işdəsizin kollektivin çox dəyərli payı vardır.

Azərbaycan müstəqil, demokratik bir dövlət kimi inkişaf edir vəedəcəkdir. Azərbaycanda insanlara sərbəstlik yaradılıbdır.Azərbaycanda sahibkarlıq geniş yayılıbdır, özəl sektor yaranıbdır,özəlləşdirmə aparılır. Yəni Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatıyaranır və inkişaf edir. Bunun nəticəsində də Azərbaycanıniqtisadiyyatı daha da inkişaf edəcəkdir.

Ölkəmizdə insanlara sərbəstlik verilibdir. Eyni zamanda,Azərbaycanda oğrulara. əyrilərə, rüşvətxorlara, öz xalqına,millətinə xəyanət edənləra yer yoxdur. Bunun üçün siz də, biz də -hamımız birlikdə əl-ələ verib bu mənfi hallara qarşı ciddi mübarizəaparmalıyıq, cəmiyyətimizi tamamilə təmizləməliyik,mənaviyyatımızı daha da pak etməliyik. Bütün rüşvətxorlara,oğrulara, insanların hüquqlarını pozanlara, xalq əmlakınıdağıdanlara - hamısına, hamısına qarşı amansız mübarizəaparmalıyıq. Bilin ki, Azərbaycan prezidenti Heydər ƏIiyevinsiyasətinin əsas istiqamətlərindən biri budur və bu siyasəti həyatakeçirməkdə də mən sizə arxalanıram, sizə ümid bəsləyirəm vəsizinlə birlikdə irəli gedirəm.Azərbaycan bir müstəqil dövlət kimimöhkəmlənibdir. Artıq doqquzuncu ildir ki, biz müsləqil dövlətkimi yaşayırıq və Azərbaycan Dünya Birliyində özünəməxsus yertutubdur. Azərbaycana dünyanın böyük ölkələrindən maraqartıbdır. Burada deyildi - 1994-cü ildən başlayaraq Azərbaycanınneft yataqlarının müştərək istifadə olunması üçün müqavilələrimzalanıbdır. 19 müqavilə imzalanıbdır, onlar həyata keçirilir.

________________Milli Kitabxana________________

13

Heft hasilatı günü-gündən artır və artacaqdır. Bu, Azərbaycanızənginləşdirəcək, Azərbaycan daha da çiçəklənəcəkdir.

Bu qurğu - «ELOU-AVT-6» və sonra yaranan iri qurğu, bir də«Azərneftyanacaq» İstehsalat Birliyində olan qurğu – bunlarınhamısının birlikdə 22 milyon ton neft emal etməyə imkanı vardır.Amma bilirsiniz ki, biz bu gün ildə 9 milyon ton neft hasil edirik.Onun bir hissəsini xammal, neft kimi satırıq, qalan hissəsi dəqurğularda emal olunur. Ancaq gələcəkdə biz bütün bu qurğulantamamilə işlənməsinə nail olacağıq. Çünki neft hasilatı artır.Xammalın ixracı ilə bərabər, biz bundan sonra daha da keyfiyyətli,yüksək keyfiyyətli, dünya standartlarına cavab verən neftməhsulları istehsal etməliyik. Ona görə də biz bu qurğulardangələcəkdə tam gücü ilə istifadə edəcəyik. Eyni zamanda gərək buqurğuların hamısında texnika, texnologiya daim təkmilləşdirilsin,beynəlxalq standartlara uyğun olaraq inkişaf etsin ki, bizimgələcəkdə də emal edəcəyimiz və əldə edəcəyimiz neft məhsullarıyüksək keyfiyyətə malik olsun və beynəlxalq bazarda özünə yertapsın.

Burada birliyin baş direktoru Mirzəyevin sizin məhsullarınızındünya sərgilərində, dünya yarışlarında yüksək yer alması haqqındaverdiyi məlumat sevindirici haldır. Ancaq bu, ilk addımlardır. Buistiqamətdə daha da çox iş görmək lazımdır ki, neft məhsulları ənyüksək keyfiyyətə malik olsun, ən yüksək standartlara cavabversin.

Beləliklə, Azərbaycanın iqtisadiyyatı və onun mühüm birhissəsi olan neft sənayesi böyük gələcəyə malikdir, böyükperspektivləri var və bunlar hamısı sizinlə, bizimlə birlikdə həyatakeçiriləcəkdir.

Dediyim kimi, Azərbaycan bir müstəqil dövlət olaraq günü-gündən möhkəmlənir və müstəqil dövlət kimi yaşayacaqdır.Müstəqillik tarixi nailiyyətimizdir, bizim müstəqilliyimiz əbədidirvə dönməzdir. Ona görə də siz heç narahat olmayın.

________________Milli Kitabxana________________

14

Buradakı çıxışlarda Amerika Konqresində hansısa dinləmələrhaqqında danışdılar, kimlərinsə gedib orada Azərbaycanınmənafelərinin əleyhinə çıxması barədə öz nifrətlərini bildirdilər.Doğrudur, bu nifrətedicidir. Ancaq, eyni zamanda bu bizi narahatetmir və heç vaxt narahat edə bilməz. Dünyanın heç bir konqresi,dünyanın heç bir dövləti Azərbaycanın daxili işlərinə qarışabilməz. Azərbaycan müstəqil dövlətdir. Azərbaycanın bütün işləriAzərbaycan dövlətinin iradəsi ilə Azərbaycanda həll olunur. Heçbir başqa ölkədə həll olunmur. Biz hər bir ölkə ilə dost, mehribanəlaqələr qururuq.

Eyni zamanda biz heç vaxt heç kəsə imkan vermərik ki, bizimmüstəqilliyimizi bir balaca da olsa, necə deyərlər, azaltsınlar. Bizbuna yol vermərik. Ona görə də o dinləmələr və eyni zamanda odinləmələrdə Azərbaycana bədxah münasibət göstərən ayrı-ayrıadamların qarşısında özləri üçün hörmət qazanmaq istəyənlərtamamilə boş işlərlə məşğul olurlar. Azərbaycanda hansı şeyə nailolmaq istəyirsənsə, buna Azərbaycanda nail olmaq lazımdır,Azərbaycan xalqının iradəsi ilə nail olmaq lazımdır, müstəqilAzərbaycanda nail olmaq lazımdır. Azərbaycanın işləri heç biryerdə həll oluna bilrməz. Bunu onlar da bilsin, siz də bilin və heçbir şeydən də narahat olmayın.

Burada şəhid ailəsinin üzvü, gözəl bir xanım çıxış etdi, Füzulirayonundan didərgin düşmüş soydaşımız çıxış etdi. Təkcə onlaryox: hamımız üçün Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarınınazad edilməsi ərazi bütövlüyünün bərpa olunması əsasproblemdir, əsas məsələdir. Bilirsiniz ki, bu sahədə biz gecə-gündüz çalışırıq, əlimizdən gələni edirik və bundan sonra daedəcəyik. Mən çox məmnunam ki, o şəhid ailəsinin üzvü buradaçox dəyərli sözlər dedi. Birincisi, onu dedi ki, müharibəgörməyənlər indi müharibəyə çağırırlar. Onlar müharibə nədirbilmirlər. Çünki onun həyat yoldaşı şəhid olubdur. İkincisi də, onudedi ki, əgər lazım olsa, mən iki oğlumu da torpaqlarımızınmüdafiəsi üçün döyüşlərə göndərməyə hazı-

________________Milli Kitabxana________________

15

ram. Azərbaycan xalqını yaşadan, Azərbaycan xalqını yüksəldənbax, bu cür yüksək mənəviyyata malik olan insanlardır. Bunlardır,bunlardır!

Bəli, mən hesab edirəm ki, bu gün torpaqların sülh yolu iləqaytarılmasına nail olmaq lazımdır. Müharibə etmək hər vaxt olar,hər vaxt ola bilər. Müharibənin acı-ağrısını xalqımız görübdür.Təbiidir ki, indi Azərbaycanın gücü o vaxtkı kimi deyil. İndiAzərbaycanın güclü ordusu var. Azərbaycanın artıq birləşmiş xalqıvar, çox iradəli xalqı var. Ancaq yenə də bunlara baxmayaraq,məsələnin sülh yolu ilə həll olunması lazımdır. Biz bu yolda özfəaliyyətimizi göstəririk və bundan sonra da göstərəcəyik.

Mən dəfələrlə demişəm, sizin qarşınızda da deyirəm. Mənimindi həyatımın əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın işğaledilmiş torpaqları azad olunsun, Azərbaycanın ərazi bütövlüyübərpa edilsin, yerindən-yurdundan didərgin düşmüş insanlar öztorpaqlarına qayıtsın və sülh yaransın. Ermənistan ilə Azərbaycanarasında sülh yaransın. Cənubi Qafqazda sülh yaransın, Qafqazdasülh yaransın ki, bundan sonra bizim uşaqlarımız da, nəvələrimizdə, nəticələrimiz də müharibə görməsinlər, sülh şəraitindəyaşasınlar. Mən inamram ki, bu yol ilə gedərək biz Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həll edilməsinə nailolacağıq, işğal edilmiş torpaqlar azad olunacaq və yerindən-yurdundan didərgin düşmüş bütün insanlar öz torpaqlarınaqayıdacaqlar.

Mən bu gün burada çox həyəcanlıyam. Çünki mən sizə dedimbütün bu yerlər mənim üçün doğmadır və bu birliyin də əsasınqoymuşam. O vaxtlar bundan ötrü çox çalışmışam. Asan deyildi.Çünki bunun üçün nə qədər vəsait lazım idi. Vəsaitin də hamısınıMoskvadan almaq lazım idi. Sovetlər İttifaqında isə o vaxtlar beləqurğulara taləbat çox idi. Çünki Sibirdə neft hasilatı ildə 20 milyonton artırdı. Bu qurğuların da hərəsinin istehsal gücü 6 milyon ton,bir az da artıranda 8 mil-

________________Milli Kitabxana________________

16

yon ton idi. SSRİ-də belə qurğulara nə qədər ehtiyac var idi. Ammaonlara baxmayaraq, böyük çətinliklərlə bu iki qurğunu - həmburadakı, həm də Keşlədəki qurğunu aldıq, gətirdik qurduq və indibunlar müstəqil Azərbaycana xidmət edir.

Mən düşünürəm, əgər o vaxt bunları etməsəydik, əgər o vaxtyarada bilməsəydik, indi biz bunlarsız necə yaşaya bilərdik?

Birliyin əmək veteranı, mənim dostum Cahangir Quliycv buradaçox hərarətli çıxış etdi. Baxın, 40 ildir burada çalışır. Bura nə qədərbağlıdır! Amma o buranın ağır dovrünü də görübdür, o dövrü dəyaşayıbdır. Həmin o hisnən nəfəs alıb, o zəhərləyici maddələrdəndə nəfəs alıb, amma görünür ki, çox sağlam adamdır, indiyə qədərdə sağlam qalıbdır, gümrah qalıbdır. Mən onun əlini sıxanda,gördüm əlimi elə sıxır ki, indi də gücü var. Bəlkə də burada onunkimi və mənim kimi sevinən adam yoxdur. Çünki o, 40 ildir buradaişləyir. Bilir ki, burada nə olub və bugünkü vəziyyətə nə cürgəlmişik. Mən də ona görə dedim ki, mən buraların əsasını,təməlini qoyan insanam. Ona görə də mən bu görüşdən çoxsevinirəm.

Bu evlər tikilibdir, indi birliyin işçilərinin böyük bir hissəsi -burada dedilər - bu evlərdə yeni mənzillər alacaqlar. Sonra yenətikiləcək, yenə alacaqlar. Bunlar da çox sevindirici haldır. Hər birinsan üçün mənzil birinci şərtdır. Mən də bu həyatı keçmişəm.Gənc vaxtımda mənim də evim yox idi, mənzilim yox idi. MənBakıda Sənaye İnstitutunda, Neft Akademiyası deyirlər - oradaoxuyanda yataqxanada qalmışam. Sonra yenə Bakıya gələndə bir iIorada-burada yaşamışam. Kirayayə bir otaq götürüb, çətinlikləyaşadım.

Mənim xatirimdədir, ilk dəfə 1952-ci ildə mənə bir mənzilverdilər. Elə bil ki, mənə dünyanı bəxş etdilər. O vaxt mən idim,anam idi, bacılarım idi - ikiotaqlı bir mənzilə yığışdıq və özümüzüən xoşbəxt hesab edirdik. Mən bu dövrü keçmişəm. Bilirəm ki,mənzil alanlar indi hansı hisslər keçirirlər.

________________Milli Kitabxana________________

17

Mən onları ürəkdən təbrik edirəm və təkcə onları yox, onlarındostlarını da, həmkarlarını da, sizin hamınızı təbrik edirəm. Arzuedirəm ki, evlər bundan sonra da verilsin, sizlərə yeni-yenimənzillər verilsin və hər birinizin ürəyi istədiyi kimi mənzili olsun.

Bu tikintilərdə Çin Xalq Respublikasının inşaatçıları da iştirakediblər. Bu gün burada Çin Xalq Respublikasının səfiri çox gözəlbir nitq söylədi.

Çin böyük bir dövlətdir, dünyanın ən böyük dövlətlərindənbiridir. İkinci dünya müharibəsindən sonra Çində böyük proseslərgedir, Çin Xalq Respublikası inkişaf edir, müxləlif mərhələlərdənkeçibdir. İndi onun iqlisadiyyatı yüksəkliklərə inkişaf edir. Əhalisibir milyarddan artıqdır və iqtisadiyyatı da dünyanın böyük iqtisadipotensialı olan qüvvələri ilə rəqabət aparmaqdadır. Ona görə də Çinilə Azərbaycan arasındakı əlaqələr həmişə dostluq xarakteri,əməkdaşlıq xarakteri daşıyıbdır və bundan sonra da belə olacaqdır.

Çin Xalq Respublikası səfirinin dediyi kimi, 1994-cü ildə Çinə,Pekinə öz səfərimi çox məmnunluqla xatırlayıram. Bəli. o vaxtməhz mənim o səfərim zamanı Çin Xalq Respublikasının sədricənab Tszyan Tszemin ilə oranın hökumətinin başçısı - indiparlamentin sədri cənab Li Pen ilə və başqaları ilə görüşüb bir çoxsənədlər imzaladıq. Ondan sonrakı dövr müstəqil Azərbaycan vəÇin Xalq Respublikası arasında əlaqələrin inkişaf dövrü olubdur.

Biz bu ayın 22-də Çin Xalq Respublikası parlamentinin - o,keçmiş hökumətin başçısı idi, çox hörmətli insandır - başçılıq etdiyinümayəndə heyətinin Azərbaycana rəsmi səfərə gəlməsinigözləyirik. Danışıqlar aparacağıq. Çox məmnunam ki, - mən hələ1994-cü ildə onu dəvət etdim - indi o, Azərbaycana gəlir və biz buəlaqələri inkişaf etdirəcəyik. Bu əlaqələrin inkişaf etdirilməsiburada da öz təzahürünü tapıbdır. Çin Xalq Respublikasıinşaatçılarının bu binaların

________________Milli Kitabxana________________

18

tikintisində iştirak etməsi inşaatçıların və Çin Xalq Respublikasıinşaatçıların Çin-Azərbaycan dostluğunun, əməkdaşlığın inkişafetdirilməsinə verdiyiniz töhfələrdir.

Çin Xalq Respublikasının inşaatçılarına burada gördükləri işlərəgörə təşəkkürümü bildirirəm. Əmin olduğumu bildirmək istəyirəmki, bundan sonra bu nümunədən istifadə edərək, Çin ilə Azərbaycanarasında olan iqtisadi əlaqələr daha da inkişaf edəcək və bütünsahələrdə bizim münasibətlərimiz, əməkdaşlığımız daha da yüksəksəviyyələrə qalxacaqdır.

Mən sizi bu hadisə münasibətilə bir daha təbrik edirəm. Hərbirinizə cansağlığı, ailə səadəti arzu edirəm. Hamımıza - bütünAzərbaycan xalqına, Azərbaycan vətəndaşlarına sülh, əmin-amanlıq və rifah arzu edirəm. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

19

İSVEÇİN KRALI ƏLAHƏZRƏTXVI KARL QUSTAVA

Əlahəzrət!İsveç Krallığının milli bayramı - İsveç Bayrağı günü

münasibətilə Sizə, kral ailəsinin üzvlərinə və dost İsveç xalqınasalamlarını və təbriklərimi yetirir, Sizə möhkəm cansağlığı vəsəadət, ölkənizə əmin-amanlıq və daimi tərəqqi arzulayıram.

Mən Azərbaycan Respublikası ilə İsveç Krallığı arasındadostluq və əməkdaşlıq münasibətlərini yüksək qiymətləndirirəm.

İnanıram ki, qarşılıqlı səylər sayəsində ölkələrimizin əlaqələrigetdikcə daha da yaxşılaşacaq, xalqlarımızın mənafeyinə, sülhə vəsabitliyə xidmət edəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

20

İSVEÇ KRALLIĞININ BAŞ NAZİRİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB QORAN PERSSONA

Hörmətli Baş nazir!İsveç Krallığının milli bayramı - isveç Bayrağı günü

münasibətilə Sizi və ölkənizin dost xalqını ürəkdən təbrik edirəm.Əminəm ki, ölkələrimizin dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərininhərtərəfli inkişafı xalqlarımızın mənafeyinə xidmət edəcəkdir.

Cənab Baş nazir, Sizə möhkəm cansağlığı və səadət, İsveçxalqına sülh, əmin-amanlıq və firavanlıq arzulayıram.

Hörmətlə,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

21

RUSİYA FEDERAL SƏRHƏD XiDMƏTİNİNDİREKTORU, GENERAL-POLKOVNİKKONSTANTİN TOTSKİ BAŞDAOLMAQLA NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

5 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Hörmətli Konstantin Vasilyeviç, hörmətliqonaqlar!

Azərbaycanda sizi salamlayıram. Biz çoxdan görüşməmişik.Ancaq buna sizin üçün də, bizim üçün də lüzum var. Ona görə dəmən xahiş etdim ki, gəlib bizim sərhəd qoşunları xidməti ilədanışasınız.

Konstantin Totski: Cənab Prezident, vaxt ayırıb nümayəndəheyətimizlə görüşdüyünüzə görə Sizə təşəkkür edirəm. Deməliyəmki, biz həmkarlarımıza - Azərbaycan sərhədçilərinə böyük hörmətbəsləyirik. Sizə açıq deyə bilərəm ki, biz buraya yaxşı əhval-ruhiyyə ilə gəlmişik.

Biz Sərhəd Qoşunları Komandanları Şurası çərçivəsində,ikitərəfli görüşlərimiz çərçivəsində vaxtaşırı görüşürük. Sərhədinbirgə qorunan sahəsində vəziyyət kifayət qədər mürəkkəbdir, lakinbilirik ki, Azərbaycan sərhədçiləri öz vəzifələrini şərəflə yerinəyetirirlər. Sizə məlumat verməyə çox şadam ki, biz dövlətsərhədində yaranmış münasibətləri qiymətləndiririk. Bizim çoxyaxşı, normal, işgüzar, əməli və mehriban əlaqələrimiz var.

________________Milli Kitabxana________________

22

Biz şəxsən Sizinlə doqquz ildir görüşməmişik. 1991-ci ildəmənə Sizin tərəfinizdən Naxçıvanda qəbul edilmək şərəfi nəsibolmuşdu.

Heydər Əliyev: Naxçıvanda?Konstantin Totski: Bəli.Heydər Əliyev: 1991-ci ildə?Konstantin Totski: Bəli, 1991 -ci ildə mən Zaqafqaziya sərhəd

dairəsi qərargahı rəisinin müavini idim. Mən Sizdə olmuşdum. Sizmənə bir çox qiymətli məsləhətlər verdiniz. O vaxtlar vəziyyət çoxmürəkkəb idi. Siz buna çox ciddi yanaşırdınız, konkret vəzifələrqoyurdunuz. O vaxtlar bu, kifayət qədər çətin qarşılanırdı. İndi vaxtötüb, biz hər şeyi dərk etdik, yaşadıq, başa düşdük ki, məhz o cürolmalı idi. Konkret ərazi var, bu xalq var, bu hakimiyyət var, onagörə də sərhəddə qayda-qanunu heç də təkcə Moskva yaratmalıdeyildi. Siz bu fərqi çox dəqiq müəyyənləşdirirdiniz. Ümumdövlətmiqyaslı qayda-qanun var, yerli problemlər var, bunları da nəzərəalmaq lazımdır.

Bu gün danışıqlar zamanı biz birgə qorunan sahədə vəziyyətimüzakirə etdik, müəyyən razılaşmalara gəldik ki, qarşılıqlıfəaliyyətimizi bundan sonra da inkişaf etdirmək gərəkdir. Biz buməsələyə ancaq bu qaydada yanaşırıq: sərhəddə qayda-qanun nəqədər yaxşı olarsa, bu, hər iki dövlət üçun bir o qədər yaxşıdır.

Sərhədçilərin işi yaxşı, normal, nəcib, humanitar məqsəd daşıyır.Bu iş bir-birinin əleyhinə işləməyi tamamilə istisna edir.Problemlər var, sərhəd sahəsi lazımi səviyyədə deyil, bizdə də,həmkarlarımızda da adamlar çatışmır. Lakin on başlıcası budur ki,biz sərhəddə qayda-qanun yaradılmasına eyni dərəcədə gözqoyuruq.

Heydər Əliyev: Sağ olun, sizə təşəkkür edirəm. Biz əvvəllər dədemişik, bu gün də deyirik ki, Rusiya ilə Azərbaycan arasındamehriban qonşuluq münasibətləri mövcuddur.

________________Milli Kitabxana________________

23

"Mehriban qonşuluq münasibətləri" o deməkdir ki, hərənin özdövləti var, hərənin öz ərazisi var, hərənin öz evi var, onlarqonşudurlar və bu qonşuluq mehriban xarakter daşıyır. "Mehribanqonşuluq" sözü də buradan yaranır. Amma Rusiya ilə bizimmünasibətlərimiz heç də təkcə bu anlayışla müəyyən edilmir,Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlər çox geniş xarakterdaşıyır. Biz bütün sahələrdə - istər siyasi, istər iqtisadi, istərmədəni, istərsə də elmi sahələrdə çox fəal əməkdaşlıq edirik. Təbiiki, humanitar, insani münasibətlər də var. Azərbaycanda çoxlu rusyaşayır, onlar Azərbaycanın yerli sakinləridir. Ancaq Rusiyada daçoxlu azərbaycanlı yaşayır. Doğrudur, onların az bir qismiRusiyanın yerli sakinləridir, amma talc onları oraya aparmışdır vəorada artıq 30, 40, 50 ildir yaşayırlar. Bəzilari isə oraya son illərdəköçüb getmişlər. Bu bir amildir, lakin yeganə amil deyildir.

Biz suveren dövlətlərik. Hər bir dövlətin öz imkanları var,bununla bərabər, problemləri də var. Mal mübadiləsi, ticarət vəşübhəsiz, insani əlaqələr sərhəd xidmətlərinin fəaliyyətini dəşərtləndirir. Azərbaycanda sərhəd qoşunları gəncdir. Siz bilirsinizki, o illərdə, Sovetlər İttifaqının mövcud olduğu illərdə sərhədqoşunlarında azərbaycanlılar çox az idi. Onlar oraya əsgəri xidmətənədənsə çox az göndərilirdi.

Mən burada, Azərbaycanda, sonra isə Moskvada işləyərkənbunun nə üçün belə olduğunu başa düşmürdüm. Lakin bizdə ovaxtdan bir qoca sərhədçi qalmışdır. Azərbaycanda bir neçə beləsərhədçi vardı, 70-ci illərdə mən onları dəstəkləməyə çalışırdım ki,sərhədin mühafizəsinə öz töhfəsini verə bilsinlər. O vaxtlar isəAzərbaycanın bir sərhədi vardı, o da yalnız iranla idi. Bu, Sovetlərittifaqının sərhədi idi. İndi isə Azərbaycanın sərhədi böyükdür - busərhəd İranla, Rusiya ilə, Gürcüstanla, Ermənistanladır. Doğrudur,Ermənistanla sərhəd hərbi münaqişə nəticəsində pozulmuşdur.Ölkənin sərhədlərinin mühafizəsini təmin etmək üçün nə qədərqüvvə,

________________Milli Kitabxana________________

24

nə qədər imkan lazımdır, nə qədər kadrlar lazımdır. Bu gün onlarçatışmır və hesab edirəm ki, öz milli kadrlarımızın sərhəd xidmətizabitlərinin yetişməsi üçün bizə hələ vaxt lazımdır. Əlbəttə,əsgərlər də gərəkdir, özü də təkcə əsgərlər yox. Xatirimdədir, oillərdə sərhəd dəstələrində zabit və əsgərlərlə yanaşı, elə adamlar davardı ki, onlar bəlkə də zabit rütbəsinə malik deyildilər, ammaillərlə eyni bir sahədə xidmət edirdilər. Əslində, yerli sakinləridilər. Sərhəd qoşunlarında belə ənənələr olmuşdur.

Azərbaycan Rusiya ilə ən xoş, mehriban münasibətlərə malikolaraq istəyir ki, sərhəddə də hər şey öz qaydasında olsun. BizimRusiya ilə sərhədimiz neçə kilometrdir?

Konstantin Totski: 375 kilometr.Heydər Əliyev: 375 kilometr. Böyük sərhəd deyildir. İranla isə

çox - 1000 kilometrdir. Yəni Rusiya ilə sərhəd böyük deyildir.Lakin Şimali Qafqazda vəziyyətin mürəkkəbliyi nəzərə alınarsa,ümumiyyətlə, Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan və yeni müstəqildövlətlər yarandıqdan sonra bir çox regionlarda olduqca mürəkkəbproseslərin getdiyi, bu proseslərin sərhədi pozan müxtəlif silahlıqrupların, cinayətkar qrupların yaranması, qaçaqmalçılıq,narkotiklərin daşınması və s. ilə müşayiət olunması nəzərə alınarsa,indi sərhəddə xidmət xeyli mürəkkəbdir.

Sizin hamınız yəqin ki, keçmiş vaxtda da sərhəd qoşunlarındaxidmət etmisiniz. O vaxtlar Sovetlər İttifaqının sərhədi qapalı idi -ikiqat tikanlı məftil, şumlanmış zolaq vardı. Mən bunların hamısınıxatırlayıram. Hətta oradan tülkü də qaçsaydı, sərhədin pozulmasıhaqqında siqnal daxil olur və bütün zastava ayağa qalxırdı. Özü dətəkcə zastava deyil, komendatura da ayağa qalxırdı. Mən DövlətTəhlükəsizliyi Komitəsində işləyərkən bir dəfə Biləsuvar rayonuərazisində sərhəd pozulmuşdu. Güman edirdilər ki, İrandan kimsəkeçmişdir. Hamını səfərbər etmişdilər, mən özüm bir necə gün

________________Milli Kitabxana________________

25

orada oldum. Hesab edirdik ki, hansısa casus keçmişdir. Bir neçəgündən sonra aydın oldu ki, kimsə bir nəfər səmti itirərək sərhədikeçmiş, sonra isə yarğana düşüb həlak olmuşdu. Bunuaydınlaşdırmaq üçün nə qədər vaxt lazım oldu! Mən bununla onudemək istəyirəm ki, o zaman sərhəd belə idi, onu son dərəcə ciddiqoruyurdular. İndi isə bu cür deyildir. Bizdə bu cür deyildir. Yəqinki, sizdə də belə deyildir. Ona görə də bu, şübhəsiz ki, daha böyüksəylər, daha çox qarşılıqlı fəaliyyət tələb edir.

Mən sizdən belə bir məlumatı eşitməkdən şadam ki, sizcəAzərbaycanın sərhəd qoşunları xidməti ilə qarşılıqlı fəaliyyətinizyaxşı vəziyyətdədir. Bizim sərhədçilərimiz də mənə eyni məlumatıverirlər. Bu məni sevindirir. Mən artıq demişəm və bu gün dədeyirəm ki, əvvəla, həm siz tərəfdən, həm də biz tərəfdən sərhədinmühafizəsinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün, ikincisi, əlbəttə ki,Şimali Qafqazdakı şərait nəzərə alaraq, heç bir yaraqlıları,quldurları buraxmamaq, silah keçirilməsinə və s. yol verməməküçün biz öz tərəfimizdən mümkün olan hər şeyi etməliyik vəedəcəyik.

Siz 9 il bundan öncə Naxçıvandakı görüşümüzü xatırladınız. Ozaman mürəkkəb dövr idi. Çox mürəkkəb dövr idi, ancaq siz düzdediniz, onda elə vaxt idi ki, bizim harada Sovetlər ittifaqı və yamüstəqil dövlətdə olduğumuzu başa düşmürdülər. Müxtəlifqüvvələr, müxtəlif qruplar fəaliyyət göstərirdi. O zamanAzərbaycanda vəziyyət xüsusilə mürəkkəb idi. Siz yəqin ki, bu günŞəhidlər xiyabanında olmusunuz. 1990-cı ildə Bakıda Azərbaycanxalqına qarşı böyük cinayət törədilmişdi: buraya qanunsuz olaraqqoşunlar yeridilmiş, çoxlu adamı məhv etmişdilər. Sonra isəErmənistanla Azərbaycan arasında müharibə başlandı.

Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi bu münaqişənin həllindəAzərbaycan barəsində ədalətsizlik edirdi. Bütün bunlarAzərbaycanda vəziyyəti son dərəcə kəskinləşdirmişdi. Burada çox

________________Milli Kitabxana________________

26

mürəkkəb vəziyyət yaranmışdı. Ancaq biz bütün bunlara dözdük,aradan qaldırdıq. İndi artıq sərhədlər müəyyən edilmiş, normalmünasibətlər yaranmışdır.

Biz həmişə narahat olmuşuq və bu gün də narahatıq ki, Rusiyamətbuatında bəzən ayrı-ayrı vəzifəli şəxslərin, hərbçilərin dilindənçıxan belə xəbərlər verilir ki, guya terrorçular, yaraqlılarÇeçenistana, Şimali Qafqaza Azərbaycandan keçib gedirlər. Mən1996-cı ili xatırlayıram, o vaxtlar belə xəbərlər, bəyanatlar çox idi.Belə olduqda mən general Nikolayevdən - zənnimcə o, həmin vaxtkomandan idi - xahiş etdim ki, buyurun, buraya briqadanızıgöndərin. Əvvəla, sərhəd hər iki tərəfdən həm Azərbaycantərəfdən, həm də Dağıstan ərazisində Rusiya tərəfdən qorunur.Əgər Azərbaycan öz ərazisindən nə isə buraxırsa, deməli, Rusiyasərhədçiləri heç nə buraxmamalıdırlar. Amma əgər Azərbaycanburaxırsa va Rusiya sərhədçiləri də buraxırsa və siz yalnızAzərbaycanı təqsirləndirirsinizsə, bu ədalətsizlikdir.

Bununla belə, o vaxtlar mən nəfələrlə bəyan etmişdim:Azərbaycandan oraya nəyinsə keçdiyini sübut edən bir misalgöstərin, bir fakt verin. Bəziləri başladılar deməyə ki, bilirsiniz,adamlar hansısa cığırlarla keçib gedirlər. Belə olduqda mən generalNikolayevdən briqada göndərməyi xahiş etdim. Mən generalKojevnikovu burada görməyə şadam. O vaxt o. kifayət qədərböyük bir briqadanın başında Azərbaycana gəlmişdi və bir neçəgün, məncə, təxminən bir həftə burada oldu, hər şeyi nəzərdənkeçirib yoxladı, sonra biz sizinlə elə bu salonda görüşdük və sizdənbelə bir məlumat aldım ki, bu barədə faktlar yoxdur.

O vaxtlar ötüb keçdi, Çeçenistanda sanki sülh bərqərar edildi.Amma yeni müharibə başlandı. Yenə də qəzetlərdə, televiziyadaardı-arası kəsilmədən xəbərlər informasiyalar, bəzən də RusiyaMüdafiə Nazirliyinin vəzifəli şəxslərinin dilindən bəyanatlarverilməyə başlandı. Mən bir neçə dəfə

________________Milli Kitabxana________________

27

demişəm və bu gün də deyirəm ki, Şimali Qafqazda, Çeçenistandaqayda-qanun yaratmalı olan adamlar bunu indiyədək edə bilmirlər.öz əməllərinə haqq qazandırmaq üçün belə bir bəhanə tapırlar ki,bəs, "yaraqlılar Azərbaycandan keçib gəlirlər". 1987-88-ci ildənbəri biz özümüz terrorçulardan, yaraqlılardan əzab-əziyyət çəkirik.Biz həmişə separatizmin əleyhinə olmuşuq. Biz heç bir separatizmidəstəkləmirik. Əgər Rusiya separatizmə qarşı mübarizə aparırsa,orada terrorcular, özü də beynəlxalq terrorçular varsa, biz orayanəyisə necə buraxa bilərik? Lap tutaq ki, haradansa nəsə keçibsətəkrar edirəm, axı sərhəd keçmişdəki səviyyədə qorunmur bu dahabizim sərhədçilərin günahı deyildir, Azərbaycan dovlətinin günahıdeyildir. Sadəca, təsadüfi bir haldır. Üstəlik, belə halları, beləfaktlar aşkara çıxara bilməmişlər.

Mən bilirəm ki, Rusiya Federasiyasının sərhad xidməti bubaxımdan ədalətli mövqe tutur. O vaxtlar general Kojevnikov hərşeyi nəzərdən keçirib yoxladıqdan sonra çox obyektiv nəticələrçıxardı və məncə, öz komandanlığına məlumat verdi. Nəhayət,bizim adamlar sizin nümayəndələrinizlə görüşürlər. Mənə dəməlumat verilib ki, sərhəd qoşunları obyektiv mövqe tuturlar.Amma, təəssüflər olsun, Müdafiə Nazirliyindəki ayrı-ayrıkomandirlərin obyektiv mövqe tutduqlarını deyə bilmərəm. Onlarbəzən elə yalan məlumat verirlər ki! Əgər onlar bununla özacizliyini əksizliyini doğrultmaq istəyirlərsə, Rusiya iləAzərbaycan arasında münasibətlərə çox böyük ziyan vurur,Rusiyada - qəzetlərdə, televiziyada ictimai rəy yaradırlar. Hər hansıbir general televiziya ilə çixış edib "Azərbaycandan yaraqlılarkeçir" deyən kimi ictimaiyyət buna inanır, bu bizim üçünxoşagəlməz vəziyyət yaradır.

Ona görə də mən Rusiyanın və Azərbaycanın sərhəd qoşunları,komandanlığı arasında mövcud olan əməkdaşlıqdan razıyam. Mənbuna şadam. Çalışacağam ki, bu əməkdaşlıq

________________Milli Kitabxana________________

28

daha uğurlu olsun. Bununla belə. fürsətdən istifadə edərək, bu günbunları deməyi lazım bildim.

Ümumiyyətlə, sərhəd xidməti çox maraqlı, çox fəxri xidmətdir.Sərhədçi gördükdə məndə həmişə xüsusi hörmət hissləri yaranır.Çünki mən sərhəddə doğulmuşam və böyümüşəm. Hələ yeniyetməçağlarında mən yaşıl furajkalı sərhədçi əsgərlərin arxasıncaqaçırdım. Xoşuma gəlirdi, mən onlara baxırdım. Sonra tale eləgətirdi ki, mən dövlət təhlükəsizliyi orqanlarında xidmət etdim. Bizhamımız - sərhəd qoşunları, başqaları birlikdə olurduq. Sərhədxidmətinin inkişafı üçün mən orada da çox qüvvə sərf etmişəm.

Azərbaycanda rəhbər işlədiyim illərdə sərhəd zastavalarınıdüzəltdirmişdim. Zaqafqaziya hərbi dairəsindən mənə tez-tezmüraciət edirdilər. Ona görə müraciət edirdilər ki, Sovetlərİttifaqının Dövlət büdcəsindən buraxılan vəsait çatışmırdı. Mənzastavalar, sərhəd dəstələri komendantlıqları üçün yerli büdcədən,Azərbaycanın büdcəsindən vəsait ayırırdım. Hətta yadımdadır, birdəfə mən bu barədə xüsusi qərar qəbul etmişdim. Sərhədzonasında olarkən zastavalara, sərhəd qoşunlarına, sərhəddəstələrinə hökmən baş çəkirdim. Mən bütün sərhəd dəstələriniəzbər bilirdim. Onların tarixini də bilirəm.

Sərhəd xidməti çox fəxri, doğrudur, həm də çox ağır vəmürəkkəb xidmətdir. O illərdə, müharibə olmayan, hərbiəməliyyatlar olmayan dövrdə mən bizim hərbcilərlə o vaxtlarburada çoxlu hərbçi, general vardı görüşürdüm. Onlara deyirdim:bilirsiniz, siz xidmət edirsiniz, müharibə etmirsiniz, siz sakityatırsınız, döyüşə getmirsiniz, döyüş əməliyyatları aparmırsınız.Sərhəd qoşunları isə həmişə ön xətdədirlər. Sərhəddə toqquşmalarbaş verməsə də, o vaxt mövcud olmuş rejim, ciddi rejimsərhədçilərdən o dövrün digər bütün hərbi qulluqçularından dahaçox şey tələb edirdi. Doğrudur, indi böyük müharibə yoxdur, ammahərbi qüvvələrin cəlb edildiyi bəzi münaqişələr var, o cümlədənŞimali Qafqazda. Təəccüb-

________________Milli Kitabxana________________

29

lüdür ki, bu qədər vaxt keçib, amma bu münaqişə hətta hərbiqüvvənin tətbiqi yolu ilə də həll edilə bilmir. Bu. təəccüb doğurur.

Bizim rəis mənə məlumat verdi ki, siz bəzi məsələlər barəsindəfikir mübadiləsi aparmısınız. Mən onlarla da razıyam. Sizin mənəhansısa suallarınız varmı?

Konstantin Totski: Sağ olun, sualımız yoxdur. HörmətliHeydər Əliyeviç, biz həmkarlarımızla bəzi məsələləri müzakirəetdlk. Mən, sadəcə olaraq, prezident kimi, Sizə bir daha məlumatvermək istərdim ki, azərbaycanlı həmkarlarımızın fəaliyyətinimüsbət qiymətləndiririk. Mən bunu heç də təkcə burada demirəm,sərhədin Rusiya-Azərbaycan sahəsində vəziyyəti necə gördüyümüzbarədə və Azərbaycan sərhədçilərinin vicdanla işlədikləri barədəVladimir Vladimiroviç Putinə iki dəfə məlumat vermişəm. Ötənilin avqustunda Dağıstanda döyüş əməliyyatları başlandığı vaxtdanbəri sərhədin mühafizəsini gücləndirmək üçün görülən tədbirlərbarədə o vaxtlar Baş nazirə də məlumat vermişdim. Rusiya-Azərbaycan sərhədində vəziyyət haqqında Vladimir VladimiroviçPutinə axırıncı məlumatım may ayında olmuşdur. Mən onaməlumat verərək bildirdim ki, Azərbaycan sərhədçiləri vicdanlaişləyirlər, bu məsələdə bizim aramızda qarşılıqlı anlaşma var. MənSizə bu barədə məlumat vermək istəyirdim.

Heydər Əliyev: Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

30

BAKIDA «XƏZƏRNEFTQAZ-2000» BEYNƏLXALQSƏRGİSİ VƏ KONFRANSININ AÇILIŞIMƏRASiMİNDƏ NİTQ

Bakı, İdman-sərgi kompleksi

6 iyun 2000-ci il

Hörmətli xanımlar və cənablar!Hörmətli qonaqlar!Mən «Xəzəreftqaz-2000» beynəlxalq sərgisi və konfransının

açılışı münasibətilə sizi ürəkdən təbrik edirəm və sərginin,konfransın işinə uğurlar arzulayıram.

Azərbaycan qədim neft diyaridır. Məlumdur ki, neftin sənayeüsulu ilə istehsalının 150 illik tarixi vardır. Ancaq bizim sərginin -«Xəzərneftqaz» sərgisinin yeddi illik tarixi var. Yeddi il bundanöncə, müstəqil Azərbaycan Respublikasının neft strategiyasınınhəyata keçirilməsinin başlanğıcında, dünyanın iri neft şirkətlərirespublikamıza böyük maraq göstərdiyi zaman İngiltərənin«Spirhed eksibişnz LTD» şırkəti Azərbaycan Ticarət-SənayePalatası ilə birlikdə belə bir sərginin keçirilməsi haqqında təşəbbüsirəli sürmüşlər. İlk belə sərgi 1994-cü üdə keçirilmişdir. İndi isə bu,ənənəyə çevrilmişdir. Bu gün biz yeddinci sərginin iştirakçılarıyıq.

Sual olunur, nə üçün keçmiş zamanlarda Azərbaycanda, Bakıdabaxmayaraq ki, dünyada çıxarılan neftin böyük bir hissəsiAzərbaycanda hasil edilirdi - belə sərgilər keçirilmirdi? Sualolunur, belə olan halda nə üçün Azərbaycan, Bakı dünyanın neft vəqaz mərkəzlərindən biri kimi indiyədək bugünkü qədərtanınmamışdı?

________________Milli Kitabxana________________

31

Bunların cavabı məlumdur: səbəbi ondan ibarətdir ki, birincisi,Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etmişdir və DünyaBirliyində özünə yer tutan müstəqil dövlət kimi, təbii sərvətlərininsahibi olmuşdur, onlardan istifadə edilməsi üçün lazımi yenitədbirlər görməyə başlamışdır. İkincisi, ondan ibarətdir ki, müstəqilAzərbaycan, onun dövləti öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək vəböyük təbii sərvətlərindən. xüsusən neft və qaz sərvətlərindənistifadə etmək üçün yeni neft strategiyası işləyib hazırlamış və onuhəyata keçirməyə başlamışdır.

1994-cü ildə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti Azərbaycandövlətinin neft strategiyasını həyata keçirərək dünyanın bir neçəböyük neft şirkəti ilə birgə Xəzərin Azərbaycan sektorundakı«Azəri», «Çıraq» yataqlarının və «Günəşli» yatağın dərinlikdəyerləşən hissənin müştərək işlənilməsi ilə əlaqədar ilk müqaviləimzalamışdır. O vaxt bu müqavilə dünyaya böyük səs salmış, genişəks-səda doğurmuş və təsadüfi deyildir ki, «Əsrin müqaviləsi»adlandırılmışdır.

Beləliklə. Azərbaycan dövlətinin neft strategiyasının həyatakeçirilməsi dünyanın bir çox ölkələrinin böyük neft şirkətlərininrespublikamıza marağına səbəb olmuş və tarixi nöqteyi-nəzərdənqısa bir zamanda 5-6 il müddətində Azərbaycan, Xəzər dənizidünyanın ən böyük neft və qaz mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir.

Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti qısa bir zamanda dünyanınböyük neft şirkətləri ilə 19 müqavilə imzalamışdır və bumüqavilələrin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşinvestisiyaların həcmi 50 milyard dollardan çoxdur.

Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi neft strategiyası,cəsarətli siyasəti və əməli tədbirləri təkcə ölkəmizə yox, bütünXəzər dənizi hövzəsinin böyük neft-qaz sərvətlərinin Xəzəryanıdövlətlər tərəfindən istifadə edilməsinə və bunun üçün də dünyanınböyük şirkətlərinin Xəzərin başqa sektorlarındakı neft va qazyataqlarına da maraq göstərməsinə səbəb olmuşdur.

________________Milli Kitabxana________________

32

Məmnuniyyətlə qeyd edirik ki, indi Xəzərin başqa sektorlarındada - Xəzəryanı hər bir dövlət tərəfindən öz sektorunda neft və qazyataqlarının kəşfinə, axtarışına başlanmış, bir çox hallarda yaxşınəticələr əldə olunmuş, əməli işlər həyata keçirilməyəbaşlanmışdır. Beləliklə də Xəzər dənizi hövzəsi artıq dünyanın ənböyük neft regionlarından birinə çevrilmişdir.

Biz fəxr edirik ki, bu işin başlanğıcını qoymuşuq. Biz fəxr edirikki, Xəzər dənizinin böyük neft və qaz sərvətlərini dünyaiqtisadiyyatına, dünya ictimaiyyətinə açmışıq. Biz fəxr edirik ki,indi Xəzəryanı digər ölkələr - Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan vəİran da Azərbaycan ilə bərabər, Xəzər dənizində özlərinə məxsusolan sektorlarda neft və qaz yataqlarının işlənməsinə başlamışlar.

Son illər bizim bu sahədə gördüyümüz işlər bir çox çətinliklərlə,maneələrə rastlaşmışlar. Bir tərəfdən Xəzərin Azərbaycansektorunda olan neft və qaz yataqlarına böyük neft şirkətlərininmarağı artmışdır, ikinci tərəfdən isə Azərbaycan iqtisadiyyatının bucür inkişaf etməsinə mane olmaq istəyən bəzi dairələr ölkəmizdəguya bu qədər neftin, onun gələcəyinin olmaması haqqındamüxtəlif yazılar yazmış, bəyanatlar vermiş, hətta ayrı-ayrı tədbirlərdə görmüşlər.

Ancaq biz öz iradəmizdən dönməmişik, apardığımız işi ardıcılsurətdə həyata keçiririk və bildiyiniz kimi, hazırda əməlinailiyyətlər əldə etmişik. İlk olaraq imzalanmış «Əsrin müqaviləsi»həyata keçirilərək 1997-ci ildə «Çıraq» yatağından bizimhamımızın gözlədiyindən də çox neft hasil edilmiş və onun ixracolunması məsələləri həll edilmiş, iki ixrac neft kəməri - Bakı -Novorossiysk və Bakı - Supsa neft kəmərləri tikilmişdir. Hasiledilən neft bu kəmərlər vasitəsilə indi dünya bazarlarina çıxarılır.

Məlumdur, bunu sübut etməyə artıq ehtiyac yoxdur ki, XəzərinAzərbaycan sektorunda böyük neft və qaz ehtiyatları

________________Milli Kitabxana________________

33

vardır. Təbiidir ki, onlar hasil ediləcək və dünya bazarlarınaçıxarılacaqdır. Bunun üçün də hələ 1994-cü ildə əsas ixrac neftkəmərinin - Bakı - Tbilisi - Ceyhan neft kəmərinin tikilməsihaqqında qərar qəbul edilmişdir.

Ötən illərdə biz, yəni Azərbaycan dövləti, TürkiyəCümhuriyyəti, Gürcüstan və «Əsrin müqaviləsinin iştirakçısı olandigər dövlətlərin neft şirkətləri əsas ixrac neft kəmərinin -Bakı -Tbilisi - Ceyhan neft kəmərinin tikilməsi üçün hamımız birlikdəlazımi işlər görmüşük. Bu işlər də çox çətinliklə həyata keçibdir.Yenə də deyirəm, biz bu məsələdə bir çox maneələrə rast gəlmişik.Ancaq sevindirici hal odur ki, bu maneələrin də qarşısını alabilmişik. Bakı - Tbilisi - Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin bütünsazişləri, müqavilələri artıq imzalanıbdır. Bu sənədlər Azərbaycan,Gürcüstan parlaramentləri tərəfindən təsdiq edilibdir, yaxıngünlərdə Türkiyə Cümhuriyyətinin parlamenti tərəfindən də təsdiqolunacaqdır. Beləliklə də biz böyük bir layihənin həyatakeçirilməsinə başlayacağıq.

Bildirdiyim kimi, Bakı - Tbilisi - Ceyhan əsas ixrac neftkəmərinin tikilməsi haqqinda beş il müddətində aparılan işlər birtərəfdən bizim iradəmizin həyata keçirilməsi ilə əlaqədarolubdursa, ikinci tərəfdən biz bu layihənin həyata keçirilməsininmüxtəlif istiqamətlərdən qarşısını almaq məqsədləri ilərastlaşmışıq.

Ancaq bu layihənin həyata keçirilməsinin ən asasmərhələlərindən biri 1998-ci ilin oktyabr ayında Ankarada qəbuledilmiş bəyannamədir. Bu bəyannaməni Türkiyə cümhuriyyətininprezidenti, Azərbaycan Respublikasının prezidenti, Gürcüstanprezidenti, Qazaxıstan prezidenti, Özbəkistan prezidentiimzalamışlar. Bu bəyannaməyə Amerika Birləşmiş ŞtatlarınınEnerji naziri cənab Riçardson da öz imzasını qoymuşdur.

________________Milli Kitabxana________________

34

İkinci həlledici mərhələ keçən ilin noyabr ayında İstanbuldaATƏT-in zirvə görüşündə yenə də Türkiyə, Azərbaycan,Qazaxıstan cümhuriyyətləri prezidentlərinin və Gürcüstanprezidentinin imzaladığı bəyannamə və eyni zamanda bubəyannaməni Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti cənab BillKlintonun imzalaması olmuşdur.

İstanbul bəyatmaməsi və İstanbulda bu barədə imzalanmış bütünsazişlər Bakı - Tbilisi - Ceyhan. əsas ixrac neft kəmərinintikilməsini tam təmin etmişdir. İndi əməli işlər həyata keçirilir. Bukəmərin tikilməsi üçün bu yaxınlarda Azərbaycan Dövlət NeftŞirkətləri tərəfindən sponsorların konfransı keçirilibdir. Orada bukəmər haqqında böyük məlumatlar verilibdir. Güman edirəm ki,bundan sonra işlər sürətlə gedəcəkdir. İnanıram ki, əsas ixrac neftkəməri - Bakı - Tbilisi - Ceyhan tikilib 2004-cü ildə tamamilə başaçatdırılacaq və istifadəyə veriləcəkdir.

Bəziləri belə fikirlər irəli sürürlər ki, əsas ixrac neft kəmərivasitəsilə indi ixrac ediləsi miqdarda neft yoxdur. Buna görə dəbəzilərı hesab edirlər ki, bu, ümumiyyətlə, lazım deyil, digərləri isəhesab edirlər ki, bu tezdir. Bunlar yanlış fikirlərdir. Çünki ənehtiyatlı, yəni minimum proqnozlara görə Xəzər dənizinin təkcəAzərbaycan sektorundan 4-5 milyard ton neft hasll edilməsigözlənilir.

Əgər nəzərə alsaq ki. həmin sənədləri, bəyannaməni Qazagıstanda imzalayıbdır və Xəzərin Qazaxıstan sektorunda böyük miqdardaneft hasil edilməsi gözlənilir, Azərbaycanda hələ bundan sonra dageniş işlər görüləcək - onda təsəvvür etmək olar ki, Bakı - Tbilisi -Ceyhan əsas ixrac neft kəməri nə qədər zəruridir və nə qədər dəlazımdır.

Alimlərimizin, mütəxəssislərimizin fikri belədir ki. Xəzərdənizində o qədər böyük neft və qaz yataqları var ki, hələ bukəmərlər də yetərli olmayacaqdır. Ona görə də Azərbaycan dövlətihesab edir ki, Xəzər dənizindən hasil olunacaq neftin

________________Milli Kitabxana________________

35

dünya bazarlarında çıxarılması üçün alternativ başqa neft kəmərləridə tikilə bilər və biz bu fikirlərdən də imtina etmirik.

Xəzər hələ böyük sirlər dənizidir. Bilirsiniz ki, dörd il bundanəvvəl belə bir sərgi keçirilən zaman Azərbaycan Dövlət neft Şirkətiilə bir çox xarici şirkətlər arasında Xəzərin Azərbaycansektorundakı «Şahdəniz» yatağının birgə işlənilməsi ilə əlaqədarmüqavilə imzalanmışdır, Bu gün mən böyük iftixar hissi ilə sizəbildirirəm ki, indi bunun gözəl nəticələri vardır. Orada qazılan ikiquyu «Şahdəniz» yatağından bir trilyon kubmetrdən artıq qaz əldəedilməsinə imkan olduğunu göstərmişdir .

Ümumiyyətlə, bizim mütəxəssislərin proqnozları - onlarınproqnozları həmişə özünü doğruldubdur və mən çox sevinirəm ki,Azərbaycanda belə yüksək səviyyəli mütəxəssislər var - onugöstərir ki, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundan ən azı dördtrilyon kubmetr qaz hasil edilməsi gözlənilir. İndi biz düşünürük vəəməli tədbirlər görürük ki, hasil olunacaq qazın dünya bazarlarınaixrac edilməsi məsələsi həll olunsun. Güman edirəm ki, bizimləbərabər işləyən şirkətlərlə, onların dövlətləri ilə birlikdə bunları dahəll edə biləcəyik.

Mən Xəzərin Azərbaycan sektorunda görülmüş bu işlərhaqqında sizə qısa məlumat verərək, bir tərəfdən istəyirəm ki,respublikamızın həm qurudakı, həm də dənizdəki neft və qazyataqlarına maraq göstərən şirkətlə bundan sonra da gəlib bizimləəlaqələr qursunlar. Eyni zamanda, mən bu fikirlərimlə Xəzəryanıbaşqa dövlətləri - Rusiyanı, Qazaxıstanı, Türkmənistanı və İranı daXəzər dənizindəki öz sektorlarında bundan sonra daha fəalişləməyə həvəsləndirmək istəyirəm.

Bilirsiniz ki, dənizdə neft və qaz axtarışı, hasil edilməsi iləməşğul olan mütəxəssislər Azərbaycanda çoxdur. Biz Xəzəryanıbütün ölkələrə, qonşularımıza bu sahədə yardım göstərməyə,kömək etməyə hazırıq.

________________Milli Kitabxana________________

36

Son illər Xəzər dənizinin hüquqi stalusu haqqında müxtəlifdanışıqlar apanlıbdır. Ümumiyyətlə, ictimaiyyətə, dünya icti-maiyyətinə bu barədə müxtəlif fikirlər söylənilıbdir. 1994-cü ildənbaşlayaraq Azərbaycan Xəzər dənizinin hüquqi statusununXəzəryanı bütün ölkələr tərəfindən birlikdə müzakirə edilibmüəyyənləşdirilməsinin tərəfdarı olubdur. Biz bu gün də bununtərəfdarıyıq və hər bir müzakirəyə hazırıq.

Hesab edirəm ki, biz bu məsələni müzakirə edib ümumi fıkrəgəlməliyik, ümumi qərar qəbul etməliyik .Ancaq bir-birimizə maneolmaq, yaxud müxtəlif fikirlər yaymaq lazım deyildir.

Siz son 5-6 il içərisində dünyanın böyük neft şirkətlərinin özişlərini görmək üçün cəlb etdiyi dünyanın ir çox başqa şirkətlərininAzərbaycanda uğurla, rahat, səmərəli işləməsinin şahidisiniz.

Biz 1994-cü ildə bəyan etmişik ki, Azərbaycan dövləti bazariqtisadiyyatı yolu ilə gedir. Respublikamız öz iqtisadiyyatınıninkişaf etdirmək üçün dünyanın bütün ölkələri ilə əməkdaşlıqqurmaq, xarici investisiyanı ölkəmizə cəlb etmək istəyir və buinvestisiyanın Azərbaycana cəlb olunması üçün lazım olan bütünşərtlərin həyata keçirilməsini öz üzərinə götürür.

Mən bu gün böyük məmnuniyyət hissi ilə deyirəm ki, biz bütünbəyanatlarımızı həyata keçirmişik onlara sadiq olmuşuq.

Hər bir xarici ölkə şirkətinin, hər bir iş adamının başqa birölkədə iş görməsi üçün bir neçə şərt mövcuddur. Onlardan birincisibu ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin olmasıdır. Biz Azərbaycandaictimai-siyasi sabitliyi təmin etmişik. Doğrudur, bu bizim üçünasan olmamışdır. 1994-cü ildən bizimlə müştərək iş görən şirkətlərvə onların nümayəndələri gördülər ki, sabitliyi təmin edərkən bizbir çox terror, dövlət çevrilişinə cəhd halları ilə rastlaşdıq. Ancaqbiz bunların hamısının qarşısını aldıq, Azərbaycanı cinayətkardəstələrdən təmizlədik,

________________Milli Kitabxana________________

37

ölkəmizdə sağlam mühit yaratdıq və ictimai-siyasi sabitliyi tamtəmin etdik.

Biz yaxşı bilirik ki, xarici investisiyanın Azərbaycana gəlməsiüçün müvafiq qanunlar - vergi qanunu, başqa qanunlar lazımdır. Buqanunlar Azərbaycana gələn hər bir investorun səmərəli işləməsi vəöz işinə daim arxayın olması üçün şərait yaratmalıdır. Biz buqanunları qəbul etmişik, onlar Azərbaycana gələn investorlarınsəmərəli işləməsi üçün bütün imkanları yaradıbdır. Ancaq buproses davam edir. Ölkəmizdə bundan sonra da lazım olan qanunlarqəbul ediləcəkdir. Mən əmin edirəm ki, biz xarici investisiyanınAzərbaycana gəlməsində çox maraqlıyıq və bunım üçün lazım olanhər dürlü şəraiti yaradacağıq.

Xarici şirkətlərin, investorların Azərbaycanda neft, qazsahələrində və başqa sahələrdə səmərəli işləməsi üçün bir şərt dəçox böyük əhəmiyyətə malikdir. O da ondan ibarətdir ki,Azərbaycanda yüksək səviyyəli mütəxəssislər, mühəndislər,texniklər, təcrübəli və dənizdə ağır şəraitdə işləməyə qadir olanfəhlələrimiz vardır. Xarici şirkətlər ötən illərdə görüblər ki, bizimbu sahədə olan kadrlarımız yüksək standartlara cavab verirlər vəonlarla işləmək asandır.

Azərbaycan hüquqi, demokratik dövlətdir. Azərbaycandademokratiyanın, qanunun aliliyinin təmin olunması üçün bütünişlər görülür və görüləcəkdir. Bunların özü də xarici investorlarınAzərbaycanda işləməsi üçün əsas şərtlərdən biridir.

Beləliklə, Azərbaycan prezidenti kimi, mən bu gün yeddincisərginin iştirakçıları qarşısında çıxış edərək böyük qürur hissi ilədeyirəm ki, müstəqil Azərbaycanın dövlət neft strategiyası uğurlahəyata keçirilir və bu, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf etməsiüçün böyük imkanlar yaradır. Bu, Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyini möhkəmlənməsi və daimi olması üçün çox böyükimkanlar yaradır. Bunlar hamısı bizi sizinlə birlikdə böyükgələcəyə aparır.

________________Milli Kitabxana________________

38

Azərbaycanın dövlət neft strategiyasının həyata keçirilməsində,müqavilələrin imzalanmasında və həmin müqavilələrin əməlisurətdə həyata keçirilməsində ölkəmizə gəlmiş şirkətlərləəməkdaşlığımızı çox səmərəli hesab edirəm. Şübhə etmirəm ki,onlar burada böyük qonaqpərvərlik və mehribanlıq əhval-ruhiyyəsigörürlər. Bu əməkdaşlığımıza və Azərbaycana bu sahədəgətirdikləri yeniliklərə görə respublikamızda işləyən bütün xariciölkə şirkətlərinə, vətəndaşlarına minnətdarlığımı, təşəkkürümübildirirəm.

Biz bu gün yeddinci sərgini keçiririk. Bu, XX əsrdə bu sahədəkeçirdiyimiz son sərgidir. Biz XXI əsrə, üçüncü minilliyə doğruaddım atırıq. Heç şübhə yoxdur ki, XX əsrin sonundaAzərbaycanın öz dövlət müstəqilliyini əldə etməsi və müstəqildövlət olaraq bütün sahələrin inkişafında müvəffəqiyyətlərqazanması və xüsusən neft stralegiyasının həyata keçirilməsindəböyük nailiyyətlər əldə etməsi XXI əsrdə Azərbaycanın daha dainamla irəliləməsi üçün əsas yaratmışdır.

Hörmətli dostlarımız, bizim sizinlə imzaladığımız müqavillələrson illərdə gördüyümüz işlər XXI əsr üçün yaxşı əsas yaradıbdır.Bu müqavilələr XXI əsrin, gələcək nəsillərin müqavilələridir".Ümidvaram ki, gələcək nəsillər bizim gördüyümüz bu dəyərli işləridaha sürətlə irəli aparacaqlar.

Biz səkkizinci «Xəzərneftqaz» sərgisini 2001-ci ildə. XXI əsrinilk ilində keçirəcəyik. Həmin sərginin çox böyük əhəmiyyətiolacaqdır. İnanıram ki, o sərgi bundan da geniş, bundan da yüksəkolacaqdır.

Böyük Britaniyanın «Spirhed eksibişnz LTD» şirkətinə,Azərbaycan Ticarət və Sənaye Palatasına, bu sərgininhazırlanmasında zəhmət çəkmiş bütün şirkətlərə, insanlarınhamısına təşəkkür edirəm. Sərginin, konfransın işində sizə yeni-yeni uğurlar, yeni-yeni müqavilələr, yeni-yeni əməkdaşlıqarzulayıram. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

39

* * *

Prezident Heydər Əliyev mərasim başa çatdıqdan sonraekspozisiya ilə tanış oldu.

Respublikamızın rəhbəri Rusiyanın «LUKoyl» şirkətninekspozisiyası ilə tanışlıqdan, şirkətin başçısı Vahid Ələkbərovunqısa məlumatını dinlədikdən sonra Azərbaycan Dövlət NeftŞirkətinin pavilyonuna gəldi. ARDNŞ-in vitse-prezidenli XoşbəxtYusifzadə şirkətin ekspozisiyası haqqında dövlət başçısına ətraflıməlumat verdi. Burada müxtəlif maketlər və sxemlərlə yanaşı, 25 ilbundan öncə möhtərəm Heydər Əliyevin Neft Daşlarında olması,Dərin dəniz özülləri zavodunun tikintisi zamanı çəkilmiş şəkillər dənümayiş etdirilir.

Prezident Heydər Əliyev dedi ki, həmin zavodu biz bu gün üçünəkmişik. özümüzün pulumuz yox idi, Moskvadan asılı idik, oradan400 milyon dollar vəsait aldıq. Amma indi zavodu gərək yenidənquraq, bunun üçün də investisiya lazımdır. O vaxt biz bumüəssisəni Xəzər dənizində böyük platformalar yaratmaq üçüntikirdik. Ancaq onda Sovetlər İttifaqının tərkibində idik. İndi isə buplatformalar həm Xəzərin Azərbaycan sektoru üçün, həmQazaxıstan, həm Rusiya, həm Türkmənistan, həm də İran üçünlazımdır.

Azərbaycan prezidenti «Şahdəniz» yatağında qazılmış quyularınişləməsini, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərininmarşrutunu, ARDNŞ-ın beynəlxalq əlaqələrini əks etdirənsxemlərə, dəniz yataqlarında seysmik tədqiqatlar aparmaq üçünNorveçdən alınmış yeni gəminin maketinə da maraqla baxdı.Həmin gəminin miniatür maketi respublikamızın rəhbərinə hədiyyəolundu. Prezident Heydər Əliyev «Kürdaşı» yatağında «İstiqlal»qazma qurğusu ilə qazılmaqda olan kəşfiyyat quyusu haqqında,«Çıraqlı» platformasında görülən işlər barədə verilən məlumatlarıda razılıqla qarşıladı.

________________Milli Kitabxana________________

40

Dövlətimizin başçısı «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyindəquraşdırılmaqda olan və ildə 250 min ton istehsal gücünə malikbitum qurğusu barədə məlumatı dinləyərək qəti şəkildə tapşırdı ki,qurğu oktyabr ayında tam hazır olmalıdır. Birliyin Baş direktoruRamiz Mirzəyev mühərrik yağları istehsal edən blokun yenidənqurulması layihəsi haqqında da prezidenlə məlumat verərək dediki, bu iş başa çatdırılsa, hər il dünya standartları səviyyəsində 200min ton məhsul buraxmaq mümkün olar. Yenidənqurma işləri üçün280 milyon dollar vəsait tələb olunur və indi bu istlqamətdədanışıqlar aparılır. Texniki-iqtisadi əsaslandırmalar xaricişirkətlərə təqdim edilmişdir.

Prezident Heydər Əliyev 1996-cı ildə Norveçdə səfərdə olarkənNorveç hökumətinin ona hədiyyə etdiyi laboratoriya kompleksibarədə də Azərbaycan rəhbərinə ətraflı məlumat verilərək bidirildiki, indi bunun köməyi ilə yüksək səviyyəli araşdırmalar aparılır.Qazaxıstandan, Türkmənistandan və digər yerlərdən də sifarişləralınır. Gələcəkdə bu kompleksi Xəzər regionunda elmi-tədqiqatmərkəzinə çevirmək niyyəti vardır.

Prezident Heydər Əliyev ARDNŞ-in pavilyonundan çıxarkənFransanın ölkəmizdəki keçmiş səfiri cənab Jan Perrən ilə razilaşdı,onunla səmimi görüşərək hal-əhval tutdu.

«Eksson Mobil» şirkətinin ekspozisiyası ilə tanışlıq da maraqlıoldu. Məlumdur ki, Azərbaycanda işləyən xarici şirkətlərhumanitar proqramlar da həyata keçiririlir. Buradarespublikamızın rəhbərinə «Yer kürəsi» ensiklopediyasınıncildlərini təqdim edərək bildirdilər ki, beş cildin hamısı çap olunubvə Bakının bütün məktəblərinə, habelə məcburi köçkünlərinuşaqlarının oxuduqları məktəblərə paylanmışdır.

Ekspozisiyada ötən ilin martında qaçqınların çadır şəhərciyindəkeçirilmiş və prezident Heydər Əliyevin də iştirak etdiyi toymərasimində çəkilmiş fotoşəkillər diqqəti cəlb edirdi. Dövlətimizinbaşçısı bu hadisəni xatırlayaraq bildirdi ki, indi o qızın uşağı olub,

________________Milli Kitabxana________________

41

dünən televiziyada göstərdilər. Oğlan olsa adını Heydərqoyacaqlarmış, amma qız olub və ona mənim mərhum xanımımınadını - Zərifə qoyublar.

Xəzərdəki yataqların bir neçəsinin işlənilməsinə dair layihələrdəiştirak edən «Totatfinaelf» şirkətinin pavilyonu ilə tanışlıq zamanıAzərbaycan prezidentinə məlumat verildi ki, üç şirkətinbirləşməsindən sonra yaranmış bu qurum dünyada dördüncü şirkətolmuşdur. Dənizin 120 metr dərinliyindən neft və qaz hasil etməküçün Şotlandiya mütəxəssisləri tərəfindən layihələşdirilmişplatformanın maketi də maraq doğurdu.

«Azərcell» rabitə şirkəti də sərgidə öz ekspozisiyasınıyaratmışdır. Burada ölkəmizin rəhbərinə məlumat verildi ki, şirkətdəniz yataqlarında işləyən neftçilərə də rabitə xidməti göstərir.Hazırda Azərbaycan sellülar rabitə sahəsində əhaliyə xidmətsəviyyəsinə görə MDB ölkələri arasında birinci yerdədir.

«Şevron» şirkətinin pavilyonu ilə tanışlıq zamanı ilk növbədə«Abşeron» yatağının qaz ehtiyatı barədə söhbət getdi. Bildirildi ki,gələn ilin əvvəlində burada «İstiqlal» qurğusunun köməyi ilə quyuqazılmasına başlanacaqdır.

Sərgi ilə tanışlıq zamanı prezident Heydər Əliyevə ABŞ-da nəşredilən «Azərbaycan İntərnəşnl» jurnalının sonuncu nömrəsi təqdimolundu, Jurnalın baş redaktoru Betti Bleyr dedi ki, əsasən Bakıyahəsr edilmiş həmin nömrənin sonunda Azərbaycanda işləyən neftşirkətlərinin rəhbərləri, habelə xarici ölkələrin Bakıdakı səfirləribarədə məlumat da verilmişdir.

Yaponiya Dövlət Neft Korporasiyasının pavilyonuna baxarkəndövlətimizin başçısı dedi ki, Yaponiya şirkətləri Azərbaycanagəliblər və indi işləri genişləndirmək lazımdır. Respuhlikamızınrəhbəri İran Neft Sənayesi, Mühəndislik və Tikinti Şirkətininpavilyonuna da baxdı. Burada prezidentə İranın neftayırmazavodları haqqında məlumat verildi.

________________Milli Kitabxana________________

42

Şotlandiyanın Aberdin şəhərinin bəzi şirkətləri də sərgidə təmsilolunmuşdur. Qonaqlar Aberdin və Bakının qardaşlaşmış şəhərlərolduğunu xatırlatdılar və prezident Heydər Əliyevin

Böyük Britaniyaya rəsmi səfəri zamanı Aberdinə gedəbilməməsindən təəssüfləndiklərini söylədilər. Dövlətimizin başçısıdedi ki, bəli, mən Edinburqda oldum, amma Aberdinə vaxtqalmadı. Bu dəfə isə gedəcəyəm.

«Şell» şirkətinin pavilyonunda da prezident Heydər Əliyevisəmimiyyətlə qarşıladılar. Burada «Formula» yarışlarında iştirakedən «Ferrari» avtomobili də nümayış etdirilir. «Şell» şirkəti«Ferrari» komandası ilə sıx əməkdaşlıq edir və qarşıdakı beş ilüçün də müqavilə bağlamışdır. Şirkət komandanın maşınlarınıözünün buraxdığı mühərrik yağları və benzinlə təmin etməkləməhsullarının yüksək keyfiyyətini nümayiş etdirir.

Hollandiyanın bu şirkətinin Azərbaycanda işləməsi barədəsöhbət zamanı prezident Heydər Əliyev dedı ki, mən «Şell»inölkəmizə gəlməsini istəyirdim və məmnunam ki, gəlmişdir. AmmaHollandiya hökumətinə də deyin ki, Azərbaycanla işləriyaxşılaşdırsın. Sizin səfiriniz etimadnaməsini təqdim edəndə mənbunu ona da demişəm. Şirkətin təmsilçiləri bildirdilər ki, onlar dabuna çalışırlar.

«Bi-Pi-Amoko» şirkətinin pavdyonunda respublikamızınrəhbərinə gül dəstəsi təqdim etdilər, Şirkətin prezidenti DevidVudvord «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqlarının tamişlənilməsinə dair plan haqqında məlumat verərək dedi ki, buproqramın birinci mərhələsi gələn il başlanacaqdır. Bu il isəAzərbaycan həmin sahədən 150 milyon dollar gəlir götürəcəkdir.2004-cü ildən etibarən burada neft hasilatı ildə 17 milyon tonaçatacaqdır.

Prezident Heydər Əliyev şirkətin nümayəndələrinə xatırlatdı ki,«Çıraq» yatağından çıxan qazın bir hissəsi havaya buraxdır. Buməsələdə vaxtilə səhvə yol verdilər, biz qazın bir hissəsindənistifadə edə bilmirik. Mənə deyirlər ki, siz «Çıraq» yatağında neft

________________Milli Kitabxana________________

43

hasilatını artıra bilmirsiniz, çünki onda qaz da artacaq və havayaburaxılacaqdır. Siz səhvinizi bilirsiniz, çünki o qədər qazçıxacağını gözləmirdiniz. Gələcəkdə belə səhvlər etməyin. Mənbizim Neft Şirkətindən tələb edirəm ki, qazın sahilə çatdırılmasınıtəmin etsinlər. Amma xahiş edirəm ki, bu işi birlikdə görəsiniz. Başnazirə də tapşırmışam.

Daha sonra prezidentə «Şahdəniz» yatağının birinci mərhələdəişləniliməsinin konsepsiyası barədə məlumat verildi. Bildirildi ki,2002-ci ilin sonunda buradan Turkiyə bazasına 5 milyard kubmetrqaz çatdırmaq istəyirlər. Gələcəkdə isə ildə 16 milyard kubmetr qazixrac etmək nəzərdə tutulur. Eyni zamanda burada yaxşı kondensatda çıxır. Prezident Heydər Əliyev onun ehtiyatı ilə maraqlandıqdadedilər ki, neft hesabı və təxıninən 250 milyon ton olar.

Dövlətimizin başçısı gələcəkdə kondensatın sahilə çatdırılmasıməsələsi ilə də maraqlandı və öz tövsiyələrini verdi. Eyni zamandaəlavə etdi ki, qazın ixracı ilə bağlı Türkiyə ilə danışıqlar aparın vəbizim tərəfimizdən də nə lazımdırsa edək. Şirkətin rəhbərliyi bu ilTürkiyə ilə saziş imzalayacaqlarına ümidvar olduğunu söylədi.

«Statoyl» şirkətinin pavilyonu ilə tanışlıq da maraqlı oldu.Azərbaycanda yaxşı tanınan bu şirkətin təmsilçiləri indi layihələrdəbirinin operatoru olmaq istədiklərini vurğuladılar. Norveçin dənizboru kəmərləri sistemi barədə də məlumat verildi.

Şirkətin pavilyonundakı qeyri-adi bir eksponat dərhal diqqəticəlb edirdi. Bu, Qarabağ ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılarzamanı aşkar edilmiş qədim baltadır. Ona bənzər qədim alətlərSkandinaviyada da tapılmışdır. Belə nümunələri, habeləQobustandakı qaya təsvirlərini, rəsmləri araşdıran məşhur Norveçsəyyahı və alimi Tur Heyerdal Azərbaycanla Norveç arasındaəlaqələrin qədim tarixi, xalqlarımızın eyni kökləri olduğunusöyləyir.

Prezident Heydər Əliyev dedi kı, bu sahədə elmi araşdırmalaraparmaq üçün gərək «Statoyl» sponsorluq etsin. Belə olsa,arxeoloqlardan

________________Milli Kitabxana________________

44

bir qrup yarada bilərik. Bunun cavabında Norveçin Bakıdakı səfiricənab Olav Berstad dedi ki, belə bir layihə var, Şəkinin Kiş kəndiyaxınlığında tədqiqat işləri aparılır.

Respublikamızın rəhbəri daha sonra Türkiyə və GürcüstanınMilli Neft şirkətlərinin, «Teksako», «Eni», «Denimeks»,«Monkrift», «Konoko», «Slavneft» şirkətlərinin, ABŞ TicarətDepartamentinin və sərginin digər iştirakçılarına pavilyonları ilədə tanış oldu. «Türk Petrolları Anonim Şirkətinin təmsilçisirespublikamızın rəhbərinə Türkiyə prezidenti Əhməd NecdətSezərin, habelə xalqımızın böyük dostu cənab Süleyman Dəmirəlinsalamlarını yetirdi. Prezident Heydər Əliyev də onlara salamyetirməyi xahiş etdi və şirkətin Azərbaycandakı fəaliyyəlini bundansonra da dəstəkləyəcəyini söylədi. «Teksuko»nun nümayəndələriisə enerji daşıyıcılarının nəqli məsələsinə şirkətin maraqgöstərdiyini və gələcəkdə əsas ixrac boru kəmərindən istifadəetmək niyyətində olduğunu bildirdi.

Dövlətimizin başçısı Gürcüstan Beynəlxalq NeftKorporasiyasının pavilyonunda Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixracboru kəməri ilə bağlı danışıqlar prosesini və sənədlərinimzalanmasını əks etdirən fotoşəkillərin göstərildiyi stenddəkorporasiyanın başçısı Georgi Çanturiyanın xahişi ilə xatirəolaraq avtoqraf qoydu.

Prezident Heydər Əliyev Gürcüstan televiziyası müxbirinin busərgi və əsas ixrac boru kəməri barədə sualına cavab verərək dedi:Bu gün çox xoş bir gündür, çünki yeddinci dəfədir ki, biz«Xəzərneftqaz» sərgisini keçiririk. Onun necə nəhəng bir sərgiolduğunu görürsünüz. Mən bu gün öz çıxışımda dedim ki, indiAzərbaycan, Bakı dünyada təkcə neft və qaz sənayesinin mərkəzinədeyil, həm də elə bir mərkəzə çevrilmişdir ki, dünyanın şirkətlərihər il buraya toplaşıb öz məsələlərini müzakirə edirlər. Bakı-Ceyhana gəldikdə isə biz - Azərbaycan da, Gürcüstan da sənədləriratifikasiya etmişik, bu günlərdə Türkiyə də ratifika

________________Milli Kitabxana________________

45

siya edəcəkdir. Mən indicə ABƏŞ-in prezidenti ilə danışdım, onlartezliklə işə başlayacaqlar. Bir sözlə, işlər irəliləyəcəkdir.

ABŞ-ın məşhur «Nyu-York Tayms» və «Vaşinqton Tayms»qəzetlərinin Parisdə nəşr etdirdikləri «İntərnəşnl Herald Tribun»qəzetinin 2000-ci il 5 iyun tarixli nömrəsində Azərbaycana 9səhifəlik materiallar həsr olunmuşdur. Nəşrin Mərkəzi Asiya vəİran üzrə menecer direktoru Bican Fərəməzti sərgidə prezidentHeydər Əliyevə məlumat verərək dedi ki, qəzetin bu nömrəsidünyanın 185 ölkəsində 1 milyon nüsxə tirajla yayılmışdır,Buradakı yazılarla Azərbaycan həyatının müxtəlif sahələri əhatəolunmuşdur. Bundan əlavə, 2000-ci ilin noyabrında «Azərbaycanainvestisiyalar» mövzusunda Bakıda keçiriləcək beynəlxalq konfranshaqqında elan verilmişdir.

Sərgi ilə tanışlıq başa çatdıqdan sonra prezident Heydər Əliyev«Spirhed Eksibişnz» şirkətinin icraçı direktoru xanım SüzanKrayça və sərginin digər təşkilatçılarına təşəkkürünü bildirdi.Dövlətimizin başçısı bütün sərgi boyu onunla bir yerdə olmuşNorveçin neft və energetika üzrə dövlət katibi xanım Byörd Sandalada minnətdarlıq etdi. Qonaq əmin olduğunu söylədi ki, Norveçşirkətləri müstəqil Azərbaycanın inkişafına öz töhfələriniverəcəklər. Prezident Heydər Əliyev Nocveçin Baş naziri cənabYens Sloltenberqə onun salamını çatdırmağı rica etdi.

________________Milli Kitabxana________________

46

PORTUQALİYA RESPUBLİKASININPREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JORJ SAMPAYOYA

Hörmətli cənab Prezident!Portuqaliya Respublikasının milli bayramı - Portuqaliya günü

münasibətlə Sizi və dost Portuqaliya xalqını salamlayır və ürəkdəntəbrik edir, Sizə cansağlığı və səadət, xalqınıza əmin-amanlıq vəuğurlar arzulayıram.

Mən Azərbaycan Respublikası ilə Portuqaliya Respublikasıarasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələrini yüksəkqiymətləndirirəm. Əminəm ki, ölkələrimizin əlaqələri xalqlarımızınmənafeyi, sülh və tərəqqisi naminə hərtərəfli inkişaf edibmöhkəmlənəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

47

İORDANİYA ŞAHZADƏSİ HƏSƏN BİN TƏLALİLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

7 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Əlahəzrat hörmətli şahzadə!Azərbaycana xoş gəlmisiniz, səfa gətirmisiniz! Mən sizi

səmimi-qəlbdən salamlayıram. Sizin mərhum qardaşınızla mənimçox yaxın dostluq əlaqəm var idi. Mən kral Abdulla ilə də həmAzərbaycanda, həm də bu il Davosda görüşmüşəm. İndi sizinAzərbaycana gəlməyiniz də mənim üçün çox xoşdur. İordaniya iləAzərbaycan arasında həmişə dostluq, qardaşlıq əlaqələri olubdur.Biz bu əlaqələri davam etdirməliyik, inkişaf etdirməliyik. Mənsizin bu səfərinizi məhz bu münasibətlə çox yüksəkqiymətləndirirəm.

Həsən Bin Təlal: Cənab Prezident, hər şeydən əvvəl,minnətdarlığımı bildirirəm ki, Siz mənim mərhum qardaşım kralHüseyn ilə yaxşı dostluq əlaqələrimiz barədə dediniz. Bilirəm ki,mənim qardaşım bu regionun inkişafı üçün çox işlər görmüşdür vəelə düşünürəm ki. biz bundan sonra da bir-birimizlə həmrəyolacağıq.

Bu gün Bakıda Baş nazirin müavini ilə, eləcə də Xarici İşlərnaziri ilə görüşmək imkanım olmuşdur. Qarşılıqlı maraq doğuranbir sıra məsələləri müzakirə etmişik. Biz qaçqınlar düşərgəsinə dəgetmişik.

Ümumiyyətlə, sülh dünyanın hər tərəfinə gəlməlidir və sülhdünyanın bütün insanlarına aid olmalıdır. Biz bu çətin vaxtda Sizinölkədə şəxsi liderliyinizə valeh olmuşuq. Çox sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

48

Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Təşəkkür edirəm. Bəli, sülh həryerdə, olmalıdır. Tamamilə doğru deyirsiniz. Mən yaxşı bilirəm,mərhum kral Hüseyn Yaxın Şərqdə müharibənin dayandırılmasındavə sülhün əldə edilməsində nə qədər böyük xidmətlər göstərmişdir.

Siz bizim vəziyyətimizlə yaxşı tanışsınız. ErmənistanınAzərbaycana etdiyi təcavüz nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının20 faizi işğal olunubdur və bir milyondan artıq Azərbaycanvətəndaşı, azərbaycanlı, müsəlman öz yerindən-yurdundan didərgindüşübdür. Onların əksəriyyəti çadırlarda yaşayır. Mən çoxməmnunam ki, bu gün siz onların yaşadığı yerə gedib baxmısınızvə öz gözünüzlə görmüsünüz. İnsanlar neçə ildir ki, belə ağırşəraitdə yaşayırlar. Hesab edirəm ki, bizim Baş nazirin bu işləməşğul olan müavini Əli Həsənov sizə bu barədə geniş məlumatveribdir.

Ona görə biz də sülh tərəfdarıyıq. Müharibəni dayandırmışıq vəməsələni sülh yolu ilə həll etmək istəyirik. Ancaq Ermənistan tərəfibu məsələnin həll olunmasına hələ ki, lazımi imkanlar yaratmır vəbir milyon azərbaycanlı da qaçqın vəziyyətində yaşayaraq, təbiidirki, Azərbaycanda həm sosial vəziyyəti ağırlaşdırır, həm də ölkəniniqtisadiyyatına çox təsir edir. Əsas isə odur ki, insanlar özyerlərindən, yurdlarından didərgin düşüblər, var-yoxlarını itiriblər,öz torpaqlarına dönmək arzusu ilə yaşayırlar.

Həsən Bin Təlal: Cənab Prezident, çox sağ olun ki, qaçqınlarhaqqında məlumat verdiniz. Bizi narahat edən ancaq Azərbaycandaqaçqınların olması problemi deyil, bizi narahat edən problemə eynizamanda ölkədaxili qaçqınların olmasıdır. Məlumdur ki,Azərbaycanın bir hissəsindən digər hissəsinə məcburən köçürülmüşinsanlar vardır.

Heydər Əliyev: Azərbaycanın əsas qaçqınları elə ölkədaxiliqaçqınlardır.

________________Milli Kitabxana________________

49

Həsən Bin Təlal: Bu yaxılarda, lap tezliklə insan hüquqlarınormativlərinə yenidən baxılacaqdır ki, bu insanları bir-birindəntam ayıraq, onların arasında tam sərhəd çəkək. Yəni qaçqınlar ayrı,ölkədaxili köçkünlər isə ayrı. Bunların arasında sərhəd çəkməküçün insan hüquqları normativlerinə yenidən baxacağıq. Eləbilirəm ki, burada biz ərazi, dərketmə baxımından və Sizindəstəyinizlə həm bu regionda, həm də Mərkəzi Asiya regionundabu sərhədi çəkə biləcəyik, bu işə yardımçı olacağıq.

Bizim hesablamalarımıza görə, yəni BMT-nin Qaçqınlar üzrəAli Komissarlığının hesablamalarına görə Qafqazda 2,8 milyonqaçqın vardır. Bu qaçqınların əsas hissəsi Azərbaycanın payınadüşür. Sizə məlum olsun ki, mən qeyri-rəsmi məsləhətçi kimi aliKomissarlıqda fəaliyyət göstərirəm.

1988-ci ildə Yaponiya parlamentində belə bir fikirsöylənilmişdir ki, bu regionda, Yaxın Şərq regionunda vəümumiyyətlə, neft istehsal edilən ərazilərdə demoqratik sabitlikəldə olunana qədər tam sabitlik olmayacaqdır. Bilirəm ki, buregionda boru kəmərlərinin tikilməsi məsələsi gündəlikdədir. Bizbu problemlərin hamısını birlikdə əhatə etməliyik. Yəni su, enerji,insan problemləri. Biz bütün bu problemlərin hamısına birlikdəbaxmalıyıq. Məlum olduğu kimi, biz elə bir ərazidə yaşayırıq ki, buərazi Mərakeşdən, Atlantik okeanı sahillərindən cənuba qədər, yəniKonqoya, Sudana qədər uzanıb gedir. Buradan isə Qafqaza, ŞimaliQafqaza qədər gedən narahat bir regionda yaşayırıq.

Ötən şənbə günü Əlcəzairda ərəb ölkələrinin bir forumuaçılmışdır. Əlcəzair prezidentinin rəhbərliyi altında keçirilmiş buforumda ümumiyyətlə, regionda xaosa qarşı mübarizəninperspektivləri və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. BizLomonosov adına universitetdəki görüşlər zamanı da bu mövzularımüzakirə etmişik. Eyni zamanda Çinin Xarici İşlər Nazirliyinin buişlərlə məşğul olan universiteti vardır. Biz orada da

________________Milli Kitabxana________________

50

bu məsələləri müzakirə etmişik. Kalininqradda olarkən bu barədədanışmışıq. Ümumiyyətlə, fərqi yoxdur bu problemlər böyükgöllər ərazisindədir, yaxud Qafqaz ərazisindədir regionalehtiyatların öyrənilməsi, araşdırılması və idarə edilməsi ilə sıxməşğul olmalıyıq.

İkitərəfli münasibətlərə gəlincə isə, biz Azərbaycan Dövlət NeftŞirkətinin birinci vitse-prezidenti İlham Əliyevi öz ölkəmizdəgözləyirik. O bizim ölkəyə gələcəkdir və keçiriləcək görüşlər eləbilirəm ki, Azərbaycanın realığı barədə kifayət qədər məlumatverəcəkdir. Biz bütün bu məlumatları öyrəndikdən sonra regionalehtiyatların idarə olunması üzrə tədbirləri daha çevik həyata keçirəbiləcəyik.

Cənab Prezident, hiss edirəm ki, azərbaycanlılar ərəb dünyasınamənsub olan ölkələri qınaya bilərlər ki, onlar Azərbaycana kifayətqədər fikir vermirlər, diqqət yetirirlər. Lakin eyni zamanda bizimöz problemlərimiz o qədərdir ki, onların öhdəsindən gəlməkdəçətinlik çəkirik. Amma ümid edirəm ki, gələcəkdə vəziyyət yaxşıistiqamətə doğru dəyişəcəkdir. Çox tezliklə elə bir vaxt gəlibçatacaqdır ki, biz real iştiraka keçəcəyik və humanitar məsələlərdəəsl iştirakçı olacağıq.

Bizim ölkəmizdə də yerli inteqrasiya, humanitar qanunməsələləri ön plandadır. Ona görə də elə bilirik ki, insanlarınözləri-özlərini dəyərləndirə, qiymətləndirə bilməsi olmadancəmiyyətin inkişafı mümkün deyil.

Cənab Prezident, qonaqpərvərliyinizə görə Sizə minnətdarlığımıbildirmək istəyirəm. Baxmayaraq ki, iş cədvəliniz çox gərgindir,vaxt tapıb bizimlə görüşürsünüz. Hesab edirəm ki, bundan sonrabiz 1997-ci ildə islam ölkələrinin iştirakı ilə keçirilmiş konfransınqəbul etdiyi qərarlar əsasında, yəni insan dəyərlərininqiymətləndirilməsi, İslam ölkələrinin Zəkat fondunun yaradılmasıəsasında irəliyə gedəcəyik.

İordaniyanın Kral həzrətləri Sizə ən səmimi salamlarını yetirir.Biz elə bilirik k. BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarliğı bundan

________________Milli Kitabxana________________

51

sonra da Azərbaycana yardım edəcəkdir, insanların dəyərininqiymətləndirilməsi amilinə xüsusi fikir verəcəkdir. Çox sağ olun.

Heydər Əliyev: Sağ olun, təşəkkür edirəm. Mən sizinfikirlərinizlə tamamilə razıyam. Ancaq bütün bu çətinliklərəbaxmayaraq, biz bir-birimizə daha da çox yardım etməliyik, bir-birimizə dayaq durmalıyıq.

Azərbaycana etdiyiniz səfərə görə sizə təşəkkür edirəm. İlhamƏliyev mütləq sizin ölkəyə gələcəkdir. Çünki Kral Abdulla onudəvət edibdir və biz bütün imkanlarımızı təhlil edə biləcəyik.

Kral həzrətlərinə mənim çox səmimi qardaş salamımı çatdırın.Sizin ölkənizə sülh, əmin-amanlıq arzulayıram. Birləşmiş MillətlərTəşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığında apardığınız işi dəçox yüksək qiymətləndirirəm. Bu, XXI əsrin ən böyükproblemlərindən biri olaraq qalacaqdır. Sizə bu işdə uğurlararzulayıram. Sağ olun.

Həsən Bin Təlal: Cənab Prezident, biz dəstəyimiziəsirgəməyəciyik.

________________Milli Kitabxana________________

52

BÖYÜK BRİTANİYANIN ŞOTLANDİYAMƏSƏLƏLƏRİ ÜZRƏ DÖVLƏT NAZİRİ BRAYANVİLSON İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

7 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Cənab nazir, mən çox məmnunam ki, siz ilkdəfə Azərbaycana gəlmisiniz və "Xəzərneftqaz-2000" beynəlxalqsərgi və konfransının açılış mərasimində iştirak etmisiniz. Siz oradaçıxış etdiniz və bu gün də görüşürük.

Böyük Britaniyanın Azərbaycanda fəaliyyət göstərən şirkətləriçoxdur. Onlar ölkəmizdə neft-qaz sahəsində çox mühüm işlərgörürlər. Biz əsas məsələləri birgə həll etmişik. 1994-cü ildəimzalanmış "Əsrin müqaviləsi"ndə, "Şahdəniz" yatağının birgəişlənilməsi barədə müqavilədə Böyük Britaniya şirkətləriəməliyyatçı rolunu oynayır, başqa sahələrdə də mühüm işlərgörürlər. Bizim işimizin əsas nəticələri daha çox "BritişPetroleum" şirkətinin fəaliyyət göstərdiyi sahələrdədir. Ona görədə sizin Azərbaycanı ziyarət etməyiniz çox vacibdir. Gümanedirəm ki, siz ölkəmizlə və Bakı şəhəri ilə yaxşı tanış olabiləcəksiniz.

Brayan Vilson: Cənab Prezident, vaxt tapıb məni qəbuletdiyinizə görə çox sağ olun. Mən bilirəm ki, Siz bu həftə çoxməşğulsunuz. Mənə vaxt ayırdığınıza görə Sizə minnətdarlığımıbildirirəm. Biz dünən görüşsək də, bu gün bir daha, yenidəngörüşürük.

Deməliyəm ki, ümumiyyətlə, ölkələrimiz arasında əlaqələrhazırda əla səviyyədədir. Ümid edirəm ki, nazirlər səviyyəsindəqarşılıqlı səfərlər siyasət, ticarət və digər sahələrdə ölkələri-

________________Milli Kitabxana________________

53

mizin əməkdaşlığının möhkəmləndirilməsinə daha çox töhfəverəcəkdir.

Mən sərgi keçirilən sarayda bu gün səhər bir daha oldum, oranıgəzdim, Böyük Britaniya şirkətlərinin təşkil etdikləri stendlərəbaxdım, şirkətlərimizin nümayəndələrinin hər biri ilə ayrı-ayrılıqdasöhbət etdim. Onların əhval-ruhiyyəsi çox yaxşıdır. Həminşirkətlərin nümayəndələri Azərbaycandakı fəaliyyətlərindən çoxrazıdırlar. Ən vacibi isə budur ki, onların fikrincə, burada özimkanlarının artması üçün böyük potensial vardır.

Əlbəttə, mən vətənə qayıdarkən burada gördüklərim barədəətraflı söhbət açacağam. Böyük Britaniyanın neft və qaz sahəsindəfəaliyyət göstərən ən kiçik və ən böyük şirkətlərini inandırmağaçalışacağam ki, onlar Azərbaycana gəlsinlər, buraya sərmayəqoysunlar, tərəfdaşlığı daha da genişləndirsinlər.

Brilaniya ilə Azərbaycan arasında əlaqələr hər iki tərəf üçünfaydalıdır. Əlbəttə, biz britaniyalılar Azərbaycanda sənayeninuğurla inkişaf etməsi üçün bir çox işlər görürük. Ancaq Azərbaycanda bizim ölkədə sənayenin inkişaf etməsi üçün çox işlər görə bilər.Şimal dənizində çalışan şirkətlərimizin çox zəngin təcrübəsi vardır.Bizim şirkətlər orada uzun müddətdir ki, işləyirlər. Mənə elə gəlirki, onlar Azərbaycana gəlməklə həm biliklərini, həm dətəcrübələrini buraya gətirirlər, eyni zamanda yerli mütəxəssislərdəndə kifayət qədər öyrənirlər.

Yenə də deyirəm, Böyük Britaniya şirkətləri buraya gələrək özbiliklərini, təcrübələrini bölüşürlər. Eyni zamanda Brİtaniyanınburadakı şirkətlərində çoxlu azərbaycanlı çalışır, yerli kadrlar öztəcrübələrini ildən-ilə daha da artırırlar.

Azərbaycanda keçirilən "Xəzərneftqaz-2000" beynəlxalq sərgivə konfransında mənim ölkəmin nazir səviyyəsində təmsil edilməsionu göstərir ki, biz dünyanın bu bölgəsində ticarətə böyükəhəmiyyət veririk. Mənim fikrimcə, bu sərgi ölkələrimizinəlaqələrinin daha da inkişafına kömək göstərəcəkdir.

________________Milli Kitabxana________________

54

Heydər Əliyev: Mən sizin dediklərinizlə tamamilə razıyam.Birincisi, mən də hesab edirəm ki, Böyük Britaniya ilə Azərbaycanarasında həm siyasi, həm iqtisadi, həm də digər sahələrdə olanəlaqələr yüksək səviyyədədir. Biz buna çox yüksək qiymət veririkvə bu əlaqələrin daha da genişlənməsinə çalışırıq.

Xatırlayıram ki, mən 1998-ci ildə Londonda rəsmi səfərdəolarkən Baş nazir cənab Toni Bleyr ilə, bir çox nazirlərlə bubarədə çox ətraflı danışıqlar apardım. Həm Britaniya tərəfi, həm dəAzərbaycan tərəfi eyni fikirdə oldu ki, Azərbaycan çox vacibcoğrafi-strateji əhəmiyyətə malik bir ölkədir, onun böyük təbiisərvətləri vardır. Böyük Britaniyanın Azərbaycana və bütövlükdəbölgəyə olan maraqları ölkələrimiz arasındakı əlaqələrin daha dagenişləndirilməsini tələb edir.

Xatirimdədir, Xarici işlər naziri cənab Robin Kukla söhbətimizzaman o mənə dedi ki, biz Azərbaycanda öz səfirliyimizigenişləndirəcəyik, işçilərin sayını artıracağıq. Çünki həmAzərbaycan, həm də Azərbaycana yaxın olan Mərkəzi Asiyaölkələri Böyük Britaniyanı çox maraqlandırır. Mən bu fikirlərlətam razı olduğumu bildirdim. Bu doğrudan da həqiqətdir.

1994-cü ildən sonra imzaladığımız neft müqavilələri BöyükBritaniya ilə Azərbaycanın uzunmüddətli əməkdaşlığının əsasınıqoymuşdur. Əgər imzalanmış hər bir müqavilənin 30 illik müddətivardırsa, hesab edirəm, həmin müqavilələrin tamamilə həyatakeçirilməsi üçün bundan ikiqat artıq vaxt tələb edibcəkdir. Bu təkcəbizim yox, bizdən sonra gələn bir neçə nəslin də vəzifəsi olacaqdır.Ona görə də Böyük Britaniya ilə Azərbaycan arasında əlaqələruzunmüddətli, bəlkə də daimi xarakter daşıyır. Biz bunu bu cüranlayırıq və ona çox böyük əhəmiyyət veririk.

Mən bildirdim ki, "Əsrin müqaviləsi", "Çıraq" yatağından neftinhasil olunması, ixrac edilməsi, "Azəri" və "Günəşli" ya

________________Milli Kitabxana________________

55

taqları bütün bunlar böyük perspektivə malikdir. "BritişPetroleum" şirkəti orada operatorluq edir.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri barədə sazişinimzalanması, danışıqlar aparılması və bu neft kəməri barədə sazişinAzərbaycanın və Gürcüstanın parlamentlərində təsdiq edilməsi - obu yaxınlarda Türkiyə parlamentində də təsdiq olunacaq - bizimmüştərək işimiz üçün daha böyük yol açır.

Dünən Bakıda açılmış "Xəzərneftqaz-2000" sərgisindəkistendlərdə "Şahdəniz" yatağının nə qədər böyük potensiala malikolduğu nümayiş etdirildi. Orada bəyan olundu ki, 2002-ci ildəTürkiyəyə 5 milyard kubmetr qaz vermək mümkündür. Hesabedirəm bu, yaxşı fikirdir. Gərək biz bu iş üzərində birlikdə işləyəkvə onu həyata keçirək. Ola bilər, bu işdə müəyyən maneələr ortayaçıxsın, amma biz bu işi görməliyik.

Azərbaycanda böyük neft yataqları ilə yanaşı, zəngin qazyataqları da aşkar edilir. "Şevron" şirkətinin nümayəndələri dünənbəyan etdilər ki, onlar "Şahdəniz" yatağıdan da çox qazehtiyatlarına malik olan "Abşeron" yatağından yaxın zamanlardaböyük nəticələr gözləyirlər. Bütün bunlar onu göstərir ki, busərvətlərin, məhsulların dünya bazarına çıxarılması haqqındatədbirləri indidən görməliyik və biz birlikdə çalışmalıyıq.

Mən Böyük Britaniyanın həm neft və qaz sahəsində, həm dədigər sahələrdə fəaliyyət göstərən şirkətlərini dəfələrləAzərbaycana dəvət etmişəm. Onlar burada işləyirlər. Siz dünəndediniz ki, onların bəziləri Azərbaycanı tərk edirlər. Bu mənəməlum deyildir. Mən Baş nazirə göstəriş vermişəm ki, bunuaraşdırsın, bu barədə mənə məlumat versin. güman edirəm, belə birhal varsa, onlar yalnız özlərinə şərait yarada bilməyən kiçikşirkətlərdir. Hər halda, mən bu məsələyə diqqət yetirmişəm vəlazımi göstərişlər vermişəm.

________________Milli Kitabxana________________

56

Bir sözlə, Azərbaycan ilə Böyük Britaniya arasında bütünsahələrdə əməkdaşlıq genişləndirilməlidir. Güman edirəm ki,dövlət naziri kimi, siz də Azərbaycanın bugünkü reallığını,"Xəzərneftqaz-2000" sərgisindəki əhval-rubiyyəni görüb bu sahədəöz xidmətlərinizi əsirgəməyəcəksiniz.

Brayan Vilson: Cənab Prezident, mən Böyük Britaniyanın Başnaziri Toni Bleyrin şəxsi salamlarını və minnətdarlığını Sizəçatdırmaq istəyirəm. Siz ona göndərdiyiniz məktubda oğlu olmasımünasibətilə onu təbrik etmisiniz.

Heydər Əliyev: Bəli, onun dördüncü oğlu olubdur. O çoxzəngin adamdır. Hesab edirəm ki, o çox sevindi. Amma bu, birinsan kimi. məni də sevindirdi. Ona görə də mən onu təbrik etdim.

Ümumiyyətlə, sizin Baş naziriniz çox mehriban adamdır.Mənim ona böyük hörmətim var. Hiss edirəm ki, bu hörmətikitərəflidir.

Brayan Vilson: Bəli, mən də bilirəm ki, o çox gözəl birinsandır. Cənab Prezident, Sizin dediklərinizin hamısı ilə tamrazıyam. Qeyri-neft sahəsində əməkdaşlığımızın genişləndirilməsibarədə Sizin dedikləriniz məni xüsusən çox ruhlandırdı. Burayagəlməzdən əvvəl biz Ticarət naziri ilə nahar etdik və bu barədəsöhbət apardıq. Azərbaycanın ixrac imkanlarını genişləndirməküçün qeyri-neft sahəsi daha da inkişaf etdirilməlidir. Mən vətənəqayıtdıqdan sonra bu işə ciddi fikir verəcəyəm ki, BöyükBrtaniyanın müxtəlif şirkətləri Azərbaycana gəlsinlər və buradaçalışsınlar.

Cənab Prezident, mən Sizin dediklərinizi bir daha dəstəkləməkistəyirəm. Böyük Britaniya şirkətləri boru kəmərləri layihələrinə vəAzərbaycanda hasil ediləcək neftin bu kəmərlərlə dünya bazarınaçıxarılmasına xüsusi maraq göstərirlər. Onlar Azərbaycanda busahədə işə başlamaq üçün rəqabətə hazırdırlar.

Bir daha bildirmək istəyirəm ki, biz bir-birimizə dərin hörmətbəsləyirik. Əminəm ki, bu bizim ümumi işimizin xeyrinədir.

Heydər Əliyev: Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

57

ABŞ PREZİDENTİNİN VƏ DÖVLƏT KATİBİNİNXƏZƏRİN ENERJİ MƏSƏLƏLƏRİ ÜZRƏ XÜSUSİMÜŞAVİRİ CON VULF İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

7 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Xoş gördük, sizi səmimi-qəlbdən salamlayıram.Biz dünən yaxşı bir konfrans keçirdik.

C o n V u l f: Mən Sizi təbrik edirəm.Heydər Əliyev: Mən də sizi təbrik edirəm. Siz də orada yaxşı

çıxış etdiniz. İşlərimiz də irəli gedir.C o n V u l f: Cənab Prezident, mən dünənki çıxışımda dedim,

bu gün bir daha bildirmək istəyirəm ki, bütün bu irəliləyişlər, əldəetdiyimiz nailiyyətlər məhz Sizin liderliyiniz sayəsində mümkünolmuşdur.

Cənab Prezident, həm prezident cənab Klinton, həm də dövlətkatibi xanım Olbrayt məndən xahiş ediblər Sizə bir daha çatdırımki, belə demək mümkündürsə, artıq gələn əsrin XXI əsrin layihəsiolan Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsi ilə bağlı Sizin xidmətlərinizionlar olduqca yüksək qiymətləndirirlər. Biz Amerikada bunu yaxşıanlayırıq.

Xatırlayırsınızsa, axırıncı dəfə Sizinlə görüşən zaman mənBakıya Tbilisidən gəlirdim. O vaxt mən Tbilisidə prezidentŞevardnadze və prezident Dəmirəl ilə görüşmüşdüm. Mən Sizinləgörüşümdə də dedim ki, hər iki prezident bu layihənin irəli getməsiüçün bütün məsələləri həll etdiklərini söylədilər. Yalnız bir məsələaçıq qalmışdı. Siz o vaxt məndən soruşdunuz ki, doğrudanmı bubelədir? Bu görüşümüzdən sonra Sizin

________________Milli Kitabxana________________

58

Tbilisiyə səfəriniz zamanı yerdə qalmış o açıq məsələ də həllolundu. Beləliklə, bu saziş tam əldə edildi.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidenti belə hesab edirdi ki,bu addımı atmaq Azərbaycan üçün nə qədər çətin olsa da,Azərbaycanın və Gürcüstanın bu cür çətin məsələlərin həllindəəməkdaşlıq ruhunu qoruyub saxlamasının özü neft kəməri qədərəhəmiyyətli bir məsələdir.

Cənab Prezident, əldə edilmiş nailiyyətlər, Bakı-Tbilisi-Ceyhanəsas ixrac boru kəməri barədə sazişin təsdiq olunması münasibətiləSizi bir daha təbrik edirəm. Hesab edirəm ki, indi bizim qarşımızdagörüləsi çoxlu işlər vardır.

Heydər Əliyev: Prezident Bill Klintona və dövlət katibi xanımOlbrayta mənim salamlarımı, hörmət və ehtiramımı çatdırmağınızıxahiş edirəm.

Biz Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri layihəsiüzərində beş ildir ki, birgə işləyirik və onu sona çatdırmışıq.Təşəkkür edirəm ki, bu sahədə mənim gördüyüm işlər vəgöstərdiyım xidmətlər Amerika Birləşmiş Ştatlarının prezidentitərəfindən yüksək qiymətləndirilibdir. Mən eyni zamandabildirmək istəyirəm ki, əgər Amerika Birləşmiş Ştatlanın daimidəstəyi olmasaydı, bu layihəni həyata keçirmək mümkün olmazdı.Siz dəstək vermisiniz, biz isə öz iradəmizi axıra qədər göstərmişik.Tarixi bir iş görülübdür. Mən sizinlə razıyam ki, bu, XXI əsr üçünböyük bir proqramdır. İndi əməli işə başlamaq lazımdır. Bumərhələ də o qədər asan olmayacaqdır. Ancaq gecikməyə yolvermək olmaz.

C o n V u l f: Cənab Prezident, mən arzulayırdım ki, bu sazişintam razılaşdırılmasının başa çatdırılması münasibətilə aprelin 28-də Vaşinqtonda keçirilən mərasimdə bütün prezidentlər iştiraketsinlər. Çünki həmin tədbirin özü də çox əlamətdar bir hadisə idi.Doğrudur, o vaxt biz danışıqlardan tam yorulmuşduq. Ancaq indiyorğunluğumuz çıxıbdır, fəal surətdə əməli işə başlamağa hazırıq.

________________Milli Kitabxana________________

59

Mən dünənki çıxışımda onu da bəyan etdim ki, bizim Enerjinazirimiz Riçardson Sizə yeni bir məktub yazıbdır. Mən həminməktubu Sizin İcra Aparatınıza bu gün axşama qədər çatdıracağam.Nazir Riçardson prezident Klintonun daim yadına salaraq deyir ki,həmin gün Ankarada bu işlərin sürətləndirilməsinə təkan, dəstəkverən, bu işə kömək göstərən mən olmuşam.

Enerji naziri cənab Riçardson bu məsələni qaldıranda prezidentBill Klintonun ona nə cavab verdiyini bilmirəm, amma aramızdabelə bir söhbət gəzir ki, prezident bizim nazirə deyib ki, yaxşı,bütün bu işləri görən sən olmusansa, onda prezident kürsüsündəniyə sən yox, mən oturmuşam?

Heydər Əliyev: Təbiidir ki, nazir Riçardson 1998-ci ilin oktyabrayında Ankarada birinci bəyannamənin imzalanmasında iştiraketdi. Ancaq ondan sonra çox böyük işlər görüldü. Son qərarın qəbulolunması isə noyabrda İstanbulda baş verdi və orada keçirilənmərasimdə prezident cənab Bill Klinton iştirak etdi və həminsənədləri imzaladı.

Əgər söhbət bu istiqamətdə gedirsə, Mən deyə bilərəm ki, sonnöqtəni mən qoymuşam. Tbilisidə gedib məsələni həll etməsəydimbu olmayacaqdı.

C o n V u l f: Bu doğrudur, bu həqiqətdir.

________________Milli Kitabxana________________

60

RUSİYANIN «SLAVNEFT» ŞİRKƏTİNİNPREZİDENTİ MİXAİL QUTSERİYEV İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

7 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Xoş gördük sizi. Dünən sərgidə bizgörüşmədik, yoxsa Siz orada deyildiniz?

Mixaıl Qutseriyev: Səmimi qəbula görə Sizə təşəkkür edirəm.Heydər Əliyeviç. Dünən biz sərgidə yox idik. Sizin andiçməmərasiminizdə Sizinlə bir neçə dəfə görüşmüşük. Onda mən RusiyaDövlət Duması sədrinin müavini idim və rəsmi nümayəndə heyətigəlmişdi.

Heydər Əliyev: Doğrudur. İndi isə siz "Slavneft"i təmsiledirsiniz?

Mixail Qutseriyev: "Slavneft" neft-qaz şirkətini.Heydər Əliyev: Çox yaxşı. Mən sizi salamlayıram. Yaxşı

sərgidir, baxmağa, tanış olmağa dəyər. Şirkətlər çoxlu maraqlışeylər təqdim etmişlər. Bu artıq yeddinci "Xəzərneft-qaz"sərgisidir. Artıq böyük beynəlxalq əhəmiyyətə malikdir.

Mixail Qutseriyev: Zənnimcə, Azərbaycan neft Məkkəsinə,regionun neft Məkkəsinə çevrilir.

Heydər Əliyev: Məkkə yox, dünən mən çıxışımda dedim ki,artıq Azərbaycan özünü, haqlı olaraq, Xəzər hövzəsinin neft-qazkompleksinin mərkəzi hesab edə bilər. Ona görə ki, biz buradamüxləlif ölkələrdən olan xarici şirkətlərin iştirakı ilə Xəzərdəkiyataqların mənimsənilməsi sahəsində, necə deyərlər, ilk addımlarıatırıq və ötən beş ildə artıq böyük

________________Milli Kitabxana________________

61

yol keçmişik. On doqquz müqavilə bağlamışıq və bəzi müqavilələrartıq öz nəticələrini verir. 1997-ci ildən neft çıxarırıq, onu Bakı-Novorossiysk boru kəməri vasitəsilə Rusiyaya da, oradanNovorossiysk limanı vasitəsilə dünya bazarlarına da ixrac edirik.Bakı-Supsa boru kəməri vasitəsilə də dünya bazarlarına ixracedirik. İndi böyük qaz yatağı kəşf etmişik və təxminən 2002-ci ildəqaz ixracı üçün layihələr həyata keçiririk.

________________Milli Kitabxana________________

62

ATƏT-in DEMOKRATİK TƏSİSATLAR VƏ İNSANHÜQUQLARI BÜROSUNUN DİREKTORUJERAR ŞTUDMAN VƏ ONU MÜŞAYİƏT EDƏNŞƏXSLƏRLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

8 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Hörmətlı cənab Ştudman!Hörmətli qonaqlar!Mən sizi salamlayıram və sizi yenidən Azərbaycanda

görməkdən çox məmnunam. Azərbaycan ATƏT-in üzvü olaraq bubeynəlxalq təşkilatla bir neçə istiqamətdə əməkdaşlıq edir.Bilirsiniz ki, bizim sizinlə ən çox əməkdaşlıq etdiyimiz sahəATƏT-in Minsk qrupu vasitəsilə Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsinin həll olunması məsələsidir Bu məsələ üzrə çoxgörüşlər və danışıqlar keçiririk. ATƏT-in 1994-cü ildə Budapeştsammitində, 1996-cı ildə Lissabon sammitində və 1999-cu ildəİstanbul sammitində bu barədə çox mühüm qərarlar qəbul olunub.Ancaq hələ ki, bu məsələnin həll edilməsinə nail ola bilməmişik.

ATƏT-lə əməkdaşlığımızın mühüm bir sahəsi də sizinsahənizdir. ATƏT-in artıq burada nümayəndəliyi açılıbdır. Bubarədə mən verdiyim sözü yerinə yetirmişam. Baş nazir mənəməlumat verdi ki, nümayəndəliyə onların xoşuna gələn yerdəayrılıbdır. Ancaq bu əməkdaşlıq daha çox sizin istiqamətinizdə -demokratiya, insan hüquqları, seçkilər və sair istiqamətindəolacaqdır. Bu da o qədər asan sahə deyil. Ancaq hesab edirəm ki,biz burada çox irəliyə gedirik. Çünki burada silahlı

________________Milli Kitabxana________________

63

müharibə yoxdur. Burada qanunlar var və bu qanunlara, bir də ki,beynəlxalq hüquq normalarına riayət edilir.

Mən sizinlə, sizin büronuzla əməkdaşllığımızdan çoxməmnunam. Hesab edirəm ki, siz Azərbaycanda demokratiyanın,insan azadlıqlarının , ümumiyyətlə, bütün demokratik prinsiplərininkişaf etməsində ölkəmizə çox dəyərli yardım edirsiniz. Biz sizintövsiyələrinizdən, təcrübənizdən indiyə qədər çox istifadə etmişik,bu gün də istifadə edirik və gələcəkdə də istifadə edəcəyik.Azərbaycana gəlməyinizə görə mən sizə təşəkkür edirəm. Buyurun.

Jerar Ştudman: Cənab Prezident, çox sağ olun. Bu günAzərbaycana yenidən qayıtmağımdan mən şəxsi zövq duyur,Sizinlə bu görüşümdən məmnun olduğumu bildirirəm.

Azərbaycan elə ölkələr sırasındadır ki, ATƏT ilə ölkənizarasında bizim çox məhsuldar əməkdaşlığımız mövcuddur. BuSizin səyiniz nəticəsində mümkün olmuşdur. Mən əminəm ki,Azərbaycanda, Bakıda ATƏT-in nümayəndəliyinin açılması qeydetdiyim uğurlu əməkdaşlıq istiqamətində növbəti bir addımolacaqdır. Nümayəndəliyin açılması bizim birgə layihələrimizinhəyata keçirilməsinin sürətlənməsində, bu layihələrin dahayaxından izlənilməsində öz önəmli rolunu oynayacaqdır.

Bu gün mən Azərbaycanda olmağımdan xüsusilə məmnunam.Çünki məlumdur ki, indi sizin parlament "Mərkəzi SeçkiKomissiyası haqqında" qanunvericilik aktını müzakirə etməkdədir.Xatırlayırsınızsa, əvvəllər də bu qanunun müzakirəsində müəyyənçətinliklər olmuşdu və biz öz təkliflərimizi, tövsiyələrimizivermişdik. Hesab edirik ki, Azərbaycanda seçki ilə əlaqədar eləqanunlar qəbul olunmalıdır, Mərkəzi Seçki Komissiyasının tərkibielə müəyyənləşdirilməlidir ki, seçki qanunvericiliyi müxalifət iləiqtidarın məsuliyyəti bölüşdürməsinə imkan yaratmış olsun və buqanunvericilikdə mövcud reallıqlar öz əksini tapmış olsun. Bizdəolan məlumata görə, mən anlayıram ki, qanun layihəsinin sonvariantı parlamentə təqdim olunub

________________Milli Kitabxana________________

64

dur. Biz fau qanun layihəsini irəliyə doğru atılmış və çox nəzərəçarpacaq dərəcədə böyük addım hesab edirik. Şəxsən mən hesabedirəm ki, bu qanun layihəsi beynəlxalq standartlara, ATƏT-instandartlarına tamamilə cavab verir. Ona görə də ümidvaram ki, buqanun layihəsi qəbul olunacaqdır. Həmin qanun tam kamil qanunolmasa da, hamısı tamamilə razı salmasa da, ümidvarıq kı, buqanun qəbul ediləcəkdir.

Mən bu gün səhər həm Yeni Azərbaycan Partiyası tərəfindən,həm də bəzi müxalifət partiyaları tərəfindən tənqidi fikirlərlə dəqarşılaşmışam. Amma tərəflər arasında vasitəçilik , təcrübəm mənəonu deməyə əsas verir ki, əgər vasitəçi hər iki tərəfdən eynidərəcədə tənqidə məruz qalırsa, onda hesab etmək olar ki, o bu işidüzgün görmüşdür. Hər halda, hesab edirəm ki, bu yeni qanunparlament seçkiləri ilə əlaqədar daha yeni və daha yaxşı hüquqiəsas yaradacaqdır.

Biz Azərbaycana və ölkənizin rəsmi dairələrinə gələcəkdə dəyardım etməyə hazır vəziyyətdə dayanmışıq. Tezliklə biz başqa birönəmli qanun üzərində birgə işə başlayacağıq ki, bu da seçkilərhaqqında qanundur. Biz sizə həm yardım göstərəcək və həm dəmüşahidə edəcəyik ki, bütün seçki komissiyaları əməli fəaliyyətgöstərsinlər. Biz onların işini də müşahidə edəcəyik.

Cənab Prezident, Siz bizimlə razı olarsınız hamımız ondamaraqlıyıq ki, elə bir sistem formalaşsın və əməli surətdə həyatakeçmiş olsun ki, orada hər iki tərəf öz məsuliyyətini dərk etsin vəbu məsuliyyəti həyata keçirə bilsin.

Hər halda, bir daha bildirirəm ki, bu, hökumət tərəfindən çoxcəsarətli addımdır və biz hökumət nümayəndələrinin buməsələlərin müzakirəsində etdikləri güzəştləri və tutduqlarımövqeləri yüksək qiymətləndiririk. Onu da qeyd etmək istəyirəmki, müxalifət partiyaları da bizim ekspertlərimizin iştirakı iləaparılan müzakirələrə işgüzar və ciddi münasibət göstəriblər. Bütünbunları birlikdə götürdükdə hesab edirik

________________Milli Kitabxana________________

65

ki, demokratik sistemlərin islahatlarının həyata keçirilməsiistiqamətində ölkəniz çox doğru addım atmışdır.

Bu fürsətdən istifadə edərək həmçinin çox önəmli, mühümhesab etdiyimiz başqa bir məsələ ilə də əlaqədar öztəşəkkürlərimizi Sizə bildirmək istəyirik. Bu da Beynəlxalq QızılXaç Cəmiyyəti ilə Azərbaycan arasında imzalanmış sənəddir. Bizbu sənədi yüksək qiymətləndiririk.

Biz Azərbaycanda demokratik islahatların aparılması, sivilcəmiyyət quruculuğu və uzunmüddətli, dayanıqlı, etibarlıdemokratik cəmiyyət qurulması, demokratiyanın inkişaf etdirilməsisahəsində əməkdaşlığımızı bundan sonra da davam etdirməkarzusundayıq.

Fürsətdən istifadə edərək, mən həmçinin regionda mövcud olanmünaqişənin aradan qaldırılması üçün şəxsən Sizin tərəfinizdəngöstərilən səylərin müvəffəqiyyətlə başa çatmasını arzuladığımıbildirmək istəyirəm.

Demək istəyirəm, hamı yaxşı anlayır ki, bu sahədəki problem,yəni münaqişədən doğan problem "Mərkəzi Seçki Komissiyasıhaqqında" qanunun qəbul olunmasından və ona güzəştin əldəedilməsindən daha çətin və mürəkkəb bir problemdir. Çox sağolun.

Heydər Əliyev: Sağ olun, təşəkkür edirəm. Bizim işimizhaqqında dediyiniz çox əhəmiyyətli, dəyərli sözlərə görə, sizinfikirlərinizə görə təşəkkür edirəm. Mən sizinlə ötən görüşlərimdədə bildirmişdim, bu gün də bəyan edirəm ki, Azərbaycan dövləti1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiya əsasında demokratiyayolu ilə getməyi özünün əsas məqsədi hesab edir. Əgər bizim beləfıkrimiz, belə isləyimiz, belə arzumuz olmasaydı, 1995-ci ildə buKonstitusiyanı qəbul etməzdik. Siz onu da bilirsiniz ki,Konstitusiya komissiyasının sədri mən idim. Demək, bu bizimqəlbimizdən gələn fikirlərdir, dövlət quruculuğunda tutduğumuz

________________Milli Kitabxana________________

66

siyasi yoldur. Biz bunu edirik ona görə yox ki, kiməsə xoş gəlsin,kimdənsə bir "əla"qiymət alaq, yaxud da ki, "yaxşı" qiymət alaq. Bunu edirik onagörə ki, biz bu yolu Azərbaycanın bir müstəqil dövlət kimi inkişafetməsində yeganə yol hesab edirik.

Başqa gənc, müstəqil dövlətlərdən fərqli olaraq biz bunlarıErmənistan-Azərbaycan münaqişəsinin mövcud olduğu bir halda,Azərbaycan torpaqlarının 20 faizi işğal altında olduğu, bir milyonazərbaycanlılar öz ölkəsində köçkün, qaçqın vəziyyətinə düşübçadırlarda yaşadığı bir vaxtda edirik. Bu bizim prinsipialmövqeyimizdir. Amma bu, geniş məfhumdur bu, parlamentseçmək, yaxud da seçki aparmaq deyildir. Bu həm plüralizmdir,həm insan azadlığıdır, həm mətbuat azadlığıdır, həm də sosial-iqtisadi və siyasi islahatların aparılmasıdır.

Ötən beş il ərzində biz bu sahədə çox iş görmüşük.Azərbaycanın dövlət quruculuğu prosesi çox uğurla irəli gedir.Böyük islahatlar - iqtisadi islahatlar, siyasi islahatlar, sosialislahatlar aparmışıq. Məhz bunların nəticəsidir ki, Azərbaycan artıqağır vəziyyətdən çıxıbdır və indi sabit, iqtisadi cəhətdən inkişafedən dövlətdir. Əgər bütün bunların hamısını kompleks şəklində,bizim Konstitusiyanın əsasında, qanunlarımız əsasındaaparmasaydıq, bunlara nail ola bilməzdik.

Bu gün biz Avropa Şurasına qəbul olunmaq ərəfəsindəyik vəüzərimizə öhdəliklər də götürmüşük. Bu öhdəlikləri də yerinəyetirəcəyik. Əgər biz bu yolla getmək istəməsəydik, AvropaŞurasına daxil olmaq bizim nəyimizə lazımdı - oturardıq, işlərimiziözümüz bildiyimiz kimi aparardıq, bir çox belə problemlərlərastlaşmazdıq. Yəni Avropa Şurasına daxil olmaq bizim üçün "balyemək" deyil, öz üzərimizə yeni öhdəliklər götürmək deməkdir.Biz bunları dərindən dərk edirik.

Ona görə də həm əməli işlər görürük, həm də ki, irəliyə gedirik.Hər halda, Azərbaycan MDB ölkələri içərisində sosial-iqtisadiinkişafına görə indi birinci yerlərdə durur. Amma bu ölkələrin heç

________________Milli Kitabxana________________

67

birinin torpaqlarının 20 faizi işğal altında deyildir, bu ölkələrin heçbirinin bir milyon qaçqını yoxdur. Mən dünən Birləşmiş MillətlərTəşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının məsləhətçisi olanİordaniya şahzadəsi ilə danışırdım. Onda çox geniş məlumatlar var- Qafqazda 2 milyon 800 min qaçqın vardır. Bunun bir milyonuAzərbaycandadır.

Siz bilirsiniz ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsindən başqa,Azərbaycan nə qədər gərgin, nə qədər çətin daxili proseslər dəkeçiribdir. 1992-ci ilin fevral ayında Azərbaycanda hakimiyyətdəyişibdir, 1993-cü ilin iyun ayında hakimiyyət yenidən dəyişibdir.Azərbaycanın vətəndaş müharibəsi vəziyyətində olduğu vaxtdan bugünə kimi yeddi il keçir. Bu gün iyun ayının 8-dir. Mən 1993-cü iliyun ayının 9-da Naxçıvandan Bakıya gəlmişəm. Amma iyunun 8-də hələ Naxçıvanda idim. Bir neçə gün idi ki, mənimlə danışıqlargedirdi. Məni Bakıya dəvət edirdilər, mən isə gəlmək istəmirdim.Sadəcə, hesab edirdim ki, mən, bir vətəndaş kimi, öz xalqımqarşısında xidmətlərimi göstərmişəm, bundan sonra daha özümüəziyyətə salmamalıyam.

Məni Bakıya dəvət etmək üçün nə qədər adamlar - buranınağsaqqalları, alimləri, ziyalıları Naxçıvana gəlmişdilər. Ocümlədən, bu gün radikal müxalifətdə duran, Azərbaycanın ovaxtkı başçıları keçmiş prezident, keçmiş parlament sədri, keçmişBaş nazir Naxçıvana mənə dəfələrlə zəng etdilər, elçilərgöndərdilər, təyyarələr göndərdilər ki, mən Bakıya gəlim. Nəhayət,iyun ayının 9-da mən Bakıya gəldim. Burada vətəndaş müharibəsigördüm. Ona görə də məcbur oldum, iyun ayının 15-də Azərbaycanparlamentinin sədri vəzifəsini öz üzərimə götürdüm. Ondan sonrakıdövr də sizə məlumdur. Burada bir neçə dəfə dövlət çevrilişinəcəhdlər olubdur, terror hadisələri olubdur.

Mən bunları xatırlayıram ona görə ki, bir daha siz də bilərsinizki, Azərbaycan MDB-nin başqa dövlətlərindən tamamilə fərqlidironların nə qonşuları ilə müharibəsi olubdur,

________________Milli Kitabxana________________

68

nə də daxildə dövlət çevrilişinə bu qədər cəhdlər və vətəndaşmüharibəsi olubdur. Amma bu şəraitdə biz əvvəldən - 1993-cü ildəmən prezident seçiləndən - elan etdim ki, Azərbaycan demokratiyayolu ilə gedir və bizim başqa yolumuz yoxdur.

İndi müxalifət hesab edir ki, "Azərbaycan iqtidarı demokratiyayolu ilə getmir". Bu onların fikridir. Bizdə fikir azadlığıdır. AmmaAzərbaycan əhalisinin əksəriyyəti belə fikirdə deyildir. Ona görəkim nə istəyir, onu da deyə bilər. Amma reallıq göz qabağındadır.Biz ölkəmizi məhz bu istiqamətdə apardığımıza görə də sizinləolan əməkdaşlığımızı çox yüksək qiymətləndiririk. Demokratikcəmiyyət, demokratik dövlət quraraq hesab etmirik ki, biz hər şeyibilirik. Bu, kitabları oxumaqla hasil olan bir şey deyil. Kitablardayazılanlar ayrıdır, həyat isə tamam başqa şeydir. Həyat təcrübə iləbağlıdır: dünya təcrübəsi, Avropa təcrübəsi - bunlar da sizdəakumulyasiya olubdur. Ona görə də biz sizinlə əməkdaşlığa xüsusiəhəmiyyət veririk. Ancaq mən həmişə demişəm və bu gün dədeyirəm: lazımdır ki, bu əməkdaşlıq həm səmimi olsun, həm dəbizim işlərimizə daim obyektiv münasibət göstərilsin.

Əgər biz "dörd" qiymət alırıqsa, "beş" qiymət iddiasında deyilik.İstəyirik ki, bizə layiq olduğumuz "dörd" qiymət verilsin. Amma"dörd" qiymətə layiq olanda, onun əvəzinə "üç", yaxud "iki"qiymət veriləndə, əlbəttə ki, biz narazı oluruq.

İndi Azərbaycan seçkilər ərəfəsindədir. "Mərkəzi SeçkiKomissiyası haqqında" qanun layihəsi barədə sizin fikirlərinizi mənməmnuniyyətlə qəbul edirəm. Biz çalışmışıq ki, bu qanun həmdemokratik olsun, həm də müxalifətin bu seçkilərdə iştirakınıntəmin etmək üçün onların da tələbləri, fikirləri orada öz əksinitapsın. Ancaq təəssüf ki, onların iştahları çox böyükdür. Onlaristəyirlər ki, hər şey arzuladıqları kimi olsun. Bəzən belə çıxır ki,iqtidar üçün qanun çərçivəsi var, amma müxalifət üçün qanunçərçivəsi yoxdur. Bu da ədalətsizlikdir. Amma siz gorürsünüz ki,biz bu çətinlikdən çıxırıq, siz qeyd

________________Milli Kitabxana________________

69

etdiyiniz kimi, güzəştlərə gedirik. Bu barədə bir az sonra mənsizinlə danışacağam. Bizim məqsədimiz odur ki, seçki komissiyasıhaqqında elə bir qanun qəbul edilsin ki, həmin seçki komissiyasıseçkiləri ədalətli, normal həyata keçirə bilsin.

Sizin məsləhətlərinizin də bəzilərini biz qəbul edə bilməmişik.Heç müxalifət də sizin məsləhətlərinizin heç birini qəbul etməkistəmir. Buna görə də onlar özlərinə xüsusi status almaq istəyirlər.Amma mən hesab edirəm ki, sizin köməyinizlə biz ortaq birməxrəcə gələ biləcəyik.

Bizim gördüyümüz işlərə verdiyiniz yüksək qiymətə görə sizəbir daha təşəkkür edirəm. Sizi əmin edirəm ki, biz sizinlə daiməməkdaşlıq edəcəyik. Sizin təcrübənizdən, məsləhətlərinizdən daimistifadə edəcəyik. Sizin obyektiv münasibətinizə daim ümidlərbəsləyirik.

Jerar Ştudman: Cənab Prezident, çox sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

70

İQTİŞADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏŞKİLATININ (EKO-nun)ÜZVÜ OLAN ÖLKƏLƏRİN DÖVLƏT VƏHÖKUMƏT BAŞÇILARININ VƏ ZİRVƏGÖRÜŞÜNDƏ İŞTİRAK ETMƏK ÜÇÜN İRANİSLAM RESPUBLİKASINA YOLA DÜŞMƏZDƏNƏVVƏL BİNƏ HAVA LİMANINDAJURNALİSTLƏRİN SUALLARINA CAVAB

9 iyun 2000-ci il

Sual: Cənab Prezident, Azərbaycan iqtisadi əlaqələriningenişlənməsinə kömək edən bu cür görüşlərdə iştirakınızı nccəqiymətləndirirsiniz?

Cavab: Mən bunu həmişə yaxşı qiymətləndirmişəm. MənAzərbaycanın nəinki iqtisadi sahədə, bütün sahələrdə əlaqələrinəkömək edən hər bir görüşü qiymətləndirirəm və belə» görüşlərdəAzərbaycanın, xüsusən Azərbaycan prezidentinin iştirak etməsinidə ən vacib məsələlərdən biri hesab edirəm. Ona görə də mənhəmişə belə beynəlxalq. yaxud regional görüşlərə gedirəm və oradaAzərbaycanın mövqelərini müdafiə etməyə çalışıram.

Sual: Cənab Prezident, EKO təşkilatının işini fəallaşdırmaqüçün Azərbaycanın hansı təklifləri vardır?

Cavab: Təklifimi orada deyəcəyəm, eşidərsiniz.Sual: Cənab Prezident, Transxəzər qaz kəməri ilə əlaqədar

Siz Türkmənistan prezidenti üə görüşəcəksinizmi?Cavab: Türkmənistan prezidenti və yəqin ki, görüşəcəyəm.

Ancaq Transxəzər qaz kəməri bizim işimiz deyildir. Türkmənistanöz qazını Türkiyəyə satmaq istəyir. Azərbaycan burada tranzitölkəsidir. Ona görə də, ola bilər, biz bu məsələyə razı

________________Milli Kitabxana________________

71

olaq və ya razı olmayaq. Amma yenə deyirəm, qazı satanTürkmənistandır, alan da Türkiyədir. Əgər Türkmənistan satırsa,Türkiyə də alırsa, bizdən xahiş ediblər ki, bu qaz kəmərininAzərbaycandan, Xəzər dənizindən keçməsinə razılıq verək, biz dəbuna razılıq vermişik. Bu onların işidir. Amma bu məsələgecikibdir. Bunu kim gecikdirir? Onlar gecikdirirsə, bu onların özişidir. Azərbaycanın bu barədə təşəbbüs göstərməyinin heç birəhəmiyyəti yoxdur. Amma onlar bu məsələni nə vaxt həll etməkistəsələr, söz vermişik ki, biz bu sahədə əməkdaşlıq edəcəyik.

Sual: Cənab Prezident, Siz Mahir Cavadov məsələsinətoxunmusunuz. Bu səfəriniz zamanı onunla bağlı bir məsələmüzakirə edəcəksinizmi?

Cavab: Bilirsən, Mahir Cavadov elə bir şəxs, adam deyildir ki,mən onu müzakirə edim. Sırağagün mən bu məsələyə ona görətoxundum ki, 1995-ci ildə Mahir Cavadovla birlikdə Azərbaycandadövlət çevrilişinə cəhd göstərən Avstriya vətəndaşı Kənan Gürəl ovaxt həbs olunmuşdu. Mən onu əfv etdim. Bir müddət deyirdilərki, o xəstədir. Sonra Avstriya hökuməti, burada Avstriyanı təmsiledən Almaniya səfiri də bizə bir neçə dəfə müraciət etmişdi.

Amma ən əsası odur ki, Kənan Gürəli bir neçə dəfə mənəmüraciət yazıbdır. Yazıbdır ki, mən səhvimi başa düşmüşəm, səhvetmişəm, məni bağışlayın. Yəni o, əfv olunmağı barədə bir neçədəfə müraciət yazıbdır. Mən də onun müraciətini, eyni zamandaAvstriya hökumətinin öz vətəndaşlarına göstərdiyi münasibətinəzərə alaraq onu əfv etdim.

Mən Kənan Gürəli əfv etdikdən sonra Almaniya səfiri iləgörüşümdə dedim ki, görürsünüz, Avstriya kimi mütərəqqi,demokratik bir ölkə aparıb cinayətkara sığınacaq verdi, ammaAzərbaycanın dövlətçiliyinə qəsd edən, çevrilişə cəhd göstərən,Azərbaycan prezidentinə terror etmək istəyən adamı

________________Milli Kitabxana________________

72

biz indi burada əfv edirik. Görün, humanistlik harada daha çoxdur.Sual: Cənab Prezident, ayın 28-də Azərbaycanın Avropa

Şurasına qəbulu məsələsinə baxılacaqdır. Avropa Şurasınaqəbul olunmaq Azərbaycana nə verə bilər?

Cavab: Ay qardaş, ay oğul, biz üç ildir ki, orada namizədik. Üçildir söhbət gedir ki, biz bu şuraya üzv qəbul olunaq. Əgər bu birşey verməyəcəksə, onda biz üç ildir niyə belə can qoyuruq,cəfakeşlik edirik?

Təbiidir ki, bu, Azərbaycana çox şey verəcəkdir. Çünki bizAvropa ölkəsiyik, Avropa qitəsində yerləşirik. Avropa dəyərləriAzərbaycanda bizim milli-mənəvi dəyərlərimizlə bərabər, necədeyərlər, kök salıbdır. Amma mən onu da xüsusi bildirməkistəyirəm ki, Azərbaycan xalqının öz tarixi, öz milli mədəniyyəti,mentaliteti, milli-mənəvi dəyərləri vardır. Biz hansısa bir ölkəyəxoş gəlmək üçün bu milli-mənəvi dəyərlərimizdən heç vaxt imtinaedə bilmərik.

Eyni zamanda, dünyada ümumbəşəri dəyərlər vardır.Azərbaycan olaraq biz, xalqımız bu il yox, keçən il yox, hələ XIXəsrdən ümumbəşəri dəyərlərə tədricən - böyük sürətlə olmasa dabaşlamışıq. Artıq XX əsrdə bu ümumbəşəri dəyərləri öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə sintez edərək, Azərbaycanda xüsusi birəxlaqi-mənəvi dəyərlər forması yaratmışıq.

Biz həm Avropa qitəsindəyik, həm də ümumbəşəri Avropadəyərlərindən bəhrələnirik, demokratiya, hüquq, bazar iqtisadiyyatıyolu ilə gedirik. Ona görə də nə üçün biz bu təşkilatdan kənardaqalaq? Onlar da istəyirlər ki, biz bu təşkilatda olaq. Çünki onlaristəyirlər ki, bütün Avropanı əhatə etsinlər. Biz də bunu istəyirik.Amma bu nə verəcək - onu gələcək göstərəcəkdir.

Sual: Cənab Prezident, Təbrizdə Azərbaycan konsulluğununaçılması məsələsini iranda müzakirə edəcəksinizmi?

________________Milli Kitabxana________________

73

Cavab: Bilirsiniz ki, biz bu məsələni çoxdan qaldırmışıq.Amma nə olacaq - onu deyə bilmərəm.

Sual: Cənab Prezident, ikitərəfli görüşlərinizdə QafqazdaTəhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Paktı məsələsi barədəmüzakirələr aparacaqsınızmı?

Cavab: Bilirsiniz ki, mən ATƏT-in İstanbul zirvə görüşündəQafqazda Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Paktı barədə təklif irəlisürmüşəm. Ondan sonra Türkiyənin prezidenti hörmətli SüleymanDəmirəl də təxminən bu fikirlərlə əlaqədar səkkiz ölkəyə məktublargöndərmişdi ki, Qafqazda Sülh, Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Paktıolsun. Biz bunun təşəbbüskarıyıq. Ancaq onu həyata keçirmək birçox şərtlərdən, birinci növbədə, Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılmasından asılıdır. Əgərbunlar mümkün olarsa, Qafqazda Təhlükəsizlik və ƏməkdaşlıqPaktını yaratmaq mümkündür.

Sual: Cənab Prezident, Ermənistan - Azərbaycanmünaqişəsi məsələsi orada qaldırılacaqmı?

Cavab: Bilirsiniz ki, biz Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsiməsələsini hər yerdə qaldırırıq və qaldırmalıyıq. Ümumiyyətlə,Azərbaycan təmsilçilərinin, o cümlədən siz jurnalistlərin ən böyükçatışmazlığı ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Ermənistanın təcavüzüaltına düşübdür, torpaqlarımızın 20 faizi işğal edilibdir, birmilyondan çox azərbaycanlı öz ölkəsindən qaçqın düşübdür, ağırşəraitdə yaşayır, ancaq Azərbaycanın bu vəziyyəti dünyada hələindiyə qədər olduğu kimi məlum deyildir. Ermənistan təbliğatıgüclüdür, əlbəttə ki, Ermənistanın imkanları da çoxdur, çünkionların hər yerdə lobbiləri vardır. Amerikada oturan ermənilər hərgün müzakirə edirlər ki, Dağlıq Qarabağ necə olacaq, Ermənistannecə olacaq? Ermənistanın rəhbərləri bunu heç o qədər müzakirəetmirlər, amma Amerikada, Fransada, başqa ölkələrdə, eləMoskvada oturan ermənilər bunu edirlər. Bu münaqişə hələ

________________Milli Kitabxana________________

74

ki, həll olunmayıbdır, ona görə də bu mövzu çox aktual, vacibmövzudur. Bu məsələni heç vaxt unutmaq olmaz və kiçikdənböyüyə qədər hamı - jurnalist də. dövlət məmuru da, yaxud dövlətxadimi də, siyasi xadim də - kim olursa-olsun, bu məsələni həryerdə, həmişə deməlidir ki, nəhayət, dünya ictimaiyyəti obyektivməlumat ala bilsin.

Sual: Cənab Prezident, İrana nə vaxt rəsmi səfəredəcəksiniz?

Cavab: Baxaq, görək.Sual: Cənab Prezident, İranda yaşayan azərbaycanlıların

hüquqları ilə bağlı məsələ Azərbaycan - İran münasibətlərindəəks olunubmu? Vilayət Quliyev Amerikada səfərdə olarkən bubarədə bəyanat vermişdi.

Cavab: Bilirsiniz, Vilayət Quliyev nə deyib - mən bilmirəm.Azərbaycanda bir məsəl var: «özünə umac ova bilməyən, başqasınaəriştə kəsmək istəyir». Bilirsiniz bunun mənası nədir? Bizimözümüzün, bir milyondan çox azərbaycanlının hüquqlarıtapdalanıbdır. Azərbaycan ərazi bütövlüyünün pozulması iləəlaqədar bu dəqiqə dunyada ən ağır vəziyyətdə olan bir ölkədir.

Biz bu problemlərimizi həll etməliyik. Yoxsa sən istəyirsənburada Filippinin, yaxud da İndoneziyanın məsələsini həll edəsən.Bəzi adamlar populist fikir söyləyərək deyirlər ki, İrandaazərbaycanlıların hüquqları tapdalanıbdır. Qoy o adamlar gedibdesinlər ki, Azərbaycanda azərbaycanlıların hüquqlarıtapdalanıbdır. Bunlar kənarda qalıb, başlayıblar ki, oradaazərbaycanlıların hüquqları tapdalanıbdır. fransada bizdən sayca birneçə dəfə çox azərbaycanlı var və orada azərbaycanlılar dövlətdə,parlamentdə, hökumətdə təmsil olunublar. Özləri bilirlər ki, onlarınhüquqları tapdalanıb, yaxud tapdalanmayıbdır və necə bilirlər, ocür də hərəkət etməlidirlər. Biz başqa ölkənin işinə qarışmamalıyıq.Bizim də ölkənin işinə heç

________________Milli Kitabxana________________

75

kəs qarışmamalıdır. Biz İranın daxili işinə qarışmamalıyıq. Bizİranla dostluq, əməkdaşlıq münasibətləri yaratmalıyıq.

Lazımi qədər təfəkkürü olmayan bəzi adamlar öz şəxsi populistniyyətlərinə görə bu işdə Azərbaycana zərbə vururlar. Sən də busualı verməklə onu göstərirsən. Gəl sən də, mən də, hamımızyığışaq, müstəqil Azərbaycanda olan azərbaycanlıların hüquqlarınıqoruyaq və ölkəmizi bu ağır vəziyyətdən çıxaraq. Yoxsa, öz ölkənağır vəziyyətdədir, düşmüsən ki, Təbrizdə nə var, nə bilim,Ərdəbildə nə var. Bu onların öz işidir.

Jurnalist: Xarici İşlər naziri belə bəyanat vermişdi.Heydər Əliyev: Xarici işlər naziri əgər bunu deyibsə, düz

deməyibdir.Sual: Cənab Prezident, bu səfər zamanı neft və qaz

sahəsində əməkdaşlıq barədə bir məsələ müzakirə ediləcəkmi?Cavab: Nə olacağını bilmirəm. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

76

İRANIN KOOPERASİYA NAZİRİ, İQTİSADİ,TİCARƏT VƏ MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏR ÜZRƏİRAN - AZƏRBAYCAN DÖVLƏTLƏRARASIMÜŞTƏRƏK KOMİSSİYASININ HƏMSƏDRİMORTEZA HACI İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun 2000-ci il

Tehran,Mehrabad hava limanı

Morteza Hacı: Cənab Prezident, ölkəmizə xoş gəlmisiniz! Sizigörməyimizdən çox şadıq və özümüzə gözaydınlığı veririk.

Heydər Əliyev: Sağ olun, təşəkkür edirəm. Mən də çoxməmnunam. Gəlmişəm və sizinlə yenidən görüşürük.

Morteza Hacı: Allaha çox şükür! Səfəriniz rahat keçəcəkdir.Heydər Əliyev: Burada rahatdır. Elə bir narahatlıq yoxdur.Morteza Hacı: İnşallah, burada olduğunuz vaxt Sizin üçün

rahat, xatirəli və yaddaqalan olacaqdır.H e y d ə r Ə li y e v: İnşallah, mən də belə düşünürəm.Morteza Hacı: Arzu edirəm ki, burada daha çox qalasınız.

Sizinlə bir yerdə olmaq çox şərəflidir.Heydər Əliyev: Mən sonra İrana rəsmi səfərə gələcəyəm,

burada çox qalacağam.Morteza Hacı: Biz bu səfəri çoxdan gözləyirik. İrana

səfərinizin böyük əhəmiyyəti vardır.Heydər Əliyev: Elə mən də çoxdan gözləyirdim.

________________Milli Kitabxana________________

77

Morteza Hacı: Mənə belə söyləyirlər ki, Siz İrana sentyabrdarəsmi səfərə gələcəksiniz.

Heydər Əliyev: Bəli.Morteza Hacı: Cənab Prezident, Sizə bir daha «xoş

gəlmisiniz!» deyirəm.Heydər Əliyev: Sağ olun.

***

TEHRANIN MEHRABAD HAVA LİMANINDAİRAN TELEVİZİYASINA QISA MÜSAHİBƏ

Sual: Cənab Prezident, Siz EKO üzvü olan ölkələrin dövlətvə hökumət başçılarının VI zirvə toplantısına xoş gəlmisiniz!EKO-nun zirvə görüşündə iştirak edən dövlətlərə və Xəzərdənizi ətrafında yaşayan xalqlara ürək sözünüz nədir?

Heydər Əliyev: Mən birinci növbədə İran xalqına, İranvətəndaşlarına səmimi salamlarımı yetirirəm, dərin hörmət vəehtiramımı bildirirəm. İran hökumətinə, İran dövlətinə də öz dərinehtiramımı bildirirəm.

Bura gələn ölkələr müsəlman ölkələridir. Ona görə də bütünmüsəlmanlara da öz hörmətimi bildirirəm və hamısına sülh, əmin-amanlıq, rifah arzulayıram. Arzulayıram ki, İslam Birliyi daha dagüclü olsun, daha da möhkəm olsun.

EKO təşkilatında iştirak edənlərin çoxu Xəzəryanı ölkələrdir.Rusiyadan başqa, beş Xəzəryanı ölkədən dördü burada təmsilolunur. Ona görə də mən Xəzəryanı ölkələrə arzulayıram ki, onlardaha da sıx, səmimi və mehriban əməkdaşlıq etsinlər.

________________Milli Kitabxana________________

78

PAKİSTAN İSLAM RESPUBLİKASININ İCRAHAKİMİYYƏTİNİN BAŞÇISI PƏRVİZ MÜŞƏRRƏFİLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun 2000-ci il

Tehran,Azərbaycan prezidentinin iqamətgahı

Heydər Əliyev: Sizi. Pakistan hökumətinin başçısını səmimi-qəlbdən salamlayıram, xoş gördük.

Pərviz Müşərrəf: Cənab Prezident, Sizə çox təşəkkür edirəm.Sizinlə görüşməkdən məmnunluq duyduğumu bildirirəm. BizAzərbaycan ilə daha sıx münasibətlər qurmaq, əməkdaşlığımızıdaha da genişləndirmək əzmindəyik və Ermənistan-Azərbaycan,Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Azərbaycanın mövqeyini tamamilədəstəkləyirik.

Cənab Prezident, Kəşmir məsələsində Pakistana daim dəstəkverdiyinizə görə öz növbəmizdə biz də Sizə təşəkkürümüzübildiririk.

Mənimlə görüşmək üçün vaxt ayırdığınıza görə Sizə bir dahaminnətdarlıq edirəm. Mən Sizinlə çox məhsuldar bir görüşkeçirmək və danışıqlar aparmaq arzusundayam.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Sizə təşəkkür edirəm. Mən dəsizinlə görüşməyimdən çox məmnunam.

Pakistan ilə Azərbaycan arasında çox yaxşı dostluq əlaqələrivardır. Pakistan bizim üçün dost bir ölkədir. Azərbaycan öz dövlətmüstəqilliyini əldə edən zaman respublikamızın müstəqilliyinitanıyan ilk dövlətlərdən biri də Pakistan olmuşdur.

________________Milli Kitabxana________________

79

Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədarbəyanatınıza görə mən sizə bir daha təşəkkür edirəm. Bu münaqişəbaşlayandan Pakistan Azərbaycanı həmişə dəstəkləyibdir. Bunagörə sizə təşəkkür edirəm. Biz də Kəşmir problemi ilə əlaqədar sizihəmişə dəstəkləmişik və bu gün də dəstəkləyirik.

Hesab edirəm ki, Azərbaycan-Pakistan əlaqələri ötən illərdəxeyli inkişaf edibdir. Pakistanın Azərbaycanda, Azərbaycanın isəPakistanda səfirliyi vardır. Mən sizin ölkənizdə rəsmi ziyarətdəolmuşam. Sizin ölkənin keçmiş prezidenti Faruq Leqari isə vaxtiləAzərbaycana rəsmi səfərə gəlmişdi. Yəni belə yüksək səviyyədəgörüşlərimiz olubdur. İndi sizinlə, Pakistanın hökumət başçısı iləyenidən görüşmək mənim üçün çox xoşdur. Hesab edirəm ki, biziməməkdaşlığımız bundan sonra daha da sürətlə inkişaf etməlidir.

Bilirsiniz ki, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycantorpaqlarının 20 faizi işğal olunmuş, bir milyondan çoxvətəndaşımız öz yerindən-yurdundan silah gücünə zorlaçıxarılmışdır. Təcavüzkar Ermənistanın dünya ictimaiyyətinintələblərinə, ən nüfuzlu beynəlxalq təşkülatlardan biri olan BMT-ninqətnamələrinə məhəl qoymadığını da bildirirəm.

Pərviz Müşərrəf: Mən də Ermənistanın Azərbaycana qarşıtəcavüzünün cinayət olduğunu bildirirəm. Biz AzərbaycanRespublikasının Dağlıq Qarabağ üzərində suverenliyini tanıyırıq.

* * *Görüşdən sonra Pakistan İslam Respublikası İcra

Hakimiyyatinin başçısı Pərviz Müşərrəfin jurnalislərin suallınacavabı

Sual: Cənab Müşərrəf, Azərbaycan barədə nə deyəbilərsiniz?

Cavab: İstərdim sizinlə türk dilində danışım, amma türkcə oqədər də yaxşı danışa bilmirəm. Azərbaycanın problem-

________________Milli Kitabxana________________

80

ləri barədə bizim məlumatımız vardır. Biz Azərbaycanla birik,Pakistan Azərbaycan özünə qardaş sayır.

Sual: Siz həmişə Azərbaycanla əlaqələrə can atırsınız, ammaiş adamlarımız bizim ölkəyə az gəlirlər. Bu nə ilə əlaqədardır?

Cavab: Mən prezident Heydər Əliyev ilə bu barədə söhbətetdim. Şübhəsiz, mən bu məsələlərə bir daha qayıdacağam vəAzərbaycan ilə Pakistan arasındakı əlaqələrin genişləndirilməsinəxüsusi diqqət yetirəcəyəm. Hesab edirəm ki, siyasi və iqtisadisahələrdə əməkdaşlıq olarsa, bundan daha səmərəli istifadə etməkmümkündür.

Həm Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində,həm də Kəşmir məsələsində bizim mövqelərimiz eynidir. Ona görədə hesab edirəm ki, iqtisadi sahədə də əməkdaşlığımızı artırmaq vədaha sıx təmaslar qurmaq üçün heç bir maneə yoxdur. Biz bunuinkişaf etdirməliyik.

Sual: Bir vaxt Azərbaycan neftinin İran vasitəsilə Pakistanaötürülməsinə dair layihə var idi. Bu layihə ilə bağlı danışıqlarapardınızmı?

Cavab: Səmimi deyim ki, bu barədə söhbətlərimiz olmadı.Amma mən bu imkanların araşdırılmasını istərdim. Azərbaycan iləPakistan arasında neft və qaz sahəsində əlaqələrin daha dagenişbədirilməsini istərdim.

Sual: Ermənistana müəyyən təzyiqlər göstərməyə Pakistanınimkanı varmı?

Cavab: Sizə səmimi cavab verim ki, Ermənistanla bizim elə birmünasibətləmiz yoxdur vo onlara təzyiq imkanlarımız azdır.Bundan əlavə, biz tamamilə Azərbaycanın tərəfindəyik. Ona görəmən yalnız arzu edərdim bizdə əlavə imkanlar olsun ki, sizindediyiniz kimi, Ermənistana təzyiq göstərə bilək.

Sual: Azərbaycanla Pakistan arasında hərbi sahədəəməkdaşlıq mümkündürmü?

________________Milli Kitabxana________________

81

Cavab: Hər zaman mümkündür. Azərbaycan bizimqardaşımızdır. Məhz ona görə də biz Azərbaycan ilə mütləq bütünsahələrdə əməkdaşlıq edib daha da yaxınlaşmaq arzusundayıq.

Sual: Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev barədə nə deyəbilərsiniz?

Cavab: Azərbaycan Prezidenti böyük liderdir. Mən onunlagörüşməkdən, tanış olmaqdan məmnun qaldım, onunla fikirmübadiləsi aparmağa şad oldum. O, Azərbaycanın qarşılaşdığıproblemləri tam təfərrüatı ilə mənə izah etdi, anlatdı. Xüsusilə,Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədarməndə dolğun təsəvvür yaratdı. Mən prezidenti əmin etdim ki, bizAzərbaycanla əməkdaşlığımızı davam etdirəcəyik və bütün siyasiməsələlərdə Azərbaycanı dəstəkləyəcəyik.

Sual: Siz Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yolu ilə, yoxsa hərbi yolla həllini mümkünhesab edirsiniz?

Cavab: Mən bu barədə şərh etmək istəmirəm. Bu, Azərbaycanınseçimidir. Lakin biz Azərbaycanla birik. Çünki həm hüquqnormaları, həm də ədalət Azərbaycanın tərəfindədir.

Sual: Rusiya Pakistanı Çeçenistana yardım göstərməkdəittiham edir. Bu barədə sizin fikriniz necədir?

Cavab: Rəsmi səviyyədə heç bir dəstək yoxdur. PakistanÇeçenistana yardım göstərmir. Biz dünyanın hər yerində insanhaqlarının pozulmasına qarşı çıxırıq. Şübhəsiz ki, hər iki tərəfdəninsanların tələf olması, orada zərərli hadisələrin baş verməsi bizinarahat edir. Ona görə də Pakistan münaqişədə iştirak edən bütüntərəfləri, o cümlədən Rusiyanı bu məsələni siyasi yolla həll etməyəçağırır.

________________Milli Kitabxana________________

82

ÖZBƏKİSTAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİİSLAM KƏRİMOV İLƏ

GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun 2000-ci il

Tehran,Azərbaycan prezidentinin iqamətgahı

Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev İranİslam Respublikasında işgüzar səfəri zamanı iyunun 9-daÖzbəkistan Respublikasının prezidenti İslam Kərimov iləgörüşmüşdür.

Dövlətimizin başçısı Heydər Əliyev prezident İslam Kərimovusəmimiyyətlə salamladı, onunla şəxsi dostluq münasibətlərininolduğunu nəzərə çarpdırdı, Özbəkistan ilə Azərbaycan arasındaəlaqələrin sürətlə inkişaf etməsini müsbət qiymətləndirdi.

Respublikamızın rəhbərinə təşəkkürünü bildirən, ölkələrimizinəməkdaşlığını daha da genişlənməsində və möhkəmlənməsindədövlətimizin başçısının böyük rolu olduğunu qeyd edən prezidentİslam Kərimov prezident Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətininregionun bütün ölkələri üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını vurğuladı,O, prezident Heydər Əliyevə xüsusi hörmət və ehtiram bəslədiyinisöyləyərək, bütün beynəlxalq və regional təşkilatlardaAzərbaycanın ədalətli mövqeyini bundan sonra dadəstəkləyəcəklərini bildirdi. Mühüm coğrafi-strateji ərazidəyerləşən Azərbaycanın tarixi İpək yolunun bərpası sahəsindəkifəaliyyətini dəyərləndirən prezident İslam Kərimov dedi ki,iqtısadiyyatın dirçəldilməsi, xarici investisiyanın respublikaya cəlbolunması və digər sahələrdə prezldent Heydər

________________Milli Kitabxana________________

83

Əliyevin gördüyü tarixi işlər yaxın gələcəkdə Azərbaycanı dünyamiqyasında nüfuzlu bir ölkəyə çevirəcəkdir.

Prezident Heydər Əliyev səmimi sözlərə görə dost ölkəninrəhbərinə dərin minnətdarlığını bildirdi, respublikamızda həyatakeçirilən islahatlardan, Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsininsülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün aparılan danışıqlardanətraflı bəhs etdi.

GUÖAM çərçivəsində əlaqələrin perspektivlərini müzakirə edəndövlət başçıları bu təşkilat daxilində əməkdaşlığın daha damöhkəmləndirilməsinin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını bildirdilər.

EKO çərçivəsində və digər beynəlxalq təşkilatlarda da birgəəməkdaşlığın faydalı olacağına inam bəslədiklərini söyləyənprezidentlərin fikrincə, xalqlarımız və ölkələrimiz arasında mövcudolan tarixi, mədəni əlaqələr müstəqil dövlətlərimizi bir-birinə dahada yaxınlaşdırır, bütün sahələrdə əməkdaşlığın güclənməsinə əsaslızəmin yaradır.

Səmimilik və mehribanlıq şəraitində keçən görüşdə tərəflərimaraqlandıran bir sıra digər məsələlər barədə də fikir mübadiləsiaparıldı.

***

Görüşdən sonra Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin vəÖzbəkistan prezidenti İslam Kərimovun jurnalistlərin suallarına

cavabı

Sual: Son vaxtlar GUÖAM xətti ilə görüşlər azalmışdır. Bunə ilə bağlıdır?

İslam Kərimov: Zənnimcə. belə qənaət üçün heç bir əsasyoxdur. GUÖAM ən əvvəl iqtisadi əlaqələri, ilk öncə,kommunikasiya əlaqələrini genişləndirmək, möhkəmlətmək,inkişaf etdirmək məqsədi daşıyan təşkilat kimi yaradılmışdır. AllahAzərbaycanı elə bir mövqedə yerləşdirib ki, o, sadəcə, nəinki bütünkommunikasiyaları birləşdirir, həm də Şərqlə

________________Milli Kitabxana________________

84

Qərbi birləşdirir. Odur ki, kimlərsə Mərkəzi Asiya iləmünasibətlərə malik olmaq istəsə, fərqi yoxdur, onlar bizə müraciətetməyə və ya Bakı vasitəsilə bizimlə əlaqə yaratmağaməcburdurlar. Bu mənada obyektiv surətdə şərait elədir ki, nərəhbərin, nə də ictimaiyyətin iradəsindən asılı olmayaraq, bizhəmin sırf coğrafi-siyasi, coğrafi münasibətləri hansısa daimişləyən əlaqələr formasında təşkil etməyə, üstəlik,normallaşdırmağa borcluyuq.

Ona görə də GUÖAM barədə söhbət gedəndə, mən, təəssüflərolsun, sizə açıqca deməliyəm ki, GUÖAM-ı möhkəmlətməkdənsə,onun haqqında daha çox danışırlar. Ona görə ki, ÖzbəkistanınGUÖAM-m tərkibinə daxil olması haqqında biz hələ Vaşinqtondasənəd imzalayarkən belə bir fikir irəli sürülmüşdü ki, GUÖAMhansı təşkilat formalarına malikdir? Siz Heydər Əliyeviçdənsoruşsanız, o da sizə deməyəcəkdir. GUÖAM-nın fəaliyyətinitəmin edə biləcək təşkilat strukturu əslində heç cürformalaşdırılmayıb. Hər şey elə qurulmuşdur ki, kimsə təşəbbüsgöstərir, təşkilatın üzvü olan dövlətlər sırasından kimlərsə, bax, butəşəbbüs əsasında toplaşırlar. Bütün bu cür beynəlxalq strukturlardaqəbul edildiyi kimi, hətta katiblik və ya hansısa daimi fəaliyyətgöstərən icraiyyə komitəsi də yoxdur. Ona görə də bunun səbəbibarədə sual və başqa suallar veriləndə, mən əks sual verərdim: Bəs,GUÖAM hansısa bir dövlətlərarası struktur kimi təşkil ediləcək,yoxsa sözdə mövcud olacaq? Ən başlıcası, bu təşkilatın əsasməqsəd və vəzifələrini, perspektiv vəzifələrini müəyyənləşdirəcəkhansısa nizamnamə sənədlərini qəbul etmək lazımdır. Odur ki, əgəröz sualınızı mənə verirsinizsə, sizə deməliyəm ki, Özbəkistanın butəşkilatdan yayılması və ya özünü kənara çəkməsi barədə söhbətüçün heç bir əsas görmürəm. Hiss edirəm ki, sualınıza cavabverdim.

Heydər Əliyev: Mən İslam Əbdüqəniyeviçin dediklərininhamısını təsdiqləyirəm.

________________Milli Kitabxana________________

85

İslam Kərimov: Siz hətta əlavə də edə bilərsiniz.Heydər Əliyev: Siz elə müfəssəl danışdınız ki, əlavə etmək

mənim üçün çətindir. Vaxtı çox almaq istəmirəm, sizin dediklərinizhamısı doğrudur. Prezident İslam Kərimovun dediyi kimi,GUÖAM məhz həmin məqsəd üçün yaradılmış təşkilatdır. Ammatəəssüf ki, biz hələ təşkilatlana bilməmişik. Bununla bərabər,hamının təşkilatlanmaq və işi təsadüfdən-təsadüfə, kimsə təşəbbüsgöstərəndə deyil, planlı surətdə aparmaq üçün katiblik və ya icraorqanı şəklində həqiqətən daim fəaliyyət göstərən orqan yaratmaqarzusu var. Mənə elə gəlir ki, bu bizim, necə deyərlər, ümumiproblemimizdir və hesab edirəm ki, - prezident Kərimovundediklərini mən də təsdiqləyirəm - bunun üçün əlavə tədbirlərgörməliyik.

Sual: Cənab Heydər Əliyev, biz tarixə varmamalıyıq. Lakin1992-ci ildə Azərbaycanla Özbəkistan arasında münasibətlər yaxşıdeyildi. Heydər Əliyeviç hakimiyyətə gələn kimi ÖzbəkistanlaAzərbaycan arasında çox yaxşı münasibətlər yarandı. İstərdimdeyəsiniz ki, sizin aranızda yaxşı münasibətlər var. Sizi nə kimisəciyyəvi xüsusiyyətlər yaxınlaşdırır ?

İslam Kərimov: Deyərdim ki, siz nəinki, sadəcə olaraq, çoxtutumlu sual verdiniz, həm də elə bir sual verdiniz ki, o, təkcəazərbaycanlıların deyil, özbəklərin də fikirlərində, şüurlarındahəmişə dolanmalıdır.

Təəssüf ki, biz hamımız adi işlərlə, gündəlik problemlərlə, ənəvvəl məişət problemləri ilə məşğul olaraq, ən yaxın - dünənkigünümüzü unuduruq. Siz, həqiqətən, haqlısınız - əgər 91-ci, 92-ci,93-cü illərdən danışsaq, onda görərik, iş elə gətirmişdi ki, sizəməlum olan Elçibəyin - bu gün onu Türkiyədə çox yaxşı qəbuledirlər, bu bizə qətiyyən aydın deyil, mən bunu da deməkistəyirəm, bilmirəm, kiminsə xoşuna gələcək, kiminsə xoşunagəlməyəcəkdir, lakin bu mənə, sadəcə olaraq təəccüblü görünür -rəhbərliyi altında Azərbaycan bir vaxtlar çox şeylər etmişdir. Mənonun siyasətindən danışmaq istəmi-

________________Milli Kitabxana________________

86

rəm, onun Azərbaycan üçün siyasətini qiymətləndirmək fikrindənuzağam. Əlbəttə, əgər o hansısa bir partiya, yaxud hansısa birhərəkata rəhbərlik edirsə, deməli, onun Azərbaycanda öztərəfdarları var, onun yolu ilə gedənlər də var.

Lakin Özbəkistan barəsində elə hərəkətlərə yol verilmişdi,yaxud hər halda, elə hallar olmuşdu ki. bunlar bizi - ÖzbəkistanıAzərbaycandan əslində uzaqlaşmağa vadar edirdi. Bu faktdır vəondan heç yana qaça bilməzsən. Bu, dünənki tariximizdir. Bir dahatəkrar edirəm, Azərbaycan hökumətinin, ümumiyyətlə, sizə məlumolan Elçibəyin başçılıq etdiyi Azərbaycan rəhbərliyininhərəkətlərinin səbəbləri bizə qətiyyən aydın deyildi. Sadəcə olaraq,başa düşmək çətin idi ki, o nəyə əsaslanır, onun nə kimi prinsiplərivar, ümumiyyətlə, nə istəyir. Bir daha deyirəm, mən təfsilatavarmaq istəmirəm; onun Azərbaycan tarixində nə kimi izqoymasından danışmaq istəmirəm, bu mənə aid məsələ deyildir,yalnız fikrimi Özbəkistan və Azərbaycanın qarşılıqlı münasibətləribarədə sualımız üzərində cəmləşdirərək, sizin sözlərinizitəsdiqləmək istəyirəm. Bəli, bu olmuşdur.

Heydər Əliyev gələndən sonra da, açığını deyəcəyəm, bizdənəinki, sadəcə olaraq, yadlaşma, həm də inciklik vəziyyəti davamedirdi. İki pambıqçılıq respublikası olan biz bu qədər oxşarxüsusiyyətlərimiz, təkcə tarixi yaxınlığımız deyil, həm də hərcəhətdən yaxınlıgımız və qohumluğumuz olduğu halda, bizə yaxın,doğma xalq olduğu halda nə üçün Azərbaycan birdən-birə hər şeyetməyə başladı ki, qarşıdurma, sadəcə, ziddiyyətlər deyil, məhzqarşıdurma yaratsın.

Bizdə inciklik hissi vardı. Qoy Heydər Əliyeviç inciməsin, onuhələ çox-çox illər əvvəl tanımağıma, uzun müddət mənə əluzalmasına baxmayaraq, mən uzun zaman özümü Azərbaycanagəlməyə məcbur edə bilmədim, çünki bu hisslər məndə qalmaqdaidi. Aydın deyil, o illərdə belə şeyə nə üçün yol verilmişdi.

________________Milli Kitabxana________________

87

Lakin buna baxmayaraq, Heydər Əliyevin xidmətini qeydetməliyəm. O, qətiyyətli adamdır, əzmkar adamdır, Azərbaycanınmənafeyi onun üçün hər şeydən vacibdir. Mən bunu bir dəfədemişəm və bir daha təkrar etmək istəyirəm. Azərbaycan xalqınınrifahı, xoşbəxtliyi, əmin-amanlığı onun üçün hər şeydən irəlidir.Gərək ki, bunu siz, xalq, Azərbaycanın nümayəndələri məndənyaxşı bilirsiniz. Kim bunu bilmirsə, qoy ən yaxın tariximizə birdaha nəzər salsın və müqayisə etsin. Ona görə demək istəyirəm: bugün özbək və Azərbaycan xalqlarının, dövlətlərimizin, ən başlıcasıisə, biz rəhbərlərin dostluğu büsbütün Heydər Əliyevin təşəbbüsüvə xidmətidir. Bu gün sizdə bəzi hadisələr baş verir, müxtəlifçıxışlar olur və biz onların barəsində eşidirik, bunlar dövlətin,demokraliyanın təşəkkülü və digər proseslərin getdiyi dövrdənormal hallardır. Ona görə də, zənnimcə xalq daim başa düşür, eləçərçivələr var ki, ondan kənara çıxmaq olmaz. Bütün bunlarla belə,mən sadəcə olaraq demək istəyirəm ki, gərək ayıq olasan, 92-ci ilinAzərbaycanına nəzər salasan və nəinki bugünkü, həm də sabahkıAzərbaycana baxasan.

Bu baxımdan mən ürəkdən həsəd aparıram, o mənada həsədaparıram ki, Azərbaycanın sabahkı gününə nəzər salsaq, görərik ki,onun nə qədər yaxşı perspektivləri var. Nə qədər müqavilələrimzalanıb və şübhəsiz ki, onlar Azərbaycan iqtisadiyyatının çoxsürətli inkişafını təmin etməli və Azərbaycanı firavan dövlətlərsırasında çıxarmalıdır. Mən çox da təmtəraqlı ifadələr işlətmirəm,lakin bu gün Azərbaycandakı problemləri də məhz Azərbaycanaartıq gəlməkdə olan sərmayələr həll edəcəkdir. Lakin ən başlıcasıisə, əminəm ki, bu gün Azərbaycan çox zəngin dövlətlərin, çoxgüclü dövlətlərin diqqət mərkəzindədir. Ona görə də mənAzərbaycanın bu potensialına və sabahkı gününə həsəd aparmayabilmərəm. Sualınıza cavab verərək bunları demək istəyirdim.

________________Milli Kitabxana________________

88

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, bu barədə bir neçə kəlmə deməyəbilmərəm, çünki sual verildi və prezident İslam Kərimov ətraflıcavab verdi. Mən deməliyəm ki, Azərbaycana məhz elə münasibətgöstərmək üçün Özbəkistanın, onun prezidentinin tam əsası vardı.Bu, o vaxtlar, 91-ci, 93-cü illərdə baş vermişdir.

Bilirsiniz, xalqlar əsrlər boyu dostluq edirlər, bu dostluğumöhkəmlətmək də olar, uzun illər, onilliklər ərzində yaranmış budostluğu hansısa düşünülməmiş hərəkətlərlə və ya hansısasəhvtarlə, yaxud, çox güman, qərəzli, anlaşılmaz addımlarlapozmaq, ona ləkə salmaq, bəlkə də hətta Azərbaycanla Özbəkistanarasında münasibətlərin o vaxtkı vəziyyətinə gətirib çıxarmaq daolar.

Ancaq demək olar, Elçibəyin kimliyi hamıya bəllidir. O,məsələn, təkcə Özbəkistan barəsində deyil, başqa ölkələr barəsindədə belə hərəkət edirdi. Dövlət fəaliyyəti sahəsində təcrübəsi, biliyiilə yox, təsadüfən prezident olaraq Azərbaycanı vətəndaşmüharibəsinə gətirib çıxarmışdı. Azərbaycanlılar buradadırlar,nəinki azərbaycanlılar, Özbəkistan nümayəndələri də bilirlər ki,ölkə vətəndaş müharibəsi həddinə gəlib çıxmışdı. Bu müharibəbaşlayanda və o öz həyatı üçün təhlükə hiss etdikdə Bakıdanxəlvəti qaçıb getdi və doğulduğu dağ kəndində dörd il gizləndi.Azərbaycanda vəziyyət sabitləşdikdə isə o, dağlardan enib yenidənfəaliyyətə başladı. Bax, o belə adamdır. Əgər sən prezidentsənsə vəvətəndaş müharibəsi başlayıbsa və buna təqsirkar sənsənsə, bununüçün məsuliyyət daşımalısan. Sən xalqla birlikdə olmalısan,prezident vəzifəsini tutaraq fərarilik etməməlisən. Görünür,dünyada belə nümunə tapmaq hələ çətindir. Buna görə də o, nəinkiÖzbəkistanla Azərbaycan arasında münasibətlərə ziyan vurmuşdur,həm də öz adamları, öz dəstəsi ilə Azərbaycanın iqtisadiyyatına da,ictimai-siyasi həyatına da çox boyük ziyan vurmuşdur. Onunvurduğu bu ziyanın nəticələrini ləğv etmək

________________Milli Kitabxana________________

89

Üçün biz bir çox işlər işləməli olduq. Mən prezident olduqdaisə, əlbəttə, Özbəkistanla Azərbaycan arasında bu cür münasibatləritəsəvvür etmək çətin idi. Ona görə də bu mənada İslam Kərimovubaşa düşürdüm. Mən hesab edirəm ki, o haqlı idi. Çünki budövrlərdə Özbəkistanla Azərbaycan arasında mövcud olmuşmünasibətləri birdən-birə bir nəfər o dərəcədə korlamışdı ki,etimadsızlıq hissləri yaranmışdı. Buna görə də İslam Kərimov haqlıidi.

Mənim vəzifəm isə bu münasibətləri bərpa etməkdən və əvvəlkisəviyyəyə qaldırmaqdan ibarət idi. Gördüyünüz kimi, indixalqlarımız arasında, dövlətrimiz arasında və iki prezident arasındagözəl münasibətlər var. Siz hamınız bilməlisiniz ki, dövlətlərinliderlərindən çox şey asılıdır. Demokratiya da gərəkdir, qalan hərşey də. Amma bir dövlət üçün layiqli lider lazımdır və şəxsiyyətlazımdır. Bax, Özbəkistanda şəxsiyyət, lider İslam Kərimovdur.

Mən nə üçün istəyirdim ki, münasibətlərimiz bərpa edilsin?Əvvəla, ona görə ki, Özbəkistanla Azərbaycan arasında 91-93-cüillərdə olmuş münasibətlərin qalması mənim üçün məqbul deyildi.İkinci isə, bilirdim, Moskvadan Özbəkistana çox böyük hücumlaredilən və əslində xalqı gözdən salmağa, respublikanı nüfuzdansalmağa cəhdllər göstərilən o ağır şəraitdə İslam Kərimov ayağaqalxdı və hər şeyə - hələ Sovetlər İttifaqı dövründə baş vermişbütün ədalətsizliyə qarşı çıxdı və mərdlik nümayiş etdirdi və bumərdlik qarşısında hamı geri çəkildi.

Buna görə də o, Sovetlər İttifaqı dövründə də Özbəkistanı ağırvəziyyətdən əslində xilas etmiş bir şəxsiyyətdir - mən o zamanMoskvada yaşayır və işləyirdim, Sovetlər İttifaqının mərkəzihökuməti tərəfindən Özbəkistana qarşı, başa düşürsünüzmü, xalqaqarşı nələr edildiyini bilirdim. Xalq əslində gözümçıxdıyasalınmışdı.

________________Milli Kitabxana________________

90

Bu, əslində soyqırımı idi. Mən bunu Özbəkistanda çıxış edərkəndemişdim və bu gün də ürək ağrısı ilə xatırlayıram Siyasi Büronunüzvü olaraq mən Siyasi Büronun iclaslarına gəlirdim, iclaslarməhdud dairədə, 10-11 adamın iştirakı ilə qapalı şəkildə keçirilirdivə Qorbaçov günaşırı məsələ qaldırırdı: Özbəkistanda filankəsrüşvətxordur, Özbəkistanda korrupsiya var və sair. Liqaçov isə hərdəfə siyahı çıxararaq deyirdi ki, Ryazandan, Bryanskdan,Oryoldan, Tambovdan Yaroslavdan 20 nəfər - raykomların aditəlimatçıları və ya icraiyyə komitələrinin işçiləri var, rayonların,şəhərlərin və vilayətlərin rəhbəri vəzifəsinə göndərirlər.

Özbəkistan bax, belə ağır vəziyyətdə idi. Təəssüf ki, Rəşidovunvəfatından sonra rəhbərliyə gəlmiş şəxslər buna nəinki mane olabilmədilər, hətta kömək edirdilər. Bir nəfər, iki nəfər - onlarınfamiliyaları məlumdur. Nəhayət, öz xalqını müdafiə etməyə qadirolan bir insan meydana çıxdı. O indi də ağır şəraitdə öz xalqınınmüdafiəsində möhkəm dayanmışdu. Vəziyyət ağırdır, hər halda,Orta Asiyanın cənubunda baş verən hadisələr hamıya məlumdur.

Ona görə də, əlbəttə, bir azərbaycanlı kimi, Azəbaycan xalqınınnümayəndəsi kimi, mən Özbək xalqına da və bu insana, şəxsiyyətədə xoş hisslər bəsləmişəm və bəsləyirəm.

İslam Kərimov: Sağ olun.

Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin iyunun 9-da Türkmənistan prezidentiSaparmurad Niyazov İranın Kooperasiya naziri, iqtisadi, ticarət və mədəniəlaqələr üzrə İran-Azərbaycan dövlətlərarası müştərək komissiyasının həmsədriMorteza Hacı, İranın Kond Təsərrüfatı naziri İsa Kələntəri və Tikinti,Şəhərsalma naziri Əli Əbdüləlizadə ilə də görüşü olmuşdur.

Səmimilik və dostluq şəraitində keçən görüşlərdə ölkələrimiz arasındaəməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi, dövlətlərarası müştərək kamissiyanınfəaliyyətinin gücləndirilməsi və bir sıra digər məsələlər barədə fikir mübadiləsiaparıldı.

________________Milli Kitabxana________________

91

İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏŞKİLATININ (EKO-nun) ÜZVÜ OLAN ÖLKƏLƏRİN DÖVLƏT VƏHÖKUMƏT BAŞÇILARININ VI ZİRVƏGÖRÜŞÜNDƏ NİTQ

10 iyun 2000-ci il

Tehran,«Hafıziyyə» kompleksi

Hörmətli cənab sədr!Hörmətli dövlət və hökumət başçıları!Xanımlar və cənablar!İcazə verin, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olan

dövlətlərin başçılarının şəxsində VI zirvə görüşünün bütüniştirakçılarını eləcə də bugünkü görüşdə iştirak edən bir sıranüfuzlu təşkilatların nümayəndələrini salamlayım.

Mən səmimi qəbula, bizim nümayəndə heyətinə göstərilən xoşmünasibətə və qonaqpərlivərliyə, sammitin işinin konstruktiv vəsəmərəli olması üçün yaradılmış şəraitə görə İran İslamRespublikasının prezidenti zati-aliləri cənab Seyid MəhəmmədXatəmiyə və İran İslam Respublikasının hökumətinə təşəkküredirəm.

Zati-aliləri!Bu gün bütün fəaliyyət sahələrində qloballaşma prosesinin

müdaxilə etdiyi bir vaxtda ayrı-ayrı ölkələrin qarşılıqlı əlaqələrqurmadan inkişafını təsəvvür etmək çətindir. Ona görə də,fıkrimcə, qloballaşma və qarşılıqlı əlaqə şəraitində iqtisadiƏməkdaşlıq Təşkilatının inkişafında mühüm amil boyük əhəmiyyətkəsb edə bilər: birincisi, hər bir ölkənin inkişafı

________________Milli Kitabxana________________

92

üçün iqtisadi Əmskdaşlıq Təşkilatının rolunun güclənməsi; ikincisi,İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı ilə digər beynəlxalq və regionaltəşkilatlar arasında daha sıx və qarşılıqlı faydalı əlaqələrinqurulması zərurətdir.

Bunları nəzərə alaraq, ölkələrimiz həm İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatı çərçivəsində qurulan münasibətlərin səmərəliliyininartırılmasına, həm də müxtəlif beynəlxalq və regional təşkilatlarlaəməkdaşlığın dərinləşməsinə çalışmalıdırlar.

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının bir sıra beynəlxalq qurumlarla.o cümlədən maliyyə təşkilatları ilə getdikcə inkişaf edən əlaqələriniyalnız alqışlamaq olar. Xüsusilə də onun BeynəlxalqYenidənqurma və İnkişaf Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, İslamİnkişaf Bankı, BMT-nin Asiya və Sakit Okean üzrə İqtisadi vəSosial Komissiyası, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, ÜmumdünyaSəhiyyə Təşkilatı. BMT-nin Narkotik Vasitələrə Nəzarət üzrəProqramı və s. bu kimi qurumlarla əməkdaşlığı bizim regionuniqtisadi və geosiyasi əhəmiyyətinin artmasını təsdiq edir. Bu həmdə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən geniş miqyaslı işlərinhəyata keçirildiyini göstərir.

İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının digər beynəlxalq təşkilatlarlaəlaqələrinin inkişafı məsələsi ilə bağlı qeyd etmək istəyirəm ki,Azərbaycan bu işə öz töhfəsini verməyə hazırdır. Xüsusilə də bizüzv dövlət kimi, İqtisadi Əməkdaşllıq Təşkilatı ilə Qara Dənizİqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı arasında qarşılıqlı əlaqələrinqurulması sahəsində öz köməyimizi göstərə bilərik. Bu məqsədləhər iki təşkilatın baş katiblərinin Bakıda görüşünün keçirilməsinitəklif edirik. Hesab edirəm ki, belə bir görüş İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatı və Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının gələcəkəməkdaşlığı üçün ilkin zəmin yarada bilər.

Zati-aliləri!

________________Milli Kitabxana________________

93

Azərbaycan İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olandövlətlər arasında qarşılıqlı əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsindəvə bu təşkilat çərçivəsində həyata keçirilən mühüm iqtisadilayihələrdə, o cümlədən nəqliyyat, ticarət, energetika vətelekommunikasiya sahələri üzrə layihələrdə iştirak etməyəhazırdır.

Azərbaycan İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olan 51ökələrlə ticarət və investisiya sahəsində sıx əməkdaşlıq edir. Beləki, təşkilatın üzvləri olan İran və Türkiyə Azərbaycanın ticarətsahəsində əsas portnyorlarıdır. Bu sahədə əməkdaşlığın daha dainkişaf etdirilməsini nəzərə alaraq, biz İqtisadi ƏməkdaşlıqTəşkilatının üzvü olan ölkələr arasında ticarət maneələrinintədricən aradan qaldırılmasını, iqtisadiyyatın daha geniş miqyasdaliberallaşdırılmasını istəyirik.

Biz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olan ölkələr arasındaqarşılıqlı investisiya qoyuluşlarının həvəsləndirilməsini zərurihesab edirik. Azərbaycan Respublikası adından deyə bilərəm ki,ölkəmizdə xarici investorların fəaliyyəti üçün zəruri olan bütünaddımlar artıbdır. İqtisadi islahatların qanunvericilik bazasınınformalaşdınlması, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması vəözəlləşdirmənin həyata keçirilməsi xarici kapitalın ölkəmizə cəlbedilməsi üçün əlverişli şərait yaradır.

Biz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı regionundan olan bütüninvestorları Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri üzrəlayihələrin müəyyələşdirilməsində fəal iştirak etməyə dəvət edirik.Eyni zamanda İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsindədövlətlərarası regional iqtisadi proqramların işlənibhazırlanmasının məqsədə uyğun hesab edirik. Bu, regionda iqtisadiəlaqələri daha da genişləndirməyə və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığımöhkəmləndirməyə xidmət edə bilər.

Azərbaycan üçün Xəzər dənizinin neft yataqlarının işlənilməsiböyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün inamla söyləmək olar ki,regionda enerji ehtiyatlarının işlənilməsi prosesi dönməz

________________Milli Kitabxana________________

94

xarakter almışdır. Eyni zamanda, Azərbaycanın enerji sektorununtimsalında kapitalın və istehsalın beynəlmiləlləşməsi baş verir.Enerji ehtiyatlarının işlənilməsi və dünya bazarlarına nəql edilməsiüzrə geniş miqyaslı layihələrdə bir çox ölkələrin tanınmışşirkətlərinin iştirakı deyilənlərə əyani sübutdur.

Bizim ölkəmiz və regionun bütün ölkələri üçün 1997-ci ildəşimal marşrutu üzrə Bakı-Novorossiysk və 1999-cu ildə qərbmarşrutu üzrə Bakı-Supsa neft kəmərinin işə düşməsi mühüməhəmiyyətə malikdir.

Bakı-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri layihəsinin tezlikləgerçəkləşməsi bizim ölkələrin iqtisadi inkişafına və onların dünyaiqtisadi sisteminə inteqrasiyasında əvəzolunmaz rol oynayacaqdır.Eyni zamanda hesab edirəm ki, Xəzər dənizi regionundakı zənginneft və qaz ehtiyatlarının işlənilməsi və bu məhsulların dünyabazarlarına çıxarılması üçün alternativ yolların yaradılmasınaehtiyac vardır.

Bu gün Xəzər dənizi hövzəsində neft və qaz ehtiyatlarınınişlənilməsi sahəsində Xəzəryanı dövlətlər (Rusiya, Azərbaycan,Qazaxıstan, Türkmənistan, İran) böyük işlər aparırlar. Lakin bizhesab edirik ki. bu regionun enerji ehtiyatlarından daha səmərəliistifadə etmək üçün Xəzəryanı dövlətlər Xəzər dənizinin hüquqistatusunu müəyyən etməlidirlər. Azərbaycan bunun üçün lazımolan müzakirələrin aparılmasına və nəhayət. bu məsələnin həlliüçün zəruri addımların atılmasına hazırdır. Bu, region ölkələriarasında iqtisadi inteqrasiyanı daha da gücləndirə bilər.

Hörmətli sədr!Real və potensial imkanları nəzərə alaraq. İqtisadi Əməkdaşlıq

Təşkilatının üzvü olan ölkələr bir tərəfdən öz məhsullarını ixracetmək, digər tərəfdən isə tranzit ölkə rolunda çıxış etməkləregionda geniş nəqliyyat şəbəkələrinin inkişafında böyük diqqətyetirməlidirlər. Bu sahədə iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatı region

________________Milli Kitabxana________________

95

üçün böyük İpək yolunun bərpası və Avropa-Qafqaz-Asiyadəhlizinin inkişafı tarixi əhəmiyyət kəsb edir.

Böyük İpək yolunun bərpası üzrə 1998-ci ilin sentyabrındaBakıda 32 dövlətin və 13 beynəlxalq təşkilatın iştirakı iləbeynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Bu konfransda 12 dövləttərəfindən «Avropa-Qafqaz-Aslya dəhlizinin inkişafi üzrəbeynəlxalq nəqliyyat haqqında çoxtərəfli əsas saziş»imzalanmışdır. Onlardan altısı İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatınınüzvüdür. Beynəlxalq konfransda qəbul edilmiş hüquqi sənədlərqüvvəyə minmiş, Bakıda TRASEKA layihəsi üzrə katiblik yaradılırvs yaxın günlərdə fəaliyyətə başlayacaqdır.

Fikrimcə, Avropa ilə Asiyanı birləşdirən tarixi İpək yolununbərpası üzrə proqramda regionun iri dövlətlərindən biri olan İranınfəal iştirak etməsi çox vacibdir. Biz bu məsələdə qonşu dövlətə hərcür dəstək verməyə hazırıq.

Bu genişmiqyaslı layihənin həyata keçirilməsi Avropa -Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi üzərində yerləşən ölkələrin təbiiehtiyatlarından və iqtisadi potensialından daha səmərəli istifadəolunması, ticarət və iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçünzəruri baza yaradır, eyni zamanda həmin ölkələrin dünya təsərrüfatsisteminə inteqrasiya olunması prosesini gücləndirir.

Mən inamla qeyd etmək istəyirəm ki, əsrlər boyu iqtisadiyyatın,mədəniyyətin, elmin və sivilizasiyaların qarşılıqlı zənginləşməsinəkömək etmiş böyük İpək yolu bu gün də onun üzərinə qoyulanümidləri doğruldacaqdır. Bu layihənin gerçəkləşməsi ticarət-iqtisadi, mədəni əlaqələrin inkişafına səbəb olacaq və inteqrasiyaproseslərində katalizator rolunu oynayacaqdır. Nəzərdə tutulanproqramın həyata keçirilməsində bütün maraqlı ölkələr fəal iştiraketməlidirlər. Belə ki, nəqliyyat sahəsinin ahəngdar işindən bizimölkələrin sosial-iqtisadi inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

________________Milli Kitabxana________________

96

Hörmətli sədr!Hörmətli görüş iştirakçıları!Yeni minilliyin başlanğıcında bəzi dövlətlər arasında

münasibətlər və bir sıra dövlətlərdə daxili vəziyyət çox mürəkkəbdövrünü yaşayır. Bu yeni şəraitdə biz həm qlobal, həm də regionalmiqyasda sülhün, inamın, sabitliyin və təhlükəsizliyinmöhkəmləndirilməsini təmin etmək məqsədi ilə real addımlaratmalıyıq.

Bu baxımdan, Cənubi Qafqazda sülhün və əmin-amanlığıntəmin edilməsi məqsadi ilə xüsusi pakt imzalanması təşəbbüsünüirəli sürmüşük. Beləl bir paktın imzalanması regiondamünaqişələrin həllinə, sülhün və sabitliyin möhkəmlənməsinəgüclü təkan verə bilər. Bu məsələdə regionda mühüm rol oynayanİranın iştirakını zəruri hesab edirik. Azərbaycan üçün bu məsələböyük əhəmiyyət kəsb edir. Sizə məlum olduğu kimi, özmüstəqilliyinin ilkin dövrlərində Azərbaycan ciddi siyasi vəiqtisadi sarsıntılar keçirmişdir. Bu hər şeydən əvvəl qonşuErmənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü ilə bağlı olmuşdur.Nəticədə, ölkə ərazisinin 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələritərəfindən işğal olunmuş, bir milyon azərbaycanlı doğma yaşayışyerlərindən zorla çıxarılmış və öz ölkəsində qaçqın vəziyyətinədüşmüşdür. Bütün bunlar ölkədə həyata keçirilən hüquqi, iqtisadiislahatların sürətinə mənfi təsir göstərmişdir.

Azərbaycan Ermənistanla sülhə nail olmaq və əməkdaşlıq etməkniyyətindədir. Lakin bu əməkdaşlıq Azərbaycanın ərazi bütövlüyübərpa edildikdən, qaçqınlar öz daimi yaşayış yerlərinə qayıtdıqdansonra olar bilər. Azərbaycan Dağlıq Qarabağa AzərbaycanRespublikası tərkibində ən yüksək özünüidarəetmə statusu verməyəhazırdır. Bizim bu mövqeyimiz Avropada Təhlükəsizlik vəƏməkdaşlıq Təşkilatına üzv olan ölkələrin başçılarının 1996-cı ildəLissabonda keçirilmiş sammitində münaqişənin sülh yolu ilə həlliüçün əsas olan üç

________________Milli Kitabxana________________

97

məlum prinsipdə öz əksini tapmışdır. Dünya ölkələrinin birgəsəyləri Erməmistana sübut etməlidir ki, münaqişənin Ermənistan vəAzərbaycanın ərazi bütövlüyünü qarşılıqlı surətdə tanımaq əsasındasülh yolu ilə həll edilməsinə alternative yoxdur. Onu da nəzərəalmaq lazımdır ki, möhkəm sülh əldə edildikdən sonra genişəməkdaşlıq üçün imkanlar yaranacaqdır. Bununla bağlı, İqtisadiƏməkdaşlıq Təşkilatının üzvü olan dövlətlərin başçılarınınköməyinə biz ümid bəsləyirik.

Son olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, bu görüş yaxıngələcəkdə regionun inkişafı üçün dəqiq hədəflər müəyyən edəcəkvə İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının bütün istiqamətlər üzrə ardıcılinkişafı üçün şərait yaradacaqdır.

Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.

________________Milli Kitabxana________________

98

İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ DİNİ RƏHBƏRİSEYİD MƏHƏMMƏD XAMENEİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Tehran

10 iyun 2000-ci il

Seyid Məhəmməd Xamenei: Ölkəmizə xoş gəlmisiniz, cənabPrezident. Sizinlə görüşümdən olduqca məmnunam. Bizimölkələrimiz və xalqlarımız tarixən bir-biri ilə qırılmaz tellərləbağlıdır. Mən əminəm ki, bu bağlılıq əbədi olacaqdır.

Heydər Əliyev: Xoş sözlərinizə görə təşəkkür edirəm. Sizinləolan əvvəlki gorüşlərimiz həmişə əhəmiyyətli olub. Belə yüksəksəviyyəli görüşlər ölkələrimiz arasındakı əlaqələrin daha damöhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır.

Məlumatınız olsun ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yolu ilə nizama salınması sahəsində xeyli işlərgörülmüşdür. Bu münaqişənin indiyə qədər aradan qaldırılmasıbölgədəki digər ölkələr üçün də daim təhlükə mənbəyidir.

Ermənistan haqsız ərazi iddiaları və təcavüzü nəticəsindəAzərbaycan torpaqlarının 20 faizi işğal edilmiş, bu torpaqlardan birmilyondan çox vətəndaşımız öz doğma yerindən-yurdundan silahgücünə zorla çıxarılmış və yeddi ildən bəri çadırlarda ağırvəziyyətdə yaşayır. Dünya ictimaiyyətinin gözü qarşısında başverən bu haqsızlıqlara dost və qonşu İranın həssaslıqla yanaşması,regional təhlükəsizliyin təmin olunmasına öz töhfəsini verməsiolduqca vacibdir.

________________Milli Kitabxana________________

99

Seyid Məhəmməd Xamenei: Cənab Prezident, Azərbaycanınqarşılaşdığı problemlərin həllinə İran bundan sonra xüsusi diqqətyetirəcək. Müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə bütün sahələrdəəməkdaşlıgın daha da inkişaf etdirilməsi İran İslam Respublikasıüçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Mən əminəm Xəzərin hüquqistatusu Xəzəryanı dövlətlərin iştirakı ilə tezliklə tənzimlənəcəkdir.

Heydər Əly e v: Mən, həmçinin ona da əminəm ki, Azərbaycan- İran minasibətlərində danışıqlar vasitəsilə həll edilməsi mümkünolmayan heç bir problem yoxdur.

Seyid Məhəmməd Xamenei: Elədir, cənab Prezident. Sözsüzki, biz bütün problemlərimizi həll etməyə çalışacağıq. Bu ilinsentyabr ayında İrana yeni rəsmi səfəriniz zamanı bir sıra digərməsələlər haqqında da müzakirələri davam etdirəcəyik.

________________Milli Kitabxana________________

100

İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ PREZİDENTİSEYİD MƏHƏMMƏD XATƏMİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Tehran

10 iyun 2000-ci il

Seyid Məhəmməd Xatəmi: Cənab Prezident, xoş gəlmisiniz!Əlbəttə, biz gözləyirik - yəqin ki, İrana geniş bir səfəriniz

olacaqdır. Amma İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə görüşününSizin iştirakımızla keçirilməsi bu iclası daha da gözəlləşdirdi.İnanıram ki, bu iclasın keçirilməsi EKO-nun üzvü olan dövlətlərinhamısı üçün çox xeyirli və bərəkətli olacaqdır. Ümidvaram ki,xalqlarımız və dövlətlərimiz arasında olan tarixi, mədəni əlaqələrbizi daha da yaxınlaşdıracaq və əmin-amanlığın təmin edilməsi birçox sahələrdə əməkdaşlığın güclənməsinə zəmin yaradacaqdır.

Sizə bir daha «Xoş gəlmisiniz!» deyirəm. Eyni zamanda, Sizimüşayiət edən nümayəndə heyəti də xoş gəlibdir.

Heydər Əliyev: Təşəkkür edirəm, cənab Prezident. Mən dünən,bu gün Tehranda olmağımdan çox məmnunam, çünki İran üçündarıxmışam. Mən də belə fikirdəyəm ki, gərək İrana geniş birsəfərim olsun. Nəzərdə tuturam ki, əgər sizin tərəfdən buna etirazetməsələr, sentyabr ayında bu səfərin vaxtını müəyyənləşdirməkolar.

Ancaq indi EKO təşkilatının toplantısına gəlmək, İranı görmək,bu təşkilatın zirvə toplantısında iştirak etmək və sizinlə görüşməkmənim üçün çox əhəmiyyətlidir.

________________Milli Kitabxana________________

101

Mən istəyirəm EKO təşkilatının zirvə görüşünün çoxmüvəffəqiyyətlə, uğurla, yüksək səviyyədə keçməsinə görə Sizi birdaha təbrik edim. Mən bu gorüşü indiyə qədər olan sammitlərləmüqayisə etmək istəmirəm. Ancaq bu görüş, bu sammit çox gözəlkeçdi. Sizin rəhbərliyiniz, liderliyiniz və Sizin ətrafınızda olandövlət adamlarının çalışması bu sammitin uğurla keçməsini təminedibdir.

Mən ölkələrimiz arasındakı tarixi qonşuluq münasibətləriniyüksək qiymətləndirirəm, iqtisadi, ticarət və mədəni əlaqələr üzrəİran - Azərbaycan dövlətlərarası müştərək komissiyasının işinindaha da canlandırılması məsələləri barədə ətraflı fikir mübadilləsiaparıldı.

Ölkəmiz üçün ən ağrılı problem olan Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün ATƏT-inMinsk qrupu çərçivəsində və birbaşa danışıqlar aparılır, birmilyondan çox azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkün yeddi ildənbəri çadırlarda ağır vəziyyətdə yaşayır.

Seyid Məhəmməd Xatəmi: Ermənistan-Azərbaycan, DağlıqQarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə ədalətli həllinə İran datərəfdardır. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və haqq işinidəsləkləyirik.

Qafqazda sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olması mühüməhəmiyyət daşıyır. Xəzər dənizinin statusu, tarixi keçmiş nəzərəalınmaqla, mehriban qonşuluq prinsipləri əsasında, sahilyanıdövlətlərin iqtisadi mənafeləri və təhlükəsizliyi gözlənilməkləmüəyyənləşdirilməlidir.

Cənab Prezident! Sizin İrana qarşıdakı rəsmi səfərinizölkələrimiz arasındakı münasibətlərin inkişafında xüsusi roloynayacaq. Mən də Sizin ölkənizi görmək arzusundayam.

________________Milli Kitabxana________________

102

İRAN MƏSLƏHƏT ŞURASININ SƏDRİHAŞİMİ RƏFSƏNCANİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Tehran

10 iyun 2000-ci il

Rəfsəncani: Xoş gəlmisiniz, cənab Prezident! İrana gəlişinizdənson dərəcə məmnunam.

EKO-nun VI zirvə görüşündə Sizin nitqinizi böyük diqqətlədinlədim. Əmin olduğumu bildirirəm ki, bu zirvə görüşü iştirakçıölkələr arasında bütün sahələrdə əlaqələrin daha damöhkəmlənməsində mühüm rol oynayacaqdır.

Sizin Azərbaycan - İran əməkdaşlığının inkişaf etdirilməsindəgöstərdiyiniz səylər məmnunluq doğurur. Sizin rəhbərliyiniz iləAzərbaycanda hüquqi, demokratik dövlət quruculuğu sahəsindəgörülən işləri böyük maraqla izləyirik.

Heydər Əliyev: Cənab sədr! Sizin göstərdiyinizqonaqpərvərlikdən və EKO-nun VI zirvə görüşünün təşkilindəkirazıyam. EKO-nun fəaliyyətini və onun beynəlxalq təşkilatlarla,maliyyə qurumları ilə yaratdığı əlaqələri yüksək dəyərləndirirəm.Müstəqillik yolu ilə inamla irəliləyən Azərbaycan Respublikasındaislahatlar uğurla həyata keçirilir, hüquqi dövlət quruculuğu,cəmiyyətin demokratikləşdirilməsi sahəsində işlər görülür. Ölkəmizüçün ən ağrılı problem olan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsininsülh yolu illə aradan qaldırılmasında ATƏT-in səylərinəAzərbaycan böyük ümidlər bəsləyir.

________________Milli Kitabxana________________

103

Dost və qonşu İran bölgədə təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dahahəssaslıqla yanaşacaqdır.

Cənab Rəfsəncani, əminəm ki, yeddi ildən bəri çadırlarda ağırşəraitdə yaşayan qaçqınlara İran dövləti bundan sonra da köməkgöstərəcək. Sizin uzaqgörən siyasətiniz sayəsində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin tezliklə sülh yolu ilə həll ediləcəyinəəminəm. Həm də əminəm ki, Azərbaycan-İran əlaqələrinin daha dagenişləndirilməsi bölgədə vəziyyətin sabitləşməsinə köməkedəcəkdir.

________________Milli Kitabxana________________

104

BMT BAŞ KATİBİNİN MÜAVİNİ, BU TƏŞKİLATINVYANA ŞÖBƏSİNİN BAŞ DİREKTORUPİNO ARLAKİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Tehran

10 iyun 2000-ci il

Arlaki: Xoş gördük, cənab Prezident! BMT ilə Azərbaycanarasındakı əlaqələrin hazırkı vəziyyətindən mən çox razıyam.

EKO-nun VI zirvə gorüşündə Sizin nitqinizi böyük diqqətlədinlədim. Sizin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı çərçivəsindəəlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi barədə fikirlərinizi və irəlisürdüyünüz təklifləri yüksək dəyərləndirirəm.

Narkomanlığa qarşı mübarizənin daha da gücləndirilməsi üçünEKO ilə BMT arasında əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsininböyük əhəmiyyəti var. Əfqanıstanda narkotik vasitələrin qanunsuzistehsalı və dövriyyəsinin son dərəcə geniş miqyas alması məni çoxnarahat edir.

Heydər Əliyev: Hörmətli cənab Arlaki!Dünyanın ən nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarından biri olan

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə əlaqələrin daha damöhkəmləndirilməsinə Azərbaycan böyük diqqət yetirir.Narkomanlığa və narkobiznesə qarşı respublikamızda daim ciddimübarizə aparılır.

Mən istərdım ki, bütün bunları siz öz gözlərinizlə görəsiniz.Buna görə də mən sizi Azərbaycana səfərə dəvət edirəm.

________________Milli Kitabxana________________

105

Arlaki: Çox sağ olun, cənab Prezident! Dəvətiniziməmnuniyyətlə qəbul edirəm.

Heydər Əliyev: Biz Azərbaycan ilə BMT arasındamunasibətlərin daha da möhkəmləndirilməsi üçün böyük səylərgöstərməliyik.

________________Milli Kitabxana________________

106

İRAN İSLAM RESPUBLİKASINA İŞGÜZARSƏFƏR BAŞA ÇATDIQDAN SONRAJURNALİSTLƏRƏ QISA MÜSAHİBƏ

Tehran,Mehrabad hava limanı

10 iyun 2000-ci il

S u al: Cənab Prezident, EKO ölkələrinin dövlət və hökumətbaşçılarının zirvə toplantısında keçirilən tədbirlər barədə nədeyə bilərsiniz?

Cavab: Tədbirlər çox oldu. Bu tədbirləri indi qısa vaxtda, ikidəqiqə içərisində demək olmaz. Çox tədbirlər var. Biz çalışırıq, hərölkə - həm İran, həm Azərbaycan, həm də EKO-nun başqa üzvləriçalışırlar ki, öz iqtisadiyyatını gücləndirsinlər. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

107

RUSİYANIN MİLLİ BAYRAMI – RUSİYAFEDERASİYASININ DÖVLƏT SUVERENLİYİHAQQINDA BƏYANNAMƏSİNİN QƏBULEDİLMƏSİ GÜNÜ MÜNASİBƏTİLƏ TƏŞKİLOLUNMUŞ RƏSMİ QƏBULDA NİTQ

Rusiyanın Azərbaycandakı səfirliyi

12 iyun 2000-ci il

Hörmətli cənab səfir!Hörmətli xanımlar və cənablar!Sizi Rusiya Federasiyasının milli bayramı - Rusiya günü

münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Bütün rusiyalılara sülh,firavanlıq və səadət arzulayıram.

Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlər çox qədim, zəngintarixə malikdir. Bu tarixdə parlaq, gözəl səhifələrlə yanaşı, faciəlisəhifələr də var. Lakin buna baxmayaraq, Rusiya ilə Azərbaycanarasında, rus və Azərbaycan xalqları arasında münasibətlər həmişəinkişaf etmiş və hər iki xalqa, hər iki dövlətə fayda gətirmişdir. BizRusiya ilə bütün tarix boyu olmuş münasibətlərimizi yüksəkqiymətləndiririk.

On doqquzuncu və iyirminci əsrlər tariximizdə ən səmərəlidovrdür. Həmin dövrdə Rusiya ilə Azərbaycan arasında,xalqlarımız arasında münasibətlərdə böyük dəyişikliklər başvermişdir. Biz bir dövlətin tərkibində idik və bundan çox şeyqazanmışıq. Azərbaycan xatırlayır və heç zaman unutmayacaq ki,Azərbaycan xalqı - öz milli, mənəvi dəyərlərinə sadiq qalmaqlayanaşı - məhz Rusiya, rus mədəniyyəti vasitəsilə dünyamədəniyyətinin ümumbəşəri, Avropa dəyərlərinə də qovuşmuşdur.Azərbaycan-

________________Milli Kitabxana________________

108

da elm, təhsil, mədəniyyət Rusiya mədəniyyətinin böyük təsirialtında, ən başlıcası isə, rus xalqının elm, mədəniyyət xadimlərininköməyilə inkişaf etmişdir.

Rus dili Azərbaycanda elmin, mədəniyyətin və təhsilininkişafında böyük rol oynamışdır. On doqquzuncu və iyirminciəsrlərdə Azərbaycan xalqı dünya elminə və bəşəriyyətin bütünnailiyyətlərinə məhz rus dili vasitəsilə geniş yol tapmışdır.

Bir çox onilliklər ərzində rus alimləri, rus mütəxəssisləriiqtisadiyyatın inkişafında, sənayenin yaradılmasında, iqtisadipotensialın möhkəmlənməsində Azərbaycana olduqca böyükkömək göstərmişlər. Bütün bunlar keçmişə aiddir və biz bunulazımınca qiymətləndiririk. Azərbaycan xalqı bunu heç zamanunutmayacaqdır və yüksək dəyərləndirir.

Sovetlər İttifaqının mövcud olduğu dövrdə biz bir dövlətintərkibində idik. Əlbəttə, bu ideologiya, bu quruluş artıq tarixdəqalmışdır. O vaxtlar nə qazandığımızı, nə itirdiyimizi tarixmüəyyənləşdirəcəkdir. Hər halda, itkilərlə bərabər, istər rusiyalılar,istərsə də azərbaycanlılar çox şey əldə etmişlər.

1991-ci üdə Sovetlər İttifaqı dağıldı, Azərbaycan öz dövlətmüstəqilliyinə qovuşdu. Rusiya da suveren dövlət - Rusiya dövlətioldu. Dünyada yeni dövlətin - demokratik Rusiyanın, demokratikdəyişikliklər həyata keçirmək, dünya iqtisadiyyatı ilə sıxinteqrasiya etmək, dünya və ümumavropa sivilizasiyasının birhissəsi olmaq üçün bütün tədbirləri görməyə çalışan və görənRusiyanın yaşamağa başladığı vaxtdan doqquz il ötmüşdür.

Bəli, həqiqətən, Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonraölkələrimizdə heç də hər şey rəvan getməmişdir. Rusiyanın özproblemləri, Azərbaycanın isə öz problemləri vardı. Problemlərdən,çətinliklərdən danışsaq, onda görərik ki, bunlar Rusiyadakınanisbətən Azərbaycanda daha çox olmuşdur və bu gün də çoxdur.Amma başlıcası bu deyildir. Başlıcası odur ki, Rusiya da,Azərbaycan da demokratiya yolu ilə, azadlıq yolu ilə,

________________Milli Kitabxana________________

109

demokratik islahatların - siyasi, sosial və iqtisadi islahatların həyatakeçirilməsi yolu ilə gedir. Müasir mərhələdə əməkdaşlığımızınəsasını da bu müəyyənləşdirir.

Bu illərdə suveren Rusiya ilə müstəqil Azərbaycan arasındamünasibətlər əməkdaşlığımızın möhkəmlənməsi və inkişafı,genişlənməsi istiqamətində tədricən təşəkkül tapmışdır. Bəli,burada da problemlər yox deyildir. Ancaq başlıcası budur ki,Rusiya da, Azərbaycan da bütün mövcud imkanlardan istifadəedərək, dövlətlərarası münasibətləri möhkəmlətmək və inkişafetdirmək, iqtisadi əməkdaşlığı genişləndirmək məqsədi güdür.Bunun üçün isə imkanlar olduqca çoxdur.

Azərbaycan Rusiya ilə Azərbaycan arasında dostluğu,əməkdaşlığı və mehriban qonşuluğu özü üçün olduqca böyükstrateji əhəmiyyətə malik çox mühüm məsələ hesab edir. Odur ki,biz münasibətlərimizi inkişaf etdirmək, möhkəmləndirmək,genişləndirmək yolu ilə getmək üçün tədbirlər görürük. Son vaxtlarRusiyada baş verən proseslər müsbət proseslərdir və Rusiyanındemokratik dövlət kimi inkişafında yeni mərhələlər açır. Rusiyadahakimiyyət dəyişdikdən və Vladimir Vladimiroviç Putin RusiyaFederasiyasının prezidenti seçildikdən sonra Rusiya dövlətçiliyininmöhkəmlənməsi və MDB ölkələri ilə də, başqa ölkələrlə də dahasıx, daha mehriban, daha səmimi münasibətlər qurulması sahəsindətədbirlər sürətlə həyata keçirilir.

Bu proseslər bizdə dərin məmnunluq hissləri doğurur, təbii ki,ən əvvəl Rusiya ilə bağlı böyük ümudlər yaradır. Biz Rusiyanıböyük dövlət kimi görmək istəyirik. Rusiya həmişə böyük dövlətolmuşdur. Ona görə də biz Rusiyanı demokratiya yolu ilə, azadlıqyolu ilə gedən, keçmişdə olmuş hər hansı ambisiyalardan vəiddialardan uzaq böyük dövlət kimi görmək istəyirik.

Hazırda Rusiyada baş verən proseslər bizdə rəğbət hisslərioyadır və Rusiya ilə Azərbaycan arasında dövlətlərarasımünasibətlərin möhkəmlənməsi və əlaqələrimizin genişlənməsi

________________Milli Kitabxana________________

110

üçün böyük imkanlar açır. Biz Rusiyadan çox şey gözləyirik onagörə ki, Rusiya ilə keçmişdə də iqtisadi cəhətdən bağlı idik, insaniəlaqələr də güclü idi və çox geniş olaraq qalır. Elm, mədəniyyət,təhsil sahələrində də ümumi cəhətlərimiz çoxdur, bir çox cəhətlərdə var ki, onlar artıq çulğaşıb və onları qırmaq mümkün deyil vəqırmaq da lazım deyildir. Çünki onlar sabah da, gələcəkdə də həmrusiyalılara, həm də azərbaycanlılara öz xidmətini göstərəcəkdir.

Rusiya Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinindincliklə nizama salınması üçün yaradılmış ATƏT-in Minskqrupunun həmsədridir. Sizə məlumdur ki, hələ 1988-ci ildəErmənistan tərəfindən Azərbaycana qarşı hərbi təcavüz nəticəsindəmeydana gələn bu münaqişə Azərbaycana, elə Ermənistanın özünədə olduqca böyük ziyan vurmuşdur. Çox qanlar tökülmüş, çoxitkilər olmuşdur, başlıcası isə, Azərbaycan ərazisinln 20 faiziErmənistan silahlı birləşmələri tərəfindən işğal edilmiş, birmilyondan çox azərbaycanlı öz daimi yaşayış yerlərindən didərginsalınmışdır və onlar artıq neçə illərdir çadırlarda olduqca ağırşəraitdə yaşayırlar, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü pozulmuşdur.

Keçmişdə Sovetlər İttifaqına daxil olmuş bütün xalqlarbirləşdirən böyük dövlət kimi, Rusiyaya biz həmişə böyük ümidlərbəsləmişik. Biz ümid etmişik və bu gün də ümid edirik ki, Rusiyabu münaqişənin həllində mühüm rol oynamalıdır. Məlumdur ki, altıil öncə Ermənistanla Azərbaycan arasında atəşkəs haqqında sazişəldə edilmişdir, müxtəlif formatlarda danışıqlar aparılır. Ammadanışıqlar Rusiyanın, Birləşmiş Ştatların və Fransanın başçılıqelədikləri ATƏT-in Minsk qrupunda daha çox gedir. Çox görüşlər,çox danışıqlar, çox variantlar olmuşdur. Amma məqsədə nail olabilməmişik. Bununla əlaqədar Azərbaycan ağır vəziyyətdədir.Təbiidir ki, bütün bunlar nəinki Azərbaycanda, həm də CənubiQafqazda eləcə də bütün Qafqazda vəziyyəti mürəkkəbləşdirir.

________________Milli Kitabxana________________

111

Qafqaz dünyanın bir çox ölkələrinin diqqətini çəkən regiondur.Qafqaz bir çox onilliklər, yüzüliklər ərzində Rusiya ilə bağlı olmuşregiondur. Ona görə də Rusiya hər şeydən öncə həvəs göstərməlidirki, Qafqazda, o cümlədən Cənubi Qafqazda sülh və əmin-amanlıqvə müstəqil dövlətlərin suveren inkişafı, fəal əməkdaşlığı, xüsusəniqtisadi əməkdaşlığı üçün imkanlar olsun. Biz bu gün də ümidedirik ki, Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransa başdaolmaqla, ATƏT-in Minsk qrupu münaqişəni tamamilə aradanqaldıracaq, Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarının azadolunmasını, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasını və yaşayışyerlərindən qovulmuş azərbaycanlıların öz yurdlarına qayıtmasınıtəmin edən tədbirlər görəcəkdir. Bu yerlərin dağıdılmasına, talanedilməsinə baxmayaraq, insanlar öz doğma torpaqlarında yaşamaqistəyirlər.

Hesab edirəm ki, indi, Vladimir Vladimiroviç Putin prezidentvəzifəsinə seçildikdən sonra və Rusiya rəhbərliyində bir çoxdəyişikliklərdən sonra Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransa vəATƏT-in Minsk qrupunun digər üzvləri ilə birlikdə Rusiyanın bumünaqişənin həllində öz rolunu, çox mühüm rolunu oynaması üçünreal imkanlar açılır. Biz buna ümid bəsləyirik. Biz buna belbağlayırıq.

Moskvada prezident Vladimir Putinlə mənim görüşlərim zamanıbu məsələ bizim diqqət mərkəzimizdə olmuşdur. Çünki Rusiya iləAzərbaycan arasında dostluq münasibətlərinin daha da inkişafetməsi, möhkəmlənməsi da xeyli dərəcədə bu məsələnin həllindənasılıdır. Biz, Azərbaycan xalqı isə Rusiya ilə, rus xalqı ilə dostluq,özü də ən möhkəm, ən yaxşı dostluq olmasını istəyirik. Bundanötrü isə gərək Qafqazda sülh olsun, Qafqazda əmin-amanlıq olsun,Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişə sülh yolu ilə aradanqaldırılsın.

İndi Rusiya dövləti, suveren dövlət kimi, çox böyükperspektivlərə malikdir. Ona görə ki, çox geniş ərazisi, böyük insan

________________Milli Kitabxana________________

112

ehtiyatları, çox zəngin təbii sərvətləri, böyük intellektual və iqtisadipotensialı olan ölkə - Rusiya iqtisadi cəhətdən inkişaf etmişölkələrlə bir sırada dünya dövləti ola bilər və bütün beynəlxalqhəyatda öz rolunu oynaya bilər. Biz bunu istəyirik, çünki Rusiyanınətrafındakı bütün ölkələrdə də demokratiyanın, azadlığın inkişafıüçün bunun böyük əhəmiyyəti olacaqdır. Bunun Qafqazda da,Rusiyanın cənub həndəvərində yerləşən digər ölkələrdə də sülhünvə əmin-amanlığın bərpası üçün böyük əhəmiyyəti olacaqdır.

Bu gün, bayram günü rusiyalıları ilk öncə səadət, firavanlıq,həyat sevinci, bütün çətinliklərin aradan qaldırılmasını arzulamaqistəyirəm. Mən Rusiya Federasiyasının dövlətinə, Rusiyanınprezidenti hörmətli Vladimir Vladimiroviç Putinə başladığı yeniRusiya siyasətinin həyata keçirilməsi sahəsindəki fəaliyyətindəuğurlar arzulamaq istəyirəm.

Sizi bayram münasibətilə bir daha təbrik edirəm, rus xalqına,bütün rusiyalılara dərin hörmət bəslədiyimi bildirirəm və Rusiyanınbütün vətəndaşlarına sülh, xoşbəxtlik və firavanlıq diləyirəm.Bayramınız mübarək!

________________Milli Kitabxana________________

113

«DİALOQ AVRASİYA» DƏRGİSİNİNTƏQDİMAT MƏRASİMİNDƏ NİTQ

«Gülüstan» sarayı

13 iyun 2000-ci il

Hörmətli xanımlar və cənablar!Hörmətli qonaqlar!Mən sizi bu gün bu əlamətdar hadisə - «Dialoq Avrasiya»

dərgisinin, jurnalının təqdim olunması münasibətilə ürəkdən təbrikedirəm. Bu dərgiyə uzun ömür və daim uğurlar arzulayıram.

Bu gün dərginin təqdimat mərasimində TürkiyədənAzərbaycana gəlmiş hörmətli qonaqlarımız - yazıçılar, qəzetçilər,alimlər. ziyalılar bu salondadırlar. Mən sizin hamınızı səmimi-qəlbdən salamlayıram. Azərbaycana xoş gəlmisiniz, səfagətirmisiniz!

Belə bir dərginin meydana çıxması böyük və çox əhəmiyyətlitəşəbbüsdür. Buradakı çıxışlardan mən anladım ki, bu fikir çox illəröncə meydana gəlmiş bir fikirdir, bu dərgini təsis edənlərin, onunarzusunda olanların qəlblərindəki fikirdir. Onların çalışmalarınəticəsində, nəhayət, belə bır dərgi yaranıbdır.

Mərasimdə Türkiyə Qəzetçilər və Yazarlar Vəqfinin sədri Harun Tokak həminVəqfin 2000-ci il üçün təsis etdiyi mükafatı - üzərində prezident HeydərƏliyevin portreti olan çini vazanı və Türkiyənin prezidenti Süleyman Dəmirəlinməktubunu dövlətimizin başçısına təqdim etdi.

________________Milli Kitabxana________________

114

Mən bunu əlamətdar hadisə hesab edirəm. İnanıram ki, «DialoqAvrasiya» dərgisi Avropa ilə Asiya arasındakı əlaqələrin inkişafetməsinə, Avropa və Asiyanın bir-birinə qovuşmasına yardımedəcəkdir.

Son illər dünyada çox boyük və siyasi əhəmiyyətli proseslərgedir. Bunların əsasını təşkil edən qloballaşma prosesidir.Qloballaşma ilk növbədə iqtisadi, ticarət nöqteyi-nəzərindənmeydana gəlibsə, ancaq «qloballaşma» geniş məfhumdur. Bunubiz belə anlayırıq, belə qəbul edirik. «Qloballaşma» o deməkdir ki,ölkələr, xalqlar, millətlər bir-biri ilə daha da yaxınlaşmalı, əlaqələriinkişaf etdirməlidirlər. «Qloballaşma» o deməkdir ki, dünyadadaimi sülh, əmin-amanlıq yaranmalıdır, hərbi münaqişələrə sonqoyulmalıdır, gələcəkdə baş verə biləcək hansısa bir münaqişəninqarşısı almalıdır, bundan sonra heç bir müharibəyə yolverilməməlidir. XX əsrin sonunda bəşəriyyət bu əsrdə gördüyüdəhşətləri nəzərə alaraq, başa çatmaqda olan bu əsrin bir tərəfdən,bəxş etdiyi elmi-texniki tərəqqini, ikinci tərəfdən, bu əsrinbəşəriyyətə, xüsusən Avropa və Asiyaya gətirdiyi faciələrinhamısını nəzərə alaraq artıq dərk edibdir ki, XX əsrinnailiyyətlərindən bütün bəşəriyyət XXI əsrdə bəhrələnməlidir.Amma XX əsrin faciələrinə, müharibələrinə, qırğınlarına sonqoyulmalıdır, artıq onlar XXI əsrə keçməməlidir.

Biz Azərbaycanda XXI əsri məhz bu duyğularla, fikirlərləqarşılayırıq və istəyirik belə olsun. Ona görə də bir müstəqil dövlətkimi, bu prosesdə öz yerimizi tapmağa çalışırıq, öz töhfəmizivermək istəyirik.

Bütün bunlar başqa vasitələrlə yanaşı, birinci növbədə dialoqdanasılıdır. Dialoq həm xalqların, millətlərin daha da dürüst, daha dadüzgün, daha da obyektiv göstərilməsi, yazılması üçün lazımdır.Dialoq həm də ölkələrin, xalqların, millətlərin bir-biri iləəməkdaşlıq etməsi və bunun nəticəsində dunyada sülhün yaranmasıüçün lazımdır. Ona görə də sizin

________________Milli Kitabxana________________

115

«Dialoq Avrasiya» dərginiz dünyada qarşıda duran bu qloballaşmavəzifəsinin bir hissəsini təmin edə bilər. Yəni ona öz xidmətinigöstərə bilər, payını verə bilər. Avropa-Asiya Yer kürəsininşərqinin əksər hissəsini təşkil edir.

Təbiidir ki, İspaniya da, Portuqaliya da Avropaya aiddir,Yaponiya, Çin də Asiyaya. Eyni zamanda İndoneziya da, Filippində - bunların hamısı Asiya qitəsinə aiddir. Bu qitə Yer kürəsindədünya əhalisinin çox hissəsini özündə təmsil edən bir qitədir.Əhalinin əksər hissəsi dünyanın bu hissəsində yaşayır.

Dünyada gedən böyük proseslər, həm qədim tarix, həm də yenitarix əsasən bu qitələrdə yaranıbdır. Şərqdə, Avropada - QərbiAvropada, Şərqi Avropada, Yaxın Şərqdə, Uzaq Şərqdə, deməkolar ki, ən qədim dövlətlər, xalqlar, mədəniyyətlər mövcuddur. Onagörə də Avropa-Asiya dialoqu çox geniş bir anlayışdır. Bu günbizim gördüyümüz dərginin əhatə etdiyindən qat-qat genişdir. Onagörə də «Dialoq Avrasiya» deyəndə, mən bu gün belə başa düşdümki, siz Avropanın və Asiyanın müəyyən bir hissəsini nəzərəalırsınız. Bu da yəqin ki, məqsədəuyğundur. Çünki dünyanınhamısını qucaqlamaq mümkün deyildir. Dünyanın yarısını daqucaqlamaq mümkün deyil.

Əgər həqiqətən sizin bu dərgidə - bu gün birinci nömrəni mənartıq vərəqlədim - göstərilən ölkələr arasında dialoq yarana bilsə,bunun özü böyük bir hadisə olacaqdır, ümumiyyətlə, Avrasiyaməkanında dialoqun daha geniş mənada yaranmasında xeyiredəcəkdir.

Mən belə anlayıram ki, burada bu işin əsas təşəbbüskarı Türkiyəziyalıları, alimləri, yazıçıları, qəzetçiləri və Azərbaycan yazıçıları,ziyalıları, alimləridir. Eyni zamanda, artıq görünür ki, başqa ölkələrdə bu dərgidə təmsil olunublar. Bu onu göstərir ki, siz həqiqətənmüəyyən bir çərçivəni əhatə etmisiniz. Bu, çox sevindirici haldır.Bu gün bunun özəyini

________________Milli Kitabxana________________

116

təşkil edən Türkiyə və Azərbaycandır. Xüsusən onu qeyd etməklazımdır ki, bu, birinci növbədə Türkiyə Cümhuriyyətinin, onunalimlərinin, ziyalıların təşəbbüsünün nəticəsidir. Şəxsən mən bunuqiymətləndirirəm.

Vaxtilə, Sovetlər İttifaqı dağılandan, bu ittifaqa daxil olancümhuriyyətlər müstəqilliyini əldə edəndən sonra məhz TürkiyəCümhuriyyətinin və mərhum prezident Turqut Özalın vəTürkiyənin doqquzuncu prezidenti Süleyman Dəmirəlin təşəbbüsüilə Türkdilli Dövlətlər Birliyi yaranmışdır. Ötən dövrdə bu birlikçox iş görmüşdür. Bilirsiniz ki, bu birliyin dövlət başçılarının songörüşü bu ilin aprel ayında Azərbaycanda keçirilmişdir. Aprelayında Azərbaycanda «Kitabi-Dədə Qorqud»un 1300 illikyubileyini hamımız birlikdə qeyd etdik. Onlar bir-biri ilə bağlıdır.

Çünki, əgər Türkdilli Dövlətlər Birliyi 1992-ci ildə yaranıbsa,bunun tarixi çox azdır. Amma bizim birliyimiz, bizım tarixiköklərimiz böyük tarixə malikdir. Bu köklər çox dərindir. Buköklər «Kitabi-Dədə Qorqud»dur. Ancaq «Kİtabi-Dədə Qorqud»da bunun bir mərhələsidir. Bizim xalqlarımızın tarixi «Kitabi-DədəQorqud»un 1300 illik tarixindan də qat-qat qədimdir, qat-qatçoxdur. Ancaq hər halda, «Kİtabi-Dədə Qorqud» bütün dünyayaonu nümayiş etdirdi ki. bizim xalqlarımız qədim mədəniyyətə,ədəbiyyata, dilə malik olan xalqlardır. Bizim xalqlarımızın kökübirdir. Heç də təsadüfi deyil ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» türkdilliölkələrdə eyni səviyyədə tanınır. Biri ona «Kitabi-Dədə Qorqud»deyir, o birisi «atam Qorqud» - hərə bir cür deyir. Türkdillidövlətlərə mənsub olan hər bir xalq deyir ki, bu mənimdir. Bu datəbiidir. Bu həm mənimdir, həm də hamımızındır. Çünki hər kəsnəyinsə ona mənsub olduğunu dərk edə bilməsə, onun eynizamanda qardaşına mənsub olduğunu dərk edə bilməz. Ona görə«Kitabi-Dədə Qorqud» hamımızındır, bütün türkdilli dövlətlərin,türkdilli millətlərin milli və əvəzedilməz bir sərvətidir.

________________Milli Kitabxana________________

117

Ancaq bu proseslərin inkişaf etməsində mən yenə də Türkiyəninrolunu xüsusi qeyd edirəm. Bu da təbiidir. Çünki biz dövlətmüstəqilliyimizi cəmi 8-9 il bundan öncə əldə etmişik. AmmaTürkiyə Cümhuriyyəti 1923-cü ildə yaranıbdır. O, boyük Atatürkünrəhbərliyi altında və onun iradəsi ilə yaranan bir dövlətdir. Ancaqondan öncə Osmanlı imperatorluğunun 700 illik tarixi var. Osmanlıimperatorluğunun dünya tarixində rolu və dünya mədəniyyətinə,dünya elminə verdiyi pay həddindən çox böyükdür. Türkiyənin oböyük tarixi keçmişi, həm də 1923-cü ildə Osmanlı imperatorluğudağıldığı zaman böyük qüdrət göstərərək öz torpaqlarını qoruyub,imperatorluğun külləri içində cümhuriyyət yaradıb xalqı tərəqqiyolu ilə aparması və indi dünyada böyük dövlətlərdən biri olmasıbizim hamımız üçün böyük dayaq olmuşdur.

Ona görə də biz, yəni yeni müstəqillik əldə etmiş xalqlarbirləşərkən Türkiyənin təşəbbüsü, bu dövlətin köməyi, Türkiyəninbu işdə fəaliyyəti, təbiidir ki, əsas rol oynamışdır.

Güman edirəm ki, sizin dərginiz bu prosesin daha da inkişafetməsinə kömək edəcəkdir. Ancaq bu, işin bir hissəsidir. Dərgi özqarşısında daha geniş məqsədlər qoyubdur. Hesab edirəm ki, onlarda təqdirəlayiqdir.

Avrasiya məkanı tarixi əlaqələr nöqteyi-nəzərindən böyük tarixəmalikdir. Bu baxımdan bizim son illər qədim İpək yolunun bərpasıilə məşğul olmağımız da məhz Avrasiya dialoqunu, AvrasiyaBirliyini yaratmaq məqsədini daşıyır. «Qədim İpək yolu» deyəndəbəzən onu daha çox ticarət vasitəsi kimi anlayırlar. Amma əslindəqədim İpək yolu bəlkə də əsasən ticarət üçün yaranaraq, eynizamanda bu yolun üzərində yerləşən ölkələrin və onların əhatəsindəolan dövlətlərin, xalqların mədəniyyətinin inkişaf etməsi üçün, bir-biri ilə əlaqə yaradaraq hər birinin əldə etdiyi nailiyyətlərdənbəhrələnməsi üçün çox böyük rol oynamışdır. Ona görə də indi bizqədim İpək yolunu bərpa edərkən, birinci növbədə kommunikasiya-

________________Milli Kitabxana________________

118

ların yaranması və bu kommunikasiyalar vasitasilə ticarətəlaqələrinin yaranması məqsədlərini qarşımıza qoyuruq. Çünkibunlar çox vacibdir. İqtisadiyyat, ticarət, mal mübadiləsi hər şeyinəsasını təşkil edir. Ancaq bunlar istər-istəməz, xalqlarınmədəniyyətinin, elminin bir-birinə daha da qovuşması üçün böyükimkanlar yaradacaqdır. Ona görə də biz böyük İpək yolununbərpası, yaranması üçün başqa dövlətlərlə birlikdə son illər çox işgördük.

Bilirsiniz ki, böyük İpək yolunun bərpası ilə əlaqədar 1998-ciilın sentyabr ayında Bakıda, məhz bu salonda beynəlxalq konfranskeçirdik. 32 ölkənin nümayəndələri və 13 beynəlxalq təşkilatıntəmsilçiləri bu konfransın iştirakçıları idi. 9 ölkədən nümayəndəheyətlərinə dövlət başçıları – prezidentlər rəhbərlik edirdilər.

TRASEKA proqramı - qədim İpək yolu eyni şeydir. Biz qədimİpək yolunun və Avropa Birliyi tərəfindən irəli sürülmüşTRASEKA proqramının həyata keçirilməsi üçün böyük sazişimzaladıq. Bu sazişin, bu proqramın həyata keçirilməsinin mərkəzidə məhz Azərbaycan, Bakıdır. Onun daimi katibliyi Azərbaycandayerləşir və burada həmin daimi katiblik bütün bu işlərin həyatakeçirilməsi ilə məşğul olacaqdır.

Siz öz dərginizlə bu böyük İpək yolunun bir qismini əhatəedirsiniz. Beləliklə, öz qarşınızda qoyduğunuz məqsədlərə nailolursunuz, böyük iş görürsünüz. Amma eyni zamanda, bu böyükproqramın, məhz qloballaşma prosesi ilə əlaqədar olan bu böyükproqramın həyata keçirilməsinə də xidmət edirsiniz.

«Dialoq Avrasiya» dərgisinin birinci nömrəsində bir neçə ölkə,bəzi adət-ənənələr haqqında məlumatlar vardır. Məni çoxsevindirən Novruz bayramı haqqındakı məqalələr oldu. Nə üçün?Çünki Novruz bayramı qədim zamanlardan Azərbaycan xalqının ənistəkli bayramı olmuşdur. Doğrudur, sovet hakimiyyəti vaxtındabuna məhdudiyyət qoyulmuşdu. O

________________Milli Kitabxana________________

119

mənada ki, bu, bir ictimai məna, xarakter daşıyan bayram kimiqeyd olunmurdu. Ancaq hər bir azərbaycanlı ailəsi Novruzbayramını qeyd edirdi və bizim üçün o bayramdan əziz bayram heçvaxt olmayıbdır. Amma mən sonralar hiss etdim ki, bizim türkdillibaşqa ölkələrdə Novruz bayramı Azərbaycanda olduğu kimi qeydedilmir.

Bəzilərində də heç qeyd edilmir. Məsələn, bizim qardaşTürkiyədə Novruz bayramı qeyd edilmir. Xatirimdədir, bir ilbundan öncə Türkiyədən bura mənim qonaqlarım gəlmişdi. Eləoldu ki, onların gəlişi Novruz bayramı gününə düşdü. Novruzbayramı şənliklərini, buradakı kütləvi mərasimləri, hər birazərbaycanlının bu bayramı nə qədər qiymətləndirdiyini görənlərmənim dostum, qardaşım Süleyman Dəmirələ bunların hamısınıdanışandan sonra o demişdi ki, bəs biz indiyə qədər niyə bubayramı belə qeyd etmirik?

Türkiyədə də Novruz bayramını qeyd etməyə başlamışlar.Amma hələ zəif qeyd edirlər. Mən bunu dostlarımıza açıq deməkistəyirəm. Təbiidir ki, bununla heç kimə heç bir şeyi calamaqistəmirəm. Ancaq bu bizim bütün xalqlarımızın qədim bayramıdır.

Orta Asiya ölkələrində də Novruz bayramı Azərbaycandaolduğu kimi qeyd edilmirdi. Amma indi ara açılmış, bir-birimizləəlaqələrimiz genişlənmişdir. Sovet ideologiyasının məhdudiyyətləriüzərimizdən götürülmüşdür. Mən televiziya ilə baxıram, görürəmki, Novruz bayramı Özbəkistanda çox geniş qeyd olunur. OrtaAsiyanın başqa ölkələrinin bəzisində az, bəzisində çox qeyd olunur.

Mən gördüm ki, siz Türkmənistanda Novruz bayramını necəkeçirilməsini dərgidə yazmısınız. Sizin bu dərginiz vasitəsiləxalqlar bir-birinin keçmiş adət-ənənələrini daha da yaxındantanıyacaqlar, biləcəklər. Amma keçmişdə ayrılıq ona səbəbolmuşdu ki, biz bunları bilmirdik. Bir də ki, əvvəllər birlik yaradanbelə vasitələr də yox idi. İndi ölkələrimiz

________________Milli Kitabxana________________

120

arasında əvvəlki ayrılıq yoxdur, yəni sədlər götürülübdür. Ammaeyni zamanda, İndi belə bir dərgi vasitəsilə siz bunu yayacaqsınız.Bütün ölkələrdə hamı biləcəkdir ki, Novruz bayramı nədir. Gümanedirəm ki, həmin Novruz bayramını Azərbaycanda olduğu kimiqeyd edəcəkdir.

Məni bağışlayın, amma mən bu gün iftixar hissi ilə deyirəm ki,Novruz bayramı Azərbaycanda qeyd edilən kimi indiyədək heç biryerdə keçirilməyibdir. Yəni bizim xalqımız bu adət-ənənənisaxlayıbdır.

İndi dərgidəki bu məqalələrə baxanlar sadəcə olaraq, bir o qədərdərindən fikir vermirlər. Mən gördüm ki, jurnalın nə qədər böyükəhəmiyyəti var. Ancaq bu hələ başlanğıcdır, ilk addımdır. Təbiidirki, siz bu təşəbbüslə böyük bir yol açmısınız. Əgər siz bu yollauğurla gedə bilsəniz, çox işlər görə biləcəksiniz.

Mən bir məsələni də aydınlaşdırmaq istəyirəm. Bilmirəm, siz budərgini ictimai, elmi, mədəni dərgi kimi təsis etmisiniz, yaxudbunun müəyyən siyasi xarakteri də var. Özünüz üçün bunu daaraşdırmalısınız. Əgər siz çoxlu mövzu götürsəniz, mənə belə gəlirki, bu bir qədər çətinliklər yarada bilər. Çünki mən dərgiyə baxdım- Qırğızıstanda siyasi partiyalar haqqında yazı vermisiniz. Deməli,bu, siyasi məsələdir. Mən heç bir şey demək isləmirəm. Dərgiyəyalnız bu gün ötəri olaraq baxmışam. Dərginin yaranmasından damənim heç xəbərim yox idi. Mən bunu sizə tam etiraf edirəm.Amma sadəcə olaraq, sual edirəm, özünüz müəyyən edəsiniz ki,doğrudan da əgər bu lazımdırsa, edin. İndi heç bir şeyəməhdudiyyət yoxdur, mətbuat azadlığı, fikir azadlığı, sözazadlığıdır, hər şey azaddır. Əgər siyasət məsələləri də olacaqsa, buda ola bilər.

Ancaq yox - dərgi daha çox elmi, mədəni, ictimai xarakterdaşıyacaqsa, bu başqa məsələ. Yenə də bildirirəm mən sadəcəolaraq, sizə öz (fikrimi deyirəm, heç bir təklif də vermirəm, bunusizə sadacə olaraq, düşünmək üçün deyirəm.

________________Milli Kitabxana________________

121

Siz burada mənə ödül verdiniz. Ancaq düzü, heç düşünmürdümki, siz mənə belə bir mükafat verəcəksiniz. Əgər siz TürkdilliDövlətlər Birliyinin, xüsusilə Türkiyə ilə Azərbaycan arasındaəlaqələrin inkişaf etdirilməsində mənim xidmətlərimiqiymətlərtdirmisinizsə, çox sağ olun, təşəkkür edirəm. Ancaq bubarədə mənim gördüyüm iş, apardığım siyasət dövlətimizin xaricisiyasətinin üstün istiqamətidir. Artıq yeddi ildir ki, mənAzərbaycanın dövlət başçısı, prezidenti kimi, bu siyasəti aparıram.Özü də burada hörmətli dostumuz dedi ki, bu mükafatın təqdimedilməsi Milli Qurtuluş günü ərəfəsindədır.

Bu gün iyun ayının 13-dür. Həqiqətən, yeddi il bundan Öncəiyun ayının 13-də mən burada vətəndaş müharibəsinin qarşısındaalınması ilə məşğul idim. Məhz bu gün mən vətəndaş müharibəsibaş vermiş Gəncə şəhərinə getdim. Ağır günlər idi, qardaş qanıtökülürdü, insanlar bir-birini qırırdılar. Gəldim odun-alovuniçərisinə və Azərbaycanın ağır vəziyyətini görərək iyun ayının 15-də məsuliyyəti öz üzərimə götürmək qərarını qəbul etdim, razılıqverdim və razılıq Azərbaycan parlamentinin - Milli Məclisin sədriseçdilər. İki gün ondan sonra prezidentimiz qeyb oldu. Ona görə dəo gündən mən Azərbaycanda prezident səlahiyyətlərini öz üzəriməgötürməyə məcbur oldum.

O vaxtdan da mən Azərbaycanın dövlət başçısıyam. O gündənmən dövlət başçısı kimi, Türkiyə ilə Azərbaycan arasındaəlaqələrin inkişaf etdirilməsini ölkəmizin xarici siyasətinin əsas,üstün istiqaməti kimi qarşıma qoymuşam və bunu ardıcıl surətdəhəyata keçirirəm. Bu da təsadüfi deyil. Birincisi, bu bizim tarixiköklərimizlə, keçmişimizlə bağlıdır. İkincisi, Türkiyə iləAzərbaycan arasında XX əsrdə də elə dövrlər olmuşdur ki, TürkiyəAzərbaycana böyük yardımlar etmişdir. Bizim tarixi köklərimiz,adət-ənənələrimiz, eyni dildə danışmağımız, yəni eyni dilə mənsubolmağımız, bütün başqa amillər və Türkiyənin AzərbaycanıQafqazda özü üçün böyük

________________Milli Kitabxana________________

122

dayaq hesab etdiyinə görə və Türkiyənin də Azərbaycan üçünböyük dayaq olduğuna görə mən bu siyasəti aparmışam vəaparıram.

Bilirsiniz ki, Azərbaycanın 10-12 il bundan əvvəl başlanmış ağırbir problemi Ermənistanın Azərbaycana təcavüzudür, bununnəticəsində Azərbaycan torpaqlarının bir qisminin işğal olunması,həmin torpaqlardan bir milyon azərbaycanlının zorla çıxarılmasıdır.O vaxtdan, yəni Ermənistanın Azərbaycana təcavüz etdiyizamandan, hələ Azərbaycan Sovetlər Ittifaqının tərkibindəolmasına baxmayaraq, Türkiyənin ictimaiyyəti, türk xalqı vədövləti Azərbaycanın bu vəziyyətində ölkəmizə dayaq olmuş vəAzərbaycanın haqq işini müdafiə etmiş, bizimlə bir yerdəolmuşdur. Bu sahədə Azərbaycanla belə əlaqə saxlayan ikinci birdövlət yoxdur. Təbiidir ki, bu da təsadüfi hal deyildir, yənixalqlarımız arasında əsrlər boyu yaranmış münasibətlərinnəticəsidir. Bu, təkcə ölkə liderlərinin, dövlələrin və hökumətləriniradəsi deyil. Bu, xalqlarımızın iradəsidir. Xalqların iradəsi dədövlətlərin, hökumətlərin iradəsində öz əksini tapır.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ötən illərdəbiz Türkiyə ilə əlaqələrimizdə böyük nailiyyətlər əldə etmişik.

Bizim insanlarımız sovet hakimiyyəti dövründə Türkiyə həsrətiilə yaşayırdılar. Türkiyədə də başqa yerlərə nisbətən, daha çoxAzərbaycana diqqət yetirirdilər. Təsadüfi deyil ki, böyük MustafaKamal Atatürk demişdi ki, «Azərbaycanın ələmi bizimələmimizdir, Azərbaycanın sevinci bizim sevincimizdir». Bu sözlərhəm Türkiyənin dövlət başçıları tərəfindən, həm də mənimtərəfimdən dəfələrlə təkrar olunubdur. Ancaq elə bu sözlər onugöstərir ki, hələ o vaxt - bu sözlər 1930-cu ildə deyilibdir - TürkiyəAzərbaycan haqqında düşünübdür, ölkəmiz və xalqımız haqqındadüşünübdür. Deməli, bizim

________________Milli Kitabxana________________

123

xalqlarımız daim bu həsrətlə yaşayıblar və nəticədə də bir-birinəqovuşublar.

Türkiyə Cümhuriyyəti 1923-cü ildən bu günədək boyük yolkeçmiş və böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Mən TürkiyəCümhuriyyəti yaranmasının 75-ci il dönümü mərasimində böyükiftixar hissi ilə iştirak etdim. Bu cümhuriyyətin yaranması, inkişafetməsi və bu gün dünyanın böyük dövlətlərindən biri olması xalqıniradəsidir, xalqın unudulmaz lideri böyük Mustafa KamalAtatürkün xidmətləridir. Ona görə də Türkiyədə olduğu kimi,Türkiyə Cümhuriyyətinin yaranmasının və Mustafa KamalAtatürkün xidmətlərini Azərbaycanda da yüksək qiymətləndirirlər.

Mən çox sevinirəm ki, burada qeyd olunduğu kimi, keçən ilmənə Mustafa Kamal Atatürkün adını daşıyan sülh mükafatı ödülüverildi.

Mustafa Kamal Atatürk demişdir: «Yurdda sülh, cahanda sülh».O, bax, bu sözlərlə sülh uğrunda mübarizə aparmışdı. Onun adınıdaşıyan mükafatın mənə verilməsi, təbiidir ki, Azərbaycan-Türkiyə, Türkiyə-Azərbaycan dostluğuna, qardaşlığına verilənyüksək qiymətdir. Burada mənim də xidmətlərim qeyd olunubsa,mən bunu özüm üçün şərəf hesab edirəm.

Ancaq yenə sizin dərginiz məzmununa qayıtmaq istəyirəm.Dərginiz təkcə türkdilli dövlətləri, Türkiyə və Azərbaycanı yox,geniş bir ərazini əhatə edir. Arzu edirəm ki, dərginiz nəzərdətutduğunuz həmin ölkələr arasında fikir mübadiləsini, tarixikeçmişi və bu günü doğrudan da yaxşı təsvir edə bilsin. Bunlarınhamısı bizim bu məkanda xalqları bir-biri ilə daha dayaxınlaşdıracaq, birləşdirəcək, sülbə, əmin-amanlığa xidmətedəcəkdir.

Güman edirəm ki, gələcəkdə dərgi təkcə türk və rus dillərində ,başqa dillərdə də çıxacaqdır.

________________Milli Kitabxana________________

124

Mən başa düşürəm ki, rus dili türkdüli dövlətlər və başqadövlətlər üçün elə bir dildir ki, biz bunu bilirik. Ona görə də dərgirus və türk dillərində nəşr olunur. Amma gələcəkdə hər bir xalqındilində nəşr edilərsə, bu daha da yaxşı olar. Bilmirəm, bəlkə siz dəbu barədə düşünəsiniz: əgər mənim bu fıkrim sizin üçün faydalıolarsa, qəbul edəsiniz, faydalı olmasa - yox.

Bir sözlə, doğrusu, bu gün səhər mənə deyəndə ki, məni belə birtədbirə dəvət ediblər, işim də çoxdur, çox tərəddüd edirdim -gələcəyəm, yaxud gələ bilməyəcəyəm: bura nəyə gəlirəm, bu dərginədir? Ona görə də götürüb dərgi ilə müəyyən qədər tanış olmağaməcbur qaldım. Ancaq indi görürəm ki, doğrudan da sizin dəvətiniztəkcə sizin üçün yox, mənim üçün də faydalı imiş. Çünki gəlib həmsizinlə görüşdüm, həm də bu münasibətlə bəzi fikirlərimi sizəçatdırdım.

Sizə bu yolda bir daha uğurlar, hamınıza cansağlığı, səadətarzulayıram. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

125

DAĞISTAN RESPUBLİKASI DÖVLƏTŞURASININ SƏDRİCƏNAB MƏHƏMMƏDƏLİ MƏHƏMMƏDOVA

Əziz Məhəmmədəli Məhəmmədoviç!Sizi əlamətdar yubileyiniz - anadan olmağınızın 70 illiyi

münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm.Siz uzun illər qardaş Dağıstana rəhbərlik edərək, müdrik və

uzaqgörən siyasətinizlə xalqınızı inamla inkişaf və tərəqqi yolu iləaparırsınız.

Azərbaycan və Dağıstan çoxəsrlik qardaşlıq və mehribanqonşuluq telləri bağlayır. Xalqlarımızın boyük sərvəti olan dostluğubütün Qafqazda sülh və sabitlik işinə xidmət edir.

Bizim qarşılıqlı hörmət, etimad və səmimiyyət hisslərinəəsaslanan şəxsi münasibətlərimizi yüksək qiymətləndirirəm.

Əziz Məhəmmədəli Məhəmmədoviç, Sizə möhkəm cansağlığı,səadət və dövlət fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayıram.

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 14 iyun 2000-ci il

________________Milli Kitabxana________________

126

FİLİPPİN RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB COZEF ESTRADAYA

Hörmətli cənab Prezident!Filippin Respubükasının milli bayramı - Müstəqillik günü

münasibətilə Sizi və dost Filippin xalqını ürəkdən təbrik edir, Sizəcansağlığı və səadət, xalqınıza sülh və tərəqqi arzulayıram.

Ümidvaram ki, ölkələrimiz arasında dostluq və əməkdaşlıqəlaqələri xalqlarımızın mənafeyi naminə daha da inkişaf edəcəkdir.

Hörmətlə,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

127

RUMINİYA SENATININ XARİCİ SİYASƏTKOMİSSİYASININ SƏDRİ GİORGİPRİSAKARUNUN BAŞÇILIQ ETDİYİNÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

13 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Azərbaycana xoş gəlmisiniz! Rumıniya iləAzərbaycan arasındakı əlaqələr dostluq və çox geniş əməkdaşlıqxarakteri daşıyır. Biz bu əməkdaşlıği daha da genişləndirmək,inkişaf etdirmək əzmindəyik.

Mən vaxtilə Rumıniyada rəsmi səfərdə olmuşam. Doğrudur, bu,beş il bundan öncə olubdur. Prezident cənab Emil Konstantinesku1998-ci ildə Azərbaycanda rəsmi səfərdə olubdur. Biz hər iki səfərzamanı ölkələrimiz arasında mühüm sənədlər imzalamışıq.

Böyük İpək yolunun bərpası ilə əlaqədar, TRASEKAproqramının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar 1998-ci ilin sentyabrayında Azərbaycanda böyük beynəlxalq konfrans olmuşdur. Bubeynəlxalq konfransda da Rumıniyanın prezidenti hörmətli EmilKonstantinesku nümayəndə heyətinə başçılıq edirdi və biz bərabərburada çox geniş müzakirə apardıq və çox əhəmiyyətli ümumisənəd imzaladıq.

İndi mənim qarşıda duran vəzifəm ondan ibarətdir ki, prezidentEmil Konstantineskunun dəvəti ilə sizin ölkəyə yenidən səfərəgəlim. Mən bu vəzifəmi yerinə yetirəcəyəm. Bu yaxın günlərdəsəfirlə görüşəcəyəm. Onunla bu məsələni müza-

________________Milli Kitabxana________________

128

kirə edib, yəqin ki, hər iki tərəf üçün mümkün olan vaxtı müəyyənedəcəyik.

Mən bir dəfə görüşdə sizin səfirə dedim ki, gəlmisən, buradasəfirlik edirsən, amma görünmürsən. O da mənə dedi ki, sizgörünmürsünüz. Dedim, sən məni televiziyada görürsən, amma səngəl ki, mən də səni görüm. Burada yaxşı səfiriniz vardır, gümanedirəm ki, bu yaxın günlərdə görüşüb bir çox məsələləri müzakirəedəcəyik.

Hörmətli senatorlar, sizin bu səfəriniz, təbii ki, Rumıniya-Azərbaycan əlaqələrinin inkişaf etməsində mühüm əhəmiyyətəmalikdir. Bilirəm ki, az da olsa Azərbaycan ilə tanış oldunuz. MilliMəclisdə çox səmərəli danışıqlarınız, görüşləriniz olubdur. MilliMəclisin sədri deyir ki. hətta bu gün parlamentin iclasında daolmusunuz. Bu çox yaxşı haldır. Baş nazir ilə də görüşmüsünüz.Güman edirəm, Azərbaycan ilə daha da geniş tanış olmaq üçünhələ imkanımız vardır. Sizi bir də salamlayıram.

Giorgi Prisakaru: Cənab Prezident, mən hər şeydən əvvəl, bugün bizi qəbul etdiyinizə görə Sizə dərin minnətdarlığımı ifadəetmək istəyirəm. Sizi əmin edirəm ki, bütün nümayəndə heyətiüçün, eləcə də bizim səfirimiz üçün bu çox böyük bir şərəfdir.

Cənab Prezident, icazə verin bizim prezidentimiz cənab EmilKonstantineskunun hərarətli salamlarını, eyni zamanda onun bu ilərzində Sizi Rumıniyada görmək ümidində olduğunu Sizə çatdırım.Amma Siz sözə başlayanda bizə çox xoş bir xəbər verdiniz.

Heydər Əliyev: Mən bildim ki, siz onu deyəcəksiniz.Giorgi Prisakaru: Cənab Prezident, bu təklifi qəbul etdiyiniz

üçün Sizə dərin minnətdarlığımı bildirirəm. İnanın ki, RumıniyaSizə çox xoş qəbul hazırlayacaqdır. Yeri gəlmişkən deməliyəm ki,Sizin qeyd etdiyiniz beş il

________________Milli Kitabxana________________

129

əvvəlki səfəriniz zamanı rumın xalqı Sizi doğrudan da hərarətlə vəçox dostcasına qəbul etmişdi.

Heydər Əliyev: Doğrudur, mən onu çox böyük minnətdarlıqhissi ilə xatırlayıram.

Giorgi Prisakaru: Cənab Prezident, ümumiyyətlə, sizRumıniyada çox tanınan bir şəxsiyyətsiniz. Siz Azərbaycanxalqının səadəti və gələcəyi uğrunda nə etmisiniz, nə edirsiniz vənə edəcəksiniz - bütün bunlara görə xalqımız Sizi çox yaxşı tanıyır.Buna görə də Sizi Rumıniyada qarşılamaq, qəbul etmək bizim üçünbir daha böyük şərəf olacaqdır. Əlbəttə, Sizin - Azərbaycanprezidentinin Rumıniya prezidenti ilə görüşməsi də bizim üçünböyük şərəf olacaqdır. Cənab Prezident, məsləhət görərdim ki, birqədər tələsəsiniz. Çünki noyabr ayında Rumıniyada seçkilərolacaqdır.

Heydər Əliyev: Nə seçkilər?Giorgi Prisakaru: Həm ümumi seçki, həm də prezident seçkisi

olacaqdır.Heydər Əliyev: Noyabr ayında?Giorgi Prisakaru: Bəli. Ona görə də biz çox ümid edirik ki, Sİz

noyabr ayından əvvəl gələcəksiniz.Heydər Əliyev: Yaxşı ki, bunu dediniz.Giorgi Prisakaru: Cənab Prezident, mən Sizə cənab İon

İliyeskunun da ən xoş salamlarını çatdırmaq istəyirəm. O,Rumıniyanın keçmiş prezidenti olmuşdur, 1995-ci ildə SiziRumıniyada qarşılamışdı. O mənim də üzv olduğum partiyanınrəhbəridir. Cənab İliyesku Azərbaycana gəlməyimdən xəbərtutanda məndən çox xahiş etdi ki, onun ən xoş və hərarətlisalamlarını Sizə çatdırım.

Cənab Prezident, Siz çox haqlı olaraq qeyd etdiniz ki, bizAzərbaycana Milli Məclisin dəvəti ilə gəlmişik. Bizim çox maraqlıbir proqramımız oldu. Ümumiyyətlə, bu səfərimizlə, təvazökarlıqla

________________Milli Kitabxana________________

130

desək, iki ölkə arasında əməkdaşlığın genişlənməsinə kiçikxidmətimizi göstərdik. Əlbəttə, bizim bu səfə-rimiz ölkələrimiz arasında əməkdaşlığın genişləndirilməsinə təsiredəcəkdir.

Əlbəttə, çox yaxşı bilirik ki, Rumıniya ilə Azərbaycan arasındamünasibətlərin genişlənməsi üçün əsas baza, zəmin dövlətbaşçılarının bir-birinə, yəni ölkələrə səfərləri ilə qoyulmuşdur.

Lakin bununla belə, fikirləşirik ki, parlamenlər də - onlarınüzvlərinin hamısını xalq seçmişdir - bu əlaqələrin inkişaf etməsinəöz kiçik xidmətlərini göstərirlər. Əlbəttə, biz parlamentdiplomatiyasını, ümumi diplomatiyaya, Sizin apardığınız siyasətərəqib kimi yox, onu tamamlayan bir forma kimi baxırıq.

Bu səfərimiz üçün hazırlanmış proqram - onu Sizinparlamentdəki həmkarlannız hazırlamışlar - hər iki ölkə arasındakıəlaqələr, münasibətlər haqqında geniş fikir mübadiləsi aparmaqimkanı verir. Bu söhbətlərin, danışıqların, fikir mübadiləsininnəticəsində biz Sizin ölkənizin müstəqillik qazandıqdan sonra əldəetdiyi gözəl nailiyyətlərlə tanış olduq.

Cənab Prezident, mənə bunları büdirmək çox xoşdur ki,Rumıniya Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ikinci dövlətolmuşdur. Onu da özümüzdə bir daha təsdiq etdik ki, hər iki ölkədəbaş verən proseslər, gedən islahatlar bir-birinə çox oxşayır.

Ümumiyyətlə, biz Sizin Avropada tanınmaq, ona yaxşılaşmaqəzmimizi yüksək qiymətləndiririk. Rumıniya Avropa ölkəsidir.Demək istəyirəm ki, biz Azərbaycanı Avropa ölkəsi kimi qəbuledirik. Cənab Prezident, bu fürsətdən istifadə edərək Sizə bildirməkistəyirəm ki, Rumıniya Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olmasıprosesində özünün bütün dəstəyini göstərəcəkdir. Biz dünənparlamentin rəhbərləri ilə bu barədə ətraflı söhbətlər apardıq.İndidən Sizi əmin edə bilərəm ki, Avropa Şurasında təmsil olunmuşRummiya deputatları orada bütün proseslərdə, yəni AvropaŞurasının Parlament Assambleyasında Azərbaycanıdəstəkləyəcəklər. Bununla belə,

________________Milli Kitabxana________________

131

Rumıniya həm də Sizin ölkənizin müstəqilliyininmöhkəmləndirilməsi yolunda göstərdiyiniz güclü, qətiyyətli səyləridəstəkləyir, ölkənizin ərazi bütövlüyünün qorunması üçüngöstərdiyiniz səyləri dəstəkləyir və ümumiyyətlə, ölkənizdətamamilə sabit iqtisadi inkişafa nail olmaq səylərinizi dəstəkləyir.

Cənab Prezident, deməliyəm ki, ölkələrimiz arasında siyasiəlaqələr həddindən artıq yüksək səviyyədədir. Əminəm ki, SizinBuxarestə səfəriniz bu siyasi əlaqələri daha damöhkəmləndirəcəkdir. Əlbəttə, bununla bərabər, həm də iqtisadiəməkdaşlığımıza yeni məzmun verəcəkdir.

Biz hökumət nümayəndə heyəti deyilik. Buna baxmayaraq, Sizdə yaxşı bilirsiniz ki, iqtisadi əməkdaşlığın səviyyəsi bizim üçün dəböyük əhəmiyyət kəsb edir. İkitərfli iqtisadi əməkdaşlığımızınümumi həcmi aramızda olan münasibətlərin, yəni siyasimünasibətlərin səviyyəsinə gəlib çata bilmir.

Cənab Prezident, icazə versəydiniz bir neçə məsələ haqqında özfikrimi bildirirdim. Bu mənim alimə düşmüş çox nadir birimkandır. Ona görə də bu nadir fürsətdən istifadə edərək, bir neçəməsələni diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.

Birincisi, ümumiyyətlə, bunun ətrafında araşdırmalar apararaq,bu sahədə vəziyyəti qiymətləndirərək Azərbaycanın Rumıniyadasəfirliyinin açılması məsələsinə baxmaq lazımdır. Əminəm ki, beləbir hadisə baş verərsə, Azərbaycanın Rumıniyada səfirliyi açılarsabu, iki ölkə arasında əlaqələrin müsbət istiqamətdə daha da inkişafetməsinə və ümumiyyətlə, bütün sahələrdə əlaqələrin inkişafınakömək edəcəkdir.

İkincisi, ümumiyyətlə, neftin ixracı sahəsində əməkdaşlıq etməkməsələsidir. Bilirəm ki, Siz neftin ixracı ilə bağlı qərar qəbuletmisiniz və bu qərar neftin Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri iləixrac edilməsini nəzərdə tutur. Bizim xahişimiz və arzumuz ondanibarətdir ki, bəlkə Siz gələcək fəaliyyətinizdə neftin ixracının həmdə Konstansa şəhəri vasitəsilə realizə edilməsini nəzərdə tutasınız.Siz bir dəfə belə bir ifadə işlətmi-

________________Milli Kitabxana________________

132

siniz ki, hamı üçün neft olacaqdır. Elə ona görə də belə qəraragəldik ki, həm Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri üçün neft olacaq, həmdə Konstansa vasitəsilə neft ixrac etmək mümkün olacaqdır.

Dostum cənab səfir mənə deyir ki, söhbət zamanı azərbaycanlıprofessor, mütəxəssis ona demişdir ki, təxminən 2004-cü ildəAzərbaycan Qərbə il ərzində 100 milyon ton neft ixrac edəbiləcəkdir.

Heydər Əliyev: 100 milyon ton?Giorgi Prisakaru: Bir qədər dəqiqləşdirim ki, yəni 100 milyon

ton neft bu regiondan Azərbaycan vasitəsilə keçə biləcəkdir.Əlbəttə, burada Azərbaycan nefti əsas olacaqdır. Cənab Prezident,ümid edirəm ki, bu neftdən bir hissə də Konstansanın payına düşəbilər. Çünki Rumıniya üçün iki yol vardır: Konstansadan Dunayçayı ilə yuxarıya və oradan da Şimal dənizinə gedən boru xətti. Buyolum uzunluğu 1700 kilometrdir. Başqa bir boru kəməri də var ki,o da Triyest şəhərinə qədər gedir. Əminəm ki, belə bir layihəninhəyata keçirilməsi ölkələrimiz arasındakı münasibətlərin son dərəcəinkişaf etməsinə çox təsir göstərəcəkdir.

Cənab Prezident, nəhayət, üçüncüsü ondan ibarətdir ki, hər ikiölkənin neft sahəsində müəyyən ənənələrə malik olduğu bütündünyaya məlumdur. İnsanlar, nümayəndələr var ki, Rumıniyayabirinci dəfə gəldilər və Rumıniyada neft qurğularını gördülər. Mənisə onları birinci dəfə Xəzər dənizində gördüm. Yəqin Siz yaxşıbilirsiniz və məlumdur ki, Rumıniyanın həm neft avadanlığı iləbağlı çox böyük imkanları və həm də mütəxəssisləri vardır.

Əlbəttə, biz bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan Neft Akademiyasıilə Rumıniyanın Ployeşti Neft Universiteti arasındakı əməkdaşlığıalqışlayırıq. Mənə belə gəlir ki, bizim bu sahədə çox səmərəliəməkdaşlığımız ola bilər. Ümumiyyətlə, Sizi

________________Milli Kitabxana________________

133

əmin edirəm ki, Rumıniya Azərbaycan üçün Avropaya daxilolmağa bir qapı ola bilər.

Cənab Prezident, bütün bunlarla bərabər, Sizin dəstəyinizə ümidbəsləyərək, münasibətlərimizin inkişafı barəsində özümü nikbinhesab edirəm.

Heydər Əliyev: Mən təşəkkür edirəm ki, prezident cənabKonstantinesku sizin vasitənizlə mənə salam göndəribdir. Xahişedirəm, mənim də salamlarımı, ən xoş arzularımı prezident cənabKonstantineskuya çatdırasınız. Mən məmnunam ki, bizim aramızdaçox yaxşı münasibətlər yaranıbdır. Biz beynəlxalq təşkilatlarıntoplantılarında tez-tez mehribancasına, dostcasına görüşürük,söhbət edirik. Bir daha deyirəm, mən sizin prezidentin dəvətiniqəbul etmişəm, yaxşı ki, onun vaxtını mənə anlatdınız. Mənçalışacağam ki, sizin ölkədə seçkilər olana qədər bu səfəri mütləqhəyata keçirim.

Keçmiş prezident cənab İon Iliyeskudan gətirdiyiniz salamlar daməni çox sevindirdi. Bizim onunla çox yaxşı dostluğumuz vəəməkdaşlığımız olubdur. Məlumdur ki, Çauşesku hakimiyyətiyıxılandan sonra Rumıniyada mövcud olan ağır, çətin bir zamandaİon İliyesku çox böyük xidmətlər göstərmişdir. Biz beynəlxalqtəşkilatların toplantılarında onunla da çox görüşmüşük. Mən onundəvəti ilə Rumıniyada ilk dəfə rəsmi səfərdə olmuşam. Mənimdəvətimlə isə o, Azərbaycana rəsmi səfərə gəlmişdi. Xahiş edirəm,mənim salamlarımı və ən xoş arzularımı ona çatdırasınız. Çatdırmki, o, ürəyi istədiyi vaxt Azərbaycanda mənim qonağım ola bilər.

Siz bir neçə məsələyə toxundunuz. Rumıniyada Azərbaycansəfirliyinin açılması çox zəruridir. Biz bunu istəyirik. Prezidentcənab Emil Konstantinesku ilə bizim bu barədə söhbətimiz olubdurki, Rumıniya Azərbaycanda, Azərbaycan isə Rumıniyada səfirlikaçsın. Rumıniya bu vəzifəni yerinə yetirir və bu ölkənin səfiri artıqbir neçə aydır ki, Azərbaycandadır. Biz də çalışacağıq ki,Rumıniyada səfirliyimiz açılsın.

________________Milli Kitabxana________________

134

Əlbəttə, Azərbaycan Rumıniyaya nisbətən kiçik bir ölkədir.Ölkəmizin iqtisadi imkanları da hələ məhduddur.

Siz Bakıda Azərbaycanın bir tərəfini görürsünüz, amma İkincitərəfini görmürsünüz. O da ondan ibarətdir ki, Azərbaycantorpaqlarının 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalıaltındadır. Bir milyondan çox vətəndaşımız işğal olunmuştorpaqlardan zorla çıxarılıbdır. Onlar yeddi-səkkiz ildir ki,çadırlarda yaşayırlar.

Biz Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini sülh yolu ilə həlletmək istəyirik. Ancaq təəssüf ki, Ermənistanın qeyri-konstruktivmövqeyinə görə buna nail ola bilmirik. Mən yaxşı bilirəm ki,Rumıniya Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkələrdənbiridir. Sizin bəyanatınız da bizım üçün əhəmiyyətlidir ki,Rumıniya Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir. Bu təkcəAzərbaycan üçün yox, hər bir ölkə üçün, Rumıniya üçün dəlazımdır. Biz də Rumıniyanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirik.

Məlumdur ki, sizin ölkədə də macar azlıqları tərəfindən bəziproblemlər olmuşdu. Mən çox şadam ki, siz bu problemi sülh yoluhəll etmisiniz.

Giorgi Prisakaru: Biz ikitərəfli bir saziş bağlamışıq.Heydər Əliyev: Bilirəm, cənab Konstanlinesku mənə bu barədə

danışıbdır. Görürsünüz, siz saziş bağlamısınız, amma bizdə 12 ilbundan öncə müharibə başlayıbdır. İndi də qurtara bilmirik.

Bəyanatımıza görə mən sizə bir daha təşəkkür edirəm. Ümidedirəm ki, siz bundan sonra da bu mövqedə dayanacaqsınız.

Azərbaycan Avropa ölkəsidir. Birincisi, ona görə ki, biz Avropaqitəsindəyik. İkincisi, ona görə ki, Avropa dəyərləri artıqAzərbaycanın həyatında çox böyük kök salıbdır. Azərbaycanda özmilli-mənəvi dəyərlərimizlə bərabər, Avropa

________________Milli Kitabxana________________

135

dəyərləri də mənimsənilir, qavranılır. İndi Azərbaycandemokratiya, iqtisadi islahatlar, bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedərəközünün ümumbəşəri dəyərlərə və xüsusən Avropa dəyərlərinə sadiqolduğunu bir daha göstərir. Ona görə də biz Avropa Şurasına daxilolmaq istəyirik.

İndi Azərbaycanda elələri var, deyirlər ki, bu Avropa Şurası bizənəyə lazımdır? Çünki Avropa Şurasında Azərbaycana balpaylamırlar, əksinə, çox dəyərli tələblər irəli sürürlər. Amma bizözümüzü Avropadan ayıra bilmərik.

Mən təşəkkür edirəm, siz bəyanat verdiniz ki, bu ayın 28-dəAvropa Şurasının Parlament Assambleyasında AzərbaycanınAvropa Şurasına qəbul olunması məsələsi müzakirə ediləcəkdir.Bəyanatımızı qəbul edərək, mən belə düşünürəm ki, sizin ölkəninorada olan deputatları Azərbaycana səs verəcəklər.

Siz neft məsələsinə də toxundunuz, Konstansa haqqındadanışdınız. Birincisi – mən bildirdim - biz burada böyük İpəkyolunun bərpası və Avropa Birliyinin TRASEKA proqramınınhəyata keçirilməsi ilə məşğuluq. Rumıniya və xüsusən, onun böyükliman şəhəri olan Konstansa İpək yolunun bərpasında çox mühümrol oynayır. Ona görə də bizim bu sahədə əməkdaşlığımızın böyükgələcəyi var. Siz doğru dediniz ki, Dunay çayı ilə Avropanın şimalnöqtəsinə qədər bu yolu davam etdirmək olar.

Mən bir neçə il bundan öncə Almaniyada səfərdə olduğumzaman federal kansler Helmut Kol ilə danışıq apararkən istəyirdimona da bu məsələni bildirəm ki, Azərbaycandan, Gürcüstandan,Qara dənizdən, Konstansadan, sonra isə Dunay çayı ilə gəlibAlmaniyadan daha şimala keçib getmək olar. Keçmişdə, bir neçəəsr bundan öncə Qərblə Şərq arasında ticarət əlaqələrində buyoldan istifadə edilibdir.

Konkret neft məsələsinə gəldikdə isə, mən demişəm və yenə dədeyirəm - Azərbaycanda neft çoxdur və çox olacaqdır.

________________Milli Kitabxana________________

136

Biz Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin inşasına hələindi başlayırıq. Biz keçən ilin aprel ayında Bakı-Supsa neftkəmərini istifadəyə verdik. Bakı nefti ilə doldurulmuş tankerləroradan bir sıra ölkələrə gedir, bu il daha da çox gedəcəkdir. Onagörə də, yenə də deyirəm, bu işdə Konstansa limanından istifadəetmək mümkündür. Bakı-Supsa kəməri gələcəkdə daha dagenişlənəcəkdir.

Azərbaycan kimi, Rumıniya da qədim neft ölkəsidir. SizPloyeşti Universiteti ilə Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasıarasındakı əlaqələrə toxundunuz. Mənim yaxşı xatirimdədir, İkincidünya müharibəsindən sonra Sovetlər İttifaqı ilə Rumıniyaarasında o vaxt dostluq əlaqələri var idi. Təxminən 1940-cı illərinaxırında, 1950-ci illərin əvvəlində Azərbaycanın çoxsaylımütəxəssisləri gedib bir neçə il Ployeştidə neft mədənlərindəişləmişdilər. Bunlar da bizim ölkələrimiz arasındakı keçmişəlaqələri göstərir.

Vaxtilə Piteşti və Sumqayıt şəhərləri arasında çox sıx əlaqələrqurulmuşdu. Sizin Piteşti şəhəriniz kimya şəhəridir, Azərbaycandada Sumqayıt kimya şəhəridir. Yenə də deyirəm, vaxtilə bu şəhərlərarasında sıx əlaqələr yaranmışdı və mən bütün bunların iştirakçısıolmuşam.

Beləliklə, hesab edirəm ki, bütün sahələrdə, xüsusən neftsahəsində bizim əlaqələrimiz inkişaf etməlidir. Biz öz tərəfimizdənbunun üçün tədbirlər görəcəyik. Baxaq görək, bəlkə də mənimRumıniyaya rəsmi səfərimə qədər hansısa bir konkret məsələni həlletmək mümkün oldu.

Mən bilirəm, Konstansa-Triyest neft kəməri vardır. Bu neftkəmərindən istifadə olunması məsələsini məhz İtaliyanınAzərbaycanda geniş fəaliyyət göstərən "ENİ-ACİP" şirkəti irəlisürübdür. Onlar neftin Triyestdən İtaliyaya gətirilməsini nəzərdətutublar. Görürsünüz, bütün variantlar mənə məlumdur. Bizbunların hər biri haqqında düşünürük.

________________Milli Kitabxana________________

137

Mən bir daha çox məmnunam ki, siz gəldiniz, görüşdük. Yenədə təkrar edirəm ki, Azərbaycan ilə Rumıniya arasında sıx dostluqvə əməkdaşlıq mövcuddur. Ölkələrimizin parlamentləri də buəlaqələrin inkişaf etdirilməsinə öz xidmətlərini göstərməlidirlər.Təşəkkür edirəm ki, siz bunu edirsiniz.

Giorgi Prisakaru: Cənab Prezident, biz bilirik ki, vaxtımız çoxazdır. Biz bundan sui-istifadə etmək istəmirik. Mən bizə vaxtayırdığınıza və dediyiniz sözlərə görə Sizə dərin minnətdarlığımıbildirirəm. Mən onu da təsdiq etmək istəyirəm ki, bizimxalqlarımız öz problemlərinə, həyatlarında baş vermiş ictimai-siyasi proseslərə, hətta təfəkkür tərzinə görə də bir-birinəoxşayırlar. Rumıniya Avropa Şurasına daxil olmaq istəyəndə bizdədə deyənlər olub ki, Avropa Şurası bizə lazımdır, yoxsa yox? MənSizinlə tam razıyam ki, "Avropa" deyəndə dəyərlər məcmusunəzərdə tululmalıdır. Çünki indi proseslər elə xarakter almışdır ki,hazırda dünyada təcrid olunmuş şəkildə yaşamaq mümkün deyildir.Buna görə də biz bir dəyərlər sistemində birləşməliyik vəyaşamalıyıq.

Cənab Prezident, mən Sizə dərin minnətdarlığımı bildirirəm vəSizi Rumıniyada gözləyirik.

Cənab Prezident, icazə verin mən Rumıniyanın həyatı əksolunmuş bu fotoalbomu Sizə təqdim edim. Siz Rumıniyanı çoxyaxşı tanıyırsınız. Bu fotoalbom Rumıniyada gördüyünüz yerlərinbəzilərini Sizə bir daha xatırladacaqdır.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

138

RUSİYA FEDERASİYASI TƏHLÜKƏSİZLİKŞURASININ KATİBİ VƏ ONU MÜŞAYİƏT EDƏNŞƏXSLƏRLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

14 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Hörmətli Sergey Borisoviç, hörmətli qonaqlar.Mən sizi ürəkdən salamlayıram, Azərbaycana gəlişinizə şadam.Şadam ki, bu gün artıq sizin görüşləriniz, danışıqlarınız olmuşdur.Bütün bunların Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin daha dainkişaf etməsi üçün böyük əhəmiyyəti var. Bu günlərdə biz sizinləbirlikdə Rusiya gününü qeyd etdik. Rusiya səfirliyində çoxlu adamvardı, bina kifayət etmədi, ona görə də bütün ərazi adamla dolu idi.Elə bu faktın özü burada Rusiyaya necə böyük maraq göstərildiyinəsübutdur. Təbii ki, Rusiyanın olduqca çox dostları var. onlar bubayrama dəvət edilmişdilər. Azərbaycan ilə Rusiya arasındamünasibətlar mehriban, xoş, yaxşıdır. Mən bayramda çıxış edərkəndemişdim və bu gün də demək istəyirəm ki, biz bu münasibətlərindaha yaxşı olacağına böyük ümidlər bəsləyirik.

Biz bütün sahələrdə - iqtisadi, mədəni, elmi sahələrdəmünasibətlərimizi inkişaf etdirmək üçün böyük potensiala malikik.Odur ki, bu potensialdan istifadə etməliyik. Hesab edirəm ki,Rusiyada hakimiyyətin dəyişməsindən, Vladimir VladimiroviçPutinin Rusiya prezidenti seçilməsindən və Rusiyanın rəhbərorqanlarının tərkibində bir çox dəyişikliklər

________________Milli Kitabxana________________

139

olandan sonra Rusiya üçün də, Rusiya-Azərbaycan münasibətləriüçün də yeni, çox mühüm mərhələ başlanır.

Biz son vaxtlar Rusiya prezidentinin və hökumətinin həyatakeçirdikləri tədbirləri müşahidə edirik və görürük ki, Rusiyaprezidenti Rusiya dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi, qayda-qanunyaradılması, demokratiyanın inkişafı və iqtisadi islahatlarınaparılması üçün tədbirlər görür və bütün bunlar bizim hamımızüçün strateji vəzifədir. Rusiya böyük dövlətdir, 1991-ci ildəRusiyanın suverenliyi elan edilmişdir. Sövetlər İttifaqı dağılandansonra biz də müstəqilliyimizə nail olduq. Rusiya və Azərbaycanvaxtilə yaşadığımız sistemdə uzaqlaşaraq, demokratiya, demokratikinkişaf yolu, bazar iqtisadiyyatı yolu seçmişlər. Əlbəttə, Rusiyadabu istiqamətdə çox işlər görülmüşdür. Bütün sahələrdə böyükpotensialı nəzərə alınmaqla, Rusiya qalan dövlətlər üçün, ocümlədən bizim üçün də nümunə ola bilər. Ona görə də Rusiyatarixinin yeni mərhələsində hər şey - həm Rusiya dövlətçiliyininmöhkəmlənməsi, qayda-qanun yaradılması, həm də demokratiyanıninkişafı, bütün demokratik dəyərlərin möhkəmlənməsi eyni vaxtdavə daha intensiv surətdə irəliləyəcəkdir.

Biz Rusiyanın həmişə azad, demokratik, demokratik dəyərlərəsadiq olan ölkə kimi görmək istəyirik, onu nəzərdə tuturam ki, bu,Rusiya ilə Azərbaycan arasında bərabərhüquqlu münasibətlər,mehriban qonşuluq, dostluq münasibətləri üçün yaxşı zəmin olabilər. Təkrar edirəm, Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasilətlərininkişaf potensialı çox böyükdür. Yeri gəlmişkən, bu ay, məncə,ayın 26-da Azərbaycanda Rusiya mədəniyyəti günlərikeçiriləcəkdir. Son illər biz Azərbaycanda da, Moskvada da beləgünləri dəfələrlə keçirmişik. Söz düşmüşkən, onlar olduqcafaydalıdır. Sovetlər İttifaqının tərkibində olduğumuz illərdərespublikalar arasında belə gunlər keçirirdik. Xatirimdədir, 1972-ciildə çox böyük bayram – Azərbaycanda Rusiya mədəniyyətigünləri oldu. Adam-

________________Milli Kitabxana________________

140

lar bunu o vaxt da çox yaxşı qarşılayırdılar, xüsusən indi də - bizartıq müxtəlif dövlətlərdə olduğumuz vaxtda da yaxşı qarşılayırlar.Buna görə də biz bu günləri necə lazımdırsa keçirəcəyik, sonrayəqin ki, Rusiyada, Moskvada Azərbaycan mədəniyyəti günləriolacaqdır.

Bizim mədəni əlaqələrimiz, insani əlaqələrimiz, elm, təhsil xəttiilə əlaqələrimiz çox sıxdır. İqtisadi münasibətlər də inkişaf edir.İndi bizdə özəl sektor üstün yer tutur. Buna görə də sahibkarlar,biznesmenlər arasındakı ticarət, şübhəsiz, böyük əhəmiyyətəmalikdir. Rusiyadan Azərbaycana və Azərbaycandan Rusiyayaçoxlu mallar aparılır, hərçənd Azərbaycandan daha çox məhsul,xüsusən meyvə, tərəvəz aparmaq olar. İndi bizdə çoxlu meyvə var,özü də bunlar olduqca dadlıdır. Bilirsiniz, Avropa ölkələrindəolanda görürsən ki, mehmanxanalarda həmişə çox gözəl meyvələrsatılır, çiyələk hər yerdə belə gözəldir, amma onu yeyəndəbilmirsən ki, bu çiyələkdir, yoxsa nədir. Deyirlər ki, çiyələyin tezyetişməsi, qəşəng görünməsi üçün hansısa gübrələrdən istifadəedirlər. Amma insan üçün vacib olan bu deyil, vacib olan budur ki,dadlı və faydalı olsun. Bax, belə dadlı və faydalı meyvə, tərəvəzAzərbaycanda olduqca çoxdur. Odur ki, əgər əlaqələrimizi -nəqliyyat, ticarət və başqa əlaqələrimizi yaxşılaşdırsaq, ondameyvə, tərəvəz və digər bütün kənd təsərrüfatı məhsulları ilətəchizat sarıdan Rusiyaya böyük xidmət göstərə bilərik.

Rusiyadan da bizə çoxlu məhsul - taxıl da, digər mallar da, ət dəgətirilir. Azərbaycanda hətta "Borodinski" çörəyi, Moskvasosiskası, kolbasası da satırlar. Adamlar onları alırlar, çünki"Borodinski" çörəyinə də, Moskva kolbasasına da öyraşmişlər, mənhələ "Stoliçnaya" arağını demirəm.

Ona görə də mənə elə gəlir ki, indi biz münasibətlərimizin dahada inkişaf etməsi üçün yeni, fəal addımlar atmalıyıq. Bununlaəlaqədar, hesab edirəm sizin Azərbaycana səfərinizin böyükəhəmiyyəti var. Bir daha demək istəyirəm ki, bu,

________________Milli Kitabxana________________

141

Rusiya Təhlükəsizlik Şurası katibinin belə heyətdə səfəridir. Hələbelə şey olmayıbdır. Doğrudur, müstəqillik dövründə buraya,təəssüf ki, belə yüksək səviyyədə səfər - məsələn, Rusiyaprezidentinin, Rusiya Baş nazirinin səfəri də olmayıbdır. Ənyüksək səviyyəli səfər nazirin səfəri olubdur.

Mən Rusiya prezidenti Vladimir Vladimiroviç PutiniAzərbaycana rəsmi səfərə dəvət etmişəm. Bu gün bir daha həmindəvəti sizə çatdırıram və ümidvarıq ki, biz cari ildə VladimirVladimiroviç Putinlə Azərbaycanda görüşə biləcəyik. Ammaməsələ təkcə bununla bitmir. Haqqında danışdıqlarımın -münasibətlərimizin inkişafında yeni mərhələnin sadəcə sözlərdeyil, konkret işlər olması üçün, bunu qarşılıqlı fayda məqsədi iləhəyata keçirə bilməyimiz üçün digər görüşləri, digər səfərləri dəhəyata keçirmək mümkündür.

Sergey İvanov (Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibi): HörmətliHeydər Əliyeviç, dediyiniz sözlərə görə, nümayəndə heyətimiziqəbul etməyə vaxt tapdığımıza görə çox sağ olun. Biz bunu çoxyüksək qiymətləndiririk və rusiyalılar üçün əlamətdar bir gündəsəfirliyimizə getməyə imkan və vaxt tapdığımıza, tarixə də,ənənələrə də, bugünkü günə də ehtiramımızı ifadə etdiyinizə görədə Sizə bir daha öz minnətdarlığımızı bildiririk. Biz bu addımıdərin rəmzi mənalı və əsrlər boyu birlikdə yaşayan və birlikdə,yanaşı yaşayacaq qonşu xalqlarımızın münasibətlərinin hərtərəfliinkişafına yönəldilmiş addım kimi qiymətləndiririk. Axı Rusiyadahamı nahaq yerə demir ki, Bakı dünyanın ən beynəlmiləlşəhərlərindəndir, burada rusiyalılar özlərini həmişə evdəki kimihiss edirlər, Bakı buxtasının gözəlliyindən feyziyab ola bilər,dənizin sahili boyunca gəzişə, təəssüf ki, keçmiş SSRİ-nin bir sıraərazilərindən fərqli olaraq, özlərini burada arxayın hiss edə bilərlər.Mən bunu Təhlükəsizlik Şurasının katibi olduğuma görə demirəm,sadəcə olaraq, həyat göstərir.

________________Milli Kitabxana________________

142

Biz, həqiqətən, hansısa sıçrayışlar, hansısa süni addımlar atmaqəhval-ruhiyəssində deyilik. Hesab edirik ki, xalqlarımızın heç birproblemi, heç bir mübahisəli məsələsi yoxdur, onların ümumisərhədi ilə yanaşı, ümumi mədəniyyəti, dili də var, biz bunu dayüksək qiymətləndiririk. Buradakı soydaşlarımızın vəziyyəti, rusdili ilə bağlı vəziyyət yaxşıdır, rus dili Bakının küçələrində açıqcasəslənir - bu bizim üçün xoşdur - bunu dəstəkləmək vəmünasibətləri inkişaf etdirmək lazımdır.

Sizin iqtisadiyyat barədə dediklərinizlə mən tamamilə razıyam.Bəli, bizdə azad bazar var, bizdə özəl kommersantlar ticarətlə fəalməşğuldurlar. Bunu ancaq alqışlamaq olar. Lakin bununla bərabər,elə mümkün layihələr var ki, heç bir sahibkar məhsulunhəcmlərinə, vəzifələrin mühümlüyünə görə bu layihələrə girişəbilməz. Mən Rusiya dövlətinin, icra hakimiyyəti orqanlarımızrolunu onda görürəm, onlar şirkətlər və ya adamlar arasında deyil,dövlətlər arasında ciddi, tammiqyaslı ticarətin inkişafına kömək edəbilərlər.

Siz kənd təsərrüfatını tamamilə haqlı olaraq xatırladınız,Azərbaycan torpağının zəngin, çox dadlı nemətlərindən danışdınız.Həqiqətən, Avropada pomidor nəinki süni surətdə yetişdirilir, həmdə hökmən eyni ölçüdə olmalı, standart Avropa qutusuna uyğungəlməlidir. Bilmirəm, sizdə necədir, Rusiyada isə, hər halda, hamıistəyir, vərdiş edib ki, pomidor iri də ola bilər, xırda da. Eləcə dəgilas, bir çox digər meyvələr də.

Bu gün biz Ramiz Ənvəroviçlə saziş imzalamağı planlaşdırırıq.Fikrimcə və nümayəndə heyətimiz də hesab edir ki, bu, iki dövlətintəhlükəsizliyi kimi belə incə, ciddi sahədə də əməkdaşlığın inkişafıyolunda mühüm addımdır. Bizim burada da bir çox ümumivəzifələrimiz var - mən həm ümumi təh-

Görüşdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Təhlükəsizlik Şurasıilə Rusiya Federasiyasının Təlılükəsizlik Şurası arasında əməkdaşlıq haqqındaprotocol imzalandı.

________________Milli Kitabxana________________

143

lükələri, həm də xalqlarımızın əmin-amanlıq, sakit şəraitdəyaşaması üçün, müharibələrin münaqişələrin, terrorizmin,mütəşəkkil cinayətkarlığın olmaması üçün bu təhlükələri dəfetmək, birlikdə işləmək kimi ümumi arzunu nəzərdə tuturam.Təəssüf ki, qloballaşma, zamanın yeni cərəyanları nəinki yeninemətlər, həm də yeni təhlükə gətirmişdir, elə bir təhlükə ki, hələbu yaxınlarda, vahid Sovet İttifaqının tərkibində olarkən biz onuheç təsəvvür edə bilməzdik. Təsəvvürümüzə gətirə bilməzdik ki,terrorizm problemi, narkotik maddələrin yayılması problemi,mütəşəkkil cinayətkarlıq, dünyada hər il çox böyük məbləğdə,milyardlarla dollar məbləğində ziyan vuran kompüter cinayətləriqarşımıza tam kəskinliyi ilə çıxacaqdır. Ola bilsin ki, indi buproblem bizə hələ birbaşa gəlib çıxmayıb, bizi öz alovlarınabürüməyib, bizə toxunmayıbdır. Lakin hesab edirəm ki, biz gələcəkbarəsində düşünməliyik və başqalarının səhvlərindən indidən ibrətgötürməli və müvaftq nəticələr çıxarmalıyıq.

Heydər Əliyeviç, Siz tamamilə doğru dediniz ki, nəinki mənimsəfərim, həm də buraya planlaşdırılmış səfərlərin və Azərbaycanınnazirlərinin hakimiyyət orqanlarının yüksək vəzifəlinümayəndələrinin Rusiyaya səfərləri - biz onlara hazırlaşırıq –zənnimcə, münasibətlərimizi bir neçə il əvvəl olduğuna nisbətənkeyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıxarmağa qadirdir. MDB-nin bir çoxdigər ölkələrindən fərqli olaraq, bizdə iqtisadi səpkili heç bir maneəyoxdur. Mən xüsusi nəzərə çatdırmaq istərdim ki, bu günAzərbaycan yeganə MDB ölkəsidir ki, onun Rusiyaya heç bir borcuyoxdur. Əksinə, Rusiyanın Azərbaycana borcu, doğrudur, kiçikməbləğdə borcu var. Borc olmayan hallarda iqtisadi əməkdaşlığımöhkəmlətməkdən danışmaq həmişə asandır, bizi keçmişin heç biryükü geri çəkmir. Bu, mühüm cəhətdir.

Biz nəinki yüksək səviyyədə, həm də regioanlar səviyyəsindəəlaqələri də alqışlayırıq. Bu gün mən eşidib məmnun

________________Milli Kitabxana________________

144

oldum ki, Sverdlovsk vilayətinin qubernatoru Rossel burayagəlmiş, Azərbaycandan kənd təsərrüfatı məhsullarınınn alınmasıhaqqında konkret danışıqlar aparmışdır. Bu, düzgün addımdır.Əlbəttə, bu məhsullar yəqin ki, əsasən Moskvaya, Peterburqagöndərilməlidir

Onlar əsasən sahibkarlar tərəfindən gətirilir. Sizi əmin edəbilərəm ki, hazırda Moskvada çoxlu kiçik Azərbaycan restoranları,kafeləri var, bunlarda qəlyanaltı etmək, sizin xörəklərin dadınabaxmaq da mümkündür. Biz bunu bəyənirik. Lakin Rusiya çoxböyük ölkədir. Buna görə də əgər Azərbaycanın məhsulları Sibirədə, Uzaq Şərqə də gondərilərsə, zənnimcə bu, düzgün istiqamətdəatılmış addım olar. Xoşdur ki, Rusiyanın ayrı-ayrı regionlarınınnümayəndələri, quberatorları da bu məsələyə diqqət yetirirlər.

Qısa çıxışıma yekun vuraraq demək istəyirəm ki, biz bütünisüqamətlər üzrə - istər siyasi, istər iqtisadi, istər hərbi, istərsə dəmədəni sahədə münasibətləri inkişaf etdirməyə hazırıq. Mədəniyyətdə vacibdir. Xalqların, xüsusən də belə çoxəsrlik mədəniyyəti vəənənələri olan xalqlarımızın mədəniyyəti və qarşılıqlı anlaşması,qarşılıqlı surətdə zənginləşməsi olmadan böyük tərəqqiyə ümidbəsləmək olmaz. Yaxşı ki, bizim insanlar bir-birinə qonaq gedib-gəlirlər. Rusiyada da milyonlarla azərbaycanlı yaşayır. Biz bunahəmişə şadıq, çalışacağıq ki, onlar torpağımızda heç biranlaşılmazlıqdan, heç bir hadisədən qanqaralığı çəkməsinlər. Bizçalışacağıq ki, münasibətlərimiz daim möhkəmlənsin. Çox sağolun.

Heydər Əliyev: Biz bu baxımdan yekdilik. Ona görə də heç birproblem yoxdur. İndi protokolu imzalamaq olar.

Sergey İvanov: Mən Ramiz Ənvəroviçi bu il ərzində Moskvayacavab səfərinə dəvət edirəm. Biz ekspertlər səviyyəsində operativrejimdə daim informasiya mübadiləsi edəcəyik. Şəxsi müdaxiləmizlazım olduqda isə, biz də buna operativ surətdə qoşulmağa hazırıq.Zənnimcə, bu il Ramiz Ənvə-

________________Milli Kitabxana________________

145

roviç Moskvaya gələ bilər. Üstəlik, bunu eşidəndə bir qədərtəəccübləndim ki, 1991-ci ildən bəri o, Moskvada bir dəfə dəolmayıbdır. 1991-ci ildən bəri Moskva çox dəyişibdir. Ayrı-ayrırayonları hətta tanımaq olmur.

Heydər Əliyev: Bəli, o, Moskvaya bu şəhəri görmək üçün deyil,sizinlə görüşmək, fikir mübadiləsi aparmaq, başlıcası isə, təcrübəöyrənmək üçün getməlidir. Əlbəttə, bu baxımdan sizin böyüktəcrübəniz var. Odur ki, sizin təcrübənizdən istifadə etmək bizimüçün vacibdir. Bir sözlə, mən bu dəvəti alqışlayıram.

Sergey İvanov: Biz təcrübəmizi bölüşməyə hazırıq. Pisnəticələri də.

Heydər Əliyev:Bu səhvləri bilmək, etməmək üçün, bir də pisinhər yerdə olduğunu bilmək üçün pisi də görmək lazımdır. Yoxsabəzilərinə elə gəlir ki, bir yerdə hər şey yaxşıdır, başqa yerdə isəhər şey pisdir. Təəssüf ki, müxtalif beynəlxalq təşkilatlarda beləustalar var.

Sergey İvanov: Heydər Əliyeviç, əlbəttə, biz Sizin MDBsammitinə səfərinizi səbirsizliklə gözləyirik.

Heydər Əliyev: Bəli, mən tezliklə, iyunun 20-də Moskvadaolacağam. Ayın 21-də dövlət başçılarının görüşü var. Mənprezident Vladimir Vladimiroviç Putinlə xüsusi görüşə ümidbəsləyirəm.

Sergey İvanov: Bu görüşə o da hazırlaşır, onu səbirsizlikləgözləyir. Çox sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

146

BÖYÜK BRİTANİYA VƏ ŞİMALİ İRLANDİYABİRLƏŞMİŞ KRALLIĞININ KRALİÇASIÜLYAHƏZRƏT II YELİZAVETAYA

Ülyahəzrət!Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığının milli

bayramı - Kraliçanın təvəllüdü günü münasibətilə Sizi və kralailəsinin üzvlərini, bütün dost Britaniya xalqını səmimi-qəlbdəntəbrik edir, Sizə cansağlığı və səadət, ölkənizə sülh, əmin-amanlıqvə daimi çiçəklənmə arzulayıram.

Mən Azərbaycan Respublikası ilə Böyük Britaniya və Şimaliİrlandiya Birləşmiş Krallığı arasında əməkdaşlığın inkişafına böyükəhəmiyyət verirəm. Biz Britaniya xalqının dünyada demokratiyanınbərqərar olmasına verdiyi töhfələri, habelə Azərbaycanınbeynəlxalq mövqeyinin möhkəmlənməsində Böyük BritaniyaKrallığının dəstəyini yüksək qiymətləndiririk.

Əminəm ki, ölkələrimizin dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərixalqlarımızın mənafeyi, ümumi sülh və əmin-amanlıq naminəinkişaf edib dərinləşəcəkdir.

Dərin hörmət və ehtiramla,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

147

BÖYÜK BRİTANİYA VƏ ŞİMALİ İRLANDİYABİRLƏŞMİŞ KRALLIGININ BAŞ NAZİRİ ZATİ-ALİLƏRİ CƏNAB ENTONİ BLEYRƏ

Hörmətli cənab Baş nazir!Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığının milli

bayramı - Kraliçanın təvəllüdü günü münasibətilə sizə və dostBritaniya xalqına səmimi təbriklərimi yetirir, Sizə cansağlığı vəuğurlar, ölkənizə əmin-amanlıq və daha böyük tərəqqi arzulayıram.

Böyük Britaniyanın bütün sahələrdə əldə etdiyi nailiyyətlər bizisevindirir və Sizin rəhbərliyinizlə Britaniya xalqı öz inkişafyolunda bundan sonra da uğurla irəliləyəcəkdir.

Biz Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı iləhərtərəfli əməkdaşlıq əlaqələrinin daha da inkişaf etməsinə böyükəhəmiyyət veririk və bunu yüksək qiymətləndiririk.

Əminəm ki, ölkələrimiz arasında sıx əməkdaşlıq Azərbaycandademokratik cəmiyyət qurulmasına, geniş siyasi və iqtisadi islahatlaraparılmasına, regionda və ümumən dünyada sülhün və sabitliyintəmin olunmasına xidmət edəcəkdir.

Dərin hörmət və ehtiramla,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

148

«MİR» DÖVLƏTLƏRARASI TELERADİOŞİRKƏTİNİN, RUSİYANIN «MAYAK»RADİOSTANSİYASININ VƏ «NEZAVİSİMAYAQAZETA»nın SİYASİ İCMALÇILARININSUALLARINA CAVAB

15 iyun 2000-ci il

Aparıcı: Bu gün Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev"Mir" Dövlətlərarası Teleradio Şirkətinin Azərbaycan millinümayəndəliyinə gəlmişdir: Bakı-Moskva birbaşa telekörpüsüolmuşdur. Prezident Heydər Əliyev Rusiya jurnalistlərininsuallarına cavab vermişdir. O, "Mir" DTRŞ-nin Azərbaycanmilli nümayəndəliyinin yaradıcı kollektivi ilə görüşmüş, xatirəşəkli çəkdirmişdir.

"Mir" Teleradio Şirkəti Azərbaycan nümayəndəliyininhəyatında daha bir fərəhli hadisə baş vermişdir:nümayəndəliyin direktoru Davud İmanov Müstəqil DövlətlərBirliyinin informasiya məkanının formalaşmasına görkəmlitöhfəsinə görə "Dostluq ağacı" medalı ilə təltif edilmişdir.Bildiyimiz kimi, "Mir" DTRŞ-nin Azərbaycan millinümaydədəliyinin işindən məqsəd bugünkü Azəbaycanın həyatıhaqqında obyektiv, hər-tərəfli informasiyanın bütün postsovetməkanının sakinlərinə çatdırmaqdan ibarətdir.

Bu söhbətin videoyazısı iyunun 20-də Rusıya İctimai Televiziyası (ORT) ilə göstərilmişdir.

________________Milli Kitabxana________________

149

A p a r ı c ı (oğlan): Məhz bu məqsədlə biz görkəmli siyasətçiləri,alimləri və mədəniyyət xadimlərini telekörpülərə tez-tez dəvət edirik.

A p a r ı c ı (qız): Moskva ilə indiki telekörpünün qonağıAzərbaycan prezidenti Heydər Əliyevdir.

A p a r ı c ı (oğlan): Biz sizə proqramın bu buraxılışına birlikdəbaxmaq imkan veririk.

A p a r ı c ı: Günortanız xeyir, hörmətli televiziya tamaşaçıları.Biz - "Mir" Dövlətlərarası Teleradio Şirkəti, "Mayak"radiostansiyası və "Nezavisimaya qazeta" MDB ölkələrininprezidentləri ilə görüşləri davam etdiririk. Bugünkü qonağımızAzərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əlirza oğluƏliyevdir, Günortanız xeyir, Heydər Əliyeviç.

Heydər Əliyev: Salam.Aparıcı: Çoxsaylı suallarımıza başlamazdan əvvəl, icazənizlə, Sizi

və Azərbaycan xalqını təbrik edək, ən xoş arzularımızı bildirək -firavanlıq, sülh və tərəqqi diləyək. İyunun 21-də Moskvada birlikölkələri dövlət başçılarının növbəti görüşü keçiriləcəkdir. SizinMDB-də inteqrasiya proseslərinin ünvanına soylədiyiniz tənqidiqeydlər kifayət qədər geniş məlumdur. İcazənizlə, bilmək istərdik,Azərbaycanın türkdilli dövlətlərlə daha yaxın əlaqələr yaratmaqbaxımından xarici siyasətinin fəallaşması bununla izah edilmirmi?

Heydər Əliyev: Bəli, mən həqiqətən, MDB-nin fəaliyyətibarəsində tənqidi qeydlər söyləmişəm. Lakin bununla yanaşı, hesabedirəm ki, indi, Rusiyada rəhbərlik dəyişdikdən, VladimirVladimiroviç Putin prezident seçildikdən sonra birliyimiz özhəyatının və öz fəaliyyətinin ikinci mərhələsinə başlayır. Hər necəolsa da, MDB-də əsas rolu Rusiya oynayır. Bizim əldə etdiyimiznəticələr də Rusiyanın birlik işlərini nə dərəcədə daha mütəşəkkilaparmasından asılıdır. Ona görə də mən ümid edirəm, kifayət qədəryaxşı ümid bəsləyirəm ki, iyunun 21-də Moskvada yaxşı görüşolacaq və bu,

________________Milli Kitabxana________________

150

MDB-nin fəaliyyatinin səmərəliliyini daha da yüksəltməyinbünövrəsini qoyacaqdır.

Sual : Heydər Əliyeviç, sual "Mayak" radiosundandır. Məlumolduğu kimi, Azərbaycan MDB-nin kollektiv təhlükəsizlikmüqaviləsindən çıxmışdır. Lakin birliyimizin sərhədlərindəkihadisələr göstərmişdir ki, narkotik maddələrin qanunsuz dövriyyəsi,beynəlxalq terrorizm, əhalinin qanunsuz miqrasiyası kimi hallarlabirgə mübarizə aparmaq daha asandır. Necə bilirsiniz, Azərbaycanınbu müqaviləyə qayıtması üçün imkanlar varmı və Azərbaycanqayıtmaq istəyirmi?

Cavab: Başa düşürsünüz ki, bunlar müxtəlif məsələlərdir.Kollektiv təhlükəsizlik haqqında müqavilənin öz təyinatı var. O kiqaldı terrorizmlə, narkotiklərlə və digər bu cür hallarla mübarizəyə,biz bu baxımdan həmişə birlikdəyik. Məsələn, RusiyaTəhlükəsizlik Şurasının katibi Sergey İvanov bu günlərdə buradaoldu və biz onunla həmin məsələləri müzakirə etdik, hətta dünənRusiyanın və Azərbaycanın təhlükəsizlik şuraları arasında məhz buməqsədləri nəzərdə tutan protokol da imzalandı. Ona görə dəburada heç bir ziddiyyət yoxdur. Biz bütün bu cür hallarlamübarizədə birlikdəyik.

Sual: Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olması barəsindəQərbin mövqeyinin müəyyən qədər dəyişməsi ilə bağlı Sizdənsoruşmaq istərdim. Bu proses ləngiyir, ümumiyyətlə, AzərbaycanlaAvropa Şurası arasında danışıqların indiki vəziyyətini necəqiymətləndirirsiniz və Azərbaycan üçün bu təşkilata daxil olmağınpersperktivlərini nə cür proqnozlaşdırırsınız?

C a v a v : Biz hesab etmirik ki, bu barədə Qərbin mövqeyidəyişilibdir. Sadəcə, hazırlıq prosesi gedir ki, iyunun 28-də AvropaŞurası Parlament Assambleyasının sessiyasında Azərbaycanın vəErmənistanın Avropa Şurasına artıq qəti şəkildə, tamhüquqlu üzvkimi daxil olmaları məsələsinə baxılsın. Romada Siyasi Komitəniniclası keçirilib və o, Azərbaycanın Avropa Şurasının tamhüquqluüzvü seçilməsini Par-

________________Milli Kitabxana________________

151

lament Assambleyasına birmənalı şəkildə tövsiyə etmişdir. Biz bubarədə hansısa dəyişiklik görmürük.

Sual: Heydər Əliyeviç, Siz ATƏT-in İstanbul zirvəgörüşündə Qafqazda kollektiv təhlükəsizlik sistemi yaradılmasıideyasını irəli sürmüsünüz. Sizcə, indinin özündə bu sahədəhansısa real addımlardan danışmaq olarmı?

Cavab: Bilirsiniz, Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik haqqındaməsələ çox vacibdir. Məsələn, keçən ilin noyabrında ATƏT-inİstanbul zirvə görüşündə Azərbaycan bütün Qafqazda təhlükəsizlik,sülh və sabitlik paktı yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi vəəlaqədar ölkələri belə bir paktı birgə işləyib hazırlamağa dəvət etdi.Sonralar bəzi başqa dövlətlərdən də bu cür təkliflər daxil oldu.

Biz hesab edirik ki, bu mümkündür. Ancaq bundan ötrüprinsipial məsələləri, ilk öncə Ermənistanla Azərbaycan arasındakımünaqişəni həll etmək lazımdır. Məlumdur ki. hələ 1988-ci ildəbaşlamış bu münaqişə Azərbaycana çox ağır zərbə vurub və bizonun çox acı nəticələrini hiss edirik. Azərbaycan ərazisinin 20 faiziErmənistan silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunubdur. Birmilyon azərbaycanlı öz yaşayış yerindən zorla qovulub, artıq 7-8ildir onlar çadırlarda ağır şəraitdə yaşayırlar. Ona görə də Qafqazdakollektiv təhlükəsizlik haqqında paktın yaradılmasına gəlibçatmağın vacib şərti ən əvvəl Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsinin həllidir. Bəs bundan ötrü nə lazımdır? Altı il bundanöncə biz atəşkəs haqqında sazişə nail olmuşuq, İndi müharibəgetmir. Amma biz sülhə də nail olmamışıq. Bundan ötrü isəErmənistan silahlı qüvvələri Azərbaycan ərazilərindən çıxmalı,yurd-yuvasından didərgin salınmış insanlar öz yerlərinəqayıtmalıdır - baxmayaraq ki, orada hər şey dağıdılıb, talan edilib -heç olmasa insanlar öz yerlərinə qayıtsınlar - Azərbaycanın ərazibütövlüyü bərpa olunmalıdır. Belə olan halda, əlbəttə ki, Qafqazdakollektiv təhlükəsizlik paktı yaratmaq üçün böyük

________________Milli Kitabxana________________

152

imkanlar açılır. Ona görə də bunsuz heç bir paktdan söhbət gedəbilməz.

Bİz nikbinik, hesab edirİk ki, bunu etmək mümkündür buna nailolmaq olar.

Sual: Heydər Əliyeviç, bununla əlaqədar "Mayak"radiosundan bir sual. Azərbaycanın hakimiyyət orqanları,rəsmi Bakı Ermənistan ərazisində Rusiya hərbi bazalarınınolması ilə bağlı dəfələrlə narahatçıqlarını bildirmişlər. Sizinmövqeyiniz indi necədir və həmin bazaların olması Rusiya iləAzərbaycan arasında münasibətlərə nə cür təsir göstərə bilər?Sağ olun.

Cavab: Bu barədə mənim mövqeyim dəyişməyibdir. Birincisi,bütün dünyaya bəllidir, Moskva mətbuatında da yaxşı məlumdur -hələ 1997-ci ildə Rusiyanın hakimiyyət orqanları aşkar etmişdilərki, Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi əvvəlki üç il ərzində Ermənistanaqanunsuz olaraq gizli surətdə bir milyard dollarlıqdan artıq silah,döyüş sursatı, hərbi texnika vermişdir. Biz bu məsələni qaldırdıq,Rusiya prezidenti Yeltsinin səviyyəsində Rusiya rəhbərliyi iləmüza- kirə etdik, mən Özüm onunla bu barədə bir neçə dəfədanışdım. Mən bu məsələni MDB ölkələri dövlət başçılarınıniclasında qaldırdım.

Materiallar araşdırılmaq üçün Rusiya FederasiyasınınProkurorluğuna verildi. Amma sonra Rusiyanın, Azərbaycanın vəErmənistanın birgə komissiyası yaradıldı. Biz bu komissiyanınişində fəal iştirak edirdik. Sonra isə bu komissiya da fəaliyyətinidayandırdı. Odur ki, biz bundan narahatıq, çox narahatıq. Bubirincisi.

İkincisi, əlbəttə, biz hesab etmirik ki, Ermənistan kimi kiçik birölkənin ərazisində bu qədər Rusiya qoşunlarının saxlanmasınaehtiyac var. Bunun məqsədi bizə aydın deyildir. Hərçənd, bəziizahatlar var. Amma mənə elə gəlir ki, bu izahatlar inandırıcı

________________Milli Kitabxana________________

153

deyildir. Bəlkə də kiməsə elə gəlir ki, bu, Cənubi Qafqazda sabitləşdiriciamildir. Ancaq biz hesab edi-rik ki, əksinə, bu, sabitliyi pozan amildir. Biz əvvəlkitək özmövqelərimizdə dayanmışıq.

Sual: Heydər Əliyeviç, indi çoxları deyir ki, Dağlıq Qarabağüstundə münaqişənin nizama salınmasına dair həlledici, qəti saziş buil imzalana bilər. Siz Ermənistan prezidenti Köçəryanla bir neçə dəfəgörüşmüsünüz. Ancaq ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçiliyi sonvaxtlar yenidən fəallaşmışdır. Təəssüflər olsun ki, indi Moskva buqrupun tərkibində heç də ən fəal rol oynamır. Dünən, yoxsasrağagün, ümumiyyətlə, bu günlərdə Vaşinqton Dağlıq Qarabağdavə onun ətrafında mümkün ərazi mübadiləsinə dair yeni plan irəlisürmüşdür. Necə bilirsıniz, Qarabağ prosesi nə vaxt başa çatacaq vədoğrudanmı bu il hansısa bir həlledici irəliləyış gözləmək olarmı?

Cavab: İlk öncə demək istəyirəm ki, sualınızda kifayət qədər düzgünolmayan informasiya var. Rusiyanın, Amerika Birləşmiş Ştatlarının vəFransanın başçılıq etdikləri ATƏT-in Minsk qrupu fəaliyyət göstərir vəfəaliyyat göstərməkdə davam edir. Ermənistan prezidenti RobertKöçəryanla Azərbaycan prezidenti arasında bilavasitə görüşlər ötən ilintəxminən aprelində başlamışdır. Sonra bizim daha bir neçə görüşümüzoldu. Lakin bu, ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyətini əsla istisnaetmirdi. Sadəcə olaraq, həmsədrlər bizim danışıqlarımızın nəticələrinialmaq üçün öz işlərini bir qədər ləngitməyi lazım bilmişlər. Biz danışıqlaraparmışıq, görüşmüşük və hər ikimiz bu fikirdə olmuşuq ki, məsələni,nəhayət, sülh yolu ilə həll etmək lazımdır onu uzatmaq olmaz.Ermənistan prezidenti də, mən də bu məsələnin həlli üçün şərt kimi istərAzərbaycan tərəfindən, istərsə də Ermənistan tərəfindən qarşılıqlıkompromisin olmasını müəyyənləşdirdik. Biz bu məsələləri kompromisçərçivəsində daha konkret şəkildə müzakirə etdik.

Lakin Ermənistanda baş vermiş hadisələr, yəni oktyabrın 27-dəYerevanda terror aktı, parlamentdə çoxlu adamın,

________________Milli Kitabxana________________

154

Ermənistan parlamentinin sədrinin də, Baş nazirin də, deputatlarında öldürülməsi, təbii olaraq, Ermənistanda vəziyyəti dəyişdirdi. Ovaxtdan bəri bizim şəxsi əlaqələrimiz, yəni prezident RobertKöçəryanla mənim aramda bilavasitə görüşlər yarımçıq qalmışdır.

Ancaq bu o demək deyil ki, danışıqlar tamamilə gündəlikdənçıxır. Hesab edirəm ki, danışıqlara yenidən başlana bilər vəbaşlanacaqdır, biz yəqin ki, yaxın vaxtlarda, Moskvada olarkəngörüşə biləcəyik. Amma bununla yanaşı, Minsk qrupu, dahadoğrusu, Minsk qrupunun həmsədrləri də işləmişlər. Bilirəm ki, buyaxınlarda onlar Cenevrədə görüşmüş, nəinki münaqişənin nizamasalınması məsələlərini, hətta nizamasalma haqqında saziş əldəolunduqdan sonra iqtisadi problemlərin həlli məsələlərini dəmüzakirə etmişlər. Yəni belə bir saziş əldə olunduqdan sonra işğalaltındakı ərazilər azad edilməli, kommunikasiyalar bərpaolunmalıdır. Bu isə külli məbləğdə maliyyə vəsaiti tələb edənolduqca böyük işdir. Buna görə də Minsk qrupunun həmsədrlərihəmin məsələni Cenevrədə Avropanın və Amerika BirləşmişŞtatlarının müxtəlif maliyyə mərkəzləri ilə müzakirə etmişlər. İşlərbax, belədir. Hesab etmirəm ki, kimsə irəlidədir, kimsə geridədir.Məsələn, mən hesab edirəm ki, Minsk qrupu, həmsədrlərfəaliyyətini gücləndirməlidirlər, lakin bununla yanaşı, əlbəttə,Ermənistan prezidenti ilə Azərbaycan prezidenti arasında bilavasitəgörüşlər yenidən başlamalıdır.

Sual: Heydər Əliyeviç, icazə verin, diqqətinizi Azərbaycanınvə Gürcüstanın ikitərəfli münasibətləri sahəsinə yönəldim.Azərbaycan Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə neftin tranzitiüçün öz tarif payını güzəştə getmişdir. Axı bu heç də az puldeyıldir. Hər halda, bu addıma səbəb nə idi və Azərbaycanrəhbərliyi burada nəyi əsas tutmuşdur?

Cavab: Bilirsinizmi, Gürcüstan bizə dost ölkədir, qonşudur.Onların böyük iqtisadi çətinlikləri var. Doğrudur, iqtisadi

________________Milli Kitabxana________________

155

çətinliklər bizdə də az deyildir. Bir milyondan çox azərbaycanlı,respublikamızın vətəndaşı öz yaşayış yerlərindən didərgin salınıbvə yeddi-səkkiz ildir çadırlarda yaşayır, işləmir. Təsəvvüredirsinizmi, bu, digər MDB ölkələri kimi, öz həyatının keçidmərhələsində olan Azərbaycan üçün necə ağır iqtisadi yükdür.Amma buna baxmayaraq, biz görürük ki, Gürcüstanda iqtisadivəziyyət bizdəkindən də pisdir.

Ancaq biz Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin inşasına dairdanışıqlar apardıq, saziş imzaladıq. Sonra bəzi kommersiyaməsələlərini həll etmək lazım idi. Gürcüstan kommersiyaməsələlərinə dair bəzi təkliflər irəli sürdu. Bu təkliflər müzakirəolundu və razılaşdırıldı. Amma sonra ortaya tariflər məsələsi çıxdı.Yəni söhbət ondan gedirdi ki, Azərbaycana və Türkiyəyə düşməliolan tariflərlə müqayisədə Gürcüstanın tariflərini qaldırmaqlazımdır. Bu məsələni tənzimləmək üçün biz onu müzakirə etdik vədost qonşu Gürcüstana kömək göstərməyi qərara aldıq və öztariflərimizi güzəştə getdik. Bilmirəm, onlar nə qədərdir, məncə,onları bir qədər şişirdiriər. Lakin onlar hər nə qədər olsa da, bizgüzəşt etdik və hesab edirəm ki, düz iş gördük.

Sual: Heydər Əliyeviç, sual yenə "Mayak" radiosundandır.Siz dəfələrlə demişsiniz ki, respublikanın gələcəyini, onuniqtisadi dirçəlişini neft sahəsinin dirçəlişi ilə bağlayırsınız.Bakı-Ceyhan neft kəməri barədə konkret sual var. Məsələbundadır ki, indi bəzi kütləvi informasiya vasitələri bir sıraməqalələr dərc edib ki, guya xarici sərmayədarlar bu layihəyəpul qoymağı səmərəsiz və məqsədəuyğun olmayan bir iş hesabetmişlər. Bu nə dərəcədə həqiqətə uyğundur? Necə bilirsiniz,respublikanın neft sahəsinin dirçəlişi ilə bağlı ümidlər nədərəcədə əsaslıdır? Sağ olun.

Cavab: Bilirsiniz ki, yazılar müxtəlifdir, o cümlədən Rusiyamətbuatında da, Qərb mətbuatında da. Lakin bu müəllif-

________________Milli Kitabxana________________

156

lərdən hər biri öz məqsədlərini güdür və onların çoxu reallıqdanuzaqdır.

Əvvəla, Bakı-Ceyhan boru kəməri Xəzər hövzəsindən, ilknövbədə, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundan neftin dünyabazarlarına ixracı üçün vasitədir. Biz çox böyük miqdarda neftgözləyirik. Buna görə də bizim dünya bazarlarına çıxışlarımızolmalıdır. Biz bir neft kəməri - Bakı-Novorossiysk neft kəməriniçəkmişik, bu boru kəməri ilə neft ixrac edirik. Digər neft kəməri,Bakı-Supsa - Supsa Gürcüstanın Qara dənizdəki limanıdır - borukoməri ilə də neft göndərilir. Ancaq böyük neft, çox böyük neftgözlənilir. Odur ki, bu iki neft kəməri onu işgal etmək iqtidarındaolmayacaqdır. Buna görə də biz lap əvvəldən, hələ beş il öncə, indi"Əsrin müqaviləsi" adlandırılan ilk böyük müqaviləni imzalayarkənməhz bu müqavilədə əsas ixrac boru kəmərinin tikintisi nəzərdətutulmuşdu. Müxtəlif müzakirələrdən sonra müəyyən edildi ki, buneft kəmərinin Tbilisidən keçərək Aralıq dənizi sahilindəki Ceyhanlimanınadək çəkilməsi daha məqsədə uyğundur.

Buna görə də artıq hər şey həll edilmişdir. Əgər Xəzər dənizindəneftin az olduğuna və ya, məsələn, onun Azərbaycana bəsetməyəcəyinə şübhə etsəydik - bu boru kəməri isə ildə təxminən50-60 milyon ton neft vurmalıdır - onda biz niyə bu qədər vaxtərzində həmin neft kəməri ilə məşğul olur və vaxtımızı niyə sərfedirik. Əlbəttə, bir tərəfdən, müxtəlif yazılarla belə bir fikiryaratmağa çalışırlar ki, Xəzər dənizində guya bu qədər neft yoxdur.Digər tərəfdən isə, bu fikri mücərrədləşdirərək həmin neftkəmərinin səmərəsizliyindən danışırlar.

Deməliyəm ki. yeri gəlmişkən, siz də bilməlisiniz ki,ümumiyyətlə, Xəzərdəki bütün neft yataqlarının hələ 50 il bundanəvvəl ilk öncə Azərbaycan geoloqları, alimləri, neftçiləri kəşfetmişlər və indi də kəşf edirlər.

________________Milli Kitabxana________________

157

Buna görə də Azərbaycanda bu sahədə kifayət qədər elmipotensial da, texniki potensial da var. Azərbaycan Xəzər dənizininortasında, sahildən 100 kilometr aralıda yerləşən Neft Daşlarındahələ 50 il bundan əvvəl neft çıxarmağa başlamışdır. Buna görə dəbiz Xəzər dənizinin, xüsusən Xəzərin Azərbaycan sektorununimkanlarına yaxşı bələdik.

Məsələn, alimlərimizin proqnozları - bunlar isə həmişə doğruçıxır - göstərir ki, təkcə Azərbaycan sektorunda təxminən 4-5milyard ton neft, təqribən 4 trilyon kubmetr qaz var. Şübhəsiz, bizbunların hamısından istifadə etməli, bunların hamısını ixrac etməli,bunların hamısını dünya bazarlarına çatdırmalıyıq. Buna görə dəbiz, bir tərəfdən, yataqların işlənilməsi ilə məşğul olur və həttagözlədiyimizdən də artıq nəticələr əldə edirik. Digər tərəfdən isə,əlbəttə, necə ixrac etmək barədə düşünməliyik. Bir yataq, sonradaha bir yataq kəşf etdik və gördük ki, gözlənildiyindən bir neçədəfə artıq qaz ehtiyatı var. Lakin bu qazı da ixrac etmək lazımdır.Respublikamıza bu qədər qaz gərək deyildir.

Buna görə də guya Xəzər dənizində bu qədər neft olmadığıbarədə, Bakı-Ceyhan boru kəmərinin səmərəsizliyi və kimlərinsəimtina etdiyi və ya şəkk-şübhə gətirdiyi barədə hər cür mülahizələrhəqiqətə uyğun deyildir.

Sual: Heydər Əliyeviç, Siz "Xəzər dənizinin Azərbaycansektoru" dediniz. Elə ola bilməzmi ki, Xəzərin Azərbaycansektorunda neft və qazın proqnozlaşdırılan ehtiyatlarımübahisə obyekti olsun, çünki Xəzər dənizinin yeni statusuməsələsi indiyədək həll edilməyibdir. Danışıqlar gah gedir, gahda getmir. Rusiya xüsusi mövqe tutur, bəzi məsələlərdəTürkmənistan da ona qoşulur, Qazaxıstan da öz spesifikmövqeyini qədərincə dəqiq müəyyənləşdiribdir. Siz bu barədə,Xəzər dənizinin hüquqi siması barədə nə düşünürsünüz?

Cavab: Hər şeydən əvvəl demək istəyirəm ki, biz Xəzərdənizinin Azərbaycan sektorunda neft və qaz yataqlarının

________________Milli Kitabxana________________

158

işlənilməsi ilə məşğul oluruq. Azərbaycan sektoru nə deməkdir?Hələ 1970-ci ildə, Xəzər dənizi tamamilə Sovetlər İttifaqınaməxsus olan dövrdə sovet hökuməti Xəzər dənizinin mineralehtiyatlarının məhz işlənilməsi üçün sektorlar müəyyən etmişdi.Bax, biz öz işimizi bu sektorun hüdudları daxilində aparırıq. Biz busektorun sərhədindən kənara çıxmırıq. Üstəlik, əgər Xəzərdənizinin ümumi ərazisindən danışmalı olsaq, onda görərik ki, busektor digər Xəzəryanı ölkələrin malik olduqları sektorlardankiçikdir. Ona görə də bizim burada təhlükəmiz yoxdur.

Xəzər dənizinin hüquqi statusuna gəldikdə isə, biz lap əvvəldənbelə bir mövqedəyik ki, Xəzər dənizinin hüquqi statusunu bütünXəzəryanı dövlətlərlə birlikdə müəyyən etmək lazımdır. Lakinbütün bəla ondadır ki, əvvəla, müxtəlif ölkələr müxtəlif təkliflərirəli sürürlər. İkincisi, müzakirə etmək, hamı üçün məqbul formulvə ya məqbul qərar tapmaqdan ötrü bir yerə toplaşmaq heç cürmümkün olmur. Biz bəyan etmişik və mən bu gün də bəyan edirəm- biz Xəzər dənizinin hüquqi statusu məsələsinin müzakirəsinəhazırlıq və bu məsələdə əlbəttə, beynəlxalq dəniz hüququ, təcrübə,praktika və digər hüquqlar əsasında fəal iştirak etməyə hazırıq. Bizbuna hazırıq. Əgər məsələ indiyədək həll edilməyibsə, bu,Azərbaycanın təqsiri deyildir.

Sual: Heydər Əliyeviç, indi bir az başqa mövzuya keçək.Əlbəttə, bu gün hamını maraqlandırır ki, yeni prezidentləəlaqədar Azərbaycanın və Rusiyanın münasibətləri neçə inkişafedəcəkdir? Vladimir Putinə Sizin münasibətiniz necədir və Sizyeni Rusiyanın yeni Azərbaycanla münasibətlərinə hansıümidlər bəsləyirsiniz?

Cavab: Bilirsiniz, Azərbaycanın Rusiyaya münasibəti həmişəxoş və ən səmimi olmuşdur. Əgər bu baxımdan hansısa qeyri-müntəzəmlik olubsa, sizə deməliyəm ki, bu, Azərbaycanın təqsiriüzündən olmayıbdır. Məncə bunu Rusiyanın

________________Milli Kitabxana________________

159

indiki rəhbərliyi də başa düşür. Ona görə də başlıca məsələ budurki, Rusiyaya ınünasibətimiz yaxşıdır, dostcasına, biz Rusiya iləhərtərətli münasibətlərə malik olmaq, əməkdaşlıq etmək və ənənəvidostluğu möhkəmlətmək və inkişaf etdirmək istəyirik. Yerigəlmişkən, bu dostluq Azərbaycan cəmiyyətində indi dəqalmaqdadır.

Rusiyanın yeni prezidenti Vladimir Vladimiroviç Putinəgəldikdə isə, hesab edirəm ki, Rusiyada hakimiyyət dəyişdikdənsonra, Vladimir Vladimiroviç Putin prezident seçildikdən sonranəinki Azərbaycanla Rusiya arasında münasibətlərin yaxşılaşmasıvə inkişaf etməsi üçün, həm də, bayaq dediyim kimi, MDB-ninsəmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün böyük imkanlar açılır. Konkretdanışmalı olsaq, mən buna böyük ümidlər bəsləyirəm.

Yeri gəlmişkən, dünən mən Rusiya Təhlükəsizlik Şurasınınkatibi Sergey İvanovla gorüşdüm va bu məsələ diqqətmərkəzimizdə oldu. Biz belə bir yekdil fikirdə olduq ki, indimünasibətlərimizin möhkəmlənməsi və inkişafı üçün fəal addımlaratmalıyıq. Mən şəxsən prezident Vladimir Vladimiroviç Putinəböyük ümidlər bəsləyir və hesab edirəm ki, o, indi Rusiyanınözündə də, Rusiyanın hüdudlarından kənarda da çox düzgün siyasətaparır.

Sual: Heydər Əliyeviç, əvvəla, Rusiya ilə Azərbaycanınəməkdaşlığının zəruriliyi barədə xoş sözlərə görə sağ olun. Bucür bəyanatlar hər iki tərəftən dəfələrlə verilmişdir. Lakin o daməlumdur ki, son vaxtlar Azərbaycan Şimali Atlantika blokuilə, NATO ilə ən sıx, mümkün qədər sıx münasibətləryaratmağa çalışan respublikalar qrupuna qoşulmuşdur. Bu isəyəqin ki, Moskvada kifayət qədər qanuni narahatlığa, qanuniehtiyatlı reaksiyaya, hətta deyərdim, ehtiyatlı anlaşılmazlıqreaksiyasına səbəb ola bilər. Necə hesab edirsiniz, bu, Rusiya-Azərbaycan münasibatlərinə nə dərəcədə real təsir göstərəbilər və

________________Milli Kitabxana________________

160

sizcə, Azərbaycanla NATO arasında münasibətlərinperspektivləri necədir? Sağ olun.

Cavab: Bilirsiniz, bu da müxtəlif kütləvi informasiyavasitələrinin və müxtəlif icmalçıların, jurnalistlərin yaydıqlarıuydurmadır. Digər ölkələr kimi, eləcə də Rusiya kimi, biz dəNATO-nun "Sülh naminə tərəfdaşlıq" proqramında iştirak edirik.Həmin proqramda iştirak edən bütün ölkələrin müdafiə nazirləri buyaxınlarda Brüsselə toplaşmışdılar. Rusiyanın Müdafiə naziri İqorSergeyev, Azərbaycanın Müdafiə naziri, Ermənistanın Müdafiənaziri və başqa ölkələrin Müdafiə nazirləri də orada idilər. Axı siznə üçün belə hesab edirsiniz ki, Rusiya Müdafiə nazirininproqramda iştirak etməsi və Brüsseldə bütün NATO ölkələrininMüdafiə nazirləri ilə gorüşməsi normaldır, mümkündür. ammaAzərbaycan nazirinin də bu işdə iştirak etməsi ilə hansısa şübhədoğururmu? Yoxsa elə hesab edirsiniz ki, Rusiya bunu etməlidir,başqa ölkələr isə etməməlidir?

Ona görə də, məncə, Rusiya rəhbərliyinin özündə bunu düzgünbaşa düşürlər. Təkrar edirəm, yalnız ayrı-ayrı jurnalistlər, kütləviinformasiya vasitələri bu məsələni, sadəcə olaraq tamamilə əsassızsurətdə şişirdirlər.

Sual: Sağ olun. Heydər Əliyeviç, məlumdur ki, Çeçenistanböhranı ilə əlaqədar Moskvanın və Bakının münasibətləri rəvandeyildir. Moskvada kifayət qədər sabit belə bir rəy var ki, buböhranın müəyyən dövrlərində rəsmi Bakı qiyamçıların sərhədiicazəsiz keçməsinə, döyüş sursatı gondərilməsinə barmaqarasıbaxmışdır. Çeçenistan məsələsi barədə Sizin mövqeyiniz indi necədirvə bununla əlaqədar Qafqazda təhlükəsizilik planı, yaxudtəhlükəsizlik paktı, sabitlik paktı çərçivəsində Rusiya-Azərbaycanmünasibətlərinin nizama salınmasına necə baxırsınız?

Cavab: Bilirsiniz, mən sizinlə qətiyyən razı deyiləm. Yerigəlmişkən, çox təəssüflənirəm ki. "Nezavisimaya qazeta" həqiqətəəsla uyğun gəlməyən məqalələri və heç bir əsası olmayan hər cüruydurmaları tez-tez dərc edir. Bu isə Azərbaycanın

________________Milli Kitabxana________________

161

Rusiya ilə münasibətlərinin möhkəmlənməsinə xidmət etmir,əksinə, bu münasibətlərə xəbər gətirir. Çeçenistan məsələsindəRusiya ilə Azərbaycan arasında problemlər yoxdur. Konkret birfakt. Rusiya Federal Sərhəd Xidmətinin rəhbəri Totski buyaxınlarda burada olmuşdur. O bizim sərhədçilərlə görüşdü vəsonra biz onunla görüşdük. O bütün jurnalistlərin yanında, bütünmətbuatın yanında açıq bəyan etdi ki, Dağıstanda Rusiya iləAzərbaycan arasında sərhədi - bu bizim əsas sərhədimizdir,Çeçenistanla sərhədimiz yoxdur - qoruyan Rusiya sərhədçilərininAzərbaycanla bağlı heç bir məsələsi, heç bir problemi yoxdur,onlarda heç bir fakt yoxdur.

Təkrar edirəm, dünən mən Rusiyanın təhlükəsizlik katibi Sergeyİvanovla görüşdüm. O da deyir ki, bizim heç bir iddiamız yoxdur,heç bir məsələmiz yoxdur. Doğrudan da yoxdur.

Heç olmasa bir fakt göstərin ki, Azərbaycan hansısa yaraqlını özərazisindən buraxmışdır və ya hansısa yaraqlıya yardımgöstərmişdir və s. Biz əvvəlki müharibə dövründə də qəti şəkildəbəyan etmişik və gün də bəyan edirik ki, Azərbaycan separatizminəleyhinə çıxmışdır və çıxır. Azərbaycan artıq 12 ildir erməniseparatizmindən əzab-əziyyət çəkən ölkədir. Ona görə də biz hərhansı formada separatizmi dəstəkləyə bilmərik. Ona görə də biz heçvaxt heç bir yardım göstərməmişik, heç vaxt heç bir faktolmayıbdır. Bu, sadəcə, uydurmadır, Rusiya ilə Azərbaycanarasında münasibətləri pisləşdirmək istəyən qüvvələringöstərdikləri cəhdlərdir. Odur ki, mən sizin dediklərinizin hamısınırədd edirəm, eləcə də Rusiya mətbuatında bu barədə dərc olunan,bəzən radio, televiziya ilə yayımlanan bütün məlumatları, ocümlədən də "Nezavisimaya qazeta"da gedən yazılan qəti şəkildərədd edirəm.

Sual: Heydər Əliyeviç, mən Sizinlə ancaq qismən razılaşmağaməcburam, çünki Bakının özündə Sizə bir çox müxalif siyasətçilərAzərbaycanda çeçenlərə, çeçen yaraqlılarına yardım

________________Milli Kitabxana________________

162

göstərilməsindən, o cümlədən həm silah sarıdan, həm də adamlarsarıdan yardım göstərilməsindən danışırlar. Bu, təəssüflər olsun,faktdır. Bunun onların tərəfindən təbliğat olması və ya söhbətin hərhansı real şeylərdən getməsi başqa məsələdir.

Lakin sərhəd məsələsinə qayıdaraq Sizdən soruşmaq istərdim.Rusiya ilə Azərbaycan arasındakı sərhəddə viza rejiminin tətbiqedilməsi haqqında hazırda iki ölkənin Xarici İşlər nazirlikləriarasında danışıqlar gedir. Məlumdur ki, Rusiyada daimi yaşayançoxlu Azərbaycan vətəndaşı var. Bu adamlar Rusiyada qazandıqlarıböyük məbləğdə pulu ailələrinə, doğma və yaxın adamlarınagöndərirlər. Bu, Azərbaycan üçün ciddi problemdir. Burada,Moskvada düşünüldüyü kimi, əgər belə bir viza rejimi tətbiqedilərsə, Siz bu barədə nə deyə bilərsiniz?

Cavab: İlk öncə, sizin bəlanız məhz bundadır ki, siz bizimmüxalifətçilərin yazılarından istifadə edir və bundan nəticələrçıxarırsınız. Suala məhz özünüz çox yaxşı cavab verdiniz. Buradabizim müxalifət iqtidara, o cümlədən də prezidentə qara yaxır, hərgün müxtəlif şeylər uydurur. Bizdə mətbuat azadlığı, söz azadlığıvar, heç kimə heç nəyi qadağan etmirik. Azərbaycanda müxalifətəməxsus saysız-hesabsız qəzetlər var və təsəvvür edin, elə olur ki,bir gündə bir qəzetdə Azərbaycan prezidentinin əleyhinə beş və yaon məqalə dərc edilir. Əlbəttə, onlar Rusiya ilə Azərbaycanarasında münasibətləri gərginləşdirmək istəyirlər. Yeri gəlmişkən,sizin istinad etdiyiniz, materiallarından istifadə etdiyiniz müxalifətqəzetləri Rusiya ilə Azərbaycan arasında dostluq mövqeyində heçzaman dayanmamışlar. Onların böyük əksəriyyəti həmişəantirusiya əhval-ruhiyyəsində olmuşdur. Ona görə də məntəəssüflənirəm ki, siz bu müxalifət qəzetlərinin materiallarındanistifadə edərək nəticələr çıxarırsınız. Bu birincisi. Mən sizdən xahişedirəm ki, buna, hər halda, diqqət yetirəsiniz. İkinci viza rejimibarəsində... Mən, hər halda, yenə də Rusiyanın TəhlükəsizlikŞurasının katibi Sergey İvanovla dünənki söhbətimizə istinadedirəm. Bəli, nə vaxtsa deyilmişdir ki,

________________Milli Kitabxana________________

163

Rusiya ilə Gürcüstan və Azərbaycan arasında viza rejimi olacaqdır.İndi Azərbaycan ilə Rusiya arasında viza rejimi məsələsigündəlikdə yoxdur. Ona görə də bu bizi narahat etmir. O ki qaldıRusiyada yaşayan azərbaycanlılara, onların bir çoxu Rusiyavətəndaşıdır. Şübhəsiz ki, Rusiya çoxmillətli dövlətdir və orada birçox millətlərin nümayəndələri yaşayır. Elə isə bəs niyəazərbaycanlılar yaşaya bilməzlər? Onlar orada onillərlə yaşayırlar.

Əlbəttə, orada müvəqqəti yaşayan adamlar da var. Bu da normalhaldır, Avropa dövlətləri arasında tamamilə adi, normal haldır. Onagörə də Rusiya ilə Azərbaycan arasında viza rejimi məsələsigündəlikdə durmur.

Aparıcı: Mən aparıcı hüququndan istifadə edərək, belə dərin,ciddi söhbətə görə Sizə çox sağ olun demək istərdim. Bu gün biz ilkmənbə ilə təmasda olmaq üçün çox nadir imkan qazandıq. Buna görədə demək istərdim ki, biz Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələrininprezidentlərini söhbətə dəvət etmək üçün bu cür proqramlarsilsiləsini doğrudan da nahaqdan açmamışıq. Onu açmaqdaməqsədimiz budur ki, bu dövlətlərin prezidentləri, rəhbərləriauditoriyanı genişləndirmək imkanına malik olsun, təbii ki, birlikdövlətlərində hazırda həqiqətən mövcud olan problemlər barədəməlumatı tamaşaçılara çatdırmaq, bu barədə söhbət etməkimkanlarını genişləndirə bilsinlər.

Əlbəttə, bununla əlaqədar məndə daha bir sual yaranır. HeydərƏliyeviç, məlumdur ki, bir zamanlar, sovet sosialist dövləti vaxtındaSiz onun rəhbərlərindən biri idiniz, jurnalistlərə tez-tez köməkedirdiniz. İndi bu barədə böyük minnətdarlıqla danışan şahidlər dəvar. Bir halda ki, söhbətimiz belə məcraya yönəldi, necə bilirsiniz, bugün nə etmək lazımdır ki, bizim ümumi informasiya məkanımızhəqiqətən formalaşsın və daha səmərəli, doğru-düzgün, səhih olsun?

Cavab: İlk öncə, özümün bəzi fikirlərimi söyləmək üçün bu günəldə etdiyim imkana görə mən də sizə təşəkkür etmək

________________Milli Kitabxana________________

164

istəyirəm. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, məni bu verilişə dəvətedəndə, gəlib-gəlməmək barədə qəti qərarım yox idi, çünki işlərimolduqca çoxdur. Amma indi, necə deyərlər, yəqin etdim ki, aşkarsöhbət aparmaq, sizin belə kəskin, açıq suallarınızı eşitmək və özmövqeyimi şərh etmək üçün bu görüş nə qədər gərəkli imiş. İnanınki, dediklərimin hamısı tamamilə doğrudur və həqiqətə tamuyğundur.

Jurnalistlərə münasibətimə gəldikdə isə, bəli, şadam ki, insanlarbunu unutmayıblar və bu gün siz də xatırladınız. Azərbaycandamən hələ Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsininbirinci katibi işləyərkən jurnalistlərlə çox fəal əlaqələr saxlayırdım.Onu da bilirsiniz ki, o vaxtlar mən korrupsiyaya qarşı, bütün mənfihallara qarşı da fəal mübarizə aparırdım. Amma bu bizimKommunist Partiyasında çox da dəstəklənmirdi, çünki o vaxtlarbelə bir fikir vardı ki, bilirsinizmi, biz gərək öz nöqsanlarımızı üzəçıxarmayaq, ona görə ki, kapitalist dünyası bundan öz təbliğatındabizə qarşı istifadə edəcəkdir. Mən isə onlara həmişə deyirdim ki,kapitalist dünyası hər şeyi bilir və əgər nöqsanlarımızı özümüz üzəçıxarsaq və onları aradan qaldırsaq, bununla bu təbliğatçüların bizəqarşı mövqclərini zəiflətmiş olarıq. Ona görə də mən jurnalistlərəsadəcə əlaqə saxlamaqla kifayətlənmir, bu cür tənqidi materiallarla,tənqidi məqalələrlə çıxış edən jurnalistləri daha çoxhəvəsləndirirdim. Mən bunu Moskvada da davam etdirir vədəstəkləyirdim, qəzetlərə də, jurnallara da müsahibələr verirdim.Xatırlayıram, mən jurnalistlərlə çox yaxşı ünsiyyətdə idim.Fürsətdən istifadə edərək, demək istəyirəm ki, bəzi jurnalistlərsonralar - mən Sovetlər İttifaqının rəhbərliyindən getdikdə və birvaxtlar haqsız təqiblərə məruz qaldığım zaman mənim barəmdəədalətsiz materiallar dərc etdilər.

Amma həyat ki - həmin məqalələri konyunktur surətdə uydurubyazan bu böhtançıların, yoxsa Əliyevin haqlı olduğunu gostərdi.Əliyev ömrünün bu ağır illərini Moskvada

________________Milli Kitabxana________________

165

da, Bakıda da, üç il blokadadakı Naxçıvanda da yaşadı. Əliyev bugün də öz xarakteri ilə həmin Əliyevdir. Doğrudur, əlbəttə, indiideoiogiya tamamilə dəyişmişdir. Mən kommunistideologiyasından, sosialist sistemindən imtina etmişəm vəAzərbaycanda demokratik dövlət qururam. Lakin sualınızdanistifadə edərək, bu barədə demək istədim.

Mən jurnalistlərə bu gün də böyük hörmətlə yanaşıram vəistəyirəm ki, jurnalistlər bütün məsələlərin həllində dövlətə,cəmiyyətə, insanlara fəal kömək etsinlər. Amma indikı həttahəddən-ziyada mətbuat azadlığı bəzən ayrı-ayrı jurnalistlərtərəfindən deformasiya edilir. O mənada ki, bir növ yarış gedir -gerçəkliyə uyğun gəlməyən uydurma materialları mümkün qədərdaha çox dərc etmək və sair. Mən bunu Rusiya mətbuatınınsəhifələrində də müşahidə edirəm, buna, dediyim kimi,Azərbaycanda da yol verilir. Bununla belə, jurnalistlərin əməyiağırdır. Mən həmişə xarici ölkələrə səfərlərim zamanı daha çoxjurnalist, özü də müxtəlif baxışlı jurnalistlər aparmağa çalışıram ki,onlar hər şeyi görsünlər və necə lazımdırsa işləyə bilsinlər. Budur,bu gün siz - "Mayak" radiostansiyasının, "Nezavisimaya qazeta"nınvə "Mir" Teleradio Şirkətinin jurnalistləri mənimlə söhbətedirsiniz. Ayrı-ayrı mülahizələr və ya məqalələr barəsində indisöylədiyim tənqidi fikirlərdən asılı olmayaraq, bu görüşə görə sizətəşəkkür edirəm və bütün jurnalistlərə çətin işlərində uğurlararzulayıram.

Aparıcı: Gözəl sonluqdur. Heydər Əliyeviç, bu görüşə görə,bu söhbətə görə bir daha çox sağ olun. Sizi bayrammünasibətilə bir daha təbrik edirik, Azərbaycana tərəqqi,şəxsən Sizə cansağlığı arzulayırıq və ümid edirik ki, bizim bugörüşümüz sonuncu olmayacaqdır. Sizə ən xoş arzularımızıbildiririk. Bir daha sağ olun.

Heydər Əliyev: Mən sizin hamınıza cansağlığı, firavanlıq vəuğurlar arzulayıram. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

166

* * *

Müsahibədən sonra Heydər Əliyev "Mir" DövlətlərarasıTeleradio Şirkəti Azərbaycan milli nümayəndəliyinin işi ilə

tanış oldu

Heydər Əliyev: Mən sizi, nümayəndəliyin əməkdaşlarını təbrikedirəm. Mən "Mir" televiziya proqramını yarandığı ilk gündəndəstəkləmişəm və bu gün də dəstəkləyirəm.

MDB məkanında bəziləri təcrid olunmuşlar və buna görə də,məsələn, Özbəkistanda, Qazaxıstanda nələr baş verdiyini,Azərbaycanda nələr baş verdiyini çox vaxt bilmirlər. Bu baxımdan"Mir" televiziya proqramının böyük əhəmiyyəti var. Buna görə dəmən onu dəstəkləmişəm və bu gün də dəstəkləyirəm. Gördüyünüzişlərlə siz öz respublikanıza xidmət edirsiniz, çünki sizinməqsədiniz, vəzifəniz, bu imkan vasitəsilə, üstəlik, Sİ-EN-EN iləəməkdaşlıq edərək, Azərbaycan haqqında həqiqəti, xüsusənErmənistanla Azərbaycan arasında münaqişə ilə əlaqədar həqiqətiinsanlara çatdırmaqdan ibarətdir. Təəssüf ki, artıq 10 ildən çoxkeçsə də, biz Azərbaycan haqqında həqiqəti bütün dünyada və həttaəsas dövlətlərdə də - Avropa ölkələrində, Birləşmiş Ştatlardahamıya çatdıra bilməmişik.

Dünən mən İtaliya nümayəndəsini qəbul edirdim və onaAzərbaycanın dövlət müstəqilliyinə qovuşduğu andan bəri necəağır yol keçdiyindən danışdıqda - yeri gəlmişkən, Azərbaycandakıkimi ağır vəziyyət heç bir MDB ölkəsində olmayıbdır, baxmayaraqki, Sovetlər İttifaqının dağılması ilə əlaqədar müstəqilliyi bizhamımız eyni vaxtda əldə etmişik - bütün bunları sxematik şəkildədanışdıqda, o çox təəccübləndi və eyni zamanda sevindi ki, belə birməlumat aldı. Təsəvvür edirsinizmi, özü də o, İtaliya Xarici İşlərnazirinin müavinidir. O ki qaldı sadə insanlara...

________________Milli Kitabxana________________

167

Ermənilərin bütün ölkəklərdə çox böyük diasporu var, özü də oçox fəaldır. Siz yəqin bilirsiniz ki, erməni diasporu Er-mənistanın mənafelərinin müdafiəsi baxımından Ermənistanda vəDağlıq Qarabağda yaşayan ermənilərin özündən də fəaldır. O dahafəaldır, daha mürtəcedir. Onlar, bir tərəfdən, həqiqətə uyğunolmayan informasiya alır, digər tərəfdən isə, bunu sadəcə olaraq,uydururlar. Azərbaycan haqqında elə xəbərlər yayırlar ki, başqalarıfikirləşir ki, Azərbaycan hansısa geridə qalmış bir ölkədir, az qalavəhşilər ölkəsidir və sair. Ermənilər özləri Azərbaycana hücumetmişlər, özləri ərazimizi işğal etmişlər, amma ardı-arasıkəsilmədən car çəkirlər ki, "görürsünüzmü, yazıq ermənilərmüsəlmanların əhatəsindədir, orada az qala tələf olurlar, az qalaməhv edilirlər" və sair.

Buna görə də, ümumiyyətlə, xüsusən də ErmənistanlaAzərbaycan arasındakı münaqişə ilə əlaqədar çox iş görməklazımdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan haqqında həqiqəti bacardıqcadaha çox yaymaq gərəkdir. Məsələn, siz MDB çərçivəsindəişləyirsiniz. Ermənistanda vəziyyət, Gürcüstanda vəziyyət,Azərbaycanda vəziyyət, digər yerlərdəki vəziyyət tamamiləmüxtəlifdir. Bir milyon qaçqınımız olmasna baxmayaraq,ərazimizin 20 faizinin işğal edilməsinə baxmayaraq, bizim iqtisadivəziyyətimiz bütün MDB ölkələrindəkinə nisbətan daha yaxşıdır,şərait də, yaşayış da yaxşıdır. Bunu elə İtaliyanın həminnümayəndə heyəti də, dünən Rusiya Təhlükəsizlik Şurasının katibidə dedilər. Onlar şəhərdə olmuşlar və deyirdilər ki, sizdə adamlargündüz də, gecə də necə sərbəst gəzirlər. Ancaq siz 1991-ci ilixatırlayırsınız, axı siz bu gün doğulmayıbsınız, 1992-d ili, 1993-cüili, 1994-cü üi xatırlayırsınız. Siz ki xatırlayırsız, insanlar o vaxtnecə yaşayırdılar, indi necə yaşayırlar. Mən maddi vəziyyətidemirəm. Hərçənd, bütövlükdə bu da ümumən yaxşılaşmışdır,bəlkə də adamlara lazım olan qədər olmasa da, hər halda,yaxşılaşmışdır. Ancaq ən başlıca məqsədə - əmin-amanlığa,sabitliyə nail olmuşuq, insanlar rahat istirahət edə bilir, sərbəst gəzə

________________Milli Kitabxana________________

168

bilir, asudə yaşaya bilirlər. Əvvəlki vəziyyət yoxdur, ona görə dəbu həqiqəti bacardığımız yerlərə çatdırmaq lazımdır."Mir" Dövlətlərarası Teleradio Şirkəti Azərbaycan müllinümayəndəliyinin direktoru Davud İmanov xoş sözlərə görədövlətimizin başçısına təşəkkür edərək dedi:

Bu gənclər Azərbaycanın mənafelərini təmsil edir, onunsimasını Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlarda canlandırır,dünyanın yüzlərlə ölkəsinə verilişlər yayır, Sİ-EN-EN şirkəti iləçox sıx işləyir, süjetlər hazırlayırlar, yəni heç bir əhəmiyyətlihadisəni diqqətsiz buraxmır, işıqlandırlar. Biz 600 saatdan çoxefirdə olmuşuq, hazırda birlik ölkələrində aparıcı yerlərdənbirindəyik. 5 nəfər qızıl medalla mükafatlandırılmış, 7 nəfər fəxrifərmanla təltif olunmuşdur, ən mötəbər teleforumlarda iştirakedirlər. Ötən il 250 televiziya şirkətinin təmsil edildiyi teleforumdabizim şərəfimizə beş dəfə himnimiz səsləndi. İndi yenə də çoxmötəbər telelorumda iştirak edəcəyik. Zənnimcə, bizim işlərimizböyük diqqətə layiqdir.

Kollektiv heç bir istirahət günü olmadan, gündə 18 saat işləyir.Ona görə də Azərbaycanın böyük və çox geniş mənzərəsini,rəngarəngliyini layiqincə təqdim edir. Kollektiv çox yekdil,bacarıqlı, ən əsası isə cavandır.

Heydər Əliyev: Burada kollektiv sabitdirmi?Davud İmanov:Təsadüfi adamlar yoxdur.Heydər Əliyev: Təsadüfilik mənasında yox, o mənada ki, bizim

kütləvi informasiya orqanlarında bəzən bir kollektivdən başqasınakeçirlər.

Davud İmanov: Kollektivin bir müsbət cəhəti var - məncə,ümumiyyətlə, işçilərimiz böyük vətənpərvərdirlər. Deyim nəyəgörə. Adamlarımızda pula görə yox - baxmayaraq ki, əmək haqqıçox yüksək deyil və digər şirkətlər öz tərəflərinə cəlb edirlər -vətənpərvərlik ruhu hər şeydən yüksəkdir. Demək olar ki,qənimətçilik meylləri yoxdur. Adamlar kifayət qədər vicdanlı vəyüksək dərəcədə mütəşəkkildirlər. Təkcə ötən il Sİ-EN-EN-də 83

________________Milli Kitabxana________________

169

materialımız gedib, yəni adamlarımız dünya standartlarısəviyyəsində işləyirlər. Bir materialımızı da geriqaytarmayıblar, materiallarımız isə çox ağrılı mövzulara dair,ancaq problemlərimiz - qaçqınlar, işğal barədə haray çəkənmateriallardır. Biz gündəlik canlı efırdə ağrılı məsələlərimizdəndanışırıq. Bununla Ermənistanı əsəbiləşdiririk, nə etməli, məsələninmahiyyəti belədir.

Heydər Əliyev: Ermənistan bizim torpaqlarımızı işğal etmişdir,nəyə görə əsəbiləşir, biz onları sığallamalıyıq? Başa düşürsünüzmü,hətta Azərbaycanın sakinləri, insanların mütləq əksəriyyəti çadırşəhərciklərində olmayıblar, qaçqınların hansı şəraitdə yaşadığınıgörməyiblər. Oturublar Bakıda, normal yaşayırlar, qaçqın isə necəyaşayır... Ancaq mən bunları dəfələrlə görmüşəm. Qaçqındüşərgəsində olduqdan sonra oranı normal vəziyyətdə tərk etməkmümkün deyildir. Xaricdə isə bu barədə səthi təsəvvür var, heçbilmirlər. Amma hərdənbir olurlar. Məsələn, hansısa əcnəbi,hansısa konqresmen və daha kimsə gəlir. Çoxları oraya getməkistəmir, çünki bir-iki günlüyə gəlir, özlərinə əziyyət verməkistəmirlər. Lakin kimlərisə yola gətiririk, bəzən öz təşəbbüsləri iləgedirlər. İnsanların yaşadıqları çadır düşərgələrində olandan, onlarıgörəndən sonra göz yaşı ilə qayıdırlar. Odur ki, bunların hamısınıgöstərmək lazımdır. Bu reallıqdır. Bizə heç nəyi şişirtmək lazımdeyildir. Azərbaycanın reallığı, nailiyyətlərimiz - iqtisadiyyatıninkişafı, ictimai-siyasi sabitlik, əmin-amanlıq normal həyatyaradılması baxımından reallıqdır. Əzab-əziyyət çəkdiyimiz, faciəlihissəni də göstərmək lazımdır. Doğrusunu deyim ki, əgər bizim buproblemimiz olmasaydı, Azərbaycan bundan da yüksəyə qalxardı.

Dünən İvanov televiziya ilə bəyan etmişdir: "Bu, keçmişSovetlər İttifaqının yeganə respublikasıdır ki, Rusiyaya borcuyoxdur". Bütün digər ölkələrin Rusiyaya borcu var, bizimborcumuz yoxdur. Amma borcumuz vardı, özü də çox idi.Yadımdadır, 1993-cü ildə mən Azərbaycanın rəhbəri olanda, biz1993-1994-cü illərdə bütün borcları ödədik. Əksinə, indi onlar bizə

________________Milli Kitabxana________________

170

borcludurlar. Məgər bu, göstərici deyil? Siz isə deyirsiniz ki, MDBölkələri arasında o qədər borcu olanlar var ki, hətta rəqəm deməyədə utanırsan. Bu bizim reallıqdır, bizim müxalifətdə olan adamlarbu reallığı görür, yaratdığımız asudə cəmiyyətdə yaşayırlar.

Mən ona deyəndə ki, bizdə bu barədə heç bir məlumat yoxdurvə Rusiya Çeçenistanla əlaqədar bizə qarşı heç bir iddia irəlisürməyib, Rusiya jurnalisti deyir ki, sizin müxalifət qəzetləri beləyazır. Ona necə cavab verdiyimi də eşitdiniz: elə olur ki, bir gündəbir qəzetdə prezident Əliyevə qarşı 10 məqalə verilir, siz də buyazıları əsas götürürsünüz. Onlar, sadəcə olaraq, Rusiya iləAzərbaycan arasında münasibətləri pozmaq istəyirlər. Çünki nəqədər pis olsa, onlara bir o qədər yaxşıdır. Əslində onların mütləqəksəriyyəti Rusiyanın əleyhinə çıxan adamlardır.

Yaxşı, sizə uğurlar arzulayıram.

________________Milli Kitabxana________________

171

AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİNƏ

Hörmətli müəllimlər!Əziz tələbələr!Respublikamızın ilk ali Tibb təhsili ocağı - Azərbaycan Tibb

Universitetinin 70 illiyi münasibətilə sizi, ölkəmizin bütün səhiyyəişçilərini səmimi-qəlbdən təbrik edirəm.

Bakı Dövlət Univesitetinin fakültəsi kimi fəaliyyətə başlayan və1930-cu ildə müstəqil ali təhsil müəssisəsinə çevrilən AzərbaycanTibb Universiteti ölkəmizdə Tibb elminin və səhiyyənininkişafında misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mübaliğəsiz deməkolar ki, universitetin fəaliyyətinin 70 ili Azərbaycanda Tibb elmininvə səhiyyə sisteminin təşəkkül tapıb inkişaf etməsi yolunu əksetdirən mühüm bir dövrdür. Ölkəmizi yüksək ixtisaslı Tibb kadrlarıilə təmin edən bu təhsil mərkəzi tarixi bir missiyanı uğurla yerinəyetirmiş və qısa müddət ərzində Azərbaycanda insan sağlamlığınınkeşiyində duran böyük həkimlər ordusu yaranmışdır. Yarandığı ilkillərdən respublikada tüğyan edən yoluxucu xəstəliklərin,epidemiyaların qarşısını alınmasında, əhali arasında sanitariyamaarifı işinin gücləndirilməsində Tibb universiteti əvəzsiz roloynamışdır.

Azərbaycanda Tibb elminin inkişafinda universitetinizinxidmətləri yüksək qiymətə layiqdir. Milli Tibb kadrlarınınhazırlanması üçün əsas təhsil mərkəzi olmaqla yanaşı, universitetciddi elmi nailiyyətləri ilə ölkəmizdə və onun hüdudlarındankənarda nüfuzlu elm mərkəzi kimi də yaxşı tanınır. Bu günrespublikamızın Tibb profilli elmi-tədqiqat insitutlarınınəksəriyyətinin fəaliyyəti Azərbaycan Tibb Universiteti ilə sıxbağlıdır.

________________Milli Kitabxana________________

172

Təhsil, elm və təbabəti öz fəaliyyətində üzvi şəkildə birləşdirənuniversitetdə çalışanların əksəriyyəti müəllim, alim olmaqlayanaşı, həm də ölkə səhiyyəsinin müxtəlif sahələrində aparıcıqüvvə hesab olunurlar. Həkim andına sadiq, öz peşəsinə sıx bağlıolan bu vətənpərvər insanların səyləri nəticəsində ölkəmizdəsəhiyyənin inkişafı yolunda böyük uğurlar əldə edilmişdir.

Azərbaycan Tibb Universitetinin dünyanın tanınmış Tibb vəsəhiyyə mərkəzləri ilə əməkdaşlığı son illərdə xeyli genişlənmişdir.Universitetin müəllimləri Azərbaycanın dövlət müstəqilliyininverdiyi geniş imkanlardan səmərəli istifadə edərək öz xaricihəmkarları ilə müştərək tədqiqat işləri aparmaqla, Tibbin vəsəhiyyənin aktual problemlərinə həsr olunmuş müxtəlifforumlarda fəal iştirak etməklə, beynəlxalq təşkilatların,assosiasiyaların rəhbər orqanlarına seçilməklə öz beynəlxalqəlaqələrini daha da möhkəmləndirirlər. Bununla da onlar ölkəmizindünya elminə və mədəniyyətinə daha yaxından qovuşması işinə öztöhfələrini verirlər.

Bu yubiley günlərində Azərbaycanda ilk ali Tibb təhsiliocağının bünövrəsini qoymuş, onun ərsəyə çatmasında, inkişafetməsində mühüm rol oynamış görkəmli alim və pedaqoqlarınxidmətlərini yüksək qiymətləndirərək əmin olduğumu bildirirəm ki,siz universitetin adını həmişə uca tutacaq, müstəqil Azərbaycanıntərəqqisi naminə ölkəmizdə Tibbin və səhiyyənin daha da inkişafıüçün əlinizdən gələni bundan sonra da əsirgəməyəcəksiniz.

Sizə - universitetin müəllim və tələbələrinə, məzunlarına,respublikamızın bütün səhiyyə işçilərinə böyük uğurlar diləyir, hərbirinizə cansağlığı və xoşbəxtlik arzulayıram.

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 17 iyun 2000-ci il

________________Milli Kitabxana________________

173

DAĞISTAN RESPUBLİKASININ MÜFTİSİƏHMƏD HACI ABDULLAYEV BAŞDA OLMAQLABU ÖLKƏNİN NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

17 iyun 2000-ciil

Heydər Əliyev: Sizi Azərbaycanda salamlamağa şadam, xoşgəlmisiniz. Şadam ki, respublikamıza təşrif gətirmisiniz. Bilirəmki, sizin burada maraqlı, yaxşı görüşləriniz olmuşdur. Şadam ki, bugün sizinlə görüşmək imkanına malikəm.

İndi bizim dinimiz - islam dini hər bir xalqın, hər bir millətinbirləşməsində və ümumiyyətlə, bütün dünyada, eləcə dəyaşadığımız məkanda müsəlmanların sıx birləşməsində böyük roloynayır. Qafqazda müsəlmanlar əhalinin əksəriyyətini təşkil edirlərvə buna görə də ruhani xadimlərimizin, din xadimlərimizinfəaliyyəti bu keçid dövründə xalqlarımız üçün, ölkələrimiz üçünböyük əhəmiyyətə malikdir.

Konkret olaraq bizim görüşümüzə gəldikdə, bunun xüsusüəböyük əhəmiyyəti var, ona görə ki, Dağıstan və Azərbaycan bir-birindən ayrılmaz anlayışlardır. Doğrudur, biz müxtəlif dövlətlərdəyaşayırıq. Azərbaycan müstəqil dövlətdir, Dağıstan RespulikasıRusiya Federasiyasının tərkibindədir. Bu da aydın və təbiidir.Bununla belə, sərhədlərimiz şərtidir, ona görə ki, biz əsrlər boyubirlikdə yaşamışıq, aramızda heç bir sərhəd olmayıbdır.Azərbaycanda Dağıstanın müxtəlif millətlərinə mənsub cox adamvar, Dağıstanda isə çoxlu azərbaycanlı yaşayır. Ona

________________Milli Kitabxana________________

174

görə də biz çox qaynayıb-qarışmışıq və Azərbaycanda qətiyyənbaşa düşə bilməzsən ki, kim azərbaycanlıdır, kim ləzgi, kim avar,kim qumuq, kim lakdır, çünki onların hamısı bir-birilə son dərəcəqaynayıb-qarışmışdır. Lakin bütün bunun əsasını, əlbəttə, din,bizim dini mənsubiyyətimiz, məhz köklərimiz - həm mənəvi, həmtarixi köklərimiz, həm də, təbii ki, dilllə bağlı kökərimiz təşkil edir.

Buna görə də müsəlmanların Qafqaz Birliyi çərçivəsində, ocümlədən Dağıstanın və Azərbaycanın din xadimləri arasındaəməkdaşlıq ölkələrimiz, xalqlarımız arasında dostluğun daha damöhkəmlənməsi üçün, bir çox yüzilliklər ərzində təşəkkül tapmışəlaqələrin daha da möhkəmlənməsi üçün, eləcə də ölkələrimizininkişaf etməsi, bu keçid dövrünü asanlıqla adlaya bilməsi üçün,eyni zamanda Dağıstanda da, Azərbaycanda da, bütün Qafqazda dasülh, əmin-amanlıq, firavanlıq olması üçün çox böyük əhəmiyyətəmalikdir. Bilirəm ki, Qafqaz müsəlmanlarının şeyxülislamı,hörmətli Allahşükür Paşazadə də, siz, Dağıstanın müftisi də,Azərbaycanın və Dağıstanın din xadimləri də çox fəal əlaqələrsaxlayır və yaxşı əməkdaşlıq edirsiniz. Mən bunu alqışlayır,dəstəkləyirəm. Əmin ola bilərsiniz ki, Azərbaycanın prezidentikimi, mən bu əməkdaşlığın daha da dərinləşməsi, daha dagenişlənməsi üçün indiyədək olduğu kimi, bundan sonra da hər şeyiedəcəyəm.

Dağıstan Dövlət Şurasının sədri Məhəmmədəli Məhəmmədovunbu yaxınlarda 70 yaşı tamam oldu. Mən onu yubileyi münasibətilətəbrik etdim və bu məqsədlə Baş nazir Artur Rasizadəni göndərdimki, Dağıstanın rəhbəri kimi, bir şəxsiyyət kimi ona, eyni zamandabütün Dağıstan xalqına hörmətimi ifadə edim.

Bu konkret olaraq dostluğumuza, özü də digər xalqlar arasındamövcud olan dostluqdan xeyli dərəcədə fərqlənən dostluğa dəlalətedir. Biz bu dostluğu qiymətləndiririk. Ancaq dostluq elə şeydir ki,əvvəla, o daim inkişafdadır və onun daim

________________Milli Kitabxana________________

175

möhkəmləndirilməsinə ehtiyac var. Biz hər iki tərəfdən buistiqamətdə nə qədər çox fəaliyyət göstərsək, dostluğumuz bir oqədər möhkəm olacaq və müxtəlif vaxtlarda dostluğumuza ziyanvurmağa can atmış və bəlkə indi də can atan ayrı-ayrı bədxahlarabir o qədər yer olmayacaqdır. Mən sizi bir daha salamlayıram vəDağıstanla Azərbaycan arasında bütün sahələrdə münasibətlərindaha da inkişaf etməsi və möhkəmlənməsi, xalqlarımız arasındadostluğun möhkəmlənməsi naminə sizin və şeyxülislamın,Dağıstanın və Azərbaycanın din xadimlərinin gördükləri işləriyüksək qiymətləndirirəm.

Mən Dağıstanın əvvəlki müftisi ilə görüşmüşəm. Onun qətləyetirilməsindən, həyatdan getməsindən çox məyus oldum. O çoxağıllı insan, çox gozəl insan idi. Mən onunla bir neçə dəfəgörüşmüşdüm və o vaxtlar biz bəzi məsələləri, o cümlədən dədağıstanlıların Həccə getməsi, Məkkəni ziyarət etməsi üçünAzərbaycan tərəfindən kömək göstərilməsi masələlərini müzakirəetmişdik. Biz bunu etmişik, edirik və edəcəyik. Lakin təkcə bunlardeyil. O, həqiqətən, layiqli müfti idi, Amma heyif ki, həyatdangetdi, özü də belə faciəli şəkildə.

Əhməd Hacı Abdullayev: Bizimlə görüşməyə vaxt tapdığınızagörə Sizə minnətdarıq - bilirik ki, Siz çox məşğulsunuz - ona görədə Sizə çox minnətdarıq, çox sağ olun. Sizi Azərbaycanınrəhbərliyinə qayıtmağınızın yeddi illiyi münasibətilə təbrik etməkistərdik. Azərbaycan Respublikasında əmin-amanlıq və sabitlikməhz bununla bağlıdır. Bu əmin-amanlıq və sabitlik təkcəAzərbaycan xalqı üçün deyil, Dağıstan xalqı üçün də vacibdir,çünki qonşuya pis olanda, onun yanında yaşayana da yaxşı olabilməz. Buna hazırda Çeçenistanda baş verən hadisələr dəsübutdur. Orada vəziyyət pis olduqda, yaxınlıqda yaşayandağıstanlılar üçün və hətta sizin üçün də çətin ki, yaxşı olsun. Bunagörə də biz Sizə minnətdarlıq və Azərbaycan xalqının tərəqqisinaminə Sizə uzun ömür arzulayırıq.

________________Milli Kitabxana________________

176

Sizin dediklərinizi də qeyd etmək istərdim. Deyəsən, bir növ,təkrar edirəm ki, Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasındaqardaşlıq mövcuddur. Çünki qohumluq münasibətləri var - buradadağıstanlılar yaşayırlar, orada isə azərbaycanlılar. Buna görə dəbelə düşünür və hiss edirəm ki - indiyədək eşitmişdim, indi isətamamilə yəqin etdim - Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasındanecə böyük qarşılıqlı hörmət mövcuddur. Bəzi adamlar deyirlər,istəyirlər ki, arada ədavət, ixtilaf olsun – belə şey yoxdurolmayacaq, biz buna yol vermərik. Çünki arada sərhəd olsa da,ürəklər arasında sərhəd ola bilməz. Bu ən başlıcasıdır. Bizibirləşdirən əsas cəhət vahid dinimiz, islam dinidir. Biz hər yerdə vəhər zaman eşitmişik ki, islam dini insanları bir-birindən ayırmır,əksinə, birləşdirir. Elə buradaca nəzərə çatdırmaq istəyirəm ki,bizim bir çox alimlərimiz Azərbaycanda təhsil almışlar. Bu dasübut edir ki, inşallah, bu xalqlar arasında ziddiyyətlərolmayacaqdır.

Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasında qardaşlığındirçəldilməsinə və möhkəmləndirilməsinə ruhani liderlər tərəfindənşeyxülislam Paşazadə və rəhmətlik müfti Səid Məhəmmədbaşlamışlar. Siz özünüzün onunla bir neçə gorüşünüzdəndanışdınız, amma təəssüf ki, belə oldu... İnşalah, biz onun başladığıişi davam etdirəcəyik.

Bizim Həcc ziyarətimiz. Bütün Dağıstan xalqı bunu etiraf edir,Azərbaycan xalqına çox minnətdarıq, Sizin sayənizdə bütün buişlər gedir.

Əlbəltə, mən çox danışmayacağam. Məsələləri, xüsusən də dinləbağlı məsələləri şeyxülislam Paşazadə ilə həll edirik, amma bilirikki, o da bu məsələləri Sizin vasitənizlə həll edir.

Heydər Əliyev: Dövlət məsələlərini. Dini məsələləri onun özühəll edir. Dövlətlə bağlı məsələləri, şübhəsiz, prezident vasitəsiləhəll etmək lazım gəlir.

________________Milli Kitabxana________________

177

Əhməd Hacı Abdullayev: Biz Sizin dəstəyinizi dərhal hissedirik. Sizə təşəkkür edirik və arzulayırıq ki, dostluğumuz daha damöhkəmlənsin. İnşallah, belə olacaqdır.

Heydər Əliyev: Xoş sözlərə görə sizə təşəkkür edirəm. Hesabedirəm ki, sizin dedikləriniz və mənim dediklərim eynidir. Mən birdaha deyirəm, əmin ola bilərsiniz ki, Dağıstanla Azərbaycanarasında dostluğun Azərbaycan üçün üstün əhəmiyyəti, müstəsnadərəcədə üstün əhəmiyyəti var. Biz istəyirik ki, bütün Qafqazdaəmin-amanlıq olsun. Əlbəttə, Çeçenistandakı hadisələr bizi həmçox narahat, həm də çox məyus edir. Amma biz istəməzdik ki,orada müsəlmanlar, hər halda, belə vəziyyətdə olsunlar. Ammaeyni zamanda məlumdur ki, burada təqsir kimdədir, niyə beləolmuşdur. Ancaq bu da təbiidir ki, Çeçenistan hadisələri ətrafda,xüsusən də onlar sizin bəzi rayonlarınıza daxil olduqda Dağıstandavəziyyətə müəyyən dərəcədə pozucu təsir göstərmişdir. Buna görədə biz istəyirik ki, belə olmasın. Ən əvvəl istəyirik ki, Dağıstandasakitlik olsun, Dağıstana yaxşı olsun, orada kriminal hallar azolsun, adamlar rahat yaşasınlar. Çünki bayaq dediyim kimi, tarixibirliyimiz, yaxınlığımız kimi, Dağıstan bizim üçün böyükəhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən isə, Dağıstan elə birrespublikadır ki, biz onun vasitəsilə Rusiya ilə əlaqə saxlayırıq.Deməli, Rusiyanın bir hissəsi olan Dağıstan bizim üçün həm dəRusiyadır. Ona görə də Dağıstanda əmin-amanlığı olmasıdağıstanlıların özləri üçün də, bizim üçün də, əlbəttə, ŞimaliQafqaz üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.

Şadam ki, son vaxtlar sizdə vəziyyət yaxşılaşıb, daha sabit olub,amma istərdik ki, bundan da yaxşı olsun. Siz Azərbaycandasabitlikdən danışdınız. Bəli, 7 il bundan əvvəl burada vəziyyətdəhşətli idi, siz yəqin ki, bilirsiniz. Yəqin o vaxtlar Dağıstandadüşünürdülər ki, nə üçün Azərbaycanda belə hadisələr baş verir?Bütün bu gərginliyi aradan qaldırmaq, axı

________________Milli Kitabxana________________

178

artıq vətəndaş müharibəsinin getdiyi, adamların bir-birini qırdığıbir vaxtda bu vəziyyətdən çıxmaq heç də asan deyildi. Bununlayanaşı, Ermənistan silahlı qüvvələri belə qeyri-sabit daxilivəziyyətdən istifadə edərək, getdikcə daha çox torpağımızıtuturdular. Onlar torpaqlarımızın 20 faizini işğal etmiş və buyerlərdən bir milyon adamı qovub didərgin salmışlar. Amma biz ikiildə - 1993-cü, 1994-cü illərdə və hətta 1995-ci ildə vəziyyətisabitləşdirməyə müvəffəq olduq. İndi gördüyünüz kimi - siz yəqinki, bir neçə gündür buradasınız - xalq rahat yaşayır. O quldurdəstələri yoxdur, o qanunsuz silahlı dəstələr yoxdur. Ümumiyyətlə,yeri gəlmişkən, deyim ki, ən aşağı səviyyədə cinayətkarlıqbizdədir. Axı MDB üzrə statistika var. Məsələn, statislikaya görə,bilmirəm necə hesablayırlar, hər min nəfər, yoxsa yüz nəfər hesabıilə götürdükdə, respublikamız ən birinci yerdədir, yəni ölkəəhalisinin ümumi sayına nisbətdə cinayətlərin sayının azlığına görəbirinci yerdədir.

Bununla yanaşı, biz hesab etmirik ki, hər şey normaldır, yox,hələ çox iş görmək lazımdır. Ən başlıcası, əldə edilmiş nə varsa,hamısını qoruyub saxlamaq gərəkdir. Bu da xüsusi səylər tələbedir. Diqqəti, necə deyərlər, bir qədər zəiflədən kimi öz niyyətlərinihəyata keçirmək istəyən cinayətkar qüvvələr peyda olur. Əlbəttə,biz – Azərbaycanla Dağıstan bununla da əlaqədar bir-birimizləbağlıyıq, ümumiyyətlə, biz hamımız Şimali Qafqazla, oradan oyana isə Rusiya ilə bağlıyıq. Mən hələ onu demirəm ki,Ermənistanla əlaqədar vəziyyətimiz ağırdır. Doğrudur, atəşkəs əldəetmişik, müharibə yoxdur, bununla bərabər, biz, necə deyərlər, əldəsilah qarşı-qarşıya durmuşuq. Gürcüstan, İran da qonşularımızdır,qonşumuz çoxdur, ona görə də bir ölkədəki sabitliyin digər ölkəninsabitliyi üçün əhəmiyyəti var.

Ancaq bizi ilk növbədə Qafqazda vəziyyət maraqlandırır vəbizim üçün Şimali Qafqaza qapı Dağıstandır. Ona görə də buməsələləri birlikdə həll edəcəyik, birlikdə möhkəmləndirə-

________________Milli Kitabxana________________

179

cək, möhkəmləndirəcək, möhkəmləndirəcəyik. Odur ki, siz nəinkiziyarətə getməkdə, həm də bütün digər məsələlərdə bizimköməyimizə, dəstəyimizə həmişə ümid bəsləyə bilərsiniz.Respublikamızın qapıları açıqdır: buyurun, nə qədər istəyirsinizzəvvar toplayın, qoy insanlar öz arzularına həyata keçirsinlər, çünki70 il ərzində belə imkan yox idi. Mən özüm 1994-cü ildə SəudiyyəƏrəbistanına getdim, o müqəddəs yerləri ziyarət etdim. Prezidentkimi, mənə adi zəvvarların buraxılmadığı yerdə olmağa icazəverdilər. Məsələn, şeyxülislam neçə dəfə orada olub, onu Kəbədəkihəmin otağa, Kəbənin içərisinə buraxmayıblar. Mənə isə prezidentkimi, istisna etdilər, məni oraya buraxdılar və mənimlə gedənlərində hamısı oraya daxil oldu. Bu hər bir müsəlmanın arzusudur və eləetmək lazımdır ki, o bu arzusunu yerinə yetirə bilsin. Ona görə dəbu baxımdan kömək göstərmək ən nəcib işdir. Biz bu işi görəcəyik.

Sağ olun, sizə ən xoş arzular diləyirəm.Süleyman Xappalayev (Dağıstan Respublikasının milli

məsələlər və xarici əlaqələr nazirinin birinci müavini): Mənə çıxışetmək imkanı verdiyinizə görə sağ olun. İcazə verin, MəhəmmədəliMəhəmmədoviçin tapşırığı ilə Sizi rəhbərliyə qayıdışımzınyeddinci ildönümü, Azərbaycanda sülhün və əmin-amanlığın bərpaolunması münasibətilə təbrik edim.

Bizi həqiqətən çoxəsrlik dostluq telləri bağlayır. Bu dostluq dinbirliyinə, dil birliyinə əsaslanır. Mənim qızım burada, Bakıdaərdədir. Azərbaycanda vəziyyət istər-istəməz məni həmişəmaraqlandırır. Başa düşürəm, Azərbaycanda da belədir. Ola bilməzki, qonşuya pis olduqda, sənə yaxşı olsun – belə olmur. Bilirik,Dağıstana müsibət üz verdikdə siz çox həyəcan keçirirdiniz. 7 iləvvəl Azərbaycanda vətəndaş müharibəsi gedəndə Dağıstanda bizbu barədə bilirdik.

Hesab edirik ki, dostluğumuzun əməli işlərlə möhkəmlənməsiüçün respublika prezidenti kimi, Sizin göstərdiyiniz səy-

________________Milli Kitabxana________________

180

lərə, Dağıstan Dövlət Şurasının sədri kimi, MəhəmmədəliMəhəmmədoviçin göstərdiyi səylərə indi əslində din xadimləri dəqoşulmuşlar.

İslamın 1400 illiyi münasibətilə şənliklər olacaq, Dərbənddəşənliklər olacaq, bu şənliklərdə prezidentimiz Vladimir Putin dəiştirak edəcəkdir, çünki islam təkcə Şimali Qafqazda deyil, həm dəbütün Rusiyada yayılmışdır. Düşünürəm ki, bununla əlaqədarDağıstanın və Azərbaycanın ilahiyyatçı alimlərinin də, dünyəvialimlərinin də ünsiyyəti daha da genişlənəcəkdir. Bütün bunlardostluğumuzun və qarşılıqlı münasibətlərimizin gələcəkdə dəmöhkəmlənməsinə kömək edəcəkdir.

Heydər Əliyev: Mən sizinlə razıyam. Xahiş edirəmMəhəmmədəli Məhəmmədoviçə mənim qardaş salamımı, ən xoşarzularımı yetirin. Onun 70 yaşı tamam oldu, mən isə ondanyaşlıyam. Arzu edirəm ki, onun Dağıstanda məşğul olduğu işlərləməşğul olmağa çox-çox illər imkanları olsun və Dağıstandakı bütünbu çətinlikləri aradan qaldıra bilsin. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki,mən onu çoxdan tanıyıram və aramızda çox yaxşı, dostcasınamünasibətlər var və mən onu Dağıstanın çox layiqli rəhbəri hesabedirəm. Dağıstan kimi respublikaya rəhbərlik etmək olduqcaçətindir. Ona görə ki, dünyada Dağıstan kimi ölkə yoxdur, orada nəqədər millət var. Siz özünüz deyirsiniz ki, otuz, yaxud qırx millətvar, dünyada belə ölkə yoxdur. Odur ki, bu, ümumiyyətlə,heyrətamiz haldır. Qafqaz ümumən çoxmillətli məkandır, lakinDağıstan Qafqazda xüsusi yer tutur. Siz yəqin bilirsiniz ki, birvaxtlar, İkinci dünya müharibəsi dövründə DağıstanaAzərbaycandan olan Əziz Əliyev rəhbərlik edirdi.

Süleyman Xappalayev: Üzr istəyirəm, məsələ bundadır ki,Əziz Məmmədkərimoviçin Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsininbirinci katibi işlədiyi illərdə mənim atam Vilayət PartiyaKomitəsində mətbuat sektorunun müdiri idi.

________________Milli Kitabxana________________

181

Əziz Məmmədkərimoviç ona - gənc şairə Sergey Yeseninin şeirlərkitabını hədiyyə edərkən demişdir: "Sən onu tanımalısan". ƏzizƏliyevin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar kitab nəşretdirməyə müvəffəq olduğuma görə xoşbəxt idim.

Heydər Əliyev: Sağ olun. o mənə çox danışmışdı. O oradaBöyük Vətən müharibəsinin ən ağır dövründə olmuşdu, almanlarartıq Mozdokda idilər. Onu oraya Dağıstan Respublikasına başçılıqetməyə göndərmişdilər və o ozünün bu vəzifəsini yerinə yetirdi.Bilirəm ki, dağıstanlılar onu indiyədək xatırlayır və çox yüksəkqiymətləndirirlər. Onun 100 illiyini biz Azərbaycanda da,Dağıstanda da birlikdə qeyd etdik. Amma bilirsiniz ki, o, dünyasınıdəyişmişdir, mənim həyat yoldaşım da dünyasını dəyişibdir. Omənim həyat yoldaşımın atası idi. Dağıstanın rəhbəri olduğu illərdəoranın həyatındakı o çətin illər barədə mənə çox danışmışdı.Deyirdi ki, kəndləri gəzib dolaşmışdır. İndi Botlix rayonu deyirlər.O, Botlix rayonundakı ucqar kəndlər barədə mənə danışmışdı,onların bir neçəsinin adı yadımda qalmışdır. Bu rayon yadımdançıxmışdı, lakin Çeçenistan hadisələri ilə əlaqədar bu adı - Botlixadını eşitdikdə yadıma düşdü. Bu, neçə-neçə illər əvvəl, yəqin 40 ilbundan əvvəl olubdur. O mənə danışırdı ki, ucqar kəndlərə gedir,adamlarla görüşür və onlara belə bir inam aşılayırdı ki, müdafləetmək, qorumaq lazımdır. Buna görə də Dağıstan qorundu vəDağıstan xalqının taleyi Şimali Qafqazda çeçenlərin, inquşların vəbaşqa xalqların taleyi kimi olmadı.

Ona görə mənim Dağıstanla ailəvi əlaqəm də böyukdür. Sonraisə, mən Azərbaycanın rəhbəri olduqda Dağıstanın bütün rəhbərləriilə - Daniyalovla da, Umaxanovla da dostluğumuz olmuşdur. LakinUmaxanovdan sonra orada başqa adamlar meydana gəldilər. Mənartıq Moskvada olarkən onlar yanıma gəlirdilər, dağıstanlılarakömək edirdim. Mən Siyasi Büronun üzvü, Nazirlər Soveti sədrininbirinci müavini

________________Milli Kitabxana________________

182

idim və bir dağıstanlı gələn kimi - bu, adətən, birinci rəhbər işçiolurdu - mənə deyirdilər ki, o sizinlə görüşmək istəyir. Mən bütünişləri təxirə salıb onu qəbul edir və bir çox məsələləri həll edirdim.Bir sözlə, Dağıstan, qalan hər şeydən əlavə, mənim qəlbimdədoğmadır, doğma diyar, doğma yerdir. Buna görə də sağ olun vəbütün Dağıstan xalqına, Məhəmmədəli Məhəmmədova bir daha vəbir daha salam göndərmək istəyirəm. Onu bir daha təbrik edirəm.

Sonra Dağıstan nümayəndə heyətinin üzvləri dövlətimizinbaşçısına xatirə hədiyyəsi tədim etdilər və yadigar üçün şəkilçəkdirdilər.

________________Milli Kitabxana________________

183

ÇUVAŞİYA RESPUBLİKASININNÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

17 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Sizi, Uzaq və Yaxın Çuvaşiyadan gəlmişqonaqları salamlayıram. Aramızdakı məsafə sanki uzaqdır, ammabununla yanaşı, biz bir-birimizə çox yaxınıq. Deyə bilmərəm ki, buməsafə uzaqdır. Şadam ki, siz Azərbaycana gəlmisiniz. Bilirəm ki,siz burada artıq neçə gündür qonaqsınız, həyatımızla tanışolursunuz, münasibətlərimizi inkişaf etdirirsiniz. Bütün bunlar çoxxoşdur, ən başlıcası isə bizim hamımız üçün çox faydalıdır. Kiminharada olduğunu bilmədiyimiz vaxtlar artıq arxada qalmışdır. İndibiz bir-birimizi axtarıb tapmalı, yaxınlaşmalı, öz tariximizi bərpaetməliyik. Odur ki, bu baxımdan siz yaxşı təşəbbüs göstərirsiniz.Mən sizi salamlayıram.

Mişşi Yuxma (xalq yazıçısı, akademik): Heydər Əliyeviç, ilköncə, yenicə keçən bayram - Azərbaycanın Milli Qurtuluş günümünasibətillə Sizi çuvaş xalqı, Rusiyanın sayca üçüncü xalqınınmilli hərəkatı adından təbrik etmək istəyirəm. Biz onu heç də təkcəAzərbaycanın qurtuluş günü hesab etmirik, bu bütün türkdünyasının qurtuluş günüdür. Biz Sizi bütün türk dünyasını liderihesab edirik.

Çuvaşlar və bütün Çuvaşiya Sizi xatırlayır, Çuvaşiyayasəfərinizi həmişə xoş sözlərlə yada salırlar. Sizin səfəriniz 1986-cıil iyunun 5-7-də olmuşdur.

________________Milli Kitabxana________________

184

Heydər Əliyev: Siz hətta günləri də xatırlayırsınız. Mən günləriunutmuşam. Bu, 1986-cı ildə olubdur.

Mişşi Yuxma: O vaxt çox yaxşı - günəşli, gözəl günlər idi. Mənbunu bir də - ona görə xatırlayıram ki, o vaxt Siz küçələrdə şəhərsakinləri ilə görüşürdünüz. Siz adamlarla görüşən belə yüksəkvəzifəli ilk rəhbər idiniz. Ona görə də biz bunu çox yaxşı yaddasaxlamışıq.

Siz mağazalara, bazarlara baş çəkirdiniz. Küçələrdən birindəadamlara dediniz: yaxın gəlin, söhbət edək. Mən birinci irəliçıxdım, Siz əlimi sıxıb soruşdunuz: siz kimsiniz? Dedim ki,yazıçıyam. Familiyamı dedim - çuvaş türkü Mişşi Yuxma. Sizmənə təəccüblə və hörmətlə baxdınız. Biz söhbət etdik. Mənheyran qalmışdım, necə suallar verirdiniz, bu suallar qəlbimiriqqətə gətirir və sevindirirdi. Sonra dostlarım, respublikanınrəhbərləri soruşurdular: O səni haradan belə yaxşı tanıyır? Cavabverirdim: axı biz onunla köhnə dostlarıq. O vaxtlar AleksandrSemyonoviç Çeboksarı şəhərinin meri idi.

Aleksandr Nikitin (Çuvaşiya Respublikası Turizm və Servisİnsütutunun rektoru): O vaxtlar biz təmizliyi təmin edirdik,çalışırdıq ki, hər yer tərtəmiz, yollar qaydasında olsun. Sizingəlişinizə hazırlaşırdıq, sənaye traktorları zavodunu, pambıq-parçakombinatını sizin gəlişiniz münasibətilə hazırlayırdıq - orada sosialxarakterli problemlərimiz vardı.

Mişşi Yuxma: Traktor zavoduna kömək etdiyinizə görə biz Sizəçox minnətdarıq. Onda Siz dediniz: bu elə bir zavoddur ki, onudirçəltmək və tikib başa çatdırmaq lazımdır. Siz subsidiya almağakömək etdiniz. Bu traktor zavodu məhz Sizin sayənizdə, necədeyərlər, ayağa qaldırıldı. Biz bütün bunları çox yaxşı xatırlayırıq.İndi bizim Çeboksari traktorları, xüsusən də kanalqazanmaşınlarımız başqalarından heç də pis deyildir. Bütün bunlar Sizinsayənizdə olmuşdur. Sizin səfərinizi, traktor zavodundasöylədiyiniz sözləri, çıxışınızı hamı xatırlayır. Biz həmçininminnətdarlq ki, Siz bizim pambıq-

________________Milli Kitabxana________________

185

parça kombinatının sosial problemlərinin həllinə də kömək etdiniz.Şəhərdə hər üç qadından biri bu kombinatda işləyirdi. Ona görə dəSizin köməyiniz hər bir ailəni əhatə etdi. Sizin ağac əkdiyinizi dəxatırlayırıq. Heydər Əliyeviç, Sizin sözlərinizi xatırlayırıq, dedinizki, şəhərimiz gözəldir, amma həmişə yaşıl ağaclar - küknar ağaclarıəkmək lazımdır. Yoxsa ki, payızda yarpaqlar tökülür və qışdaağaclar qara kölgələr kimi durur. Əkdiyiniz o gözəl ağac həminvaxtdan bəri qol-budaqlı olmuşdur - əliniz yünguldür - biz hətta buağacın şəklini xüsusi olaraq çəkib gətirmişik və şəkilləri Sizəbağışlamaq istəyirik.

Heydər Əliyev: Necə də xoşdur. Bir baxın, ağac necə dəböyüyüb. Sözün düzü, duşünmürdüm ki, bu ağac hələ da yaşayır.Mən çox səfərlərdə olmuşam, çox ağac əkmişəm, ona görə dəbilmirəm, onlar harada yaşayır, harada yaşamır.

Mişşi Yuxma: Çuvaş və rus dillərində yazılmış lövhəcik buağacın üstündə qalmaqdadır. Bu ağaca 11 nömrəli məktəbinşagirdləri qulluq edirlər.

Aleksandr Nikitin; Yanında da respublikamızın iftixarı olankosmonavt Andrian Qriqoryeviç Nikolaycvin əkdiyi ağac var.

Heydər Əliyev: Çox xoşdur. Siz mənə çox gözəl hədiyyəetdiniz.

Mişşi Yuxma: Heydər Əliyeviç, mənə tapşırılmışdır ki, busözləri deyim: Sizin səfəriniz bizim üçün bir də ona görə əlamətdaridi ki, Siz xalqla ünsiyyət nümunəsi göstərmiş olan ən yüksəkvəzifəli ilk rəhbər idiniz. Onda biz başa düşdük ki, müdrik rəhbərxalqla, sadə insanla danışmağı həmişə bacarır. Siz çox gözəlnümunə gostərdiniz və buna görə Sizə çox minnətdarıq.

İndi isə ağaclar barəsində. Bu, küknar ağacları xiyabanıdır. Xalqarasında onu Əliyev xiyabanı adlandırırlar və düşünürəm ki,gələcəkdə bu xiyaban belə də adlandırılacaqdır. Gözəl

________________Milli Kitabxana________________

186

səslənir. O vaxtlar sizin məsləhətiniz sayəsində bir çox küçələrdəcökə ağacları əvəzinə həmişəyaşıl ağaclar əkməyə başladılar.

Heydər Əliyev: Bəli, küknar həmişəyaşıl ağacdır. Mən bunuhəmişə təbliğ edirəm. Sizin iqliminiz bunun üçün çox münasibdir.Amma bizim iqlim, Bakının iqlimi - siz yəqin ki, diqqət yetirdiniz -çox sərtdir. Burada ağac çox çətin bitir. Sizdə ağacı əkdikdən sonraçox da sulamaq lazım deyil, çünki kifayət qədər rütubət var, ağacböyüyəcək. Bizdə isə ağacın böyüməsi üçün ona azı bir neçə ilqulluq etmək gərəkdir. Siz indi yəqin görürsünüz ki, şəhərdəolduqca çoxlu həmişəyaşıl ağaclar var, bunlar şam ağaclarıdır. Sizhava limanından gələrkən yol boyu ağaclar gördünüz - ora sankimeşədir. Halbuki siz neft mədənlərindən keçib gedirsiniz. Məsələn,təxminən 30 il əvvəl orada bir dənə də ağac yox idi. MənAzərbaycanın rəhbəri olduqdan sonra biz, əvvəla, bu yolu çəkdik.İkincisi, mən Bakı şəhərini yaşıllaşdırmaq proqramını irəli sürdüm- təkcə dövlətin imkanları ilə deyil, həm də adamların, hər bırmüəssisənin imkanları ilə yaşıllaşdırmaq. Buna görə də mən hər birneftçıxarma idarəsini məcbur edir, onlara sahə verir, deyirdim: bax,bu sənin sahəndir, sən burada ağac əkməli, onu sulamalı vəböyütməlisən.

Mən uzun müddət Bakıda olmadım. Bilirsiniz ki, getmişdim,burada uzun müddət olmadım. Qayıtdıqda gördüm ki, bu ağaclarartıq böyüyübdür. Mən artıq yeddi ildir buradayam. Bu yeddi ildəhava limanına və ya prospektlərlə bir yana getdikdə bu ağaclarabaxıram və qəlbim sevinc hissi ilə dolur. Bilirsinizmi, həmişəyaşılağaclar əkmək yaxşıdır. Deyirlər ki, küknar da bitir, amma gecböyüyür. Hərçənd bizdə bəzi yerlərdə küknar da əkiblər və buağaclar yaxşı bitir.

O vaxtlar demişdim ki, burada, bizim bu binanın - yerigəlmişkən, onu da mən tikdirmişəm - qarşısında hökmən küknarağacları əksinlər. Məsələn, Moskvada, Lenin mavzoleyininqarşısındakı küknar ağacları mənim xoşuma gəlirdi.

________________Milli Kitabxana________________

187

Dedim ki, hökmən küknar ağacı əkmək lazımdır. Mənə dedilər ki,yox, burada çətindir, bitməyəcəkdir. Əkdilər, indi bitibdir. Özü dəindi yanıma gəlib deyirlər ki, bu ağaclar bir-birini sıxışdırır, kimsəonların bəzisini oradan çıxarıb, başqa yerdə əkmək istəmişdir. Məndedim: yox, onlara toxunmaq olmaz. Amma buna baxmayaraq,bizdə bizim Bakı iqlimi şəraitində ağac əkmək çətindir. Sizdə isəAllahın özü kömək edir.

Mişşi Yuxma: Bizdə tuya ağacı da bitir. Elə küçələr var ki,onların hərəsində 15-20 tuya bitmişdir. Bütün şəhər Sizinsözlərinizi nəzərə aldı və ağac əkməyə başladı.

Heydər Əliyev: Çox xoşdur, mən şadam. Mən orada olandaVilayət Partiya Komitəsinin katibi...

Mişşi Yuxma:O vaxtlar Baranovski idi. Heydər Əliyeviç, onuda demək istəyirəm ki, Çeboksanda birinci görüşümüzdən sonraSizinlə görüşməyi çox arzu edirdim. Nəhayət, 1998-ci ildəAnkarada mən türk dünyası qarşısında xidmətlərə görə mükafatalayiq görüldüm. Mənə dedilər ki, Heydər Əliyev də bu cürmükafatla təltif edilmişdir, mükafatı almağa birlikdə gələcəksiniz.Sizinlə görüşəcəyimdən çox sevinirdim. Çuvaşiyada yaşayanazərbaycanlılar - onlar təxminən iki min nəfərdir - bunu eşitdikdətöhfələr toplayıb dedilər: bunları Heydər Əliyeviçə, sevimliprezidentimizə hökmən çatdırın. Mən getdim, amma təəssüf ki, Sizorada deyildiniz. Belə olduqda möhtərəm Süleyman Dəmirələdedim: bilirsinizmi, Çuvaşiyada yaşayan azərbaycanlılar HeydərƏliyeviçə hədiyyə göndəriblər. Mən nə edim? O dedi: İndi səfiriçağırarıq. Sonra fikirləşərək dedi: Mən hörmətli Heydər Əliyevlədaha tez görüşəcəyəm, hədiyyəni ona özüm verərəm. Birmüddətdən sonra Bakıdan müxbir zəng vurub deyir: SüleymanDəmirəl sizin töhfələrinizi təqdim etdi, özünüz haqqında danışın.Mənim üçün çox xoş oldu, mən çox şad oldum.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Bilirsiniz, siz keçmişlə bağlımənə maraqlı çox şeyləri xatırlatdınız. Həyat ağırdır,

________________Milli Kitabxana________________

188

hər şeyi yadda saxlaya bilmirsən. Ümumiyyətlə, mənim yaddaşım,şükürlər olsun, çox yaxşıdır. Mən hər şeyi xatırlayıram. Amma oqədər iş, gündəlik qayğılar var, işdən baş açıb keçmişdə olanlarıyada salmağa heç olmasa bir saat vaxt tapmırsan. Bax, sizinlə görüşkimi, belə görüşlər olduqda, keçmişlə bağlı nəyisə xatırlamağabaşladıqda mənə çox xoş olur. Siz öz söhbətinizlə məni çoxsevindirdiniz. Mən Çeboksarını xatırlayıram, respublikanızıxatırlayıram, o vaxtlar mən sizə təsadüfən gəlməmişdim. Elədeyildi ki, məni kimsə göndərmişdi. Mən Tatarıstana da, sizinrespublikanıza da, digər türkdilli respublikalara da, məsələn,Başqırdıstana da səfər etmişdim.

Rusiya boyükdür, Sovetlər İttifaqı da böyük idi. Mən SiyasiBüronun üzvü, Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini idim.Ölkəyə çox səfərlər edirdim. Amma ən çox Rusiyanı gəzməyəçalışırdım. Çünki digər ittifaq respublikaları mənə tanış idi.Volqaboyu, bizim türkdilli respublikalar məni xüsusilə cəlb edirdi.Ona görə də imkan düşən kimi sizə gəldim. Yadımdadır, axşamsizin milli ansambl konsert verdi. Mən sizin rəqslərinizi,mahnılarımızı xatırlayıram. Sizdə hər şey rus dilində idi.

Mişşi Yuxma: Bizdə Çuvaşiya Akademik Dram Teatrı var. O,yalnız çuvaş dilində fəaliyyət göstərir.

Heydar Əliyev: Onda da çuvaş mahnıları oxuyurdular. Mənçuvaş dilini məhz orada, bu konsert zamanı hiss etdim - mahnılarıda çuvaş dilində oxuyurdular, ifa edilən rəqslər də çuvaş rəqsləriidi. Mən milli geyimi də gördüm.

Mişşi Yuxma: Hörmətli Heydər Əliyeviç, Sizin Çeboksanyagəlişinizdən sonra Azərbaycanla əlaqələrimizi möhkəmlətmək üçünnə etmək barədə çox düşündük. Odur ki, şəhərimizin ən yaxşıküçələrindən birinə böyük Azərbaycan şairi Nizaminin adınıverdik.

________________Milli Kitabxana________________

189

Aleksandr Nikitin: Şəhərin yeni meri Sizə çatdırmağı xahiş etdi ki,Nizami küçəsi nəinki şəhərin ən yaxşı küçəsi olacaq, həm də bizhər şey edəcəyik ki, orada Nizaminin büstü qoyulsun.

M i ş ş i Y u x m a: Biz büstü qoyduqdan sonra ÇeboksandakıAzərbaycan cəmiyyəti ilə birlikdə hər il Nizami küçəsi bayramıkeçirəcəyik. Azərbaycan cəmiyyəti yaradılan vaxtdan bəri hər ilNovruz bayramını keçiririk. Bu bayramı qədimlərdə Çuvaşiyada dakeçirirdilər, lakin sonralar unudulmuşdur.

Heydər Ə l i y e v: Bu yaxınlarda Türkiyə və Azərbaycanyazıçıları burada "Dialoq Avrasiya" jurnalı nəşr etməyə başlamışvə onun təqdimatına məni də dəvət etmişdilər. Siz oradaoldunuzmu?

Mişşi Yuxma: Orada idik, Sizin çıxışınızı dinlədik.Heydər Əliyev: Mən Azərbaycan dilində danışırdım. Jurnalda

Novruz bayramı haqqında iki məqalənin olması məni sevindirdi.Mən orada dedlm ki, Novruz bizim bütün xalqlarımızın qədimbayramıdır. Bəzi xalqlar onu unudublar. Azərbaycanlılar isəunutmayıblar. Mən orada dedim ki, Novruz bayramı Azərbaycandakeçirilən kimi heç yerdə keçirilmir. Biz müstəqil dövlətlərolduqdan sonra isə Novruzu Özbəkistanda, Türkmənistanda dakeçirməyə başladılar. Məsələn, Türkiyədə bu bayramıkeçirmirdilər. Lakin iki il bundan əvvəl Türkiyə nümayəndə heyətiNovruz günlərində burada idi. Onlar mənimlə birlikdə şəhərdə,şənliklərdə oldular. Onlar bütün bunları gorüb prezident SüleymanDəmirələ danışdılar. O da dedi: bəs nə üçün biz bu bayramıkeçirmirik? İndi bu bayramı Türkiyədə daha geniş keçirməyəbaşlamışlar. Bu, həqiqətən, xalqımızın ən qədim bayramı". Deməli,siz o təqdimatda idiniz, şadam ki, məni dinlədiniz.

Aleksandr Nikitin: Cənab Hidayət Orucov yanımızdaoturmuşdu və o bizə çox şeyi tərcümə etdi.

________________Milli Kitabxana________________

190

Mişşi Yuxma: Onunla dostlaşmağımıza çox şadıq. O özxalqının, türk dünyasının böyük vətənpərvəridir, gözəl şairdir. Obizi dəstəkləyir, bizə kömək edir.

Heydər Əliyev: Mənə xoşdur ki, siz "Dədə Qorqud"un 1300illiyində olmusunuz. Bu çox yaxşıdır. Bizim Polad Bülbüloğlu,TÜRKSOY-un sədri bu yaxınlarda mənə dedi ki, ÇuvaşiyadaTÜRKSOY-un növbəti iclası kerilmişdir. O orada idi, onu yenidənTÜRKSOY-un sədri seçdilər. TÜRKSOY çox mühüm rol oynayantəşkilatdır. Çünki indi xalqlarımızın tarixi köklərinin bərpası ən çoxmədəniyyət, ədəbiyyat, tarix vasitəsilə həyata keçirilməlidir. Biz,türkdilli dövlətlərin liderləri də görüşürük. Bu görüşlərdə daha çoxiqtisadiyyat, siyasət məsələləri olur, siyasət isə bəzi ölkələrdəqıcıqlanma doğurur: yeni blok yaradılır və sair. Xeyr, heç bir yeniblok yoxdur. Amma iş xalqlarımızın mədəniyyətinin, elminin,tarixinin, tarixi köklərinin xətti ilə görüldükdə, burada qəbahətli birşey yoxdur. Əksinə, bu ən başlıcasıdır. İqtisadiyyat hər yerdəiqtisadiyyatdır - sizdə traktor zavodu, pambıq-parça kombinatı,bizdə isə neft, maşınqayırma zavodları var. Özü də indi, elmi-texniki tərəqqidə belə böyük sıçrayış edildiyi bir vaxtda. Ancaqmədəniyyəti, dili, adət-ənənələri artıq heç kim dəyişə bilməz. Elm,texnika nə dərəcədə inkişaf etsə də, nə kimi sıçrayışlar edilsə də,hətta Marsa uçsalar da, xalqların qədim ənənələri heç vaxt ləğvoluna bilməz.

Sizə deyim ki, sovet dövründə burada, Azərbaycanda az-azadam billrdi ki, çuvaşlar türkdilli xalqdır. Tatarıstanı tanıyırdılar,Başqırdıstanı tanıyırdılar, çuvaşların türkdilli xalq olduğunu isəbilmirdilər. Azərbaycanda ayrı-ayrı tədqiqatçılar bilirdilər, xalq isəbilmirdi. Mən isə bilirdim, ona görə də sizə gəlmişdim.

Mişşi Yuxma: Biz Sizin dəstəyinizi yadda saxlayaraq,tariximizin qaytarılması üzərində işləməyə başladıq. Məsələn, buyaxınlarda mənim "Qədim çuvaşlar" kitabım çapdan çıxdı.

________________Milli Kitabxana________________

191

Biz əslində tarixi xalqımıza qaytardıq. İndi bu işi davam etdirərək,dünyanın türkdilli xalqları ədəbiyyatlarının antologiyasınıhazırlamağa başlamışıq ki, hər bir çuvaş oxusun, qalan türkdillixalqları tanısın. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə əlaqədar maraqlı birhadisə oldu. Orada biz har bir xalq haqqında tarixi məlumat, 15yazıçı haqqında məlumat verməyi qərara almışdıq. Azərbaycanədəbiyyatına dair bölməyə 15 nəfər heç cür yerləşmirdi. Heçolardımı ki, Füzulini daxil edəsən, Sabiri yox, Rəsul Rzanı necədaxil etməyəsən? Qərara aldıq ki, hər ədəbiyyatdan 18 nəfər daxiledək. Çox çalışdıq, yenə də bir şey çıxmadı. İndi Azərbaycanədəbiyyatı sayəsində hərədən 20 nəfər daxil etdik.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, mən hələ onda görürdüm, hissedirdim ki, bu türkdilli respublikalarda, müsəlmanrespublikalarında güclü assimilyasiya gedir. Mən Çeboksarıdaolanda Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi ilə danışdım,əlbəttə, çox ehtiyatla danışırdım, ona görə ki, bilmirdim, kim necəbaşa düşəcəkdir. Amma mən ona eyham etdim ki, əlbəttə, rus dilibizim hamımız üçün gərəkdir, bu dil olmadan bizim sovetlərölkəsində həyat ola bilməz, ancaq bununla yanaşı, hər bir xalq özdilini qorunmalıdır. Mən ona bəzi məsləhətllərimi verdim.Aydındır, siz Rusiyanın mərkəzindəsiniz. Bəs indi siz öz dilinizdəməktəbləri bərpa edirsinizmi?

Mişşi Yuxma: Bərpa etmişik, özü də təkcə ÇuvaşiyaRespublikasında deyil, hətta onun hüdudlarından kənarda - Samaravilayətində, Tatarıstanda, Başqırdıstanda da.

H e y d ə r Ə l i y e v: Siz dediniz ki, çuvaşlar Rusiyanın saycaüçüncü xalqıdır. Bu belədir?

M i ş ş i Y u x m a: Bəli, 3 milyon çuvaş var.Heydər Əliyev: Mən bilirəm ki, ikinci yerdə tatarlardır.M i ş ş i Y u x m a: Tatarlardan sonra bizik. Çuvaşlar çox

möhkəm tarixi kökləri olan böyük xalqdır. Sizin Çeboksarıyagəlişiniz, Sizin sözləriniz, xoş münasibətiniz, köməyiniz və

________________Milli Kitabxana________________

192

yüksək vəzifəli rəhbərin, türk mənşəli rəhbərin gəlişi bizim üçünolduqca böyük rol oynadı.

Heydər Əliyev: Mən bunu hiss etdim. Çünki çar Rusiyasıdövründə də, Sovetlər İttifaqı dövründə də bizim xalqlarımızdanKremldə belə yüksək səviyyəli bir nəfər də olmayıbdır.

Aleksandr Nikitin: Kirilenko olubdur.Heydər Əliyev: Kirilenko kimdir? O ukraynalıdır. Mən bizim

xalqlarımızdan, türkdilli xalqlardan, müsəlmanlardan danışıram.Mişşi Yuxma: Heydər Əliyeviç, o vaxt mən deyəndə ki, çuvaş-

türkəm, Siz mənə elə məhəbbətlə baxdınız. Bu məni ruhlandırdı,mən milli hərəkata başçılıq etdim. Biz çox böyük bir təşkilatyaratdıq. Bütün bunlar Sizin sayənizdə olmuşdur. Bunu təkcə mənyox, dostlarım da başa düşürlər. Ona görə do bütün bu reallıqlarınəzərə alaraq, biz bir yerə toplaşdıq və böyük mütəfəkkirimiz, yeniyazıçımızın, Simbirsk çuvaş məktəbinin yaradıcısı, əslindəmillətimizin xilaskarı olmuş İvan Yakovlevin adını daşıyanÜmumçuvaşiya Milli mükafatına Sizin namizədliyinizi rəsmən irəlisürdük. Biz 27 nəfərdən - aparıcı yazıçılarımızdan, alimlərimizdən,ictümai xadimlərimizdən ibarət bir heyətdə toplaşdıq və mənisevindirən o oldu ki, təqdimatı oxuyub, hörmətli Heydər Əliyeviçinnamizədliyini irəli sürdükdə, komissiyanın bütün üzvləri ayağaqalxdı. İndi Sizin icazənizlə, Heydər Əliyeviç, mən ayağa qalxıbdiplomda yazılanları oxumaq istəyirəm.

H e y d ə r Ə l i y e v; Buyurun.Mişşi Vuxma: "Diplom nömrə 25. Çuvaş xalqının dirçəlməsi

naminə böyük fədakar fəaliyyitinə görə və çuvaş xalqının da aidolduğu türk xalqların milli oyanışı və dirçəlişi işində görkəmlixidmətlərinə görə, onların dostluğunun, qardaşlığının, mehribanqonşuluğunun və həmrəyliyinin genişlənməsinə vəmöhkəmlənməsinə çox böyük töhfəsinə görə,

________________Milli Kitabxana________________

193

türk dünyası xalqlarının elminin, mədəniyyətinin və maarifçilikfəaliyyətinin tərəqqisinə olduqca böyük şəxsi töhfəsinə görə, öztürk köklərimizin dərindən öyrənilməsi yoluna sönməz məşəltutduğuna görə 1999-cu ilin İvan Yakovleviç Yakovlev adınaÜmumçuvaşiya Milli Mükafatı Azərbaycan Respublikasınınprezidenti Heydər Əlirza oğlu Əliyevə verilir. Komissiyanın sədriYuxma, katibi Qavrilova".

Heydər Əliyev: Sağ olun.Mişşi Yuxma: Hörmətli, bizim hamımızın sevimlisi Heydər

Əliyeviç, icazə verin, bu ən yüksək mükafatımızın diplomunu Sizətəqdim edim. Döş nişanım, İvan Yakovlevin büstünü, xatirəhədiyyələrini, Çuvaşiyada nəşr olunan qəzetləri nəvəniz - balacaHeydər üçün hədiyyələri də təqdim edirəm.

Eyni zamanda Ümumçuvaşiya ictimai Mədəniyyət Mərkəzininvitse-preziudenti xanım Roze Şevlebi çuvaş dilində yazdığı"Uşaqlığımın bağı" kitabını və mənim «irs» kitabımı da Sizətəqdim edirəm.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Mən heç vaxt bu qədər hədiyyəqəbul etməmişəm. Sizdə nə qədər azərbaycanlı yaşayır?

Aqil Əliyev (Çuvaşiya-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətininprezidenti): 1500-dən çox, təxminən iki min.

Heydər Əliyev: Normal yaşayırsınız?Aqil Əliyev: Bəli, hər şey yaxşıdır.Aleksandr Nikitin: Onun ofisi bizim ictimai mədəniyyət

mərkəzimizdədir. Biz birlikdə işləyirik.Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Mənə yetidiyiniz diqqətə görə

sizə çox təşəkkür edirəm. İlk öncə bu yüksək mükafata görə.Mənim fəaliyyətimi, mənim xidmətlərimi belə yüksəkqiymətləndirdiyinizə görə və bütün digər hədiyyələrinizə görə sizətəşəkkür edirəm. Ən başlıcası budur ki, siz gəlmisiniz, biz söhbətetmək, keçmişi xatırlamaq, gələcək barəsində düşünmək imkanıqazandıq. Bir daha təkrar edirəm, 1986-cı

________________Milli Kitabxana________________

194

ildə mən qəlbimin hökmü ilə Çuvaşiyaya gəldikdə məni, təbiiolaraq, traktor zavodu da, pambıq-parça kombinatı da, bir çoxbaşqa şeylər də maraqlandırırdı. Biz orada fəalların böyük biryığıncağını keçirdik. Mən bu yığıncaqda çıxış etdim. Əslində sizinbütün respublikanız oraya toplaşmışdı. Mən küçələri gəzdim -mənim xarakterim belədir. Ola bilsin ki, bu o vaxtlar bir qədərtəəccüblü görünürdü. Çünki o vaxtlar Sovetlər İttifaqının rəhbərləribelə hərəkət etmirdilər, belə şeyləri özlərinə rəva bilmirdilər.Amma mənim xarakterim belədir. Mən həmişə, burada da,Moskvada da işləyəndə küçələrdə, mağazalarda, meydanlardainsanlarla birbaşa ünsiyyətdan çox şey öyrənirdim. Başlıcası isə,məni sizdə cəlb edən bu idi ki, Çuvaşiya mənim üçün doğmaölkədir, çuvaşlar mənim üçün doğma xalqdır.

Təkrar edirəm, o vaxtlar bütün bunlar üçün, təəssüflər olsun,imkan yox idi. Sovetlər ittifaqı dağılan kimi biz bu ideologiyadanxilas olduq, bir baxın, xalqınız öz zəngin tarixini zəngin mədənidəyərlərini, öz dövlətçiliyini bərpa etmək üçün qısa müddətdə nəqədər işlər görmüşdür. Halbuki o vaxtlar çuvaş dövlətçiliyindənheç danışmaq da mümkün deyildi. Yalnız onu deyirdilər ki,çuvaşlar Oktyabr inqilabından sonra təhsil almışlar və sair. Halbukitürk xalqlarının, o cümlədən də çuvaş xalqının necə qədim, zəngintarixi, zəngin sivilizasiyası var. Mən şadam ki, sizdə dirçəlişprosesi gedir. Əlbəttə, Azərbaycanda biz çox şeyi qoruyubsaxlamışıq, heç nəyi itirməmişik. Amma buna baxmayaraq, indi biztamam başqa şəraitdə, müstəqillik şəraitində yaşayırıq.

Mişşi Yuxma: Heydər Əliyeviç, biz Qobustanda olduq,Yanardağı gördük. Biz çox ümidvarıq ki, kitablarımız buradaAzərbaycan dilində nəşr olunacaqdır. Biz özümüz də Azərbaycankitablarını tərcümə etmək istəyirik.

Heydər Əliyev: Çox yaxşı. Sizə təşəkkür edirəm. Sağ olun. Ənəvvəl çuvaş xalqına, respublikanızın bütün vətən-

________________Milli Kitabxana________________

195

daşlarına, rəhbərlərinizə salam çatdırın. Sizdə prezidentFyodorovdur, o, Rusiyada tanınmış adamdır. Axı Ədliyyə naziriolubdur. O özünün ictimai və dövlət fəaliyyəti ilə tanınmışdır.Sizdə kosmonavt da var. Əslinə qalsa, ruslardan və ukraynalılardanbaşqa, digər xalqlardan kosmonavtlar az idı. Əvəzində, çuvaşlarkosmonavt verə bildilər. Hətta azərbaycanlılar da kosmonavt verəbilmədilər, amma çuvaşlar verdilər. Sizin çoxlu uğurlarınız var.Mən buna şadam. Hesab edirəm ki, indi, respublikanız öz millixüsusiyyətinə, milli dövlətçiliyinə nail olduqdan sonra sizi qarşıdahələ çox nailiyyətlər gözləyir. Sizə uğurlar arzulayıram, yenə dəgəlin.

________________Milli Kitabxana________________

196

AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİNİN70 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞ TƏNTƏNƏLİYUBİLEY MƏRASİMİNDƏ NİTQ

19 iyun 2000-ci il

Hörmətli xanımlar və cənablar!Hörmətli professorlar, müəllimlər!Əziz tələbələr!Mən sizi və sizin simanızda Tibb Universitetinin bütün müəllim

və tələbə kollektivini, ölkəmizin bütün səhiyyə işçiləriniAzərbaycan Tibb Universitetinin 70 illik yubileyi münasibətiləürəkdən təbrik edirəm və universitetə yeni-yeni uğurlararzulayıram.

Azərbaycan Tibb Universitetinin, Tibb İnstitutunun vaxtilə onahətta "medinstitut" deyirdilər, demək, onun üç adı xatirimizdədir -böyük tarixi vardır. O öz əsasını 1919-cu ildə yaranmış BakıDövlət Universitetindən götürmüşdür. Yəni hazırlanmış həkim,müəllim kadrlanmış, müəyyən qismi Tibb sahəsində olan alimləringücü, onların imkanları ilə nəhayət, 1930-cu ildə AzərbaycandaTibb İnstitutu yarandı. 1990-cı ildə isə bu Tibb institutunauniersitet adı, statusu verdilər.

Bu, böyük tarixdir. Tibb universiteti ötən 70 il əzində çoxböyük, şərəfli yol keçibdir, Azərbaycan xalqına republikasınamllətimizə əvəzsiz xidmətlər göstəribdir.

XX əsrdə həyatın sahələri - təhsil, elm güclü inkişaf etməyəbaşlayıbdır. Bu, Azərbaycana da aiddir. Xüsusən, 1918-ci ildənetibarən Azəbaycanda da milli elmin təhsilin bütün sahələrdəkadrların yaranması prosesi başlayıb-

________________Milli Kitabxana________________

197

dır. Doğrudur, bu o qədər də asan keçməyibdir. Çünki hansısa birsahədə kadrlar, mütəxəssislər yetişdirmək üçün gərək onlarınhazırlayan, bilik nöqteyi-nəzərindən onlardan yüksək səviyyədəduran kadrlar, müəllimlər, insanlar olsun. Ancaq Azərbaycandaonlar az olub. Az olmalarına baxmayaraq, çox işlər görüblər.

1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitetində Tibb fakültəsiyarananda orada təxminin 20, yaxud 30 nəfər müdavim var idi.Xatirimdədir, I930-cu ilə qədər orada 1500-ə qədər həkim, səhiyyəişçisi hazırlanmışdı. Ancaq 1930-cu ildə Azərbaycan xalqı,respublikası özünün xüsusi ali Tibb müəssisəsini yaratmaq imkanıəldə etdi və bunu da yaratdı.

Bunlar hamısı keçmişdə qalıbdır. Ancaq bunlar bizimtariximizin çox parlaq səhifələridir. Qeyd etdiym kimi, 70 ilərzində bu universitet xalqımıza əvəzsiz xidmətlər göstəribdir.

XX əsr hər bir sahədə böyük inqilablar əsridir. "İnqilab"deyəndə təkcə siyasi inqilab nəzərdə tutulmur, elmdə, texnikada,təhsildə, mədəniyyətdə, hər bir sahədə İnqilab deməkdir. Siyasiinqilab bir hakimiyyəti, yaxud bir siyasi sistemi devirir, başqasınıyaradır. Bu, məhdud anlayışdır. Ancaq geniş mənada inqilab eynizamanda təkamül xarakteri daşıyır.

Bax, bu inqilabın, prosesin içərisində Azərbaycan xalqı da özyerini tapıbdır. Azərbaycan xalqının əsrin əvvəlindəki gününüxatırlayın. İndi biz XX əsrin son ilini yaşayırıq. Tarixi nöqteyi-nəzərdən 100 il böyük bir zaman deyildir. Təqvim üzrəbəşəriyyatin 2000 illik tarixi var. Amma bu 2000 il sadəcə,müəyyən bir nöqtədən götürülür. Lakin bəşəriyyətin, insanın, Yerkürəsində yaşayan insanların on min illərlə tarixi vardır. Ona görədə tarixi baxımdan 100 il böyük bir zaman deyildir. Amma 100 ilmüddətində dünyada o qədər dəyişikliklər olubdur ki, bunlar ondanöncəki bütün 1900 il ərzində əldə edilən nailiyyətlərdən qat-qatüstündür.

________________Milli Kitabxana________________

198

Bilirsiniz ki, Yer kürəsində çox insanlar yaşayır. Kimlərsə busıçrayışın, yaxud da inkişafın ön cərgəsində, kimlərsə onlarınarxasınca gedibdir - mən xalqları, millətləri deyirəm, ; - kimlərsə dəhələ çox geri qalıbdır. Bu gün biz iftixar hissi ilə deyə bilərik ki,Azərbaycan xalqı geri qalmayıbdır. Azərbaycan xalqı irəlidə gedənxalqların arxasınca gedərək, bəşəriyyətin əldə etdiyi elmi, texnikinailiyyətlərdən istifadə etməyə çalışıbdır, bunun üçün də birincinövbədə öz milli təhsilini yaradıbdır. Bu, XX əsrdə bizim əldəetdiyimiz ən böyük nailiyyətdir. Çünki əgər xalqımıztəhsillənməsəydi, savadlanmasaydı, nəhayət. Azərbaycanın özününmilli ali təhsil müəssisələri - institutları, universitetləriyaranmasaydı, indi biz müstəqil dövlət olaraq bu cür böyükimkanlara malik ola bilməzdik.

Ali təhsil və onunla bağlı olaraq elm, mədəniyyət vəhdət təşkiledir. Azərbaycan xalqı XX əsrdə bu istiqamətlərdə çox irəliyəgedib, çoxlu nailiyyətlər əldə edibdir. İndi biz müstəqil dövlətolaraq, heç bir şeydən çətinlik çəkmirik. Yəni dövlətquruculuğunda, iqtisadiyyatda və başqa sahələrdə bizim çoxçətinliklərimiz, problemlərimiz vardır. Amma insan amili, insanınbiliyi nöqteyi-nəzərindən bizim çətinliyimiz yoxdur.

Bizim hər sahədə yüksək səviyyəli kadrlarımız var, hətta bəlkədə həddindən çoxdur. Təbiidir ki, onların hamısının səviyyəsi birdeyildir. Bu da təbii bir haldır, çünki mənə elə gəlir, hamının birsəviyyədə olması mümkün deyildir. Təkcə adına görə yox, həmböyük, həm orta, həm də kiçik alim vardır. Alim olmaq üçünbirincisi, gərək fitri istedada malik olasan. İkincisi, gərək fıtriistedadından istifadə edib, seçdiyin sənəti sevəsən və həmin elmsahəsini mənimsəmək üçün fədakarlıq göstərəsən. Üçüncüsü, gərəksən öz üzərində daira işləyəsən və bunların nəticəsində də böyükalim, müəllim ola bilərsən.

________________Milli Kitabxana________________

199

Bütün bunlar isə hər bir şəxsə mənsub olmur. Ona görə də xalqıniçərisindən çox gorkəmli şəxsiyyətlər – alimlər, müəllimlər çıxır,qalan bütün hissəni təhsilləndirir, insanlara elm öyrədir, onlarıninkişaf etməsinə səbəb olur.

Azərbaycan üçün təhsil və elm sahələri içərisində ənəhəmiyyətli sahə Tibb, səhiyyə sahəsidir. Mən bununla onu deməkistəmirəm ki, digər sahələr vacib deyildir. Bunu niyə vurğulayıram?Çünki Yer kürəsinin zənginliyi birincisi, onun təbiəti, faunası vəflorasıdır, ikincisi isə, başqa planetlərdən fərqli olaraq Yerkürəsində yaşayan insanlardır. İnsanlar yaşayır, həyat sürür,yaşamaq, yaxud başqa məqsədlərə nail olmaq üçün zəhmət çəkir.Məhz bu insanlar əsrlər, minilliklər boyu cəmiyyəti inkişafetdiriblər. İnsanların fədakarlığı nəticəsində cəmiyyət böyük elmitərəqqiyə nail olubdur. İndi, bizim əsrdə elmi-texniki tərəqqi oqədər yüksək səviyyəyə çatıbdır ki, təsəvvür etmək mümkün.deyildir ki, bundan sonra nə olacaqdır. Amma olacaqdır. İnsanınzehni, beyni, bacarığı bizim təsəvvür etdiyimizdən də qat-qat çoxgüclüdür. Ona görə biz də, gələcək nəsillər də daha yeni, böyükhadisələrin şahidi olacağıq.

Yer kürəsindəki insanların hərəsi öz fəaliyyətini bir sahədəgöstərir. Hər bir sahə lazımdır. Amma özünü həkim sənətinə,insanların sağlamlığına, səhhətinə həsr edənlər ən qiymətliinsanlardır. Çünki hər bir sahədə işləyən insan canlı birorqanizmdir. Bu canlı orqanizm nə qədər sağlam olsa, öz sahəsindəo qədər də yeni ixtiralar edəcək, nailiyyətlər qazanacaq vəcəmiyyəti irəli aparacaqdır. Demək, insan sağlamlığı ən əsasamillərdən biridir. Ona görə də mən belə hesab edirəm ki, həkimliksənəti, yəni insanın sağlamlığının qorunması və müxtəlifxəstəliklərdən xilas edilməsi, onun daha da çox yaşaması üçünçalışan sahə Tibb, səhiyyə sahəsidir. Mən bunu heç bir kitabdanoxumamışam və heç kimin fikrini demirəm. Bu mənim şəxsifıkrimdir, amma o həqiqətdir. Çünki həkim, Tibb işçisi - lapkiçikdən başlayaraq yuxarıyadək -

________________Milli Kitabxana________________

200

öz həyatım, biliyini, bacarığım insanların sağlamlığına sərf edir.Dünyada ən sağlam adam da həkimə möhtacdır. Ona görə ki, onuhəm xəstəlikdən müalicə etsin, həm də sağlamlığına səviyyəsinimüəyyənləşdirsin. Təsadüfi deyildir ki, səhiyyə sahəsində ən əsasistiqamətlərdən biri insanların vaxtaşırı profilaktikadankeçirilməsidir. Doğrudur, bu çox böyük proqramdır.

Xatırlayıram ki, mən 1983-1984-cü illərdə Moskvadaişləyərkən, Siyasi Büronun üzvü, Nazirlər Soveti sədrinin birincimüavini olarkan səhiyyə sahəsinə də rəhbərlik edirdim. Onda bizSovetlər İttifaqı əhalisinin ildə bir dəfə mütləq profilaktikadankeçməsi proqramını irəli sürdük. Bu çox ağıllı və dəyərli bir fikiridi. Biz onun üzərində işləməyə başladıq və müəyyən işlər dəgördük. Bu o qədər ağır, çətin işdir ki, o vaxt onu təmin etmək,demək olar ki, mümkün deyildi. Bu indi də mümkün deyil. Ammavaxt gələcək, bu mümkün olacaqdır. Çünki cəmiyyət inkişafetdikcə, səhiyyənin imkanları artdıqca, təbiidir ki, buna da nailolmaq mümkündür. Ancaq mən onu demək istəyirəm ki, hətta hərbir sağlam insanın sağlamlığının səviyyəsini vaxtaşırı yoxlamaqzərurəti onu yenə də həkimin yanına, səhiyyə müəssisəsinə -poliklinikaya, ambulatoriyaya, xəstəxanaya aparır.

Mən bunların hamısını deyərək, öz ixtisasınızın, sənətinizin,peşənizin və fəalliyyət göstərdiyiniz sahənin insan cəmiyyəti üçünnə qədər əhəmiyyətli olduğunu sizə çatdırmaq istəyirəm. Gümanedirəm, bunları bilirsiniz, ancaq yəqin ki, onlan məndən eşitməksizin üçün xoş olardı.

Azərbaycanda Tibbi ali təhsilin yaranması və inkişaf etməsitarixi bir hadisədir. Biz onu yüksək qiymətləndirməliyik. Təsəvvüredin, 70 il ərzində Tibb Universiteti 50 mindən artıq həkimhazırlayıbdır. Başqa ölkələrlə müqayisə etsək, bəlkə də bizdəinsanların sayına nisbətdə həkimlərin sayı müəyyən

________________Milli Kitabxana________________

201

qədər daha çoxdur. Bunun eybi yoxdur, yaxşı olar ki, çox olsun,amma az olmasın.

50 min həkimin hər biri nə qədər insana şəfa veribdir, onlarınsağlamlığının təmin olunmasına yardım göstəribdir, onları müxtəlifxəstəliklərdən, çox vaxt ölümdən xilas edibdir. Bu nə qədər böyük,şərəfli vəzifədir!

Mən yenə də deyirəm ki, Tibb Universiteti Azərbaycanın başqaali təhsil müəssisələri ilə müqayisədə xüsusi yer tutur. Mən başqaali təhsil müəssisələrinin - universitetin, institutun fəaliyyətini,yaxud cəmiyyət üçün əhəmiyyətini bununla azaltmaq istəmirəm.

Azərbaycanda Tibbi ali təhsil Tibb Universitetində cəmlənibdir.Ötən 70 ildə burada çox iş görülübdür, Tibb sahəsində böyükalimlər hazırlanıbdır. Ən əsası odur ki, bizim universitetimiz təşkilolunaraq, həm özü üçün yüksək səviyyəli müəllim, professorkadrları, həm də səhiyyə üçün ali təhsilli çoxlu kadr hazırlayıbdır.Biz bunları çox yüksək qiymətləndirməliyik. Azərbaycanprezidenti kimi, mən bunu xüsusi qeyd etmək istəyirəm.

Bizə qonşu, bənzər ölkələr vardır. Bəzən düşünürdük ki,onlardan hansılarsa bizdən irəlidədir. Ancaq Azərbaycanda TibbUniversiteti yarananda onların heç birində belə universitet yox idi.Doğrudur, bunu da qeyd etmək lazımdır ki, respublikamıza bənzərbəzi ölkələrdə bizdən xeyli sonra yaranmış səhiyyənin səviyyəsidaha da yüksəkdir. Birincisi, onlar dünya texnikasının vətexnologiyasının imkanlarına daha tez qoşulublar, bunlardanistifadə edirlər, beləliklə də, daha tez inkişaf ediblər. Yəni həminölkələrdə səhiyyə gec yaranıb, amma bizdən irəli gedibdir. Bunu daetiraf etmək lazımdır. Lakin eyni zamanda, Azərbaycan TibbUniversiteti bu ölkələrdəki Tibb universitetlərindən daha əvvəlyaranıbdır. Bu onu göstərir ki, Azərbaycanda cəmiyyət, dövlət,hökumət bu sahənin vacib olduğunu dərk edibdir və onunyaranması

________________Milli Kitabxana________________

202

üçün lazımi tədbirlər görübdür. Ancaq qüsurumuz ondan ibarətdirki, son illərin müxtəlif problemləri ilə əlaqədar bizim səhiyyəmizdəcərrahiyyə əməliyyatları, yaxud insanları müxtəlif ağırxəstəliklərdən müalicə etmək üçün imkanlarımız başqalarınanisbətən aşağı səviyyədədir.

Mən inanıram ki, bu boşluq da aradan qaldırılacaqdır. Məninanıram ki, mütəxəssislərimiz, alimlərimiz, səhiyyə işçilərimiz,müxtəlif sahələrdə çalışan yüksək səviyyəli həkimlərimiz, təbiidirki bizim köməyimizlə və özünüzün fədakarlığınızla gəlib həminsəviyyəyə çatacaqlar. Bu lazımdır.

Bəzi xəstəlikləri müalicə etdirmək üçün indi Azərbaycandanbirçoxları müxtəlif xarici ölkələrə gedirlər. Doğrudur, bu təkcə bizəaid deyildir. Məsələn, qonşu Türkiyədə yüksək səviyyəli Tibbuniversitetləri var, orada hər bir cərrahiyyə əməliyyatları, yaxudbaşqa əməliyyatları yüksək səviyyədə keçirirlər. Ancaq Türkiyədədə bəzi insanlar bu əməliyyatları aparmaq üçün, hətta geniş birmüayinədən keçmək üçün Amerikaya, Almaniyiya və yaxud başqaölkələrə gedirlər. Bu da təbiidir.

Ancaq bəzi vətəndaşlarımız müxtəlif xəstəliklərdən xilas olaraqüçün başqa ölkələr getmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Kiminimkanı yoxdursa, bunu edə bilmir. Bu bizim çatışmazlığımız,boşluğumuzdur. Biz bu boşluğu doldurmalıyıq. Bunu doldurmaqüçün də iki əsas vasitə vardır. Bunlardan birincisi, maddi-texnikibaza yaratmaqdır. Təbiidir ki, bu daha çox özümüzdən asılıdır.İkincisi isə, müxtəlif sahələrdə çalışan Tibb mütəxəssislərimizgərək öz fəaliyyətlərini indi gördükləri işlərləməhdudlaşdırmasınlar, dünyanın elmi nailiyytlərinin hamısı iləyaxşı taniş olsunlar. Belə olduqda, biz hər bir mütəxəssisinimkanını ölkəmizin imkanları ilə birləşdirərək Azərbaycansəhiyyəsinin səviyyəsini daha da yüksəklərə qaldıra bilərik.

Mən Tibb Universitetinin 50-ci il dönümü münasıbətilə keçirilənmərasimdə də sizinlə bir yerdə idim. İndi Tibb Univer-

________________Milli Kitabxana________________

203

sitetinin 70 illik yubileyi qeyd olunur. Ancaq təkcə yubileyə yox,70 illik tarixə müəyyən qədər nəzər salsaq, mən 30 ildən artıqdır ki,sizinlə bir yerdəyəm və Azərbaycanın rəhbəri kimi keçmişdə də,indi də Tibb Universitetinə öz qayğımı, diqqətimi həmişəgöstərmişəm.

Biz Tibb Universitetinin 50 illiyini təntənə ilə qeyd etdik. O vaxtmənim heç ağlıma gəlməzdi ki, 20 ildən sonra universitetinyubileyinin keçirilməsində yenə də iştirak edəcəyəm. Çünkigələcəkdə nə olacağını insan heç vaxt bilmir. Mən isə heç vaxt heçbir şeyi planlaşdırmamışam. Əgər nəzərə alsaq ki, ondan sonrabaşıma çoxlu bəlalar gəlibdir, ona görə də sizinlə yenidəngörüşmək və Tibb universitetinin 70 illik yubileyində sizinləbirlikdə olmaq mənim üçün böyük xoşbəxtlikdir.

Biz 50 illik yubileyi keçirəndə də Tibb institutununmüəllimlərinin, professorların böyük bir hissəsini o vaxtkıimkanlara görə təltif etdik. İndi 70 illik yubileyinizdə də mən sizəməlum olan fərmanları vermişəm, böyük bir dəstəni dövlətmükafatları ilə təltif etmişəm və sizə təbrik məktubu göndərmişəm.Yəqin düşünürdünüz ki, sizə təbrik məktubu göndərmişəm. vəbununla da öz münasibətimi bildirmişəm. Bu təbrik məktubu ikigün bundan öncə mətbuatda dərc olunubdur. Bilmirəm, siz mənidəvət edirdiniz, yaxud etmirdiniz, amma sonra mən düşündüm ki,işimin nə qədər çox olmasına baxmayaraq həqiqətən, bugünkü işproqramım çox gərgindir, amma hansı gün gərgin deyil, onubilmirəm. Sabah səhər də mən Moskvaya gedirəm və ona görə dəbu gün əvvəlki günlərə nisbətən çox işlər görmək lazımdır - mənqərar qəbul etdim ki, gəlib sizinlə görüşüm, məktubda göstərdiyimfikirlərdən əlavə, bəzi fikirlərimi də sizə çatdırım.

50 illik yubileyi keçirəndə, o zaman orada bizim bir çoxhörmətli professorlarımız, alimlərimiz iştirak edirdilər. Ancaqonların bir qismi bu 20 il ərzində həyatlarını dəyişibdir. Mən çoxməmnunam ki, uzun illər, on illərlə Tibb İnstitutunda,

________________Milli Kitabxana________________

204

Universitetində fəaliyyət göstərən adamlar bu gün yenə də buradaişləyirlər və universitetin çox hörmətli, qocaman alimləridir,müəllimləridirlər. Mən öz fərmanlarımla onların bir qismini təltifetmişəm.

Nazir İnsanov, rektor Əmiraslanov Tibb təhsilinin yaranmasındaəməyi olan və Tibb İnstituna rəhbərlik etmiş bəzi böyükşəxsiyyətləri burada xatırladılar. Bəli, onlar hamısı böyük hörmətəlayiqdirlər. Amma bu siyahını daha da genişləndirmək olar. Çünkixatirimdədir, 1920-ci illərdən başlayaraq, 1930-cu, 1940-cı, 1950-ci, 1960-cı illərdə, 1970-ci illərdə də Tibb sahəsində həqiqətən çoxgörkəmli alimlərimiz olubdur. Onların əksəriyyəti Tibbİnstitutunda işləyiblər.

Əgər 1940-cı, 1950-ci, 1960-cı,1970-ci illəri xatırlasaq, Tibbinslitutunun alimləri, müəllimləri o illər bizim Azərbaycanziyalılarının böyük və hörmətli bir hissəsini təşkil edirdilər.Təbiidir ki, hər bir sahədə bizim ziyalılarımız, professorlarımız var.Onlar hər sahədə hörmətlidirlər. Ancaq Tibb sahəsində olanalimlər, professorlar daha da çox tanınıblar. Yəqin ki, onlar,birincisi, özlərinin şəxsi çəkilərinə görə, ikincisi isə, insanlarımüalicə etdiklərinə görə tanınırdılar. Çünki riyaziyyatçı da, bioloqda, neftçi də, kimyaçı da, tarixçi də, ədəbiyyatçı da - hamı.Nəhayət, həkimin yanına gəlir. Ona görə də Tibb alimləri həmişəçox böyük hörmətə malik idilər və çox tanınırdılar. Mən bu günonların hamısını xatirəsini böyük minnətdarlıqla yad edirəm. Bizonları heç vaxt unutmamalıyıq.

Mən Azərbaycana rəhbərlik etdiyim zaman Tibb İnstitutunauzun illər - 11 il Zəhra xanım Quliyeva rəhbərlik edibdir. Hesabedirəm ki, o bu instituta əvvəlki rektorların hamısından çoxrəhbərlik edibdir. Ona görə də hesab edirəm ki, bu gün onun adınıçəkmək çox lazımdır. O, vaxtilə universitetə rəhbərük edib, bu gündə universitetin kollektivinin üzvüdür. Hətta böyük fəaliyyətinəgörə biz onu Azərbaycanın Qadın

________________Milli Kitabxana________________

205

problemləri üzrə Dovlət Komitəsinin sədri təyin etmişik və qadınhərəkatını daha da genişləndirmək istəyirik.

Səhiyyənin bir xüsusiyyəti də odur ki, burada çoxlu qadınlarçalışır. Doğrudur, mən bir az təəccüb edirəm ki, bu salonda kişilərqadınlardan çoxdur. Yəqin ki, rektor burada qadınlara müəyyənqədər ayrı-seçkiliklə yanaşır. Çünki səhiyyədə və ümumiyyətlə,Tibb elmində, təhsilində qadınların sayı kişilərdən çoxdur. Gərəkki, səhiyyədə çalışanların 60 faizdən çoxu qadınlardır. Mənə eləgəlir ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki qadın daha zərif məxluqdur vəo, xəstəyə daha çox mehribanlıq göstərə bilir.

Bilirsiniz, həkimlik elə bir sənətdir ki, bəzən həkim biliyindən,dərmanından, müəyyən aparatlarından daha çox, öz münasibəti,mehribanlığı, istiqanlılığı, diqqəti ilə xəstəni daha tez müalicə edir.Bu isə qadınlarda kişilərdən daha çoxdur. Buna görə da mən Tibbsahəsində, o cümlədən Tibb Universitetində faaliyyət göstərənqadınların hamısını xüsusi salamlayıram və onları xüsusi təbrikedirəm.

Bu gün siz gözəl bir salona toplaşmısınız. Bir neçə vaxt bundanöncə biz bu yeni korpusun açılışında birlikdə iştırak etdik. Mənyenə də keçmişi xatırlayıram. 1960-cı illərə qədər Azərbaycan Tibbİnstitutu rəhbərliyinin oturduğu əsas yer Korqanov küçəsindəkiikimərtəbəli bina idi. Yaşlı adamlar yəqin ki, bunu xatırlayırlar.Mən həmin binada olmuşam. İkimərtəbəli həmin balaca binadarektor, prorektor, bəzi işçilər otururdu və belə xüsusi korpuslar yoxidi. Birinci, ikinci korpuslar 1960-cı illərin əvvəllərində yaranmağabaşladı. Biz xüsusən 1970-ci illərdə Tibb İnstitutunun,Universitetinin maddi-texniki bazasının inkişaf etdirilməsi,yaranması, genişləndirilməsi üçün böyük bir proqram yaratdıq.Həmin bu yeni korpus da, salon da o proqramda öz əksini tapmışdı.

Xatirimdədir, bu binanın layihəsini bizim ən hörmətlimemarımız Mikayıl Hüseynov tərtib etmişdi. Bilirsiniz ki, o,

________________Milli Kitabxana________________

206

Azərbaycanda bir nömrəli memardır, respublikamızın ən gözəlmemarlıq abidələrini yaradandır. Elə bu salon da onun layihəsiəsasında tikilibdir. O bu layihənin müəllifidir.

Mən xatırlayıram – Azərbaycan Tibb İnstitutu, Universitetimaddi-texniki təminat nöqteyi-nəzərindən haradan haraya gəlibdir.Bunlar çox lazımdır. Çünki həm müəllimlər, həm də tələbələr üçünlazımi şərait yaradılmalıdır və bu şərait də yaradılıbdır. Ancaqməsələnin ikinci tərəfi də var. Bəzən görürsən, vəsait də ayırırsan,layihə də, başqa şeylər də var. Ancaq bunu vaxtında təmin edənləraz olur, yaxud bu işə fikir vermirlər. Mən çox məmnunam ki, indi,bizim həyatımızın keçid dövründə həmin layihələr həyata keçirilir.

1970-ci illərdə biz nə qədər yaşayış evləri, inzibati binalartikdirdik. İndi Bakıda, təkcə Bakıda yox, Azərbaycanın hər yerindəbelə binalar vardır. Mən bəzən düşünürəm - əgər biz o vaxt bunlarıyüksək sürətllə yaratmasaydıq, indi müstəqil Azərbaycan hansıvəziyyətdə olardı? O vaxt biz çox şeylər yaratdıq, amma bir hissəsidə yarımçıq qaldı. O cümlədən, burada da bir çox binalar yarımçıqqalmışdı. Yenə də deyirəm, həyatımızın iqtisadi cəhəldən çətin birdövründə həm Səhiyyə Nazirliyi, həm də rektorluq tərəfindən bulayihələrin həyata keçirilməsinə böyük diqqət göstərilməsi yüksəkqiymətə layiqdir. Mən bunu xüsusi qeyd edirəm.

Əziz dostlar, yenə də deyirəm, əvvəlcə mən bu gün burayagəlmək fikrində deyildim. Amma sonra düşündüm və hesab etdimki, mütləq gəlib sizinlə görüşməliyəm. Gəlməyimə də çox şadam –həm sizi, həm bu yeni salonu gördüın, həm də keçmişimizi birlikdəxatırladıq. Keçmişi heç vaxt unutmaq olmaz, keçmişdə qarayaxmaq olmaz. Keçmişi qiymətləndirmək lazımdır. Həyatımızınhər mərhələsində çox parlaq səhifələr də, eyni zamanda qarasəhifələr də var. Elə Tibb institutunun bu 70 illik tarixində hər şeygözəl deyil.

________________Milli Kitabxana________________

207

Yenə də tarixə qayıtmaq istəyirəm. Məsələn, 1930-cu, 1940-cı,1960-cı, 1970-ci illərdə Tibb İnstıtutu, onun müəllimləri çoxyüksək hörmətə malik idi. Ancaq təəssüflər olsun ki, sonra, 1980-ciillərdə və 1990-cı illərin əvvəllərində bu institutda xoşagəlməyənçoxlu çirkin işlər də olmuşdur. Bu bayram günündə mən bunlarıdemək istəmirdim. Amma bunu deməsəm, insanlar özləri üçünnəticə çıxarmazlar. O dövrdə burada rüşvətxorluq çiçəklənmiş vəyüksəklərə qalxmışdı. Hətta o vaxt Moskvada yaşayırdım, mənəxəbərlər gəlirdi ki, Azərbaycan Tibb İnstitutunda olan rüşvətxorluqheç yerdə yoxdur. Bu da var, bu da həqiqətdir.

Ümumiyyətlə, bizim ali məktəblərdə, institutlarda həm çoxgözəl işlər, həm əyintilər, rüşvətxorluq, həm də mənəviçatışmazlıqlar olubdur. Bilirsiniz ki, biz bunlarla mübarizəaparırdıq. Xüsüsən, 1970-ci illərdə, mən Azərbaycana rəhbərliketdiyim zaman həyatımın böyük bir hissəsini Azərbaycanda mənəvidəyərlərin qorunub saxlanmasına, insan mənəviyyatının paklığına,təmizliyinə həsr etmişdim. Çünki mənəviyyat insana xas olanxüsusiyyətlərin hamısından yüksəkdir. Nə qədər böyük alimolursansa-ol, nə qədər böyük mütəxəssis olursansa-ol, nə qədərböyük dövlət xadimi olursansa-ol, əgər mənəviyyatca şikəstsənsə,sənin heç bir qiymətin yoxdur.

Mənəviyyat ən yüksək insani keyfiyyətdir. İnsanlar mənəviyyatıəsrlər boyu qoruyub saxlayıblar. Bu heç də o demək deyil ki,keçmiş zamanlarda hamı yüksək mənəviyyata malik olub, ammarnənəviyyatsızlar olmayıbdır. Yox. İnsan cəmiyyəti belədir ki,mənəviyyatlı ilə mənəviyyatsız arasında daim mübarizə gedir.Çünki mənəviyyatsızlıq cəmiyyətə zərbələr vurur, insanları pozur.Amma mənəviyyat insanları yüksəldir. Mənəviyyatlı çalışır ki,mənəviyyatsızlıq olmasın. Ancaq bu çətindir, ağırdır. Eynizamanda, hər bir şəxs düşünməli, dərk etməlidir ki, onun üçün budünya daimi deyil. Bu dünya heç kim üçün daimi deyildir. Hamı budünyaya gəlir, hamı bu

________________Milli Kitabxana________________

208

dünyadan gedir. Biri çox yeyir, biri az yeyir. Birinin var-dövlətiçox olur, o birininki az olur. Amma hamının yeri oradadır və oradada hamı bərabərdir. O dunyada hamı bərabərdir.

Ona görə də bu dünyada yaşayan insanlar birinci növbədəyüksək mənəviyyata malik olmalıdırlar və bunu qorumalıdırlar.Çünki həyatda belə amillər var ki, bəzən insanları özlərinin xəbəriolmadan da düz yoldan çəkirlər. Ona görə də onlar özləriniqorumalıdırlar.

Həkim yüksək mənəviyyata malik olmalıdır. Təsadüfi deyil ki,heç bir sahədə "Hippokrat andı" kimi and yoxdur. Hansı birmütəxəssis, mühəndis ali təhsilini qurtarandan sonra and içir ki,"Mən yaxşı mühəndis olacağam". Hansı bir aqronom and içir ki,"Mən yaxşı aqronom olacağam". Ancaq həkim and içir. And içir ki,"Mən bu şərəfli peşəmə sədaqətlə xidmət edəcəyəm".

Mən bunu keçmişdə də demişəm, bu gün də deyirəm. Bu mənimhəyatımın kredosudur: mənəviyyat insanı yüksəldir,mənəviyyatsızlıq alçaldır. Təəssüflər olsun ki, bizim TibbUniversitetinin tarixinin müəyyən mərhələlərində belə hallarolubdur. Xüsusən, 1980-ci illərin ikinci yarısında bu, dəhşətlivəziyyətə gəlib çıxıbdır.

İndi yaxşı korpuslarınız, binalarmız var, bundan sonradayaxşıları olacaqdır. Bunlar hamısı olacaqdır. Amma yüksəkmənəviyyat təmin etmək ancaq sizdən, hər bir kəsdən asılıdır. Eynizamanda hər bir kollektiv rəhbərindən asılıdır. İstər kiçik və istərböyük kollektivin rəhbəri gərək nümunə olsun. O, gərəkmənəviyyat, paklıq, düzlük nümunəsi olsun. Əgər bu belə olmasa,o öz tabeliyində olan insanlardan mənəviyyat tələb edə bilməz -onun buna sadəcə, mənəvi haqqı olmayacaqdır. İnsan üçündünyada mənəvi haqqı daimi saxlamaq böyük bir şeydir. Əgərsənin mənəvi haqqın varsa, sən başqasına deyə bilərsən ki,yolundan çıxmısan. Əgər sənin

________________Milli Kitabxana________________

209

mənəvi haqqın varsa, sən tabeliyində olan adama deyərsən ki, düzyolla get, əyrilik, rüşvətxorluq etmə, dövlətin malını dağıtma,əxlaqsızlıq etmə. Bunun üçün mənəvi haqq olmalıdır.

Mən arzu edirəm ki, siz, bütün səhiyyə işçiləri birincisi, yüksəkmənəviyyata malik olasınız, ikincisi də, hər bir kollektivrəhbərinin, hər bir insanın alnı açıq, mənəvi hüququ olsun.

Əziz dostlar!Mənim sizə deyəcəyim sözlər bu qədər. Mən sizi bir daha

ürəkdən təbrik edirəm. Sizin hamınıza cansağlığı arzu edirəm.Hamınıza hər yerdə işlərinizdə uğurlar, ailənizə səadət arzulayıram.Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

210

LÜKSEMBURQUN BÖYÜK HERSOQUƏLAHƏZRƏTJAN DÖ LÜKSEMBURQA

Əlahəzrət!Lüksemburq Hersoqluğunun milli bayramı-Böyük Hersoqun

təvəllüdü günü münasibətilə Sizə, hersoq ailəsinin bütün üzvlərinəvə dost Lüksemburq xalqına səmimi salamlarımı və təbriklərimiyetirir, Sizə cansağlığı və səadət, ölkənizə əmin-amanlıq və daimitərəqqi arzulayıram.

Ümidvaram ki, Azərbaycan Respublikası ilə Lüksemburqarasında dostluq və əməkdaşlıq münasibətləri xalqlarımızınmənafeyi naminə inkişaf edib genişlənəcəkdir.

Hörmət və ehtitamla,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

211

LÜKSEMBURQ HERSOQLUĞUNUN BAŞ NAZİRİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JAN-KLOD YUNKERƏ

Zati-aliləri!Lüksemburq Hersoqluğunun milli bayramı-Böyük Hersoqun

təvəlllüdü günü münasibətilə sizi və dost Lüksemburq xalqınıürəkdən təbrik edir, Sizə cansağlığı və səadət, ölkənizə daimitərəqqi və firavanlıq arzulayıram.

Ümidvaram ki, qarşılıqlı səylərlə Azərbaycan Respublikası iləLüksemburq Hersoqluğu arasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələrigetdikcə genişlənərək xalqlarımızın rifahını yüksəlməsinə,ölkələrimizin tərəqqisinə xidmət edəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

212

MOZAMBİK RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB COAHİM ALBERTO ÇİSSANOYA

Hörmətli cənab Prezident!Mozambik Respublikasının milli bayramı - Müstəqillik günü

münasibətilə Sizi və dost Mozambik xalqını səmimi-qəlbdən təbrikedir, Sizə cansağlığı və səadət, ölkənizə sülh, tərəqqi və firavanlıqarzulayıram.

Əminəm ki, Azərbaycan Respublikası ilə MozambikRespublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələrixalqlarımızın rifahını yüksəlməsi naminə getdikcə inkişaf edibgenişlənəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

213

MÜSTƏQİL DÖVLƏTLƏR BİRLİYİNİN ÜZVÜOLAN ÖLKƏLƏRİN DÖVLƏT BAŞÇILARININNÖVBƏTİ ZİRVƏ GÖRÜŞÜNDƏ İŞTİRAK ETMƏKÜÇÜN MOSKVAYA YOLA DÜŞMƏZDƏN ƏVVƏLBİNƏ HAVA LİMANINDA JURNALİSTLƏRİNSUALLARINA CAVAB

20 iyun 2000-ci il

Sual: Cənab Prezident, sammitdə hansı məsələlər miizakirəediləcək və bu səfər zamanı ikitərəfli görüşləriniz nəzərdətutulubmu?

Cavab: Bu sammitdə müzakirə olunacaq məsələlər artıqməlumdur. Bunlar bir neça məsələdən ibarətdir. Azad ticarət zonasıyaratmaq məsələsi sammitin gündəliyində çoxdan durur. Biz onuqəbul etmişik, amma bəzi ölkələr qəbul etməyiblər. Bu məsələyəxüsusən Rusiyanın müxtəlif etirazları var idi. Ola bilər ki, bunlararadan götürülsün. İndi əsas məsələ budur. Gündəlikdə beynəlxalqterrorizmə qarşı mübarizə və digər məsələlər də vardır. Hər halda,bu məsələlər müzakirə olunduqdan sonra siz onları biləcəksiniz.

Eyni zamanda, ikitərəfli görüşlər də nəzərdə tutulubdur. Mən bugün Ermənistan prezidenti Robert Köçəryanla, sonra Rusiyaprezidenti Vladimir Putinlə görüşəcəyəm. Rusiya prezidentiVladimir Putin, Ermənistan və Azərbaycan prezidentləri arasındaüç tərəfli görüş də ola bilər. Daha sonra dörd-tərəfli - Rusiyanın,Gürcüstanın, Azərbaycanın və Ermənistanın prezidentləri arasındaQafqaz məsələləri ilə əlaqədar görüş keçirilə bilər. Əsas məsələlərbundan ibarətdir.

________________Milli Kitabxana________________

214

Sual: Cənab Prezident, viza rejiminin tətbiq olunmasıgüman edilir. Bu məsələyə yenidən baxılması barədə RusiyaXarici İşlər Nazirliyinin bəyanatı yayılıbdır. Viza rejiminintətbiq olunması haqqında məsələ sammitdə müzakirəediləcəkmi?

Cavab: Bu məsələ sammitdə müzakirə olunmayacaqdır. ƏgərRusiya belə bir təşəbbüs irəli sürürsə, yəqin ki, bu məsələ hər birölkə ilə konkret müzakirə ediləcəkdir. Mən hesab etmirəm ki,Rusiya birdən-birə bütün ölkələrə viza rejimi qoysun.

Sual: Cənab Prezident, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neftkəməri barədə sənədlər Türkiyə Böyük Millət Məclisində hələindiyədək ratifikasiya edilməyibdir. Bu barədə nə deyəbilərsiniz?

Cavab: Bilirsiniz ki, onların öz daxili işləri, komissiyaları var.Hər bir parlamentin öz qaydası vardır. Hər halda, biz də, gürcülərdə bunu tez etdik. Mənim xəbərim var, bu məsələ Türkiyəparlamentinin konıissiyalarından keçir. Burada heç bir problemyoxdur, sadəcə, prosedur məsələləri vardır.

Sual: Hörmətli Prezident, dördtərəfli görüşdə Qafqazdatəhlükəsizlik və əməkdaşlıq paktı reallaşa bilərmi?

Cavab: Bilirsinizmi, mən bir neçə dəfə demişəm - Qafqazdatəhlükəsizlik və əməkdaşlıq paktı çox mürəkkəb məsələdir. Biz bupaktın əldə olunması üçün çox işlər görməliyik və addımlaratmalıyıq. Yəqin ki, gördüyümüz bu işlər bizi həmin pakta doğruaparır. Ancaq bu nə vaxt olacaq - məlum deyildir. İndi bu məsələnikonkret müzakirə etmək mümkün deyildir.

Başqa sözünüz varmı?Sual: Cənab Prezident, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq

Qarabağ münaqişəsinin həlli barədə yeni təkliflərgözləyirsinizmi?

Cavab: Axı siz niyə belə suallar verirsiniz? Bizim gecə-gündüzməşğul olduğumuz məsələ elə Ermənistan-Azərbay-

________________Milli Kitabxana________________

215

can münaqişəsinin həlli məsələsidir. Hansı yeni təkliflərgözləyirik? Ola bilər məndə, yaxud başqasında, üçüncüsündə birtəklif olsun. Yəni sualları verəndə bir az düşünün. Çünki, başadüşürsünüz, vaxtı boş keçirməməliyik.

Sual: Cənab Prezident, viza rejimi tətbiq olunarsa, azadticarət zonası yaradılmasının əhəmiyyəti qalacaqmı?

Cavab: Yəqin ki, bunlar bir-biri ilə uzlaşdırılacaqdır. Ammabundan çox qorxmayın. Sağ olun.

***Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev iyunun 20-dəgünortadan sonra Kremlə gəldi. Burada, Kremlin binalarındanbirində yerləşən kitabxanada dövlətimizin başçısını Kremlinbərpasına həsr olunmuş kitabla və dövlət başçılarının bukitabxanada keçirdikləri görüşləri, dlgər tədbirləri əks etdirənfotoşəkillərdən ibarət albomla tanış etdilər. Heydər Əliyev bunəşrlərə maraqla baxaraq dedi ki, Moskva Kremli bərpaolunduqdan sonra gözəl görünür.

MOSKVADA, KREMLDƏ AZƏRBAYCAN PREZİDENTİHEYDƏR ƏLİYEVİN VƏ ERMƏNİSTAN PREZİDENTİ ROBERTKÖÇƏRYANIN TƏKBƏTƏK GÖRÜŞÜ

20 iyun 2000-ci il

Görüşdə Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yolu ilə həll olunması məsələsi barədə ətraflımüzakirə aparan prezidentlər tam sülh əldə edilənədək atəşkəsrejiminin saxlanılmasının zəruriliyini vurğuladılar.

ATƏT-in və onun Minsk qrupu həmsədrlərinin Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılması

________________Milli Kitabxana________________

216

sahəsində fəaliyyətini nəzərdən keçirən dövlət başçıları Minskqrupu çərçivəsində və birbaşa aparılan danışıqların bundan sonrada davam etdirilməsinin vacib olduğunu bildirdilər.

Prezidentlər Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağmünaqişəsinin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün hər iki tərəfinmilli mənafelər naminə konstruktiv mövqe tutmasının və qarşılıqlıkompromislərə getməsinin lazım olduğunu bir daha nəzərəçatdırdılar.

________________Milli Kitabxana________________

217

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ REZİDENTİHEYDƏR ƏLİYEV, RUSİYA FEDERASİYASININPREZİDENTİ VLADİMİR PUTİN,GÜRCÜSTANIN PREZİDENTİ EDUARDŞEVARDNADZE VƏ ERMƏNİSTANRESPUBLİKASININ PREZİDENTİ ROBERTKÖÇƏRYAN ARASINDA GÖRÜŞ*

Moskva, Kreml

20 iyun 2000-ci il

Dövlət başçıları ilə yenidən görüşündən məmnun olduğunubildirən Rusiya prezidenti Vladimir Putin onları səmimiyyətləsalamladı.

Cənab Putin sülhün, sabilliyin və təhlükəsizliyin bərqərar ol-masının vacibliyindən söz açaraq bölgənin problemlərinin tezlikləaradan qaldırılması zəruriliyini, bölgədə mövcud olan mü-naqişəhrin həllində qarşılıqlı səylərin artırılmasının, əlaqələrin vəəməkdaşlığın gücləndirilməsinin əhəmiyyətini vurğuladı.

Öz ölkəsinin Cənubi Qafqazda sülhün və əmin-amanlığınbərqərar edilməsində böyük marağı olduğunu görüş iştirakçılarınınnəzərinə çatdıran cənab Putin münaqişələrin tezliklə həlli üçünRusiyanın bütün imkanlardan istifadə edəcəyini söylədi.

Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev regional problemlərinhəllində belə görüşlərin əhəmiyyətini və vacibliyini qeyd etdi.Prezident Heydər Əliyev Azərbaycanın ən ağrılı problemi olan

* " Görüşdə Azərbaycan, Rusiya və Ermənistanın Xarici İşlər nazirləri də iştirak edirdilər.

________________Milli Kitabxana________________

218

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsindəölkəmizin ərazisinin 20 faizinin işğal olunduğunu, bir milyondançox soydaşımızın dogma yurd-yuvasından didərgin düşərək hələ dəçadır şəhərciklərində dozülməz şəraitdə yaşadığını bir daha görüşiştirakçılarının nəzərinə çatdırdı.

Azərbaycan prezidenti ATƏT-in Minsk qrupununhəmsədrlərindən biri kimi, Rusiyanın bu münaqişənin sülh yolu iləhəllində səylərinin daha da artırılmasının vacibliyini xüsusi qeydetdi,

Belə bir tərkibdə görüşün təşkilinə görə minnətdarlığını bildirənGürcüstan prezidenti Eduard Şevardnadze Cənubi Qafqazdakımünaqişələrin xüsusiyyətlərinə və onların həlli yollarına toxunaraqGürcüstan-abxaz münaqişəsini bir dövlət daxilindəki münaqişəkimi səciyyəndirdi.

Münaqişələrin həllində Rusiyanın rolu barədə Azərbaycanprezidenti Heydər Əliyevin fıkri ilə şərik olduğunu bildirən cənabŞevardnadze belə görüşlərin ardıcıl surətdə keçirilməsininməqsədəuyğunluğunu qeyd etdi.

Ermənistan prezidenti Robert Köçəryan regionda əmin-amanlığın bərqərar edilməsində marağı olan Rusiyanın bumünaqişələrin həlli sahəsində imkanların yüksək olduğunu nəzərəçatdırdı.

Görüşün gedişindən və aparılan fikir mübadiləsindən razılıqla söhbətaçan Rusiya prezidenti Vladimir Putin regiondakı münaqişələrin həllisahəsində siyasi səviyyədə gorülən işlərlə yanaşı, humanitar və digərsahələrdə əməkdaşlığın da vacib olduğunu vurguladı.

Cənubi Qafqaz regionundakı münaqişələrin sülh yolu ilə tezlikləaradan qaldırılması, regional təhlükəsizliyin, o cümlədən beynəlxalqterrorizmə qarşı mübarizə sahəsində əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsisahəsində, humanitar və digər sahələrdə qarşılıqlı fəaliyyətin inkişafperspektivlərindən danışan prezidentlər dörd ölkənin başçılarının beləbir görüşünün əhəmiyyə-

________________Milli Kitabxana________________

219

tini və bu formatda müzakirələrin ardıcıl surətdə davam etdiril-məsinin zəruriliyini yekdilliklə qeyd etdilər.

Görüşün sonunda Azərbaycan Respublikası, RusiyaFederasiyası, Gürcüstan və Ermənistan respublikaları dövlət

başçılarının qəbul eldikləri birgə bəyanat

Azərbaycan Respublikasının, Rusiya FederasiyasınınnGürcüstanın və Ermənistan respublikalarının dövlət başçılarıCənubi Qafqazdakı miinaqişələrin sülh yolu ilə aradan qaldırılmasıməsələlərinə, regional təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsiproblemlərinə, o cümlədən beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizədə,habelə humanitar sahədə və digər sahələrdə əməkdaşlığa dairapardıqları fikir mübadiləsini faydalı hesab etmişlər.

Dövlət başçıları ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələr yaradılmasısahəsində konkret təklifləri nəzərdən keçirməyə hazır olduqlarınıbildirmişlər ki, bu da regionda münaqişələrin həllinə köməkgöstərməlidir.

Onlar bu çərçivədə görüşlərin davam etdirilməsinə tərəfdarolduqlarını bildirərək, Cənubi Qafqazdakı münaqişələrin aradanqaldırılmasının sürətləndirilməsinə kömək edən Dünya Birliyininvə beynəlxalq təşkilatların təşəbbüslərini bəyənmişlər.

Dövlət başçıları şərtləşmişlər ki, belə görüşlər ildə azı iki dəfəkeçiriləcək və bir qayda olaraq, MDB Dövlət Başçıları Şurasınıniclasları ilə eyni vaxta düşəcəkdir.

Bu görüşlər zamanı tərəflər rus əlifbasına uyğun olaraq növbəilə sədrlik edəcəklər.

Görüşlərin hazırlanması, o cümlədən onların gündəliyininrazılaşdırılması və əldə edilmiş razılaşmaların həyatakeçirilməsinin monitorinqi dövlətlərin Xarici İşlər nazirliklərinəhəvalə olunur.

Moskva şəhəri, 20 iyun 2000-ci il

________________Milli Kitabxana________________

220

RUSİYANIN TVS KANALI XƏBƏRLƏRPROQRAMININREDAKTORU SVETLANA BAKULİNANINSUALLARINA CAVAB

Moskva,Vorobyovı Qorı

21 iyun 2000-ci il

Sual: Siz MDB ölkələri dövlət başçılarının yüksək səviyyədəbugünkü görüşünün yekunlarını necə qiymətləndirirsiniz?Sİzcə, əldə edilmiş razılaşmalarda ən mühüm, ən çox nikbinlikdoğuran cəhət nədir?

Cavab: Mən görüşdən çox məmnunam. Məsələ bundadır ki, hərşey müqayisədə qiymətləndirilir. Biz müntəzəm olaraq ildə bir-ikidəfə yığışırıq. İndiki görüş əvvəlkilərdən köklü surətdə fərqlənir.Onunla fərqlənir ki, əvvəla, dövlət başçılarının qapalı iclasında əsasməsələlər barəsində fikir mübadiləsi aparılması üçün kifayət qədərimkan var idi və gözəl şərait yaradılmışdı. Hərə öz fikrinisöyləyirdi. Bu, əvvəllər də olmuşdur və bu gün də oldu. Ammasərbəstlik, demokratiklik indi daha çox hiss edilir.

Gündəlikdəki bütün məsələlər müzakirə və qəbul olundu. Əgərkimsə hansısa məsələdə bitərəf qalırsa, bu tamamilə normal haldır.Hökm deyil ki, hamı bütün məsələlərdə yekdil olsun. Bu normaldır.Əgər hamı razıdırsa, onda imzalayırlar.

Biz digər müstəqil dövlətlərin paytaxtlarında da MDBsammitlərinə toplaşmışıq. Amma ən çox Moskvaya toplaşmışıq. Buda təbiidir, Müstəqil Dövlətlər Birliyi Dövlət Başçıları Şu-

________________Milli Kitabxana________________

221

rasının sədri həmişə Rusiya prezidenti olur. Hərçənd biz dəfələrlədemişik ki, beynəlxalq rotasiya praktikasına uyğun olaraq hər dəfəonu dəyişmək gərəkdir. Ancaq sonra hər dəfə ümumi rəyə gəlirdikki, yox, qoy, Rusiya prezidenti Dövlət Başçıları Şurasının sədriolsun. Ona görə də, təkcə buna görə yox, eyni zamanda nəzərəalaraq ki, Rusiya MDB-də böyük sanbala malikdir, Rusiyadan vəDövlət Başçıları Şurasının sədrindən çox şey asılıdır - indi sədrVladimir Vladimiroviç Putindir.

Siz - rusiyalılar artıq özünüz də bilirsiniz ki, onun iş üslubu da,özü də, fəaliyyəti də Rusiyanın dövlət həyatına, siyasi həyatına nəisə yeni, ümidverici bir şey kimi daxil olmuşdur. Bu bizim bugünkügörüşümüzdə də öz əksini tapmışdır. Əslində, dünən bizim fərdigörüşlərimiz və ya ikitərəfli, üçtərəfli görüşlərimiz oldu. Bu günqapalı iclasda ümumi görüş oldu, sonra geniş iclas - əvvəlcəmətbuatın iştirakı ilə açıq, sonra da mətbuatsız qapalı iclaskeçirildi.

Sonra isə - bu artıq bir ənənədir - nahar olur. Əvvəlki vaxtlardanahar təntənəli olurdu, gah qranovit palatada, gah da qəbullarevində hamı toplaşırdı. Bu dəfə isə dövlət başçıları ayrıca naharetdilər. Məsələ heç də naharın ayrıca olmasının yaxşılğındadeyildir, ondadır ki, yalnız dövlət başçılarının əyləşdikləri süfrəarxasında da iclasda aparılmış söhbət davam etdirildi.

Ümumiləşdirsək, onda demək olar ki, bütün bunlar müəyyəndərəcədə belə hesab etməyə əsas verir ki, MDB səmərəli orqanaçevrilir, birliyimiz səmərəli orqana çevrilir və MDB-nin fəaliyyətiməsələlərin həllinə yönəldilmiş daha işgüzar xarakter alır.

Sual: Siz dəqiqləşdirə bilərsinizmi, nə kimi razılaşmalarimzalandı? Sizin hansı təklifləriniz bəyənildi?

Cavab: Hesab edirəm ki, buna lüzum yoxdur. Hər halda, deyəbilərəm ki, mən ümumən çox məmnun qaldım.

________________Milli Kitabxana________________

222

RUSİYANIN TVS KANALININ «HƏQİQƏTANI» PROQRAMININ APARICISI ANDREYKARAULOV İLƏ MÜSAHİBƏ

Moskva,Vorohyovı Qorı

21 iyun 2000-ci il

Andrey Karaulov: Zati-aliləri, bu gün məhz TVS kanalınışərəfyab etdiyinizə görə Sizə təşəkkürümü bildirirəm. HeydərƏliyeviç, biz bir-birimizi çoxdan və yaxşı tanıyırıq, ona görə dəyəqin, xalqlarımızı nəyin yaxınlaşdırdığını və birləşdirdiyinideməyə ehtiyac yoxdur. Bəs bu gün Rusiya ilə Azərbaycanı ayırannədir? Nə kimi problemlər həll edilməyıbdir?

Heydər Əliyev: Əvvəla, mən sizinlə görüşməyimə şadam. Bəli,biz bir-birimizi çoxdan, 10 ildən artıqdır tanıyırıq. Mən Moskvanıdüz 10 il əvvəl iyun ayında tərk etdim. Bir həftədən, bəlkə də ongündən sonra siz mənim dalımca Naxçıvana gəlib çıxdınız, mənorada üç il sürgün vəziyyətində yaşadım. Bu gün sizinlə görüşəgələrkən mən rəhmətlik bacımın həmin kiçik evində sizinlə həyətdəoturub söhbət etməyimizi xatırladım.

Andrey Karaulov: Naxçıvanda gecələr yaxşı idi. Mənə elə gəlirki, o dövr vahid ölkəmizin respublikaları arasında münasibətlərüçün daha səmimi vaxt idi.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, məsələ nədədir, axı biz birdövlətdə, bir ölkədə yaşayırdıq.

________________Milli Kitabxana________________

223

Sual: Bu gün isə Azərbaycan NATO-ya daha yaxındır,nəinki Moskvaya.

Cavab: Səhv edirsiniz. Bunu açıqlamaq lazımdır. 90-cı iliyadınıza salın. O il bizim üçün necə ağır il idi. 1990-cı ilin yanvarı,yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə. Mən yanvarın 20-də axşam sizəzəng vurdum. Biz sizinlə yanvarın 21-də gündüz saat 12-dəAzərbaycanın Moskvadakı Daimi Nümayəndəliyinin yanındagörüşdük. Yadımızdadır, necə ağır vaxt idi, qoşun yeridilməsi,adamların gülləboran edilməsi ilə əlaqədar insanlar necə fəryadqoparır, necə ağlayırdılar.

Sual: Siz o vaxtdan bəri Qorbaçovla görüşməmisiniz?Cavab: Xeyr, görüşməmişik, görüşmək arzum da yoxdur.

Görünür, kimsə ona nəsə çatdırmışdı. Bunun həqiqətə nə dərəcədəuyğun olub-olmadığını bilmirəm. O ki qaldı onuntəəssüflənməsinə, bunun artıq heç bir əhəmiyyəti yox idi.

Sual: Heydər Əliyeviç, doğrudanmı Azərbaycan bizimhərbçiləri, o zaman Qorbaçovun və Yazovun əmrini yerinəyetirənləri heç vaxt bağışlamayacaq?

Cavab: Bilirsinizmi, bağışlamaq geniş anlayışdır. Əgər adamlarcinayət törədibsə, mühakimə olunubsa və cəzalarının müəyyənhissəsini çəkibsə, mən onları bağışlayıram və ya amnistiya elanedirəm, bu amnistiyaya əsasən onlar azadlığa buraxılırlar. Yəni,əslində onları bağışlayırlar və ya bağışlamırlar, bir sözlə, əfvedirlər. Bu isə elə bir cinayətdir ki, onu heç vaxt bağışlamaq olmaz.Bu, vəhşicəsinə törədilmiş cinayətdir. Bu iş üzrə istintaq indiyədəkqurtarmayıb və ya ümumiyyətlə, çoxdan dayandırılmışdır. Bunagörə də bu cinayətdə kimlərin təqsirkar olduğu hüquqi cəhətdənmüəyyənləşdirilməyib, siyasi, mənəvi günahkar isə məlumdur. Onagörə də söhbət məhz bu kateqoriyadan gedir.

Sual: Heydər Əliyeviç, o vaxtlar səslər eşidilirdi ki, Rusiya,Moskva Azərbaycanı özündən həmişəlik uzaqlaşdırmışdır. Bugün biz həmin siyasətin acısını çəkmirikmi?

________________Milli Kitabxana________________

224

Cavab: Bilirsiniz, ümumiyyətlə, biz çox şeyin, bütövlükdəQorbaçovun siyasətinin acısını, özü də təkcə Azərbaycanamünasibətdə deyil, ümumən o düşünülməmiş siyasətin acısınıçəkirik. Əlbəttə, onun özü və çoxları hesab edir ki, o, Sovetlərİttifaqının demokratikləşdirməyə, islahat keçirməyə çalışırdı.Əslində isə mən onunla birlikdə Siyasi Bürorun üzvü idim, o nəetdiyini özü də bilmirdi. Gəmi yerindən tərpənib istiqamətgötürəndə hara getdiyini, hansı koordinatla getdiyini və harayaçatacağını bilir. Bəzən də elə olur ki, gəmi dənizdə üzür, kompasıda yoxdur, heç bir koordinatı da, külək haraya aparsa, oraya dagedib çıxacaqdır. O, təxminən belə vəziyyətdə idi. Ona görə də çoxziyan vurdu. Azərbaycana gəldikdə isə, şübhəsiz ki, Azərbaycanın20 yanvar yarası çox ağırdır.

Sual: Heydər Əliyeviç, bu, həqiqətən, dəhşətli günahdır, ovaxtlar Müdafiə naziri Yazovun, DTK-nın ordu generalıBabkovun və o vaxtkı Daxili İşlər naziri Bakatinin və əlbəttə,Qorbaçovun əmrini yerinə yetirməyə məcbur olanzabitlərimizin dəhşətli günahı idi. Digər tərəfdən, hər halda,zaman irəli gedir və mənim sevimli şəhərim olan BakıdaBirləşmiş Ştatların nüfuzunun necə gücləndiyini müşahidəetmək bizə çox ağır gəlir. Bu gün Amerikanın Bakıdakısəfirliyində nə qədər adam var, 200 nəfərdən çoxdur?

Cavab: Əvvəla, sizin ifadənizi bir qədər dəqiqləşdirməkistəyirəm. Əsgərlərin günahı. Şübhəsiz, onlar öz əsgəri vəzifələriniyerinə yetirirdilər. Əlbəttə, vəhşilik göstərmişlər. Amma başlıcatəqsirkarlar onlar deyir. Başlıca təqsirkarlar bunu burada,Moskvada planlaşdıranlardır. Mən Sovet İttifaqı KommunistPartiyasının rəhbərlərini nəzərdə tuturam. Başlıca təqsirkarlar bunuonlarla birlikdə planlaşdırıb həyata keçirən Azərbaycanınrəhbərləridir. İstəmirəm ki, on il keçəndən sonra birtərəfli qiymətverilsin. Onlar da təqsirkardır, Azərbaycanın o vaxtkı rəhbərləri də.Onlar da, bunlar da. O ki qaldı Amerika Birləşmiş ŞtatlarınınAzərbaycandakı səfirli-

________________Milli Kitabxana________________

225

yindəki əməkdaşların sayına, deyin görək Moskvadakı səfirlikdə nəqədərdir?

Andrey Karaulov: Az deyildir. Amma bizim Azərbaycandakınümayəndəliyimizin əməkdaşları xeyli azdır. Bakıda bizimdiplomatlarımız Amerika diplomatlarəından qat-qat azdır.

Heydər Əliyev: Bəs onların daha çox olmasını kim qadağanedir? Axı heç kəs məhdudiyyət qoymur.

Andrey Karaulov: Biz istəyirik ki, ölkələrimiz arasında ticarətgenişlənsin. Azərbaycan sərhəddəki gömrük rüsumlarınıngötürülməsi təklifini irəli sürür və bir növ, azad zona yaratmaqistəyir. Amma bu bizə, Rusiyaya sərfəli deyildir.

Heydər Əliyev: Andrey, əvvəla, mən bir daha təkrar edirəm,səfirlik əməkdaşlarının sayı hələ heç nəyi müəyyənləşdirmir.Məsələn, biz müstəqil dövlətik. İstəyirik ki, bir çox ölkələrdəsəfirliyimiz olsun. Ona görə yox ki, onlar başqalarına nisbətən bizəyaxındır, məhz ona görə ki, biz, sadəcə, dünyada daha böyükəlaqələrə malik olmaq istəyirik. Məsələ bundadır ki, haqqında qərarqəbul etdiyimiz sətırlikləri açmağa maliyyə imkanlarımız yoxdur.Biz bu qərarı həyata keçirə bilmirik. Bu, maliyyə imkanları iləbağlıdır. Siz də bilin, bütün ictimaiyyət də bilsin ki, heç kim heçnəyi əsla məhdudlaşdırmır, ümumiyyətlə, heç bir kvota yoxdur.Rusiya səfirliyi istəyir günü bu gün 100 əməkdaşa, diplomata malikolsun, hökumətimizdə heç kəs deməyəcəkdir ki, nə üçün? Deməkistəyirəm ki, biz hətta orada nə qədər əməkdaş olduğunu bilmirik,bununla maraqlanmırıq, bunun bizə dəxli yoxdur. Bu, Rusiyanın özişidir. Bu birincısi.

İkincisi isə, siz azad ticarət zonasından danışdınız. Yerigəlmişkən, həmin məsələ bu gün sammitdə müzakirə edilmiş əsasməsələlərdən biri idi. Bu məsələ hələ 1994-cü ildə gündəlikdədururdu. Onu əsasən qəbul etmişdik, amma tamamilə

________________Milli Kitabxana________________

226

yox Məsələn, biz onu həm qəbul, həm də ratifikasiya etmişik.Lakin indi az qala ondan imtina etmək prosesi gedir. Rusiyaprezidenti bu gün bəyan etdi ki, söhbət həmin qanunda hansısaistisnalardan gedir. Bəli, bəzi məsələlər Rusiya üçün, bir sıra digərməsələlər isə, ola bilsin, başqaları üçün sərfəli deyildir. BizAzərbaycan olaraq bunda təkid etmədik. Amma elə ölkələr var ki,onların buna çox ehtiyacları var. Məsələn, Ukrayna, Qazaxıstan vəbəzi başqaları. Ona görə də bu məsələ, misal üçün, bizim Rusiya iləqarşlıqıqlı münasibətlərimizə təsir göstərən bir məsələ deyildir.

Sual: Ukrayna neftin haqqını tam ödəyirmi?Cavab: Ukrayna neftin haqqını bizə tam ödəyir.Sual: Bəs nə üçün Ukrayna Rusiyaya qazın haqqını tam yox,

heç ona yaxın olan həcmdə də ödəmir?Cavab: Siz bunu Ukraynadan soruşun. Bunu məndən niyə

soruşursunuz?Sual: Mən bu sualı Leonid Kuçmaya hökmən verəcəyəm.

Qəribə vəziyyət alınır. MDB ölkələri arasında münasibətlər,həqiqətən, tərəfdaşlıq münasibətləridir. Söhbət Rusiyadan,böyük qardaşdan getdikdə, haqqı ödəməmək, pulu verməmək,təxirə salmaq, restrukturlaşdırmaq və ya nə isə başqa bir şeydüşünüb tapmaq olar. Bununla da Rusiya pul itirir. HeydərƏliyeviç, nə üçün belədir? Siz təcrübəli adamsınız, izah edin.

Cavab: Andrey, mən Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaqistəmirəm.

Andrey Karaulov: Bu bizim yox, MDB-nin işləridir.Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, MDB-də hər bir ölkə öz

mənafelərini qoruyur. MDB SSRİ deyil, o, ittifaq yox, birlikdir.Odur ki, hər bir ölkə öz mənafelərini müdafiə edir. Veri gəlmişkən,Andrey, mən sənə deməliyəm ki, Rusiya Təhlükəsizlik Şurasınınkatibi Sergey İvanov bu yaxınlarda bizdə, Bakıda olmuşdur. O,mətbuat nümayəndələrinin yanında bəyan

________________Milli Kitabxana________________

227

etdi ki, Azərbaycan MDB-də yeganə ölkədir ki, onun Rusiyayaborcu yoxdur.

Sual: Biz hamımız bilirik ki, digər MDB ölkəsinin, yerigəlmişkən, Sizin qonşunuz olan ölkənin prezidenti iləmüqayisədə prezident Əliyevlə dialoq aparmaq qat-qatasandır. Amma buna baxmayaraq, siz də təkid edirdiniz ki,Azərbaycan ərazisində bizim hərbçilər olmasın. HeydərƏliyeviç, bu məgər pisdir?

Cavab: Əvvəla, necə yəni təkid edirdik - Rusiyanın yox,Sovetlər İttifaqının hərbçilərinin çıxmasını təkid edirdik.Azərbaycan öz müstəqilliyini bəyan etdikdən az sonra Sovetlərİttifaqının hərbi qulluqçuları Azərbaycanı tərk etdilər.. Yəni, bizimqarşımızda belə bir məsələ durmurdu.

Sual: Bəs sərhədlər?Cavab: Sərhədlər də. Sərhədçilər də tərk etdilər.Sual: Bəs niyə, Heydər Əliyeviç?Cavab: Necə niyə, tərk edib getdilər. Onda Sovetlər İttifaqı idi.

Siz müxtəlif şeyləri dolaşdırırsınız. Biri var Sovetlər İttifaqı, biri dəvar Rusiya. Bunlar heç də eyni şey deyildir. Sizsə onlarıeyniləşdirmək istəyirsiniz. Bəli, Sovetlər İttifaqı dövründə biz birdövlətdə idik. Ona görə də hər şey vahid idi. Sovet İttifaqıdağılandan sonra isə hamı bir-birindən ayrıldı. Sərhədçilər haradasaqaldılar. Məsələn, hazırda Ennənistanın Türkiyə, İran ilə sərhədiniRusiya sərhədçiləri qoruyurlar. Rusiya Federal Sərhəd QoşunlarıXidmətinin direktoru cənab Totski bu yaxınlarda Bakıda oldu. Mənondan soruşdum ki, siz, məsələn, Ermənistanda nə qədər sərhədçisaxlayırsınız. Dedi ki, üç min nəfər. Bu sizin işinizdir, Rusiyadövlətinin işidir. Siz niyə orada sərhədçilər saxlayırsınız? Sizinözünüzün qayğılarınız kifayət edir. Belə isə siz nə üçün başqaölkədə sərhədçilər saxlayırsınız? Amma bu, hər halda,Ermənistanın işidir, Rusiyanın işidir.

________________Milli Kitabxana________________

228

Andrey Karaulov: Heydər Əliyeviç, icazə verin, Sizə etirazımıbildirim. Bu günlərdə Bakı-Moskva qatarından 40 nəfər hindlinidüşürmüşlər - Sizə bu barədə bəlkə də məlumat verməyiblər. Hərbiqədd-qamətli olan bu hindlilər guya Peterburqa getmək istəyirdilər.Sərhədçilərimiz yoxlayıb görüblər ki, Peterburqda belə xidmət,belə firma yoxdur. Demə, onlar Çeçenistana gedirlərmiş.Türkiyədən keçib Azərbaycana və oradan da Rusiyaya gəlirdilər.

Heydər Əliyev: Tamamilə yalan məlumatdır. General TotskiAzərbaycanda mətbuat nümayəndələrinin yanında tam qətiyyətləbəyan etdi ki, Rusiya sərhəd xidmətlərinin Azərbaycana qarşı heçbir problemi, heç bir iddiası, heç bir məsələsi yoxdur. Bütün bunlaruydurmadır. Bütün faciə bundadır ki, kütləvi informasiyavasitələrində - Andrey, görürəm ki, sən də belə olmusan, mən səniəvvələlər belə bilmirdim - Azərbaycana qarşı yönəldilmiş olduqcaçox yalan məlumat var. Heç yerdə heç bir hindlini, heç bir ərəbitutub saxlamayıblar.

Onu da nəzərə alın ki, axı Rusiya ilə sərhədimiz iki tərəfdənqorunur: Azərbaycan tərəfdən Azərbaycan sərhədçiləri, digərtərəfdən isə Rusiya sərhədçiləri qoruyurlar. Bir sözlə, ikiqat sərhədvar. Əgər Azərbaycan sərhədçiləri nəyisə, kimisə buraxarlarsa,Rusiya sərhədçiləri onları buraxmamalıdır. Nəhayət, bizimsərhəddən Çeçenistanadək arada Dağıstan da var, yeri gəlmişkan,orada Rusiyanın çox böyük miqdarda müxtəlif növ qoşunlarıyerləşir. Onlar oradan buraxmamalıdırlar. Televiziya ilə, müxtəlifqəzetlərdə isə bəyan edirlər ki, "Azərbaycan ərazisi vasitəsiləÇeçenistana yaraqllar keçirlər". Mən hiss edirəm ki, bu, ağyalandır, böhtandır və uydurma məlumatdır. Ona görə ki,Rusiyanın heç bir xidməti - sərhəd və ya digər xidməti bizə birdənə belə fakt təqdim etməyibdir.

Sual: Cənab Prezident, xahiş edirəm deyəsiniz, son vaxtlarsizin sərhədçilər Türkiyə ilə Azərbaycan arasında sərhəddə nəqədər narkotik maddə aşkara çıxarmışlar?

________________Milli Kitabxana________________

229

Cavab: Andrey, bilirsən, mənə elə gəlir ki, sən bütün buməsələləri, hər halda, tamamilə düzgün təsəvvür etmirsən. Artıq bugün mən sənə deyə bilərəm ki, MDB-nin iclasında Tacikistanprezidenti belə bir məsələni həyəcanla qaldırdı ki, ƏfqanıstandanTacikistan ərazisi vasitəsilə tonlarla narkotik maddələr gəlir. Onagörə də kömək göstərmək, tədbirlər görməyi çox xahiş etdi, çünkiözləri heç nə edə bilmirlər. Əlbəttə, onların sərhəd xidməti gəncdir.Əslinə baxsan, orada bütün sərhədi Rusiya Sərhəd Qoşunlarıqoruyurlar. Rusiya mətbuatına yaxşı məlumdur ki, indi Avropanarkotik maddələrlə əvvəlkinə nisbətən daha çox təchiz edilir və bumaddələrin 90 faizindən çoxu Avropaya Əfqanıstandan -Tacikistan, Rusiya vasitəsi göndərilir. Əfqanıstanda artıqnarkobiznesi ya-ratmışlar. Onlar bunun hesabına yaşayırlar. Birtərəfdən, onlar bunun hesabına çox böyük məbləğdə pul qazanırlar,digər tərəfdən isə, görünür onların digər məqsədləri - başqaölkələrin xalqlarına ziyan vuraraq məqsədləri də var. Ona görə dəsiz ünvanı dəyişik salırsınız.

Andrey Karaulov: Heydər Əliyeviç, mən bütün bu sualları Sizəheç də təsadüfən ünvanlamıram. Siz və bəlkə, bir də MintimerŞaymiyev müsəlman dünyasında, gördüyümüz sərhədlərdə ənnüfuzlu şəxslərsiniz desəm, səhv etmərəm. Biz çox istərdik ki,dostlarımızın, bütün ömürləri boyu Sovet İttifaqına, eləcə dəRusiyaya həqiqətən xidmət etmiş olan adamların səsi Çeçenistanhadisələrində var güclə səslənsin. Başa düşürəm ki, hətta Siz dəÇeçenistan kampaniyasını dayandırmağa qadir deyilsiniz. Başadüşürəm ki, Rusiyada biz Sizə nə kömək üçün, nə məsləhətlər üçünmüraciət etməmişik, Sizə, məsələn, Mərakeş məliki kimi vasitəçiolmağı təklif etməmişik. Amma bilirəm ki, xalq diplomatiyası,qeyri-rəsmi əlaqələr, qeyri-rəsmi görüşlər nə deməkdir. Rusiyadabiz Nobel Sülh Mükafatına məhz sizin namizədliyinizin irəlisürülməsinin mümkünlüyü barədə xəbəri böyük məmnunluqlaqarşıladıq. Heydər

________________Milli Kitabxana________________

230

Əliyeviç, öz müsəlmanlarımızla münasibətləri qaydaya salmaq dabizə kömək edin. Çünki bu gün vəhhabilik...

Heydər Əliyev: Andrey, əzizim, mən görürəm ki, sənAzərbaycandan çoxdan uzaqlaşmısan və heç də dəqiq məlumatamalik deyılsən. Mən çox təəssüflənirəm, ona görə ki məncə, sənbizim - şəxsən mənim, xalqımızın boyük dostusan. Azərbaycandasəni çox gözəl tanıyır və qiymətləndirirlər, ona görə ki, sənAzərbaycan üçün ağır bir zamanda, 1990-cı ilin yanvarhadisələrində yeganə jurnalist idin ki, öz kameranla AzərbaycanınDaimi Nümayəndəliyinə gətmişdin və sair. Bunu çox yaxşıxatırlayır və qiymətləndirirlər. Amma, görünür, sənin məlumatınçox da dəqiq deyil, Çeçenistan hadisələri barədə o qədər də dəqiqməlumatın yoxdur. Azərbaycan bu barədə öz rəyini dəfələrlə bəyanetmişdir. Bu nədən ibarətdir? Biz, ümumiyyətlə, separatizmin,xüsusən də təcavüzkar separatizmin əleyhinəyik. Siz gözəlbilirsiniz ki, keçmiş Sovetlər İttifaqının xalqları və keçmiş Sovetlərİttifaqnın respublikaları arasında hamıdan çox əziyyət çəkənAzərbaycan, Azərbaycan xalqı olub - 12 ildir ki, erməniseparatizmindən ; əzab-əziyyət çəkir.

Bilirsiniz ki, separatizmin müxtəlif rəngi yoxdur, separatizmseparatizm olaraq qalır. Azərbaycan xalqı üçün çox ağır faciəyəgətirib çıxaran Dağlıq Qarabağ, Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsi deyilən münaqişənin səbəbi məhz erməni separatizmiolmuşdur. Azərbaycan ərazisinin 20 faizi Ermənistan silahlıbirləşmələri tərəfindən işğal olunmuşdur, bir milyondan çoxazərbaycanlı öz yaşayış yerlərindən didərgin salınmışdır və onlarartıq 7-8 ildir çadırlarda yaşayırlar və biz bu münaqişəni indiyədəkhəll edə bilmirik. Bu nəyin nəticəsində olmuşdur? Separatizmnəticəsində. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində muxtarvilayət idi. Bu muxtar vilayət 1923-cü ildən mövcud idi. DağlıqQarabağ əhalisi - ermənilər və azərbaycanlılar orada əsrlərdən bəriyaşayırlar.

________________Milli Kitabxana________________

231

Hətta XIX əsrdən bəri. Doğrudur, ermənilər oraya köçürülübgətirilmişlər. Yeri gəlmişkən, sizin bilməyiniz üçün deyim ki,ermənilər oranın aborigen, yerli sakinləri deyillər. Ermənilər orayaRusiyanın İrandakı səfiri Qriboyedov tərəfindən təxminən 170-180il əvvəl köçürülmüşlər. Çünki təqribən 1980-ci illərdə ermənilərinözləri Dağlıq Qarabağda İrandan bu torpaqlara köçüb gəlmələrinin150 illiyini qeyd etmiş, hətta bu münasibətlə abidə də ucaltmışdılar.Yəni onlar bu yerlərin əzəli sakinləri deyillər. Butta baxmayaraq,çar imperiyası dövründə bu imperiya insanları istədiyi kimiməskunlaşdırırdı. Belə olmuşdur. Amma insanlar normalyaşayırdılar. Doğrudur, münaqişələr baş verirdi, amma sonra onlarsakitləşirdi.

1988-ci ildə bu münaqişə meydana çıxdı. Bu, Dağlıq Qarabağermənilərinin separatizmi, lakin o vaxtlar Azərbaycan kimi, hələSovetlər İttifaqının müttəfiq respublikası olan Ermənistantərəfindən idarə edilən və həm də Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi,xüsusən Qorbaçov tərəfindən dəstəklənən separatizmdir. Biz buseparatizmdən əzab-əziyyət çəkirik. Məgər biz separatizmidəstəkləyə bilərikmi? Biz dəfələrlə təkid etmişik ki, MDBsənədlərində yazılsın: separatizm əleyhinə mövqe. AmmaErmənistan çıxarır. Çıxarmasa da yazır ki, sənədi qeyd-şərtləimzalayır: Ermənistan bu ifadə ilə razı deyildir.

Bir sözlə, Çeçenistanda bu cür separatizm var, yəni insanlarRusiya Federasiyasının bir hissəsini ondan ayırmaq və müstəqilliyənail olmaq istəyirlər. Dağlıq Qarabağda ermənilər də belə edir,müstəqillik istəyirlər. Hərçənd, müqayisə etsək görərik ki, buradafərq var. Çeçenlər də Rusiyanın yerlı sakinləridir, amma onların özmüstəqil ölkəsi yoxdur. Ermənilərin isə öz ölkəsi var. Yəni, hər birölkənin sərhədlərinin pozulmazlığını nəzərdə tutan 1975-ci ilHelsinki aktına nəzər salsaq, görərik ki, orada xalqın özmüqəddəratını təyin etmək amili də var. Ancaq erməni xalqı özmüqəddəratını çoxdan müəyyən etmişdir, çünki erməni xalqıErmənistan Respub-

________________Milli Kitabxana________________

232

likasının simasında öz dövlətinə malikdir. Çeçen xalqının isə özdövləti yoxdur, çeçen xalqı Rusiya Federasiyasının subyekti kimi,Rusiyanın tərkibində yaşayır. Lakin mən bununla onlara haqqqazandırmıram. Sadəcə olaraq, separatizmin fərqini - oradakı vəburada olan separatizm arasındakı fərqi sizə bir balacaaydınlaşdırmaq istəyirəm. Bununla belə, orada da separatizm var,burada da. Biz separatizmin əleyhinəyik, biz terrorizminəleyhinəyik, biz ekstremizmin əleyhinəyik, biz təməlçiliyinəleyhinəyik, biz vəhhabiliyin əleyhinəyik. Siz bunların nə olduğunubilmirsiniz, ona görə də mənə belə suallar verirsiniz...

Sual: Yox, əsla yox, Heydər Əliyeviç, mən başqa bir məsələninəzərdə tuturam. Axı Sizə sirr deyil, elə bizə də sirr deyildir ki,Dağlıq Qarabağda münaqişə meydana çıxdıqda Amerikadakı,bütün dünyadakı erməni icmalarının pulları haraya axmağabaşladı. O vaxtlar onlar qondarma "Dağlıq QarabağRespublikasının "prezidentinə", erməni diasporuna köməkedirdilər. Bu gün Çeçenistana axan pullar haradan gəlir? Ənəvvəl islam dünyasından - Pakistandan, SəudiyyəƏrəbistanından, Türkiyədən. Mən isə bilirəm ki, HeydərƏliyeviç Əliyevin Türkiyənin o vaxtkı prezidenti Dəmirəl ilə,Səudiyyə Ərəbistanının məliki ilə, Pakistanla və başqaları iləgözəl şəxsi münasibətləri var. Sözümün canı bunda deyildir.Əgər Siz liderlər, müsəlman dünyasının real liderləri - Əliyev,Dəmirəl və başqaları normal bir şəraitdə oturub vəhhabizmə"yox" desəydiniz, onda belə beynəlxalq dəstək olmazdı. HeydərƏliyeviç, mən haqlı deyiləm?

Cavab: Andrey, sən haqlı deyilsən! Vəhhabilik çox qorxulutəriqətdir və dünyanın müxtəlif regionlarına nüfuz edir. Əlbəttə, o,əsasən, Səudiyyə Ərabistanından başlayır. Bəs vəhhabilik ŞimaliQafqaza necə keçmişdir? İndi bunu demək mənə çətindir. Mən,sadəcə, bu məsələ ilə məşğul olmamışam. Vəhhabilikdən biz dəqorxuruq. Amma indi vəhhabilik Əf-

________________Milli Kitabxana________________

233

qanıstanda başlıca qüvvədir. Əgər siz müsəlman dünyasınınliderlərindən danışmaq istəyirsinizsə, bilməlisiniz ki, müsəlmandünyasının liderlərinin çoxu Mərkəzi Asiyadadır. Çünkivəhhabiliyin vətəni ora - Əfqanıstandır. Orada isə artıq 20 ildirmüharibə, daxili müharibə gedir. Lakin orada təkcə vəhhabilikdeyil, bir çox ölkələr, həm də Qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənənbir çox başqa şeylər də var.

Sovellər İttifaqının mövcud olduğu və sovet rəhbərliyiƏfqanıstanda şahı devirməyi və orada sosialist dövləti qurmağıqərara aldığı dövrdə müharibə başlandı. Onda kimlərin arasındaqarşıdurma baş verdi? Sovet İttifaqı ilə Babrak və sonra isəNəcibulla quruluşuna müxalif liderləri dəstəkləyən AmerikaBirləşmiş Ştatlarının simasında Qərb dünyası arasında. O vaxtlarhəmin liderlərin arxasında Amerika Birləşmiş Ştatları, digər Qərbölkələri və əlbəttə, Pakistan dururdu. İndi nə Sovetlər İttifaqı var,nə də Əfqanıstanda sosializm qurmaq istəyən qüvvələr. Onlar özaralarında vuruşurlar. Ona görə də vəhhabilik əsasən orada köksalmışdır. Yeri gəlmişkən, təsəvvür edirsinizmi, əgər keçmişSovetlər İttifaqı məkanındakı ölkələri götürsək, görərik ki,vəhhabilik Mərkəzi Asiyada yayılmışdır. O oraya daxil olmuşdur.Özü də qəribədir. Tutalım, Dağıstanda da vəhhabiliyin izləri var.Amma vəhhabilik orada özünə, hər halda, Çeçenistandakı qədər yertapmamışdır.

Ona görə də sənin mülahizələrin səhvdir ki, Əliyev müsəlmandünyasının lideridir. Əsla belə deyildir. Əliyev Azərbaycanınlideridir. Əgər mənim, məsələn, Türkiyənin sabiq prezidentiDəmirəl ilə yaxşı münasibətlərim varsa, bu o demək deyil ki, mənhəmin məsələni həll edə bilərəm. Yeri gəlmişkən, Dəmirəl iləsöhbət zamanı onlar da vəhhabiliyin əleyhinə çıxdılar. SizTürkiyəni nəzərdə tutursunuz, amma bilmək lazımdır ki, indiTürkiyə Avropa ölkəsidir. Türkiyə bütün Avropa strukturlarınınüzvüdür. Türkiyə NATO-nun üzvüdür.

________________Milli Kitabxana________________

234

İndi Türkiyə Avropa Birliyinə qəbul olunmağa çalışır. Tiirkiyəözünü bundan tamamilə təmizləmək istəyir.

Sual: Heydər Əliyeviç, Azərbaycan NATO-ya qəbulolunmağa çalışır?

Heydər Əliyev: Sən, ümumiyyətlə, nə üçün belə sual verirsən?Belə sual üçün əsas varmı?

Andrey Karaulov; Çünki bizim qəzetlərdə, təəssüflər olsun,çox şəkk-şübhə var ki, - doğru olub-olmadığını bilmirəm -Azərbaycan yaxın beş ildə NATO-nun üzvü ola bilər bu isəmünasibətlərimizi yaxşılaşdırmaz.

Heydər Əliyev: Andrey, mən yenə də çox təəssüflənirəm ki, sənAzərbaycandan uzaqlaşmısan.

Andrey Karaulov: Mən yox, mənim həmkarlarım.H e y d ə r Ə l i y e v: Bu böhtançı, yalan xəbərlərə inanırsan,

inanırsan. Bilirsən, mən lap təngə gəlmişəm. Rusiya qəzetlərinidaha oxumuram, çünki orada, demək olar, hər gün Azərbaycanhaqqında belə məqalələr verilir. Mən bu barədə öz fikrimiRusiyanın keçmiş rəhbərliyinə də, indiki rahbərliyinə dəbildirmişəm. Onlar mənimlə razıdırlar ki, bu, Rusiyanın mövqeyideyildir. Yeri gətmişkən, bunu mənə bu gün sən də xatırlatdın, mənbizim bu məhdud çərçivəli iclasımızda susdum. Amma bir çoxdövlət başçıları Rusiyanın kütləvi informasiya vasitələrindən -qəzetlərdən, televiziyadan gileyləndilər, demək olar, hamıgileyləndi.

Andrey Karaulov: Onların hamısının səsini birdəfəlik kəsməklazımdır.

Heydər Əliyev; Prezident Putin dedi ki, bu, Rusiya dövlətininmövqeyi deyildir. Yeri gəlmişkən, qısa mətbuat konfransı olanda -yəqin onu göstərəcəklər - məncə, o, hətta bu məsələyə toxundu.Yəni o dedi ki, kütləvi informasiya vasitələri vəziyyəti dahaobyektiv işıqlandırmalıdır. Odur ki, sənin suallarının mahiyyətcəəsası yoxdur.

________________Milli Kitabxana________________

235

Sual: Heydər Əliyeviç, şadam ki, Siz bunların hamısınaaydınlıq gətirdiniz, buna görə çox sağ olun. Mən sual verdikdə,o demək deyildir ki, bütün bu cəfəngiyata inanıram. Ammaistəyirəm ki, qonşumuzun səsi həqiqətən eşidilsin və çoxyaxşıdır kı, bütün suallara məhz prezident cavab verir. Əgərolarsa, daha iki-üç sual verim.

Ayrı-ayrı generallarımızın Ermənistana pulla silahsatdıqları məlum olduqda, bunu Rusiyada bir çoxumuzhiddətlə qarşıladıq. Bu, narazılıq doğurdu. Digər tərəfdən, bizi- Rusiyanı Xəzər neftinin müqəddəratı narahat edir. Bilirəm ki,indi Rusiyanın Azərbaycana neft sarıdan iddiaları yoxdur.Amma, Heydər Əliyeviç, mən əmin deyiləm ki, illər keçdikdənsonra Rusiyada bu iddialar meydana gəlməyəcəkdir. Mənhaqlıyam?

Cavab: Yaxşı sualdır. Bax, indi sən yaxşı sual verdin. Birincisual Rusiya generalları, təkcə ayrı-ayrı generallar barəsində deyil,Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi barəsindədir. Yeri gəlmişkən, 1997-ciildə bu fakt Rusiyanın dövlət orqanlarının özləri tərəfindən, əvvəla,Prezident Aparatında, Nəzarət idarəsində aşkara çıxarıldı, sonra isə,məncə, Dövlət Dumasının Müdafiə Komitəsində sənədlər əsasındaaçıqlandı. Deyilirdi ki, əvvəlki üç ildə, yəni ErmənistanlaAzərbaycan arasında müharibə gedən illərdə Rusiyanın MüdafiəNazirliyi qeyri-qanuni, qeyri-leqal və pulsuz olaraq Ermənistana birmilyard dollarlıq silah, hərbi texnika və döyüş sursatı vermişdir.

Andrey Karaulov: Görünür, rüşvət vermişdilər.Heydər Əliyev: Yəqin rüşvətə görə vermişdilər. Bir halda ki,

pulsuzdur, deməli, rüşvət almışdılar. Əlbəttə, bundan sonra biz özişimizə başladıq. Bizim bütün bunlar barəsində indiyədəksənədlərimiz var və bu sənədləri Moskvada olan sənədlərə əlavəolaraq təqdim etdik. Bunun müqəssirləri var və onlar orada,Ermənistanda böyük məbləğdə rüşvət almışlar. Biz bu məsələniprezident Boris Yeltsinin qarşısında qaldırdıq. Mən onun yanındaoldum. Xatirimdədir, mən Pa-

________________Milli Kitabxana________________

236

risdə idim, orada Rostropoviçin 70 illiyini qeyd edirdik, ertəsi günisə burada dövlət başçılarının iclası oldu. Mən axşam Yeliseysarayında idim, gecə ikən oradan yola düşdüm ki, səhər saat 10-daKremldə olum. Bundan sonra mən bu məsələni dövlət başçılarınıniclasında qaldırdım. Sonra prezident Yeltsinlə görüşümüz oldu. Odedi ki, bəli, düzdür, mən bundan hiddətlənmişəm, bunuaraşdırmaq və lazımi tədbirlər görmək barədə göstəriş vermişəm.

Biz çox sevindik. Bizdən də əlavə materiallar istədilər. Biz bumaterialları buraya göndərdik, prokurorluqda təhqiqata başladılar.Sonra isə 1997-ci ilin yayında mən prezident kimi, Rusiyaya rəsmisəfərə gəldim. Bu, 1997-ci il iyulun 3-də oldu. Mən həminməsələni qaldırdım. Amma Boris Nikolayeviç başqa cür danışır.Gördüm ki, deyir, bəli, biz baxırıq və sair. Dedim, yox, bu işəaydınlıq gətirmək lazımdır. Belə olduqda o dedi, bilirsiniz. axıdeyirlər ki, Sovet İttifaqı dağılarkən Azərbaycanda Ermənistananisbətən daha çox silahlar qalmışdır. Mən dedim, hörmətli BorisNikolayeviç, bunun digərinə dəxli var? Əvvəla, siz bütün bunlarıharadan deyirsiniz? ikincisi isə, siz mənə düzünü deyin, mən hesabedirəm ki, bu düzgün məlumat deyildir. siz hətta mənə buməlumatın düzgün olmadığı barədə sübutlar da təqdim etsəniz,məgər bu, daha Sovetlər İttifaqının silahından deyil, Sovetlərİttifaqının süqutundan sonra Rusiyada qalmış silahdan bir milyarddollar məbləğində Ermənistana qeyri-leqal, qeyri-qanuni, pulsuzsilah verməyə əsas verirmi? Belə çıxır ki, 1992-ci ildə bölgüzamanı nə isə ədalətsizliyə yol verilmişdi. Siz bunun hesabınaErmənistanın silah cəbhəxanasının bu yolla qeyri-leqal surətdədoldurmaq istəyirsiniz. Axı bunda əsla məntiq yoxdur. Bizim çoxkəskin söhbətimiz oldu və onda o, təklif verməyə məcbur oldu:gəlin, bu məsələni araşdırmaq üçün üçtərəfli komissiya yaradaq.

________________Milli Kitabxana________________

237

Mən isə deyirəm, yenə də başa düşmürəm - yarım il əvvəl sizbütün bu işi etiraf etdiniz və onun araşdırılması barədə gostərişverdiniz. Baş prokurorluq bu təhqiqatla məşğuldur. demək olar, hərşey sübuta yetirilmiş, təqsirkarlar müəyyənləşdirilmişdir - bu,Zaqafqaziyadakı qoşunların komandanıdır. O, Tbilisidə otururdu,bundan əvvəl isə Yerevanda idi, bütün bunlar müəyyən edilibdir.İndi isə deyirsiniz, gəlin komissiya yaradaq. Deyirəm, nədən ötrü?Yox, gəlin komissiya yaradaq. Deyirəm, bilirsiniz ki, məni 1995-96-97-ci illərdə baş vermiş hadisələr maraqlandırır, sizi isə 92-ciildə olmuş hadisələr. Gəlin, əvvəlcə bir, sonra isə digər məsələniaraşdıraq. Yox, o, dediyinin üstündə durdu. Üçtərəfli komissiyayaratdıq. Biz Rusiya hökuməti sədrinin birinci müavini Serovudəvət etdik, lakin Ermənistan bu komissiyada iştirak etməkdənboyun qaçırdı. Bu komissiya iki-üç dəfə toplaşdı, amma heç nəetmədi. Bununla belə, 92-ci ildə keçmiş Sovetlər ittifaqı silahlarınınmüttəfiq respublikalar arasında bölüşdürülməsinin Ermənistanaqeyri-leqal, qeyri-qanuni silah verilməsinə, hər halda, heç bir dəxliyoxdur.

Yeri gəlmişkən, 1992-ci il haqqında. 1992-ci ildə, Sovetlərİttifaqı artıq dağıldıqdan sonra Daşkənddə MDB dövlətləribaşçılarının görüşü keçirilirdi. Orada kvotalar müəyyənləşdirilirdiki, kim nə qədər silaha, xüsusən tanka və sairəyə malik ola bilər. Ovaxtlar Azərbaycanda daxili mübarizə getməsi, çevrilişlə əlaqədar -bu, 1992-ci ilin mayında olmuşdur - oraya hansısa ikinci dərəcəliadam və Rusiyanın sabiq Müdafiə naziri Qraçovla sövdələşmiş,həmçinin prezident olmağa can atan başqa bir adam da getmişdi.Bizə məlumdur ki, o vaxt Qraçov ona demişdi ki, siz bu bölgü ilərazılaşın - yeri gəlmişkən, belə bir bölgü Avropada adi silahlarhaqqında müqaviləyə uyğun olan kvotaya görə Azərbaycanınziyanına idi - biz sizə prezident olmağa kömək edərik. O da həminsənədi imzalamışdır.

________________Milli Kitabxana________________

238

Odur ki, sualınız mənə tarixin çox ciddi səhifələrini açmağaimkan verir. Buna görə də həmin məsələ indiyədək həll edilməyib,adamlar cəzalandırılmayıb, heç bir iş görülməyibdir. Bu isə bizəRusiyanın Müdafiə Nazirliyinə və bütövlükdə Rusiyaya qarşıiddialar irəli sürməyə əsas verir. Bir sözlə, bu, birinci sual barədə.

Sual: Bəs prezident Putin bu iddialardan xəbərdardırmı?Cavab: Xəbərdardır.İkinci sual Xəzər nefti barədədir. Bilmirəm, bu suala hansı

tərəfdən yanaşım. Burada Rusiya ilə Azərbaycan arasında fikirayrılıqları yoxdur. 1994-cü ildə biz xarici sərmayələri cəlb etməyəbaşladıq. İlk böyük müqavilə Xəzər dənizinin Azərbaycansektorundakı neft yataqlarının işlənilməsi üçün bağlandı.

Azərbaycan sektoru nə deməkdir? 1970-ci ildə Xəzər dənizindəneft hasilatı artmağa başladıqda Sovetlər İttifaqının Nazirlər SovetiXəzərin sektorlara bölünməsi haqqında qərar qəbul etdi. Prinsipcə,hətta bundan sonra da bu məsələ ilə Azərbaycanın neft sənayesitəşkilatları məşğul olurdu. Ona görə ki, bildiyiniz kimi, 50 ilbundan əvvəl, yeri gəlmişkən, dünya praktikasında ilk dəfə olaraq,Azərbaycan neftçiləri Xəzərin dibindən neft çıxarmağa başladılar -orada Neft Daşları adlanan dəniz şahəri var, sahildən təxminən 100kilometr məsafədə yerləşir. O ili unutmaq olmaz. Lakin sonraXəzər dənizində neft hasilatı artırıldı, bundan sonra isə dünyapraktikası çox sürətlə irəlilədi, dənizlərdə neft çıxarılmağabaşlandı. Məsələn, Böyük Britaniya və ya Norveç Şimal dənizindəcəmi 30 ildir neft çıxarırlar. Özü də böyük dərinlikdən. Nə qədərçıxarırlar? Təkcə Norveç 150 milyon ton neft hasil edir.

O vaxtlar mən burada, Moskvada işləyirdim və bilirdim ki,bunun da səbəbləri var, çünki Tümendə olduqca çox neft vardı vəbu neftin hasilatı daha ucuz başa gəlirdi. Sovetlər İttifaqında nefthasilatının illik artımı təxminən 20 milyon ləşkil edirdi. Sovetlərİttifaqı bütövlükdə ildə 600 milyon

________________Milli Kitabxana________________

239

tondan çox neft çıxarırdı və yeri gəlmişkən, bu, Sovetlər İttifaqınınsabit valyuta əldə etməsi üçün əsas ixrac məhsulu idi. Ona görə dəsovet hökuməti Xəzər dənizindəki yataqlarla daha ciddi məşğulolmağa vəsait ayırmırdı.

Azərbaycan müstəqil dövlət olduqda isə qarşıya belə bir məsələçıxdı nə etməli? Biz bilirik ki, orada zəngin neft və qaz yataqlarıvar. Bizim özümüzün vəsaitimiz yoxdur. Hətta vəsaitimiz olsa belə,hazırda dünya praktikasının, yəni dünyanın iri neft şirkətlərininmalik olduqları texnologiyalar, texnika Azərbaycanda yoxdur. Bəsnə etməli? Deməli, xarici sərmayədarları və suyun çoxdərinliklərindən neft çıxarmaq təcrübəsinə, müasir texnikaya vətexnologiyalara malik iri xarici şirkətləri cəlb etmək lazımdır.

Biz 1994-cü ilin sentyabrında ilk müqaviləni bağladıq. Yerigəlmişkən, bu müqavilədən sonra Azərbaycanda boyük siyasihadisələr baş verdi. Çünki müxtəlif qüvvələr bunu istəmirdilər.Bundan bir gün sonra bizdə DTK-nın daxili həbsxanasından iridövləti cinayətkarlar qaçırıldı. Yeri gəlmişkən, sonra onlarınhamısı, Rusiyaya getdi və burada gizləndilər. 10 gündən sonraAzərbaycanda terror aktları törədildi - parlament sədrinin müavinivə prezidentin yanında Xüsusi idarənin rəisi öldürüldü. O vaxt mənAmerika Birləşmiş Ştatlarında idim. Bundan 3-4 gün sonra sizintanıdığınız polkovnik Surət Hüseynov tərəfindən dovlət çevrilişicəhdi oldu. Bütün bunlar həmin müqavilə imzalandıqdan sonra başverdi.

O vaxtlar biz bunun çox ağır nəticələrinə məruz qaldıq. Həminvaxtdan bəri biz öz sektorumuzda işləyirik. Amma elə onda Xəzərdənizinin hüquqi statusunu müəyyənləşdirmək məsələsi dururdu.Çünki artıq onda xarici sərmayədarlar Azərbaycana gəlmişdilər -söz düşmüşkən, onlar bundan sonra Qazaxıstan sahillərinə,Türkmənistan sahillərinə də gəldilər - hər bir Xəzəryanı ölkəninharada neft çıxara biləcəyini yəqinləşdirməsi üçün Xəzər dənizininhüquqi statusunu müəy-

________________Milli Kitabxana________________

240

yənləşdirmək məsələsi qarşıya çıxdı. Amma bu məsələ indiyədəkhəll edilməyibdir.

Yeri gəlmişkən, biz birinci müqaviləni imzalayarkən Rusiyanıniri neft şirkəti olan "LUKoyl" şirkətini cəlb etmişdik. Yəni bizRusiyasız heç nə etməmişdik. Orada təxminən 10 şirkət var, onlarmüxtəlif miqdarda paya malikdirlər. "LUKoyl" şirkətinin bumüqavilədə 10 faiz payı var. "LUKoyl" sonrakı müqavilələrdə dəhökmən paya və hətta bir yatağa malikdir. Yeri gəlmişkən, 1997-ciilin iyununda mən burada, Kremldə olarkən "LUKoyl" iləAzərbaycan Dövlət Neft Şirkəti arasında müqavilə imzalandı, bumüqavilədə biz Xəzər dənizinin Rusiya sektoruna bitişik olan özsektorumuzun şimal hissəsindəki bir yatağın işlənilməsi üçün bütünoperatorluğu "LUKoyl"a verdik. Ortaya məsələlər çıxmadı,problemlər yoxdur, heç bir sual yoxdur.

Sual: Heydər Əliyeviç, bu o deməkdirmi ki, ümumiyyətlə,Rusiya ilə Azərbaycan arasında heç bir problem yoxdur?

Cavab: Yox, problemlər var.Sual: Ən başlıca problem?Cavab: Bilirsinizmi, bizim üçün ən başlıca problem

Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin sülh yolu ilə həllolunmasından, Azərbaycanın işğal altındakı ərazilərinin Ermənistansilahlı qüvvələrindən azad edilməsindən, qaçqınların - insanlar özdövlətində, öz ölkəsində qaçqın olmuşlar, çadırlarda yaşayırlar - özyaşayış yerlərinə qayıtmasından ibarətdir. Yeri gəlmişkən, həminərazilərdə hər şey yerli-dibli dağıdılmış və qarət edilmişdir. Buadamların əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmasından sonra oradanormal həyatın bərpa edilməsinə azı 10-15 il lazımdır, özü də bunavəsait olarsa. Çünki buna olduqca böyük məbləğdə vəsait lazımdır.

Sual: Rusiya isə yalnız vasitəçi rolunu oynayır, mən düzmübaşa düşdüm?

Cavab: Rusiya ATƏT-in Minsk qrupunun digər həm sədrləriBirləşmiş Ştatlar və Fransa ilə birlikdə vasitəçi rolu

________________Milli Kitabxana________________

241

oynayır. Lakin Rusiya bu məsələdə Birləşmiş Ştatlara, Fransaya vədigər ölkələrə nisbətən həmişə daha fəal rol oynamışdır. Rusiya bumünaqişənin həlli üçün böyük imkanlara malikdir. Yeri gəlmişkən,dünən biz Kremldə bu mövzuda söhbət etdik. Mən əvvəlcəErmənistan prezidenti Robert Köçəryanla təkbətək görüşdüm.Sonra biz - prezident Vladimir Putin, prezidentlər Köçəryan vəƏliyev üçlükdə görüşdük. Biz məhz bu məsələni müzakirə etdik.

Sual: Hansı qərarı qəbul etdiniz?Cavab: Hələlik qərar yoxdur. Biz sadəcə olaraq müxtəlif

variantları müzakirə edirik.Sual: Amma ermənilər bu variantları müzakirə edirmi, yəni

dialoqa getməyə hazırdırlar?Cavab: Bizdə dialoq çoxdan gedir. Xüsusən də Azərbaycan və

Ermənistan prezidentləri arasında dialoq 1999-cu ilin təxminənəvvəllərindən gedir.

Sual: Necə bilirsiniz, bu münaqişə nə vaxt həll ediləcəkdir?Cavab: Ermənilər konstruktiv mövqe tutanda. Çünki

ermənilərin, Ermənistanın tələb etdikləri beynəlxalq hüquqatamamilə ziddir. Ermənilər Dağlıq Qarabağ üçün dövlətmüstəqilliyi statusu tələb edirlər. Bundan ötrü onlar DağlıqQarabağdan əlavə, Dağlıq Qarabağ vasitəsilə Ermənistana dəhliz dətələb edirlər - bu, iri Laçın rayonudur. Onlar bunun müqabilindəDağlıq Qarabağa daxil olmayan, Dağlıq Qarabağ ətrafında yerləşənişğal edilmiş Azərbaycan rayonlarını tərk etməyə razıdırlar. Necədeyərlər, əngəl də bax, bundadır. Axı bu qanunsuzdur. Bu,beynəlxalq hüquqa ziddir. Azərbaycanın ərazi bütövlüyüpozulmuşdur, Azərbaycan sərhədlərinin toxunulmazlığıpozulmuşdur. Lakin bu defaktodur. Deyure isə biz bununla razılaşabilmərik. Ermənilər bunu tələb edirlər. Biz bəzi kompromislərtəklif edirik. Onların da bu barədə hansısa təklifləri var. Lakin bizrazılığa gəlməkdən hələlik uzağıq.

________________Milli Kitabxana________________

242

Andrey Karaulov: Heydər Əliyeviç, mənim yoldaşım, çoxsevilən insan - Artyom Borovik həlak olduqda Siz başsağlığıteleqramı göndərdiniz. Teleqramı qəzetlərimiz dərc etdi. Digərhəmkarlarınızdan fərqli olaraq, Siz yeganə prezident idiniz ki,həmin gün susmağı lazım bilmədiniz, onun valideynlərinə, həyatyoldaşına təsəlliverici sözlər deməyi lazım bildiniz. Belə anlardanədənsə çox aydın şəkildə anlayırsan ki, həqiqətən, ölkələrimizarasında belə münasibətlər, heç zaman qırılmayacaq belə tellərmövcuddur. Adam istəyir ki, sammitdə məsələlər ildən-iləçoxalmasın, əksinə, azalsın. Bu baxımdan Sizin rolunuz böyükdür.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, tellər olduqca çoxdur. Sizinxatırlatdığınız fakt bir çox faktlardan biridir. Mən Artyom Borovlkiçox təcrübəli, çox fəal, çox cəsarətli jurnalist kimi tanıyırdım. Yerigəlmişkən, bir jurnalist kimi o da, başçılıq etdiyi jurnalisttəşkilatları da Rusiyanın demokratikləşdirilməsində çox böyük roloynamışlar. Mən ona buna görə hörmət edirdim. O, Azərbaycandabir neçə dəfə olmuşdu, mən onunla görüşüb söhbət etmişdim. Bumənim üçün hər cəhətdən maraqlı idi. Ona görə də mən onun həlakolmasını, əlbəttə, ürək ağrısı ilə qarşıladım. Odur ki, teleqramgöndərərək öz münasibətimi bildirdim.

Tellər olduqca çoxdur, lap çoxdur. Amma gərək bu tellərə həriki tərəfdən hörmətlə, xeyirxahlıqla yanaşılsın. İlk növbədə Rusiyatərəfindən. Rusiya böyük ölkədir. Böyük xalqdır. Azərbaycan isəkiçik ölkədir və xalqı da sayca çox deyildir. Gördüyünüz kimi,vəziyyətimiz necə müxtəlifdir. Azərbaycanda belə bir məsəl var:bizə tərəf bir addım atsalar, əvəzində biz iki addım atarıq. Ammabiz irəliyə doğru deyil, əksinə, geriyə addım atıldığını gördükdə,əlbəttə, geriyə addım atmırıq, sadəcə olaraq yerimizdə dururuq.

Andrey Karaulov: Çox sağ olun, Heydər Əliyeviç.

________________Milli Kitabxana________________

243

RUSİYA FEDERASİYASININ PREZİDENTİVLADİMİR PUTİN İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Moskva, Kreml

22 iyun 2000-ci il

Vladimir Putin: Xoş gəlmisiniz, cənab Prezident! MüstəqilDövlətlər Birliyi ölkələri dövlət başçılarının zirvə görüşündə Siziniştirak etmənizdən çox məmnun oldum. MDB mexanizminintəkmilləşdirilməsi barədə Sizin fikirlərinizi bir daha yüksəkdəyərləndirirəm.

Heydər Əliyev: Səmimi sozlərinizə görə Sizə təşəkkürümübildirirəm. Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri dövlət başçılarınındaha səmərəli keçmiş budəfəki sammitində iqtisadiyyat, regionaltəhlükəsizlik və strateji sabitlik sahəsində əməkdaşlığın daha damöhkəmləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi yollarınınmüəyyənləşdirilməsinə dair müzakirələrdən razı qaldım.

Vladimir Putin: Müstəqil Dövlətlər Birliyinin fəaliyyəti vəperspektivləri haqqında ətraflı fikir mübadiləsi aparmaq çoxvacibdir.

Heydər Əliyev: Mən də əminəm ki, Müstəqil DövlətlərBirliyinin üzvü olan ölkələrin bütün sahələrdə qarşılıqlı surətdəfaydalı əlaqələri bundan sonra daha da genişlənəcək vəmöhkəmlənəcəkdir.

Vladimir Putin: Ölkələrimizin ənənəvi dostluq və mehribanqonşuluq münasibətlərindən mən çox razıyam. Biz bundan sonra dasiyasət, iqtisadiyyat, mədəniyyət, elm və di-

________________Milli Kitabxana________________

244

gər sahələrdə əməkdaşlığın daha da dərinləşməsinə nail olmalıyıq.Heydər Əliyev: Bu gün bizim ölkəmiz üçün ən ağrılı problem

Ermənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsidir. 12 ildənbəri davam edən münaqişə nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20faizi işğal olunmuş, bir milyondan çox vətəndaşımız yerindən-yurdundan zorla qovularaq çadırlarda ağır şəraitdə yaşayır.

Bu münaqişənin sülh yolu ilə aradan qaldırılması üçün ATƏT-inMinsk qrupu çərçivəsində və birbaşa danışıqlar aparılır. Minskqrupu həmsədrlərinin, o cümlədən Rusiya Federasiyasının busahədə səylərinin artırılmasına ehtiyac duyulur.

Mən inanıram ki, ölkələrimizi maraqlandıran bir sıra digərməsələlər kimi, bu ağır problem də nəhayət ki, öz obyektiv həllinitapacaqdır.

________________Milli Kitabxana________________

245

AZƏRBAYCAN PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEV,RUSİYA PREZİDENTİ VLADİMİR PUTİN VƏERMƏNİSTAN PREZİDENTİROBERT KÖÇƏRYAN

ARASINDA GÖRÜŞ

Moskva, Kreml

22 iyun 2000-ci il

Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev, RusiyaFederasiyasının prezidenti Vladimir Putin və ErmənistanRespublikasının prezidenti Robert Köçəryan arasındakı görüşdəErmənistan - Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəninin sülhyolu ilə tezliklə həll edilməsi sahəsində qarşıda duran məsələlərətraflı müzakirə olundu.

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülhyolu ilə aradan qaldırılması sahəsində görülən işləri nəzərdənkeçirən və bu istiqamətdə səylərin daha da gücləndirilməsininvacib olduğunu nəzərə çatdıran prezidentlər tam sülh əldəedilənədək atəşkəs rejiminin qorunub saxlanılması üçün bütünlazımi tədbırlərin görülməsinin zəruriliyini yekdillıklə təsdiqetdilər.

Dövlət başçıları münaqişənin sülh yolu ilə tənzimlənməsisahəsində ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində aparılan fəaliyyətinbundan sonra da davam etdirilməsinin vacib olduğunuvurğuladılar.

Regionda sülhün və sabitliyin yaradılmasında Rusiyanın böyükmarağını nəzərə çatdıran prezident Vladimir Putin ATƏT-in Minskqrupunun həmsədrlərindən biri kimi, Rusiyanın nizamasalmaprosesində səylərini daha da artırmaq əzmində olduğunu bildirdi.

Söhbət zamanı nizamasalma prosesinin irəliləməsi üçün beləgörüşlərin əhəmiyyəti bir daha vurğulandı.

________________Milli Kitabxana________________

246

AZƏRBAYCANLILARIN ÜMUMRUSİYAKONQRESİNİN TƏSİS YIĞINCAĞINDA NİTQ

Moskva,Azərbaycan Respublikasının səfirliyi

22 iyun 2000-ci il

Əziz həmvətənlər!Əziz bacılar, qardaşlar, dostlar!Çox məmnunam ki, bu gün mənə sizinlə görüşmək nəsib

olubdur. Sizin hamınızı səmimi-qəlbdən salamlayıram. Sizinsimanızda Rusiyada yaşayan bütün azərbaycanlıları, hər birazərbaycanlını ürəkdən salamlayır, hamınıza cansağlığı, işlərinizdəuğurlar, ailələrinizə səadət arzu edirəm.

Mən hiss etdim ki, burada toplaşanların əksəriyyəti daha çox rusdilində danışır, rus dilini başa düşür. Ona görə bu gün məqsədimondan ibarətdir ki, siz mənim sözlərimin hamısını olduğu kimianlaya biləsiniz. Azərbaycan dili bizim ana dilimiz, doğmadilimizdir, müstəqil Azərbaycanın dövlət dilidir. Bu dili, yənianadan gələn dili hər bir azərbaycanlı bilməlidir. Ancaq eynizamanda, mən bilirəm ki, Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar, yaxudda Azərbaycanın özündə yaşayan azərbaycanlılar uzun illər olanənənəyə görə rusca təhsil alıblar, ailələrində də daha çox ruscadanışıblar. Ona görə də öz dillərini bilməkdən bir az qüsurları var.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə edəndən sonraAzərbaycan dili dövlət dili elan olundu. Bundan doqquz il keçir.İndiyə qədər də Azərbaycanda, Bakıda azərbaycanlılar var, həttadövlət işində çalışan azərbaycanlılar var ki, bizim müx-

________________Milli Kitabxana________________

247

təlif iclaslarda, toplantılarda xahiş edirlər ki, öz fikirlərini dahadəqiq ifadə etmək üçün onlara imkan verilsin rus dilindədanışsınlar. Mən isə neçə dəfə onları xəbərdar etmişəm ki, sizə biraz da vaxt verirəm, ancaq əgər o müddətdə də öz ana dilinizi,dövlət dilinizi öyrənə bilməsəniz, bundan sonra dövlət işini tərkedəcəksiniz. Ondan sonra hansı dildə danışırsınız-danışın.

Amma bu sizə aid deyil, Azərbaycanda yaşayan və dövlət işindəçalışan azərbaycanlılara aiddir. Eyni zamanda, burada məndən öncəçıxış edənlər də, xüsusən professor Məmməd Əliyev dedi ki,harada olursan-ol, hansı məmləkətdə, hansı xalqın içindəyaşayırsan-yaşa - öz kökünü unutmamalısan. Öz dilini nəinkiunutmamalısan - bilməlisən, öz adət-ənənələrini nəinki bilməlisən-bunlara həmişə riayət etməli, bunları qorumalısan, saxlamalısan.

Ancaq mən hesab etmirəm ki, indi biz burada hamınınqarşısında belə tələblər qoymalıyıq. Yox. Biz müstəqilliyi yeni əldəetmişik. Həm Azərbaycanda yaşayan bir çox azərbaycanlılar, həmdə Azərbaycandan kənarda, o cümlədən Rusiyada yaşayanazərbaycanlılar rus dilini həmişə əsas dil hesab ediblər. Ona görədə qısa bir müddətdə bunu dəyişdirmək mümkün deyildir.

Ancaq hər kəs harada yaşayır-yaşasın - təkcə Rusiyada yox, lapAvstraliyada, yaxud da, nə bilim, Cənubi Afrikada yaşasa da -gərək nəinki öz dilini unutmasın, onu həmişə bilsin.

Mən Azərbaycanda dəfələrlə çıxış edib demişəm və bunu sizə dədeyirəm: mən istəyirəm ki, azərbaycanlılar - bunu xüsusən gənclərəünvanlayıram - rus dilini də, ingilis dilini də, fransız dilini də,alman dilini də, ərəb dilini də, ispan dilini də yaxşı, təmiz bilsinlər.Amma Azərbaycan dilini də yaxşı bilsinlər. İnsan nə qədər çox dilbilsə, o qədər də zəngindir. Təkcə bir dillə yaşayan adam indiki,müasir dünyada, bütünlüklə bir-biri ilə əlaqədə olan dünyada,təbiidir ki, çətinlik çəkər.

________________Milli Kitabxana________________

248

Bunları nəzərə alaraq, sizə hörmət edərək mən çıxışımın sonrakıhissəsini rus dilində davam etdirəcəyəm.

Əziz dostlar, həmvətənlərim!Mən bugünkü görüşə şadam və sizi, sizin simanızda Rusiyada

yaşayan bütün azərbaycanlıları bir daha salamlayıram.Şadam ki, indi Rusiyada Azərbaycanı layiqincə təmsil edən

azərbaycanlılar yaşayırlar. Bununla əlaqədar, hər iki amil -azərbaycanlıların sayı da əhəmiyyətlidir. Lakin bununla yanaşı,Rusiya cəmiyyətində artıq müəyyən yer tutan azərbaycanlılarözlərinin fəaliyyati - elmi, mədəni, kommersiya və ya hər hansıdigər fəaliyyətilə azərbaycanlıların nəyə qadir olduqlarını,Azərbaycan xalqının nəyə qadir olduğunu göstərirlər.

Xalqımız istedadlı, bacarıqlı xalqdır. Xalqımızın bütün tarixibuna parlaq sübutdur. Lakin mən Azərbaycanda işlədiyim əvvəlkivaxtlarda həmişə demişəm və bu, onda da mənim qəti inamımolmuşdur və bu gün də əminəm ki, öz ərazisinin hüdudları,sərhədləri daxilində qapanıb qalan heç bir xalq bütün dünyaictimaiyyətinin, bütün dünya sisteminin sürəti ilə inkişaf edəbilməz. Yəni, mən həmişə milli məhdudluq hisslərinin əleyhinəolmuşam. Bəzən adamlar burada ziddiyyət görürlər, yəni, məsələnbizdə, Azərbaycanda keçmiş vaxtlarda da elə adamlar olmuşlar vəbu gün də elə adamlar var ki, deyirlər yox, filankəsazərbaycanlıdırsa, onun hər şeyi azərbaycansayağı olmalıdır. Bəli,əgər o, anadan azərbaycanlı doğulmuşsa, onun hər şeyi üçünazərbaycanlılıq xasdırsa, başlıcası isə onun damarlarındanazərbaycanlı qanı axırsa, onu daha heç cür dəyişdirmək olmaz - o,azərbaycanlı kimi düşünür, onun qəlbi azərbaycanlı qəlbidir. Lakinəgər o yalnız öz kəndində yaşasa, oxusa, inkişaf etsə və özkəndindən uzağı görməsə, öz genetik dahiliyinə baxmayaraq, çətinki, çox şeyə nail olsun. Yeri gəlmişkən, güman edirəm dünyada eləadamlar var ki, onlar öz genlərinə görə çox qabiliyyətli doğulurlarvə öz

________________Milli Kitabxana________________

249

inkişafında dahi ola bilərlər, lakin yalnız ona görə dahi olmurlar ki,doğulduqları yerin, yaxud yaşadıqları ölkənin hüdudlarındankənara çıxmırlar.

1970-ci illərdə mən Azərbaycanın rəhbəri işləyərkən - bilirsinizki, mən 1969-cu ildə Azərbaycanın rəhbəri seçildim və 1982-ci ilinaxırlarınadək bu vəzifədə çalışdım, sonra Moskvaya işləməyəgetdim - bu prinsipləri əsas tutaraq, bəzən hətta inzibati qaydadaçalışırdım ki, gənclərimiz - əlbəttə, artıq 50,60,70 yaşında olanadama deyə bilməzdim ki, dur Moskvaya və Sibirə, yaxud harasaget - cavanlarımız, gənclərimiz təhsil almaq üçün hökmən Sovetlərİttifaqının başqa respublikalarına getsinlər. O vaxtlar bizimSovetlər İttifaqından, yəni Sovetlər İttifaqının hüdudlarından başqa,ayrı imkanlarımız yox idi. Siz yəqin xatırlayırsınız ki, mən bir çoxadamları mütəşəkkil surətdə Moskvaya, Leninqrada, nəinkiRusiyanın, Ukraynanın, eləcə də digər müttəfiq respublikalarınşəhərlərin təhsil almağa göndərirdim - bəlkə də bu adamlardankimlərsə burdadır - yadınızda olar. Özü də mən bunu güzəştlişərtlərlə edirdim.

Azərbaycan bu baxımdan böyük güzəştlərə nail olmuş yeganərespublika idi. 1970-ci ildən başlayaraq, mən Azərbaycanınhüdudlarından kənara, ən əvvəl Rusiyaya, ən əvvəl Moskvaya,Leninqrada, digər iri ali təhsil mərkəzlərinə, elm mərkəzlərinə,mədəniyyət mərkəzlərinə daha çox azərbaycanlı göndərilməsiniqarşıya bir vəzifə olaraq qoydum.

Əvvəl mənə belə böyük kvota vermirdilər. Yüz adama razılıqverdilər, həm də adam istədiyi yerə özü də gedə bilərdi, bubaxımdan Sovetlər İttifaqında heç bir məhdudiyyət yox idi. Ammaiş burasındadır ki, hər bir ali məktəbdə müsabiqə olurdu.Azərbaycanlı gənclər isə çox vaxt bu müsabiqədən keçəbilmirdilər. Bir tərəfdən, biz etiraf edirik ki, məsələn, bəzi gəncazərbaycanlıların orta təhsili elə yüksək səviyyədə deyil ki, onlarMoskva Universitetində müsabiqədən keçə bilsinlər.

________________Milli Kitabxana________________

250

Digər tərəfdən, çox istedadlı gənclər vardı, amma onlar rus dilinikifayət qədər bilmirdilər, doğrudur, riyaziyyatı yaxşı bilirdilər yəMoskva Universitetində imtahan verən hər hansı abituriyentləyarışa girə bilərdilər, amma rus dilini kifayət qədər bilmirdilər.Əlbəttə, onlar bundan ziyan çəkirdilər.

Buna görə də o vaxtlar mən Azərbaycan gənclərinin Sovetlərİttifaqının ali məktəblərinə müsabiqədən kənar qəbul edilməsihüququnu aldım. Əvvəlcə 100 yer verdilər, artıq 1978-79-cu illərdəisə bu kvotanı 800 nəfərə çatdıra bildim. Özü də bu iş məndən ötrüo dərəcədə mühüm idi ki, respublika rəhbəri üçün bəlkə də dahavacib sayılan bütün digər vəzifələrimlə yanaşı, bununla özümməşğul olurdum.

Bilirsinizmi, gah oraya köçdüyümə, gah buraya köçdüyüməgörə, keçmişimə aid bir çox şeylər arxivimdə qalmayıbdır, bəzənhər şeyi saxlamağa imkanım olmurdu və sadəcə, yerimolmadığımdan ləğv edirdim. Amma hər il Sovetlər İttifaqınınmüxtəlif şəhərlərinə müsabiqədən kənar göndərilən bu gənclərinjurnalları isə arxivimdə qalmışdır. İndi siz mənim arxiviməbaxsanız görərsiniz ki, hansı rayondan, hansı şəhərdən olan hansıadam hansı ildə hansı instituta qəbul edilmişdir. Onların arasındalayiqli insanlar çox olmuşdur.

Mən bunu nə üçün edirəm? Əvvəla, açığını deyək, MoskvaUniversitetinin təhsil səviyyəsi Bakı Universitetinin təhsilsəviyyəsindən qat-qat yüksəkdir. O vaxtlar da belə olmuşdur, indidə belədir. Mən bir misal çəkdim, bir çox digər misallar da çəkməkolar. İkincisi, bəzi ixtisaslar üzrə bizdə, sadəcə olaraq, ali təhsil yoxidi. Deməli, bu profil üzrə mütəxəssislər hazırlamaq üçün digərrespublikaların ali məktəblərinin imkanlarından istifadə etməklazım idi. Üçüncüsü isə, mən məhz ona çalışırdım ki, adamlar özqınından çıxsınlar. Başa düşürsünüzmü, adamlar bu milliməhdudluq dairəsini qırsınlar, daha geniş məkana çıxsınlar,başqaları ilə ünsiyyətdə olsunlar. Bu istəsən də, istəməsən də insanıheç olmasa rus dilini öyrənməyə vadar

________________Milli Kitabxana________________

251

edirdi, çoxları isə burada, Moskvada, Leninqradda, başqaşəhərlərdə rus dili ilə yanaşı, ingilis dilini də, ayrı dilləri dəöyrənirdilər.

Yeri gəlmişkən, mən bununla hər il məşğul olurdum vəMoskvada təhsil alan tələbələri bir neçə dəfə buraya, daiminümayəndəliyə toplamışdım. Ancaq sonra onların sayı o qədər artdıki, burada daha yer olmadı. Xatirimdədir, o vaxtlar biz Tverbulvarındakı teatra - yeni Moskva Bədaye Akademik Teatrınakeçdik, hamını oraya topladıq və mən Moskvanın rəhbərindəntutmuş, bütün Moskva rəhbərliyini, Ali Təhsil nazirini vəkomsomolun mərkəzi komitəsinin rəhbərliyini və sair, Sov.İKPMK-nın işçilərini, məsul işçiləri dəvət etdim. Orada görüş oldu.Yeri gəlmişkən, görüşün rəsmi hissəsindən sonra onlara hansısaçox yaxşı bir tamaşa göstərdilər.

Mən bunu nə üçün xatırlayıram Cəbrayıl rayonunun - bu,Azərbaycanın dağlıq rayonudur - ucqar kəndindən olan dördüncükurs tələbəsi çıxış etdi. Biz onu buraya göndərəndə rus dilini,demək olar, bilmirdi və ya pis bilirdi. O çıxış etdi, rus dilində yaxşıdanışdı və məhz ona görə çıxış etdi ki, qiymətlərinin hamısı əla idi.Mənim etdiyim işlərin nə demək olduğunu elə bu misal əsasındagörə bilərsiniz. Mən bu gəncə baxanda sevincdən gözlərim az qalayaşardı. Elə sevinirdim ki, belələri isə çoxdur. Əgər hər il ortahesabla 800 adam göndərirdiksə, indi hesablayın görün, on beş ildənə qədər adam göndərmişdik.

O vaxtlar məqsədim bu idi ki, onlar belə yüksək təhsil aldıqdan,o vaxtkı ümumsovet mühitinə - Moskva, Leninqrad və ya Kiyevmühitinə uyğunlaşdıqdan sonra Azərbaycana həm daha savadlı,həm daha yüksək mədəniyyətli, həm də daha geniş dünya görüşünəmalik adamlar kimi qayıtsınlar. Güman edirdim ki, onların birqismi qayıtmayacaqdır. Nəyə görə? Ona görə ki, Moskvadayaşamaq onun xoşuna gələcək, qoy Moskvada yaşasın. Hər hansıbir qızla tanış olub, ona evlənə-

________________Milli Kitabxana________________

252

cək, nə olsun, bu da yaxşıdır, qoy öz həyatını istədiyi kimi qursun.Sonra belə də oldu - onların bir qismi qayıtmadı, bir qismi qayıtdı.Buna görə də mənim göndərdiyim və hər halda, özümə doğmabüdiyim adamların çoxu Rusiyanın və keçmiş Sovetlər İttifaqınınmüxtəlif regionlarında yurd saldılar, uğurla yaşayırlar və ailəqurublar.

Mən tarixə bu ekskursu belə bir fikrə yaxınlaşmaq üçün etdimki, ümumiyyətlə, hər bir xalqın öz vətəni var. Bizim vətənimizAzərbaycandır, o bizim doğma torpağımızdır. Bu vətən nə dünən,nə də bu gün meydana gəlibdir. Bu vətən çoxəsrlik tarixə malikdir,bu vətən çoxəsrlik zəngin mədəniyyətə malikdir, bu vətəndə çoxzəngin ənənələri, adətləri, öz xarakteri olan xalq yaşayır. Bu xalqınxüsusiyyətidir, millətin xüsusiyyətidir. Bu olmasa, millət də olmaz.Millət isə olmasa, insan nə dərəcədə ağıllı olsa da, hər halda, naqisinsandır. Ona görə də bizim vətənimiz Azərbaycandır. Bəli! Ammavətənimizi intellektual baxımdan daha zəngin, iqtisadi cəhətdəndaha zəngin etmək üçün və vətənimizin daha çox tanınması üçün,vətənimizin dünyada hər yerdə məşhur olması üçün insanlarvətənin hüdudlarından uzaqlara getməli və istədikləri yerdə məkansalmalı, istədikləri yerdə yaşamalı, istədikləri yerdə işləməlidir,ancaq vətənlə əlaqələri kəsməməli, vətəni unutmamalı və öz milliköklərini unutmamalıdırlar.

İndi Rusiyada çoxlu azərbaycanlı yaşayır. İndi daha Sovetlərittifaqı yoxdur. Biz müstəqil dövlətik və yeri gəlmişkən, deməliyəmki, müstəqillik xalqımızın ən böyük tarixi nailiyyətidir. Biz artıqçoxdan, bir çox əsrlər boyunca öz dövlət müstəqilliyimizə malikdeyildik. Müstəqilliyə nail olmaq-bu hadisəni lazımıncaqiymətləndirmək çətindir. Budur, indi biz artıq müstəqil dövlətinnümayəndələri kimi, artıq öz dövləti olan Azərbaycan xalqınınnümayəndələri kimi, Moskvada da, Vaşinqtonda da, Parisdə də,Brüsseldə də və ya hər hansı digər şəhərdə də görüşürük və budövlətin Dünya

________________Milli Kitabxana________________

253

Birliyində, Birləşmiş Millətlər Təşkilatında, bir çox digərbeynəlxalq təşkilatlarda öz yeri vardır. Bu çox böyük tarixinailiyyətdir.

Dünən burada Mustəqil Dövlətlər Birliyinin növbəti sammitikeçirildi. Bəli, mən burada işləmişəm, mən Sovetlər İttifaqınınrəhbərlərindən biri olmuşam. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan xalqınınbütün tarixi ərzində mən Sovetlər tttifaqı kimi boyükfövqəldövlətin rəhbərliyində olmaq şərəfinə layiq görülmüş yeganəazərbaycanlı idim. Bəli, mən burada, Azərbaycanda çox yüksəkvəzifələr tutmuşam. Amma indi Azərbaycan prezidenti olaraq, mənbunu keçmişdə malik olduqlarının hamısından yüksək hesabedirəm.

Mən Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü olmuşam, SSRİNazirlər Soveti sədrinin birinci müavini olmuşam, mən Sovetlərİttifaqının bir neçə rəhbərindən biri olmuşam, mən Kremldəotururdum, Kremldə işləyirdim. İndi isə Kremlə başqa dövlətinprezidenti kimi gəlirəm.

Ona görə də xalqımızın, ölkəmizin müstəqilliyi böyük işdir.Müstəqil Dövlətlər Birliyinə daxil olan bərabərhüquqlu 12 dövlətkimi, dünən biz birliyimizin məsələlərini müzakirə etdik. Sonra isəgörüşlər, ayrı-ayrı prezidentlər arasında ikitərəfli görüşlə və Rusiyaprezidenti ilə görüşlər keçirildi. Bu gün mənim çox uzun sürən birgörüşüm oldu. Görüşdən çıxanda məni müşayiət edən şəxslərdedilər ki, siz Rusiya prezidenti Vladimir Vladimiroviç Putinlə birsaat qırx dəqiqə söhbət etdiniz. Yeri gəlmişkən, biz ayrılarkən mənona dedim ki, indi də Azərbaycan icmasının nümayəndələri iləgörüşə gedirəm, səfirin mənə bildirdiyinə görə, onlar RusiyaFederasiyasının 50 vilayətindən gəliblər. O sizə salam yetirməyixahiş etdi.

Təkrar edirəm, Rusiyada çoxlu azərbaycanlı yaşayır. Onlarınhamısı - bəlkə küçə süpürən də, bazarda alver edən də, elmin və yamədəniyyətin ən yüksək zirvəsində olan da, böyük kommersantolan da bizim üçün doğma adamlardır. Çünki

________________Milli Kitabxana________________

254

onların hamısı bizim adamlarımızdır. Mən də Azərbaycanprezidenti olaraq, hər bir azərbaycanlını özüm üçün əziz adambilirəm.

Rusiyada nə qədər azərbaycanlı olduğunu söyləmək mənimüçün çətindir. Bəziləri deyirlər, onlar bir milyondur, başqaları deyirki, iki milyondur. Məncə, heç kim dəqiq hesablamayıbdır. Amma,hər halda, mən belə təsəvvür edirəm ki, azərbaycanlıların bir qismiburadadır, onlar müxtəlif səbəblərə görə çoxdan Rusiyada məskənsalmış, öz yerlərini tutmuşlar və elmdə, təhsildə, səviyyədə,mədəniyyətdə, kommersiya strukturlarında çalışırlar, hətta dövlətqulluğunda olanlar da var - mən burada dövlət qulluğundakı birneçə adamla rastlaşdım, sevindim - müxtəlif sahələrdə - çoxlarıistehsalatda işləyirlər. Elə götürək Ulyanovskı, orada cəmiyyət var,bilmirəm, burada o cəmiyyətin nümayəndələri var, ya yox. Onlarorada böyük cəmiyyət yaratmışlar və bir neçə dəfə Bakıyagəlmişlər və mən hətta Rusiyadakı Azərbaycan icmasından ilk dəfəhədiyyəni Ulyanovsk avtomobil zavodunun avtobusunu onlardanalmışdım. Onlar bu avtobusu Bakıya gətirərək mənə bağışlamışlar.Təbii ki, mənim avtobusa ehtiyacım yoxdur. Mən onu bu avtobusaehtiyacı olanlara bağışladım.

Məsələn, mən bunu müsbət amil hesab edirəm. Azərbaycandabizim bəzi adamlar - bədxahlar da, müxalifətdən olanlar da - bunuxüsusilə şişirdirlər. Deyirlər ki, görürsünüzmü, «Azərbaycandan ikimilyon azərbaycanlı çıxıb getmişdir, Rusiyada yaşayır. Ona görəki, Azərbaycanda yaşamaq çox ağırdır». Müxalifət bizi bundatəqsirləndirmək istəyir. Yaxşı, Rüstəm İbrahimbəyovaAzərbaycanda yaşamaq ağır idi, yoxsa, məsələn, FərmanSalmanova Azərbaycanda yaşamaq ağır idi, yaxud MəmmədƏliyevə Azərbaycanda yaşamaq ağır idi? Onlar burada öz layiqliyerini tapmışlar və buna ancaq sevinmək lazımdır.

________________Milli Kitabxana________________

255

Məsələn, bu gün səfir bildirdi ki, Rüstəm İbrahimbəyov,Məmməd Əliyev burada işləyərək Rusiya Federasiyasının dövlətmükafatına layiq görülmüşlər. Bu bizim üçün şərəfdir, bunasevinmək lazımdır.

Yeri gəlmişkən, mən bu imkandan istifadə edərək, sizi səmimi-qəlbdən təbrik edirəm və istəyirəm ki, mükafatlar daha çox olsun.Rusiyada iki milyon, milyon yarım, bir milyon azərbaycanlınınolması müsbət amildir. Azərbaycanda kifayət qədər adam var. Odurki, narahat olmayın, buna görə Azərbaycan boşalmaz. Çünki bizdəərazi böyükdür, doğum da yüksəkdir. Ona görə də Azərbaycandakifayət qədər adam var. Mən bununla demək istəmirəm ki, köçübgedin. Yox. Lakin kim getmək istəyirsə, qoy getsin. Bəzilərimüvəqqəti olaraq işləməyə gedir, digərləri məskən salaraq buradayaşayır, amma vətəni unutmur, gəlirlər, Nizami küçəsində və yabulvarda gəzir, öz cavanlığını xatırlayır, qohumları ilə ünsiyyətdəolurlar və sair. Bəli, elə kontingent də var ki, onlar pul qazanmağagedirlər, çoxları bazarlarda çalışır, burada da qəbahətli bir şeyyoxdur.

Bilirsiniz ki, 70-80-ci illərdə, bəlkə də bir az əvvəlki illərdəTürkiyədə iqtisadi vəziyyət çətin olduğundan bir çox türklərAlmaniyaya getmişdilər. Almaniyanın isə məhz işçi qüvvəsinəehtiyacı var idi. Lakin Almaniyada - mən o vaxtkı QərbiAlmaniyanı nəzərdə tuturam - həyat səviyyəsi yüksək, çox yüksəkolduğuna görə, çox da ixtisaslı olmayan belə işlər üçün onların özadamları çatışmırdı. Buna görə də bu onlar üçün hətta sərfəli idi.Deməli, öz vətənində, Türkiyədə özləri üçün lazımi iş tapabilməyən türklər pul qazanmağa Almaniyaya gedir və orada pulqazanaraq ailələrini dolandırırdılar. Almaniya isə özü üçün lazımiişçi qüvvəsini artırırdı. İndi Almaniyada üç milyon türk yaşayır vəAlmaniya parlamentində vaxtilə Almaniyaya pul qazanmağagetmiş türklərdən deputatlar var. Təfsilata varıb deməyəcəyəm ki,indi Almaniya türklərin göz-

________________Milli Kitabxana________________

256

ləndiyindən də çox olmasından narahatdır. Bu başqa məsələdir,bunlar təfərrüatdır və görünür, açıqlamağa lüzum yoxdur. Ammamən bilirəm.

Yaxud yadımdadır, məsələn, Yuqoslaviyadan da Almaniyayaçoxlu adam işləməyə gedirdi. Bizdə Sovetlər İttifaqı idi və sosialistdüşərgəsi idi. Lakin bayaq dediyim kimi, mən Sovetlər İttifaqınınrəhbərlərindən biri idim, problemlərlə, xarici işlərlə, o cümlədənsosialist ölkələri birliyinin, sosialist düşərgəsinin möhkəmlənməsiilə də məşğul olurdum. Mən Yuqoslaviyaya getmiş və rəhbərlərləgörüşmüş, Sovetlər İttifaqı ilə Yuqoslaviya arasında qarşılıqlımünasibətlər barədə söhbət etməli olmuşdum. O vaxtlar bizim ənmürəkkəb münasibətlərimiz məhz Yuqoslaviya ilə idi. Elə olurduki, biz saatlarla müzakirə, mübahisə edirdik, əlbəttə, bu zamanbizdə, sovet rəhbərliyində olan nəzəriyyəni əsas tuturduq. Mənonları qınayaraq deyirdim ki, bu nə olan işdir, siz, sizinvətəndaşlarımız Almaniyaya gedirsiniz, adamlarınız qara fəhləlikedir, başqa ideologiyanın təsiri altına düşürlər və sair və sair. Mənonları qınayırdım, onlar isə mənə deyirdilər, yoldaş Əliyev, Sizsəhv edirsiniz, heç də belə şey yoxdur, bu hətta yaxşıdır. OnlarınAlmaniyada işləməsi hesabına hər il banklarımıza ehtiyacduyduğumuz, milyardlarla ölçülən sabit valyuta daxil olur. Bu, birtərəfdən. Digər tərəfdən isə, onlar orada işləyir, pul göndərir və yaözləri ilə ailələrinə pul gətirirlər və ailələri yaxşı yaşayır.

Mən sizə keçmiş tarixdən, sosializm və kapitalizmdüşərgələrinin olduğu dövrdən iki fakt gətirmək istəyirəm. Mənindi heç bir eynilik aparmaq istəmirəm. Sadəcə, bu faktlarıxatırlayaraq və hər halda, böyük siyasi fəaliyyət təcrübəsinə malikolaraq, məsələn, mən bizdə müxalifətin daim dediyi bu sözlərə fikirvermirəm ki, «görürsünüz, Azərbaycanda vəziyyət necə pisdir,insanlar çıxıb gedir, iki milyon azərbaycanlı Rusiyada yaşayır».Əgər Rusiyada hətta üç milyon azərbay-

________________Milli Kitabxana________________

257

canlı yaşasa, bu pis deyildir. Azərbaycanda insanlar kifayətqədərdir. Mən istəmirəm ki, biz Rusiyaya ekspansiya təşkil edək.Şübhəsiz ki, bu hər bir kəsin fərdi arzusudur, heç kim heç nə təşkiletmir. Mənim təşkil etdiyim yeganə şey gəncləri Rusiyaya təhsilalmağa göndərməyim olmuşdur. Bundan savayı heç nə təşkilelməmişəm və bu gün də etmirəm.

Deyirlər ki, burada bazarlarda çoxlu azərbaycanlı var. Bununnəyi pisdir? Mən yenə keçmişi xatırlayıram. Mən Azərbaycanınrəhbəri işləyəndə deyirdilər ki, azərbaycanlı möhtəkirlər Moskvayagedir, gül alveri edir və möhtəkirliyi yayırlar. Təbii ki, bu mənətoxunurdu. Bu gün isə kommersant nüfuzlu adamdır, amma ozaman möhtəkir adlanırdı.

Təbiidir, biz həmin sistem, həmin ideoiogiya çərçivəsindəyaşayırdıq. Mən iki-üç dəfə Azərbaycandan böyük milis briqadalarıgöndərmişdim ki, Moskvanın bazarlarında azərbaycanlılarıtutsunlar, onlar möhtəkirlər kimi, azərbaycanlıların adınıbatırmasınlar. Başa düşürsünüzmü? Sonra isə Moskvanın bəzirəhbərləri mənə zəng edirdilər ki, siz nə üçün bunu edirsiniz?Yaxşı, deyək ki, siz onların əlindən hər şeyi aldınız. Axı buradabütün bunlar moskvalılara lazımdır. Biz 8 martda qadınlarımızagül bağışlamalıyıq, eləcə də hansısa başqa bir bayramda - siz nəüçün bizi bu imkandan məhrum edirsiniz?

Yaxud da mən Moskvada işləyəndə Rusiyanın bəzi vilayətlərinəgedərkən hökmən bazarlara baş çəkirdim - bu mənim adətim idi.Əlbəttə, mən özüm üçün nə isə almaqdan ötrü bazara yalnızcavanlığımda getmişəm. Rəhbər vəzifədə olanda isə bazarlara,sadəcə, əhval-ruhiyyəni bilmək üçün gedirdim. Obyektiv əhval-ruhiyyəni bazarda həmişə daha çox bilmək olur. Rusiyanınvilayətlərinə gedir və bazarlara baş çəkirdim. Bəzi vilayət partiyakomitələrinin birinci katibləri hətta təəccüblənirdilər ki, Əliyev nəistəyir, bazara nə üçün gedir. O, yüksək istehsalatı göstərmək üçünməni zavoda dartır. Mən isə deyirəm ki, oraya gedəcəyəm, ammayolüstü

________________Milli Kitabxana________________

258

bazara da baş çəkək, görək nə var. Yeri gəlmişkən, mən orada daalver edən azərbaycanlıları görürdüm. Ürəyimdə mən dədüşünürdüm ki. onlar həqiqətən bizi gözdən salırlar, möhtəkirlikləməşğul olurlar. Psixologiya belədir. Amma mən. hesab edirəm ki,bu həmin sistemin, həmin münasibətin məhsulu idi.

Ticarət isə hər yerdə ticarətdir. Biri supermarketdə alver edir,digəri dükanda, üçüncüsü bazarda-hər yerdə alver edirlər. Əgərbazar olmasa, həyat da olmaz. Onlar məhz ən çalışqan insanlardır.Moskvada - mən burada neçə illər yaşamışam - qışda, iyirmi dərəcəşaxtada bazarda piştaxta arxasında bir neçə saat ayaq üstə dayanıbnə isə satmaq çox ağır zəhmətdir. Nə üçün hesab etməliyik ki, onlarbizi gözdən salan insanlardır? Yox!

Bir dəfə Yuri Lujkov Bakıya gəlmişdi. Mən ona dedim ki, xahişedirəm, «Qafqaz millətindən olan şəxslər» ifadəsinə son qoyun.Əvvəla, bu təhqiramizdir. Qafqaz millətindən olan şəxslər nədeməkdir? Qafqaz təkcə bizim regionun deyil, dünyanın gözəl birguşəsidir. Qafqaz bir çox görkəmli insanların vətənidir. Qafqaz birçox qəhrəmanların vətənidir. Siz nə istəyirsiniz? Onlar Qafqazmillətindən olan şəxslərə cinayətkarlar, hansısa oğrular,fırıldaqçılar damğası vurmuşdular. Mən rəsmi surətdə etiraz etdimvə bizdə sarayda Rusiya Federasiyasının mədəniyyət günlərikeçirilərkən o, çıxış etdi və mən də çıxış etdim, bu barədə açıqdanışdım.

Ona görə də həmin insanlar da bizim həmvətənlərimiz,doğmalarımızdır. O ki qaldı cinayətlərə, cinayətlər bazarda datörədilir, küçədə də törədilir, ən nüfuzlu yerdə də törədilir. Əslahesab etmək olmaz ki, əgər o, bazarda alver edirsə, deməli,cinayətkardır. Mən ona görə bu mövzuda bir qədər çox danışdımki, deyəm - hər bir zəhmət şərəflidir. Rusiyada işləyən və özailəsini saxlayan, pul qazanan və eyni zamanda bu və ya digərregionun həyatında iştirak edən azərbaycanlı

________________Milli Kitabxana________________

259

ləyaqətli adamdır və biz onun mənafelərini müdafiə etməliyik, onuhəmişə həmvətənimiz saymalıyıq.

İndi isə azərbaycanlıların ünsiyyəti barədə. Təəssüf ki, biz birçox digər məsələlərdə olduğu kimi, bu məsələdə də geri qalmışıq.Rusiyada azərbaycanlılar sayca sanki az deyildirlər, odur ki, onlargərək birləşəydilər, sıx birləşəydilər, necə deyərlər, bir-birilə dahayaxından bağlı olardılar, bir-birinə daha çox kömək edəydilər - bir-biri ilə ünsiyyətdə olmaq öz vətənini unutmamağa kömək edir.Məsələn, Novruz bayramında plov bişirirlər, hamı oturub birlikdəyeyir və ya bir-birini dəvət edirlər. Yaxud, məsələn, bir-birinəqonaq gedir, təbrik edir, üstəlik hədiyyələr, paxlava və ya şəkərburaverirlər - bu da ünsiyyət vasitəsidir.

Yəni mən belə düşünürəm və hamı da bu fikirdədir ki, haradayaşayırlarsa yaşasınlar, azərbaycanlılar bir-biri ilə bağlı olmalı, bir-biri ilə əlaqə saxlamalıdırlar. Əvvəla, bu, dilimizin ənənələrimizin,adətlərimizin qorunub saxlanmasına kömək göstərəcəkdir. İkincisi,bu hər bir azərbaycanlıya kömək edəcəkdir. Azərbaycanlının başınabir iş gəldikdə, başqası ona kömək edəcəkdir. Əlbəttə, onun rus vəya yəhudi, yaxud hər hansı başqa millətdən olan dostu var, o dadostdur və ona kömək edəcəkdir. Amma hər halda, azərbaycanlıdoğmadır, adət-ənənəsinə görə də, xasiyyətinə görə də ona həmişəyaxındır.

Buna görə də istərdim ki, Rusiyada yaşayan azərbaycanlılar bir-biri ilə səmimi münasibətlərdə olsunlar. Bu isə Rusiyanın müxtəlifregionlarında icmalar yaradılması ilə mümkündür. Mən eşidəndəki, Rusiyanın 50 vilayətində formalaşmış icmalar var va buicmaların nümayəndələri mənimlə göruşmək üçün buraya,Moskvaya gələ bilərlər, bu məni çox sevindirdi. Rusiyada çoxluazərbaycanlı olduğu məlumdur. Təkrar edirəm, mən buna müsbətyanaşıram. Lakin bizdə mütəşək-

________________Milli Kitabxana________________

260

killik çatışmırdı, ünsiyyət çatışmırdı, əgər indi bu məsələ həlledilmişsə, bu çox yaxşıdır, çox xoşdur.

Bilirsiniz ki, biz, təəssüflər olsun, Ermənistanla qonşuluqdayıq,onunla dostluğumuz heç cür baş tutmur. Siz ErmənistanlaAzərbaycan arasında münasibətlərin tarixini bilirsiniz,azərbaycanlılar sülhsevər xalqdır, azərbaycanlılar başqa xalqlaraheç zaman pis münasibət bəsləməyiblər. Bizdə tolerantlıq,xalqımızın dini dözümlülüyü yüksək səviyyədədir. Biz günahkardeyilik ki, ermənilər - əlbəttə, onların hamısı deyil, ancaqtəcavüzkar separatçılar və ya ekstremistlər və sair - müxtəlifvaxtlarda müxtəlif münaqişələri qızışdırmış və nəhayət, 1988-ciildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini qoparıb özlərinəbirləşdirmək üçün birbaşa hücuma keçmişlər.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi də bundan başlamışdır. O,indiyədək davam edir və biz bu münaqişəni heç cür həll edəbilmirik. Biz əvvəllər də bilirdik. Ancaq bu münaqişə yarandıqdansonra biz bu barədə daha çox məlumat almağa başladıq, yəni ki, birgörün, ermənilər müxtəlif ölkələrdə necə mütəşəkkildir, bir-biri ilənecə yaxındır, necə güclü icmaları var. Məsələn, siyasətlə və dövlətfəaliyyəti ilə uzun illər məşğul olmuş adam kimi, hətta mən dəbunun belə olduğunu əvvəllər bu dərəcədə təsəvvür etmirdim.Xatirimdədir, Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsi yenicəbaşlanmışdı və Qorbaçov Amerika Birləşmiş Ştatlarına ilk səfərəgetmişdi, sovet mətbuatında xəbər verdilər ki, orada o, erməniicmasının nümayəndələri ilə görüşübdür. Siz yəqin ki?xatırlayırsınız. Sən onda, məncə, deputat idin. Onlar Qorbaçovahansısa bahalı bir hədiyyə, daha doğrusu, Raisa Maksimovnayabahalı hədiyyə verdilər. Bu bizdə hiddət doğurdu. Bəli, hiddətdoğurdu. Çünki Sovetlər İttifaqının dövlət başçısı olan Qorbaçovermənilərə də, azərbaycanlılara da eyni münasibət göstərməli idi.Yeri gəlmişkən, dünən mən bir televiziyaya müsahibə verdim vəbunu bir daha dedim. Əgər 1988-ci ildə Qorbaçov və onun

________________Milli Kitabxana________________

261

ətrafındakılar düzgün mövqe tutsaydılar, bu münaqişə belə şəkilalmazdı və bu qədər itki olmazdı, Ermənistan da, Azərbaycan dabugünkü kimi belə düşmənçilik münasibətində olmazdı. Bununtəqsirkarlarından biri o və o vaxtkı sovet rəhbərliyidir.

Bununla yanaşı, Amerikada Azərbaycan icmasının yalnız planıvardır. Yox, burada artıq azərbaycanlıları təqsirləndirmək olmaz,çümki ermənilər artıq bir çox əsrlər ərzində bütün dünyayasəpələnmişlər. İndi dünya bizim hamımızın üzünə açıqdır, biz həryerə gedib-gəlirik, məsələn, görürük ki, Amerika BirləşmişŞtatlarında erməni icması üzvlərinin sayına görə böyük deyildir -orada ermənilər bir milyondan artıq deyil - amma onların icmasıçox güclüdür. Onun hansı yeri tutduğunu demək istəmirəm, hərhalda, yəhudi və ya yunan icmalarından sonra ilk yerlərdən birinierməni icması tutur, onun konqresə təsiri var.

1992-ci ildə Amerika Konqresində Azərbaycan barəsində açıq-aşkar ədalətsiz qərar, ayrı-seçkilik qərar qəbul edildi. Bu qərardaguya o vaxtlar Azərbaycanın Ermənistanı blokadaya alması iləəlaqədar Amerika hökuməti tərəfindən Azərbaycana hər hansıyardım göstərilməsinin qadağan olunması nəzərdə tutulur. Bunuerməni diasporu və ermənipərəst konqresmenlər etmişlər. Bu gündə Amerika parlamentində olduqca çox ermənipərəstkonqresmenlər var. Son illər biz böyük çətinliklə, gərgin əməksayəsində - konqresmenlərin müəyyən hissəsi heç dəazərbaycanpərəst olmadılar, yox - onlara sadəcə olaraq izah etdikvə onlar obyektiv mövqelərdə durdular.

Mən prezident Klintonla dəfələrlə görüşmüşəm. O mənədemişdir ki, bəli, 1992-ci ildə «Azadlığı dəstəkləmə aktı»nın 907-ci maddəsinə Azərbaycan barəsində tətbiq edilmiş düzəlişədalətsizdir və onu götürmək lazımdır. Bu, 1997-ci ilin avqustundamən Vaşinqtonda rəsmi səfərdə olarkən hətta Ağ evdə bizim birgəbəyanatımızda da yazılmışdır. Amma o bunu edə

________________Milli Kitabxana________________

262

bilmir, çünki erməni diasporu çox güclüdür və ermənipərəstkonqresmenlər mane olur, bunu etməyə imkan vermirlər.

Mən sizə hətta belə bir əhvalatı danışım. Braunbək adlı birsenator var, ümumiyyətlə, bu məsələnin ədalətli həllini istəyir.Konqresmen Kinq bir dəfə 907-ci maddənin ləğvi haqqında təklifverdi, səsə qoydular, amma keçmədi. Sonra senator Braunbəkböyük İpək yolunun bərpasına dair proqram irəli sürdü. ƏgərKonqres bu proqramı qanun şəklində qəbul edirsə, deməli, yollaraçılır, lakin 907-ci maddə ləğv edilmir, amma bu maddənin bir çoxqadağaları avtomatik surətdə götürülür. Ancaq erməni diasporuKonqresdəki öz tərəfdarları vasitəsilə bu qanuna da mane oldu,halbuki onun çox böyük əhəmiyyəti vardı.

Başa düşürsünüzmü, onlar nəinki Amerikada və Fransada, eləcədə Rusiyada, hər hansı digər ölkədə - daha haralarda yoxdular - həryerdə var və hər yerdə də mütəşəkkildirlər, hər yerdə məktəblərivar. Məsələn, Amerikada onlar Amerika cəmiyyətinə tamamilədaxil olmuşlar. Bu yaxınlarda prezident Klinton erməni icmasınaməktub göndərdi və Amerika Birləşmiş Ştatlarının iqtisadiyyatınınvə mədəniyyətinin və s. inkişafında onların xidmətləriniqiymətləndirdi. Onlar yığcam yaşadıqları yerılərdə məktəblərə,kilsəyə, bir çox digər şeylərə malikdirlər. Siz bilirsiniz, bəziştatlarda, məsələn, Nyu-Cersidə, Massaçusetsdə və digər ştatlarda,o cümlədən Los-Anceles şəhərində daha yığcam yaşayırlar və sair.Lakin onlar başqa yerlərdə də, hər yerdə yaşayırlar.

Təkrar edirəm, bu proses heç də bir əsr ərzində getməmişdir.Mən bunu bir misal olaraq deyirəm. Bir amil bizim əleyhimizədir,çünki onlar müxtəlif ölkələrdə imkanlara malik olduqlarına görə,bu münaqişə ilə əlaqədar məsələnin beynəlxalq təşkilatlar vasitəsiləədalətlə həll edilməsinə imkan vermirlər. Bu bizim üçün zərərlidir.Amma bununla yanaşı, biz müxtəlif ölkələrdəki erməni diasporu iləheç nə edə bilmirik.

________________Milli Kitabxana________________

263

Bu, ermənilərin milli mənafeləri baxımından çox gözəldir.Amma gərək biz də öyrənək. Təkrar edirəm, mən xəyaldan,xülyadan uzağam ki, biz buna qısa vaxtda, bir onillik ərzində nailola bilərik. Lakin qarşımıza məqsəd qoysaq, bunu edə bilərik. Bunagörə də icma olduqda, bu icma bir yerə toplaşır, şükürlər olsun ki,Rusianın müxtəlif vilayətlərində yaşayan azərbaycanlılar kasıbdeyillər, normal yaşayırlar, birinin imkanı böyukdür, digərininimkanı azdır, buna baxmayaraq, normal yaşayırlar, onlar diliöyrənmək üçün bazar günü məktəbləri yarada bilərlər. Onlar özmilli musiqisini, milli incəsənətini təbliğ etmək üçün müxləlifdərnəklər yarada bilərlər. Onlar haradasa toplaşıb, ibadət etməküçün məscid tikdirə bilərlər. Bilirsiniz ki, sovet ideologiyasıdövründə biz mənəvi dəyərlərdən məhrum idik. Təkcə biz yox –Sovetlər İttifaqında hamı məhrum idi. Amma indi görün, Rusiyadapravoslav kilsəsi, yaxud da, məsələn, başqa xalqların kilsələri necəgücə malikdir.

Ümumiyyətlə, biz öz mənşəyimizi, öz milli mənşəyimizi və dinimənşəyimizi heç vaxt ımutmamalıyıq. Bəli, əcdadlarıınız islamıhələ VII əsrdə qəbul etmişlər. İslam bir çox yüzilliklər ərzindəxalqımızın həyatının mənəvi əsası olmuşdur. Biz başqa dinə tapmavə ya onu qəbul edə bilmərik. Əlbəttə, bizim Azərbaycanda üçkonfessiya - müsəlman, islam, pravoslav xristian və yəhudikonfessiyaları var. Yeri gəlmişkən, çoxları təəccüblənir ki,Azərbaycanda üç konfessiya belə dostcasına fəaliyyət göstərir. Bizməhz belə xalqıq, təkrar edirəm, biz başqa dinlərə dözümlüyük,lakin, bununla bərabər, milli adətlərimizin, milli mərasimlərimizinən mühüm mənbələrindən biri olan öz dinimizi unutmamalıyıq.

Buna görə də icmanın böyük əhəmiyyəti var. Əgər icmalarhəqiqətən formalaşıbsa, əgər bu icmalar bundan sonra da inkişafedəcəksə, əgər hər bir icma öz sıralarından ən nüfuzlu adamlarıirəli sürəcəksə, bu adamlar təşkilat işi ilə məşğul olacaqlarsa vəqalanları bu rəhbər işçiyə və ya bu rəhbərlərə

________________Milli Kitabxana________________

264

hörmət edəcəklərsə, onlarla hesablaşacaqsa, onda, əlbəttə, açığınıdeyəcəyəm, Rusiyadakı Azərbaycan icmaları qısa müddətdə çoxşeyə nail ola bilərlər.

Əlbəttə, bütün bunlar Rusiya qanunları çərçivəsində olmalıdır,bütün bunlar Rusiyanın bu və ya digər regionunun inkişafi naminəolmalıdır. Mən əvvəldə dedim ki, burada Rusiya vətəndaşlığı olanazərbaycanlılar da var. Bu çox gözəldir. Rusiya çoxmillətli ölkədir.Bizdə, Azərbaycanda hazırda 150 mindan çox rus yaşayır. Onlarınhamısı Azərbaycan vətəndaşlığına malikdir. Onlar bizimvətəndaşlarımızdır və heç bir ayrı-seçkilik yoxdur, heç bir.

Deməliyəm ki, bilirəm, onlar bir prezident kimi, mənə çoxhörmət edirlər, mənim ən fəal tərəfdarlarım, seçicilərimdir. Sizyəqin ki, bilirsiniz, çünki 1989-1990-cı illərdə və s. hüquqlarınınpozulmasma görə rusların bir hissəsi, hər halda, Azərbaycandangetmişdir. Lakin - yeri gəlmişkən, özünütərif olmasın, məni düzbaşa düşün – mən Azərbaycan rəhbərliyinə qayıtdıqdan sonra birçox ruslar qayıtdılar. Onlar mənimlə bər dəfə görüşərkən çoxtəşəkkür edirlər, çünki yaxşı yaşayırlar. Onlar Azərbaycanınvətəndaşlarıdır. Rusiya vətəndaşları olan azərbaycanlılar var, buçox yaxşıdır. Rusiya vətəndaşları olan azərbaycanlılar Rusiyanındövlət qulluğunda, elmi, mədəniyyət, kommersiya sahələrində vədigər sahələrdə işləyirlər. Ancaq azərbaycanlı olduqlarını unutmurvə Azərbaycan haqqında düşünür, öz milləti haqqında düşünür, özxalqı haqqında düşünürlər.

Bu yaxınlarda gedənlərin isə Rusiya vətəndaşlığı yoxdur, onlarada həyan olmaq lazımdır və qətiyyən yol vermək olmaz ki, onlarınhüquqları tapdalansın. Çünki onlar azərbaycanlıdır. Onlardan kimsəRusiya vətəndaşı olarsa, qoy olsun. Kimsə Azərbaycanvətəndaşlığını saxlamaq istəyir. Bizdə də, Azərbaycanda da Rusiyavətəndaşı olan ruslar var - heç bir problem yoxdur. Bəziləri də varki, onlar azərbaycanlı deyil,

________________Milli Kitabxana________________

265

başqa millətlərə mənsubdur və digər ölkələrin vətəndaşlarıdır,onların da problemləri yoxdur.

Yəni indi biz azərbaycanlıları ayırmamalıyıq ki, filankəs Rusiyavətəndaşıdır, filankəs Rusiya vətəndaşı deyil - hamıazərbaycanlıdır. Rusiya vətəndaşları daha boyük imkanlaramalikdirlər, istər Azərbaycan icmalarının dəstəklənməsi üçün,istərsə da Rusiya vətəndaşlığı olmayan azərbaycanlılarınmənafelərinin müdafiəsi üçün onlar Rusiyanın müvafiq dövlətstrukturlarından daha çox istifadə edə bilərlər,

Əlbəttə, Rusiya ilə Azərbaycan arasında qarşılıqlımünasibətlərin bizim üçün böyük əhəmiyyəti var. Bu təkcə sizinüçün deyil, Azərbaycanın bütün əhalisi üçün, bütünvətəndaşlarımız üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir, çünki sizRusiyada yaşayırsınız.

Sizə deyə bilərəm ki, Azərbaycan Rusiya ilə dostluqmünasibətlərinin inkişafında və möhkəmlənməsində qəti mövqetutur. Mən bunu dəfələrlə Rusiyadan gələn müxtəlif nümayəndəheyətləri ilə görüşlər zamanı da, keçmiş vaxtlarda Rusiya rəhbərləriilə görüşlərim zamanı da demişəm. Bu yaxınlarda, ayın 12-dəRusiyanın Respublika günü qeyd olundu. Mən RusiyanınAzərbaycandakı səfirliyinə getdim və orada nitq söylədim. Mən bubarədə çox dəqiq danışdım.

Bu gün prezident Vladimir Vladimiroviç Putinlə çox ətraflısöhbətimiz oldu. Bayaq dediyim kimi, biz bir saat 40 dəqiqə söhbətetdik və bu söhbət əsasən munasibətlərimizin bundan sonra necəinkişaf etdirilməsinə həsr olundu. Prezident Vladimir VladimiroviçPutin Rusiya - Azərbaycan münasibətlərinin inkişafına çox böyükəhəmiyyət verir və bunu ürəkdən istəyir. Biz fikir mübadiləsiapardıq. Dedim ki, buna mən də böyük əhəmiyyət verirəm. Məndünən bizim iclasımızda da, bu gün də dedim ki, Azərbaycan 200ildir Rusiya ilə bağlıdır. Əlbəttə, biz öz qədim keçmişimizlə fəxredirik, öz qədim mədəniyyətimizlə fəxr edirik, öz milliənənələrimizlə fəxr edirik,

________________Milli Kitabxana________________

266

ancaq bununla yanaşı, biz heç vaxt unutmamalıyıq ki, XIX- XXəsrlərdə Azərbaycan ümumbəşəri dəyərlərə, Avropa dəyərlərinəməhz Rusiya vasitəsilə, Rusiya mədəniyyəti vasitəsilə, rus təhsilivasitəslə qovuşmuşdur.

Axı Rusiya da bir çox əsrlər əvvəl belə Rusiya olmayıbdırRusiya, məsələn, XIX əsr və ya XVIII əsrdə özünün Avropa ilə fəaləlaqələri, yəni milli Rusiya xüsusiyyətlərinin Avropa, Qərbxüsusiyyətləri ilə sintezi sayəsində belə olmuşdur. Biz isə bu yoluRusiya vasitəsilə XIX əsrdə də, XX əsrdə də keçmişik, məhz onagörə ki, ziyalılarımızın ən yaxşı nümayəndələri Rusiyada təhsilalmışlar. Doğrudur, onların bəziləri Qərb ölkələrində, məsələn,Almaniyada, Fransada və başqa ölkələrdə, digərləri isə Rusiyadatəhsil almışlar və bütün bu təhsili öz xalqına gətirmişlər. Elmimiz,ali təhsilimiz artıq XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq məhz Rusiyamədəniyyəti ilə yaxınlığımız sayəsində inkişaf etmişdir.

Elə bizim Üzeyir Hacıbəyovu götürün. O öz məzmununa görəsırf milli adamdır. nəinki bir bəstəkar kimi, həm də bir ictimaixadim, bir mütəfəkkir kimi. Azərbaycan millətinin fəxridir. O,Rusiya təhsili almışdır - Qori seminariyasında, sonra PeterburqKonservatoriyasında oxumuşdur və onun Allah vergisi olan genetikgöstəriciləri, istedad və bacarığı belə güclü inkişaf tapmışdır, çünkio, rus dilini, rus ədəbiyyatını, bunun vasitəsilə isə Qərbmədəniyyətini öyrənmiş və əsrimizin əvvəllərində elə boyük əsərləryaratmışdır ki, bu əsərlərlə Azərbaycanın neçə-neçə nəsilləri, neçə-neçə gələcək nasilləri fəxr edəcəkdir.

Biz bu barədə çox danışa bilərik. Bu mədəniyyətdən nə əldəetdiyimizi söyləmək üçün mən sizə yalnız bir faktı xatırlatdım.Əlbətlə, bu tarixdə kədərli səhifələr də var, faciəli səhifələr də.Lakin bununla bərabər, biz gərək həmişə çətin yola yekun vuraq,görək nə itirmişik, nə əldə etmişik. Hər halda, çox şey əldə etmişik.

________________Milli Kitabxana________________

267

Ona görə də keçmiş tariximizi nəzərə alaraq, coğrafimövqeyitnizi nəzərə alaraq deməliyik ki, artıq indi bir müstəqildövlət kimi, biz Rusiya ilə dostluq münasibətlərinə məhkumuq. Bu,Rusiyanın da, Azərbaycanın da xeyrinədir. Bu gün biz prezidentVladimir Vladimiroviç Putinlə bu baxımdan yekdil olduq. Onagörə də Azərbaycan icmaları kimi, siz də Rusiyada yaşayaraq,Rusiyada işləyərək, müxtəlif fəaliyyətlə məşğul olaraq Rusiya iləAzərbaycan arasında dövlətlərarası münasibətlərin daha damöhkəmlənməsinə və inkişaf etməsinə öz töhfənizi verə bilərsiniz.

Yəqin ki, sizi Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişəproblemi də maraqlandırır. Siz bilirsiniz, bu münaqişə 1987-ci ilinaxırlarında - 1988-ci ilin əvvəllərində başlanmışdır. Obyektiv vəsubyektiv səbəblərə görə indi biz belə bir vəziyyətdəyik. Lakin1994-cü ilin mayında, altı ildən bir qədər əvvəl mən qərar qəbuletdim və Ermənistanla biz sülh danışıqları aparılması üçün atəşkəshaqqında razılığa gəldik. Çünki hərbi əməliyyatlar aparmaqla,müharibə etməklə yanaşı, eyni zamanda məsələnin nizamasalınması yollarını axtarıb tapmaq çox çətin idi.

Biz bu işlə o vaxtdan bəri məşğul oluruq. Doğrudur, çətindir,çox çətindir. Nəyə görə? Təkrar edirəm, müxtalif səbəblərə görə.İndi mən təfərrüata varmaq istəmirəm, burada bizim də təqsirimizçoxdur. Ancaq bununla bərabər, Azərbaycana nisbətən Ermənistanadaha böyük yardım göstərən bəzi ölkələr, o cümlədən də ondaSovetlər İttifaqının rəhbərliyindəki bəzi qüvvələr də birtərəflimövqe tuturdular, məhz Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi Azərbaycanbarəsində qeyri-obyektiv, ədalətsiz mövqe tutmuşdu. Buna görə dəelə oldu ki, ərazimizin 20 faizi erməni silahlı qüvvələrinin işğalıaltındadır, bir milyondan çox azərbaycanlı öz yaşayış yerlərindəndidərgin salınmışdır, ağır şəraitdə, əksəriyyəti də çadırlarda yaşayır.

________________Milli Kitabxana________________

268

Sülh danışıqları apardığımız bu illər ərzində, xüsusən dəAzərbaycan prezidenti ilə Ermənistan prezidenti arasında bir neçəbilavasitə görüşün keçirildiyi axırıncı, 1999-cu ildə biz çox şeylərisınaqdan çıxardıq. Biz haradasa mövqelərimizi yaxınlaşdırmağabaşladıq. Amma hansı əsasda? Əlbəttə, məsələ Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi üzündən həll olunmur. Ermənistanın fikrincə,onun işğal etdiyi ərazi - «Dağlıq Qarabağ onlara məxsusdur və buəzəli erməni torpağıdır», halbuki bu, həqiqətə qətiyyən uyğundeyil, uydurmadır. Amma onlar nəinki Dağlıq Qarabağınərazisinin, həm də Dağlıq Qarabağ ətrafındakı 7 rayonu - yalnızazərbaycanlıların yaşadıqları rayonları işğal etmişlər.

Münaqişə başlanmazdan əvvəl Dağlıq Qarabağda əhalininnisbəti belə idi - 30 faiz azərbaycanlılar, 70 faiz ermənilər, qalanbütün rayonların əhalisi isə yüz faiz azərbaycanlılardan ibarət idi.Yeri gəlmişkən, münaqişənin başlanması ərəfəsində DağlıqQarabağda cəmi 170 min əhali vardı. Bir sözlə, bizim Ağdamrayonunda bütün Qarabağda olduğu qədər əhali yaşayırdı. Birdiqqət yetirin, bu qədər qan tökülməsini və belə ağır vəziyyətəgətirib çıxaran, hazırda dünyada ən mürəkkəb, çətinmünaqişələrdən biri sayılan bu münaqişə nəyə görə yaranmışdır.

Əlbəttə, Ermənistan öz inadında, öz qeyri-konstruktivliyindəmüxtəlif ölkələrdəki bəzi tərəfdarlarına, müxtəlif ölkələrin dövlətqurumlarında sözü keçən diaspora da arxalanır. Ona görə də bu çoxçətindir, başa düşün, son dərəcə çətindir. Əgər bu kimlərəsə adigorünürsə, onlar yanılırlar. Bəzən deyirlər ki, Əliyev nə üçün buməsələni indiyədək həll etmir və ərazilərimizi azad etmir və s.

Mən demişəm və sizə də deyirəm ki, bu məsələnin həlli ilə gecədə, gündüz də məşğulam. Vaxtımın xeyli hissəsi bir çox çətinlikləriolan dövlətimizin digər məsələləri, problemləri ilə yanaşı, bunahəsr edilir. Lakin bununla belə, isləmirəm ki, siz

________________Milli Kitabxana________________

269

bədbinliyə qapılasınız. Hesab edirəm ki, biz bu məsələnin həlliyolunu tapacağıq. Amma burada qarşılıqlı kompromislərsizkeçinmək olmaz. Hər iki tərəfdən kompromislər olmalıdır. BizErmənistan prezidenti ilə təxminən bu barədə danışdıq. Srağagünbiz - Ermənistan prezidenti və Azərbaycan prezidenti buradagörüşdük. Sonra üç prezidentin - Rusiya, Azərbaycan, Ermənistanprezidentlərinin görüşü keçirildi. Bundan sonra dörd prezidentin -Rusiya, Gürcüstan, Azərbaycan, Ermənistan prezidentləriningörüşü oldu.

Biz ilk iki görüşdə Ermənistanla Azərbaycan arasındamünaqişənin həlli məsələlərini müzakirə etdik, üçüncü halda, dördprezident görüşdükdə isə Zaqafqaziyada, Cənubi Qafqazdaəməkdaşlığın mümkünlüyü məsələlərini müzakirə etdik. Elə bu günprezident Vladimir Vladimiroviç Putinlə də uzun sürən gorüşümzamanı söhbətimizin xeyli hissəsi məhz bu məsələyə, bu mövzuyahəsr olundu. Ümidvaram ki, Vladimir Vladimiroviç Putin buməsələ ilə bundan belə daha fəal məşğul olacaq, buna daha böyükdiqqət yetirəcəkdir. Mən bunu, hər halda, bu gün hiss etdim.

İndi mən sizə heç bir vəd vermirəm. Amma, hər halda, bu bizimağrımız, əzab-əziyyətimiz, müsibətimizdir. Keçmişdə Sovetlərittifaqına daxil olmuş və müstəqilliyə qovuşmuş respublikalardanheç biri Azərbaycan kimi belə vəziyyətə düşməmişdir. Ermənistanda münaqişədədir, amma Ermənistanın bir qarış da ərazisi işğalolunmayıbdır. Gileylənir ki, bilirsinizmi, Azərbaycandan olanqaçqınların müəyyən bir hissəsi Ermənistandadır. Əvvəla, buermənilər olduqca azdır. İkincisi isə, onların əksəriyyətiErmənistandan getmişdir. Yeri gəlmişkən, Ermənistandan olduqcaçoxlu adam köçüb gedir, onlar Rusiyada, Qərb ölkələrində,Amerikada məskən salırlar.

Bizim azərbaycanlılar isə, məsələn, Ağdam rayonundan, Füzulirayonundan, Cəbrayıl rayonundan, Zəngilan rayonundan, Qubadlırayonundan, Laçın rayonundan, Kəlbəcər

________________Milli Kitabxana________________

270

rayonundan olan azərbaycanlılar Rusiyaya getməyəcək,Amerikaya getməyəcək, Fransaya getməyəcək, heç yanagetməyəcəklər. Xalqımızın psixologiyası belədir. Onların hər biriöz kəndinə, öz doğma torpağına, öz əcdadlarının məzarları yanınaqayıtmaq istəyir. Mən də bu cür mövqe tuturam. Biz buna nailolmalıyıq və nail olacağıq!

Nəhayət, demək istəyirəm ki, hesab edirəm bundan sonra sizinüçün - nəinki sizin üçün, eləcə də Rusiyada yaşayanların hamısıüçün - daha yaxşı və daha asan olacaqdır. Çünki RusiyaFederasiyasının rəhbərliyində böyük dəyişikliklar baş vermişdir,yeni prezident seçilmişdir. Deməliyəm ki, Vladimir VladimiroviçPutin çox layiqli insandır. Gordüyünüz kimi, qısa müddətdə Rusiyaüçün daxili həyatda da, xarici siyasətdə də çox işlər görmüşdür.Onun planları, niyyətləri, başlıcası isə fəallığı - həm siyasi fəallığı,həm də dövlət fəallığı, səmimiliyi belə söyləməyə əsas verir ki,Rusiya da son illər düşdüyü bu ağır vəziyyətdən çıxacaqdır. Rusiyademokratik ölkə kimi inkişaf edəcəkdir. Əgər Rusiya inkişafedərsə, deməli, sizin hər birinizin həyatında da, fəaliyyətində dauğurlar olacaqdır. Deməli, Rusiya ilə Azərbaycan arasındamünasibətlərimiz daha yaxşı olacaqdır. Bir sözlə, bu, nəinki bugün, həm də son vaxtlar - Vladimir Vladimiroviç Putininseçilməsindən əvvəl də və xüsusən o, prezident seçildikdən sonrada çıxardığım nəticədir. Yeri gəlmişkən, o bilir ki, Rusiyadayaşayan azərbaycanlıların mütləq əksəriyyəti ona səs vermişdir.Buna görə mən sizə minnətdaram.

Mən artıq dedim ki, azərbaycanlılar Rusiyada müxtəlif sahələrdəişləyir və müxtəlif yerlərdə yaşayırlar. Əlbəttə, bizim üçün elmdəişləyən də, təhsildə, mədəniyyətdə, səhiyyədə, humanitar sahələrdəçalışanlar da, kommersiya, ticarət sahəsində çalışanlar da vacibdir.İndi Azərbaycan da, Rusiya da demokratiya, bazar iqtisadiyyatıyolu ilə gedirlər. Odur ki, bazar iqtisadiyyatı ölkələrimizininkişafının əsasını təşkil edir.

________________Milli Kitabxana________________

271

Biz Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatının inkişafını təmin edənçoxlu islahatlar həyata keçiririk.

Mən istəyirəm ki, Rusiyada Rüstəm İbrahimbəyov, FərmanSalmanov, Məmməd Əliyev, Müslüm Əliyev, MüslümMaqomayev və bir çox başqaları kimi görkəmli elm, mədəniyyət,təhsil xadimlərimiz olsun. Onların hamısının adını çəkməyəimkanım yoxdur. Mən istəyirəm ki, Rusiyada böyük kapitala malik,geniş kommcrsiya fəaliyyəti ilə məşğul olan azərbaycanlı irikommersantlar, nüfuzlu kommersantlar olsun. Çünki indi bu, bazariqtisadiyyatının əsasını təşkil edir.

Ancaq eyni zamanda, bunlar hamısı qanun çərçivəsində,Konstitusiya çərçivəsində, Rusiyada mövcud olan qaydalarçərçivəsində olmalıdır. Azərbaycanlılar, ümumiyyətlə, zirəkxalqdır. Yeri gəlmişkən, deyəndə ki, Rusiyanın və Moskvanınbazarlarında çoxlu azərbaycanlı var, eyni zamanda deyirlər ki,azərbaycanlılar, ümumiyyətlə, əsrlər boyu ticarətlə məşğulolmuşlar. Bəli, ticarət keçmiş zamanlarda çox şərəfli peşə idi.

«Arşın mal alan»ı yadınıza salın: Soltan bəy - Gülçöhrənin atasısöhbət edəndə deyirdi ki, «doxturdu-moxturdu, incinardı-mincinardı - bunlar heç nədir, əsas tacirdir». Bu da təsadüfi deyil.Üzeyir Hacıbəyov bu əsəri gərək ki, 1913-cü ildə yazıbdır. Ammamən Soltan bəy kimi fikirləşmirəm. Bütün peşələr hörmətlidir.Xalqı daha da yüksəklərə qaldıran həmişə alimlər, mədəniyyətxadimləri, böyük ictimai xadimlər, böyük ziyalılar olubdur.Məsələn, biz tariximizdən danışanda görürük - nə qədər şahlarımızolub, onların hamısı yaddan çıxıbdır. Amma deyirik - Nizami,Füzuli, Nəsimi, Mirzə Fətəli Axundov, Sabir, yaxud da başqaları.Əlbəttə ki, xalqın mədəni səviyyəsini göstərənlər həmişə ziyalılarolubdur. Mən istərdim ki, burada bizim ziyalılar yaxşı inkişafetsinlər. Amma bütün Dünya Birliyinin gələcəyi bazar iqtisadiyyatıilə əlaqədar olduğuna görə, mən istərdim ki, bizim çox gözəlazərbaycanlı kommersantlarımız da olsunlar. Onlar öz fəaliy-

________________Milli Kitabxana________________

272

yətləri ilə həm özlərinə xeyir gətirə bilərlər, həm də öz sərvətləri iləbizim icmaların yaşamasına, inkişaf etməsinə kömək göstərəbilərlər.

Nəhayət. bir fikri də bildirmək istəyirəm. Bilirsiniz, hansımillətdən soruşsan, deyəcək ki, bizim bədbəxtliyimiz ondadır ki,içimizdə dedi-qodu var, birlik yoxdur. Düzdür, hər bir millətiniçərisində belə proseslər var. Amma ədalət naminə demək lazımdırki, bəzi millətlər var, onlarda şəxsi münasibətlər, dedi-qodu olsa da,ancaq prinsipial məsələlərdə birlik var. Ancaq bəzilərində isəparçalanma meylləri çox güclüdür.

Gəlin açıq etiraf edək ki, bizim millətimizdə parçalanmameylləri güclüdür. Əgər bu parçalanma meylləri olmasaydı... Nəüçün, azərbaycanlılar ermənilərdən acizdirlərmi? Əgər vuruşa,döyüşə qalsa, azərbaycanlı heç vaxt ermənidən aciz olmayıbdır.Ancaq niyə belə olubdur? Çünki azərbaycanlılar daxildə başladılarbir-birini didməyə, hakimiyyət mübarizəsi aparmağa. Bununnəticəsində də ermənilər birləşdilər, gəlib Azərbaycanıntorpaqlarını işğal etdilər.

Baxın - 1988-ci ildə Ermənistan -Azərbaycan münaqişəsibaşlandı. Azərbaycana neçə nəfər rəhbərlik etdi? Mən burayagələndən sonra Kamran Bağırovu seçmişdilər - düzdür, mən dəseçmişdim. Hadisələr başlayan kimi onu çıxartdılar, göndərdilərVəzirovu. Cəmisi ilyarım işlədi, amma torpağı müdafiə etməkəvəzinə, münaqişəni aradan götürmək əvəzinə daxildə intriqa iləməşğul olmağa başladı. İlyarımdan sonra xalq onu gotürüb atdı.Ondan sonra Mütəllibov gəldi, iki il işləyə bilmədi - yenə də daxilihakimiyyət mübarizəsi. Ondan sonra Xalq Cəbhəsi gəldi, bir ilişlədi - yenə də hakimiyyət mübarizəsi. Başa düşürsünüzmü?Prezident olmayanda ayrı-ayrı şəxslərin prezidentin fəaliyyətinihəyata keçirdiyini də götürsək, 1988-ci ildən 1993-cü ilə qədərAzərbaycana altı nəfər rəhbərlik edibdir.

________________Milli Kitabxana________________

273

1993-cü ildə məni Azərbaycana dəvət edəndə Azərbaycan vətəndaşmüharibəsi içərisində idi. Əzizlərim, bilin, sizin çoxunuzuzaqdasız, görməmisiniz, bilməmisiz - vallah-billah, Azərbaycandağılırdı. Məni Naxçıvandan Bakıya dəvət eləyəndə gəlməkistəmirdim. Baxmayaraq ki, yol yox idi, təyyarə yox idi, nə qədəradam gəlirdi. Hər təyyarədə biziın ağsaqqal adamlardan,ziyalılardan 20-30-u gəlirdi ki, «Heydər Əliyev, Azərbaycandağılır, Bakıya gəl».

Getmirdim. Ona görə yox ki, mən Azərbaycanı sevmirəm.Çünki bilirsiniz, mənə qarşı ədalətsizliklər çox olmuşdu. Mən dəinsanam, daş, dəmir deyiləm ki, insanam! Ona görə də mənincimişdim, getmirdim. Deyirdim ki, doğulduğum yerə gəlmişəm,elə orada da həyatımı sona verəcəyəm. Bu mənim qəti fıkrim idi.

Dörd gün mənimdə danışıqlar oldu, dörd gün Bakıdan mənimdalımca təyyarə göndərdilər - getmədim. Həmin Əbülfəz Elçibəygündə üç-dörd dəfə telcfon edirdi. Baxmayaraq ki, ondan qabaqhətta Naxçıvanda mənim yaşamağıma imkan yaratmırdılar, oradamənə qarşı terror təşkil edirdilər.

Gəldim. Azərbaycan dağılırdı. Nə çətinliklərlə Azərbaycanı ovəziyyətdən çıxardım. Nə ilə rastlaşdım? Onunla rastlaşdım ki, buonunla, o bununla vuruşur, bilmirsən ki, silahlı qüvvələr haradadır,hansı dəstə kimin əlindədir. Bundan da islifadə edərək ermənilərirəliləyirdilər.

Nəhayət, vəziyyəti bir az sabitləşdirdik. 1994-cü ilinoktyabrında Surət Hüseynov dövlət çevrilişinə cəhd göstərdi.Xatirinizdədir, mən televiziya ilə xalqa müraciət etdim, xalq gəldi.Onda mənim silahlı qüvvəm, heç bir şeyim yox idi.

Altı ay keçəndən sonra OMON, həm də özbaşına yox, ayrı-ayrıölkələrin xüsusi xidmət orqanlarının və Xalq Cəbhəsinin bəzinümayəndələrinin iştirakı ilə çevriliş etmək istədi.

Onun da qarşısını aldıq.

________________Milli Kitabxana________________

274

Sonra mən Rumıniyadan qayıdarkən prezidentin təyyarəsiniraketlə vurmağa cəhd göstərdilər. Məni Allah qorudu, sadəcə,külək o tərəfdən əsdi, təyyarə raket olan yerdən yox, bu tərəfdənendi.

Kuçma ilə biz gedəndə körpünü partlatmaq istədilər. Sabunçukörpüsü var, bizim keçməyimizdən iki saat qabaq onun altından ikiyüz kiloqram trotil tapdılar. Təsəvvür edin, əgər o partlasaydı,təkcə körpü yox, trafdakı bütün evlər dağılacaqdı.

Belə bir həyat keçirmişik, başa düşürsünüzmü? Amma vəziyyətisabitləşdirmişik. Hazırda Azərbaycan sabit, güclü ölkədi.Azərbaycanın daxili sabitiiyini pozmaq üçün heç kəs heç bir şeyedə bilməz. Ona görə də Azərbaycanın daxilində birlik olmalıdır.

Təbiidir, demokratiyadır, müxalifət də var, olmalıdır - bunsuzdemokratiya ola bilməz. Ancaq demokratiya normal olmalıdır,müxalifət normal olmalıdır. Müxalifət hakimiyyət uğrunda normalmübarizə aparmalıdır, amma böhtanla, yalanla, iftira ilə məşğulolmamalıdır.

Azərbaycanın xaricində olan azərbaycanlılar da birləşməlidir.Nəyin naminə? Müstəqil Azərbaycanın naminə. Əgər yeddi ildə bizAzərbaycanı o bəlalardan çıxarıb bu vəziyyətə çatdırmışıqsa, beş-on azərbaycanlı burada, Moskvada yığışsın, qruplaşsın, nə bilim,iyirmi azərbaycanlı orada yığışsın, qruplaşsın, onu dəstəkləsin,bunu dəstəkləsin, bizim içərimizdə olan hakimiyyət mübarizəsiniburada, Moskvada da başlasınlar - bu yarayırmı? Yaramaz!

Kim həqiqi azərbaycanlıdırsa, kim öz torpağını, valideyninisevirsə, indi onun üçün bir Azərbaycan var, bir Azərbaycan torpağıvar və Azərbaycan dövləti var, Azərbaycanın prezidenti var! Əminola bilərsiniz ki, Azərbaycanın bu prezidenti son nəfəsinə qədərAzərbaycanın müstəqilliyini, daxili sabitliyini qoruyacaq,Azərbaycanın iqtisadiyyatını inkişaf

________________Milli Kitabxana________________

275

etdirəcək və ən əsası, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülhyolu ilə həll edilməsinə nail olacaqdır. Dedim ki, nəfəsim nə qədərki, gəlir. Amma hamı bilsin, burada olmayanlar da bilsin - HeydərƏliyevin nəfəsi güc gəlir, güclü gəlir və hələ on illərlə dəgələcəkdir!

Əziz dostlar, mən bilmirəm, sizin nə qədər vaxtınızı aldım. Bugün işim çoxdur, buradan hava limanına gedirəm. Mən çoxməmnunam ki, sizinlə görüşdüm. Hamınıza cansağlığı arzu edirəm.Azərbaycanı unutmayın, vətəninizə gəlin-gedin. Nə qədər çoxgəlib-getsəniz, mənim dediyim sözlərin də bir o qədər şahidiolacaqsınız, onları təsdiq eləyəcəksiniz. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

276

MOSKVADAN BAKIYA QAYIDARKƏNBİNƏ HAVA LİMANINDAJURNALİSTLƏRİN SUALLARINA CAVAB

22 iyun 2000-ci il

S u a l: Cənab Prezident, MDB barədə dəfələrlə tənqidimülahizələr söyləmisiniz, MDB-nin fəaliyyətsizliyini tənqid et-nıisiniz. MDB-nin bu sammitindən sonra Sizin mövqeyinizdəhansısa bir dəyişiklik baş veribmi? Ümumiyyətlə, bu sammitdəhansısa ümidverici dəyişikliklər oldumu?

C a v a b: Bilirsiniz, mən həqiqətən tənqid etmişəm. Ola bilər,sabah yenə də nəyisə tənqid edim. Amma bu o demək deyil ki, bizMDB-dən imtina etmişik. Mən orada da dedim, -dövlət başçılarınınMoskvada qapalı iclası var idi - başqa yerlərdə də demişəm. Mənbu gün Rusiyanın 50 vilayətindən gəlmiş Azərbaycan icmalarınınnümayəndələri ilə görüşdüm, orada da dedim. Cənab Putinləmənim bu gün 1 saat 40 dəqiqəlik görüşümüz oldu. Rusiyanınrəhbərliyindəki çox böyük dəyişikliklərə və Rusiya MDB-də əsasaparıcı dövlət olduğuna görə indi bu tənqidlər artıq arxada qalıbdır.İndi ümidlər var. MDB-ni təkcə mən tənqid etməmişəm, onu hamıtənqid edib. Mənə elə gəlir ki, bu ümidlərin çoxu doğrula bilər.

MDB ölkələri dövlət başçılarının budəfəki iclası daha səmərəlikeçdi. Məsələn, biz, dövlət başçıları qapalı iclasda 2 saat çoxsərbəst, geniş və müstəqil müzakirələr apardıq. Yəni o, formalxarakter daşımadı ki, kimsə hansı sənədisə hazırlayıb, gətirib ortayaqoyub, kim istəyir, kimsə istəmir.

Sonra Moskva televiziyası məndən bir müsahibə götürdü. Mənonlara da dedim. MDB-nin zirvə görüşlərindən sonra,

________________Milli Kitabxana________________

277

adətən, yemək verirlər. Bunlar hamısı protokol xarakteri daşıyır.Hamı, bütün nümayəndə heyətləri bir yerə yığışır. Amma bu dəfəfərqli nə idi? Dövlət başçıları Kremldə ayrıca bir salonda,nümayəndə heyətlərinin başqa üzvləri isə digər bir yerdətoplaşmışdılar. Bu da doğrudur. Çünki bizə əsasən yemək lazımdeyil, fikir mübadiləsi lazımdır. Biz orada da təxminən 2 saataqədər olduq, yenə də fikir mübadiləsi getdi.

Bunlar hamısı onu göstərir ki, indi MDB səmərəli ola bilər. Beləümidlər var. Mən arzu edirəm ki, bu ümidlər doğrulsun.

S u a l: Cənab Prezident, səfər zamanı keçirdiyiniz digərgörüşlər barədə nə deyə bilərsiniz?

C a v a b: Bilirsiniz, görüşlər çox olubdur. Onlar haqqında indidanışsam, vaxtı çox aparar. Bizim dövlət televiziyası bunlarınhamısını verəcəkdir, yəqin ki, bu görüşlərin hamısı sizə məlumolacaqdır. Görüşlərin hamısı yaxşı olubdur.

Yenə də deyirəm, bu gün xüsusən, Vladimir Putinlə görüşdük.Məsələn, dünən bütün ölkələrin prezidentləri görüşürdülər. Ancaqcənab Putinlə danışdıq ki, mən onunla bir az geniş söhbət etməkisləyirəm. Ona görə də belə razılığa gəldik ki, bu gün görüşək.Bütün prezidentlərin hamısı onunla görüşüb getdilər. Mən isə bugün orada qaldım. Qalmağuna səbəb elə bu və RusiyadakıAzərbaycan icmalarının nümayəndələri ilə görüş idi.

Bizim bugünkü görüşümüz çox uzunmüddətli, çox əhəmiyyətlivə çox da səmərəli oldu. Bu görüş məndə çox böyük ümidləryaradır.

Bilirsiniz ki, Robert Köçəryanla təkbətək görüşüm oldu. SonraRobert Köçəryan, Heydər Əliyev, Vladimir Putin görüşü oldu.Sonra dörd ölkənin - Cənubi Qafqazm üç ölkəsinin və Rusiyanınprezidentlərinin görüşü keçirildi.

Başqa ölkələrin prezidentləri ilə də söhbətlərim olubdur.Təbiidir ki, danışmaq, hansısa məsələləri müzakirə etmək üçünorada böyük imkanlar var idi. Mən həmin imkanların hamısındanistifadə etdim. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

278

DÜNYA ŞÖHRƏTLİ MODELYER VALENTİNYUDAŞKİN İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

23 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Şadamki,siz buraya gəlmisiniz. İndi modaxüsusi əhəmiyyətə malikdir və modanın həmişə əhəmiyyətiolubdur, amma indi onun xüsusi əhəmiyyəti var. Azərbaycanlılarda modadan geri qalmaq istəmirlər. Buna görə də sizin burayagəlişinizin, məncə, böyük əhəmiyyəti olacaqdır.

Valentin Yudaşkin: Çox məşğul olduğunuza baxmayaraq, biziqəbul etdiyinizə görə Sizə hədsiz minnətdaram. Biz Sizi Moskvadagördük, mənim təcrübəmə inanın, Siz ən eleqant prezidentlərdənbirisiniz. Mən bunu kənardan görmüşəm - biz Moskvadan təyyarəilə əslində eyni vaxtda yola düşdük.

Heydər Əliyev: Mən dünən axşamdan xeyli keçmiş qayıtdım.Siz də?

Valentin Yudaşkin: Biz bir az əvvəl gəldik. Bilirdik ki, Sizgəlirsiniz. Düşünürəm ki, hər şey uğurlu keçdi. Mən Bakıda artıqikinci dəfəyəm. Biz Mədəniyyət naziri ilə çox söhbət etmişik,Azərbaycanda Rusiya günləri ərəfəsində - bu gələn həftə başlayır -bizim teatr burada ilk elçidir, bunu təşkil edənlərə təşəkkürümübildirirəm. Bakını görmək çox xoşdur. Biz təyyarə ilə gələrkənşəhərin necə dəyişdiyini, boyüdüyünü gördük, olduqca çox yenitikililər var.

Heydər Əliyev: Siz burada axırıncı dəfə nə vaxt olubsunuz?

________________Milli Kitabxana________________

279

Valentin Y u d a ş k i n: İki il əvvəl. İki ildə böyük dəyişikliklərbaş veribdir. Çox xoşdur ki, moda vahid olur və ünsiyyətə köməkedir. Biz əvvəllər fransızlardan ayrı düşmüşdük, lakin indi biz,şübhəsiz ki, birlikdəyik.

Heydər Əliyev: Sovetlər İttifaqı dövründə bizim öz modamız,onların öz modası vardı. Amma buna baxmayaraq, əksəriyyət, hərhalda, Avropa modasından istifadə etməyi üstün tuturdu. Əlbəttə,fərq böyük idi. Ancaq indi, siz doğru deyirsiniz, biz hamımızbirlikdəyik - Rusiyada da, başqa ölkələrdə də, keçmiş Sovetlərİttifaqı ərazisindəki müstəqil dövlətlərdə də artıq bu sahəəhəmiyyət kəsb edir və ictimaiyyətdə maraq doğurur. Sovetdövründə Moskvada moda nümayiş etdirilərkən ona ancaqsayseçmə adamlar maraq və həvəs göstərirdilər. Yadımdadır, mənMoskvada yaşayarkən "Burda moden" jurnalının baş redaktoru İlkdəfə oraya gəlmişdi. Bu həmin dövr idi ki, Sovetlər İttifaqındamüəyyən proseslər baş verirdi. Xatirimdədir, İttifaqlar evində"Burda moden" moda nümayiş etdirirdi, adamlar oraya canatırdılar, oraya gedə bilənlər də oldu, bilməyənlər də və sair. Mənhəmin "Burda moden" jurnalını götürüb baxdım. İndi "Burdamoden" daha elə geniş şöhrətə malik deyildir. Nəyə görə? Ona görəki, o vaxt bu bizdə yox idi və lakin birdən peyda oldu. Bu jurnalıəldə etmək üçün böyük canfəşanlıq göstərilirdi.

Valentin Yudaşkin: Ona görə ki, orada ülgülər vardı, adamlarpaltarı özləri tikirdilər. Burada çoxlu fabrik var. Səfərimin birməqsədi də bu fabriklərə baxmaqdır. Hazırda biz öz istehsalımızıbütün dünyada yerləşdiririk. Burada köhnə məktəbin qalması çoxvacibdir. Burada çox yaxşı keyfıyyətli parçalar var. Biz Sizin gəncdizaynerlərinizi Moskvaya dəvət edirik.

Heydər Əliyev:Bu çox yaxşıdır. Doğrudur, modelyerlər modamicad edirlər, bəzən nümayiş etdirirlər, amma sonra harada geyirlər.kim geyir - biz bunu görmürük. Mə-

________________Milli Kitabxana________________

280

nim ailəmdə qızım, nəvəm, gəlinim - şübhəsiz ki, onlar cavanadamlardır - bununla maraqlanırlar və hətta mən Yudaşkindənsavayı ayrı model yerləri tanımırdım. Amma onların vasitəsiləVersaçeni, Valentinonu da tanıdım.

Valentin Yudaşkin: Dior.Heydər Əliyev: Dior köhnə modelyerdir. Məsələn, cavanlar isə

hesab edirlər ki, Dior, Pyer Karden - bunlar artıq keçmişdəqalmışdır.

Valentin Yudaşkin: Keçmişsiz gələcək olmur.Heydər Əliyev: Bəli, buraya Pyer Kardenin kostyumları gəlib

çıxanda hamı fikirləşirdi ki, ilahi, Pyer Karden. Ancaq mən bəzənmağazalarda Pyer Kardenin kostyumlarını görürəm - bunlar yaəvvəlki şöhrətini itirib, yaxud da keyfıyyətini pisləşdiriblər.

Valentin Yudaşkin: Keyfiyyətini pisləşdirməyiblər, sadəcə,saxla mallar olduqca çoxdur. Eyni şey musiqi aləmində, kompaktdisklər sahəsində də baş verir. Əgər bu sahədə hələ hansısahüquqlara əməl olunursa, moda sahəsində vəziyyət çoxmürəkkəbdir.

Heydər Əliyev: Bəli, saxtakarlıq. Mən bilmirdim ki,saxtakarlıqla məşğul olurlar.

Valentin Yudaşkin: Düyməni bir balaca dəyişdilərsə, bununsaxta mal olduğunu sübut etmək çətindir. Çindən, Türkiyədən,Hindistandan çoxlu saxta mal gəlir. Bir sözlə, bu bizim üçün əsasproblemdir. Amma mən burada, sizin şəhərdə çoxlu firmamağazaları gördüm.

Heydər Əliyev: Burada? Onlar malları əsasən Avropadangətirirlər?

Valentin Yudaşkin: Bəli, bunlar həqiqi fırma məhsullarıdır. Bugün biz parfümeriya mağazasında olduq, yüksək keyfıyyətliməhsullar gördük. Çoxlu yeni mağazalar yaranıb və iki il ərzindəçox böyük yüksəliş olduğu görünür.

________________Milli Kitabxana________________

281

H e y d ə r Əli y e v: Siz ik il ərzindəki yüksəlişin dinamikasınıgörürsünüz. Bu yaxşıdır. Əlbəttə, mən çox az görürəm, çünki mənihəmişə ümumi göstəricilər maraqlandırı Gəzmək, baxmaq üçün,sadəcə, imkan yoxdur. Halbuki, həvəs var.

Valentin Yudaşkin: Heydər Əliyeviç, həddən çox restoran,kafe var və adam bir gün ərzində daha çox şey görmək istəyir.

Heydər Əliyev: Bəli, mən də maşında işə gedir və işdənqayıdıram. Bir vaxtlar, on beş il əvvəl, xaricə gedib-gəlməkməhdud idi. Adamlar gedirdilər və mən də Avropa ölkələrindəolmuşdum, açıq havada kafeləri görmüşdüm, bütün bunlar xoşumagəlmişdi. İndi isə bunlar Bakıda çoxdur, bəlkə də həddən çoxdur.Hansı küçə ilə gedirəmsə, hər yerdə görürəm.

Valentin Yudaşkin: Ən başlıcası odur ki, milli kolorit qalır,Rusiyadakı kimi Avropaya aludəçilik yoxdur. Hər halda, buradamilli kolorit, musiqi, rəng qorunub saxlanır. Bu çox vacibdir. Bugün bizə milli musiqinin yeni səpkidə improvizə edildiyi diskbağışladılar. Bu, gənclər üçün maraqlıdır. Bu da vacibdir.

Heydər Əliyev: Bilirsiniz, bir halda ki, biz sizinlə görüşürük vəsöhbət edirik, demək istəyirəm - tarixən elə olub ki, hər bir xalqınöz geyim forması olmuşdur. İndi dünyada qəbul edilmiş geyimforması isə Avropada yaranmışdır. Bununla belə, keçmişzamanlarda, neçə-neçə əsrlər bundan əvvəl çox gözəl şəxsi geyimformaları olub və indi də tətbiq edib bilər. Həmin geyimi indi bizancaq teatrda və ya kinoda görürük. Məsələn, hansısa tariximövzuda film çəkirlər, onda sən bunu görürsən. Xüsusən də qadınpaltarından söhbət düşəndə - çünki kişi geyimi dəyişmişdir - qadınmodasından söhbət gedəndə, məsələn, bizdə köhnə fotoşəkillərdəvə ya rəssamlarımızın əsərlərində - yeri gəlmişkən, bizim yaxşıteatr rəssamlarımız olub, onlar müxtəlif tamaşalar, xüsusən dəkeçmiş tariximizə aid tamaşalar üçün eskizlər veriblər - bun-

________________Milli Kitabxana________________

282

lar qalmışdır. Azərbaycanda gözəl, çox gözəl qadın geyimiolmuşdur. Təkrar edirəm, İndi onu yalnız bizim filmlərdə vətamaşalarda görmək mümkündür.

Mən 70-ci illərdə burada, Azərbaycanda işləyərkən məndə beləbir fikir yaranırdı - niyə də təklif edilməsin ki, qadınlarımız Avropageyimləri ilə yanaşı, öz milli paltarımızı da geysinlər? Axı öz milligeyimimiz çox gözəldir. Onu modernləşdirmək olar. Elə rəsmlərdə- rəssamlarımızın əsərlərində gördüyüm qadınların da geyimi çoxqəşəngdir və bundan niyə istifadə edilməsin? Onda dünyadarəngarənglik olar. Yoxsa ki, indi təkcə Avropa modasını əsasgötürmüşlər. Şəxsən mən azərbaycanlı kişilərin keçmiş vaxtlardageyindikləri paltar formasına qayıtmaq istəməzdim. Qadıngeyiminin isə çox gözəl və cürbəcür olduğunu, zənnimcə,bilirsiniz-kataloqlar, kitablar var. Mən hətta bir dəfə rəhmətlikhəyat yoldaşıma təklif etdim ki, gəl, qızımıza belə kostyum tikdirəkvə qoy onu geyib bizimlə birlikdə bir yerə getsin, bəlkə bununlabaşqalarına nümunə göstərərik və onlar da belə edərlər. Amma baştutmadı.

Valentin Yudaşkin: İndi qadınlar çox sərbəstdirlər. Onlarınhamısı bizneslə, işlə məşğuldur, vaxtı yoxdur. Onlar teatra daofisdə geydikləri paltarda getmək istəyirlər. Həyat çox dəyişmişdir.Amma elə axşamlar var ki, onda gərək milli paltar geyəsən. KeçmişSovet İttifaqı respublikalarının milli geyimlərinin sərgisinikeçirmək, bu geyimləri orada nümayiş etdirmək üçün Ermitajla,onun direktoru Piotrovski ilə razılığa gəlmişik. Çünki bir çoxəcnəbilər milli paltarı ümumən yaxşı qəbul edirlər. Məsələn,Ukrayna, özbək naxışlarını. Bclə geyimləri daha çox nümayişetdirmək lazımdır. Ola bilsin, biz bu cür geyimlərdən bezmişik,çünki bu geyimləri böyük konsertlərdə tez-tez görmüşük. Vaxtgələcək modellərdə öz işlərində bunlardan istifadə edəcəklər. Bugün biz kolleksiyaya baxdıq və gördük ki, oradakı modellərdə millinaxışlardan, bəzəklərdən, rənglərdən geniş istifadə edilmişdir.

________________Milli Kitabxana________________

283

Heydər Əliyev: İndi mən daha bir prosesi müşahidə edirəm,xüsusən də Avropada, Amcrikada, görürəm ki, əvvəla, geyim çoxsadələşmişdir. İkincisi isə, keçmişdə gördüklərimiz indi yoxdur.Tulalım teatra gedirsən, deməli, sən hökmən teatra layiq geyinib-keçinməlisən. Hesab edirəm ki, bu baxımdan keçmiş zamanlar dahamaraqlı idi. Teatra hər hansı paltarda getmək olmazdı. Elə götürəkXIX əsrin rus və ya Avropa kübar cəmiyyətlərini və sair. Sovetdövründə hətta biz, o vaxtın cavanları, bir və ya iki kostyumumuzolsa da, axşamlar teatra, kinoya getməyə hazırlaşarkən -cavanlığımda mənim cəmi bir bayırlıq, bir də iş kostyumum vardıvə mən iş kostyumunda işə gedirdim, bayırlıq kostyumu isə bayramgünlərində, yaxud teatra gedəndə geyinirdim - hər halda, əynimizidəyişirdik. O vaxtlar imkanlar məhdud idi. İndi isə imkanlar geniş,qeyri-məhduddur, amma adamlar hesab edirlər ki, onlar küçəyəçıxanda, mağazaya gedəndə necə geyinirlərsə, teatra gedəndə dəeləcə geyinə bilərlər. Bu belədir və məniın xoşuma gəlmir. Hərhalda, teatra və yaxud hər hansı başqa bir tədbirə, ya da ad gününəgedəndə gərək müvafiq surətdə geyinəsən. Belə olmasa, onda modanəyə lazımdır? Cins paltarı götürək, hamı geyir. Gəlin görək, hamıteatra da, işə gedəndə də, gecə də cins paltar geysə...

Valentin Yudaşkin: Hər şey bəsitləşibdir, hamı yaşamağatələsir. Bax, hər şey də bu qaça-qaça görə baş verir. İndi vaxtsürətlə ötüb keçir. Əvvəllər biz faksın nə olduğunu bilməzdik,poçtu gözləyərdik, xəbərləri gözləyərdik. İndi isə informasiyanıkompüterdən bir saniyəyə alırıq. Sonra nə olacaq, bəlli deyil.Modada da belədir. Əvvəllər moda illər boyu təşəkkül tapırdı, indiisə altı aya hər şey dəyişır, formalar əvəzlənir.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, elə bir böyük fərq yoxdur. Nəyisəbir balaca dəyişdirib deyirlər ki, bu, təzə moda-

________________Milli Kitabxana________________

284

dır. Yaxşı ki, bizdə, kişilərdə bu sabitdir. Qadınları isə başadüşmürsən, bilmirsən ki, nə nə vaxt dəyişilir.

Valentin Yudaşkin: Hava dəyişən kimi dəyişir. Heç nəyindəyişməməsi üçün mən Sizə bizim fırmanın qalstukunu bağışlamaqistəyirəm.

Heydər Əliyev: Sağ olun. Siz qalstuk da buraxırsınız?Valentin Yudaşkin: Bəli.Heydər Əliyev: Mən qalstuklara biganə deyiləm. Yaxşı, gözəl

qalstukdur. Bu sizin firmanın qalstukudur. Qalstuklar dəyişir,köynəklər dəyişir. Bəlkə də kimsə buna fikir vermir, amma bəzənyaxşı pislə əvəzlənir. Amma nə etmək olar, modadır, gərək onauyğun geyinəsən. Bu baxımdan mən mühafizəkar deyiləm, ammaözümün müəyyən üslubum var. Bəli, öz üslubum var və mənə eləgəlir ki, o həmişə müasir görünür.

Valentin Yudaşkin: Bayaq dediyim kimi, Siz çox yaraşıqlıkişisiniz.

Heydər Əliyev: Biz kişilər belə sürətlə dəyişən moda ilə çətinki, ayaqlaşaq. Qadınlara isə bu gərəkdir. Gəlişinizə görə sizə birdaha təşəkkür etmək istəyirəm, siz bizə kömək edəcəksiniz. Mənciddi şəkildə hesab edirəm ki, ölkəmiz, müstəqil dövlətimiz buistiqamətdə də öz yerini tutmalıdır. Görürsünüz, nə qədər kafelər,restoranlar, mağazalar tikilib, çox şey dəyişibdir, çoxlu tikinti var.Odur ki, gərək bu işdə də , eyni proseslər baş versin. Mən sizinburaya səfərinizi dəstəkləyirəm. Fatma xanım mənə dedi ki, bu günsiz çoxlu yeni moda nümunələri nümayiş etdiracəksiniz. Yəqin ki,böyük maraq var. Sizə uğurlar arzulayıram. Mən isə bu axşam Çinnümayəndə heyəti ilə olacağam.

Valentin Yudaşkin: Sağ olun ki, çox məşğul olsanız da, biziqəbul etməyə vaxt tapdınız. Mən çox şadam.

________________Milli Kitabxana________________

285

ÜMUMÇİN XALQ NÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSİDAİMİ KOMİTƏSİNİN SƏDRİLİ PEN İLƏ TƏKBƏTƏK

GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

23 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Xoş gəlmisiniz, cənab Li Pen. Dəvəti qəbuledərək respublikamıza rəsmi səfərə gəldiyinizə görə Sizətəşəkkürümü bildirirəm.

Azərbaycan ilə ÇXR arasında qarşılıqlı surətdə faydalıəlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi hər iki tərəf üçün çoxəhəmiyyətlidir.

Dünyanın zəngin tarixə, böyük intellektual və iqtisadi potensialamalik iri ölkəsi olan Çinə 1994-cü ildə rəsmi səfərimiməmnunluqla xatırlayıram. Beynəlxalq həyatda mühüm roloynayan, respublikamızın dövlət müstəqilliyini birincilər sırasındatanınmış və onunla diplomatik münasibətlər yaratmış bu ölkə iləəlaqalərin sıxlaşdırılmasına Azərbaycan həmişə xüsusi maraqgöstərir.

Azərbaycan öz müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ölkələrimizinəməkdaşlığı ardıcıl surətdə möhkəmlənir. Ümumçin XalqNümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsinin. Sədri olan Sizinrespublikamıza rəsmi səfəriniz dövlətlərimiz arasındamünasibətlərin inkişafında yeni mühüm hadisədir.

Bazar münasibətləri, demokratik inkişaf yolunu seçmiş müstəqilAzərbaycan Respublikasında hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlətquruculuğu sahəsində həyata keçirilən tədbirlərdən, islahatlarınmüvəffəqiyyətlə aparılması nəticəsində

________________Milli Kitabxana________________

286

uğurlar əldə olunmuşdur. Azərbaycan dünyanın bütün ölkələri iləöz münasibətlərini suverenlik, qarşılıqlı surətdə faydalı əməkdaşlıqprinsipləri əsasında, dostluq zəminində qurur, öz iqtisadiyyatınındünya iqtisadiyyatı ilə bağlanmasına xüsusi əhəmiyyət verir.Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü on iki ildən bəri davam edir.Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən ölkəmizin ərazisinin 20faizi işğal olunmuş, bir milyondan çox vətəndaşımız yerindən-yurdundan zorla çıxanlaraq çadırlarda ağır vəziyyətdə yaşayır.1994-cü ildə atəşkəs rejimi əldə olunmuşdur. Bu münaqişənin sülhyolu ilə aradan qaldırılması sahəsində ATƏT-in Minsk qrupuböyük fəaliyyət göstərir. Ermənistan Prezidenti ilə apardığımbirbaşa danışıqlar hələ ki, müsbət nəticə verməmişdir.

Lu Pen: Azərbaycana rəsmi səfərə dəvət olunduğuma görə Sizə,cənab Prezident, minnətdarlıq edir və Sizinlə görüşdən hədsizməmnunluq duyuram.

Zəngin iqtisadi potensiala malik olan ölkənizlə bütün sahələrdəəlaqələrin daha da genişləndirilməsinə daim xüsusi diqqətyctirirəm.

Sizin uzaqgörən siyasətiniz sayəsində demokratik inkişaf yoluilə inamla addımlayan müstəqil Azərbaycan Respublikasındaqazanılmış nailiyyətləri görməkdən çox məmnunam. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə, beynəlxalq normalarauyğun surətdə tezliklə aradan qaldırılmasına ÇXR tərəfdardır. Hərbir dövlətin ərazisi müqəddəs və toxınulmazdır. Biz bu mövqeniəsas tutaraq, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirik, bundansonra da dəstəkləyəcəyik.

Heydər Əliyev: Biz sizin dostluğunuza əminik. Mən həmçininəminəm ki, Azərbaycan ilə Çin arasında siyasət, iqtisadiyyat,mədəniyyət və digər sahələrdə əlaqələr daha da inkişaf etdiriləcək,beynəlxalq təşkilatlarda ölkələrimizin əməkdaşlığıgenişləndiriləcəkdir.

________________Milli Kitabxana________________

287

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININNÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏ ÜMUMÇİN XALQ

NÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSİ DAİMİKOMİTƏSİNİN SƏDRİ Lİ PENİN BAŞÇILIQETDİYİ ÇİN XALQ RESPUBLİKASININNÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ ARASINDA DANIŞIQLAR

Prezident sarayı

23 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Cənab sədr, Çin Xalq Respublikasından gəlmişhörmətli qonaqlar, dostlar!

Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsininsədri cənab Li Penin dünən Azərbaycana rəsmi səfəri başlanmışdır.Bu səfər mənim dəvətimlə həyata keçirilir və şadam ki, cənab LiPen hələ 1994-cü ildə etdiyim dəvəti gerçəkləşdirməyə imkantapmışdır və indi Azərbaycandadır, biz onunla ünsiyyətdə olmaqfürsətinə malikik. Cənab Li Pen, mən sizi, nümayəndə heyətinizinüzvlərini Azərbaycanda səmimi salamlayıram və buradaolmağımızdan böyük məmnunluq duyduğumu bildirirəm.

Bilirəm ki, dünən parlamentimizdə görüşləriniz olubdur, sizşəhərimizlə bir az tanış ola bllmisiniz. Bu gün bizim məhdudheyətdə çox maraqlı söhbətimiz oldu. Söhbət əsasən Çin-Azərbaycan münasibətlərinə aid idi, amma bununla yanaşı, biztarixlə və müasir beynəlxalq vəziyyətlə bağlı bəzi məsələlərə dətoxunduq.

Çin dünyanın böyük ölkəsidir, onun zəngin tarixi mədəniyyəti,zəngin tarixi var və indi iri bir dövlət olaraq çox böyük

________________Milli Kitabxana________________

288

intellektual və iqtisadi potensiala malikdir, beynəlxalq həyatdamühüm rol oynayır. Çin Xalq Respublikasının yaranması dünyamiqyasında olduqca böyük tarixi əhəmiyyətə malik hadisə idi. ÇinXalq Respublikası 50 ildən çoxdur yaşayır, inkişaf edir və Çingetdikcə daha böyük uğurlar qazanır.

Azərbaycan şənc müstəqil dövlətdir. Biz dövlət müstəqilliyiniSovetlər ittifaqının süqutu ilə əlaqədar 1991-ci ildə əldə etmişikvə bunu Öz xalqımız üçün tarixi hadisə bilirik. Biz həm Sovetlərİttifaqının süqutunu, həm də onun tərkibinə daxil olmuş bir çoxxalqların, o cümlədən də Azərbaycan xalqının qazandığı azadlığı,müstəqilliyi tarixi hadisə hesab edirik. Biz müstəqil dövlətintəşəkkülü mərhələsini yaşayırıq, öz yolumuzla - demokratiya yoluilə, iqtisadi islahatlar aparılması, dövlətçiliyimizinmöhkəmləndirilməsi yolu ilə gedirik. İndi biz artıq inanırıq ki,Azərbaycan həmişə müstəqil dövlət olacaqdır. Biz dövlətmüstəqilliyini həmişə qoruyacağıq və onun bir daha itirilməsinəheç zaman yol verməyəcəyik.

Müstəqil dövlət olaraq Azərbaycan dünyanın bütün ölkələri iləöz münasibətlərini sülhsevərlik, qarşılıqlı surətdə faydalılıq,əməkdaşlıq, dostluq şərtləri əsasında qurmağa çalışır. Həm də bizbu siyasətdə Çin Xalq Respublikası ilə münasibətlərimizə çoxböyük əhəmiyyət veririk. Biz şadıq ki, Çin Azərbaycanın dövlətmüstəqüliyi elan edilən kimi onu birincilər sırasında tanımışölkələrdən biridir. O vaxtdan bəri bizim aramızda diplomatikmünasibətlər yaradılmışdır, indi Azərbaycanın Çində səfirliyi vəÇinin Azərbaycanda səfirliyi var. Bu gün biz ÇininAzərbaycandakı səfirliyinin yeni. daha doğrusu, ilk binasınınbünövrəsini birlikdə qoyacağıq. Son illər münasibətlərimizyüksələn xətt üzrə inkişaf edir. Mən 1994-cü ildə Çin XalqRespublikasının sədri cənab Tszyan Tszemin dəvəti ilə Çinə rəsmisəfərə getdim. Cənab Tszyan Tszeminlə də, o vaxtlar NazirlərŞurasının sədri, sadəcə de-

________________Milli Kitabxana________________

289

sək, Baş nazir vəzifəsini tutan bizim hörmətli qonağımız cənab LiPenlə də yaxşı görüşlər, söhbətlər oldu. Bu görüşlər, söhbətlərməndə dərin təəssürat doğurdu. Lakin Çİnə səfərin Özü, Çininmüasir həyatı ilə, xüsusən iqtisadiyyatın sürətli inkişafı ilə, Çininözünün milli mənafelərini, özünün milli spesifikasını əsas tutaraqhəyata keçirdiyi islahatlarla tanışlıq mənə böyük təsir bağışladı. BizŞanxaya da getdik. Ən başlıcası isə, Çin səddində olduq və mənonun ən yüksək nöqtəsinə qalxdım. Deyirlər ki, onun ən yüksəknöqtəsinə qalxmaq heç də hamıya müyəssər olmur. Elə mənim bəziyol yoldaşlarım da yan yolda qaldılar. Amma mən qarşıma məqsədqoydum və ona nail oldum.

O vaxtdan, 1994-cü ildən bəri bizim münasibətlərimiz daha fəalolmuşdur. Bu gün biz hərtərəfli əməkdaşlıq, xüsusən iqtisadiəməkdaşlıq mövqeyində dururuq. Ancaq bununla bərabər, bizşübhəsiz ki, beynəlxalq hüquqa aid prinsipial məsələlərdə də bir-birimizi dəstəkləyirik. Belə prinsiplərdən biri hər hansı dövlətinərazi bütövlüyü və onun sərhədlərinin pozulmazlığı prinsipidir.Məhz bu mühüm beynəlxalq prinsipdə Çinin də, Azərbaycanın daciddi problemləri var. Bu, Çində Tayvan problemidir, cənab LiPen, sizə ətraflı izah etdiyim kimi, Azərbaycan isə 1988-ci ildənErmənistanın təcavüzündən - ölkəmizin ərazisinin bir hissəsi olanDağlıq Qarabağı qoparmaq məqsədi ilə başladığı təcavüzdənəziyyət çəkir. Bu təcavüz müharibəyə gətirib çıxarıb vəAzərbaycanın ərazi bütövlüyü pozulmuşdur, Azərbaycan ərazisinin20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalı altındadır və birmilyon azərbaycanlı öz yaşayış yerlərindən qovulub və onlar bütünAzərbaycan ərazisində məskunlaşıblar, böyük əksəriyyətiçadırlarda çox ağır şəraitdə yaşayır.

Biz bütün beynəlxalq təşkilatlarda, beynəlxalq xarakterli bütünsənədlərdə Çin Xalq Respublikasının ərazi bütövlüyünü daimdəstəkləyirik, Tayvanın Çin Xalq Respublikasına tama-

________________Milli Kitabxana________________

290

milə məxsus olduğunu və Çin Xalq Respublikasının öz torpağınaolan hüququnu tanıyırıq. Mən sizə böyük minnətdarlıq hissi ilə birdaha deyirəm ki, Çin, Çin Xalq Respublikası Azərbaycanın öz ərazibütövlüyünə, sərhədlərinin pozulmazlığına olan hüququnu, yəniErmənistanla Azərbaycan arasında münaqişədə Azərbaycanıtamamilə dəstəkləyir. Biz minnətdarıq ki, siz bu prinsipi daimmüdafiə edirsiniz və bununla da öz ərazi bütövlüyümüzü bərpaetməkdə, işğal olunmuş ərazilərimizi Ermənistan silahlıqüvvələrindən azad etməkdə, qaç-qmları öz yaşayış yerlərinəqaytarmaqda və müstəqil Azərbaycanın Birləşmiş MillətbrTəşkilatı tərəfindən müəyyənləşdirilmiş sərhədlərininpozulmazlığına nail olmaqda bizə kömək göstərirsiniz.

Mən sizi bir daha salamlayır və sözü sizə verirəm.Li Pen: Cənab Prezident, dəvətinizə görə, Azərbaycan

Respublikasına gəlmək barədə Sizin şəxsi dəvətinizə vəAzərbaycan Respublikası parlamentinin dəvətinə görə çox sağolun. Biz həmkarlarımızla çox razıyıq ki, buraya gələ və yeniAzərbaycana baxa bildik.

1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Çin Azərbaycanınmüstəqilliyini dərhal tanıdı və onunla diplomatik əlaqələr yaratdı.O vaxtdan bəri ikitərəfli münasibətlər kifayət qədər uğurla inkişafedir. 1994-cü ildə cənab Əliyev Çinə rəsmi səfərə gəldi, ÇXR-insədri Tszyan Tszeminlə bir sıra mühüm sənədlər imzaladı vəbundan sonra ikitərəfli münasibətlərimiz daha yaxşı inkişaf edir.

Məhdud dairədə yenicə başa çatan danışıqlarda biz Sizinlə birçox məsələlər barəsində fikir mübadiləsi apardıq və indi mənaşağıdakı üç bənd üzərində dayanmaq istərdim. Əvvəla, ÇinAzərbaycanla bütün sahələrdə - siyasi, iqtisadi, mədəni və digərsahələrdə dostcasına əməkdaşlıq münasibətlərini bundan sonra dainkişaf etdirməyə hazırdır. Biz hesab edirik ki, Azərbaycan nəinkimühüm coğrafı mövqeyə, həm də

________________Milli Kitabxana________________

291

zəngin neft-qaz ehtiyatlarına malikdir. Buna görə də Azərbaycanın,Azərbaycan iqtisadiyyatının olduqca böyük perspeklivləri var.

İkincisi, Çin beynəlxalq aləmdə birqütblü dünya əvəzinə,çoxqütblü dünya formalaşdırılması uğrunda çıxış edir. Hesab edirikki, bu bütün dünyada sülhün inkişafi üçün daha faydalı vəsərfəlidir.

Üçüncüsü, Çin hesab edir ki, hər bir xalqın, hər bir dövlətin özüüçün inkişaf yolu, ideologiya və din seçmək haqqı var. Başqaölkələrin buna qarışmağa haqqı yoxdur. İndi müasir dünyada iddiaedirlər ki, insan hüquqları dövlətin suverenliyindən üstündür. Bizhesab edirik ki, bu olduqca səhv iddiadır. Çünki bu bəzi dövlətlərindigər ölkələrin daxili işlərinə qarışması üçün bəhanə olardı.

Hər bir dövlətin ərazisi müqəddəs və toxunulmazdır. Biz bumövqeyi əsas tutaraq, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünüdəstəkləyirik. Bu yaxınlarda Çin Xarici işlər Nazirliyinin bəyanatıyayılmışdır. Bəyanatda deyilir ki, Çin Dağlıq Qarabağda keçirilmişqanunsuz seçkiləri tanımır. Ətbəttə, biz həmçinin ümid edirik ki,Dağlıq Qarabağ münaqişəsi BMT Təhlükəsizlik Şurasınınqətnamələrinə müvafiq surətdə həll oluna bilər. Siz indicə dedinizki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının bir çox qətnamələri yerinəyetirilmir.

Bu gün biz Sizinlə Çinin Azərbaycandakı səfirliyi üçün binanınbünövrəsinin qoyulması şənliklərində iştirak edəcəyik. Bu,ikitərəfli münasibətlərimizin gələcək inkişafının daha bir rəmzidir.

Bir daha çox sağ olun. İndicə mən ÇXR sədri Tszyan Tszemininçox böyük salamını Sizə yetirdim.

Heydər Əliyev: Sağ olun, hörmətli cənab Li Pen. Dəyərlisözlərinizə görə sizə təşəkkür edirəm. Bir çox məqamlarda bizimmövqelərimiz uyğun gəlir. Mən onların üzərində dayanmaqistəmirəm. Çin Xalq Respublikasının sədri cənab

________________Milli Kitabxana________________

292

Tszyan Tszemindən mənə salam yetirdiyinizə görə sizə təşəkküredirəm. Xahiş edirəm, mənim atəşin, səmimi salamımı da cənabTszyan Tszeminə yetirəsiniz və ona bildirəsiniz ki, artıq indi mənonun Azərbaycana səfərini gözləyirəm. Siz sözünüzün üstündədurdunuz və gəldiniz, o isə hələlik borclu qalır. O öz borcunuyerinə yetirməlidir. Sizinlə Azərbaycanda görüşümüz, Pekindəsizin hamınızla mənim görüşlərim və cənab sədr Tszyan Tszemininburaya səfəri Azərbaycan-Çirt münasibətlərinin daha dagenişlənməsinə kömək edəcəkdir.

Siz tamamilə haqlısınız ki, dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinəqarışmaması beynəlxalq hüququn ən başlıca prinsipidir və heçkimin bir-birinin daxili işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Siztamamilə haqlısınız ki, hər bir xalq, hər bir ölkə xalqın getməliolduğu yolu Özü seçir və heç kəs bu xalqa onun hansı yolla getməliolduğunu kənardan zorla qəbul etdirməməlidir. Bizim bu cür uyğungələn bir çox ümumi baxışlarımız var və biz bir-birimizi hərcəhətdən dəstəkləməli, münasibətlərimizi inkişaf etdirməliyik.İqtisadi münasibətlərimizin inkişafı üçün böyük imkanlar var. SizAzərbaycanda böyük neft və qaz ehtiyatları olduğunu dediniz, buehtiyatlar həqiqətən var. Amma dostluğumuzun daha da inkişafetdirilməsinin çox mühüm vasitəsi tarixi böyük ipək yolununbərpasından ibarətdir.

Böyük İpək yolunun bərpası XXI əsrin nəhəng proqramıdır vəbu proqram Çinin iştirakı olmadan həyata keçirilə bilməz. Çünkibiz ipək yolundan danışarkən bilirik ki, ipək çox qədimzamanlardan Çindən gətirilirdi, deməli, bu yolu Şərqdən Qərbəməhz Çin açmışdı. Çin ipək istehsal edərək, onu həmin uzun yol iləAvropaya aparırdı. Beləliklə, ipək yolu yaranmışdı. Bir sözlə, biz oqədim zamanlara qayıdacağıq və indi münasibətlənmizi yenişəraitdə inkişaf etdirəcək, bu proqramı birlikdə həyata keçirəcəyik.

________________Milli Kitabxana________________

293

Cənab Li Pen, sözümün sonunda demək istəyirəm ki, sizAzərbaycanda ilk dəfə deyilsiniz. Siz hələ tələbə olarkənrespublikamıza gəlmiş, Mingəçevirdə su elektrik stansiyasınıntikintisində iştirak etmisiniz, sizin gözəl xatirələriniz var. İndi sizinburaya səfərinizi mingəçevirlilər böyük maraqla izləyir, sizə salamgöndərirlər. Hesab edirəm ki, sizin onların nümayəndələri iləgörüşməyə və bu mövzuda daha ətraflı danışmağa imkanımızolacaqdır.

Li Pen: Bu gün nahardan sonra biz onlarla görüşəcəyik.Heydər Əliyev: Sağ olun. Çində görüşlərimiz haqqında kitabı -

"Azərbaycan-Çin: dostluq sərhədlər aşır" kitabını təntənəli surətdəsizə təqdim etmək istəyirəm. Kitab Azərbaycan dilindədir. Buradaolduqca çox materiallar, o cümlədən sizinlə bizim Pekindəgörüşümüz barədə material var. Mən bu kitabı sizə təqdim edirəm.Etirazınız yoxdursa, kitabdan nümayəndə heyətinizin üzvlərinə dəpaylayardım. Li Pen: Sağ olun. Biz də Sizin üçün hədiyyəgətirmişik.

________________Milli Kitabxana________________

294

AZƏRBAYCAN-ÇİN DANIŞIQLARI BAŞAÇATDIQDAN SONRA BİRGƏ MƏTBUATKONFRANSI

23 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Hörmətli cənab Li Pen!Çin Xalq Respublikasından gəlmiş hörmətli qonaqlar, dostlar!Mən sizi bir daha salamlayıram. Mətbuata bildirmək istəyirəm

ki, bu gün bizim çox yaxşı görüşümüz oldu. Biz əvvəlcə təkbətək,sonra nümayəndə heyətlərinin iştirakı ilə gorüşdük. Dünən cənabLi Penin Bakıda, xüsusən parlamentdə çoxsaylı görüşləri olub vəsuallarınıza cavab vermək üçün bu gün buraya sizin yanınıza,mətbuat nümayəndələrinin yanına gəlmişik. Üç sual planlaşdırılıb,onları kimə istəyirsinizsə, ona da verin.

S u a l: Hörmətli cənab Li Pen, mənim sualım sizədir. SizAzərbaycanla Çin arasında münasibətlərin indiki vəziyyətininecə qiymətləndirirsiniz və ikitərəfli əlaqələri genişləndirməyinvə dərinləşdirməyin perspektivləri barədə nə düşünürsünüz?

L i P e n: Demək lazımdır ki, hazırda Çin-Azərbaycanmünasibətləri yüksələn xətt üzrə inkişaf edir. Xüsusən 1994-cüildən, respublikamızın Prezidenti cənab Əliyev Çin XalqRespublikasına rəsmi səfər etdikdən və ÇXR sədri TszyanTszeminlə bir sıra müxtəlif sazişlər imzaladıqdan sonra, demək olarki, ikitərəfli münasibətlərimizin daha da dərinləşməsinin möhkəmbünövrəsi qoyulmuşdur. Qəti əminəm ki, mənim Azərbaycanaindiki səfərim Çin ilə Azərbaycan arasında

________________Milli Kitabxana________________

295

dostluğun və əməkdaşlığın inkişafına yeni təkan verəcək vəikitərəfli münasibətlərimizi yeni səviyyəyə qaldıracaqdır.

S u a l: Cənab Prezident, biz çox yaxşı bilirik ki, Siz yeniipək yolunun yaradılması haqqında təklif irəli sürmüsünüz.Böyük ipək yolunun dirçəldilməsi sahəsində Çin ilə Azərbaycanarasında əməkdaşlığın konkret layihələrindən danışabilərdinizmi? Siz bu yolun dirçəldilməsinin perspektivləriniqısaca təsvir edə bilərdinizmi?

Heydər Əliyev: Yaxşı sualdır. Sağ olun. Bəli, həqiqətən, sonillər böyük ipək yolunun dirçəldilməsi bütün dünya ictimaiyyətiüçün aktual hadisə olmuşdur. Mən məsuliyyəti üzərimə götürübdemək istəmirəm ki, bunun təşəbbüsçüsü Azərbaycan, yaxud kimsəbaşqa birisidir. Böyük ipək yolunu dirçəltmək ideyası böyük ipəkyolunun marşrutunda yerləşən bütün ölkələrdə müxtəlif vaxtlardameydana gəlmişdir və biz də bu ölkələr sırasındayıq. 1998-ci ilinsentyabrında Bakıda böyük ipək yolunun bərpasına dair beynəlxalqkonfrans ke-çirildi. Bu konfransda 32 ölkənin, 14 beynəlxalqtəşkilatın nümayəndələri, o cümlədən də Çinin nümayəndələriiştirak edirdilər.

Hesab edirəm ki, boyük ipək yolunun bərpası proqramı,diplomatiyası XXI əsrin möhtəşəm proqramıdır. Azərbaycan özcoğratı, coğrafi-strateji mövqeyini nəzərə alaraq, iqtisaditələbatımızı nəzərə alaraq, bu proqramın həyata keçirilməsində fəaliştirak etmək niyyətindədir. Qədim zamanlarda böyük ipək yolutəkcə Şərqlə Qərb arasında ticarət vasitəsi deyil, eyni zamanda,xalqların, xüsusən Şərqlə Qərbin bir-birini öz mədəni dəyərləri iləzənginləşdirməsinin mühüm vasitəsi olmuşdur.

Hesab edirəm ki, böyük ipək yolu, yəni böyük ipək yolunundirçəldilməsi proqramı bu məqsədləri qarşıdakı XXI əsrdə dəhəyata keçirə bilər. Büyük ipək yolunu Çinsiz təsəvvür etməkmümkün deyil. Əgər Azərbaycan bu yolun orta-

________________Milli Kitabxana________________

296

sında yerləşirsə, Çin Şərqdən onun başlanğıcındadır. Anıma Çinləqonşuluqda olan Yaponiya da böyük ipək yolu proqramına çoxmaraq göstərir. Məlumdur ki, Yaponiyanın sabiq Baş naziri cənabHaşimoto da bir neçə il əvvəl bunu çox fəal dəstəkləyirdi və 1998-ci ildə Yaponiyaya səfərim zamanı biz bu məsələni onunla vəYaponiyanın bütün rəhbərləri ilə müzakirə etmişdik. Bir sözlə, buproqram ona maraq göstərən bütün dövlətlərin yaxından iştirakınıtələb edir. Hesab edirəm ki, Yaponiya ilə Azərbaycan arasında fəaləməkdaşlıq böyük İpək yolu proqramının həyata keçirilməsinəsanballı töhfə verə bilər. Yenə suallar varmı?

S u a l: Bu yaxınlarda Cənubi Koreya ilə Şimali Koreyaarasında dialoq başlanmışdır. Bu model üzrə belə bir dialoqTayvan ilə Çin arasında da mümkündürmü?

L i P e n: Bağışlayın, siz hansı agentliyi təmsil edirsiniz?C a v a b: Röyter agentliyini.L i P e n: Onda mən sizin sualınıza təəccüblənmirəm. Əlbəttə,

biz KXDR ilə Koreya Respublikası arasında görüşü alqışlayırıq,çünki belə görüş Koreya yarımadasında sülhün, sabitliyin təminolunmasına kömək edir. Elə Çinin də Koreya yarımadasındasabitlik və sülh olmasına ehtiyacı var.

O ki qaldı materik Çini ilə Tayvan arasında münasibətlərə,bunlar bambaşqa məsələlərdir. Tayvan əzəldən Çin ərazisininayrılmaz hissəsidir. Sonralar Tayvan yaponlar tərəfindən işğalolunmuşdur və İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Qahirəbəyannaməsinə və digər beynəlxalq sənədlərə və razılaşmalaragörə, Yaponiyanın işğal etdiyi bütün Çİn əraziləri, o çümlədən dəTayvan Çinə qaytarılmalıdır. Ona görə də Tayvan Çin ərazisininayrılmaz hissəsidir və Çin Özünün bu məsələsinə başqa ölkələrinqarışmasına yol vermir. Çin insan hüquqlarını dövlətinsuverenliyindən üstün saymır, əks halda, bunu başqa ölkələrindaxili işlərinə qarışmaq nəzəriyyəsi hesab edir.

________________Milli Kitabxana________________

297

Çin belə bir mövqeyi əsas tutaraq. Azərbaycanın da ərazibütövlüyünə hörmət bəsləyir. Bu məsələ barəsində BMT Təh-lükəsizlik Şurasının qətnamələri qəbul edilmişdir, biz həminqətnamələrin həyata keçiriləcəyinə ümidvarıq. Çin isə vahid Çinprinsipini müdafiə etdiklərinə görə Azərbaycan tərəfinə və cənabprezident Əliyevə çox böyük minnətdarlığını bildirir.

Heydər Əliyev: Bəli, biz vahid Çin prinsipini bu gün dəmüdafiə edirik. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

298

BAKIDA ÇİN XALQ RESPUBLİKASISƏFİRLİYİNİN YENİ BİNASININ ÖZÜLQOYMAMƏRASİMİNDƏ* NİTQ

23 iyun 2000-ci il

Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsininsədri hörmətli cənab Li Pen!

Hörmətli qonaqlar, Çin Xalq Respublikası nümayəndə heyətininüzvləri!

Hörmətli səfir!Hörmətli xanımlar və cənablar!Cənab Li Penin və onu müşayiət edən şəxslərin dünən

Azərbaycana rəsmi səfərinin başlanması Azərbaycanın həyatındaböyük hadisədir. Dünən və bu gün çoxsaylı danışıqlar aparılmış vəxüsusən cənab Lİ Penlə mənim aramda söhbət, cənab Li PeninAzərbaycan parlamentinin sədri Murtuz Ələsgərovla və digərşsxslərlə söhbətləri olmuşdur. Bu danışıqlar və söhbətlər zamanıbiz səmimi münasibətlərimizə sadiqliyi, 1994-cü ildə mənim ÇinXalq Respublikasına rəsmi səfərim zamanı Çin XalqRespublikasının sədri cənab Tszyan Tszeminlə imzaladığımızsənədlərə sadiqliyi bir daha və yenidən təsdiq etdik, ümidvar vəəmin olduğumuzu bildirdik ki, səmərəli əməkdaşlığımız artacaq vədavam edəcəkdir.

1991-ci ilin axırlarında Azərbaycan Öz dövlət müstəqilliyinielan etdikdən dərhal sonra Çin Azərbaycanın dövlət müstəqil-

*Mərasimdə ÇXR-in Azərbaycandakı səfiri Çjan Qotsyan, Ümumçin Xalq Nümayəndələri MəclisiDaimi Komitəsinin sədri Li Pen də çıxış etdilər.

________________Milli Kitabxana________________

299

liyini tanıdı və tezliklə ölkələrimiz arasında diplomatikmünasibətlər yaradıldı. Çin Xalq Respublikasının Azərbaycandasəfirliyi, Azərbaycanın Çin Xalq Respublikasında səfirliyi var. Bumüddət ərzində biz bir-birimizə dəfələrlə nümayəndə heyətlərigöndərmişik, 1994-cü ildə mənim Çinə rəsmi səfərim və cənab LiPenin Azərbaycana dünən başlanmış rəsmi səfəri olubdur.

Bütün bunlar sübut edir ki, qısa müddət ərzində ölkələrimizarasında səmimi, dostcasına münasibətlər və çox yaxşı, səmərəliəməkdaşlıq yaranmışdır.

Azərbaycan Çin Xalq Respublikası ilə yaranmış münasibətləriyüksək qiymətləndirir. Biz gənc müstəqil dövlət olaraq bunuözümüz üçün mühüm amil bilirik və dostluq miinasibətlərimizin,əməkdaşlığımızın dərinləşməsi və inkişaf etməsi üçün bundansonra da bütün tədbirləri görəcəyik.

Buna mühüm sübut odur ki, Bakıda - Azərbaycanın paytaxtındaÇin Xalq Respublikasının Azərbaycanda səfirliyinin daimibinasının tikintisi üçün yer ayrılmışdır və bu gün cənab Li Pen vəÇin Xalq Respublikasının nümayəndə heyətinin üzvləri və bizsizinlə birlikdə bu binanın bünövrəsini qoyduq.

Çin Xalq Respublikasının Azərbaycanda səfirliyinin binasınınÖzülünü qoymağımız Çin ilə Azərbaycan arasında diplomatikmünasibətlər yaradılan zaman qoyulmuş bünövrənin davamıdır.Həmin bünövrə möhkəm olmuşdur və buna görə də Ötən illərdənbəri münasibətlərimiz yüksələn xətt üzrə inkişaf edir.

Mən əminəm ki, bu gün əsasını qoyduğumuz bu bünövrəüzərində çox tezliklə Çin Xalq Respublikasının Azərbaycandakısəfirliyinin binası ucalacaq, o, Çin Xalq Respublikası iləAzərbaycan arasında münasibətlərin genişlənməsinə vəmöhkəmlənməsinə xidmət edəcəkdir.Mən bu gün, bu tarixi gündə Çin xalqına, Çin Xalq Res-publikasına, Çin Xalq Respublikasının sədri cənab Tszyan

________________Milli Kitabxana________________

300

Tszeminə, Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Ko-mitəsinin sədri cənab Li Penə, bütün çinli dostlarımıza bir dahasəmimi hisslərimi ifadə etmək və Çin Xalq Respublikasına buölkənin getdiyi yolda yeni-yeni uğurlar arzulamaq istəyirəm.

Cənab Li Pen, sizi bu hadisə münasibətilə ürəkdən təbrik edirəmvə əmin ola bilərsiniz ki, Çin Xalq RespublikasınınAzərbaycandakı səfirliyinin binası və səfirliyin özü əbədi mövcudolacaqdır.

Yaşasın Çin Xalq Respublikası!Yaşasın Çin-Azərbaycan dostluğu!Çin Xalq Respublikasının bütün vətəndaşlarına səadət və

firavanlıq arzulayıram!

________________Milli Kitabxana________________

301

AZƏRBAYCAN PREZİDENTİ ADINDANÜMUMÇİN XALQ NÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSİDAİMİ KOMİTƏSİNİN SƏDRİ Lİ PENİNŞƏRƏFİNƏ TƏŞKİL EDİLMİŞRƏSMİ QƏBULDA NİTQ

Bakı, Əyləncə Mərkəzi

23 iyun 2000-ci il

Zati-aliləri, Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi DaimiKomitəsinin sədri, hörmətli cənab Li Pen!

Hörmətli xanım Li Pen!Çin Xalq Respublikası nümayəndə heyətinin hörmətli üzvləri!Mən sizi Azərbaycanda səmimi salamlayıram. Cənab Li Pen, biz

də şadıq, Azərbaycan xalqı da şaddır ki, siz respublikamıza rəsmisəfərə gəldiniz.

Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsisədrinin və Çin Xalq Respublikası nümayəndə heyətininAzərbaycana səfəri tarixi əhəmiyyətli hadisədir. Çin dünyanınböyük ölkəsidir. Çin çox qədim mədəniyyətə, zəngin tarixə malikölkədir. Çin xalqı dünya sivilizasiyasına misilsiz dəyərlərvermişdir. İkinci dünya müharibəsi dövründə və ikinci dünyamüharibəsindən sonra Çin xalqının mübarizəsi böyük qələbəyəgətirib çıxarmış və 1949-cu ildə Çin Xalq Respublikasıyaranmışdır. Çin xalqı öz torpağının sahibi, öz taleyinin sahibi, öziradəsinin sahibi olmuşdur, Tarixin qısa bir dövrü ərzində - 50 ildəÇin xalqı öz inkişafında böyük yol keçmişdir. Çinin tarixi keçmişivə Çin Xalq Respublikası dövründə

________________Milli Kitabxana________________

302

qazanılmış uğurlar Çini dünyada aparıcı, qabaqcıl ölkələr sırasınaçıxarmışdır. Təkcə ona görə yox ki, Çində bir milyarddan artıqəhali var, təkcə ona görə yox ki, Çin ərazisinə görə ən büyükölkələrdən biridir, həm də ona görə ki, Çin xalqı tərəqqi yolu ilə,inkişaf yolu ilə gedir və sosial-iqtisadi inkişafda böyük uğurlaranail olmuşdur.

İkinci dünya müharibəsindən sonra dünyanın xəritəsiəhəmiyyətli dərəcədə dəyişmiş, müstəmləkə sistemi dağılmış, birçox müstəqil dövlətlər meydana gəlmişdir və bu dövlətlər inkişafınmüxtəlif yolları ilə gedirlər. Çin xalqı, Çin Xalq Respublikası özinkişaf yolunu, onun milli mənafelərinə, ənənələrinə və ölkəninbütün vətəndaşlarının arzusuna uyğun olan yol seçmişdir. Biz Çinxalqnının bütün uğurlarına sevinir və hesab edirik ki, Çin özü üçünseçdiyi yolla, öz inkişafının Çin yolu ilə gedərək daha çox və dahaböyük uğurlar qazanacaqdır.

Çin beynəlxalq siyasətdə və dünya həyatında mühüm yer tutur.Çin Xalq Respublikası Birləşmiş Millətlər Təşkilatı TəhlükəsizlikŞurasının daimi üzvüdür və bir çox beynəlxalq regionaltəşkilatlarda fəal iştirak edir.

Ona görə də Azərbaycanla Çin arasında münasibətlərin bizimüçün son dərəcə böyük əhəmiyyəti var. Azərbaycan dövlətmüstəqilliyi əldə etdikdən sonra - bu, təxminən 9 il əvvəl olmuşdur- təbii ki, bu müstəqilliyin dünya ölkələri, Dünya Birliyi tərəfindəntanınmasını gözləyirdi. Çin Xalq Respublikası Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyini dünyanın ilk ölkələri sırasında tanıdı, Çin XalqRespublikası ilə Azərbaycan arasında diplomatik münasibətlərquruldu. Bundan tezliklə sonra Çin Xalq RespublikasınınAzərbaycanda səfirliyi və Azərbaycanın Çində səfirliyi fəaliyyətgöstərməyə başladı.

O vaxtdan sonra ötən illər ərzində Çin Xalq Respublikasi iləmüstəqil Azərbaycan arasında münasibətlər yüksələn xətt üzrəinkişaf edir. Azərbaycanda biz Çin Xalq Respublikası iləmünasibətlərimizə son dərəcə böyük əhəmiyyət veririk və bu

________________Milli Kitabxana________________

303

münasibətlərin həyatın bütün sahələrində və dünya siyasətininbütün sahələrində inkişaf etməsi, möhkəmlənməsi üçün bütüntədbirləri görürük və görəcəyik.

Çin Xalq Respublikasının sədri cənab Tszyan Tszeminin dəvətiilə 1994-cü ildə Çin Xalq Respublikasına rəsmi səfərim zamanıbizim çox səmərəli söhbətlərimiz, danışıqlarımız oldu və nəticədəÇin Xalq Respublikası ilə Azərbaycan arasında mühüm sənədlərimzalandı və bunlar münasibətlərimizin müqavilə-hüquq əsasınımüəyyənləşdirdi. Mən 1994-cü ildə etdiyim səfərimi, Çin XalqRespublikasının sədri cənab Tszyan Tszeminlə görüşləri,söhbətləri, Dövlət Şurasının sədri, indi Ümumçin XalqNümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsinin sədri cənab Lİ Penb vəÇinin digər rəhbərləri ilə görüşləri və söhbətləri dərin minnətdarlıqvə böyük səmimiyyət hissləri ilə xatırlayıram. 1994-cü ildə bütünnümayəndə heyətimiz əyani şəkildə görüb inandı ki, Çin yüksəksürətlə inkişaf edir. Çində siyasi, iqtisadi islahatlar uğurla aparılır,Çin xalqının həyat səviyyəsi daim yüksəlir və bu, parlaq şəkildəsübut edir ki, hər bir xalqın öz inkişaf yolu olmalıdır. Bu baxımdanÇin layiqli nümunə göstərir.

Biz tarixdən bilirik və özümüz də şahid olmuşuq ki, Çin XalqRespublikası yarandıqdan sonra Çin beynəlxalq aləmdə öz yerinitutmaq üçün olduqca çox çətinliklərlə üzləşmişdir. Amma Çinxalqının, Çin Xalq Respublikası rəhbərliyinin İradəsi uğurları təminetdi və indi Çin bütün dünyada tanınmış ölkədir.

Azərbaycan da zəngin və qədim tarixə malikdir. Azərbaycanxalqının görkəmli şəxsiyyətləri dünya sivilizasiyasına misilsiz töhfəvermişlər. Amma bir çox yüzilliklər ərzində Azərbaycan xalqınınmüstəqilliyi, azadlığı olmamışdır. 1991-ci ilin axırlarında Sovetlərİttifaqının dağılması ilə əlaqədar Azərbaycan xalqı azadlıq əldəetdi, öz dövlətçiliyini əldə etdi, Azərbaycan müstəqil ölkə, müstəqildövlət oldu. Bəzən sual yaranır -

________________Milli Kitabxana________________

304

necə oldu ki, Sovetlər İttifaqı kimi belə böyük dövlət, fövqəldövlətbirdən hansısa qısa müddət ərzində süquta uğradı? Bu sualamüxtəlif cür cavab vermək olar. Mən, hər halda, vaxtilə Sovetlərİttifaqının rəhbərliyində olmuş bir insan kimi, hesab edirəm ki, busualın daha dəqiq cavabını bilirəm.

Sovetlər İttifaqı 1922-ci ildə təşkil edilmişdi və son onilliklərdə15 müttəfiq respublikadan ibarət idi. Konstitusiyaya görə, 15respublikanın hamısı bərabərhüquqlu idi, lakin real həyatda buhüquq bərabərliyi yox idi. Sistemin özündə də, Sovetlər İttifaqının,xüsusən 80-ci illərdə-90-cı illərin əvvəlində sovet rəhbərliyininəməli fəaliyyətində də bir çox digər nöqsanlar vardı. Bu, Sovetlərİttifaqının dağılmasının səbəblərindən biridir. Amma səbəblər təkcəbundan ibarət deyildir. Başlıcası budur ki, ikinci dünyamüharibəsindən sonra dünyada baş vermiş ictimai-siyasi proseslər -sosialist düşərgəsinin, sosialist sisteminin yaranmasına gətiribçıxartdı və sonralar həmin ölkələr arasındakı müxtəlif ziddiyyətlərbu sistemi tədricən deformasiyaya uğratdı, Sovetlər İttifaqınınözündə aparılan və Sovetlər İttifaqında birləşmiş bütün millət vəxalqların mənafelərinə cavab verməyən siyasət Sovetlər İltifaqınınparçalanmasına səbəb oldu.

Daim milli azadlığa, müstəqilliyə can atan və öz dövlətçiliyinənail olmağa çalışan Azərbaycan xalqı, təbii ki, Sovetlər İttifaqınındağılması ilə əlaqədar çox böyük imkanlar qazandı və öz dövlətmüstəqilliyini elan etdi. Bu, Azərbaycan xalqının həyatındagörkəmli tarixi hadisədir və dövlət müstəqilliyindən ötən az illərərzində xalqımız azadlığın qədir-qiymətini, müstəqilliyin qədir-qiymətini bilmişdir və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi dönməzolmuşdur.

Mən artıq dedim ki, Sovetlər İttifaqının dağılmasınınsəbəblərindən biri müttəfiq respublikaların hüquqca bərabərvəziyyətdə olmaması və hökumətin, dövlətin, Sovet İttifaqıKommunist Partiyasının bütün xalqlara, bütün respublikala-

________________Milli Kitabxana________________

305

ra eyni münasibət göstərməməsi idi. Azərbaycan xalqı buədalətsizliyi öz həyatında hiss edirdi. 1988-ci ildə, Sovetlərİttifaqının hələ mövcud olduğu və onun üç ildən sonra süqutauğrayacağına çox az adamın inana biləcəyi dövrdə ErmənistanlaAzərbaycan arasında münaqişə yarandı. Bu münaqişə ErmənistanınAzərbaycana qarşı qanunsuz ərazi iddiaları nəticəsində,Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini Ermənistanınözünə birləşdirməyə cəhd göstərməsi və bununla əlaqədarAzərbaycana qarşı əslində hərbi təcavüzü nəticəsində başlandı.

Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi bu münaqişəni nizama salmaqiqtidarında olmadı, daha doğrusu, sadəcə olaraq, bunu istəmədi, bumünaqişədə birtərəfli mövqe, Azərbaycan barəsində ədalətsizmövqe və bununla yanaşı, Ermənistan barəsində havadarlıqmövqeyi tutdu. Bu münaqişə indiyədək davam edir. Bu münaqişənəticəsində Ermənistana daha çox yardım göstərməyəbaşladıqlarına və bəzi subyektiv səbəblərə görə Ermənistan silahlıbirləşmələri Azərbaycan ərazisinin 20 faizini işğal etmişdir. İşğalolunmuş torpaqlardan bir milyondan çox azərbaycanlı didərginsalınmışdır, onlar 7-8 ildən çoxdur ki, Azərbaycanın müxtəlifbölgələrində və əksəriyyəti də çadırlarda yaşayır, böyük çətinliklərçəkirlər.

Beləliklə, beynəlxalq hüququn əsas tələbi - Azərbaycanın ərazibütövlüyü və Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daxil olan suverenAzərbaycanın sərhədlərinin toxunulmazlığı pozulmuşdur.

Altı il əvvəl biz bu problemin sülh yolu ilə nizama salınmasıüçün Ermənistanla atəşkəs haqqında sazişə nail olduq. Bu məsələilə əsasən ATƏT və onun yaratdığı Minsk qrupu məşğul olur.Minsk qrupuna Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları və Fransarəhbərlik edirlər. Bu illər ərzində intensiv danışıqlar aparılmış,çoxlu görüşlər olmuşdur, amma Ermənistanın qeyri-konstruktivmövqeyi üzündən biz məsələnin

________________Milli Kitabxana________________

306

həllinə nail ola bilməmişik. Ermənistan silahlı birləşmələrinin1992-93-cü illərdə Azərbaycan ərazisini işğal etməsi məsələsiBirləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasında bir neçədəfə müzakirə olunmuşdur. Biz Çin Xalq Respublikasınaminnətdarıq ki, hər dəfə bu məsələnin müzakirəsi zamanı BMTTəhlükəsizlik Şurasının üzvü kimi, Çinin nümayəndəsiAzərbaycanın ədalətli tələblərini dəstəkləmiş və Ermənistan silahlıbirləşmələrinin Azərbaycan ərazisindən qeyd-şərtsiz çıxarılmasıhaqqında Təhlükəsizlik Şurasının bir neçə qətnaməsi vəTəhlükəsizlik Şurası sədrinin bir neçə bəyanatı qəbul edilmişdir.Ancaq təəssüf ki, bu qətnamələr indiyədək yerinə yetirilməmişqalır.

Biz XX əsrin sonuna yaxınlaşırıq. XX əsr çox böyük hadisələrlə,həm faciəli hadisələrlə, həm də, təbii ki, elmi-texniki tərəqqi iləbağlı və bəzi digər hadisələrlə zəngindir. Bütün ölkələr ədalətdən,beynəlxalq hüququn pozulmazlığından və beynəlxalq hüquqprinsiplərindən danışırlar. Amma bir sıra hallarda bu bəyanatlarəslində əməli işlərlə uyuşmur.

Respublika yarandıqdan sonra böyük uğurlar qazanan Çin XalqRespublikası eyni zamanda özünün ərazi bütövlüyü məsələsininhəlli ilə də məşğul olur. Biz əminik ki, Çin Xalq Respublikası buməsələni həll edəcəkdir. Çünki bunu beynəlxalq hüquq prinsipləritələb edir. Bu prinsiplər isə hamı üçün müqəddəs olmalıdır.

Azərbaycan ərazi bütövlüyünün bərpası uğrunda ədalətlimübarizəsində daim dəstəklədiklərinə görə Çin XalqRespublikasına, onun rəhbərliyinə minnətdarıq. Biz Çini vahid,bütöv bir dövlət kimi tanıyırıq, dünyada iki Çin yoxdur. Şübhəetmirik ki, Tayvan məsələsi məhz beynəlxalq hüquq əsasında həllediləcək və Çin öz ərazi bütövlüyünə tam nail olacaqdır.

Mən bir də ona görə təşəkkürümü bildirmək istəyirəm ki, buyaxınlarda Çin Xalq Respublikası qondarma "Dağlıq QarabağRespublikası"nın üzdəniraq "parlamentinə" keçirilmiş"

________________Milli Kitabxana________________

307

seçkilər" haqqında özünün Xarici işlər Nazirliyinin simasındabəyanat vermişdir. Bu bəyanat Azərbaycanın ərazi bütövlüyübarəsində Çin Xalq Respublikasının siyasətinin dəyişməz olduğunubir daha təsdiqləyir.

Cənab Li Pen, çox şadam ki, siz mənim dəvətimi və Azərbaycanparlamenti sədrinin dəvətini qəbul edərək gəlmisiniz və biz bir çoxməsələləri sizinlə müzakirə etmək imkanı qazandıq, bütünməsələlər barəsində baxışlarımızın eyni olduğunu gördük. Mənşadam ki, burada olduğunuz qısa müddətdə siz müstəqilAzərbaycanı gördünüz, problemlərimizi, qaçqınlarımizı dagördünüz, amma onu da gördünüz ki. Azərbaycan müstəqillikşəraitində uğurla inkişaf edir. Biz hesab edirik ki, sizin səfəriniz vəbütün nümayəndə heyatinizin Azərbaycanda olması, aparılmış çoxfaydalı söhbətlər və danışıqlar Çin Xalq Respublikası iləAzərbaycan arasında dostluq münasibətlərinin daha damöhkəmlənməsinə və inkişafına, bütün sahələrdə əməkdaşlığımızıninkişafına mühüm töhfə olacaqdır.

Xahiş edirəm, mənim atəşin salamımı Çin Xalq Respublikasınınsədri cənab Tszyan Tszeminə və ən xoş arzularımı bütün Çinxalqına yetirəsiniz. Mən indi artıq sizin də köməyinizlə Çin XalqRespublikasının sədri cənab Tszyan Tszeminin Azərbaycana rəsmisəfərini gözləyəcəyəm.

Çin Xalq Respublikasının şərəfinə!Çin xalqının şərəfinə!Çin Xalq Respublikasının sədri cənab Tszyan Tszeminin

şərəfinə!Ümumçin Xalq Nümayəndələri Məclisi Daimi Komitəsinin

sədri cənab Li Penin şərəfinə, xanım Li Penin şərəfinə!Çin Xalq Respublikası nümayəndə heyətinin bütün üzvlərinin

şərəfinə!Çin-Azərbaycan dostluğu şərəfinə!Sizin sağlığınıza badə qaldırmağı təklif edirəm!

________________Milli Kitabxana________________

308

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SİLAHLIQÜVVƏLƏRİNİN ŞƏXSİ HEYƏTİNƏ

Hörmətli generallar, admirallar, zabitlər, gizirlər, miçmanlar,əsgərlər, matroslar!

Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü münasibətiləsizi ürəkdən təbrik edir, hər birinizə ən səmimi və xoş arzularımıbildirirəm. Bu əziz bayram günündə Azərbaycanın dövlətmüstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olmuşvətəndaşlarımızın əziz xatirəsi qarşısında ehtiramla baş əyir, onlaraAllahdan rəhmət, doğmalarına və yaxınlarına səbir diləyirəm.

Böyük qürur hissi ilə qeyd edirəm ki, müstəqillik əldə etdiyimizson doqquz il ərzində ağır sınaqlar qarşısında qalan, olduqca çətinhərbi-siyasi şəraitdə formalaşan Azərbaycan Silahlı Qüvvələrininşəxsi heyətinin hərbi-texniki hazırlığı, döyüş qabiliyyəti yüksəlmiş,dövlətimizin müdafiə qüdrəti artmışdır. Ordumuz müasir texnika vəsilahlarla təchiz olunmuşdur, onun nıüasir hərb elmininnailiyyətlərini mənimsəyən peşəkar əsgər və zabitləri yetişmişdir.

Azərbaycan əsgəri, ordumuzun bütün sıravi və komanda heyətibilməlidir ki, Vətənin müdafiəçilərinə, Silahlı Qüvvələrə diqqət vəqayğı Azərbaycan Prezidentinin, Azərbaycan dövlətininfəaliyyətinin ən mühüm, prioritet istiqamətlərindən biridir.Xalqımızın və ordumuzun birliyi, orduya ümumxalq məhəbbətionun gücünün sarsılmaz mənbəyidir.

Şəxsi heyətin hərbi, siyasi-ideoloji hazırlığının, vətənpərvərliktərbiyəsinin yüksəldilməsi, xalqımıza, dövlətimizə sədaqət hissininmöhkəmləndirilməsi ordumuzun qarşısında duran ən vacibvəzifələrdən olmalı, bu yöndə müntəzəm iş apa-

________________Milli Kitabxana________________

309

rılmalıdır. Xalqımızın hərbi ənənələrini, tarixin sınağından çıxmışqabaqcıl hərbi təcrübəni, müasir döyüş texnikasını və taktikasınıdərindən öyrənmək lazımdır.

Azərbaycanın siyasi rəhbərliyi Dağlıq Qarabağ problemi vəErmənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh və qarşılıqlı güzəştyolu ilə həlli üçün məqsədyönlü fəaliyyət göstərir, bütün mümkünvasitələrdən istifadə edir. Bununla yanaşı, hər bir əsgər və zabitmöhkəm bilməlidir ki, ordumuz işğal altında olan torpaqlarımızıazad etməyə, hər hansı təcavüz aktına layiqli cavab verməyə, Vətəntorpaqlarını etibarlı şəkildə qorumağa həmişə hazır olmalıdır.

Silahlı Qüvvələrin şəxsi heyətinə cansağlığı, ailə səadəti,xoşbəxtlik, Vətənin müdafiəsi, dövlət müstəqilliyinin və ərazibütövlüyünün qorunması işində uğurlar arzulayıram.

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti,

Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı

Bakı şəhəri, 24 iyun 2000-ci il

________________Milli Kitabxana________________

310

XALQ YAZIÇISI ELÇİNİN «AH, PARİS...PARİS...»İKİHİSSƏLİ KOMEDİYASINA TAMAŞAETDİKDƏN SONRA AKTYORLARLAGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Azərbaycan Dövht Akademik Milli Dram Teatrı

25 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Axşamınız xeyir olsun. Bu gün təqdimetdiyiniz bu tamaşaya görə hamınızı təbrik edirəm.

Mənə Elçin məlumat verdi ki, bu tamaşa çoxdandır ki, bizimMilli Dram Teatrının səhnəsində uğurla gedir. Ancaq təəssüflərolsun ki, mən vaxt tapıb indiyə qədər gələ bilməmişdim. Bu günmən bu imkanı əldə etdim və gəlməyimdən, tamaşanıgörməyimdən çox da məmnunam. Çünki eşitmişdim, amma bir varki, eşidəsən, bir də var ki, özün eşidəsən və görəsən.

Adətən, mənim bu son illərdə Milli Dram Teatrının tamaşalarınagəlməyim çox vaxt bizim keçmiş tariximizə aid olan əsərlərlətanışlıqdan ibarət olubdur. Təbiidir ki, mən bütün tamaşalara baxabilmirəm, imkan yoxdur.

Rusiyanın Mədəniyyət naziri də burada durubdur. Gümanedirəm və hesab edirəm ki, Azərbaycan Prezidenti, ümumiyyətlə,teatrı keçmişdə sevdiyi kimi, bu gün də sevir və mən Milli DramTeatrımızda yetərli qədar oluram. Hər halda, mən belə hesabedirəm. Əlbəttə, imkan olsa, bundan da çox olmaq olar. Ammayetərli qədər oluram.

________________Milli Kitabxana________________

311

Qeyd etdim ki, son illərdə bizim keçmiş tariximizə aid bir neçə çoxuğurlu tamaşa olmuşdur. Həm klassiklərimizin, həm müasiryazıçılarımızın, şairlərimizin əsərləri tamaşaya qoyulmuşdur. Məngəlib onlarla tanış olmuşdum və öz mülahizələrimi, fikirlərimibildirmişdim. Yəni onlar bu əsrin əvvəlinə, yaxud qədim əsrlərə aididi. Ancaq bugünkü tamaşa, bu pyes onlardan fərqlənir. Çünki bubizim ən yaxın keçmişimizə aiddir.

Məsələn, son dəfə mən "Aydın" tamaşasına baxdım. Bu, CəfərCabbarlının bizim əsrin əvvəlindəki o həyatdan götürdüyümövzudur və öz fəlsəfəsinə görə, öz fikirlərinə görə bu gün də çoxaktualdır.

Elçin bizim çox istedadlı yazıçımızdır, gənc vaxtlarımdan çoxdəyərli əsərlər yazıbdır. Amma son illər o, eyni zamanda teatr üçündə əsərlər yazıbdır. Deyəsən, keçmişdə bu olmamışdı. Çünki buməsələ ilə əsasən sənin atan məşğul olurdu.

E l ç i n; Bəli. cənab Prezident.Heydər Əliyev: Atan rəhmətlik İlyas Əfəndiyev bu işlərlə çox

uğurla məşğul olurdu və çox da gozəl əsərlər yaratmışdı. Elçin isədaha çox nəsr əsərləri yazırdı və dəyərli əsərlər yaratmışdır. Onagörə də gənc vaxtlarımdan - 60-70-ci illərdə gənc yazıçılar, gəncşairlər sırasında idi. Hətta xatirimdədir ki, ilk dəfə Yazıçılarİttifaqının ən gənc katibi Elçin Əfəndiyev oldu, o seçildi. Ammason zamanlar görürəm ki, o eyni zamanda pyeslər də yazır və onlarbizim Milli Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulur, uğurlagöstərilir. Beləliklə də, bizim teatr həyatı yaşayır.

Mən fürsətdən istifadə edib onu demək istəyirəm ki,ümumiyyətlə, bizim teatr keçmişdə zəngin olubdur. Yəni əgərbizim teatrın indi 125 illik tarixi varsa, biz bununla fəxr edə bilərikvə mən bunu dəfələrlə demişəm. Keçmiş dövrlərdə də, yəni əsrinəvvəlində də çox böyük ziyalılarımız gozəl pyeslər yaratmışlar,gözəl səhnə əsərləri yaratmışlar və bizim teatrı

________________Milli Kitabxana________________

312

yaşatmışlar, inkişaf etdirmişlər. Sonralar - 20-30-40cı illərdə vəsonrakı illərdə isə Azərbaycanda teatr çox inkişaf etmişdir. Bütünteatrlar - həm Dram Teatrı, həm Musiqili Komediya Tealrı, həmOpera və Balet Teatrı - bunların hamısı ilə biz fəxr edə bilərik.Ancaq təəssüflər olsun ki, 1988-1989-cu illərdə Azərbaycandadaxili sabitliyin pozulması, Ermənistanın Azərbaycana etdiyitəcavüz və ölkəmizin daxilindəki ictimai-siyasi gərginlik həyatdaçox ağır bir vəziyyət yaratmışdı. Bunu xatırlayırsınız.

Burada, bu pyesdə söhbət 1991-ci ildən gedir. 1991-ci ildəAzərbaycanda nə vəziyyət var idi, biz hamımız - siz də, mən dəonun şahidiyik. O illərdə Azərbaycan xalqı çox böyük çətinliklərəməruz qalıbdır, böyük itkilər olubdur, şəhidlər vermişik, qantökülübdür, müharibə gedibdir. Daxilimizdə də vəziyyət çoxmürəkkəb olubdur, çox gərgin olubdur. Çünki bəzi adamlar, bəziqruplar, dəstələr bu gün sizin göstərdiyiniz həmin o vəziyyətdən -xalqın meydana toplaşmasından öz şəxsi məqsədləri üçün istifadəetməyə çalışıblar. Ona görə də meydana toplaşmağın da bir axın,müsbət nəticəsi olmamışdır.

1988-1989-1990-cı illərdə xalqın meydanlara toplaşması,küçələrə çıxması - bunlar Azərbaycanın tarixində çox müsbətsəhifələr kimi yaşayacaqdır. Bunu heç kəs inkar edə bilməz. Ancaqbuna bəziləri qeyri-obyektiv qiymət verirlər. Yəni o mənada ki,indi bizim içərimizdə bəzi adamlar var, hesab edirlər ki, onlar xalqıqaldırıblar, xalqı meydana çıxarıblar, onlar guya sovethakimiyyətinə qarşı mübarizə aparıblar, onlar Azərbaycanınmüstəqillliyinə nail olublar. İndi tarix artıq göstərir ki, bunlarnəinki yanlış fikirlərdir, hətta cəfəngiyatdır. Azərbaycanda millətin,xalqın küçələrə çıxmasına, meydanlara toplaşmasına əsas səbəb ovaxt - Ermənistan Azərbaycana təcavüz etdiyi zaman, artıq təcavüzmüharibəyə çevrildiyi bir zaman, Sovetlər İttifaqı mövcud olduğubir zaman və Sovetlər İttifaqının çox güclü dövləti, güclü hüquq-

________________Milli Kitabxana________________

313

mühafizə orqanları, güclü ordusu olduğu bir zaman Sovetlər İttifaqırəhbərliyinin - indi kimsə, hansı personajsa Qorbaçovun da adınıçəkdi ki, onun başında hansısa ləkə var, ona görə dünya dağıldı -onların ədalətsizliyi, Azərbaycan xalqına qarşı ədalətsizliyi idi.

İki müttəfiq respublikanın bir-biri ilə münaqişəsi zamanıhökumət, dövlət hər iki müttəfiq respublikaya eyni gözlə baxmalıidi, eyni münasibət göstərməli idi, ədalət nümayiş etdirməli idi. Buədaləti nümayiş etdirmədiklərinə görə münaqişə genişləndi. Buədalətsizliyi görən, hiss edən Azərbaycan xalqı təbiidir ki, beləvəziyyətə biganə qala bilməzdi. Ona görə də insanların əksəriyyətiöz qəlbinin istəyi ilə küçəyə çıxıb, Azərbaycan xalqına qarşı olanədalətsizliyə görə sovet hökumətinin, sovet dövlətinin rəhbərliyinəöz etirazını bildirirdi. Bax, bu prosesin mahiyyəti bundan ibarətdirvə belə olubdur, axıra qədər də belə olubdur.

Ondan sonra, 1990-cı ilin yanvar ayında yenə KommunistPartiyasının rəhbərliyinin, sovet hökumətinin rəhbərliyinin vəşəxsən Qorbaçovun tarixi cinayəti baş verdi. Dinc Azərbaycanxalqına qarşı ikinci bir hərbi təcavüz edildi. Azərbaycana bir hərbitəcavüz Ermənistan vasitəsilə edilmişdi, ikinci hərbi təcavüz isəartıq bizim respublikamızın, xalqımızın öz dövlətinin öz xalqınaetdiyi təcavüz idi.

Mən bunu bir neçə dəfə demişəm. Sovet İttifaqının tarixində,yəni 1920-ci ildən ki, sovet hakimiyyəti qurulmuşdu, heç vaxtmərkəzi hökumət, mərkəzi dövlət heç bir xalqa qarşı, heç birrespublikaya qarşı bu qədər təcavüz, bu qədər cinayət etməmişdi.Amma Azərbaycan xalqına qarşı bu cinayəti etdi. Bu, 1990-cı ilinyanvar hadisələri idi. Təbii ki, bunlar da insanları coşdurdu.

İndi burada yenə deyildi ki, insanlar partiya biletlərini atırdılar.Əlbəttə, atmalı idilər. Partiya biletlərini yandırdılar.

________________Milli Kitabxana________________

314

Vaxtilə Azərbaycanın ən böyük kommunisti mən olmuşamsa, məndə o vaxt partiya biletini atdım.

Bunlar hamısı bizim yaxın tariximizdir. Ancaq yenə də deyirəm- bu tarixin bir həqiqət hissəsi var, bir də onun təhrif olunan hissəsivar. Bəzi adamlar onu təhrif edirlər. Ona görə də belə əsərlərinyaranması lazımdır. Amma mən bu gün belə anladım ki, Elçininməqsədi ondan ibarət olubdur ki, ölkənin bu ağır vaxtında, çətinvaxtında xalqın hamısının birləşib millət haqqında, torpaq haqqındadüşünməsinin əvəzinə, bəziləri yenə də mal-dövlət dalınca gedir vəbu, mənəvi əxlaqsızlıqdır. Yəni əsərdə mənəviyyat məsələsinətoxunulur.

Siz bilirsiniz ki, mən əvvəllər - 70-ci İllərdə də Azərbaycanınrəhbərliyində olanda həmişə fəaliyyətinin əsas hissəsi bundanibarət olmuşdur ki, xalqımızda yüksək mənəviyyat bərqərar olsun.Çünki insan üçün mənəviyyatdan yüksək heç bir şey ola bilməz: nəmal, nə dövlət, nə pul, nə villa, nə milyon - heç bir şey olmaz.Bunlar hamısı dünyada gəldi-gedər şeylərdir. İnsanı yüksəldən,insanı insan edən, adamı adam edən və insanı vətəndaş edən onunmənəviyyatıdır. Ona görə də mən pyesdə bunları gördüm.

Elçin həmin proseslərin bu hissəsini göstərmək istəyibdir, özüdə çox məharətlə göstəribdir. Mən buna baxanda CəlilMəmmədquluzadənin "ölülər" əsəri yadıma düşdü. İndi görün, əgəro vaxt bizim xalqımız belə cahil idisə, Cəlil Məmmədquluzadə"Ölülər" əsərini yazmışdı. O, keçmişə aid idi ki, bir Şeyx Nəsrullahpeyda olubdur, ölüləri qəbirdən qaldırır. Hamı da gəlib ŞeyxNəsrullahı axtarır, onu görmək istəyirlər ki, mənim bacımı qaldır,atamı dirilt, nə bilim, nənəmi dirilt; fılanı dirilt.

Mən bir neçə dəfə demişəm, bu gün burada teatr, incəsənətxadimləri olduğuna görə bir də deyirəm: mən CəlilMəmmədquluzadənin "Ölülər" əsərini çox yüksəkqiymətləndirirəm. O, tarixi bir əsərdir və heç bir əsərə bənzər deyil.

________________Milli Kitabxana________________

315

Bizim Azərbaycanda teatr sənəti Qərb teatrının təsiri altındayaranıbdır. Qərb teatrının təsirini biz Rusiya teatrının təsirindəngötürmüşük. Məsələn, biz Şekspirdən da götürmüşük, Şillerdən dəgötürmüşük. Amma biz eyni zamanda Rusiyanın teatrından çox şeygötürmüşük. Biz Şekspiri də birbaşa götürməmişik. İndi bu günburada "Romeo və Cülyetta"nın adını çəkdilər. Şekspirin əsərləriçoxdur. Ancaq o illər Azərbaycanda ən populyar olanı "Hamlet"idi, "Otello" idi, "Kral Lir" idi və başqaları idi. Amma biz onlarıyenə də Rusiya ədəbiyyatından götürmüşük. Çünki rusədəbiyyatçıları, məsələn, Şekspiri və başqalarını rus dilinə tərcüməediblər, biz də onları rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etdikvə teatrımızı yüksəltdik.

Mən bütün bunları - Qərb ədəbiyyatını da, Rusiya ədəbiyyatınıda, Azərbaycan ədəbiyyatını da həmişə layiqli qiymətləndirmişəm.Yəni mən bu teatr ədəbiyyatını deyirəm, teatr sənətini deyirəm.Hərəsinin öz yeri var. Bir-birinin təsiri altında olduğuna görə bir-birinə bənzərliyi də var. Ancaq Cəlil Məmmədquluzadənin"Ölülər" əsəri həm mövzuya görə, həm də onun fəlsəfəsinə görəheç bir əsərə bənzər əsər deyildir.

Mən indi niyə bunu xatırlayıram? Çünki o vaxtlar - bizimxalqımızın geridə qaldığı vaxt yalançı bir Şeyx Nəsrullah meydanaçıxdı və bütün şəhər də qalxdı ki, "bu Şeyx Nəsrullah bizimqohum-əqrəbamızı dirildəcəkdir". Cəlil Məmmədquluzadə də bunuəsərində çox məharətlə göstərdi. Yəni onun qarşısına kefli İsgəndərobrazını gətirdi. Kefli İsgəndər də öz monoloqları ilə onlarınhamısını başa saldı ki, o gəlib sənin qardaşını dirildəcək vəqardaşın da gəlib sənin başını əzəcəkdir. Çünki qardaşın öləndənsonra sən onun arvadını almısan. Atanı dirildəcək və atan da gəlibsənə deyəcəkdir ki, oğlum, sən nə üçün bu işi etmisən? Ondansonra bunların ağıllarına gəldi və onlar qaçdılar ki, yox, daha bizəŞeyx Nəsrullah lazım deyil.

________________Milli Kitabxana________________

316

Mən bu əsərə baxanda bir az həmin o mövzu yadıma düşür ki,indi görün, Azərbaycan belə ağır, çətin vəziyyətdədir -Ermənistanhücum edibdir, ölkə dağılır, iqtisadiyyat dağılır, insanların həyatıdağılır- Şeyx Nəsrullah kimi, Parisdən bura bir milyonçu gəlib,hamı, ət kombinatının müdiri də istəyir Parisə getsin, o partokratda, yəni o obrazı ifa edən Yaşar Nuriyev də istəyir Parisə getsin,yaxud rus aktyoru da istəyir Parisə getsin. Hamısı həyatın bütünməsələlərini qoyub, yenə də öz şəxsi məsələləri barədə düşünür.Amma şəxsi məsələ də deyil, yəni burada mənəviyyat məsələsidir".O vaxt bizim xalqımız bir tərəfdən, həqiqətən öz mənliyinigöstəribdir, amma ikinci tərəfdən də, nə qədər mənəviyyatsızlıqolubdur, nə qədər qüsurlar olubdur. Bunun da bir səhnəsini buradaElçin göstəribdir. Mən düz başa düşmüşəm?

Elçin: Tamamilə doğru deyirsiniz.Heydər Əliyev: Düz başa düşmüşəm. Ona görə hesab edirəm ki,

pyes dəyərlidir. Yəni bu 1991-ci il bizim yaxın keçmişimizdir.Təbiidir ki, bu pyes 1991-ci ildəki hadisələrin hamısını əhatə edəbilməz, onun bir hissəsini əhatə edir və məni də sevindirən odur ki,burada bütün pyes mənəviyyat üzərində qurulubdur. Pyes əvvəldənaxıra qədər bu mənəviyyatsız adamları ifşa edir. Bu ifşa ilə bu pyesbizim xalqımıza, millətimizə, vətəndaşlarımıza göstərir ki, beləolmayın, bu ət kombinatının müdiri kimi olmayın, Yaşar Nuriyevkimi yox, o partokrat kimi olmayın, yaxud o birisi kimi olmayın.Təmiz olun, pak olun, yüksək mənəviyyata malik olun. Başa dü-şürsünüz? Mən bunu belə anlayıram.

Elçin: Tamamilə doğrudur.Heydər Əliyev: Bunun da faydası bax, bundadır. İndi bizim

tamaşaçılarımız üçün, cəmiyyətimiz üçün, xalqımız üçün bununfaydası bundadır. Ona görə mən bu əsəri çox dəyərli hesab edirəmvə buna görə də səni - Elçini təbrik edirəm. Yaxşı ki, sən beləəsərlər yaratmağa başlamısan.

________________Milli Kitabxana________________

317

Ancaq təbiidir ki, əsər kağız üzərində yazılır. Əgər yazan özübunu səhnəyə qoya bilsəydi, bu başqa cür ola bilərdi. Amma heç biryazan adam bunu səhnə ustaları, sənətkarlar, yəni rejissorlar, aktyorlar,tamaşanı yaradan başqaları kimi edə bilməz. Burada müəllifin xidmətiböyükdür, amma sizin xidmətiniz ondan az deyil. Çünki müəllifinfikirlərini siz səhnədə onun istədiyi kimi, bəlkə heç onun düşünmədiyikimi, ondan da artıq ifa etmisiniz. Ona görə də gözəl bir əsər meydanaçıxıbdır.

E1 ç i n : Tamaşanın rejissoru Azərpaşa Nemətovdur.Heydər Əliyev: Bu, yeni rejissor deyil.E l ç i n : Bəli, bu bizim görkəmli rejissordur. Yəqin atasını da

xatırlayırsınız. Zəfər Nemətovun oğludur.Heydər Əliyev: Bəli, Zəfər Nemətovun oğludur. Zəfər Nemətov uzun

illər bizim Gənc Tamaşaçılar Teatrının rejissoru olubdur.E l ç i n: Bəli, Azərpaşa müəllim onun oğludur. Uzun müddətdir

rejissorluq edir.Heydər Əliyev: Çox gözəl, çox gözəl. Tərtibatı da yaxşıdır. Burada

bizim Milli Dram Teatrının ulduzları Səyavuşdur, Yaşardır,Duxovnayadır - hamısını görürəm. Duxovnaya bu teatra gəlib və onudaha da gözəlləşdiribdir. Adı yadımdan çıxıbdır.

El ç i n : Lyudmila.Heydər Əliyev: Lyudmila, bağışla, sənin adını unutmuşam.Lyudmila Duxovnaya: Cənab Prezident, olan şeydir.Heydər Əliyev: Bilirsən ki, mənim sənə nə qədər yaxşı münasibətim

var. Onun tamaşada iştirakı da yaxşı bir üsuldur.E l ç i n: Cənab Prezident, ilk dəfədir ki, belə üsuldan istifadə edilir.

________________Milli Kitabxana________________

318

Heydər Əliyev: Bəli, bu indiki vaxtda yaxşı üsuldur. Birincisi, mən bupyesdə hansı mənanı görürəm - yəni burada əxlaqsızlığı azərbaycanlılarlayanaşı, ruslar da ediblər – bəlkə sən belə fikirləşməmisən, mən bunu beləbaşa düşmüşəm. İkincisi, əlbəttə, bu bütün pyesə özünəməxsus bir koloritverir. Bizim Azərbaycan cəmiyyəti, Bakı əhalisi rus dilini gözəl bildiyinəgörə səhnədəki bu sintez çox normal qəbul olunur. Mənə elə gəlir ki,buna nadir hallarda rast gəlmək olar. Amma siz bunu etmisiniz.

Bu xanımın adı həmişə yadımdan çıxır.E l ç i n: Kübra xanım Əliyeva.Heydər Əliyev: Kübra xanım bizim çox istedadlı aktyorumuzdur.Səyavuş Aslan: Cənab Prezident, şişman aktyordur.Heydər Əliyev: Sən ondan da çox şişmansan.Kübra Əliyeva: Cənab Prezident, İhsan Doğramacı Bakıda

qonağımız olanda biz orada səhnəcik oynamışıq. Orada Səyavuş mənə"şişman" adını qoydu.

Heydər Əliyev: Amma onlar "şişmanı" pis mənada demirlər. Bizdeyirik "kök", onlar deyirlər "şişman". Amma bəzən bunu mənfi mənadabaşa düşürlər. Səyavuş, bilirsən, gözəlliyin müxtəlif formaları var. Bəzəno şişman gözəllik kimlərəsə o biri gözəllikdən daha da çox xoş gəlir.Yəqin ki, sən bunu bilərsən. Sən şişman olduğun kimi, qeyri-şişmanarvadlara meyl qoymazsan. Bilmirəm, sənin xanımın nə təhərdir. Bəlkəbelə deyil, ancaq elə görürəm ki, həmişə bir yerdə çıxış edirsiniz.

Görürəm, burada gənc aktyorlar da var. Mən Eldənizi süpürgəçirolunu ifa edəndə tanımadım.

E l ç i n: Cənab Prezident, mən də bura gələndə onu qrimləndiyinəgörə tanımadım.

Heydər Əliyev: Bəli. Çünki bilirdim ki, o bir müddət teatrdanayrılmışdı. İndi teatra gəlibdir. Bu çox gözəl bir

________________Milli Kitabxana________________

319

hadisədir. Çünki bu da çox istedadlı aktyordur. O illərdə - 60-70-ci illərdəbizim parlaq bir aktyorumuz idi. Bir neçə əsərdə, xüsusən Rüstəmİbrahimbəyovun «Bir Cənub şəhərində» filmində - Eldar Quliyevləbirlikdə yaratmışdılar - çox gözəl rol oynadı. Ondan sonra daməşhurlaşdı. İndi yaxşı ki, yenə da teatrdadır. Onları bəzən kinoklublardagörürəm. Səyavuş da, Yaşar da, Eldəniz də orada olurlar.

Çox sevindirici haldır ki, gənc kadrlar var, gənc aktyorlar, aktrisalarvar. Onlar da hamısı sevindiricidir.

E l ç i n: Cənab Prezident, Əhməd rolunda Telman Adıgözəlov çıxışedirdi.

Heydər Əliyev: Bilirsən, onun burada rolu çox xırda idi. O sadəcə birmərkəzdir. Amma ümumiyyətlə, o çox istedadlı aktyordur. Mən həmişəonu istedadlı aktyor kimi görürəm. Elə bəzən o kinoklublarda aparıcırolunu oynayır. O da bu teatrın aktyorudur, burada işləyir?

Elçin:Bəli.Heydər Əliyev: Burada onun rolu belə idi ki, gəlib bir-iki söz deyib

gedirdi. Ancaq bunları çox gözəl göstərirdi. İndi bunların hamısınısadalamaq mənim üçün çətindir.

E l ç i n : Eynşteyn rolunu isə aktyor Cəfər Namiq Kamal oynayırdı.Heydər Ə l i y e v: O elə qrim etmişdi, elə hərəkət edirdi ki, mən ona

Eynşteyn deyə bilmərəm. Orada Eynşteyn idi. Amma burada... çox gözəloynadınız. Lenini də oynayan çox gözəl oynadı. Amma mən elə bilirdimki, bu da rusdur. Deməli, bu, azərbaycanlı imiş.

El ç i n: Əməkdar artist Elxan Ağahüseynoğludur.Heydər Əliyev: Mən bunu tanıyıram. Bu da teatrın görkəmli

aktyorlarından biridir. Axı mən 60-70-ci illərdə bu teatra çox gəlirdim.Mən onu bir çox rollarda görmüşəm.

Bir sözlə, hamınız çox gözəl bir ansambl yaratdınız, yaxşı bir tamaşagöstərdiniz. İndiyə qədər çox göstərmisiniz. Elçin

________________Milli Kitabxana________________

320

mənə deyir ki, bizim vətəndaşlarımız teatra çox böyük həvəslə gəlirlər".İndi mən də onların sırasına qatıldım, gəldim, gördüm. Hamınızı təbrikedirəm və sizə, bizim Milli Dram Teatrının bütün kollektivinə yeni-yeniuğurlar arzulayıram. Sağ olun.

«Ah, Paris...Paris.» əsərinin müəllifi, xalq yazıçısı Elçin dövlətimizinbaşçısı Heydər Əliyevə müraciət etdi:

Cənab Prezident. mən istəyirəm bütün yaradıcı heyətin adından Sizəçox dərin təşəkkürümüzü və minnətdarlığımızı bildirim. Bu gün yenə buteatra gəlmisiniz, bu tamaşaya baxmısınız və bu tamaşa haqqındafikirlərinizi, bir müəllif kimi deyim ki, çox dəqiq fikirlərinizi ifadəetdiniz. Bizim bütün görkəmli aktyorların - Eldənizin, Yaşarın, Elxanın,Lyudmila xanımın, Hacının, Telmanın, Səyavuşun. Kübra xanımın vəbaşqa aktyorların haqqında çox dəyərli fikirlərinizi dediniz.

Cənab Prezident, tarixin gedişi belə gətirib ki, bu teatrın, Azərbaycanteatrının son 30 ildəki tarixi bir çox cəhətdən bilavasitə Sizin adınızlabağlıdır. Yəni 1970-ci ildən götürürəm, ondan əvvəl də Siz həmişə teatrlamaraqlanan adam olmusunuz. Mən bunu bilirəm və bizim dostlar,sənətkarlar -hamısı yaxşı bilir. Bu son 30 ildə Siz bu teatrın ən yaxınadamlarından biri, bəlkə də birincisi olmusunuz.

Siz bayaq İlyas Əfəndiyevin adını çəkdiniz. Mən bunu deməyi özüməborc bilirəm ki, İlyas Əfəndiyevin bu teatrda 19 pyesi tamaşayaqoyulubdur. Bu doğrudan da dünya teatr tarixində nadir hadisələrdənbiridir. Bunu deməyi lazım bilirəm. Çünki bu həqiqətdir. İlyas Əfəndiyevbu teatra nə dərəcədə bağlı idisə, o, teatr fikirfəşəndə, teatr haqqındadüşünəndə həmişə Sizi nümunə göstərirdi - bu, dəfələrlə mənim gözümünqabağında olan hadisədir, faktdır - yəni daxilən teatral insan olmağınızı,Azərbaycan teatrı ilə əlaqədar fəaliyyətinizi, Azərbaycan teatrının çoxgörkəmli xadimləri ilə ünsiyyətinizi nümunə göstərirdi. Siz o vaxtlarAzərbaycan teatrının 100 illiyini elə yüksək səviyyədə keçirdiniz ki, heçbir

________________Milli Kitabxana________________

321

ölkədə, heç bir keçmiş respublikada birinci katib teatrın 100 illiyi barədəməruzə etməzdi.

Heydər Əliyev: 1973-cü ildə 27 il bundan öncə.Elçin: Mənim indiki kimi yadımdadır. Siz onda - 1973-cü ildə, düz 27

il bundan əvvəl, Azərbaycan teatrının 100 illiyi ilə əlaqədar məruzəetdiniz. Orası da çox rəmzidir ki, 27 ildən sonra Azərbaycan dünyəvipeşəkar teatrının 125 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncamı daSiz imzalamısınız.

Bu teatrda çalışan insanların hamısının doğrudan da - həqiqət bundanibarətdir ki, - Sizə böyük məhəbbəti var. Siz məndən də yaxşı bilirsinizki, indiki zamanda mədəniyyətin bir çox problemləri - mədəniyyətxadimlərinin məişət problemi və başqa problemlər vardır. Amma bununkontekstində Sizin teatra bu dərəcədə diqqətiniz, gəlməyiniz, elə bilirəmki, çox ciddi bir stimul yaradır. Sadəcə, o faktın özünü demək istəyirəmki, son yeddi illik tarixdə Azərbaycan teatrı bağlı oldu, təmirə dayandı.Təsəvvür edin ki. o zaman həm bu teatr, həm də Gənc Tamaşaçılar Teatrıyox idi. Faktiki olaraq, Bakıda Azərbaycan dilində iki dram teatrı var vəbunların da hər ikisi işləmirdi. Azərbaycanın paytaxtı teatrsız idi.

Heydər Əliyev: Bəli, Musiqili Komediya Teatrı da yox idi. O dadağılmışdı.

Elçin: Bəli, o da dağılmışdı. Mən dram ilə əlaqədar deyirəm. Bu daSizin adınızla bağlı oldu - mən bu işin şahidiyəm, müşahidəçisiyəm ki,bilavasitə Sizin təşəbbüsünüzlə bu teatr təmir olundu və fəaliyyətəbaşladı.

Mən bu teatrın yaradıcı kollektivinin adından deyirəm, çünki bunlarhamısı mənim dostlarım, qardaşlarım, bacılarımdır - bunlar hamısıdoğrudan da Sizi çox sevirlər.

Cənab Prezident, gizlətmirəm, biz Sizin teatra gəlib bu tamaşayabaxmağınızı çox gözləyirdik. İstəyirdik gəlib bu tamaşaya baxasınız,biləsiniz. Siz bu tamaşanı elə təhlil etdiniz ki, artıq söz deməyə ehtiyacyoxdur. Arama Sizin dedi-

________________Milli Kitabxana________________

322

yiniz sözün o cəhətini təkrar etmək istəyirəm ki, buradakı satiranın, acıgülüşün arxasında, Sizin dediyiniz kimi, xalqa məhəbbət, bağlılıq, istəkdayanıb ki, nə üçün siz bu vəziyyətdəsiniz, bu gündəsiniz. Bu təkcəmənim fikrim yox, bizim aktyorlarımızın, yaradıcı kollektivin hamısınınfikri və fəaliyyətidir.

Cənab Prezident, Sizə deyim ki, bu komediyadan sonra ikikomediyanı da yarandı və demək olar ki, onlar da eyni rejissor, kollektivtərəfindən tamaşaya qoyulubdur. Burada Azərbaycan teatr rəhbərliyininfəaliyyətini xüsusi qiymətləndirmək istəyirəm. Özü də yalnız bizimtamaşalarla əlaqədar yox, son vaxtlar Sizin gəlib baxdığınız tamaşalarlaAzərbaycan teatrında doğrudan bir dirçəliş vardır. Azərbaycan teatrınınrəhbərliyi, Mədəniyyət Nazirliyinin rəhbərliyi bu teatrla əlaqədar çoxciddi fəaliyyət göstərirlər. Şübhəsiz ki, bunların başında, üstündə Sizdurursunuz. Sizə bir daha dərin təşəkkür və minnətdarlığımızı bildiririk.Arzu edirik ki, Azərbaycan teatrının 125 illiyi Sizin istədiyiniz birsəviyyədə keçsin, bizim bu gözəl sənətkarlarının hamısının ürəyincəolsun. Allah qoysa, ondan sonra da Azərbaycan teatrının 130, 140 illiyigəlir və s.

Heydər Əliyev: Hamısını bir yerdə keçirəcəyik.Onu deyə bilərəm ki, hər şey müqayisə ilə qiymətləndirilir. MDB

dövlətləri içərisində son illər Azərbaycanda incəsənətin, mədəniyyətinyaşaması, inkişaf etməsi kimi, başqa heç bir yerdə belə şey yoxdur.

El ç i n: Çox sağ olun, cənab Prezident.Heydər Əliyev: Yaxşı, güman edirəm, şəkil çəkdirmək istəyirsiniz.

________________Milli Kitabxana________________

323

AZƏRBAYCAN SİLAHLI QÜVVƏLƏRİ GÜNÜNƏHƏSR EDİLMİŞ TƏNTƏNƏLİMƏRASİMDƏ NİTQ

Bakı, Zabitlər evi

26 iyun 2000-ci il

Əziz əsgərlər, zabitlər, generallar!Müstəqil Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrində xidmət edən

övladlarımız!Sizin hamınızı Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri günü

münasibətilə, Azərbaycanda silahlı qüvvələr yaranmasının 82-ciildönümü münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm və Azərbaycanordusuna yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

Bu bayram münasibətilə mən Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrinətəbrik məktubu göndərmişəm. Məktub mətbuatda dərc olunubdur,sizə məlumdur. Ancaq bu gün, bir neçə saat bundan Öncə mənqərar qəbul etdim ki, sizin bu mərasimda iştirak edim vəgöndərdiyim məktubdan əlavə, bəzi fikirlərimi sizə deyim, ən əsasıisə - bu bayram günü sizinlə və sizin simanızda Azərbaycanınbütün silahlı qüvvələrinin şəxsi heyəti ilə bir yerdə olum.

Müdafiə naziri Səfər Əbiyev bu bayram münasibətiləməruzəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaranma tarixi vəkeçdiyi yol haqqında, bugünkü vəziyyəti barədə ətraflı məlumatverdi.

1918-ci ildə yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətiiyun ayının 26-da ölkənin Milli Ordusunun, Silahlı Qüvvələrininyaradılması haqqında qərar qəbul etmiş, Silahlı

________________Milli Kitabxana________________

324

Qüvvələr yaranmış və Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti dövründəxalqımıza, millətimizə öz xidmətlərini göstərmişdir. Ondan sonrakıdövrdə Azərbaycan Sovetlər İttifaqının tərkibində olmuşdur. Ancaqazərbaycanlılar ordu xidmətindən ayrı düşməmiş, Sovetlərİttifaqının vətəndaşı kimi, hər bir gənc orduya səfərbər edilmiş,orduda xidmət etmiş, vətəndaşlıq borcunu yerinə yctirmiş,gənclərimizin bir hissəsi isə özlərini bu peşəyə həsr etmiş, ali hərbiməktəblərdə oxumuş müxtəlif hərbi hissələrdə xidmət etmiş,yüksək rütbələrə çatmışlar. Ən əsası odur ki, ikinci dünyamüharibəsində, böyük Vətən müharibəsində alman faşizminə qarşıdöyüşlərdə Azərbaycan oğulları, xalqımızın övladları,azərbaycanlılar da döyüşmüş, vuruşmuş, alman faşizmi üzərindəqələbəyə öz payını vermişlər.

O dövrdə az da olsa azərbaycanlı zabitlər müxtəlif orduhissələrində xidmət etmiş, ikinci dünya müharibəsində Azərbaycanövladlarının böyük bir hissəsi misilsiz qəhrəmanlıqlar göstərmiş vəən yüksək mükafatlara layiq olmuş, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı kimiyüksək ad almışlar. Həmin illər azərbaycanlı zabitlər özşücaətlərinə, qəhrəmanlıqlarına görə rütbəcə də ucalmışlar, yüksəkzabit rütbələri almışlar, general rütbəsinə çatmışlar: general HəziAslanov, general Əbilov, general Akim Abbasov və digərgenerallar... Onlar Azərbaycan oğlunun nəyə qadir olduğunugöstərmişlər. Biz bunları unuda bilmərik, bu dövrü də xalqımızınhərbi xidmətində heç vaxt boşluq dövrü hesab edə bilmərik.

Bu gün müstəqil Azərbaycanın milli ordusunun, silahlıqüvvələrinin zabit heyətinin əksəriyyəti o dövrdə müxtəlif hərbihissələrdə xidmət etmiş, ali hərbi məktəblərdə təhsil almış, təcrübətoplamış zabitlərdir, generallardır.

Doğrudur, İkinci dünya müharibəsindən sonra sovet hökuməti,onun rəhbərliyi bu barədə müəyyən qədər ayrı-seçkiliyə yolvermişdir. İkinci dünya müharibəsi, Böyük Vətən

________________Milli Kitabxana________________

325

müharibəsi zamanı alman ordusu sürətlə irəlilədiyinə görə, Sovetİttifaqının vəziyyəti ağır olduğu zaman milli diviziyalar, ocümlədən Azərbaycan milli diviziyaları da yarandı. Bu millidiviziyaların əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Onlarınəksəriyyəti Azərbaycanda formalaşmışdı, buradan cəbhəyəgetmişdi. Bu milli diviziyalarda azərbaycanlılar qısa bir müddətdəhərbi peşə sahəsində, qəhrəmanlıq sahəsində nəyə qabil və qadirolduqlarını göstərmişlər. Ancaq İkinci dünya müharibəsiqurtardıqdan sonra bu milli diviziyalar dağıdılmış, ona görə dəzabitlərin bir qismi öz xidmətini başa çatdırdığı üçün ordudangetmiş, ikinci tərəfdən isə, belə bir vəziyyəti görən Azərbaycangənclərində hərbi xidmətə həvəs, maraq azalmışdı. Bütün bunlarabaxmayaraq, azərbaycanlılar sovet ordusunda yenə də xidmətetmişlər. İndi Azərbaycanda çox az insan, gənc tapa bilərsiniz ki, o,18 yaşına çatdıqda və ondan sonra gedib haradasa öz əsgərlik,vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməmiş olsun.

O vaxt əsgərlik üç il idi, hərbi donanmada xidmət müddəti dördil idi. Demək, hər bir azərbaycanlı gənc orduda xidmət edirdi,silahın, ordunun, orduda xidmət etməyin nə demək olduğunubilirdi. Bunlar bizim üçün o vaxt da faydalı olubdur, bu gün dəfaydalıdır. O vaxt bunlar ona görə faydalı idi ki, biz Sovetlərİttifaqının tərkibində olarkən göstərməli idik ki, azərbaycanlılar hərbir peşəyə sahib ola bilər, hər bir sahədə uğurla çalışa bilərlər. Ocümlədən hərbi peşədə də, orduda da. Ancaq eyni zamanda,məlumdur ki, müəyyən məhdudiyyətlər olmuşdur. Əgər həmindövrdə biz ildə 60 min gənci səfərbər edib sovet ordusunagöndərirdiksə, onların çox az bir qismi sonra hərbi məktəblərəgedirdi, zabit olurdu, orduda xidmət edirdi. Ancaq, yenə deyirəm,orduda xidmət müsbət xarakter daşıyır. Yəni indi bizim əhalimizinböyük bir hissəsi ordu sınağından çıxıbdır. Fərqi yoxdur - o, sovet

________________Milli Kitabxana________________

326

ordusu olubdur, yaxud da indi bizim müstəqil Azərbaycan ordusuolubdur.

O vaxt əsgəri xidmət edib bu gün Azərbaycanda müxtəlifsahələrdə işləyən vətəndaşlarımız hərbi qulluqda olarkən bu günorduya çağırılmış 18 yaşlı əsgərlər hələ dünyaya gəlməmişdilər.Ona görə də bunların hamısının əhəmiyyəti vardır, heç biriniunutmaq lazım deyildir. Ancaq qeyd edirəm ki, o vaxt - 40-cı illərqurtardıqdan sonra, 50-ci illərin əvvəllərində sovet hökumətininsiyasətində əyintilər, ayrı-seçkilik oldu, milli diviziyaları dağıtdılar.Hər bir millətin nümayəndələrinin ali hərbi məktəblərə daxilolmasına da bərabərhüquqlu imkan yox idi. Qeyd etdim ki, birtərəfdən, bizim gənclər həmin o ədalətsizliyə görə həvəsdəndüşmüşdülər, digər tərəfdən də, onların ali hərbi məktəblərə qəbulolunması üçün müəyyən maneələr, çətinliklər yaranmışdı.

Məhz bu zaman, 70-ci illərdə biz Cəmşid Naxçıvanski adınahərbi məktəbi yaratdıq. İndi hamı görür ki, o vaxtdan 29 il keçir -bunun nə qədər əhəmiyyəti vardır. Biz onun vasitəsilə və ondanəlavə, 70-ci illərdə hər il Sovetlər İttifaqının ali hərbi məktəblərinəgüzəştli şərtlərlə 700-800 gənc göndərirdik. Çünki bəziləri rusdilini o qədər yaxşı bilmədiklərinə görə onların müsabiqədən keçibqəbul olunması çətin idi. Bunu biz bir tərəfdən, CəmşidNaxçıvanski adına məktəb vasitəsilə edirdik, ikinci tərəfdən isə,gənclərimizi hazırlamaq yolu ilə həyata keçirirdik.

Xatirimdədir, 1970-ci və yaxud 1971-ci il idi. Bakıda iki alihərbi məktəb var idi: biri Ümumqoşun Ali Hərbi Məktəbi, digəri dəAli Hərbi Dənizçilik Məktəbi. Mən maraqlandım -burada nə qədəradam oxuyur, buraya ildə nə qədər kursant qəbul olunur? Məlumoldu ki, bu məktəblərin hər birinə ildə 350 nəfər qəbul edilir. Bəsnə qədər azərbaycanlı qəbul olunurdu? Yoxladığım zaman aşkaroldu ki, Ümumqoşun Ali Hərbi Məktəbinə 25 nəfər, Ali HərbiDənizçilik Məkləbinə

________________Milli Kitabxana________________

327

isə bir nəfər azərbaycanlı qəbul edilmişdir. Niyə belə olsun? Buməktəblər Azərbaycanda, bizim ölkədə, Bakıdadır, biz bunlaraqayğı göstəririk. Amma Sovetlər ittifaqının müxtəlif yerlərindən,xüsusilə Rusiyadan, Ukraynadan, başqa yerlərdən, həttaErmənistandan da, Gürcüstandan da buraya gəlirlər, qəbulolunurlar.

Biz bu vəziyyəti də dəyişdirdik. Xatirimdədir, Ümumqoşun AliHərbi Məktəbinə qəbulu mən o yerə gətirib çıxartdım ki, Moskvadanarahat olmağa başladılar. Çünki elə vəziyyət yaratdım ki, orayabir neçə il təxminən 50 faizdon çox azərbaycanlı qəbul edildi. Buda Moskvada müəyyən narahatlığa səbəb oldu.

Bu barədə çox danışmaq olar. Bununla mən nə deməkistəyirəm? Mən demək istəyirəm ki, Sülahlı Qüvvələrin 82 illiktarixi üç mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələ xalqcümhuriyyətinin, müstəqil Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrininyaranması və onun yaşadığı dövrdür. İkinci mərhələ Sovetittifaqının tərkibində olduğumuz dövrdür. O dövrün qiymətiverilibdir. Ancaq insanlar yaşayıb, inkişaf edib, elm öyrənib, savadalıb və hərbi qulluqda da xidmət ediblər.

İndi buradakı generalları, yüksək rütbəli zabitləri gotürün.Hamınız həmin ali hərbi məktəblərdə oxumusunuz, orada təhsilalmısınız. Əgər o məktəblər olmasaydı, indi necə olardı? Deməli,həmin dövrü unutmaq lazım deyil, qiymətləndirmək lazımdır.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə edən zaman ölkəmizinmüstəqilliyini təmin etmək üçün və bu müstəqil dövlətdə orduyaratmaq üçun yetərli qədər zabit kadrları var idi. Təəssüflər olsunki, Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə edən zaman, həttaondan bir az əvvəl də - artıq Ermənistan Azərbaycana təcavüzetdiyinə görə müharibə getdiyi zaman - Azərbaycanda yaranmış buzabit potensialından istifadə

________________Milli Kitabxana________________

328

etmədilər və ermənilərin təcavüzünü ancaq yerli, ayrı-ayrıözünümüdafiə qüvvələri vasitəsilə dayandırmağa çalışdılar.

Təbiidir ki, onlar da lazım idi. Torpağı hər kəs, hər bir vətəndaş,hər bir azərbaycanlı müdafiə etməlidir. Ancaq bir var ki, əlinə silahalıb vuruşan adam torpağını nıüdafiə etmək istəyir, şəhid olmağahazırdır, amma silahdan istifadə etməyi, hərbi işi, hərbi peşənibilmir, onun komandiri yoxdur, ona yol göstərən yoxdur. İkincitərəfdən, o da ola bilərdi ki, Azərbaycanın həmin vətənpərvərövladlarını səfərbər edərək yaranmış milli zabit kadrlarıpotensialından səmərəli istifadə edib, hərbi hissələrinkomandirlərini onlardan təyin edib, beləliklə də, tezliklə müstəqilAzərbaycanın Milli Ordusu yaradılaydı. Əgər belə olsaydı,Azərbaycan bu məğlubiyyətlərlə rastlaşmazdı və ölkəmizintorpaqları işğal edilməzdi.

Mən bunu iki gün bundan öncə Moskvada, Rusiyada yaşayanAzərbaycan icmaları nümayəndələrinin qarşısında çıxış edərkəndemişdim və bu gün də deyirəm: Azərbaycan milləti aciz millətdeyildir. Azərbaycan gənci erməni gəncindən aciz deyil, gücsüz,cəsarətsiz deyil, əksinə, azərbaycanlılar daha cəsarətlidirlər, dahaqüdrətli, güclü və rəşadətlidirlər. Ancaq bu insanı, gənci müharibəetməyə, silahdan isüfadə etməyə öyrətmək lazımdır. Müharibəetmək sadəcə, oradan-buradan atəş açmaq deyildir.

Siz zabitlər yaxşı bilirsiniz ki, ali hərbi məktəb nədir. Ali hərbiməktəb təhsil verir. Bu təhsilin də əsası odur ki, müdafiəni nə cürqurmaq, hücumu nə cür aparmaq və hansı üsullardan, hansıvasitələrdən istifadə etmək lazımdır ki, həm müharibəni uğurluhəyata keçirəsən, həm yaxşi müdafiə olunasan, həm də yaxşıhücum edə biləsən. Başqa elmlər kimi, bu da elmdir. Bu elmi dəzabitlər hazırlayan hərbi məktəblərdə hərbi peşəyə yiyələnməkistəyən insanlara öyrədirlər. O vaxtlar da öyrətmişlər. Bax, buradaböyük bir cinayət olubdur. Azərbaycan xalqına böyük bir xəyanət

________________Milli Kitabxana________________

329

olubdur ki, o imkanlardan istifadə edilməyibdir. Buna görə dəAzərbaycan hələ müsləqilliyini əldə etməmişdən, Sovetlərittifaqının tərkibində olarkən döyüşlərdə məğlubiyyətə uğrayırdı.Sovetlər ittifaqının tərkibində Ermənistan silahlı qüvvələri -ermənilərin hələ o vaxt mütəşəkkil silahlı qüvvələri yox idi -gəldilər, Dağlıq Qarabağı tamamilə işğal etdilər və azərbaycanlılarıoradan çıxardılar.

Bəli, Azərbaycan dövlət müstəqilliyini hələ təzəcə əldə etmişdiki, 1992-ci ilin may ayında Şuşa və Laçın işğal olundu. Sonra -1993-cü ilin aprel ayında Kəlbəcər işğal olundu. Hərbi mütəxəssiskimi, yəqin ki, siz bunu hamıdan yaxşı bilirsiniz - Ermənistan iləAzərbaycan arasında Dağlıq Qarabağ uğrunda gedən müharibədəbu üç strateji rayonun işğal olunması ermənilərə çox böyüküstünlüklər verdi. Təsadüfi deyil ki, indi Dağlıq Qarabağ,ümumiyyətlə, ermənilər Şuşanın işğalını özlərinin qələbə günü elanediblər. Bəli, çünki Şuşanın işğalı ilə bütün başqa uğursuzluqlarartıq bir-birinin ardınca davam etdi. Yenə də bunun səbəbi əsgərdədeyil, hətta zabitdə də, komandirdə də deyildir. Bunun səbəbinəinki ordunu lazımi səviyyədə təşkil etməmiş, silahlı qüvvələri biryerə toplamamış insanlardadır, rəhbərlərdədir, həm də ayrı-ayrışəxsi məqsədlər güdərək qəsdən hər cür xəyanət yolları tutmuşadamlardadır.

Bunlar da dünyaya yenicə gəlmiş körpəyə bənzəyən,yaranmaqda olan Azərbaycan ordusuna böyük zərbələr vurmuşdur.

Mən bu cəhətə daha çox fikir verirəm ki, siz bütün bunlarıbiləsiniz, heç vaxt unutmayasınız. Eyni zamanda - burada dadeyildi - mən bunu qeyd edirəm ki, keçmiş illərdə bütünçətinliklərə, Sovetlər ittifaqındakı məhdudiyyətlərə baxmayaraq,Azərbaycan gənclərindən, azərbaycanlılardan yetərli qədər zabitkadrları hazırlanmışdır. Bunların çoxu indi də ordu-

________________Milli Kitabxana________________

330

muzda rəhbər vəzifədədirlər. Bu o zaman bizim bu günümüz,müstəqilliyimiz üçün etdiyimiz xidmətlərdir.

Bu da həqiqətdir ki, doğrudan da Azərbaycanda ordununtəşəkkül tapması 1993-cü il noyabr ayının 2-dən başlandı. Ondansonra aparılan hərbi əməliyyatlar bunu göstərdi. Ancaq yenə dəAzərbaycan Silahlı Qüvvələrinin içərisində xalqımıza xəyanət edəndəstər hələ mövcud idi. Əgər onlar olmasaydı, 1994-cü ilin oktyabrayında Surət Hüseynov və onun tərəfdarları dövlət çevrilişinə cəhdetməzdilər. Nə üçün? Çünki ordunun bir hissəsi onların əlində idi.Yəni baxmayaraq ki, biz çox iş gormüşdük, ancaq o vaxt bizimMüdafiə Nazirliyimiz ordunun hamısının sahibi deyildi. Yenə dəayrı- ayrı dəstələr müxtəlif adamlara tabe idi.

Yaxud. 1995-ci ilin mart ayında Daxili işlər Nazirliyinintərkibində olan Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi Azərbaycanda dövlətçevrilişinə cəhd göstərdi və qan töküldü. Nə üçün? Çünki o illərdəbəzi şəxslər həqiqətən vətənpərvərlik gostərərək gedibtorpaqlarımızı müdafiə etmişdilər və hərbi peşəni, silahlıöyrənmişdilər amma Azərbaycanın daxilində gedən mənfi ictimai-siyasi proseslər həmin gənclərin bir çoxunu yoldan çıxarmışdı,onların beyinlərini zəhərləmişdi. Onlar artıq elə bir fikrə gəlibçatmışdılar ki, Azərbaycanda dövlət çevrilişi etmək olar və bucəhdi də göstərdilər. Bu da təsadüfi deyildi, bir gündə olan hadisədeyildi.

Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi hələ 1992-ci ildən AzərbaycanınDaxili işlər Nazirliyinə tabe deyildi. Yəqin ki. xatırlayırsınız, 1992-ci ildə, yaxud 1993-cü ilin əvvəllərində o vaxt respublikanın Daxiliişlər naziri olan isgəndər Həmidov nə etmişdisə, Xüsusi TəyinatlıPolis Dəstəsinin rəisi Rövşən Cavadov prokuror qardaşı ilə gəlibonu öz iş otağında döymüş və hər şeyi dağıtmışdılar. Usubov,belədir, yoxsa belə deyil?

________________Milli Kitabxana________________

331

Ramil Usubov: Cənab Prezident, elədir.Heydər Əliyev: O vaxtdan bunlar artıq Daxili işlər Nazirliyinin

tabeliyindən çıxmışdılar, quduzlaşmışdılar, qu-durmuşdular və onagörə də sonra gəlib o dərəcəyə çatdılar ki, 1995-ci ilin mart ayındadövlət çevrilişi etmək istədilər. Ancaq o vaxt artıq bizimordumuzda yaxşı hərbi hissələrimiz vardı. Orada qəsdçilərinqarşısının alınmasında əsas rolu bizim Müdafiə Nazirliyi və o vaxthazırladığımız hərbi hissələr oynadılar. Mən bunu bir neçə dəfəqeyd etmişəm - məhz həmin hərbi hissələrin döyüşçülərininqoçaqlığı, mərdliyi ilə biz onların qarşısını aldıq. Onların qarşısınınalınmasında bizim Müdafiə Nazirliyi əsas rol oynadı.

Əgər biz ordumuzda mütəşəkkillik, sədaqətlilik yaradabilməsəydik, o vaxt çox çətin olardı. Bəziləri şəhid oldular. Kimşəhid oldu? Bizim Azərbaycan Ordusunun əsgərləri şəhid oldular.Nə üçün şəhid oldular? Azərbaycanın dövlətçiliyini qorumaq üçün.Buna görə də biz onların şshidliyini yüksək qiymətləndirdik, onlarayüksək adlar verdik.

Beləliklə, Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri, ordusu ağır bir proseskeçibdir. Ordunun təşkil olunmasına çox maneələr, təsirlərgöstərilibdir. Ancaq biz artıq bunların qarşısını almışıq. İndiAzərbaycan Ordusu mütəşəkkil, güclü bir qüvvədir. Azərbaycanordusunda yaxşı, bilikli, bacarıqlı komandirlər heyəti yetişibdir.İndi Azərbaycan Ordusunun müasir dövrə uyğun uğurlu müdafiənitəmin etmək, yaxud da müharibə aparmaq üçün düzgün strukturuyaranıbdır, hərbi hissələrin düzgün strukturu yaranıbdır. 1993-cüilin noyabrından və 1995-ci ildən sonrakı dövr AzərbaycanOrdusunun güclənməsi, möhkəmlənməsi dövrüdür.

Bu gün mən məmnuniyyət hissi ilə deyə bilərəm ki, Azərbaycanordusu böyük gücə, texnikaya, silaha-sursata malikdir və onuninkişaf etməsi üçün böyük imkanlar yaranıbdır. Görürsünüzmü, sonillərdə bir neçə səviyyədə hərbi

________________Milli Kitabxana________________

332

məkləblərimiz vardır. Ümumqoşun Ali Hərbi Məktəbi və digərhərbi məktəblər - Səfər Əbiyev bunların adlarını çəkdi -xüsusənHərbi Akademiyanın yaranması – bunların hamısı ilkaddımlarımızdır. Əgər işi yaxşı apara bilsəniz, hərə öz sahəsindəməsuliyyətlə xidmət etsə, bundan sonra heç kəs vətəninə, torpağınaxəyanət etməsə bu addımlar bizi çox irəliyə aparacaqdır. Bizözümüz gənclərimizi səfərbər edib, hərbi xidmətdən keçirib onlarıdöyüşə hazırlayacağıq. Biz özümüz üçün zabitlər, gizirlər, çavuşlarhazırlayacağıq. Biz özümüz üçün hərbi təyyarəçilər hazırlayacağıq.Biz Hərbi Akademiya vasitəsilə daha da yüksək səviyyəli zabitlərhazırlayacağıq.

Görun, bu gün bizim nə qədər böyük imkanlarımız mövcuddur.Ancaq hər şey bu imkanlardan səmərəli istifadə etməkdən asılıdır.Təbiidir ki, bu, birinci növbədə komandan heyətindən, yəniMüdafiə Nazirliyinin rəhbərliyindən, hər bir hərbi hissəninrəhbərliyindən, hər bir zabitdən, sizdən asılıdır. Əsgərlərdən asılıolan heç nə yoxdur. Əsgərlər səfərbər olunurlar, bir il altı aymüddətində orduda xidmət edirlər, sonra tərxis olunurlar. Deməli,gərək bizim hərbi hissələr və bu hissələrdə olan zabit, komandaheyəti o qədər yüksək səviyyəli olsun ki, bir il altı ay müddətindəorduya səfərbər edilən hər bir azərbaycanlı gənci hərbi peşəyəalışdıra bilsin, onu öyrədə bilsin, gənclər hərbi peşəni sevsinlər vəordudan tərxis olunanda bir il altı aylıq xidmətini daim, həmişəböyiik məhəbbət hissi ilə xatırlasınlar. Gələcəkdə haradayaşayacaqsa, harada xidmət edəcəksə, lazım olduqda yenə dəsəfərbər olub orduya gələrək sadəcə, adi insan kimi yox, hərbihazırlıqlı şəxs kimi Azərbaycanın torpaqlarını müdafiə etsin,respublikamızın dövlət müstəqilliyini təmin etsin.

Ona görə də mən birinci növbədə Müdafiə Nazirliyininrəhbərliyindən, bütün hərbi hissələrin rəhbərlərindən, zabitlərdəntələb edirəm: indiyə qədər gorülən işləri mən qiymətləndirdim,ancaq hələ qüsurlar, nöqsanlar, çatışmazlıqlar

________________Milli Kitabxana________________

333

vardır. Heç vaxt hesab etməyin ki, biz hər şeyə nail olmuşuq. Yox.Necə ki Azərbaycanın, ümumiyyətlə, həyatında bir çox çətinliklərvə problemlər vardır, o cümlədən ordumuzda da bu problemlərvardır. Doğrudur, bunlar bir-birindən fərqlidir. Çünki Azərbaycanındaxilində başqa sahələrdə də problemlər - dövlət quruculuğu.demokratiyanın inkişafı, bazar iqtisadiyyatı, dağılmış iqtisadiyyatıbərpa etdikdən sonra indi onun inkişafını təmin etmək,iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində insanların rifah halınıyaxşılaşdırmaq, Azərbaycanın beynəlxalq mövqelərinimöhkəmləndinnək, ölkəmizi dünyaya daha da çox tanıtmaq,respublikamıza daha çox investisiya cəlb etmək, bütün ölkələrləAzərbaycan üçün faydalı əlaqələr qurmaq kimi problemlər vardır.Bizim həm vəzifələrimiz çoxdur, həm də həll olunasıproblemlərimiz çoxdur.

Ancaq ordunun, Müdafiə Nazirliyinin, Silahlı Qüvvələrinvəzifələri məlumdur, böyük problemləri isə yoxdur. Əgər təchizatvə başqa məsələlər barədə hökumətdən asılı olan problemlər varsa,biz onları imkan daxilində həll edirik və bilin ki, bundan sonra dahəll edəcəyik. Ancaq qalan bütün işlər sizdən asılıdır. Mən bunusizdən tələb edirəm. Gərək hər biriniz düşünəsiniz ki, əgər sizzabitsinizsə, hər hansı bir hərbi hissəyə komandanlıq edirsinizsə,əgər siz çiyninizdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin SilahlıQüvvələrinin paqonlarını daşıyırsınızsa, bu hər şeydən üstündür,hər peşədən şərəflidir, hörmətlidir. Demək, sizin məsuliyyətiniz dəbütün başqa sahələrdə işləyənlərdən artıqdır. Deməli, sizdənbaşqalarından tələb olunandan daha çox şey tələb olunur. Ali BaşKomandan, prezident kimi, mən bunu sizdən tələb edirəm.

Yenə də deyirəm, indi bizim ordumuz, Silahlı Qüvvələrimiz eləbir mərhələdədir ki, bundan sonra sürətlə inkişaf edə bilərik.Əminəm ki, bu inkişaf da olacaqdır. Ancaq bunun üçün siz işinizdəolan nöqsanları - bəzi adamlar da ciddi nöqsanları - aradanqaldırmalısınız. Hər bir komandir, hər bir zabit

________________Milli Kitabxana________________

334

əsgərə xidmət göstərməlidir. Əsgərə xidmət Müdafiə nazirindənbaşlamış gizirə, çavuşa qədər hər birinizin borcudur. Əgər əsgərəqayğı diqqət, atalıq münasibəti olmasa, ordunu yaratmaq mümkündeyil. Çünki ordunun əksəriyyətini təşkil edən əsgərlərdir.

Zabit nə qədər ağıllı, komandir nə qədər bilikli olsa da, əgərtabeliyində olan hərbi hissədəki əsgərlər onu sevmirlərsə, onahörmət etmirlərsə, zabitdən, komandirdən lazımi hərbi bilik alabilmirlərsə, beləliklə, hərbi peşəni mənimsəyə bilmirlərsə, onda ozabit, komandir öz hərbi hissəsinə uğurlu rəhbərlik edə bilməz.Bəlkə də o, raport verəcəkdir ki, bəli, hər şey yaxşıdır. Bəlkə dəsıraya düzüləndə hamı yaxşı oxuyacaqdır, addımlayacaqdır, hamıyaxşı əsgəri salam verəcəkdir. Bunlar olacaqdır. Amma döyüşdənecə olacaqdır? Həmişə bunu düşünmək lazımdır. Əsas, döyüşdənecə olacağını dü-şünmək lazımdır

Ona görə də əsgərə qayğı, atalıq münasibəti göstərmək, onutərbiyələndirmək lazımdır. Təsəvvür edin, hərbi qulluğa gələn gənc18 yaşındadır. 18 yaşında gənc hələ tam formalaşmayıbdır. Onuntam formalaşması üçün bir neçə il lazımdır. Amma keçmişdə,bütün dövlətlərdə də belə olubdur ki, orduda xidmət, əsgərlik dövrühər bir gənci möhkəmləndirir, cəsarətləndirir, onu daha da dözümlüedir, bütün çətinliklərə dözməyə öyrədir. Bu təbiidir. Çünki əsgərolmaq halva yemək, yaxud anasının hər gün bişirdiyi plovu yeməkdeyildir. Elə bütün ordularda əsgərlik asan məsələ deyildir.

Məsələn, mən 1999-cu ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarındaişgüzar səfərdə olarkən orada Hərbi Dəniz Akademiyasına getdim.Gələcək zabitlərlə - indi onlar orada sıravi olaraq dərs keçirlər -görüşdüm. Elə oldu ki, mənim bu gorüşüm onların yemək vaxtınadüşdü. Bir salonda dörd min adam - hamısı da gənc - yeməkyeyirdi. Mən onların qarşısında çıxış etdim. Onlarda çox yüksəkəhval-ruhiyyə var idi - ona görə

________________Milli Kitabxana________________

335

yox ki, mən prezidentəm, gəlmişəm, onların qarşısında çıxış edirəm- mən bunları hiss etdim.

Yenə də deyirəm, onlar Hərbi Dəniz Akademiyasında çox böyükhəvəslə təhsil alırlar. Onlar nə qədər maraqla oxuyurlar, buadamlarda nə qədər yüksək daxili ruh var. Bunlar nəyinsəbəbinədir? Mən bunu orada bildim ki, birincisi, onlara tərbiyə,dərs verənlərin özləri intizamlıdır - hərbi iş intizamsız ola bilməz.İkincisi, onları daim intizam çərçivəsində saxlayırlar, intizamsızlığayol vermirlər. Üçüncüsü, ən əsası isə, onlara qayğı göstərirlər.

Ola bilər, sən tələb edəsən ki, əsgər nizam-intizama tabe olsun,tərbiyəli olsun. Əgər sən ona qayğı göstərməsən, onu lazımi qədəryedirtməsən, yaxşı geyindirməsən, hərbi peşəni ona yaxşıöyrətməsən, nə qədər çalışsan da nailiyyət əldə edə bilməzsən.

Mən bu gün bu bayram münasibətilə buraya gəlmişəm ki, busözləri sizə deyim. Çünki bilirəm ki, bu salonda əsgər çox azdır.Burada oturanlar əsasən Müdafiə Nazirliyinin Komandan heyəti -generallar, zabitlərdir. Mən bu sözləri sizə deyirəm və onlara əməletməyi Ali Baş Komandan kimi sizdən tələb edirəm.

Səfər Əbiyev burada dedi ki, ordunu siyasiləşdirmək istəyirlər,orduya böhtan, şər atırlar, iftiralar uydururlar, qəzetlərdə müxtəlifyalan məlumatlar verirlər. Bəli, bu da bizim günümüzün reallığıdır.Bunlar keçmişin - 1990-cı ildə guya burada ordu, silahlı qüvvələrqurulmasına başlanmışdı, əslində isə hərə öz dəstəsini əlindəsaxlayırdı - o illərin qalıqlarıdır. Bizim dövlət televiziyası bugünlərdə 1993-cü ilin iyun hadisələrinin bəzi xronikasını, MilliMəclisin o vaxl keçirilmiş iclaslarının videoyazılarını göstərirdi.Güman edirəm ki, bunları siz də görmüsünüz. Fikir verirdiniz,orada hansı əhval-ruhiyyə var idi? Ermənilər gəlib Ağdamıalırdılar, amma bunlar burada bir-biri ilə hakimiyyət uğrundamübarizə aparırdılar, Azərbaycanı dağıdırdılar.

________________Milli Kitabxana________________

336

Bəli, o vaxtın qalıqları, indiki müxalifətin beynindəki odur ki,"ordu belə gəldi, ordu elə getdi" - ondan nəsə istifadə etsin.Bilirsiniz ki, belə şeylər də oldu, 1995-ci ildə həmin düşmənqüvvələr gəlib ordunun içərisinə də girdilər. Ordunun bəzi zabitləri,hətta generalları 1995-ci ilin martında yığışıb Azərbaycanda dövlətçevrilişinə yeni bir cəhd göstərmək istədilər. Onlar gedib xüsusi birraket alıb gətirdilər. Onu hava limanı yaxınlığında qurdular ki,prezident xarici səfərdən gələrkən onun təyyarəsini vursunlar - ovaxt mən xaricə səfər etmişdim, oradan qayıdırdım - dağıtsınlar,beləliklə də, haki-miyyəti ələ alsınlar. Onu edənlərin əksəriyyətiorduda xidmət edən generallar və zabitlər idi.

indi ordu bunlardan təmizlənib. Amma hələ tamam təmiz-lənməyibdir. Mən sizdən tələb edirəm ki, ordunu, xüsusən zabitheyətini belə ünsürlərdən təmizləyin. Orduda gərək hər kəsAzərbaycan dövlətçiliyinə, Ali Baş Komandana tam sədaqətliolsun. Burada ikili mövqe tutmaq olmaz. Hamımız Azərbaycan,onun gələcəyi haqqında düşünməliyik.

Biz yeddi ildir ki, bütün çətinliklərdən keçərək, Azərbaycandaictimai-siyasi sabitlik yaratmışıq. Vəziyyət ildən-ilə yaxşılaşır. Mənburaya gəlməmişdən bir saat öncə Xorvatiyanın ölkəmizdəkisəfirini qəbul edirdim. O, Xorvatiya Prezidentinin məktubunu mənəgətirmişdi. Xorvatiya Prezidenti məni oraya rəsmi səfərə dəvət edir.

Xorvatiya səfiri Bakıda yox, Ankarada oturur. Deyir ki, mən həril Bakıya gəlirəm, Azərbaycan, sizin ölkədəki böyük müsbətdəyişiklikləri görürəm. Bilirsiniz ki, bu adam bizim heç birimizdənasılı deyildir. O, Xorvatiyanın Türkiyədə, eyni zamandaAzərbaycanda səfiridir. Heç kim məcbur etmir ki, o bu sözləridesin. Səfir bir həftədir ki, Bakıdadır, gəlib burada gördüklərinisöyləyir. O bildirir ki, mən burada müxtəlif təbəqələrdən olaninsanlarla söhbət etmişəm, onların hamısı Azərbaycanda yaranmışbu sabitliyi, sakitliyi, rahatlığı yük-

________________Milli Kitabxana________________

337

sək qiymətləndirir. Səfir deyir ki, Azsrbaycandakı bu inkişafımüşahidəçi kimi həm mən özüm görürəm, həm də söhbət etdiyiminsanlar bunu mənə bildirirlər.

İndi Azərbaycan belə bir vəziyyətdədir və bundan da yaxşıolacaqdır. Ölkəmiz daha da inkişaf edəcəkdir. Ona görə dəcəmiyyətimizin hər bir sahəsində, xüsusən orduda xəyanətkarlara,cinayətkarlara yer olmamalıdır. Mən. bunu ordudan, silahlıqüvvələrdən xüsusi tələb edirəm.

Ancaq məsələnin ikinci tərəfi də var. Ordunun ayrı-ayrı hərbihissələrinin işində nöqsanlar da var. Bunu Səfər Əbiyev özü dədedi. Bəzən çox ciddi nöqsanlar da var. Ayrı-ayrı komandirlər özvəzifələrini nəinki layiqincə yerinə yctirmir, hətta cinayət edirlər.Bəziləri rüşvətxorluqla məşğul olur, bəziləri başqa pis yollaragedirlər. Bunlar da var. Bunları gizlətmək olmaz. Ali BaşKomandan, prezident kimi, mən bu sözləri deməklə, hesab edirəmki, bunlar bizim ordunun bugünkü simasını təşkil etmir. Eynizamanda, bu mənfi hallarla, qüsurlarla, çatışmazlıqlarla kəskinmübarizə aparmaq lazımdır. Biz belə düşünürük ki, qüsurlar,nöqsanlar var, onlarla mübarizə aparmalıyıq və bunları aradanqaldırmalıyıq.

Sizin dediyiniz kiıni, müxalifət qəzetləri, yaxud müxalifətdənolan ayrı-ayrı şəxslər belə düşünmürlər. Onlar istəyirlər ordudağılsın. orduda keçmişdə olan vəziyyət olsun ki, istədiklərini edəbilsinlər. Bir var ki, burada bu nöqsanlara, çatışmazlıqlara obyektivmünasibət göstərəsən və onların aradan qaldırılmasına çalışasan.Biz, yəni dövlət belə bir mövqedədir. Mən sizə olan tələblərimi bumövqedən irəli sürürəm. Bir də var ki, hər bir belə nöqsanı, buradadeyildiyi kimi, götürüb beş dəfə şişirdəsən ki, "Azərbaycanda ordu-filan dağıldı, Azərbaycanın ordusu heç bir şeyə qadir deyil". Budüşmənçilikdir, bu, müxalifətçilik deyil. Bu, Azərbaycan Xalqınaqarşı düşmənçilikdir. Hər bir vətənpərvər azərbaycanlı özordusunda qüsur varsa, çalışmalıdır ki, onu aradan

________________Milli Kitabxana________________

338

götürməyə xidmət etsin. Ancaq bu qüsurlardan öz məqsədləri üçün sui-istifadə edənlərə, bu nöqsanları bəzən şişirdənlərə ordunun möhkəmliyilazım deyildir.

Elə bilirsiniz parlamentdə, qəzetlərdə, televiziyada çıxış edən bəziadamlar orduya qayğı göstərmək, onun möhkəmlənməsini istəyirlər?Yox. Çünki onlar hakimiyyət mübarizəsinin yolunu əvvəldən əyritutublar. Hər bir sivil ölkədə, normal demokratiya şəraitində yaşayan hərbir ölkədə hakimiyyət mübarizəsi sivil, namuslu, təmiz, doğru yollarlagedir. Ancaq təəssüf ki, ölkəmizdə vaxtilə iqtidarda olub, İndi hakimiyyətuğrunda mübarizə aparan bəzı insanlar 1988, 1989, 1990, 1991-ci illərdəbeyinlərinə düşmüş çirkin niyyətlərlə yaşayırlar. Onların bu tənqidiçıxışları səmimi, xeyirxah tənqid deyil.

Tənqid olmalıdır. Ordunun daxilində də tənqid olmalıdır. Sizdə kimsə- nazir, onun müavini, yaxud hansısa bir komandir tənqidi boğursa, buyolverilməzdir. Hər şeyə düzgün qiymət vermək lazımdır. Azərbaycandabelə bir məsəl var - "düzü düz, əyrini əyri". Amma bu tənqid nöqsanınaradan qaldırılmasına yönəlməlidir. Bu tənqid işimizinyaxşılaşdırılmasına yönəldilməlidir. Bu tənqid ordunumöhkəmləndirməlidir, parçalamamalıdır. Mən tənqid nöqteyi-nəzərindənbu sözləri sizə ünvanlayıram. Amma müxalifətdə olanlar isə hesab edirbrki, tənqid edirlər. Əksinə, onlar tənqid məqsədi daşımırlar. Onlar başqaməqsəd, bədxah məqsəd daşıyırlar. Bu adamlar xeyirxah məqsəddaşımırlar, bədxah məqsəd daşıyırlar.

Ancaq bunlara baxmayaraq, lap elə düşmən tərəfindən deyilən hər birsözə də ciddi münasibət göstərmək lazımdır. Nə demək istəyirəm? Yəni"bu müxalifətdir, o deyir - mən bunu qəbul etmirəm. Yaxud o bunudüşmənçiliklə deyir -mən bunu qəbul etmirəm". Yox.

Ordumuza qara, çirk yaxanlar, ordumuzu gözdən salmaq istəyənlər,təbiidir ki, Azərbaycan xalqına xəyanət edirlər. Ancaq bu qara, çirkyaxanların dedikləri sözlərin içərisində

________________Milli Kitabxana________________

339

hansısa həqiqət varsa, baxmayaraq ki, o bunu düşmənçilik nöqteyi-nəzərindən, düşmənçilik məramı ilə deyib, siz ona baxmalısınız. Siz onabaxmalısınız ki, deyilən sözlərdən hansı həqiqətdirsə - baxmayaraq bu,bədxah tərəfindən deyilib - o nöqsanı aradan qaldırasınız. Nə olar, bədxahtərəfindən də bəzən elə söz deyilir ki, o doğrudan da həqiqətə uyğun olur.

Gərək orduda yüksək vətənpərvərlik ruhu. sağlam münasibətlər olsun.Gərək bizim orduda Azərbaycanın dövlətçiliyinə, dövlətinə,Azərbaycanın Ali Baş Komandanına daim sədaqət olsun.

İndi bizim əsas problemimiz Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinəson qoymaq, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək və işğal olunmuştorpaqlarımızdan didərgin düşmüş vətəndaşlarımızı öz yerlərinə,yurdlarına qaytarmaqdır. Biz 1994-cü ilin may ayında atəşkəs haqqındasaziş imzalamışıq. Biz o vaxtdan indiyə qədər məsələnin sülh yolu ilə həllolunması üçün müxtəlif səviyyələrdə, təşkilatlarda ardıcıl, arasıkəsilmədən fəaliyyət göstəririk, hər gün, hər dəqiqə bununla məşğuluq.

Bu problem çətindir, ağırdır. Nə üçün? Əgər bizim Dağlıq Qarabağınətrafında olan torpaqlarımız işğal edilməsəydi, bu məsələni həll etməkçox asan olardı. Ancaq ermənilər bizim böyük ərazimizi işğal edib, indiöz şərtlərini diqtə edirlər, qeyri-konstruktiv movqe tuturlar. Ona görə dəbiz hesab edirik ki, bu danışıqlarda reallığı nəzərə almaq lazımdır vəmüəyyən qarşılıqlı güzəştlərə getmək lazımdır.

Bu danışıqlar davam edir. Mən ümid edirəm ki, bunlar öz müsbətnəticəsini verəcəkdir, biz bu münaqişəyə son qoyacağıq. Bu bizimdövlətimizin vəzifəsidir. Bu mənim vəzifəmdir. Bu, Azərbaycanhökumətinin vəzifəsidir. Yəni bizim siyasətimizin vəzifəsidir. Sizinvəzifəniz isə bu deyil. Sizin vəzifəniz Azərbaycan torpaqlarını daimqorumağa və atəşkəsi pozmaq. yaxud müharibəni yenidən başlamaq üçüngöstərilən

________________Milli Kitabxana________________

340

hər bir cəhdə vaxtında tutarlı cavab verməyə qadir olmaqdır. Sizinvəzifəniz bundan ibarətdir. Ona görə də siz hər gün, hər dəqiqə, hərsaniyə buna hazır olmalısınız. Hazırlıq təkcə ondan ibarətolmamalıdır ki, siz özünüz hazırsınız. Yox. Hazırlıq ondan ibarətolmalıdır ki, sizin bütün imkanlarınız təmin edilməlidir. O imkanlartamamilə zəmanət verməlidir ki, bəli, siz Azərbaycan torpaqlarınıqorumağa hər dəqiqə qadirsiniz və hər bir hücuma tutarlı cavabverib, həmin hücumun qarşısmı alıb, bu hücumun əvəzinə hücumetməyə hazırsınız.

Mən dəfələrlə demişəm, biz müharibə istəmirik. Ancaq hər birmüstəqil dövlət, indi dünyada olan müstəqil dövlətlərin taməksəriyyəti bəyan edir ki, müharibə istəmirlər. Onlar həqiqətənmüharibə istəmirlər. Mən indi müharibə istəyən dövlət görmürəm,bilmirəm. Ancaq hər bir dövlətin güclü ordusu var. O, müharibəistəmir, amma güclü ordusu var. Nə üçün? Çünki sülhü təminetmək üçün, dövlətlər arasında daimi sülhü saxlamaq vəmüharibələrin baş verməsinin qarşısını almaq üçün gərək hər birdövlətin güclü ordusu olsun.

İndi Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi tarixinöqteyi-nəzərdən müvəqqəti bir münaqişədir. Biz onu həlledəcəyik. Amma iş bununla bitmir. Azərbaycan müstəqillik yolunututub, doqquzuncu ildir ki, müstəqillik yolu ilə gedir və bu yolla dagedəcəkdir. Azərbaycan on illərlə, yüz illərlə bu yolla gedəcəkdir.Biz bunun əsasını qoymuşuq və güman edirəm ki, gənc nəsil, biziəvəz edənlər, bizdən sonra Azərbaycanı idarə edənlıər məhz buyolla edəcəklər.

Demək, Azərbaycanın güclü ordusu bu gün də, sabah da, on il,yüz il də bundan sonra lazımdır. Bunun üçün planlı iş aparılmalıdır.Bunun üçün Azərbaycan Ordusunun, Silahlı Qüvvələrinin qüdrətihər gün artmalıdır. Onun qüdrəti təkcə qolun əzələsindəki gücdeyildir. Müasir texnika, texnologiya, silahlar, döyüş qaydaları,müharibə nəticəsində meydana çıxmış hərb elmi - bunlarınhamısını həm bizim hərbi ali

________________Milli Kitabxana________________

341

məktəblərdə öyrətmək lazımdır, bunu həm də hər bir zabit hər günözü öyrənməlidir, biliyini, hərbi elmini artırmalıdır.

Azərbaycanın ordusu, Silahlı Qüvvələri böyük gələcəyəbaxmalıdır. Ancaq bu böyük gələcəyi təmin etmək üçün bu günAzərbaycanın güclü ordusu olmalıdır. Bu ordu sabah ondan güclü,beş il sonra ondan da güclü, on il, on beş il sonra daha da güclüolmalıdır. Azərbaycan Prezidenti və Ali Baş Komandan kimi, mənbu siyasəti aparıram və sizdən onu tələb edirəm. Buna nail olmaqüçün öz tərəfimdən əlimdən gələni etmişəm və bundan sonra daedəcəyəm.

Mən inanıram ki, indi Azərbaycan xalqında yüksək vətən-pərvərlik ruhu yaranıbdır. Ölkəmizdə hazırkı ictimai-siyasi sabitlikinsanların əksəriyyətində vətənə sədaqət, əldə olunmuşnailiyyətlərə yüksək qiymət vermək inamı və belə bir şəraitin dahada yaxşılaşdırılması arzusu yaradıbdır. Azərbaycanın bugünkügəncləri indi özlərini müstəqil Azərbaycan dövlətinin gəncləri kimihiss edirlər. Onların əksəriyyəti vətənpərvər gənclərdir. Biz dəçalışmalıyıq ki, bu gənclərin hamısı vətənpərvər olsun və vətənəxidmət etməyi özlərinin ən şərəfli vəzifəsi hesab etsinlər. Beləliklə,bizim dövlətimiz də, ordumuz da inkişaf edəcəkdir. Azərbaycanillərilə öz inkişaf yolu ilə gedəcəkdir. Bütün bunların içərisindəAzərbaycanın Silahlı Qüvvələri xüsusi yer tutur.

Mən bütün bunları sizə çatdıraraq, bu yüksək və şərəflivəzifənizi sizə bir daha bildirmək istəyirəm. Mən dəfələrlədemişəm - hər bir peşə şərəflidir. Ancaq vətəni, torpağı, dövlətiqorumaq peşəsi hər bir peşədən üstündür, şərəflidir. Arzu edirəmki, siz bu yüksək ada həmişə layiq olasınız.

Mən bayram münasibətilə sizi bir daha təbrik edirəm. Hamınızacansağlığı, səadət arzulayıram. Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə,ordusuna yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

________________Milli Kitabxana________________

342

SLOVENİYA RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB MİLAN KUÇANA

Hörmətli cənab Prezident!Sloveniya Respublikasının milli bayramı - Müstəqillik günü

münasibətilə Sizi və dost Sloveniya xalqını salamlayır və səmimi-qəlbdən təbrik edir, sizə cansağlığı, səadət və uğurlar, ölkənizə sülhvə əmin-amanlıq arzulayıram.

Əminəm ki, ölkələrimiz arasında təşəkkül tapan dostluq vəəməkdaşlıq əlaqələri hərtərəfli inkişaf edib genişlənərəkxalqlarımızın rifahının yaxşılaşmasına, sülhə və tərəqqiyə xidmətedəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

343

RUSİYA FEDERASİYASININ VƏ MOSKVAŞƏHƏRİNİN AZƏRBAYCANDA KEÇİRİLƏNMƏDƏNİYYƏT GÜNLƏRİNDƏ İŞTİRAK ETMƏKÜÇÜN BAKIYA GƏLMİŞ RUSİYA NÜMAYƏNDƏHEYƏTİNİN RƏHBƏRLƏRİ* İLƏ GÖRÜŞDƏSÖHBƏT

Prezident sarayı

26 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Azərbaycanda Rusiyanın mədəniyyətgünlərinin keçirilməsinin çox böyük əhəmiyyəti var. Hər bir belətədbir bizə sevinc bəxş edir və təbii ki, ictimaiyyətimizdə böyükmaraq doğurur. Kiməsə elə gəlir ki, bu, köhnə sovet ənənəsidir.Çünki sovet dövründə müttəfiq respublikaların bir-birindəmədəniyyət günləri keçirilirdi. Rusiyanın mədəniyyət günləri bizdə,Azərbaycanda da keçirilmişdir. Yeri gəlmişkən, onlar unudulmazgünlər idi. Bir çox digər tədbirlər də olmuşdur. Amma, məsələn,mən hesab edirəm ki, keçmişdə heç də hər şey pis deyildi. Yaxşışeylər də çox olmuşdur. İnsanlar yaşayırdılar, ölkə yaşayırdı, dövlətyaşayırdı, mədəniyyət inkişaf edirdi, elm, incəsənət inkişaf edirdi.Uşaqlar doğulurdu, yeni nəsillər meydana gəlirdi, təhsil inkişafedirdi. İndi isə biz başqa quruluşa keçirik və ya

* Nümayəndə heyətinə Rusiya Federasiyasının Mədəniyyət naziri Mixail Şvıdkoy, nazirin birincimüavini Aleksandr Qolutva, Moskva hökuməti Mədəniyyət komitəsi sədrinin müavini Oleq Belikov,İTAR-TASS-ın baş direktorunun birinci müavini Mixaıl Qusman, Başqırdıstanın Mədəniyyət naziriTalqat Sagitov daxil idi.

________________Milli Kitabxana________________

344

keçmişik. Bu o demək deyildir ki, o vaxtlar pis idi. Əlbəttə, əgərmillətlərarası münasibətlərdən, mədəni dəyərlərin mübadiləsindəndanışmalı olsaq, onda görərik ki, bu tədbirlər çox yaxşı idi. Mənbelə tədbirlərin həyata keçirilməsi haqqında qərarları böyük fərəhləqəbul edirdim və bu tədbirlərdə özüm də bunlarda yaxından iştirakedirdim. Bunlardan respublikamızın çox böyük fayda götürdüyünü,bu tədbirlərin iz buraxdığını bilirəm. 1972-ci ildə keçirilmiş RusiyaFederasiyasının mədəniyyət günlərini indi heç də təkcə mənxatırlayıram, hərçənd aradan 28 il ötmüşdür, bir çox başqaları daxatırlayırlar.

Prezident Heydər Əliyev Azərbaycanın Mədəniyyət naziri PoladBülbüloğlunu göstərərək dedi: bu onda lap cavan idi, ancaq o daxatırlayır.

Mixail Q u s m an: O vaxtlar Dmitri Şostakoviç də var idi.Heydər Əliyev: Şostakoviç də var idi, bir çox başqaları da var

idi. İndi çoxları sağ deyildir. Yazıçılardan Boris Polevoy, Sofronov,Simonovdur - onların hamısı var idi. Bu hadisə idi. Zıkina da varidi.

Mixail Qusman: O, Azərbaycanın xalq artisti oldu.Heydər Əliyev: Bəli, o zaman biz ona Azərbaycanın xalq artisti

adını verdik.Oleq Belikov: Yeri gəlmişkən, biz buraya gəlməyə

hazırlaşarkən Lyudmila Zıkina Kolomna muzeyinin direktoruvasitəsilə xahiş etmişdir ki, əgər Sizinlə görüşə bilsək, Sizə çoxlusalam yetirək.

H e y d ə r Ə l i y e v: Bir sözlə, hər şey yaxşı idi. İndi isə bunatələbat bəlkə də o vaxtkından daha çoxdur. Çünki dövlətlər,sərhədlər müxtəlifdir və sair. Ona görə də mən sizi - nümayəndəheyətinin rəhbərlərini salamlayıram, Azərbaycana gəlmiş vəgəlməkdə olan Rusiya mədəniyyətinin xadimlərini salamlayıram vəəminəm ki, mədəniyyət günləri burada

________________Milli Kitabxana________________

345

çox uğurla keçəcək və təbii ki, Azərbaycanın mədəni həyatınızənginləşədirəcəkdir.

Mixail Şvıdkoy: Mədəniyyət günlərinin Sizin vəəməkdaşlarımızın sayəsində baş tutmasına görə biz Sizə ürəkdənminnətdarıq. Sabah mədəniyyət günləri başlayır. Bizim üçünhəqiqətən çox əhəmiyyətlidir ki, biz on ildə Azərbaycanlamünasibətlərdə itirə biləcəklərimizi itirmədik. Belə düşünürəm kiburada Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin çox böyük xidmətivar, onlar nıüxtəlif vaxtlarda - indi mən bir zamanlar Azərbaycandavə Rusiyada o qədər də sevilməyən dövrlərdən danışıram - rusiyalıhəmkarları ilə münasibətləri qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Sizrespublikanın Prezidenti olduqdan sonra isə hiss edirik ki, buəlaqələr çox canlanmışdır və geniş dövlətlərarası xarakter almışdır.Bu isə bizim üçün çox vacibdir.

Təkcə son bir ilə aid iki müxtəlif hadisəni misal çəkəcəyəm: biz"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun 1300 illiyini qeyd etdik, buyubiley Moskvada olduqca böyük maraq doğurdu, özü də səciyyəvihaldır ki, nəinki Moskvadakı çox böyük Azərbaycan diasporu vəazərbaycanlılar arasında, həm də ruslar arasında. Bu bizim üçünçox mühüm hadisə idi. Sütunlu salonda çox yaxşı konsert verildi,yazıçıların məzmunlu çıxışı oldu.

Digər tərəfdən, bunu Polad Bülbüloğlunun yanında dediyiməgörə üzr istəyirəm, onun 55 illiyi münasibətilə "Rossiya" konsertsalonunda çox əla konsert verildi, orada onun ulduzu qoyuldu. Ovaxt onu Prezidentimiz Vladimir Putin də təbrik etdi. Çox böyük,hamı üçün çox mühüm bayram oldu. Burada nəinki keçmişinhəsrəti duyulurdu - çünki, məsələn, 40 yaşından yuxarı olanadamlar hələ də keçmişin həsrətini çəkirlər - həm də Azərbaycanınçox böyük artistinə hörmət də vardı.

________________Milli Kitabxana________________

346

Dünən biz Bakıda olarkən dinlədiklərimiz xatırlatdı ki, buradaənənələr qorunub saxlanılır. Gənc ifaçılar Azərbaycanın muğamənənəsi ilə bağlı ifaçılıq ənənələrini qoruyub saxlayırlar. Bu,Rusiya üçün çox maraqlıdır, çünki bizdə əslində belə şey yoxdur.Melodika, ifa tərzi bambaşqadır.

Mən təxminən yarım il ərzində baş vermiş hadisələri misalçəkdim. Yeni Azərbaycan nəsrinə tələbat bizim üçün çoxmühümdür. Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyovların, Anarın, Elçininəsərləri əvvəki tək çox böyük şöhrətə malikdir. Bu gün mətbuatkonfransında da dediyim kimi, bu heç də birlikdə böyüyüb başaçatmış adamların münasibəti deyildir. Biz isə həm birlikdəböyüyüb başa çatmışıq, həm də bir-birimizi həmişə dəstəkləmişik.Kimsə kimisə nəşr etdirir, redaktə edirdi. Anarın, Elçinin, Rüstəminpyesləri "Teatr" jurnalında dərc olunurdu, mən orada təxminən 20il işləmişəm. Münasibətlərimiz səmimi idi və heç kim bizə ideoiojicəhətdən öz hökmünü qəbul etdirmirdi. Nə vaxtsa, kiminsə pyesivə ya hekayəsi uğurlu alındıqda, hamı bizə gəlirdi, qonşu "Drujbanarodov" jurnalından da gələnlər olurdu. Bu, bayrama çevrilirdi.

Cənab Prezident, Sizə olduqca böyük hörmət bəsləyirlər, mənsəmimi deyirəm və bu həqiqətdir. İndi mən protokol üzrədanışmıram, Siz burada birinci katib, sonra da Moskvadaişlədiyıniz dövrlərlə bağlı xatirələr əsasında danışıram. Bu da çoxvacibdir. Buna görə biz Sizə həqiqətən çox minnətdarıq, ürəkdənminnətdarıq.

Zənnimcə, günlərin proqramı kifayət qədər genişdir. Biz buradakino həftəsi də təşkil edə bilərik. Çünki bildiyiniz; kimi,Mədəniyyət nazirinin birinci müavini Aleksandr Qoltuva da buradabizimlədir. Eyni zamanda o indi bizim nazirlikdə birləşdirilmişolan kinematoqrafiya xidmətinə də rəhbərlik edir. Azərbaycankinemaloqrafı sovet dövründə çox mühüm rol oynamışdır.Çoxlarını kinematoqraf vasitəsilə tanıdığımız artistlərin xatirəsihələ yaşayır. Ona görə də əlaqələr

________________Milli Kitabxana________________

347

geniş ola bilər. Belə düşünürəm ki, əgər Rusiya yazıçılarıAzərbaycana elə-belə, sadəcə, gələ bilsəydilər, onlar bəzi şeyləribaşa düşərdilər.

Mənə elə gəlir ki, bir neçə siyasi məsələni mədəniyyət vasitəsilə,mədəniyyət sayəsində həll etmək olar, hətta tezliklə olmasa da, hərhalda, mədəniyyət bunu dəstəkləyərdi. Ona görə də bizi buradaqəbul etdiyinizə görə bir daha çox böyük minnəldarlığımızıbildirirəm. Təbii ki, artistlərimiz həyəcanlanırlar. Çünki Bakıtamaşaçıları həmişə tələbkar olmuşlar. Bugünkü mətbuatkonfransından gördüm ki, Sizin jurnalistlər dilli-dilavər, çoxtələbkardırlar. Biz bunu onların verdikləri suallardan başa düşdük.Bir daha çox sağ olun.

Heydər Əliyev: Sabah açılışdır?Mixail Şvıdkoy: Sabah biz əklillər qoyulması mərasimi ilə

başlayırıq. Bu gün isə Sizi Ali Baş Komandan kimi bir daha təbriketmək istəyirəm.

Heydər Əliyev: Bəli, bu gün Azərbaycan Respublikasınınsilahlı Qüvvələri günüdür. Mən artıq bu gün ordununnümayəndələrinin yanında oldum, Zabitlər evində oldum, onlarınqarşısında çıxış etdim.

Mixail Şvıdkoy: Bu gün mən televizorda gördüm və başadüşdüm ki, Siz dünən teatrda olduğunuz kimi, yenə də çoxinandırıcı idiniz. Sizin dünənki çıxışınız mənə olduqca böyük təsirbağışladı. Dedim ki, əgər belə prezident varsa, bu respublikadateatr tənqidçilərinə iş yoxdur.

Heydər Əliyev: Mixail Yefimoviç, bilirsinizmi, onlaröyrəşiblər: əgər mən teatra gəlmişəmsə, deməli, mütləq səhnəarxasına getməliyəm,

Mixail Qusman: Tamaşanın məziyyətlərini saf-çürük etməküçün.

Heydər Əliyev: Mən sadəcə olaraq gəlib "sağ olun, çoxyaxşıdır" demirəm. Mən hökmən pyesin özünün, müəllifin, sonrada tamaşanın quruluşunun məziyyətlərini saf-çürük

________________Milli Kitabxana________________

348

etməliyəm. Bax, belə ənənə yaranmışdır. Bu heç kimdən - nəməndən, nə də onlardan asılıdır. Bunu heç kim düşünübtapmamışdır. Bu, sadəcə, həmişə, bütün həyat boyu olmuşdur. 30ildən də əvvəl Azərbaycanın rəhbəri olduğum vaxtdan bəri mənbiganə qala bilmirəm. Mən öz fikrimi, öz rəyimi söyləməliyəm.Məsələn, mən bir neçə dəfə demişəm ki, səhnə xadimlərinin əməyiən ağır əməkdir, hətta şaxtaçıların əməyindən də ağırdır, dənizdəneft çıxaran neftçilərin əməyindən də ağırdır. Bir sözlə, mən bunutəsəvvür edirəm. Mən teatrın səhnə arxasındakı bütün həyatınıtəsəvvür edirəm, səhnədə nələr baş verdiyini təsəvvür edirəm. Bunagörə də bütün bunları bilərək və qiymətləndirərək sadəcə, "sağolun. Yaxşıdır, sizə təşəkkür edirəm" sözləri ilə kifayətlənəbilmirəm. Bunu tamaşaya baxmağa gələn hər kəs edə bilər. Mən isəelə bir insanam ki, rəyimi eşitmək istəyirlər. Zənnimcə, dünən mənbu pyesə və Elçinə elə təhlil verdim ki, bunu onun özü dəgözləmirdi. O çox istedadlıdır. Başa düşdüın, o anladı ki, mən düzdeyirəm.

Lakin bilirsinizmi, artistlərin dəstəklənməyə ehtiyacı var.Səhnə adamının əməyi ağırdır, onun dəstəyə ehtiyacı var. O istəyironun əməyi qiymətləndirilsin. Ehtiyac duyur ki, onun haqqındahansısa ümumi ifadələrlə deyil, ürəkdən gələn xoş sözlərsöyləsinlər, elə sözlər ki, həqiqətə uyğun olsun. Mən heç zamanbasmaqəlib ifadələrdən istifadə etməmişəm. Salonda əyləşib hissetdiklərimin hamısı ürəyimdən keçir. Məsələn, mən pyeslə əslatanış deyildim. Klassik pyeslər var, mən onları oxumuşam. Buyaxınlarda görkəmli dramaturqumuz, klassikimiz Cəfər Cabbarlının"Aydın" pyesi göstərildi. Mən bu pyesi bir neçə dəfə, yeniyetmə,gənclik çağlarımda görmüşəm, yəni bu pyeslə tanışam. Lakin indimən bu pyesə 30-40 il bundan əvvəl baxmış adam deyiləm. Onagörə də indi mən başqa nəzərlə baxıram. Eyni zamanda, o vaxtlarmən bu pyesdə rolları ifa etmiş ən görkəmli artistlərimizi

________________Milli Kitabxana________________

349

görmüşəm - çox güclü pyesdir. Lakin bu gün də yaxşı artistləryetişmişdir. Bəzən elə olur ki, ensiklopediyalarda, əsərlərdə qeydedilmiş hansısa adları növbəti nəsil, ikinci, üçüncü, dördüncü,beşinci nəsillər belə deyil, başqa cür qavrayırlar. Halbuki həyatdaheç də belə deyildir. Elə hallar olur ki, görürsən o da dahidir, əgərnövbəti dahi deyilsə, birindən, digərindən sonra dahi olacaqdır.Buna görə də təbii ki, dünən mən öz rolları yaxşı oynamış artistləriqeyd etmək istəyirdim.

Məni bu pyesə baxmağa çoxdan dəvət edirdilər, amma vaxtımolmurdu. Mən hətta öz proqramım barədə düşünmədən, şənbəgününə təyin etdim. Birdən mühafizə dəstəsinin rəisi mənə dedi:"Bilirsinizmi, şənbə günü Sizin tədbiriniz var, xarici qonaqlargəlirlər, axşam onlarla görüşməlisiniz". Mən zəng vurub soruşdumki, tamaşam bazar gunünə keçirmək olarmı? Hərçənd mənimburada bazar günü də çoxlu işim var idi. Bazar günü mən çoxluadamın əfv edilməsi məsələsinə baxırdım və əfvolunma haqqındafərman verdim. Mən hər bir adamın işini, onun kimi cinayətiolduğunu, nə kimi cinayət törətdiyini, həbsdə nə qədər qaldığını,onu nə üçün əfv elməli olduğumuzu nəzərdən keçirməli idim. Bu,ciddi işdir. Mən ona bir neçə saat vaxt sərf etdim. Sonra isə biz hələteatra da getməli idik. Bu gün isə Silahlı Qüvvələr günüdür.

Yeri gəlmişkən, mənim orada iştirakım planlaşdırılmamışdı.Mən təbrik məktubu göndərmişdim, o məktub mətbuatda dərcedilmişdir. Mən işə gəldim. Müdafiə naziri mənə dedi ki, Sizintəbrikiniz var, proqram belədir, ordumuzun bütün komanda heyətitoplaşacaqdır. Dedim ki, yaxşı, gələrəm. Bu, tədbirin başlanmasınaiki saat qalmış oldu. Başa düşürəm, nəinki onlar, həm də mənimmühafizə dəstəm öz işini yenidən qurmalı idilər. Amma mənməmnunam - orada oldum, təxminən bir saat on dəqiqə çıxış etdim.Bir sözlə, pis olmadı.

Bir az əvvəl Rusiya Federasiyası Konstitusiya Məhkəməsininsədri ilə görüşdüm. Odur ki, Rusiya Federasiyasının səfiri

________________Milli Kitabxana________________

350

vəzifəsini icra edənlə ikinci dəfə görüşürəm. O. Marat Baqlayımüşayiət edirdi. Baqlay həmyerlimizdir, böyük hüquqşünasdır.Bilirsinizmi, bu çox xoş idi. O da mənə Azərbaycanda baş vermişdəyişikliklərdən danışdı. O burada vaxtaşırı olur, doğulduğu həyətəgedib, öz mənzilmə daxil olmaq istəyib, lakin mənzilin qapısı bağlıolubdur. Mən dedim ki, mənzil sahibini tapın, qoy açsın, o,mənzilinə baxsın. O öz həyətinə baxmağa gedib və böyükdəyişikliklər görüb, halbuki həmin həyətdə iki il əvvəl olmuşdu. Buçox xoş amildir. O mənada xoşdur ki, insan doğulduğu, böyüyübbaşa çatdığı, öz ömrünün illərini keçirdiyi torpağı unutmur. Bu çoxxoşdur.

Mixail Şvıdkoy: Mən Bakıda dörd ildir olmamışam. Bu illərərzində çox böyük dəyişikliklər baş veribdir. Şəhərin necə inkişafetdiyi, yaxşılaşdığı görünür, olduqca təmiz şəhərdir. Cənubda isəbunu etmək heç də asan deyildir. Şəhər həyatının dinamikası çoxyüksəkdir. Adamlar başqa cür, daha yaxşı geyinməyə başlamışlar,sifətlərində təbəssüm var. Bu bəzən illərlə əmələ gəlir.

Mixail Qusman: Axşamdan keçmiş biz gəzişərkən şəhərinyaşaması Mixail Yefimoviçə böyük təsir bağışladı. Biz gecə saat 3-də Bakıda, bulvarda gəzirdik, gənclər rəqs edir, şəhərdə rahatcagəzişirdilər. Biz həmkarlarımıza, Polada dedik ki, gəncləringecədən keçmiş belə arxayınca, qorxub çəkinmədən gəzdiklərişəhərləri keçmiş Sovet ittifaqında az-az taparsan.

Heydər Əliyev: Bunu mənə Marat Baqlay da dedi. Dünən o dahəmkarı ilə gəzintiyə çıxmışdır.

İncəsənətin dövlətin köməyinə ehtiyacı var. Mən bu köməyigöstərirəm. Mən bu yaxınlarda, bir neçə ay əvvəl , balet truppasınınəmək haqqını altı dəfə, xor kopellasının maaşnı dörd dəfəqaldırdım. Bundan əvvəl isə simfonik orkestr üçün çox böyükməbləğdə vəsait ayırdım və çox yüksək maaşlar müəyyən etdim.Kostyumlar, alətlər alınması

________________Milli Kitabxana________________

351

üçün vəsait ayırdım və sair. Mən bir milyon manat məbləğindəprezident təqaüdü təyin etmişəm, bu, ayda təxminən 250 dollardır,bunun əksər hissəsini mədəniyyət xadimləri alırlar. Bu prezidenttəqaüdünü 60 nəfər alır.

Talqat Sagitov: Hər ay?Heydər Əliyev: Bəli, hər ay, özü də əmək haqqından,

pesniyadan savayı. Mədəniyyət xadimləri onların 90 faizini təşkiledirlər. Həm də bu təqaüdlər ömürlükdür.

Mixail Şvıdkoy: Bu, incəsənətin səviyyəsini qoruyub saxlamaqüçün çox vacibdir. Azərbaycanda həmişə böyük artistlər olmuşdur,Azərbaycan Dram Teatrında Mehdi Məmmədovla yanaşı, TofiqKazımov, böyük artistlər işləmişlər, bu, böyük truppa idi. Bir çoxAzərbaycan musiqiçilərinin, rəqqaslarının səviyyəsi bu gün dəyüksəkdir, onları bütün dünyada qəbul edirlər, yaxın ölkələrdəAzərbaycandakı kimi belə yüksək səviyyə yoxdur. Əlbəttə, buonlara yeganə maliyyə yardımıdır - Türkiyədə 500 dollaraişləməkdənsə, evdə 200 dollara işləmək daha yaxşıdır.

Biz də onu deyirdik ki, xoreoqrafiya təhsilinin səviyyəsiniqoruyub saxlamaq, xoreoqrafıya sahəsində mütəxəssislərmübadiləsi, ümumiyyətlə, mütəxəssislər mübadiləsi aparmaq çoxvacibdir.

Əlbəttə, mədəniyyət günləri çox qeyri-adi hadisədir və onutəşkil etmək hər dəfə çətinləşir. Ümidvaram ki, gələn il bizRusiyada Azərbaycan günlərini tam miqyasda və bayramsayağıkeçirəcəyik.

Heydər Əliyev: Mütləq.Mixail Şvıdkoy: Lakin mütəxəssislər mübadiləsi muzey işində,

xoreoqrafiyada da çox vacibdir.Heydər Əliyev: Xoreoqrafiya məktəbi fəaliyyət göstərirmi?Polad Bülbüloğlu: Bəli

________________Milli Kitabxana________________

352

Heydər Əliyev: Bir vaxtlar xoreoqrafıya məktəbi üçünpansionatı və s. olan xüsusi komplcks tikdirmişdim ki, milli kadrlarhazırlansın. Doğrudur, mənim o niyyətlərinı indiyədək həyatakeçirilməyibdir. Çünki imkan yoxdur.

Polad Bülbüloğlu: Bu il məktəbdə buraxılış imtahanlarınaPelcrburq məktəbindən mütəxəssis dəvət etdik, ustad dərsikeçirdik. Bütöv bir proqram hazırlayırıq.

Heydər Əliyev: Klassikaya xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.Çünki milli rəqslərimizi xüsusi təhsil olmadan da yaxşı ifa edirlər.Bizdə elə istedadlı qızlar var ki, onların xüsusi təhsili yoxdur,amma peşəkarlıqla rəqs edirlər.

Polad Bülbüloğlu: Mixail Yefimoviç diqqət yetirdi, doğrudanda, yaxşı rəqs edirlər.

Heydər Əliyev: Sabah nə edəcəyik?Polad Bülbüloğlu: Sabah Şəhidlər xiyabanına əklillər

qoyulacaq, Şuşadan çıxarılmış abidələrə baxılacaq. Sonra iki sərgiaçacağıq və saat 18-də Respublika sarayında təntənəli konsertolacaqdır. Biz Sizi oraya dəvət edirik. Orada konsertin birincihissəsində Osipov adına orkestr «Marinski» teatrından olansolistlərlə çıxış edəcəkdir. Başqırdıstanın Mədəniyyət naziri kiçikbir truppa gətirmişdir, onlar da iştirak edəcəklər. İkinci hissə dəmüxtəlif çıxışlardan ibarət olacaq - Perm baleti, Böyük Teatrınbaleti.

Heydər Əliyev: O bir dəfə özünə yubiley təşkil etdi, 5-6 saatçəkdi.

Mixail Şvıdkoy: Biz çalışacağıq ki, sabah hər şey ağlabatançərçivədə, vaxt çərçivəsində olsun. Lakin ümidvarıq ki, konsertxoşunuza gələcəkdir. Biz çox istərdik ki, kino həftəsi də keçirək.

Heydər Əliyev: Çox gözəl.Mixail Şvıdkoy: Mənə elə gəlir ki, respublikada baş verən real

proseslər barədə informasiyanın ümumən azlığı

________________Milli Kitabxana________________

353

çox duyulur və zənnimcə, bunu yazıçılarm gorüşü vasitəsilə aradanqaldırmaq mümkündür.

Heydər Əliyev: İnformasiya qıtlığı var və Rusiyanın kütləviinformasiya vasitələrində həddindən çox dezinformasiya verilir. Buyaxınlarda mən Moskvada olarkən Andrey Karaulov məndənmüsahibə almağı çox istəyirdi, mən bütün bunları ona açıqcadedim. Bundan əvvəl isə mənim "Mir" teleradio şirkəti, "Mayak"radiostansiyası və "Nezavisimaya qazeta" ilə birbaşa efir görüşümoldu. Onlar mənə suallar verdilər, mən onları görür, suallarınacavab verirdim. Bunu onlara da dedim. Mən bunu VladimirVladimiroviç Putinə də dedim. O da dedi ki, bizdə mətbuat azaddır.Amma hər gün Azərbaycan haqqında nə qədər böhtan xarakterli,uydurma məqalələr verilir. Bəzi Moskva qəzetləri, televiziyamünasibətləri sadəcə olaraq mürəkkəbləşdirməyə çalışır. Onlarbundan ötrü Çeçenistan hadisələrindən, digər məsələlərdən istifadəedirlər. Buna görə də mən "Mayak" radiostansiyasına, Karaulovamüsahibə verdim. Mənə dedilər ki, onu hələlik göstərməyiblər.Ümumiyyətlə, biz bunu hər iki tərəfdən aradan qaldırmalıyıq.Əlbəttə, burada incəsənət xadimləri böyük rol oynamalıdırlar.

Mixail Qusman: Heydər Əliyeviç, yaxşı ki, Siz bu məsələniqaldırırsınız. Azərbaycanın kütləvi informasiya vasitələrirespublikada baş verən konkret hadisələr haqqında Səbərləryaymaqda informasiya meydanında daha fəal və mübariz olmalıdır.Çünki qonşularımızla müqayisə etsək görərik ki, biz buna həmişəçox-çox ehtiyac duyuruq. Hətta yadımdadır, Siz də xatırlayırsınız,bir vaxtlar pambıqçılıq rayonlarına Sizin hər bir səfərinizÜmumittifaq informasiya meydanında hadisəyə çevrilirdi. Bu, hərşeylə yanaşı, konkret hadisə ətrafında çox düzgün təşkil edilmiş işidi. Bax, bu, respublikada bütün sahələrdə - mədəniyyət sahəsində,sənayedə baş verən müsbət hadisələr ətrafında düzgün təşkiledilmiş iş çatışmır. Respub-

________________Milli Kitabxana________________

354

likanın təəssübünü çəkən bir informasiyaçı kimi, mənim bunaehtiyacım var. Bax, bu yaxınlarda Siz Moskvada oldunuz, mənbunu hətta dostlarıma, köhnə yoldaşlarıma, həmkarlarıma,Azərbaycanın Moskvadakı səfirliyinin işçilərinə də dedim,səfirlikdə həmvətənlərinizlə çox mühüm, çox vacib görüşünüzoldu, mətbuat isə yox idi. Dünya informasiya agentliyininrəhbərlərindən biri kimi, mən bundan təsadüfən xəbər tutdum.

Heydər Əliyev: Bu mənim təqsirim deyildir, görüşü səfir təşkiletmişdi. Bu gün mən səfirin vəzifəsini icra edən şəxsə dedim vəondan xahiş etdim ki, - mənim nitqim sabah "Bakinski raboçi"dədərc olunacaq - (Prezidentin köməkçisi Dilarə Seyidzadəyəmüraciətlə: bizim televiziya şirkətinə deyin ki, qoy üzünüköçürsünlər) kasetləri də, "Bakinski raboçi" qəzetinin bir nüsxəsinidə Xarici İşlər Nazirliyinə, Putinin katibliyinə göndərsinlər.Bundan əlavə, düşünürəm ki, icmalarımıza kasetlərdən də,qəzetdən də çoxlu göndərmək lazımdır. Çünki səfirlikdə görüşdəazərbaycanlıların 50 vilayətdəki icmalarının nümayəndələri var idi.

Mixail Qusman: Çox güclü qüvvədir.Heydər Əliyev: Həqiqətən, görüş maraqlı oldu və məncə,

çıxışım da maraqlı oldu. İstərdim ki, bunu təkcə azərbaycanlılardeyil, Rusiya ictimaiyyəti də bilsin. Yoxsa ki, bütünazərbaycanlıların bundan xəbər tutmağa imkanı yoxdur. Məsələn,Ulyanovskda 30 min azərbaycanlı var, görüşdə isə bir nəfər iştirakedirdi. O bütün bunları necə çatdıra bilər? Əgər biz oraya, tutalım,hər bir vilayətə kaseti və qəzetin bir neçə nüsxəsini göndərsək,onlar toplaşar və kaseti özləri çoxaldar, hər bir kəsin evindətelevizor var. O ki qaldı mətbuatın oraya dəvət edilməməsinə, mənbuna çox təəssüflənirəm. Orada ancaq məni müşayiət edən mətbuatvardı.

Bəzən dezinformasiyanı bizim adamlar Moskva qəzetlərinəburadan verirlər. Yeri gəlmişkən, bəzi qəzetlərdə belə bir qayda vəya prinsip var, onlar burada öz xalqı, öz ölkəsi barə-

________________Milli Kitabxana________________

355

də çox mənfi ovqatlı adamlar axtarıb tapır, onları işə götürürlər.Onlar da yarınmaq üçün və ya pul qazanmaq üçün hər cür yalaninformasiya verirlər, Bəzən mənə hansısa bir məqaləni gətirirlər,soruşuram ki, onu kim yazmışdır, deyirlər ki, o qədər də sağlamolmayan filan qız, filan oğlan. Ümumiyyətlə, bu bizim bəlamızdır,nə edəsən.

Mixail Şvıdkoy: Mətbuat azadlığı bir də ondan ibarətdir ki, bizonu oxumaya da bilərik.

Heydər Əliyev: Təəssüf ki, mən oxuyuram.Mixail Şvıdkoy: Heydər Əliyeviç, icazə verin Sizə kiçik bir

hədiyyə təqdim edim. Bu, nadir bir şeydir - tozağacı qabığındandüzəldilmiş un qabıdır. Amma Siz o qədər xeyirxah işlər etmisinizki, onlar buraya yerləşməyəcəkdir, Bu nadir hədiyyəni xalqsənətkarları düzəltmişlər.

Oleq Belikov: Heydər Əliyeviç, buraya şənbə günü -mədəniyyət günlərinin bağlanışı günü gələcək Moskvanınnümayəndə heyəti adından biz Sizə, Bakıya Moskvanəşriyyatlarının kitablarından, Moskvanın tarixinə dair kitablardanibarət sərgi gəlirmişik. Hədiyyə olaraq Sizə kitab bağışlayırıq.Eynilə bu cür kitabı Axundov kitabxanasına da verəcəyik. Biz Sizimoskvalı hesab edirik - Siz orada çox işləmisiniz, öz iziniziqoymusunuz. Çox sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

356

RUSİYA KONSTİTUSİYA MƏHKƏMƏSİNİNSƏDRİ MARAT BAQLAY İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

26 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Marat Viktoroviç, sizi doğma torpağınızda,Azərbaycanda salamlayıram! Sizinlə yeni görüşə şadam. Vaxt tapıbAzərbaycana gəldiyinizə görə sizə təşəkkür edirəm. Bilirəm ki,yaxşı görüşləriniz, xoş görüşləriniz olub və Bakı DövlətUniversiteti sizə fəxri hüquq doktoru adı veribdir və sizi bumünasibətlə səmimi-qəlbdən təbrik edirəm. Bizim üçün, əlbəttə, ənbaşlıcası Konstitusiya quruluşu, xüsusən Konstitusiya Məhkəməsiməsələlərində sizin məsləhətiniz, sizin təcrübənizdir. Siz bu sahədəböyük mütəxəssissiniz, uzun illərdir elmi fəaliyyətlə məşğulsunuz,əsərlər də yazmısınız, dissertasiyalar da müdafiə etmisiniz. İndi isə1996-cı ildən Rusiya Federasiyası Konstitusiya Məhkəməsininsədrisiniz.

Bizim Konstitusiya Məhkəməmiz isə gəncdir və indi yaxşıirəliləyir. Amma onun, təbii ki, məsləhətlərə, dəstəyə, təcrübəmübadiləsinə ehtiyacı var. Odur ki, sizin gəlişiniz bizim üçün hərcəhətdən çox əlamətdar hadisədir. Bilmirəm, siz doğulduğunuz vəgənclik illərinizi keçirdiyiniz şəhərə gəlməyinizlə bağlı burada,yəqin ki, şəxsi bir əlaqə də hiss edirsiniz.

Marat Baqlay: Heydər Əliyeviç, məni qəbul etməyi lazımbildiyinizə görə sağ olun. Universitetin mənə çox yüksək ad - fəxridoktor adı verməsinə görə Sizə səmimi minnətdarlığımı bildirməkistəyirəm. Bu gün dediyim kimi, mənə xüsusilə xoşdur ki? Siz dəbelə fəxri ada layiq görülmüsünüz.

________________Milli Kitabxana________________

357

İndi mən də Sizin durduğunuz cərgədə duraram. Çox sağ olun.Bilirsinizmi, bu mənim üçün bir qədər gözlənilməz oldu. Axı

mən əlaqələri kəsməsəm də, Bakıdan, hər halda, çoxdan getmişəm.Ancaq gizlətmirəm, çox şadam. Dediyim kimi, əvvəla, ona görə ki,mən burada ölkələrimiz arasında elmi əlaqələrin, şükürlər olsun,inkişaf etdiyini görürəm. Deməli, bir-birimizə fəxri adverməyimizin müəyyən əhəmiyyəti var. İkincisi isə, Sizin dediyinizkimi, bu ad mənim doğma şəhərimdə verilmişdir. Mən bu gündedim ki, əgər buradan getməsəydim, yəqin bu universitetdəolardım. Bu gün Sizinlə birlikdə oturardım, ancaq onda mənə fəxridoktor adı ver-məzdilər, çünki bu ad özününkülərə verilmir.

Heydər Əliyev: Niyə vermirlər?Marat Baqlay: Ona görə ki, ştatda olan müəllimlərə heç vaxt

vermirlər. Deməliyəm ki, Siz, həqiqətən, çox dəqiq, doğrusöylədiniz, Konstitusiya məhkəmələrimiz arasında əlaqələr çoxyaxşı inkişaf edir. Azərbaycanda Konstitusiya Məhkəməsi gəncdir,lakin o qədər də yox. Məgər biz çox təcrübəliyik? Biz də çoxdandeyil, 1991-ci ildən fəaliyyət göstəririk. Üstəlik, 1993-cü ildə eləböhran keçirdik ki, ondan böyük çətinliklə çıxdıq.

Heydər Əliyev: O vaxt Konstitusiya Məhkəməsi üçün çox çətinidi.

Marat Baqlay: Hətta onun buraxılması haqqında fərman dahazır idi. Əslində, məhkəmə 1995-ci ildən işləməyə başlamışdır.Çünki qanuna görə, tam heyətin olması tələb edilirdi, axırıncı gələnisə mən oldum. Bundan sonra məhkəmə işləməyə başladı.

Bəli, təcrübə mübadiləsi bizim üçün həqiqətən faydalıdır. Sizədeyə bilərəm ki, bax, bu kiçik kitabça Konstitusiya Məhkəməsininilk on qərardır və biz onu diqqətlə öyrənmişik. Bir sözlə, buradatəcrübə mübadiləsi hər iki tərəf üçün faydalıdır.

________________Milli Kitabxana________________

358

Bundan əlavə, bəzi müddəalar Sizin qanunda, məncə, daha yaxşıyazılmışdır və istərdik ki, bizdə də belə olsun. Biz XanlarHacıyevlə Moskvada tez-tez görüşürük, gordüyünüz kimi, buradada görüşmüşük. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, bu çox faydalıdır.

Sizə demək istərdim ki, Konstitusiya məhkəmələri, demək olar,bütün MDB ölkələrində yaradılmışdır. Amma cəsarətlə Sizə deyəbilərəm ki, onlar heç də hər yerdə dövlət həyatında belə nəzərəçarpacaq yer tutmur. Ona görə də indi elə bir mərhələdir ki, hüquqidövlətin bu vasitəsinin təşəkkülünə çox ciddi yardım göstərməküçün biz hamımız bir-birimizə kömək etməliyik. Bu gün mən beləbir fikir söylədim ki, - bilmirəm, Siz ona şəriksiniz, ya yox - indiKonstitusiya məhkəmələrinin rolu ilə bağlı dövlətlərimizinhəyatının çətin cəhəti bundan ibarətdir ki, hamımızın xülyayaqapıldığı, azadlıqdan, demokratiyadan, hüquqlardan və başqaməsələlərdən danışdığı vaxt arxada qalmışdır. Unudurduq ki, güclüdövlət olmasa, heç bir hüquq da ola bilməz, insan hüquqlarının ilknövbədə müdafiə edilməsi ilə güclü dövlətçilik arasında nisbətnəzəri cəhətdən labüddür.

Bax, məhz bu ziddiyyətlərin həllinə indi hüquq elmində,xüsusilə bizdə çox böyük diqqət yetirilir. Ona görə ki, bildiyinızkimi, prezident Putin güclü dövlət, onu inkişaf etdirmək ideyasınıirəli sürmüşdür. Hamı dərhal hay-küy qopardı ki, buavtoritarizmdir, başqa səmtə doğru hərəkətdir. Əlbəttə, qətiyyən,əsla doğru deyildir. Amma, şübhəsiz, təhlükəlidir. Bu meyltəhlükəlidir və bizim hamımızın yaşadığımız geriyə dönüş meyli dətəhlükəlidir. Ona görə də bu ortaq məxrəc məhz bundaaxtarılmalıdır ki, həm dövlətçilik ciddi, möhkəm və güclü olsun,həm də hüquqlar təmin edilsin. Bu yalnız onda mümkündür.Zənnimcə, nəzəri müddəa məhz bundan ibarətdir, lakin onundövlətlərimiz üçün böyük əməli mənası var. Mən belə düşünürəm.Məsələn, bu gün mən çıxış edərkən

________________Milli Kitabxana________________

359

bunu ölkələrimizdə hüquq elminin inkişafının mühüm istiqamətikimi nəzərə çarpdırmağı lazım bildim.

Bakı haqqında təəssüratımdan danışmalı olsam, əlbəttə, mən buşəhərə həmişə heyranam. Mən buraya hər dəfə gələndə yeniliklərgörürəm. Şəhər böyüyür, getdikcə gözəlləşir. Məsələn,doğulduğum həyətə girdim. Bu həyət Bülbül prospektində Azadlıqmeydanı ilə üzbəüzdür. Adi bir Bakı həyətidir, ötən il çox çirkli idi,anlaşılmaz bir hal idi, indi isə oraya gələndə tikinti işləri getdiyinigördüm. Onlar tikməyə, evin görkəmini yaxşılaşdırmağabaşlamışlar. Doğulduğum, böyüyüb başa çatdığım mənzili tanımaqolmur.

Heydər Əliyev: Siz mənzildə oldunuzmu?Marat Baqlay: Bağlı idi, mənzilin sahibi evdə deyildi. Mən

bunu, sadəcə olaraq, kiçik bir misal kimi deyirəm. Amma dahageniş miqyasda götürdükdə şəhərdə nələr baş verdiyini görürsən.Şəhər böyüyür, gözəlləşir, hiss olunur ki, adamlar daha yaxşıyaşayırlar, mağazalarda mal bolluğu da hiss edilir. Məsələn, bizimhəyətin yanında bomboş bir bina vardı, əvvəllər, çox-çox uzaqillərdə bura tikiş fabrikinin klubu olmuşdu. Oraya daha nələrdoldurulmamışdı? Dünən oraya yaxınlaşdıq, orada əla bir mağaza,çox zəngin bir ma-ğaza, mağazada da mallar var. Əgər mən bu cürmallar olan belə mağazanın yaxınlığında böyüsəydim, başqa adamolardım. Bax, indiki bakılılar da başqa adamlar olacaqlar.

Odur ki, Azərbaycanın inkişafındakı belə böyük tərəqqini qeydetmək çox fərəhlidir. Mən hələ onu demirəm ki, bütün bunlarıBakıdan Moskvaya gələnlərin hamısı danışır. Amma bilirsinizmi,yüz dəfə eşitməkdənsə, bir dəfə görmək yaxşıdır. Çünki görəndəyəqin edirsən ki, bunların hamısı həqiqətdir. Odur ki, özrəhbərliyinizlə Azərbaycanın və Bakının inkişafında belə tərəqqinitəmin etdiyinizə görə biz bakılılar hamınıız Sizə minnətdarolmalıyıq. Biz həmişə sizinləyik.

________________Milli Kitabxana________________

360

Heydər Əliyev: Sağ olun, Marat Viktoroviç. Mən sizə bir dahatəşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Siz bilirsiniz ki, harada olurlar-olsunlar, biz öz həmyerlilərimizlə fəxr edirik. Bu da xoşdur ki,həmyerlilərimiz də buradan nə zaman, nə vaxt getmələrindən asılıolmayaraq Azərbaycanı, Bakını unutmurlar. Mən bunu həyatımdadəfələrlə, tez-tez sinaqdan keçirmişəm. Ona görə də sizin bir alimkimi məşhurlaşdığımızı, Rusiya Konstitusiya Məhkəməsinin sədriolduğunuzu eşitdikdə, bilirsinizmi, özümüzün doğma bir adamımızkimi sizə görə sevindim, axı siz bakılısınız, burada doğulmuşinsansınız.

Marat Baqlay: Deməli, Azərbaycana qarşı heç bir qərar olabilməz.

Heydər Əliyev: Düzdür. Bilirsinizmi, sizin bağlağınız,söhbətiniz mənə ona görə xoşdur ki, siz öz evinizi, həttayaşadığımız mənz unutmursunuz, onu görmək istəmisiniz. Bu hissçox böyük və eyni zamanda doğma hissdir. Ona görə ki, bunu məndə unutmuram. Yeri gəlmişkən, deməliyəm ki, 1952-ci ildə məndövlət təhlükəsizliyi orqanlarında işləyərkən Bakıda ilk dəfəikiotaqlı mənzil aldım. Bilirsinizmi, bir vaxtlar, iki il müxtəlifyerlərdə kirayədə qalmışdım. İndi yaşadığım iqamətgaha yolumhəmin küçədən keçir. Mən maşında gedəndə ətrafa az baxıram,amma bu evin yanından keçəndə başımı qaldırıb üçüncümərtəbəyə, həmin eyvana baxıram, hərçənd orada cəmi iki ilyaşamışam. Ona görə ki, insan müəyyən vaxt yaşadığı hər bir yeri,doğulduğu yeri unutmur, mənzildə bütün ailəsi ilə anası, qardaşları,bacıları ilə birlikdə yaşadığı bu 30 kvadratmetrlik ikiotaqlı mənziltamamilə dəyişilsə də, unutmur.

Marat Baqlay: Onda isə bu, xoşbəxtlik sayılırdı...Heydər Əliyev: Özü də necə bir xoşbəxtlik? Üstəlik, bir neçə ay

sonra, qızmar yay günlərinin birində müavinim yanıma gəlib dediki, bilirsənmi, soyuducu var. Soruşdum ki

________________Milli Kitabxana________________

361

nə cür soyuducudur? Deyir ki, «Zim» soyuducudur, xeyli iridir,lakin ondan bir qədər balaca olan «Saratov» soyuducuları dagətirilib. İri soyuducu baha idi, xatirimdədir, o vaxtın pulu ilə 200manat idi, «Saratov»un qiyməti isə 100 manatdan az idi. Nə isə, bizbu soyuducunu ona aldıq. Üç gün olardı ki, evdə yaşayırdıq -yaydır, istidir. O mənə dedi ki, sən də al. Mən əvvəlcə fikirləşdimki, alım, ya almayım, bu qədər pulum olacaqmı? Hər halda, onunlagetdik və ilk dəfə soyuducu aldım. Amma ondan necə istifadəetməyi bilmirdim, o isə bilirdi. O, soyuducunu qurub işə saldı. Bizoraya su, bir şüşə araq və bəzi başqa şeylər qoyduq. Oturub söhbətetdik və iki saatdan sonra gördük ki, hər şey sərindir. Bax, o günümən heç zaman unutmuram. Ona görə ki, insanın həyatında çox şeyolur. Mənim, Allah bilir, nə qədər görüşlərim olub, nə qədərşəhərlərdə, nə qədər paytaxtlarda, nə qədər ölkələrdə olmuşam.Amma bunu unutmuram, o günü unutmuram.

Bu, insanda yaxşı hissdir və indi sizin öz həyətinizdəndanışmağınız, mənim isə öz mənzilimdən danışmağım mənəxoşdur. Xüsusən ona görə xoşdur ki, siz dəyişiklikləri görürsünüz.

Ona görə ki, axı siz bilirsiniz, Sovetlər ittifaqı süqut edəndəAzərbaycan ağır bir dövr keçirdi: Ermənistanla müharibə, təcavüz,sonra daxili çəkişmələr, sonra yanvarın 20-də buraya qoşunyeridilməsi. Siz yəqin ki, Şəhidlər xiyabanında oldunuz...

Marat Baqlay: Mən hər şeyi xatırlayıram və hər şeyi bilirəm.Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, keçmiş müttəfiq respublikaların

paytaxtlarından fərqli olaraq, Azərbaycanda daha ağır vaxtlarolmuşdur. Lakin biz bütün bunları aradan qaldırdıqdan vəAzərbaycanda artıq bir neçə ildir sabitliyi təmin etdikdən sonra,sözün əsl mənasında, inkişaf gedir.

________________Milli Kitabxana________________

362

Mən özüm şəhərdə gedərkən birdən nə isə yeni bir şey görürəm,halbuki bir ay əvvəl onu görməmişdim. Ona görə də mənə xoşdurki, siz bunları görürsünüz və bu barədə danışırsınız. Bu bizi dahaçox ruhlandırır.

Söz düşmüşkən, dəyişikliklər haqqında. Bu gün mənXorvatiyanın səfirini də qəbul etdim. O, əsasən Ankarada oturur,lakin əvəzçiliklə bizdə də işləyir. O buraya gəldi və onun ölkəsinərəsmi səfərə dəvət olunmağım barədə Xorvatiya Prezidentininməktubunu mənə təqdim etdi. O da burada olur, amma ildə birdəfə, ona görə ki, daim Ankarada oturur. O deyir, bilirsinizmi, mənbir il əvvəl burada olmuşam, ancaq bu bir ildə nə qədərdəyişikliklər baş vermişdir, hər şey necə də yaxşılaşmışdır. Budur,bu gün ikinci adam da bundan danışır. Bilirsinizmi, mən sizədediklərimi ona da söylədim. Mənə xoşdur. Nəyə görə? Ona görəki, bütün bunları biz həyata keçiririk, bütün bunları biz özümüzgörürük. Bəlkə də bu dəyişiklikləri burada vaxt-vaxt olan adamıngördüyü kimi görmürük. Bu birincisi. ikincisi isə, öz rəyimizsubyektiv ola bilər, necə deyərlər, kənar adamın, indiki halda,moskvalının rəyi bizim üçün daha mühümdür.

Marat Baqlay: Mənim rəyim o qədər də kənar adamın rəyideyildir.

Heydər Əliyev: Yox, mən dərhal əlavə edim ki, indiki halda bu,moskvalının rəyidir. "Kənar adam" deyəndə, siz məni başadüşdünüz. Siz kənar adam deyilsiniz, amma daim Moskvadayaşayırsınız, burada vaxtaşırı olursunuz. Mən ona görə belə dedim.Buna görə sağ olun.

Sizin toxunduğunuz ikinci məsələ isə çox. mühüm məsələdir.Mən sizinlə tam razıyam ki, Sovetlər ittifaqı dağılan zaman, hələbundan əvvəl də yenidənqurma deyilən proseslər gedirdi, sonrabunlar anarxiyaya çevrildi. Xatirimdədir, tanınmış alimlər,iqtisadçılar, hüquqşünaslar Ali Sovetdə, başqa yerlərdə çıxış edərəksovet quruluşuna böhtanlar yağdı-

________________Milli Kitabxana________________

363

rırdılar: "Sosializm, bəli, sosializm lazımdır. Məsələn, İsveçdəsosializm var, isveçrədə sosializm var, odur ki, gəlin, bizdə də beləsosializm, belə demokratiya quraq". Mən bunların hamısının şahidiolmuşam. Bütün bu proseslər mənim gözlərim qarşısında başvermişdir. Lakin bu dalğa Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra dagetdi. Bu, artıq tam demokratiyaya keçid dalğası idi və sair. Olabilsin, bütün bunlar qanunauyğun hallardır, hərçənd bunu da beləsarsıntılarla deyil, daha rəvan, necə deyərlər, daha qəşəng etməkmümkün idi. Lakin bu, artıq tarixdə qalmış başqa məsələdir.

Ancaq sonra "demokratiya, demokratiya, demokratiya. insanhüquqları, insan hüquqları" deyə car çəkən adamlar peyda oldular.Əgər dövlət yoxdursa, dovlətçilik yoxdursa, bu demokratiya kiməgərəkdir? Bu demokratiya nəyə lazımdır? Nəyə? Bu anarxiyadır.Buna görə də mən sizinlə tam razıyam. Bu adamlar 1992-ci ildəhakimiyyətdə oldular, ancaq Azərbaycanda demokratiyanıdemokratiya şəraitində də təmin edə bilmədilər. İnsan hüquqları?Bu onlara lazımdırmı? Yox, ona görə ki, onlar hakimiyyətdəolduqları bir ildə insan hüquqlarını. çox güclü surətdə pozdular.Mən sizə bir misal çəkəcəyəm.

1990-a ildən bəri bir dənə də ölüm hökmü icra edilməmişdi.1993-cü ildə mən buraya gələndə həbsxanalarda ölüm hökmünəməhkum olunmuş təxminən 140 adam vardı. Bizdə hansı hadisələrbaş verdiyini bilirsiniz - vətəndaş müharibəsi, ondan sonra birdövlət çevrilişi cəhdi, ikinci dövlət çevrilişi cəhdi oldu. Ona görədə məhkəmə bəzi adamları da ölüm cəzasına məhkum etmişdi.

Ancaq bu üzdəniraq "demokratlar" hakimiyyətdə olduqları birildə cinayətlər törətmiş 8 adamı güllələtdirmişdilər. Buna qədər,1990-cı ildən isə bir dənə də ölüm hökmü yerinə yetirilməmişdi.Mənim dövrümdə - biz 1998-ci ildə ölüm hökmünü ləğv etdiyimizdövrə qədər, 1993-cü ildən bəri mənim

________________Milli Kitabxana________________

364

dövrümdə də heç bir ölüm hökmünü həyata keçirməmişik. 1998-ciildə biz ölüm cəzasını ləğv etdik. Ölüm cəzası bəzi MDBölkələrində, məncə, hələ ləğv olunmayıbdır, hətta Türkiyədə dələğv edilməyibdir.

Baxın, bu "demokratlar" kimlərdir. Onlar indi də "demokratiya,demokratiya" deyə haray-həşir salıb dövləti dağıtmaq istəyirlər.Ona görə də bu, yeri gəlmişkən, dövlət hüququ ilə, Konstitusiyahüququ ilə bağlı olan çox ciddi mövzudur.

Çin Parlamentinin sədri Li Pen bu yaxınlarda burada oldu.Əlbəttə, onların öz inkişaf yolu var. Məsələn, o, çıxışında açıqcadedi ki, öz ölkəmizin ərazi bütövlüyü bizim üçün üstün əhəmiyyətəmalikdir, demokratiya, insan hüquqları isə artıq bundan sonra gəlir.Söz yox ki, bu onların öz işidir. Amma biz buna yol verə bilmərik.Kimsə cinayətə görə məhkum edilmişdir, hansısa bir hüquqmüdafiəsi təşkilatı, hüquq müdafiəsi təşkilatının hansısa mərkəzibəyan edir ki, görürsünüz, "onun hüquqları pozulmuşdur". Ammaonun cinayət törətməsi, başqa bir insanın hüquqlarını pozması,başqa bir adama və ya dövlətə xeyli ziyan vurması hüquqlarınpozulması, sayılmır?

Marat Baqlay: Çox dəqiq misaldır.Heydər Əliyev: Ona görə də siz bu mövzunu çox düzgün

qaldırdınız. Hesab edirəm ki, bu baxımdan Rusiya Konstitusiyahüququ üzrə mütəxəssislərin də, ümumiyyətlə, hüquqşünasların daböyük potensialına malikdir və biz sizinlə həmrəy olacağıq.Azərbaycanda biz hüquqi dövlət, demokratik dövlət, dünyəvidövlət, bazar iqtisadiyyatlı dövlət quruculuğunda möhkəmdayanmışıq. Sizin burada gördüklərinizin çoxu - mağazalar və sairbazar iqtisadiyyatının, iqtisadiyyatın sərbəstləşdirilməsininnəticəsidir, bunu bilirsiniz. Biz bu mövqedə möhkəm dayanmışıq.Biz əməli nəticələri görmüşük, lakin bir daha yol vermərik ki,dövlətimizi 1990-cı, 1991-ci, 1992-ci, 1993-cü illərdə və hətta1994-cü ildə sarsıtdıqları kimi

________________Milli Kitabxana________________

365

sarsıtsınlar. Odur ki, biz sizinlə həm elmi səpkidə, həm də praktikisəpkidə yaxşı, maraqlı mövzu tapdıq.

Marat Baqlay: Sizin sözlərinizin arxasında bu baxımdan real,böyük işlər də durur. Biz bunu ancaq alqışlayırıq. Biz burayagələndə görürük ki, dövlətdə, hər halda, qayda-qanun var. Bütünsahələrdə, məsələn, cinayətkarlıqla mübarizə ilə bağlı sahələrdə hərşeyin təmin edilib-edilmədiyini bilmirəm, lakin göz qabağında olanbəzi şeylər aşkar şəkildə göstərir ki, qayda-qanun var, küçələrdə,hər halda, azğınlıq yoxdur. Bu da çox mühümdür. Hər hansı birmafioz qrupun, yaxud mütəşəkkil cinayətkarlığın olduğu eşidilir,bəlkə mən eşitmirəm, bəlkə də eşitmək istəmirəm. Siz yaxşıbilirsiniz ki, bu, Rusiya üçün əsas məsələlərdən biridir. Ona görə dəPutin bu işə girişmişdir.

Heydər Əliyev: Düz edir.Marat Baqlay: O düz etmişdir. Lakin bunu 89 subyektin olduğu

və hərəsinin də öz istədiyini etdiyi bizim böyük ölkəmizdəhakimiyyətin vahid nərdivanmı hansısa bir vəhdət yaratmadanetmək qeyri-mümkündür. Əlbəttə, bütün bunlar müxtəlifsubyektlərdə əsasən nəzarət altında idi, istiqamətləndirilirdi. Ancaqprezident bu işi gücləndirməyə başlayanda onu bumərkəzləşdirməyə görə söyürlər. Deyirlər ki, bu, demokratik haldeyildir. Halbuki onun dövlət hakimiyyətini gücləndirməyə,məsələləri əsla imtina etmədiyi federalizm çərçivəsində həll etməyəgirişməsində demokratiyaya zidd olan heç nə yoxdur. Lakinictimaiyyətimiz federalizm çərçivəsində hüquqi dövlətin qorunubsaxlanmasını, vahid, güclü hakimiyyət yaradılmasınıdəstəkləmişdir. Elə Dumada keçirilmiş səsvermənin nəticələriaydın göstərdi ki, deputatlar da başa düşürlər ki, bunu etməklazımdır. Bu da mühüm məsələdir. Əlbəttə, başqa məsələr də var.Gördüyünüz kimi, indi oliqarxlarla məşğul olmağa başlamışdır.

________________Milli Kitabxana________________

366

Heydər Əliyev: Ümumiyyətlə, biz "oliqarxlar" sözünü çoxdanunutmuşuq və bildiyımiz kimi, yaxın keçmişimizdə, sovetdövründə "oliqarx" çox pis səslənirdi. İndi isə oliqarxlar açıqcadeyirlər ki, biz oliqarxıq və bizimlə hesablaşmaq lazımdır.Oliqarxlar artıq sanki bir sinfə çevrilmişlər.

Marat Baqlay: Onlar hesab edirlər ki, iqtisadiyyatın başlıcatəşkilatçılarıdır. Bu, qismən doğrudur, qismən. Əgər onlar həmişədövlətin mənafeləri naminə fəaliyyət göstərsəydilər, qazandıqlarınıbölüşə bilsəydilər, qanunlara riayət etsəydilər, olduqca böyükməbləğdə pulu xaricə göndərməsəydilər, bir sözlə, bütün bunlarolmasaydı, zənnimcə, heç kəs onlara etiraz etməzdi.

Heydər Əliyev: Bəli, indi Azərbaycanda məhz bu cürvəziyyətdir, ona görə ki, biz respublikada dövlət hakimiyyətinimöhkəmlətməyə, qayda-qanun yaratmağa və ictimai-siyasi sabitliyitəmin etməyə başlamışıq. Bu hər şeydən vacibdir. Həm də nəzərəalmaq lazımdır ki, ərazimizin 20 faizi işğal edilmişdir və bizErmənistanla müharibə vəziyyətindəyik, atəşkəs rejimi var və işğalolunmuş torpaqlardan bir milyondan çox adam öz yaşayışyerlərindən didərgin salınmışdır və çadırlarda yaşayır. Hətta, bütünbunlara baxmayaraq, hansı ki, təbii olaraq ölkədə ictimai-siyasivəziyyəti mürəkkəbləşdirir, biz dözürük. Lakin insanlar bulvardarahatca gəzişirlər. Sizin tanıdığınız həmin sahil bulvarında gəzişən,istirahət edən adamları da görmək olar. Ümumiyyətlə, adamlarınböyük əksəriyyəti çox razıdır. Özü də bu adamlar onlar siyasiişlərlə o qədər də məşğul deyillər - mənimlə görüşəndə deyirlər ki,belə dinc yaşadığımıza görə sağ olun, Heydər Əliyev, sağ olun,Prezident.

Marat Baqlay: Bu, insanlara çox lazımdır. Amma bizdəinsanlar bunun həsrətini çox çəkirlər. Sadəcə olaraq, həsrətiniçəkirlər. Bir görün, belə qayda-qanun yaratmaq nə deməkdir.Əvvəlcə, adicə, ikincisi isə, dövlət işlərində qayda-

________________Milli Kitabxana________________

367

qanun yaratmaq, sonra isə korrupsiya ilə işə başlanır. Ən başlıcasıisə mutəşəkkil cinayətkarlıq, küçə cinayətkarlığı ilə mübarizəyəbaşlamaqdır. Bu, qayda-qanun yaradılmasının başlanğıcıdır. Ondansonra böyük iş gəlir.

Heydər Əliyev: Mən belə düşünürəm ki, sizin buraya gəlişinizdə Rusiya ilə Azərbaycan arasında münasibətlərin daha da inkişafetdirilməsinin və möhkəmləndirilməsinin mühüm amillərindənbiridir. Mən bu yaxınlarda Moskvada olarkən prezident Putinləgörüşdüm. Biz kifayət qədər əsaslı surətdə söhbət etdik, bizim ikimövzumuz vardı: birinci mövzu Rusiya ilə Azərbaycan arasındaəlaqələri yaxşılaşdırmaq, əməkdaşlığı genişləndirmək, inkişafetdirmək problemi, ikinci mövzu isə Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsi problemi idi. Biz çox yaxşı söhbət etdik, mən çox razıqaldım. Siz çox düz dediniz. Ümumiyyətlə, hazırda Rusiyadavəziyyət çox çətin olsa da, Rusiya rahat nəfəs ala bilər, çünki bütünbunları təmin edə bilən lider var.

Ona görə də belə səfərfər, görüşlər və sair çox böyükəhəmiyyətə malikdir. Mən bu gün sizdən sonra RusiyaFederasiyasının Mədəniyyət naziri ilə görüşəcəyəm. Sabah buradaRusiya Federasiyasının mədəniyyət günləri başlayır, teatr xadimlərivə "Qu gölü" baletini göstərəcək truppa və başqaları burayagəlmişlər və gəlirlər. Mən Moskvada olarkən, hər halda, vaxttapdım və Rusiyadakı Azərbaycan icmasının nümayəndələri iləgörüşdüm. İndi Rusiyada çoxlu azərbaycanlı yaşayır. Onlarınsayını heç kim dəqiq bilmir.

Marat Baqlay: Deyirlər ki, iki milyondur.Heydər Əliyev: Bəziləri iki milyon, başqaları milyon yarım

deyir. Ümumiyyətlə, heç kim hesablamayıb, heç kəs bilmir. Hərhalda, Rusiyanın 50 vilayətində icmalar yaradılmışdır və onlarınnümayəndələri mənim Moskvada olduğumu eşidərək orayagəlmişdilər və mən onlarla görüşdüm. Yaxşı

________________Milli Kitabxana________________

368

söhbət oldu. Yeri gəlmişkən, onu televiziya ilə göstərdilər.Bilmirəm, bu söhbəti dinləməyə vaxtınız oldumu?

Marat Baqlay: Bəli, Heydər Əliyeviç, Sizin bu çıxışınızıgöstərirdilər.

Heydər Əl i y e v: Bu gün qəzetlər çıxmır, mənim bu çıxışımınmətni sabah "Bakinski raboçi"də çap olunacaqdır. (A.Prişşepovamüraciətlə): Xahiş edirəm, mənim çıxışım olan qəzetin bunömrəsini və çıxışımın yazıldığı videokaseti prezident Putininmətbuat katibinə çatdırasınız.

Aleksandr Prişşepov: Bəli, cənab Prezident, mən bunu yerinəyetirərəm.

Marat Baqlay: Moskva qəzetlərində məlumat var idi.Heydər Əliyev: Mən orada hər şeyi şərh etmişəm. Həm

Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların nöqteyi-nəzərindən, həmmünasıbətlərimizin inkişafına onların necə təkan verməli olmalarıbaxımından, həm onların mənafelərini necə müdafiə etməyimizbaxımından, həm də bizim burada rusdillui əhalinin, ruslarınmənafelərini necə qorumağımız baxımından və sair. Bilirsiniz ki,mən əvvəlcədən hazırlaşmadan, mətnsiz çıxış edirəm. Dünən mənteatrda idim. Teatrdan evə gələndən sonra televizoru açandagördüm ki, çıxışımı verirlər, doğrudur, onun ikinci hissəsiniverirdilər, səhər isə televiziya ilə birinci hissəni verdilər. Bir var,özün danışasan, bir də var dinlləyəsən. Mənə elə gəlir ki, oradagörüş uğurlu oldu.

Bir sözlə, mənim baxışlarım belədir. Sizinlə biz də eyni birvəzifəni yerinə yetiririk.

Marat Baqlay: Əlbəttə, əlbəttə.

________________Milli Kitabxana________________

369

MADAQASKAR RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB DİDYE RATSİRAKAYA

Hörmətli cənab Prezident!Madaqaskar Respublikasının milli bayramı - Müstəqillik elan

edilməsi günü münasibətilə Sizi və dost Madaqaskar xalqınıürəkdən təbrik edir, Sizə cansağlığı və uğurlar, ölkənizə sülh, əmin-amanlıq və tərəqqi arzulayıram.

Əminəm ki, Azərbaycan Respublikası ilə MadaqaskarRespublikası arasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələri hər ikiölkənin xalqlarının mənafeyi naminə inkişaf edib dərinləşəcəkdir.

Hörmətlə,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

370

CİBUTİ RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB İSMAYIL ÖMƏR CELİYƏ

Hörməti cənab Prezident!Cibuti Respublikasının milli bayramı - Müstəqillik günü

münasibətilə Sizə və dost Cibuti xalqına səmimi təbriklərimiyetirir, sülh və əmin-amanlıq arzulayıram.

Ümidvaram ki, Azərbaycan Respublikası ilə Cibuti Respublikasıarasında dostluq və əməkdaşlıq əlaqələri getdikcə genişlənərək,xalqlarımızın rifahının yaxşılaşmasına, ölkələrimizin tərəqqisinəxidmət edəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

371

KANADANIN BAŞ NAZİRİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JAN KRETYENƏ

Hörmətli cənab Baş nazir!Kanadanın milli bayramı - Kanada günü münasibətilə Sizə və

dost Kanada xalqına səmimi təbriklərimi və xoş arzularımıyetirirəm.

Ümidvaram ki, Azərbaycan Respublikası ilə Kanada arasındakıdostluq və əməkdaşlıq xalqlarımızın qarşılıqlı mənafeyi və rifahınaminə daha da genişlənəcək və inkişaf edəcəkdir.

Cənab Baş nazir, Sizə işlərinizdə uğurlar diləyir, Kanada xalqınasülh, əmin-amanlıq və tərəqqi arzulayıram.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

372

KANADANIN BAŞ VALİSİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB ROMEO LÖ BLANKA

Zati-aliləri!Kanadanın milli bayramı - Kanada günü münasibətilə Sizi və

dost Kanada xalqını səmimi-qəlbdən təbrik edir, Sizə cansağlığı vəsəadət, Kanadanın bütün vətəndaşlarına firavanlıq və tərəqqiarzurayıram.

Biz Kanadanın Azərbaycan Respublikası ilə hərtərəfli dostluq vəəməkdaşlıq münasibətlərinin genişlənməsini yüksəkqiymətləndiririk.

Əminəm ki, qarşılıqlı səylərimiz sayəsində AzərbaycanRespublikası ilə Kanada arasında dostluq və əməkdaşlıqəlaqələrinin inkişafı hər iki ölkənin məaafeyinə, ümumi sülh vətərəqqi işinə xidmət edəcəkdir.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

373

RUSİYA NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

30 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Bu gün mən Moskvanın nümayəndə heyətiniqəbul edirəm. Siz hazırda Moskva merinin birinci müavinisiniz?

Lyudmila Şvetsova (Moskva hökuməti sədrinin birincimüavini): Bəli, həm də Azərbaycanla əməkdaşlıq qrupununrəhbəriyəm. Merin birinci müavini vəzifəsi kimi, bu vəzifə dəmənim üçün çox mühümdür. Bu gün Tatyana Qriqoryevna Rusiyatərəfini artıq beynəlxalq səviyyədə də təmsil edir.

Heydər Əliyev: O burada bütün rollardadır, həm Rusiya, həmdə MDB-dədir. Mən sizi Azərbaycanda salamlayıram və burayagəldiyinizə görə şadam. Artıq üçüncü, yaxud dördüncü gündür ki,Azərbaycan Rusiyanın, Moskvanın mədəniyyət və incəsənətxadimləri ilə birlikdə yaşayır. Nə qədər xoş görüşlər olmuşdur vədeyirlər ki, mədəniyyət xadimlərinin çıxışları çox uğurla keçmişdir.Bütün teatrlarımız tamaşaçılarla dolu və mənəvi əhval-ruhiyyə çoxyüksək idi. Azərbaycan vətəndaşları Rusiyanın, Moskvanın mədə-niyyət xadimləri ilə görüşməyə müvəffəq oldular. Nəhayət, buhadisə Azərbaycan və Rusiya üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.Mən bir neçə gün əvvəl Rusiyanın nümayəndə heyəti ilə görüşdümvə köhnə, xoş, yaxşı ənənələr var. Xoş, yaxşı olan nə varsa, onlarıunutmaq olmaz, əksinə, onlardan

________________Milli Kitabxana________________

374

ümumi mənafelər, əməkdaşlığın, dostluğun möhkəmləndirilməsiüçün istifadə etmək lazımdır. Zənnimcə, buna böyük zərurət var.

Lyudmila Şvetsova: Heydər Əliyev, biz, Moskvanınnümayəndə heyəti dünən gəlmişik. Təəssüf ki, bir qədər vaxtitirdik, çünki Moskvada leysan yağışı yağırdı və vaxtında gələbilmədik. Təbii fəlakət baş vermişdir, sellər axırdı, ola bilsin, bütünil ərzində bu qədər yağış yağmamışdır. Buna baxmayaraq, dünənbiz proqrama qoşulduq, Opera və Balet Teatrında olduq. Permbaletinin ifasında «Qu gölü» baletinə bir az baxdıq. Bu gün şəhərəçox yaxşı ekskursiyaya çıxdıq, şəhərin necə tikildiyini gördük. Yerigəlmişkən, demək istəyirəm ki, mən bir neçə il əvvəl Bakıdaolmuşam. Dəyişikliklər dərhal nəzərə çarpır, çünki şəhərdə çox fəaltikinti işləri aparılır. Çoxlu yeni binalar ucaldılmışdır, şəhərgözəlləşir. Biz buna çox şadıq və bu, olduqca xoşdur.

Bu gün biz bir sıra danışıqlar apardıq. Təəssüf ki, dünən mənSumqayıtda ola bilmədim, çünki gecikdik. Amma həmkarlarımmənə dedilər ki, Sumqayıtda necə qarşılandıqlarından heyranqalmışlar. Sözün düzü, gələndə bir qədər ehtiyat edirdik - axı şəhəradi bir şəhər deyildir və tarixin son illəri qüssə-kədərlə vəsarsıntılarla bağlıdır. Lakin çox gözəl birlik, dostluq, qarşılıqlıanlaşma mühiti var idi. Deyilənlərə görə, orada hər artistə dörd gül-çiçək dəstəsi düşürdü. Sumqayıtın bütün gülləri aktyorlarımızabağışlanmışdı və bu çox sevindirici haldır.

Biz buraya həqiqətən xoş niyyətlə gəlmişik. Biz burayaincəsənətimizlə gəlmişik, gələrkən bilirdik ki, burada yolumuzugözləyirlər. Bu da çox əhəmiyyətlidir. Mən də çox şadam ki,Azərbaycan torpağında Rusiyanın da, Rusiyanın paytaxtı olaraqMoskvanın da birgə mədəniyyət günləri keçirilir. Onuda bilirəm ki,Siz iştirakimızla mədəniyyət günlərini şərəflən-

________________Milli Kitabxana________________

375

dirdiniz və onların gedişini daim izləmisiniz. Buna görə çox sağolun.

Mən fürsətdən istifadə edərək, əvvəla, Sizə Moskvahökumətindəki bütün həmkarlarımdan, Yuri Mixayloviç Lujkovdansalamlar yetirmək istəyirəm. Yuri Mixayloviç Sizə böyük hörmətbəsləyir, bütün bu illər ərzində aranızda yaranmış dostluğu yüksəkqiymətləndirir. Ona görə də Sizə rəsmən bildirmək istəyirəm ki,Rusiyada, Moskvada biz Sizi çox sevirik. Sizi həm gözəl dostumuzkimi, həm də Sovet ittifaqı üçün, Rusiya üçün çox işlər görmüş birinsan kimi sevirik.

Mən Sizin SSRİ hökuməti sədrinin birinci müavini olduğunuzdövrləri xatırlayıram, onu da xatırlayıram ki, Siz sosialproblemlərlə məşğul olarkən mədəniyyət üçün, uşaqlar üçün çoxböyük, xeyirxah işlər gorürdunüz. Buna görə çox sağ olun, Sizəbizim hamımızın boyük məhəbbətini yetirirəm. Əlbəttə, fəxr edirikki, Siz burada, öz ölkənizdə, öz vətəninizdə də, məncə,respublikaya hamıdan çox başçılıq edən adamsınız. Keçmiş Sovetittifaqının ölkələrində heç kəs bu qədər rəhbərlikdə olmayıbdır.

Heydər Əliyev: Fasilələrlə.Lyudmila Şvetsova: Bax, bu fasilə yəqin ki, bu ölkənin

tarixində ən kədərli vaxtdır. Siz nəinki Azərbaycanda, həm dəQafqazda, ümumiyyətlə, MDB ölkələrində elə bir insansınız ki,çoxları Sizdən nümunə gotürürlər. Siz burada Rusiya ilə qarşılıqlımünasibətlərin dayağısınız. Hər halda, mən bunu Rusiya adındanbəyan etmək üçün rəsmi şəxs deyiləm, amma bir rusiyalı olaraqbunu duyuram, bilirəm, başa düşürəm. Ona görə də ən səmimisözləri Sizə yetirmək vs Sizi salamlamaq istəyirəm. Şübhəsiz, arzuedirəm ki, Siz hələ çox-çox illər ərzində öz istedadınızdan və özzəkanızdan Azərbaycanın çiçəklənməsi üçün və əlbəttə, Rusiya ilədostluğun daha möhkəm olması üçün istifadə edəsiniz. Ona görə ki,yeni əsrə qədəm qoyuruq və bu əsrdə biz nəinki baş

________________Milli Kitabxana________________

376

vermiş hadisələr barəsində, eləcə də, ən başlıcası, nə olacağı barədədüşünməliyik. Zənnimcə, biz birlikdə olmağa, bir- birimizi başadüşməyə məhkumuq.

Heydər Əliyev: Çox sağ olun. Azərbaycanda gördüyünüzdəyişikliklər barəsində də, mənim barəmdə də, keçmiş işimizhaqqında da, dostluğumuz barədə də dediyiniz sözlərə görə sizəçox minnətdaram. Bunların hamısı doğrudur. Uzun illər ərzindəmənim Azərbaycanda, sizin isə komsomolda birgə işimizə şadam,xatirimdədir, siz buraya gəlirdiniz...

Lyudmila Şvetsova: Bəli, yadımdadır, ölkənin tarixində ilkdəfə olaraq biz Sizinlə birlikdə uşaq evlərini abadlaşdırırdıq.

Heydər Əliyev: Sonra isə Moskvada biz birlikdə işlədik. Bizböyük işlər, yaxşı işlər görürdük. Ancaq biz indi də birlikdəyik.Mən dedim ki, kiçik fasilələrlə, ona görə ki, siz yəqin bilirsiniz,mən müayyən müddət hər şeydən uzaqlaşdırıldım, sürgündə oldum.Amma sonra tale məni buraya gətirdi. Taleyin hökmü belə oldu.

Lyudmila Şvetsova: Taleyin və Azərbaycan xalqının.Heydər Əliyev: Şübhəsiz, xalqın da. Əgər xalq olmasaydı, mən

Bakıya necə qayıdardım? Mən artıq yeddi ildir buradayam. Biz ovaxtlar da birlikdə yaşayırdıq və hesab edirəm ki, indi dəbirlikdəyik. O vaxtlar biz bir dövlətin tərkibində idik, indi isəmüxtəlif dövlətlərdəyik, buna baxmayaraq, hisslər dəyişməyibdir.Yəqin ki, siz Sumqayıtda keçirilmiş görüşlərdən danışarkən buhissləri keçirirdiniz. Sumqayıt mürəkkəb şəhərdir, böyük sənayeşəhəridir. Bir vaxtlar biz bir çox iri sənaye müəssisələriyaratmışdıq. Siz Rusiyanın həyatından bilirsiniz ki, indi iri sənayemüəssisələri necə narahat bir dövr keçirir. Odur ki, orada işsizlərdə, yaxşı yaşamayan adamlar da var.

________________Milli Kitabxana________________

377

Amma bir baxın, sizin dediyiniz kimi, necə bir görüş oldu. Bumənim çox xoşuma gəlir. O ki qaldı Bakıda keçirilmiş bu cürgörüşlərə, hesab edirəm ki, müəyyən dərəcədə belə də olmalıdır.Ancaq Sumqayıtdakı görüş də, hesab edirəm, məhz belə olmalıdır.Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, başlıcası insanın bu günişləyib-işləməməsi deyil, onun qəlbidir, onun keçirdiyi hisslərdir.Əsl insan öz hisslərini heç zaman dəyişmir, öz baxışlarını heçzaman dəyişmir. Sumqayıtlılar da belə insanlardır. Yeri gəlmişkən,əgər sizin adamlar respublikamızın başqa regionlarına getsəydilər,görərdilər ki, çətinliklərimiz hər hansı digər MDB ölkəsindəolduğundan qat-qat çoxdur.

Bilirsiniz ki, ərazimizin 20 faizi Ermənistan silahlı qüvvələrininişğalı altındadır və bu torpaqlardan bir milyon azərbaycanlıdidərgin salınmışdır, onlar çadırlarda yaşayırlar.

Yeri gəlmişkən, elə həmin Sumqayıtda yerli sakinlərlə birgəyaşayırlar. Sumqayıt gənc şəhərdir. Əlli il bundan öncə, boru-prokat zavodu tikilməyə başlandığı vaxtlarda salınmağabaşlanmışdı. Sonra digər zavodlar tikildi, biz orada böyük kimyamüəssisələri yaratdıq. Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalındansonra öz doğma yaşayış yerlərini tərk etmək məcburiyyətindəqalmış bir çox insanlar bu şəhərdə yaşayırlar. Şübhə etmirəm ki,Rusiyanın və Moskvanın mədəniyyət xadimlərini mehribanlıqlaqarşılayanlar arasında onlar da var idi. Onlar bu şəhərdə olduqcaçoxdur. Demək istəyirəm ki, bir özünüz diqqə yetirin, insan öztorpağını itirmişdir, öz evini itirmişdir, hər şeyini itirmişdir, çoxadam itirmişdir -ona görə ki, orada müharibə gedirdi. Biz onu altı ilbundan əvvəl dayandırdıq, bundan əvvəl isə aramsız surətdəmüharibə gedirdi - amma hər şeyi itirməsinə baxmayaraq, ondabelə ülvi hisslər var. Sizə açığım deyəcəyəm, xalqımızın qəlbi vəRusiyaya münasibəti də, rus incəsənətinə, Rusiya mədəniyyətinə dəmünasibəti belədir. Daim belədir, özü də nəinki yax-

________________Milli Kitabxana________________

378

şıdır, həm də çox gözəldir. Mənə söylədilər ki, burada tamaşalarçox böyük müvəfləqiyyətlə keçdi, bütün salonlar tamaşaçılarla doluidi. Təəssüflənirəm ki, hər yerdə olmağa imkanım yox idi. Ammaaçılışda oldum, çox yaxşı konsert verildi, bu günisə...

Lyudmila Şvetsova: Bu gün isə estrada daha çox olacaq,akademik konsert isə az.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, biz incəsənətin bütün növlərinixoşlayırıq. Perm baleti də, şübhəsiz, xalq çalğı alətləri orkestri dəçox uğurlu çıxış etdi. Belə düşünürəm ki, bu gün də yaxşı konsertolacaq, biz birlikdə olacağıq. Əlbəttə, bunun əhəmiyyətimədəniyyət və incəsənətin hüdudlarından çox-çox kənara çıxır. Bu,mədəniyyət və incəsənətin məhz belə bir vasitəsidir ki, biz insanlararasında, xalqlar arasında, ölkələr arasında qarşılıqlı münasibətlərionun köməyi ilə daha çox möhkəmləndirə bilərik. İqtisadi əlaqələrvə qalan digər əlaqələr də rol oynayır, amma onlar hansısa bir sahə,ticarət xarakteri daşıyır: biz nəsə satırıq, nəsə alırıq, buradan nəsəaparırıq, buraya nəsə gətiririk. Amma incəsənət, mədəniyyətadamlarının görüşməsi, mahnılar, rəqslər, musiqi, bədii söz və sairə- bütün bunlar çox güclü vasitədir və həmişə belə də olmuşdur. Bizkeçmiş Sovetlər İttifaqında bu vasitədən fəal istifadə edirdik.Zənnimcə, çox yaxşıdır ki, biz ondan istifadə edirik. Biz artıq birneçə dəfə Bakıda, Azərbaycanda Rusiya, Moskva günlərikeçirmişik. Bir dəfə Yuri Mixayloviç Lujkovun özü də gəlmişdi.Eləcə də Moskvada Azərbaycan mədəniyyəti günləri keçirilmişdir.

Odur ki, mən bu hadisəyə şadam. Bu günlərdə Azərbaycandaböyük bayramdır. Yuri Mixayloviç Lujkovdan yetirdiyiniz səmimisalama görə sizə təşəkkür edirəm. Ona mənim dərin hörməthisslərimi bildirən ən atəşin, ən səmimi qardaşlıq salamımı yetirin.O bizim dostumuzdur. Onunla yaxşı, dostluq münasibətlərimiz var.Onunla keçmişdə birlikdə necə

________________Milli Kitabxana________________

379

işlədiyimizi də xatırlayıram. Ancaq mən bunu xüsusilə xatırlayıramki, Azərbaycanla Moskva arasında, təbii olaraq, Moskvanın meriilə Azərbaycanın Prezidenti arasında çox yaxşı münasibətləryaranmışdır. Bu çox lazımdır, çox vacibdir. Rusiyada, o cümlədənMoskvada xeyli azərbaycanlı yaşayır.

Lyudmila Şvetsova: 100 mindən çox. Siyahıyaalmaya görədeyil, faktiki olaraq.

Heydər Əliyev: Amma rəqəmlər müxtəlifdir. Bəziləri deyirlərki, bütün Rusiyada iki milyon, başqaları isə deyirlər ki, milyonyarımdır. Hər halda, mən bu yaxınlarda Moskvada olarkənAzərbaycan İcmalarının nümayəndələri ilə görüşdüm. Onlar 50vilayətdən gəlmişdilər.

Lyudmila. Şvetsova: Yeri gəlmişkən, Sizin bu görüşünüz çoxböyük əks-səda doğurdu. Sizin adamlarla söhbətlər edildi.Mətbuatda da çox yaxşı rəylər oldu.

Heydər Əliyev: Bəli, onlar 50 vilayətdən gəlmişdilər. Bilirəmki, kiçik bir vilayət olan İvanovo vilayətində 30 min azərbaycanlıyaşayır. Məsələn, Tümeni götürək. Tümenin yataqlarımənimsənilərkən Azərbaycan neftçiləri oraya gəldilər, oradaməskən saldılar, yerli sakinlər oldular. Bu adamların əksər hissəsiRusiyada çoxdan məskən salmışlar, kiçik bir hissəsi isə oradamüvəqqəti yaşayan və ya hansısa bir işə düzələn adamlardır. Mənonların qarşısında çıxış etdim və Rusiyada yaşayan azərbaycanlılarbarədə, ümumiyyətlə, çox açıq danışdım. Yeri gəlmişkən,«Bakinski raboçi» qəzeti var. Xahiş edirəm, bu qəzeti onlara verin,qoy mənim nitqimi oxusunlar. Siz vermisiniz, kaseti də vermisiniz?

Aleksandr Prişşepov (Rusiyanın Azərbaycandakı müvəqqətiişlər vəkili): Bəli, mən artıq Moskvaya göndərmişəm.

Heydər Əliyev: Zənnimcə, mən orada bir saatdan çox danışdım.Amma əsas məsələ bunda deyildir. Başlıcası onların, əvvəla,fəaliyyətinin əsas istiqamətləri, borcları və

________________Milli Kitabxana________________

380

vəzifələridir - axı onlar orada yaşayırlar - ikincisi, Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin daha da möhkəmləndirilməsi vəinkişaf etdirilməsidir. Onlar bu işdə çox böyük rol oynaya bilərlər.

Gördüyünüz kimi, indi bu proses yeni bir proses deyildir,çoxdan, hələ Sovetlər İttifaqının dövründən gedir. Bunun da böyükəhəmiyyəti var. Bizdə ruslar da yaşayırlar. Onlar Azərbaycanınbərabərhüquqlu vətəndaşlarıdır. Doğrudur, onlar əvvəllər daha çoxidi. Yadımdadır, mən buraya gələndə təxminən 400 min nəfər idi.Azərbaycanda sizə məlum olan proseslər dövründə onların birqismi köçüb getdi, amma burada qalanlar - məncə, onlar 150 minnəfərdir - Azərbaycanın sabit sakinləridir. Onlar öz həyatındanrazıdırlar. Onla-rın heç bir problemi yoxdur. Gah orada, gah buradaeşidirsən ki, MDB-nin hansısa ölkələrində rusdilli əhalininproblemləri var. Burada belə şey qətiyyən yoxdur, rus dilindəməktəblər fəaliyyət göstərir. Özü də bu məktəblərə təkcə ruslarınuşaqları deyil, azərbaycanlılar da gedirlər. Bizdə hətta aliməktəblərdə rus sektorları var. Onlar necə vardısa, eləcə dəsaxlanmışdır. Bir sözlə,belə faktlardan çox gətirmək olar. Bufaktlar sübut edir ki, biz ayrı-ayrı dövlətlər olduqdan sonra damünasibətlər dəyişməyibdir. Münasibətlər yeni formalar kəsb edirvə eyni zamanda getdikcə möhkəmlənir və inkişaf edir.

O dövr sizə məlumdur. Ona görə də danışmaq istəmirəm. Deyəbilərəm ki, mən buraya 1993-cü ildə gəlmişəm və o vaxtdan bəriböyük müsbət proses gedir. Elə sizin burada olmağınız da bunainandıncı sübutdur.

Lyudmila Şvetsova: Heydər Əliyeviç, biz bunu görürük vəbilirik. Ancaq mən demək istəyirəm ki, bu müsbət prosesin, əlbəttə,öz obyektiv səbəbləri də var. Amma, digər tərəfdən, hesab edirəmki, burada, əlbəttə, subyektiv amillər də var. Bu amillər onunlabağlıdır ki, ölkəyə məhz Siz rəhbərlik

________________Milli Kitabxana________________

381

edirsiniz. Bu amillər də böyük rol oynayır. Ona görə də, məsələn,digər MDB ölkələrinin tarixində bəzi faktlar var, -indi mən bunuaraşdırmaq istəmirəm - məsələn, Lvovda əyləncə müəssisələrindəhər yerdə rus mahnılarının ifasını, ümumiyyətlə, qadağan etmişlərvə bunun üstündə hətta inzibati sənəd də tərtib oluna bilər. Bu,Konstitusiyaya və sağlam düşüncəyə ziddir. Demək istəyirəm ki,təəssüflər olsun, hələ də elə adamlar var ki, düşmənçilik toxumusəpməyə hər vasitə ilə can atırlar, özü də elə məsələlərdə ki, onlaraartıq çoxdan heç kəs məhəl qoymur.

Burada, sizdə isə həqiqətən çoxlu rus məktəbi də var, rusdiasporuna da həmişə çox yüksək diqqət yetirilmişdir. Həttayadımdadır, Siz bizim qarşımızda məsələ qaldırmışdınız ki, bizonlara kostyum, musiqi alətləri və kitab, dərslik sarıdan köməkedək. Biz də öz novbəmizdə şəhərimizdəki Azərbaycan diasporunaqayğı göstərməyə çalışırıq. Demək lazımdır ki, bu il biz beləmədəni milli birliklər yaradılmasının 10 illiyini qeyd etdik və bizdəilk dəfə məhz Azərbaycan birliyi yaradılmışdır. Biz bunu bələdiyyəidarəsinin salonunda qeyd etdik, bu münasibətlə orada şənliklərkeçirdik və bütün milli birliklərin nümayəndələri Azərbaycandiasporunun qonağı oldular. Bu birliyə Tofiq Davudoviç Məlikovbaşçılıq edir. O, ziyalı bir insandır. Əlbəttə, daha çox və daha genişişlər görmək olardı. Bizdə məktəb də var. Biz bu təşkilatıdəstəkləyirik.

Sizə məlumdur ki, şəhərin və Rusiyanın həyatında hadisələr başvermişdi və bu hadisələr diqqəti millətlərarası münasibətlərə cəlbetmişdi, ədavəti qızışdırmaq üçün bəhanə axtarırdılar. Mən Sizinburada atdığınız addımları və Sizin adınızdan Ramiz Həsənoviçingördüyü tədbirləri xatırlayıram. O, haradasa bu ədavət alovununsöndürülməsi üçün, adamların başa düşməsi üçun ki, onlar təhlükəlidünyada yaşasalar da, milli amilin bu və ya digər insanlarıncinayətkar əməllərinə qiymət verilməsindən ötrü səbəb olmadığınıdərk etmələri üçün bizimlə dəfələrlə

________________Milli Kitabxana________________

382

görüşdü. Halbuki onda çox ağır vaxt idi. Əgər bizim şəhərdə evlərpartladılmasaydı, terror olmasaydı, ümumiyyətlə, həyat daha yaxşıolsaydı, belə sosial problemlər olmazdı, bəlkə millətlərarasımünasibətlər də daha sakit olardı. Amma Moskva əhalisininyarısının dolanışığı yaşayış minimumundan aşağıdırsa və ənvarlıların gəliri ən yoxsul adamların gəlirindən 62 dəfə artıqdırsa -əlbəttə, bütün bunların fonunda bir kibrit böyük yanğın törədir.Sivilizasiyalı, normal həyatda isə belə olmazdı.

Heydər Əliyev: Yəqin ki, MDB çərçivəsində münasibətlərimizihərə öz evində ümumi səylərlə möhkəmləndirib inkişaf etdirərsə,biz bütün bunları aradan qaldırarıq.

Lyudmila Şvetsova: Mən Mədəniyyət Nazirliyinə və şəxsənPolada təşəkkür etmək istəyirəm, çünki şəhərdə 250 qonaq var vəonların hamısı qayğı ilə əhatə olunmuş və yerbəyer edilmişdir. Ənyaxşı səhnələr onların ixtiyarına verilmiş. çox böyük işgörülmüşdür. Dünən mən maşında diqqət yetirdim ki. o. gedə-gedənecə operativ müşavirə keçirir. Belə düşünürəm ki, onun bütünhəmkarları da xoş sözlərə layiqdirllər. Zənnimcə, səfirinnümayəndə heyətlərimizlə birlikdə bu tədbirlərdə iştirak etməsimədəniyyət günlərimizə münasibətdə rəmzi əlamətdir.

Yeri gəlmişkən, əgər o burada olmasaydı, mən bu barədə dahaaçıq və aydın danışardım. Amma onun yanında bir qədər utanıram,amma ümumiyyətlə, demək istəyirəm ki, Ramiz Həsənoviç bizdəkisəfirlər arasında xüsusi bir adamdır. Məsələn, mən bu yaxınlardaonun növbəti xeyirxah bir işinin şahidi oldum. O, 9 Mayın ertəsigünü səfirliyə çoxlu adam, məncə, yüzdən çox adam toplamışdı.Onlar Azərbaycanın Moskva elitası sırasından olan dostları idi.Orada hərbçilər də, rəhbər işçilər də, mədəniyyət xadimləri davardı. Xoş münasibətlərimiz naminə təşkil olunmuş çox səmimi vəmehriban gecə idi. Əlbəttə, o, narahat adamdır və bizə də dinclikvermir, böyük fəallıq

________________Milli Kitabxana________________

383

göstərir. Zənnimcə, o hələlik etmədiyimiz işlərdən yaxşı mənadanarazıdır. Çox problemlər var, elə pestoran məsələsini də heç cürhəll elə bilmirik. Buna baxmayaraq, biz canlı prosesin içindəyik.

Heydər Əliyev: Mənim Moskvaya daha bir tapşırığım var. BizRusiyadakı Azərbaycan icmalarının birinci konqresini keçirdik.İndi onlara Moskvada iqamətgah, otaqlar lazımdır. Mən ona belətapşırıq vermişəm və demişəm ki, bunu etmək sənin üçün çətinolmayacaq, çünki Yuri Mixayloviç də, Lyudmila İvanovna dadostumuzdur.

Lyudmila Şvetsova: İndi biz Moskvada böyük bir millətlər eviyaradırıq. İri bina almışıq, təmir edirik. Biz onları ilk vaxt oradayerləşdirəcəyık, sonrasına baxarıq. Əlbəttə, istərdik ki,Azərbaycanın perspektivli binası olsun.

Heydər Əliyeviç, demək istərdim ki, buraya, əlbəttə, çoxbeynəlmiləl nümayəndə heyətimiz gəlmişdir. Əvvəla, sizin də,bizim də görkəmli azərbaycanlılarımızı dəvət etmişik ki, onlarnümayəndə heyətində olsunlar. Məsələn, nümayəndə heyətimizəDavid Georgiyeviç İoseliani də daxildir. Doğrudur, o, azərbaycanlıdeyil, gürcüdür, amma Azərbaycanı çox sevir və Bakıya ilk dəfəgəlir. O, Moskvanın baş kardioloqu, şəhərimizdə çox mühüm, ciddibir mərkəzin direktorudur, professor, elmlər doktoru, neçə-neçəməqalələrin müəllifidir, bir sözlə, Moskvada çox məşhur adamdır.Biz onu da dəvət etmişik.

Mən çox şadam ki, Sizin dəvətiniz bizim dəvətimizlə üst-üstədüşdü və biz Tatyana Qriqoryevna Anodinanı dəvət etdik ki, o dagəlsin və iştirak etsin. Bilirəm ki, Siz onu dəvət etmişdiniz. Onagörə də mən tez bu prosesə qoşuldum. Biz səfirlə birlikdə bunutəşkil etdik.

Tatyana Anodina (MDB dövlətləri Beynəlxalq AviasiyaKomitəsinin sədri): Hörmətli Heydər Əliyeviç, hörmətli həmkarlar,mən fikirləşirdim ki, axı mədəniyyətin aviasiya ilə hansı qeyri-adiəlaqəsi var. Siz çox mühüm bir

________________Milli Kitabxana________________

384

fikir söylədiniz ki, mədəniyyət insanları birləşdirir. İnsanlarınhəyatındakı bu ən yüksək mənəvi səviyyə sərhədləri aradanqaldırır. Amma aviasiya mahiyyətcə belə bir beynəlxalq sahədir ki,orada açıqca yazılmışdır ki, mülki aviasiya xaiqlarınyaxınlaşmasına, dövlətlərin yaxınlaşmasına xidmət edir. Bu gün biztəyyarəçi və tanınmış yazıçı, maraqlı şəxsiyyət olmuş Sent-Ekzüperinin 100 illiyini qeyd edirik. Göründüyü kimi,mədəniyyətlə aviasiyanın vəhdəti təsadüfi deyildir.

Mən sizin vaxtınızı çox almayacağam. Xatirimdədir, HeydərƏliyeviç hələ Sovet İttifaqında bir çox mühüm işlərin təşəbbüsçüsüolmuşdur. Heydər Əliyeviç, bu gün mən Azərbaycan torpağınaqədəm qoydum və sizin hava limanını gördüm, bu, postsovetməkanında ən yaxşı hava limanıdır. Mən Sizə deyim ki, onunböyük perspektivi var və mənası da dərindir, çünki o, dövlətinsimasıdır. Təyyarənin elə pilləkəni yanında məndən öz təəssüratımısoruşdular və bildirdim ki, müasir Azərbaycanın nə demək olduğuəyani surətdə görünür. Dedim ki, Lion şəhərinin hava limanınaSent-Ekzüperinin adı verilmişdir. Düşünürəm ki, bu hava limanınaHeydər Əliyevin adını verməyi təklif etmək olar.

Dövlətlərarası Aviasiya Komitəsinin yaradıldığı vaxtdan 10 ilkeçmişdir və biz postsovet məkanında həqiqətən yeganə təşkilatıqki, heç də təkcə aviasiya mədəniyyətini, təhlükəsizliyi qoruyubsaxlamamışıq. Demək lazımdır ki, üç ildə müntəzəm reyslərdə birnəfər də insan tələfatı olmamışdır. Bu, dünyada böyük nailiyyətdir.Biz bütün aviasiya mərkəzlərimizi, sertifikasiya və təhlükəsizliyinvahid sistemini qoruyub saxlamışıq. İndi bizi tanıyırlar. İlk dəfədirki, bizim sistem Birləşmiş Ştatlar tərəfindən rəsmən tanınmışdır.ABŞ bu sahədə, necə deyərlər, qanunvericidir. Hazırda biz AvropaBirliyi ilə danışıqlar aparırıq, saziş imzalayacağıq və biz dəAmerika, Avropa sistemi kimi bir sistem olacağıq. Hesab edirik, buhəmin sahədə nadir nailiyyətdir, çünki bizim stan-

________________Milli Kitabxana________________

385

dartlarımız, normalarımız beynəlxalq standartlar, normalarolmuşdur.

Fürsət düşmüşkən, Avropa Şurasına daxil olmağınızmünasibətilə sizi təbrik edirəm. Bu, böyük hadisədir. Həmçinindemək istəyirəm ki, siz milli mülki aviasiyanızı tənqid etmişdiniz.Mən oxuyuram, izləyirəm. Mən hətta bizi çox sərt tənqid etdiyiniz,bir sıra iradlarınızı bildirdiyiniz vaxtları da xatırladım. Lakindemək istəyirəm ki, Azərbaycan Mülki Aviasiyasının baş direktoruburadadır - mən onu çox tərifləmək istəmirəm - onun nüfuzu nəinkiMDB-də, beynəlxalq miqyasda da kifayət qədər yüksəkdir. Bu günsizə məlumat vermək olar. Əvvəla, indi alyans yaradılmışdır ki, buda çox mühüm və artıq realdır. O, Birləşmiş Ştatlarda üçüncüşirkət-dir. Bu, «Azərbaycan mülki aviasiya xətləri»dir, o, çətinlikçəkirdi, lakin yaxın vaxtlarda bu alyansa qoşulduqdan sonra güclüşəkildə qalxacaqdır; bu, Rusiyanın «Transaero» aviaşirkətidir. O,yaxın vaxtlarda Moskva ilə Bakı arasında birgə uçuşlarabaşlayacaqdır. Düzdür, bəzi çətinliklər var, lakin biz onları birlikdəhəll edəcəyik; alyansa «Qazaxıstan milli aviasiya xəritələri» vəRusiyanın üç ən iri şirkəti - Ural, Sibir, Uzaq Şərq şirkətləri dədaxildir. Bu çox güclü alyans olacaqdır və iqtisadiyyatda öz layiqliyerini tuta biləcəkdir. Sizin aviasiyaya şəxsi töhfəniz vətələbkarlığınız da bu baxımdan əhəmiyyətlidir.

Fürsətdən istifadə edərək, özünüzün əkdiyiniz ağaca -mülkiaviasiyaya konkret həyat yolunuzda verdiyiniz çox böyük töhfəyəgörə Sizə təşəkkürümü bildirmək istəyirəm. Mən Sizi tez-tezgörürəm və Dövlət Başçıları Şurasında çıxışınızı da dinləmişəm.Biz Rusiya Prezidenti ilə Sizin görüşünüzdən çox razı qaldıq. Sizinnümayiş etdirdiyiniz o böyüklük MDB-ni dəstəkləmək üçün,ümuımən MDB-nin strategiyası üçün vacib idi. Mən Sizə ürəkdənminnətdaram və başlıcası, arzum budur ki, öz xalqınıza, özölkənizə və bizə

________________Milli Kitabxana________________

386

hələ uzun illər ərzində xidmət etmək üçün özünüzü bir qədərqoruyasınız. Çünki bu bizim gələcəyimiz üçün çox vacibdir.

Heydər Əliyev: Hisslərinizə görə sağ olun. Aviasiyamızhaqqında dediklərinizin hamısına görə sizə təşəkkür edirəm. Bizhava limanımızı ağır şəraitdə yarada bildik. Lakin doğru dediniz ki,mən onun tikintisinə hələ 80-cı illərin əvvəllərində buradaişləyərkən başlamışdım. İllər ötdü, hər şey dayandı. Ancaq sonramən onu başa çatdırmalı oldum. Şadam ki, onun tikintisi mənburada olmayanda dayandırılmışdı. Ona görə ki, o vaxtlar biz beləsəviyyəyə gəlib çıxa bilməzdik. İndi isə səviyyə həqiqətənyüksəkdir. Amma mən ondan həmişə tələb edirəm, biz ona çoxzəngin sərvət vermişik, o isə bunu çox bacarıqla, səliqə ilə, yaxşı vəyüksək səviyyədə istismar, istifadə etməlidir. Bir sözlə, mənonlardan daim bunu tələb edirəm.

Mən İoseliani haqqında çox eşitmişəm, amma onu birincidəfədir görürəm. Biz bir-birimizə heç zaman milli əlamətlərə görəfərq qoymamışıq. Bilirəm ki, o, böyük kardioloqdur, öz sahəsindəçox işlər görür. Bilirəm ki, onun Azərbaycana çox səmimimünasibəti var və şübhəsiz, bütün bunlar qarşılıqlıdır. Əlbəttə,onun bir nöqsanı var ki, indiyədək Azərbaycanda olmayıbdır. Onunburaya gəlməsinə şərait yaratdığmıza görə mən sizə minnətdaram.

Sizin söhbətiniz mənim üçün çox xoşdur. Bu gün biz sizinləbirlikdə olacağıq, hələ danışacağıq.

Lyudmila Şvetsova: Bizim rejissor Aviasiya institutununməzunudur, Tatyana Qriqoryevnanın yanında xar olmaq istəmirdi.Ona görə də var qüvvə ilə çalışmışdır.

Heydər Əliyev: Bilirsinizmi, heyrətamizdir. (Rusiyanınəməkdar artisti Lyudmila Nikolayevaya müraciətlə) Səs də, ifaçılıqməharəti də, üstəlik, sürət də heyrətamiz idi. Əgər siz nərmə-nazikolsaydınız, deyərdim ki, bəli, təbii haldır. Siz rus qadınına xas boy-buxunla - rus qadını boy-buxunu ilə həmişə

________________Milli Kitabxana________________

387

fərqlənmişdir - çox gözəl çıxış etdiniz, çox gözəl rəqs etdiniz,sadəcə olaraq, heyrətamiz idi. Mən sizi xüsusi təbrik edirəm.

Əlbəttə, aparıcının ünvanına xoş və yaxşı sözlər demək lazımdır.Bir baxın, necə gözəl qadındır, təkcə səhnəyə gəlişi ilə təsəvvüryaradır ki, hər şey yaxşı olacaqdır. Ən başlıcası isə budur ki, o, elanetdikdən sonra adamlar gözlədiklərini həqiqətən görürlər. Odur ki,siz də sağ olun, Hamınıza təşəkkürümü bildirirəm. Hamınızı təbrikedirəm*.

Lyudmila Şvetsova: Heydər Əliyeviç, əvvəla, mən Sizinsözlərinizə qoşulmaq, bütün aktyorlara, bu konsertin bütüntəşkilatçılarına təşəkkür etmək istəyirəm. Həm də demək istəyirəmki, Moskva, əlbəttə, xoşbəxt şəhərdir, çünki burada ən müxtəlifmillətlərin nümayəndələri Moskvada çoxdur, çünki biz çoxmillətlişəhərik və bununla fəxr edirik.

Əlbəttə, şəhərin mədəniyyətinin belə rəngarəngliyinə vəmüxtəlifliyinə Azərbaycan da töhfə vermişdir. Sizə isə təşəkküretmək istəyirəm. Çünki bilirəm, Siz necə məşğulsunuz, gündəlikhəyatınızda nə qədər problemlər və çətinliklər var. Bununla belə,böyük konsertlərdə iki dəfə olmağa, aktyorlarımızın hər bir çıxışınışəxsən izləməyə, bu gün söylədiyiniz sözləri deməyə imkantapmağınız bizim hamımız üçün çox qiyməllidir. Odur ki, mən dəbuna görə Sizə ürəkdən təşəkkür etmək istəyirəm. Siz indi səhnədədə, bu günlərdə də nə baş veribsə, hamısını ilhamlandırırdınız.

*Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev qonaqlara respublikamızda Rusiya Federasiyasının vəMoskva şəhərinin mədəniyyət günlərinin təntənəli açılış və bağlanış mərasimlərini, digər tədbirləriəks etdirən iki videokaset bağışladı.

________________Milli Kitabxana________________

388

AZƏRBAYCANDA RUSİYA MƏDƏNİYYƏTİGÜNLƏRİNİN TƏNTƏNƏLİ BAĞLANIŞIGECƏSİNDƏ MOSKVA ŞƏHƏRİ İNCƏSƏNƏTUSTALARININ KONSERTİNDƏN SONRAYARADICI KOLLEKTİVLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Respublika sarayı

30 iyun 2000-ci il

Heydər Əliyev: Sizin hamınızı Azərbaycanda Rusiyamədəniyyəti günlərinin çox gözəl başa çatması münasibətilə təbrikedirəm. Bu gün siz öz çıxışlarınızda burada, Azərbaycandaolmağınızla əlaqədar keçirdiyiniz hisslərdən danışdınız. Siz də, bugün salonda olanlar da, bu günlər Rusiyanın incəsənət xadimlərinidinləyənlərin, görənlərin hamısı da daha çox danışa bilərdi.

Siz üç gündür Azərbaycandasınız, amma bayram yaratdınız.Əvvəla, Rusiya Federasiyasının incəsənətini və mədəniyyətinigözəl təmsil etdiniz. İkincisi, bizim hamımızı, azərbaycanlıları,Bakı, Sumqayıt sakinlərini və başqalarını sevindirdiniz - axı hər şeyteleviziya ilə yayımlanır, elə bu gün də canlı yayım oldu, bütünrespublika sizi gördü, dinlədi. Odur ki, siz hamını sevindirdiniz.Biz yanaşı oturmuşduq və deyirdim ki, bir baxın, necə qarşılayırlar.Məsələ onda deyil ki, hər ifaçını alqışlayırdılar, həm də bütün salonifa olunan mahnılardan və nümayiş etdirdiyiniz rəqslərdən cuşagəlirdi. Deməli, bütün bunlar ürəyə yatırdı. Bu birincisi.

İkincisi isə, nəinki ürəyə yatırdı, hətta riqqətə gətirirdi, bunagörə də tamaşaçılar eşidən kimi, hiss edən kimi, görən

________________Milli Kitabxana________________

389

kimi cuşa gəlirlər, ürəkləri yerindən oynayır və sizinlə birlikdəoxuyur, sizinlə birlikdə alqışlayır və hətta, məncə, sizinlə birlikdə atılıb-düşürdülər.

Mən Rusiya mədəniyyəti günlərinin açılışında oldum. Əlbəttə, sonrakıgünlərdə, çox istəsəm də, imkanım olmadı. Amma bu gün bağlanışdır,mən də buradayam. Mənə hər gün məlumat verirlər, bilirəm ki, bütünçıxışlarınız hər yerdə və həmişə çox uğurla keçmişdir. İnsanlarsevinirdilər, Rusiyanın İncəsənət xadimlərini çox böyük hörmət, çoxböyük fərəh hissi ilə qarşılayırdılar. Düşünürəm ki, bu günlər sizrespublikamızın və şəhərimizin sakinlərinə həqiqətən çox böyükməmnunluq, mənəvi zövq bağışladınız.

Bu gün Lyudmila İvanovna mənə Sumqayıtda sizin necəqarşılandığınızı danışdı. Hiss etdim ki, o bir qədər təəccüblənmişdi. Sizbu keşməkeşli zəmanəni yaşamış Sumqayıta bir baxın. Bəlkə də bu günorada heç də bir şey asan deyil, hər şey rəvan deyildir. Lakin bu, təkcəSumqayıtda deyil, bütün keçmiş Sovetlər İttifaqı məkanında belədir. EləRusiyada da, Azərbaycanda da belədir. Amma bir görün, siziSumqayıtda, Bakıda, bütün salonlarda necə qarşılayırdılar. Bütün busalonlar - Opera Teatrımız da, Musiqili Komediya Teatrın da, bax, bizimbu baş sarayımız, Respublika sarayı da bu günlər Rusiya incəsənətxadimlərinin tam ixtiyarına verilmişdir. Birinci gün də, bu gün də. Buradaçox yaxşı sərgilər oldu, sonra bizim incəsənət muzeyində və başqayerlərdə çıxışlar oldu. Bir sözlə, siz qısa müddətdə çox işlər görə bildiniz.

Mən bu gün gördüm ki, hər bir kəsin ifa etməsi üçün nə qədər enerjitələb olunur. Bu gün isə sizin konsertiniz məhz çox coşğun, həm oxumaq,həm də rəqs etmək tələb olunan nömrələrdən ibarət idi.

Əlbəttə, siz hamınız gəncsiniz. Ona görə də bütün bunları sizə nəyəgörə deməyim. Sizə bəlkə də təəccüblü gorünür. Lakin Lyudmilaİvanovna və əlbəttə, mən sizin enerjinizə

________________Milli Kitabxana________________

390

heyran qaldıq. Enerji hər bir insanda - birində çox, başqasında az -var. Ən başlıcası, mən sizin sənətinizə heyranam. Rus incəsənəti,Rusiya incəsənəti çox zəngindir və şükürlər olsun ki, biz Rusiyamədəniyyətini çox-çox illər ərzində az görməmişik. Amma rusmahnılarını, rəqslərini, bədii sözünü hər dəfə dinlədikdə, gördükdə,eşitdikdə heyran qalır və sevinirik. Əvvəla, onlarda necə dərin birməna var. İkincisi, mənəvi zənginlik var, üçüncüsü isə, əlbəttə,müsiqinin, rəqsin, bədii sözün və ümumiyyətlə, sizin nümayişetdirdiyiniz sənətin səviyyəsi yüksəkdir.

Çox sağ olun, mən sizin hamınıza təbrik edirəm. Amma düzünüdeyin, hansı Prezidenti sevirsiniz - Boris Nikolayeviçi, yoxsaVladimir Vladimiroviçi?

Lada Dens: Bəlkə Sizi? Bu yeni bir mahnıdır.Heydər Əliyev: Mən məhz bunu aydınlaşdırmaq istəyirdim.

Əgər hiss varsa, utanmaq nəyə gərək?! Düşünürəm ki, sizə hər birprezident vurula bilər, o cümlədən də mən.

Hər şeyə görə sağ olun. Bir daha deyirəm, siz bütünAzərbaycana olduqca böyük sevinc bəxş etdiniz. Axı burada təkcəçıxışlardan - konsertdən, baletdən, teatrdan söhbət getmir. Söhbətondan gedir ki, mədəniyyət, İncəsənət insanları yaxınlaşdıran.qarşılıqlı münasibətləri, dostluğu möhkəmləndirən çox güclüvasitədir. Bu günlər siz Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycanarasında dostluğun və əməkdaşlığın möhkəmlənməsi işinə olduqcaböyük töhfə verdiniz. Burada Qafqazdan - Qaraçay-Çərkəzdən,Şimali Osetiyadan olan gəncləri də görmək mənim üçün xoş idi,gözəl gənclər böyüyür. Bilirsinizmi, Qafqazın bu xalqları yüksəkistedadları ilə həmişə fərqlənmişlər. Neçə-neçə belə adamlar bütündünyada məşhurdur. Ancaq məni sevindirən budur ki, bu hərəkətkəsilmir, dayanmır, bu hərəkət irəliyə doğru gedir. Bir görün, necəcavandırlar və bu gün nə cür gözəl çıxış etdilər. Bu gün siz,həqiqətən, elə bir konsert verdiniz ki, burada folklor da, Estrada

________________Milli Kitabxana________________

391

da, gözbağlayıcı da, bədii söz də var idi. Amma yəqin ki, ən başlıcaxidmət rejissorundur, gərək xidmətlərini qiymətləndirəsən, çünki obunların hamısını məharətlə təşkil etmişdi, hər şeyi elə yerbəyeretmişdi ki, bir saniyə də fasilə olmurdu. Məsələn, mən bir an beləgozümü səhnədən çəkə bilmirdim.

________________Milli Kitabxana________________

392

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARININPREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB UİLYAM C.KLİNTONA

Hörmətli cənab Prezident!Sizi və dost Amerika xalqını milli bayramınız - Amerika

Birləşmiş Ştatlarının müstəqilliyinin ildönümü münasibətiləsəmimi-qəlbdən təbrik edirəm, ABŞ-ın hökumətinə uğurlar, bütünvətəndaşlarına cansağlığı və səadət arzulayıram.

Biz Azərbaycanla Amerika Birləşmiş Ştatları arasında yaranmışdostluq və əməkdaşlıq əlaqələrinin bundan sonra da inkişafetdirilməsinə olduqa böyük əhəmiyyət veririk və bütün sahələrdəmünasibətlərimizi genişləndirmək əzmindəyik. İnanıram ki,ölkələrimiz arasında sıx əməkdaşlıq Azərbaycanda demokratikcəmiyyətin qurulmasına, geniş siyasi və iqtisadi islahatlarınaparılmasına, bütövlükdə Qafqaz regionunda tərəqqinin, əmin-amanlığın və demokratiyanın bərqərar olmasına xidmət edəcəkdir.

Ümidvaram ki, ölkələrimiz arasında yaranmış münasibətlərAzərbaycanın ABŞ-la partnyorluğunu və əməkdaşlılğını daha dainkişaf etdirəcək, Azərbaycanın qarşısında duran problemlərinhəllinə, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin dinc yollaaradan qaldırılmasına və Konqresin məlum 907-ci maddəsinintamamilə ləğv edilməsinə yönəldilmiş səyləri daha dagücləndirəcəkdir.

Hörmətli Prezident, fürsətdən istifadə edib, Sizə, ailənizə vəAmerika xalqına sülh, əmin-amanlıq və səadət diləyirəm.

Dərin hörmət və ehtiramla,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

Bakı şəhəri, 1iyul 2000-ci il

________________Milli Kitabxana________________

393

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARININ MİLLİBAYRAMI-İSTİQLALİYYƏT GÜNÜMÜNASİBƏTİLƏ ABŞ-ın AZƏRBAYCANDAKISƏFİRLİYİNİN TƏŞKİLETDİYİ RƏSMİ QƏBULDA NİTQ

1 iyul 2000-ci il

Hörmətli cənab səfir!Hörmətli xanım Eskudero!Hörmətli xanımlar və cənablar!Mən Sizi Amerika Birləşmiş Ştatlarının dövlət müstəqilliyinin

224-cü ildönümü münasibətilə, bu milli bayram münasibətiləürəkdən təbrik edirəm. Amerika xalqına sülh, əmin-amanlıq vərifah arzulayıram.

Amerika Birləşmiş Ştatları dünyanın böyük, iqtisadi cəhətdəninkişaf etmiş, demokratiya yolu ilə uğurla gedən bir dövlətidir və224 il müddətində Amerika xalqı, Amerika dövləti böyüknailiyyətlər əldə etmişdir.

Azərbaycan öz dövlət müsləqilliyini əldə edəndən sonraAmerika Birləşmiş Ştatları ilə əlaqələr yaradıb və bu gün mənböyük məmnuniyyət hissi ilə bəyan edirəm ki, bu əlaqələr tarixnöqteyi-nəzərindən qısa bir zamanda sürətlə inkişaf edibdir.Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Azərbaycanın əlaqələri bütünsahələri əhatə edir və mən bu gün bildirmək istəyirəm ki,Azərbaycan bu əlaqələrdən çox fayda götürübdür. Ümidvaram ki,bundan sonra da faydalanacaqdır.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının Qafqaza və o cümlədənAzərbaycana, Mərkəzi Asiyaya böyük marağı var və bu maraq həmiqtisadi xarakter daşıyır, həm də digər sahələri əhatə

________________Milli Kitabxana________________

394

edir. Azərbaycanın da Amerika Birləşmiş Ştatları ilə sıx əlaqəsaxlamağa və sıx əməkdaşlıq etməyə böyük marağı və böyük istəyivardır. Ötən illər biz bu isliqamətdə müştərək iş görərək böyüknailiyyətlər əldə etmişik.

Bu illər Amerika Birləşmiş Ştatlarının dövlət xadimləri, işadamları, biznesmenləri, mədəniyyət, elm xadimləri ardıcıl surətdəAzərbaycanı ziyarət ediblər. Eyni zamanda azərbaycanlılar da,Azərbaycanın dövlət xadimləri də, Azərbaycanın müxtəlifsahələrində görkəmli vəzifə, mövqe tutan şəxslər də AmerikaBirləşmiş Ştatlarına ziyarətlər etmişlər. Bizim ölkələrimiz,xalqlarımız arasında mehriban əlaqələr yaranmışdır. Xüsusən,Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti cənab Bill Klinton iləmənim aramda yaranmış əlaqələrə çox yüksək qiymət verirəm.

Ötən illərdə biz həm Amerika Birləşmiş Ştatlarında, həm dəbeynəlxalq təşkilatlarda prezident cənab Bill Klinton iılə dəfələrləgörüşmüşük, Azərbaycan ilə Amerika Birləşmiş Ştatları arasındaAğ evdə sazişlər imzalamışıq, çox danışıqlar aparmışıq. Bunlarhamısı da bizim ölkələrimiz arasında olan əlaqələrin inkişafetdirilməsinə həsr olunmuşdur.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının müxtəlif şirkətlərinin, o cümlədənboyük neft şirkətlərinin Azərbaycanda işləməsi üçün bütünimkanlar yaranıbdır və ötən illərdə Amerika Birləşmiş Ştatlarınınneft şirkətləri ilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti arasında bir çoxsazişlər, müqavilələr imzalanmışdır. Sevindirici haldır ki, onlarartıq həyata keçirilir və çox müsbət nəticələr verir.

1997-ci ilin iyul-avqust aylarında mənim Amerika BirləşmişŞtatlarına etdiyim rəsmi ziyarət, apardığımız çoxsaylı danışıqlar vəAğ evdə imzalanmış sənədlər Amerika-Azərbaycan əlaqələritarixində xüsusi yer tutur. Çox əlamətdar haldır ki, 1997-ci ilavqust ayının 1-də Ağ evdə prezident cənab Bill Klinton ilə mənölkələr arasındakı sazişi imzalayar-

________________Milli Kitabxana________________

395

kən, eyni zamanda Ağ evdə dörd neft müqaviləsi imzalanıbdır.Amerikanın dörd böyük neft şirkəti ilə Azərbaycan Dövlət NeftŞirkəti arasında böyük muqavilələr imzalanıbdır. Bununəhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar məhz Vaşinqtonda, Ağ evdə vəcənab Bill Klintonun, Amerika dövlətinin digər başçılarının iştirakıilə imzalanıbdır.

Müstəqil Azərbaycanın tarixində 1994-cü il sentyabr ayının 20-də Bakıda «Əsrin müqaviləsi»nin imzalanması məhz Amerika-Azərbaycan əlaqələrinin yaranması və inkişaf etməsi nəticəsindəolmuşdur və Amerika Birləşmiş Ştatları hökumətinin, şəxsənprezident Bill Klintonun dəstəyi nəticəsində olmuşdur. O gündənötən illər ərzində çox işlər görülmüş və məhz o vaxt müqavilə iləəsası qurulan proqramlar uğurla yerinə yetirilmiş, yeni neftkəmərləri yaranmış, neft hasilatına başlanmış, neftin ixracı təminolunmuş və nəhayət, keçən ilin noyabr ayında İstanbulda, ATƏT-inzirvə görüşündə bizim hamımızın uzun illər üzərində çalışdığımızBakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac neft kəmərinin inşası haqqında damüqavilə imzalanmışdır. Bu, tarixi hadisədir. İstanbulda bumüqaviləni Türkiyə Cümhuriyyətinin Prezidenti, GürcüstanPrezidenti, Qazaxıstan Prezidenti, Azərbaycan Prezidentiimzalamışlar. O müqaviləni eyni zamanda Amerika BirləşmişŞtatlarının Prezidenti cənab Bill Klinton da imzalamışdır.

İftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, bizim bir neçə ay bundan öncəİstanbulda, ATƏT-in zirvə görüşündə , «Çırağan» Sarayındaimzaladığımız müqavilə artıq həyata keçirilir. Azərbaycanparlamenti, Gürcüstan parlamenti və Türkiyə parlamenti bumüqaviləni ratifikasiya ediblər, təsdiq ediblər. Artıq Bakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac neft kəmərinin əməli surətdə inşa edilməsinəbaşlanıbdır.

Bunlar bizim əməkdaşlığımızın, Amerika Birləşmiş Ştatları -Azərbaycan əlaqələrinin nə qədər uğurlu olmasını əyani surətdənümayiş etdirir. Ancaq bizim əlaqələrimiz – iqtisadi

________________Milli Kitabxana________________

396

əlaqələrimiz, siyasi əlaqələrimiz gətirdiyim bu faktlarlaməhdudlaşmır.

Səfir cənab Eskudero da bir çox məsələlərə toxundu. Bunlarınhamısını bir yerə toplayanda təsəvvür etmək olar ki, biziməlaqələrimiz nə qədər genişdir və nə qədər yüksək səviyyədədir.

Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Azərbaycan arasındakı əlaqələrdəErmənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllolunması məsələsi xüsusi yer tutur. Amerika Birləşmiş ŞtatlarıRusiya və Fransa ilə birlikdə 1997-ci ilin əvvəlindən ATƏT-inMinsk qrupunun həmsədridir. Bu illərdə məsələnin sülh yolu iləhəll olunması üçün çox səylər göstərilibdir və Amerika BirləşmişŞtalları da bu prosesdə çox fəaldır.

Mən bu məsələni prezident cənab Bill Klinton ilə həm 1997-ci ilavqust ayının 1-də, sonra keçən ilin noyabr ayında İstanbulda,ondan sonra isə bu ilin yanvar ayında Davosda, bu ilin fevralayında Vaşinqtonda, Ağ evdə çox geniş müzakirə etmişəm.Amerika Birləşmiş Ştatlarının hökuməti, prezident Bill Klinton vədövlət katibi xanım Olbrayt bu məsələni çox yaxşı bilirlər vəməsələnin həll olunması üçün səylər göstərirlər.

1999-cu ildə və bu il, 2000-ci ildə Ermənistan Prezidenti iləAzərbaycan Prezidenti arasında birbaşa, bilavasitə danışıqlarbaşlanmış, bir neçə görüş keçirilmiş və Amerika Birləşmiş Ştatları,şəxsən prezident Bill Klinton dəfələrlə bəyan etmişdir ki, onlar bugörüşləri dəstəkləyirlər, bu görüşlərin uğurla keçirilməsi üçün özsəylərini göstərməyə hazırdırlar və bu görüşlərə çox böyük ümidlərbəsləyirlər.

Biz bütün bu səyləri yüksək qiymətləndiririk. Amma eynizamanda, biz Amerika Birləşmiş Ştatlarından Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülhyolu ilə həll olunması sahəsində daha da səmərəli fəaliyyətgözləyirik. Biz hesab edirik ki, bu istiqamətdə Amerika

________________Milli Kitabxana________________

397

Birləşmiş Ştatlarının imkanları çoxdur. Arzu edirik ki, buimkanlardan tamamilə istifadə olunsun, Ermənistanla Azərbaycanarasında sülh yaransın, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalolunmuş Azərbaycan torpaqları azad edilsin, öz yerindən-yurdundan zorla çıxarılmış bir milyondan artıq azərbaycanlıevlərinə, obalarına qayıtsınlar, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təminolunsun.

Bu ilin fevral ayında Vaşinqtonda - Ağ evdə mən prezident BillKlintonla söhbət edərkən o bir daha bəyan etdi ki, bu sahədə özsəylərini göstərəcəkdir. Eyni zamanda bildirdi ki, sülh əldəediləndən, saziş imzalanandan sonra Amerika Birləşmiş Ştatlarıhəm öz imkanlarının, həm dünyanın maliyyə mərkəzlərininimkanlarını, başqa donorların imkanlarını Azərbaycanın işğaldanazad olunan ərazilərinin bərpasına cəlb etmək üçün lazımi tədbirlərgörəcəkdir. Bu gün burada səfir Eskudero da bu bəyanatı verdi.Bunlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, demək, biz məsələnin sülhyolu ilə həll edil-məsinə yaxınlaşırıq. Bunlardan belə nəticəçıxarmaq olar ki, indi Amerika Birləşmiş Ştatları təkcə sülh əldəedilməsi barədə yox, eyni zamanda, sülh bağlanandan sonraərazilərin bərpa olunması və abadlıq işlərinin aparılması haqqındada düşünür. Buna görə çox minnətdarıq.

Ancaq eyni zamanda, bir daha, bir daha deyirəm - biz tezlikləsülh əldə etməliyik. Sülh əldə edəndən sonra isə bütün bərpa işləriaparılacaqdır. Təbiidir ki, biz bunları Dünya Birliyinin yardımı iləedə bilərik. Onların yardımı olmasa, biz bunu təkbaşına edəbilməyəcəyik.

ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin nümayəndələri sabahAzərbaycana gələcəklər. Mən onlarla görüşü gözləyirəm vədanışıqlar aparacağıq. Ümidvar olduğumu bildirmək istəyirəm ki,sülh prosesinin intensivləşdirilməsi sahəsində həmsədrlərinfəaliyyəti başlanıb və davam edəcəkdir.

________________Milli Kitabxana________________

398

Bir sözlə, Amerika Birləşmiş Ştatları ilə Azərbaycan arasındakıəlaqələr genişdir və sürətlə inkişaf edir. Sizi əmin edə bilərəm ki,bundan sonra daha yüksək sürətlə inkişaf edəcəkdir.

Ancaq Qafqazda, xüsusən Cənubi Qafqazda sülhün vətəhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsinə son qoyulmalıdır. Azərbaycanın ərazi bütövlüyübərpa olunmalı, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhyaranmalıdır. Bu bütün Qafqaz üçün, Cənubi Qafqaz ölkələri üçünçox böyük və gözəl gələcək açacaqdır.

Amerika Birləşmiş Ştatları-Azərbaycan əlaqələrinin inkişafetməsində mən ABŞ-ın Azərbaycandakı səfirliyinin və şəxsən səfircənab Eskuderonun xüsusi rolunu qeyd edirəm. Cənab Eskuderobəyan etdi ki, artıq o, səfirlik fəaliyyətini başa çatdırır, yaxınzamanlarda Azərbaycanı tərk edəcək, başqa işlə məşğul olacaqdır.Mən buna təəssüf edirəm. Eyni zamanda, dövlətin qanunu hamıüçün qanundur. Amma onu demək istəyirəm ki, cənab EskuderoAzərbaycanda işlədiyi zaman bir səfir kimi, həm öz ölkəsinin bütünmilli, dövlət maraqlarını təmsil etmək sahəsində, həm dəAzərbaycan-Amerika əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi sahəsindəböyük xidmətlər göstərmişdir. Bu xidmətlərə görə mən onasəmimi-qəlbdən təşəkkür edirəm.

Mənim düşüncəmə görə, səfirlik fəaliyyəti çox ağır bir vəzifədir.Ancaq hər bir səfir işlədiyi ölkədə böyük vəzifələri həyatakeçirməlidir: birincisi, öz ölkəsinin milli maraqlarını layiqincəyerinə yetirməli, ikincisi, öz ölkəsi ilə səfirlik fəaliyyəti göstərdiyiölkə arasında əlaqələrin inkişaf etməsi üçün həmişə müsbətaddımlar atmalı, üçüncüsü isə, səfirlik elədiyi ölkənin xalqına,millətinə, milli ənənələrinə, adətlərinə hörmətlə yanaşmalıdır. Səfircənab Eskudero bütün bu keyfiyyətləri özündə cəmləşdirən birşəxsdir. Buna görə əvvəlki ölkələrdə

________________Milli Kitabxana________________

399

də onun fəaliyyəti uğurlu olubdur, Azərbaycanda da fəaliyyəti çoxuğurla başa çatır.

Mən səfir cənab Eskuderoya, xanım Eskuderoya, onlarınailəsinə səadət, xoşbəxtlik arzu edirəm. Səfir Eskuderoya gələcəkişlərində uğurlar arzulayıram. Ən əsası isə, hamısına cansağlığıarzu edirəm.

Bu əlamətdar və çox mötəbər bayram münasibətilə sizi bir dahatəbrik edirəm. Amerika xalqına sülh, əmin-amanlıq, rifaharzulayıram. Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

400

BELARUS RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB ALEKSANDR LUKAŞENKOYA

Hörmətli cənab Prezident!Belarus Respublikasının milli bayramı - Müstəqillik günü

münasibətilə Sizi və dost Belarus xalqını ürəkdən təbrik edir,ölkənizə sülh, tərəqqi və əmin-amanlıq arzulayıram.

Biz Azərbaycan Respublikası ilə Belarus Respublikası arasındadostluq və əməkdaşlıq əlaqələrinin genişlənməsinə böyükəhəmiyyət veririk.

İnamram ki, qarşılıqlı səylərlə biz ölkələrimiz arasında münasibətləri hərtərəfli inkişaf etdirib dövlətlərimizin suverenliyininvə müstəqilliyinin getdikcə möhkəmlənməsinə, xalqlarımızınrifahının yaxşılaşmasına nail olacağıq.

Hörmətlə,HEYDƏR ƏLİYEV

Azərbaycan Respublikasının PrezidentiBakı şəhəri

________________Milli Kitabxana________________

401

FRANSA RESPUBLİKASININ PREZİDENTİZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JAK ŞİRAKA

Hörmətli cənab Prezident!Əziz dostum!Fransanın futbol üzrə milli yığma komandasının Avropa

çempionu adını qazanması məni ürəkdən sevindirdi.Bu parlaq qələbə münasibətilə Sizi və dost Fransa xalqını təbrik

edir, sevincinizə qoşulur, futbolçulara yeni-yeni uğurlararzulayıram.

Hörmətlə,

HEYDƏR ƏLİYEVAzərbaycan Respublikasının Prezidenti

________________Milli Kitabxana________________

402

ATƏT-in MİNSK QRUPUNUN NÜMAYƏNDƏHEYƏTİ İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

Prezident sarayı

2 iyul 2000-ci il

Heydər Əliyev: Hörmətli qonaqlar!ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərinin nümayəndə heyətlərinin

bölgəmizə və xüsusən Azərbaycana gəlməsini biz çox əlamətdarhadisə hesab edirik. Buna görə sizə təşəkkür edirəm və siziAzərbaycanda salamlayıram.

Bəzən belə təsəvvür yaranır ki, Minsk qrupunun fəaliyyətimüəyyən qədər passivləşibdir. Xüsusən, Ermənistan və Azərbaycanprezidentlərinin bilavasitə, şəxsən görüşlərindən sonra fikiryaranıbdır. Amma bu fikirlər düz deyil, yanlışdır. Mən hesabedirəm ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini, Dağlıq Qarabağmünaqişəsini həll etmək üçün bütün vasitələrdən istifadə etməliyik.Hesab edirəm ki, bu barədə ən əsas, ən güclü vasitə, təbiidir ki,ATƏT-dir, onun yaratdığı Minsk qrupudur, Minsk qrupununhəmsədrləri Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransadır.

Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin bilavasitə görüşləri,sadəcə, bu sülh prosesinə daha da müəyyən bir təkan vermək,yaxud da bu prosesi daha da gücləndirmək məqsədi daşıyır. Ancaqbunlar bir-birini inkar da etmir. Yəni həm Minsk qrupuhəmsədrlərinin, həm də iki ölkənin prezidentlərinin görüşləri buməsələnin kompleks şəkildə, sülh yolu ilə həll olunması üçün dahada səmərəli ola bilər. Ona görə də

________________Milli Kitabxana________________

403

mən sizin ölkəmizə gəlişinizi çox yüksək qiymətləndirirəm və bubarədə sizinlə danışıqlar aparmağa hazıram. Buyurun.

Keri Kavano (ATƏT-in Minsk qrupunun ABŞ tərəfindənhəmsədri): Cənab Prezident, çox sağ olun. Hər şeydən öncə, icazəverin, onu bildirim ki, mən və həmkarlarım Sizin indisöylədiklərinizlə tamamilə razıyıq. Biz də hesab edirik ki,münaqişənin sülh yolu ilə həll olunması və sülh əldə edilməsi üçünbirbaşa danışıqlar çox əhəmiyyətlidir. Eyni zamanda, Minskprosesinin də irəli getməsi bu münaqişənin həllində mühümamillərdən biridir və birlikdə götürüldükdə, hər ikisi münaqişənintezliklə həll olunmasına, sülh yolu ilə aradan qaldırılmasına köməkedər.

Heç kəsin şübhəsi yoxdur ki, sülh əldə olunması böyük enerjitələb edir. Azərbaycan barədə bildiklərimiz də ondan ibarətdir ki,burada, ümumiyyətlə, enerji məsələlərində heç vaxt məhdudiyyət,qıtlıq olmayıbdır.

Sizin qonaqpərvərliyiniz və mehribançılığımız hər zaman yaxşımənada bizim yaddaşlarımızda qalıb, bizə təsir edibdir. Sizə onudemək istəyirəm ki, məni müşayiət edən nümayəndə heyəti həmYanardağda, həm də Atəşgahda olub və biz bir daha anladıq ki,sizdə olan enerji təkcə öz xalqınızdan aldığınız enerji deyil, həm dəbu yerin təkində Azərbaycana verilmiş sərvətlərdən, torpaqdandoğan enerjidir. Beləliklə də, biz hesab edirik ki, Siz bu enerjivasitəsilə bizə - həmsədrlərə də böyük təsir göstərirsiniz.Görəcəksiniz ki, fəaliyyətimizdə biz də əlavə səylər göstəririk ki, oenerjidən mümkün qədər faydalanaraq işi irəli aparaq.

Doğrudur ki, biz sonuncu dəfə 6 ay bundan öncə buradaolmuşuq. Yəqin xatırlayırsınız ki, həmin səfər zamam həmsədrlərəsas diqqəti münaqişə həll olunduqdan sonra həyata keçiriləcəkbərpa, yenidən məskunlaşdırma işlərinə həsr etmişdilər. Biz həminsəylərimizi davam etdirmişik və 6 həftə bundan öncə Cenevrədə bubarədə danışıqlar olmuşdur.

________________Milli Kitabxana________________

404

6 həftə bundan əvvəl Cenevrədə 20 beynəlxalq təşkilatın 30-40nümayəndəsi toplaşaraq bu məsələləri müzakirə etdi. Bu görüşüngündəliyinin ən əsas məsələsi və hamının daha çox diqqət yetirdiyiməsələ Azərbaycanda, Ermənistanda, bütün regionda sülh əldəolunması və bu sülh əldə olunduqdan sonra regionun inkişafetdirilməsi üçün quruculuq və bərpa işlərinin həyata keçirilməsiməsələsi idi.

Dağlıq Qarabağ probleminin həll olunması üçün bu yaxınlardadaha yüksək səviyyədə də səylər göstərilmişdir. Bizim hamımız buyaxınlarda Sizin Moskvaya səfərinizi, orada prezident Köçəryan iləkeçirdiyiniz görüşü və hər iki Prezidentin Rusiya Prezidenti Putinləgörüşünü böyük diqqətlə izlədik.

Bilirsiniz ki, ötən həftə Ermənistan Prezidenti Robert KöçəryanVaşinqtonda olmuş. ABŞ Prezidenti Bill Klintonla dagörüşmüşdür. Sonra isə o, Parisdə Fransa Prezidenti Jak Şiraklagorüşmüşdür. Bütün bu görüşləri nəzərə alaraq, biz hesab etdik ki,Minsk qrupu həmsədrlərinin regiona səfər etməsi üçün münasibvaxt çatmışdır. Öncə biz həmin görüşlər barədə sizə məlumatvermək, bu prosesi irəli aparmaq üçün sizin baxışlarınızla tanışolmaq istəyirik. Bir də bu görüşlərin işığında bizim daha nələritəklif edə biləcəyimiz, səmərəli çalışa bilməyimiz barədə fikirmübadiləsi aparmaq istəyirik.

Bilirsiniz ki, sabah biz Qazax rayonuna getmək istəyirik.İstəyirik ki, Qazax rayonuna çatdıqda «Qırmızıkörpü»də olaq,regionda iqtisadi inkişafın gələcəkdə həyata keçirilməsi imkanlarınıaraşdıraq. Ümid edirik ki, elə oradaca sərhəddən Ermənistana keçəbiləcəyik. Ümidvarıq ki, ATƏT-in regiondakı nümayəndələri iləbirlikdə biz bu missiyanı həyata keçirəcəyik. Hansı addımlarıatmaq, hansı tədbirləri həyata keçirmək lazımdır ki, qarşılıqlı inamyaratmaq mümkün olsun, bu barədə də əlavə imkanları nəzərdənkeçirəcəyik.

Şübhə yoxdur ki, atəşkəsin indiyə qədər qorunub saxlanılmasısahəsində müvəffəqiyyət, uğur olmasaydı, belə bir

________________Milli Kitabxana________________

405

ziyarət də, belə bir səfər də mümkün olmazdı. Biz atəşkəsəindiyədək riayət edilməsi sahəsində əldə olunmuş nailiyyətləriyüksək qiymətləndiririk və ümidvar olduğumu bildiririk ki, atəşkəsbundan sonra da davam edəcəkdir. Bu, böyük sülhün əldə olunmasıüçün yaxşı zəmin rolunu oynayacaqdır.

Onu da Sizə deməyi özümə borc bilirəm ki, 12 gündən sonraMinsk qrupu Vyanada tam tərkibdə görüşəcəkdir. Minsk qrupununüç həmsədri regiona səfər, bölgədəki son durum barədə ATƏT-inicraçı sədrinə məlumat verəcək və bundan sonra ATƏT-in icraçısədrinin bölgəyə səfəri hazırlanacaqdır.

Biz bu regionda sülhə nail olmaq üçün daha fəal rol oynamaqistiqamətində bütün səylərimizi qoymaqda davam edirik. Siz busahədə bizim gələcəkdə də səylər göstərəcəyimizə əmin olabilərsiniz və bizə güvənə bilərsiniz.

Icazənizlə, mən həmkarlarıma da söz vermək istərdim.Heydər Əliyev: Buyurun.Nikolay Qribkov (Minsk qrupunun Rusiya tərəfdən həmsədri):

Hörmətli Heydər Əliyeviç, amerikalı və fransalı həmkarlarımabaxanda bu dəfə mənim bəxtim bir qədər çox gətirdi: mən Bakıyahələ dünən gəlmişəm. Odur ki, şəhərinizin küçələrini gəzib-dolaşmağa, onun gözəl binalarına, meydanlarına baxıb zövqalmağa əla imkanım oldu. Görüşüb söhbət etdiyim şən, mehriban,gözəl adamlar mənə çox böyük təsir bağışladılar. Bir sözlə, məndəbelə təsəvvür yarandı ki, Azərbaycan inkişaf edir və özü də düzgünistiqamətdə inkişaf edir.

Dünən fikirləşirdim ki, əgər bu Dağlıq Qarabağ münaqişəsiolmasaydı, bütün enerjinizi, bütün qüvvənizi Azərbaycanıninkişafına, əməkçilərin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə yö-nəltsəydiniz, daha bilmirəm, Sizin necə bir ölkəniz olardı. Ona görədə amerikalı həmkarlarımın dediyi sözləri təkrar edirəm - biz onagörə buradayıq ki, bu köhnə və çox ağır Qa-

________________Milli Kitabxana________________

406

rabağ düyününü açmaq yollarını tapmağa kömək etmək üçünbizdən asılı nə varsa hamısını, mümkün olan hər şeyi edək.

Deyildiyi kimi, son vaxtlar Qarabağ məsələsi istiqamətindəvəziyyət nəzərəçarpacaq dərəcədə fəallaşmışdır. Burada SizinMoskvaya səfəriniz, erməni həmkarlarınız Robert Köçoryanlasöhbətləriniz, sonra Vladimir Vladimiroviç Putinlə ümumisöhbətiniz və nəhayət, Vladimir Vladimiroviçlə ayrıca söhbətinizxatırladıldı. Sonra isə Robert Köçəryanın ABŞ-a və Parisə səfərlərioldu. Əminəm ki, bu söhbətlər, bu görüşlər hədər getməyəcək,bəlkə də tərəfləri Qarabağ düyününü açmağın elə bir güzəştlivariantını tapmağa addım-addım yaxınlaşdıracaq ki, bu,azərbaycanlıların da qanuni mənafelərini lazımi dərəcədə təminedərdi.

Mən bilirəm ki, Moskvada Sizin aranızda olmuş söhbətdənBakıda da, Yerevanda da razı qaldıqlarını söyləyirlər. Bu söhbətbəlkə də hər hansı irəlilədici qərar, nəticə əldə edilməsinə gətiribçıxarmasa da, mühüm bir söhbət oldu, heç olmasa ona görə ki,Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri arasında dialoqdakı azqala beş aylıq fasiləyə son qoymağa imkan verdi. Mən bilirəm ki,bu söhbət zamanı qarşılıqlı etimad tədbirlərini möhkəmlətməkməsələlərinə böyük əhəmiyyət verilmişdir. Bu tədbirlər vacibdir,çünki tərəflərə regionda etimadı möhkəmlətməyə imkan verir, ciddiqərarların tapılmasına kömək edir, bunu asanlaşdırır.

Hörmətli Heydər Əliyeviç, bildiyiniz kimi, sabah üç həmsədrsərhəddə, Qazax rayonunda monitorinq keçirəcəkdir. Bumonitorinq Sizin razılığınız sayəsində, ATƏT sədrinin şəxsinümayəndəsi səfir Ancey Kasprşikin bu işə verdiyi töhfə sayəsində,əlbəttə, buna görə biz ona çox minnətdarıq, təşkil ediləcəkdir.Bilirsinizmi, düşündüm ki, həmsədrlər birlikdə gedəcək, bu sərhədibirlikdə keçəcəklər və beləliklə, biz Azərbaycanla Ermənistanarasındakı, obrazlı desək, bu divarda kiçik də olsa bir yarıqaçacağıq. Mən kiçik dedim, əslində isə,

________________Milli Kitabxana________________

407

böyük olacaqdır. Əgər bizim üçümüzü, xüsusən də cənabKavanonu bir tərəfə, cənab Qayyardı isə o biri tərəfə qoysalar, ondaəməlli-başlı yarıq əmələ gələr. Ümidvarıq ki, bunun sayəsində ikidövlət arasında humanitar əməkdaşlıq inkişaf etməyə başlayandavə regiona beynəlxalq yardım, kömək göstərilməyə başlandıqda isəo, ölkələrinizi birləşdirəcək telə çevriləcəkdir.

Bilirik ki, Sizinlə hər dəfə görüşdükdə biz güc alırıq və bu gücbizə münaqişənin sülh yolu ilə tezliklə aradan qaldırılmasına nailolmaq namina işləməyə imkan verir. Ümidvarıq ki, biz Sizdən budəfə da yaxşı məsləhətlər və müdrik xeyir-dualar alacağıq. Sağolun.

Jan-Jak Qayyarda (Minsk qrupunun Fransa tərəfdənhəmsədri); Cənab Prezident, görüşümüzün əvvəlində Sizinsöylədiyiniz sözlər, məncə, ümumi fəaliyyətimizi birləşdirən vəgələcəkdə bizsə münaqişənin aradan qaldırılması prosesindənəticələrə nail olmağa imkan verəcək dərin mənanı əks etdirir.

Beləliklə, Sizin prezident Köçaryanla apardığımız danışıqlarprosesi bizi işsiz qoymayacaqdır. Bu danışıqlar prosesində lazımiəsaslar var və onlar bizə nəticələr əldə edilməsi üçün sanballızəminə malik olmağa imkan verəcəkdir. Demək istəyirəm ki, siz nəqədər tez-tez görüşürsünüzsə, bizi işə bir o qədər çoxruhlandırırsınız, biz bir o qədər çox yəqin edirik ki, ümumisəylərimiz irəliləyişə gətirib çıxaracaqdır.

Beləliklə, demək olar ki, söhbət bizim aramızda fəal qarşılıqlıəlaqədən gedir və son həftələr Sizin aranızda danışıqlar prosesinin,diaioqun fəal surətdə yenidən başlanmasından gedir. O ki qaldıbizim öhdəliklərimizə, nəzərə çatdırmaq istərdim ki, söhbət təkcəsiyasi öhdəliklərdən deyil, eləcə də sırf insani öhdəliklərdən gedir.Yəni işlətdiyimiz siyasi terminlərin arxasında əslində bumünaqişədən zərər çəkmiş adamların taleyi, insan taleləri durur vəbiz bu talelərə görə məsuliyyət

________________Milli Kitabxana________________

408

daşıyırıq. Əgər razılaşma əldə edilərsə, müvəffəqiyyət qazanmaqdabizə kömək göstərəcək beynəlxalq ictimaiyyəti məhz bu baxımdansəfərbərliyə almaq niyyətindəyik.

Nəzərə çatdırmaq istərdim ki, bu bizim əsas vəzifəmizdir vəmünaqişənin həlli yollarını tapmaq niyyətində biz hamımızyekdilik. O ki qaldı Fransaya, mən ikicə kəlmə əlavə etməkistərdim. Prezident Şirakdan eşitdiyiniz sözlər belə bir təminatdanibarətdir ki, əldə olunmuş razılaşmaların həyata keçirilməsinəkömək üçün iqtisadi tədbirlər görmək lazım gəldikdə, AvropaBirliyi bütün səyləri səfərbərliyə alacaqdır. Fransa bu vəzifəni dahauğurla yerinə yetirə bilər, ona görə ki, o, qarşıdakı altı ayda AvropaBirliyində sədrlik edəcəkdir. Mən həmkarlarımın bu sözlərini dəvurğulamaq istərdim ki, biz etimad tədbirlərinə və sabah həyatakeçirəcəyimiz rəmzi tədbirə - Azərbaycanla Ermənistan arasındakısərhədi keçməyə böyük əhəmiyyət veririk. Bununla bizazərbaycanlılara və ermənilərə göstərmək istərdik ki, onlar buhərəkəti dəstəkləsinlər va gələcəkdə belə əlaqələr daha çox olsun.Cənab Prezident, buna görə də Sizə demək istərdim ki,öhdəliklərimizi dərk etməyimiz bu gün əvvəllər olduğuna nisbətəndaha ciddi səciyyə daşıyır.

Heydər Əliyev: Mən sizin hamınıza təşəkkür edirəm. Hörmətlisəfir Kavano, mən sizə təşəkkür edirəm. Hörmətli səfir Qribkov,mən sizə təşəkkür edirəm. Hörmətli səfir Qayyard, mən sizətəşəkkür edirəm. Mən göruşümüzün ilk dəqiqələrində dedim; bir dətəkrar edirəm ki, böyük bir fasilədən sonra sizin bu bölgəyəgəlişiniz, təbiidir ki, bizim üçün çox əlamətdar hadisədir. Çünki sizbilməlisiniz ki, - hesab edirəm ki, siz bunu yaxşı bilirsiniz, ammabir daha deyirəm - Azərbaycan üçün, onun bu günü və gələcəyiüçün, o cümlədən, hesab edirəm ki, Ermənistan üçün də bumünaqişənin həll olunması kimi vacib bir məsələ yoxdur. Bizimüçün bu çox böyük bir məsələdir. Bu o deməkdir ki, Ermənistansilahlı

________________Milli Kitabxana________________

409

qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş Azərbaycan torpaqları azadolunmalıdır, ölkəmizin işğal edilmiş ərazilərindən çıxarılmış vəindi çadırlarda qaçqın vəziyyətində yaşayan bir milyondan çoxvətəndaş öz yerlərinə qayıtmalıdır, Azərbaycanın ərazi bütövlüyübərpa olunmalıdır, Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhyaranmalıdır. Bunların hamısı bizim üçün çox vacib məsələlərdir.

İndi siz dünyada ikinci bir dövlət tapa bilməzsiniz ki, onunərazisinin böyük bir hissəsi, yəni beşdə bir hissəsi digər dövlətinsilahlı qüvvələrinin işğalı altında olsun. Yaxud da ki, ümumiəhalisinin bu nisbətdə, yəni 8 milyon əhalidən 1 milyonunun qaçqınvəziyyətində olduğu buna bənzər ikinci ölkə tapa bilməzsiniz. Onagörə də bu məsələ bizim üçün ən vacib məsələdir. Mən hesabedirəm ki, bu, Ermənistan üçün də vacib məsələdir. Doğrudur,onların torpaqları işğal olunmayıbdır, onların ərazisində öztorpağında, öz vətənində köçkün və ya qaçqın vəziyyətində, yaxudçadırlarda yaşayanlar yoxdur. Ancaq onlar bütün Ermənistanı, özölkələrini müharibə vəziyyətində saxlayırlar. Təbiidir ki, biz dəbunu etməyə məcburuq. İki kiçik ölkənin bu qədər silahlı qüvvələrsaxlamasına sərf olunan vəsait başqa sahələrə sərf olunsaydı, həmErmənistan, həm Azərbaycan üçün nə qədər böyük xeyir gətirərdi.Bunları biz anlayırıq. Amma bunları Ermənistan tərəfi dəanlamalıdır.

Hörmətli cənab Qribkov dedi ki, dünəndən Bakıdadır və buradaşəhəri seyr edib, çox yaxşı təəssüratlar əldə edibdir. Əsas odur ki,Azərbaycanın iqtisadiyyatı inkişaf edir. Bu həqiqətdir. Belə bir ağırvəziyyətdə, bir milyondan artıq vətəndaşımızın qaçqın olduğu,çadırlarda yaşadığı vəziyyətdə biz ölkəmizin iqtisadiyyatında sondörd ildə inkişaf yolu ilə gedirik. Siz tamamilə doğru dediniz ki,əgər münaqişəyə son qoyulsaydı, nailiyyətlər nə qədər çox olardı.Amma bu, Ermənistan üçün da eyni dərəcədə faydalı olardı. MənErmə-

________________Milli Kitabxana________________

410

nistanın sosial-iqtisadi vəziyyətinə qiymət vermək istəmirəm, bunusiz bizdən yaxşı bilirsiniz. Çünki siz həm Azərbaycanda, Bakıdaolursunuz, həm də Yerevanda olursunuz, müqayisə etməyə vənəticə çıxarmağa imkanlarınız vardır. Ona görə də mən hesabedirəm ki, əgər sülh yaransa bu, Ermənistan üçün də çox faydalıolacaqdır.

İndi çoxları, siz də, prezident Köçəryan da, Minsk qrupuhəmsədrlərinin mənsub olduqları ölkələrin prezidentləri də deyirlərki, iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək, qarşılıqlı inam yaratmaqlazımdır, bundan sonra sülh əldə etmək olar. Biz isə hesab edirik ki,bu, müəyyən qədər bizim özümüzü aldatmaq deməkdir. Birincisi,belə münaqişədə olan iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlıqaparmaq qeyri-mümkündür. Ona görə yox ki, bunu Azərbaycanhökuməti, yaxud Azərbaycanın Prezidenti istəmir. Bu, sadəcəolaraq, real deyildir. İkincisi isə - gərək hər şeyi açıq, necə varsa, ocür deyəsən - o da ondan ibarətdir ki, əgər sülh yaransa, qarşılıqlıinam dərhal yaranacaqdır. Sizin monitorinq keçirməyinizi mənbəyənirəm. Allah eləsin ki, bu sizə yaxşı nəticələr versin. Ancaq butədbirlərlə biz istədiyimiz məqsədə nail ola bilmərik. Daha dakonkret işlər görmək lazımdır.

Siz burada bəyan etdiniz və mən də deyə bilərəm ki, son vaxtlarErmənistan və Azərbaycan prezidentləri arasında bilavasitəgörüşlər keçirilibdir və onlar faydalı olubdur. Mənim xatirimdədir,Cenevrədə iki dəfə görüş keçirdik, sonra Yaltada görüşdük, dahasonra Ermənistan-Azərbaycan sərhədində - Naxçıvan bölgəsindəgorüşümüz oldu. Bu görüşlər bizdə - həm ErmənistanPrezidentində, həm də Azərbaycan Prezidentində çox böyükümidlər yaratdı. Bizim bu işlərdə tərəqqi əldə etməyimiz ondanibarət idi ki, hər iki tərəf bəyan etdi ki, müəyyən güzəştlərə getməklazımdır. Mən bu gün də bu fikirdəyəm. Ancaq təəssüf ki, buməsələ öz ardıcıl davamını təmin edə bilmədi.

________________Milli Kitabxana________________

411

Bizim son görüşlərimiz, məsələn, Moskvada prezident Köçəryanlamənim təkbətək görüşüm, prezident Köçəryanın, prezident Putininvə prezident Əliyevin üçlükdə görüşü, ondan sonra mənimprezident Putin ilə uzun çəkən, çox geniş, ətraflı söhbətimiz - həttabu görüş sərf etdiyimiz vaxta görə bütün protokol çərçivələrindənkənara çıxmışdı, ancaq belə açıq söhbətə ehtiyac var idi - bunlarınhamısı çox əhəmiyyətdir, bu məsələni həll etməyimiz üçünmüəyyən imkanlar yaradır, Bu görüşlərdən sonra ErmənistanPrezidenti Amerika Birləşmiş Ştatlarında oldu, prezident cənab BillKlintonla görüşdü, sonra Parisdə oldu, prezident cənab Jak Şiraklagörüşdü.

İyunun 29-da mən Fransanın Prezidenti cənab Jak Şirakla 40dəqiqə müddətində telefon danışığı apardım. Bizim çoxəhəmiyyətli, ətraflı danışığımız oldu. Onu da xatırlatmaq istəyirəmki, mən bir neçə ay ərzində Amerika Birləşmiş ŞtatlarınınPrezidenti cənab Bill Klintonla üç dəfə görüşmüşəm -yanvar ayındaDavosda, fevral ayında Vaşinqtonda, ondan əvvəl isə keçən ilinnoyabr ayında İstanbulda görüşmüşəm.

Bu görüşlərin hamısı əhəmiyyətlidir, hamısı ümidlər yaradır.Çünki söhbət Minsk qrupunun həmsədrləri olan ölkələrinliderlərindən-Rusiyanın, Amerika Birləşmiş Ştatlarının, Fransanınprezidentlərindən - gedir. Təbiidir ki, bu görüşlər müsbət nəticəəldə etmək üçün vasitədir. Biz isə hələlik buna nail ola bilmişik.Ancaq heç də ümidsiz deyilik. Hesab edirəm ki, Minsk qrupuhəmsədrlərinin yenidən fəallaşması burada bizə çox fayda gətirəbilər.

Beynəlxalq maliyyə mərkəzləri ilə Cenevrədə sizin keçirdiyinizgörüş və apardığınız müzakirələr çox əhəmiyyətlidir və mən bunuçox yuksək qiymətləndirirəm.

Prezident Bill Klinton mənimlə görüşlərində bu barədə demişdirki, məsələnin sülh yolu ilə həll edilməsinə nail olan kimi, AmerikaBirləşmiş Ştatları işğal olunmuş torpaqların

________________Milli Kitabxana________________

412

bərpası üçün bütün imkanlarından istifadə edəcəkdir. İyunun 29-damən Fransa Prezidenti cənab Jak Şirakla danışarkən o da bu sözlərimənə dedi və bildirdi ki, Fransa altı ay müddətində AvropaBirliyinə sədrlik edəcəkdir və əgər sülh yaranarsa, bu sədrlikimkanlarından istifadə edərək, işğaldan azad olunan ərazilərimizinbərpa işlərinə çox yardım etmək olar. Prezident cənab Jak Şirakmbu fikirlərini hörmətli səfir Qayyard da burada açıqladı. Bunlarınhamısı çox müsbət hallardır və bizdə ümidlər yaradır. Əgər indiMinsk qrupunun həmsədrləri, o ölkələrin liderləri işğal edilmiştorpaqlar azad olun-duqdan sonra onların bərpası haqqındadüşünürlərsə və siz müvafiq tədbirlər görürsünüzsə, Cenevrədə sondəfə keçirdiyiniz görüşdə də çox xeyirli iş görmüsünüzsə, deməli,bu sizdə də ümid yaradır ki, sülh əldə olunacaqdır. Çünki sülhyaranmasa. torpaqlar işğaldan azad edilməsə, heç bir bərpadansöhbət gedə bilməz.

Altı ildən çoxdur ki, biz atəşkəs rejimində yaşayırıq. Mən bunumühüm hadisə hesab edirəm və qiymətləndirirəm. Siz də beləfikirdəsiniz. Ancaq bizim cəmiyyətdə hamı bu fikirdə deyildir.Çünki atəşkəs bir il, iki il, üç il, beş il, altı il olar, biz ömür boyuatəşkəs rejimində yaşamayacağıq ki! Əgər hər dəfə görüşübatəşkəsə yüksək qiymət verməklə bir-birimizi arxayınlaşdırsaq,onda biz heç bir nəticə əldə etməyəcəyik. Atəşkəs məqsəd deyil,vasitədir. Amma bu vasitədən də istifatadə etmək lazımdır. Biz bubarədə konstruktiv mövqedəyik. Məsələnin sülh yolu ilə tezlikləhəll edilməsini istəyirik. Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhyaratmağı arzulayırıq. Bunun Qafqazda da sülh yaradılması üçünböyük əhəmiyyəti olacaqdır, Qafqazda təhlükəsizliyinyaradılmasına çox böyük xeyri olacaqdır.

Moskvada prezident Vladimir Putinin təşəbbüsü ilə dördprezident görüşdü - Rusiya, Gürcüstan, Ermənistan prezidentləri vəAzərbaycan Prezidenti görüşdülər. Bu görüş Qaf-

________________Milli Kitabxana________________

413

qazda, xüsusilə Cənubi Qafqazda iqtisadi əməkdaşlığa həsrolunmuşdur. Ancaq Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhyaranmasa, bu ümidlər, yəni bu niyyətlər, sadəcə, söz olaraqqalacaqdır, bir nəticə verməyəcəkdir. Ona görə də məsələninkökünə baxmaq lazımdır, əsas məsələni həll etmək lazımdır. Mənəminəm ki, əsas məsələ həll olunandan sonra qısa bir müddətdəErmənistanla Azərbaycan arasında inam yaranacaq, ondan sonraiqtisadi əlaqələr yaranacaq, Qafqazda təhlükəsizlik təmin olunacaq,Cənubi Qafqaz ölkələri çox fəal əməkdaşlıq edəcəklər. Bu bizə dəlazımdır. Amma bizdən çox Ermənistana və Gürcüstana lazımdır.

ATƏT-in sədrİ İyul ayının 17-də Azərbaycana, bütün bölgəyəgələcəkdir. Dediniz ki, iyulun 12-də siz onunla görüşəcəksiniz.İstərdim ki, həm sizin görüşünüz, həm bu səfər müəyyən nəticələrversin, keçmişdə olan səfərlər kimi formal xarakter daşımasın. Mənçox arzu edirəm ki, siz, həmsədrlərin nümayəndələri Bakıyagələrkən bizim çadır şəhərciklərinə gedəsiniz. Bakının küçələri,şəhərin indiki görünüşü, burada yaranmış sabitlik, əlbəttə ki, sizdəçox xoş təəssüratlar doğurmuşdur. Amma vaxtaşırı çadırşəhərciklərinə gedib, 6-7 il həmin çadırlarda yaşayan insanlarıgörsəniz, onların vəziyyəti ilə tanış olsanız, onda sizin təəssüratınızdaha dolğun olacaqdır. Mən bunu çox sadə edə bilərəm. Sizvertolyotla buradan Qazağa uçmaq istəyirsiniz. Sizə 2-3 saat vaxtlazımdır ki, vertolyotla buradan çadır şəhərciklərinə uçasınız,görəsiniz, ondan sonra da qayıdasınız. Bu sizin cəmi dörd saatvaxtınızı alacaqdır. Bakıdan çadır şəhərciklərinə məsafə BakıdanQazağa olan məsafəyə nisbətən çox qısadır.

Xahiş edirəm, ATƏT-in sədrinə də mənim bu fikirlərimiçatdırasınız. Mən arzu edirəm ki, o burada olanda heç olmasa 3-4saat vaxt ayırsın, mən onunla birlikdə vertolyotla uçub çadırşəhərciklərindən birinə-ikisinə baxaq. Onda o biləcək ki,Azərbaycan nə vəziyyətdədir.

________________Milli Kitabxana________________

414

Bütün bu fikirlərimizi açıq-aydın, tam səmimi sizə çatdıraraq, məneyni zamanda bir daha təsdiq edirəm ki, sizin böyük imkanlarınızvardır. Rusiya, Amerika Birləşmiş Ştatları, Fransa kimi böyükdövlətlər ATƏT-in qarşısında öz üzərlərinə götürdükləri vəzifəniəgər yerinə yetirə bilmirlərsə, belə hal bu ölkələrə və həmindövlətlərin rəhbərlərinə şərəf gətirmir. Sizin imkanlarımız çoxdur.Xahiş edirəm ki, bu imkanlardan daha da səmərəli istifadə edəsiniz.Biz münaqişəyə son qoyulmasına birlikdə nail olmalıyıq. İndiyəqədər olduğu kimi, mən indi də ATƏT-ə, Minsk qrupuna, onunhəmsədrlərinə hörmət, ehtiramımı və inamımı bildirirəm. Ümidedirəm ki, sizin başladığınız bu proses indi daha da fəal olacaqdırvə siz böyük fasilələr etməyəcəksiniz. Təşəkkür edirəm.

Keri Kavano: İcazə verin, Sizi əmin edim ki, biz qaçqındüşərgələrində olarkən aldığımız təəssüratlar hələ də gözlərimizinönündən getməyibdir. Biz öz aramızda da həmin səfərlərimizbarədə dəfələrlə danışmışıq. Amerika Birləşmiş Ştatlarında da mənbu təəssüratlarım barədə çoxlarına danışmışam. Biz ailələrin palçıqevlərdə yaşadıqlarını görmüşük. Elə körpə uşaqlar, oğlan və qızlargörmüşük ki, onlar indi məktəbə gedirlər və heç vaxt evin nəolduğunu bilmirlər. Biz o insanlardan da enerji alıb, sülh əldəolunmasına çalışmalıyıq.

İcaza verin, Sizi ona da əmin edım ki, biz tamamilə anlayırıq ki,nə atəşkəs, nə iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması, nə də inam, yaradıcıtədbirlərin həyata keçirilməsi hərtərəfli sülhün əvəzini vermir. Butədbirlər irəli getmək, prosesi davam etdirmək üçün mühüm roloynayır. Amma sülhün əldə olunması aydın surətdə bizim ən çoxönəm verdiyimiz məsələdir. Biz bu iş üzərində çalışarkən həmişəmən marafon qaçışında iştirak edənləri xatırlayıram. Çox güman ki,marafon qaçışı ən çətin olimpiya idman növüdür. Bəzən məsafəninbir neçə metrini qət etmək asan görünür və bu məsafəni birinci qətedəndə hesab edirsən ki, hər şey yaxşıdır və öz axarı ilə get-

________________Milli Kitabxana________________

415

məkdədir. Lakin zaman keçdikcə gərginlik getdikcə artır və oməsafəni qət etməyin çətinliyini öz üzərində hiss edirsən. Buradakiçik hallar da rol oynamağa başlayır. Məsələn, adam fikir verməyəbaşlayır ki, ayaqqabılarımı bərk bağlamışammı ki, boşalmasın vəayağımdan çıxmasın. Bəlkə də inam yaradıcı tədbirlər, atəşkəsəriayət olunması məhz marafon qaçışındakı həmin xırda detallarabənzəyir. 15 min metr məsafəni qaçdıqdan sonra kimsə sızə içməyəbir az su verəndə, bu qaçışı davam etdirmək üçün encrji vermişolur.

Ən mühüm odur ki, məqsədə nail olmaq üçün aydın surətdəirəliyə baxmaq lazımdır. Sizinlə prezident Köçəryan arasındabirbaşa dialoqdan biz belə nəticə çıxarmışıq ki, Siz məhz oməqsədə - sülh əldə edilməsi məqsədinə nail olmağa tamdiqqətlisiniz, o işə hakim kəsilmisiniz. Belə hesab edirik ki, bizhamımız birlikdə eyni məqsədə çatmaq üçün sanki yürüşə çıxmışıq.Bəzən sürət zəifləyir, bəzən də yenidən artır. Ən mühümü odur ki,bir yerdə dayanmaq yoxdur, bu məsələlər irəli gedir. Bu yürüşdəiştirak edənlər də getdikcə öyrənirlər. Bilirlər ki, ayaqları yorulsa,dayansalar, onda məqsədə nail ola bilməyəcəklər. Ona görə də Sizbizim ləngidiyimizi görəndə bir qədər sürət, təkan verin. Biz də, öznövbəmizdə, əlimizdən gələni edəcəyik ki, Sizinlə prezidentKöçəryanın irəli getməsi üçün yardımçı olaq.

Bizim hər birimizin üzərində böyük məsuliyyət və vəzifə vardır.Lakin üzərimizə düşən çətinliyi münaqişədən əziyyət çəkən Sizinxalqın üzləşdiyi çətinliklərlə, əzab-əziyyətlərlə, məşəqqətlərləmüqayisə etmək mümkün deyildir.

Heydər Əliyev: Təşəkkür edirəm. Amma hər bir yürüşün özməsafəsi var - 3 min metr, 5 min metr, 10 min metr. Yürüşünməsafəsi sonsuz ola bilməz. Çox sağ olun.

Jan-Jak Qayyard: Bir halda ki, burada Fransanı təmsil edirəm,mən də idman yarışları, bu dəfə velosiped yarışları ilə bağlı dahabir müqayisə gətirmək istərdim. Yəni

________________Milli Kitabxana________________

416

əgər siz velosipedi sürməsəniz, yıxılacaqsınız. Ona görə də bizdaim irəliyə doğru hərəkət etməyə bir növ məhkumuq. Sonrademək istərdim ki, cənab Prezident, bizə söylədiyiniz sözləri ümidəlaməti kimi qəbul edirik. Haqqında danışdığınız görüşlər bizə belədüşünməyə əsas verir ki, danışıqlar prosesini fəallaşdırmaq üçünindi malik olduğumuz imkanlar əslində çox ciddidir və biz bumünaqişənin həllinə doğru həqiqətən irəliləyəcəyik. Beləliklə, bubizim üçün boyük rəvacdır, buna görə Sizə təşəkkür edirik.

Heydər Əliyev: Təşəkkür edirəm. Mən sizinlə çox razıyam ki,yürüşdə dayanmaq olmaz. Amma siz bir az, altı ay dayandınız. Onagörə də sizin əzələləriniz bir qədər zəifləyibdir. Məsləhət görürəmki, bu işlə daim məşğul olasınız.

Jan-Jak Qayyard: Cənab Prezident, yenicə dediklərinizəqayıdaraq, Sizə bildirmək istərdim ki, biz əslində dayanmamışdıq,sadəcə olaraq, məşq edirdik, amma gizlicə.

Nikolay Qribkov: Hörmətli Prezident, sonda mən bu görüşəgörə Sizə səmimi təşəkkür etmək istərdim. Mən həmkarlarım kimi,idman mövzusunda danışmayacağam, bir də ona görə ki, ruslar da,azərbaycanlılar da yüzilliklər ərzində eyni oyunları oynamışlar, bizbir-birimizi tanıyırıq. Sadəcə olaraq, Sizi əmin etmək istəyirəm ki,indi söylədiyiniz xoş sözləri və xeyir-duanı dövlətlərimizinrəhbərlərinin nəzərinə mütləq çatdıracağıq. İnanırıq ki, bu sözlərbizə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi kimi çox mühüm problemi ikiqatenerji ilə həll etməkdə kömək göstərəcəkdir.

Heydər Əliyev: Sağ olun.

________________Milli Kitabxana________________

417

QEVDLƏR

1. «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyi - yanacaq və yağlar istehsal edən neft emalıbirliyi, 1994-cü ildə yaradılmışdır. Birlik 20-dən çox neft məhsulları, o cümlədən, standartvə texniki müqavilə şərtlərinə uyğun gələn dizel yanacağı, aviagerosin, odluq mazut,həmçinin müxtəlif markalı sürtgü yağları, bitum və s. hasil edir. - 5-18.

2. Sovetlər İttifaqı, Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) - 1922-1991-ciillərdə keçmiş Rusiya imperiyasının böyük hissəsində mövcud olmuş dövlət SSRİ-ninyaradılmasına dair Müqaviləyə (dek.1922) əsasən onun tərkibinə Belorusiya (BSSR),Rusiya (RSFSR), Cənubi Qafqaz respublikaları (2SFSR; 1936-cı ildən müttəfiqrespublikalar - Azərbaycan SSR, Ermənistan SSR, Gürcüstan SSR) və Ukrayna SSR,1925-ci ildə - Özbəkistan SSR; Türkmənistan SSR, 1929-cu ildə Tacikistan SSR, 1936-cıildə Qazaxıstan SSR, Qırğızıstan SSR, 1940-cı ildə Moldaviya SSR, Latviya SSR LitvaSSR, Estoniya SSR daxil olmuşdular.

1991-ci ilin dekabrında Belorusiya, Rusiya və Ukrayna SSRİ-nin mövcudluğunundayandırıldığını elan edərək Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaradılması haqqındaSaziş imzaladılar (8 dekabr, Minsk). 1991-ci il dekabrın 21-də Latviya, Litva və Estoniyaistisna olmaqla keçmiş SSRİ-nin digər müttəfiq respublikalarının başçıları Alma-AtadaBəyannamə imzalayaraq MDB-nin yaradılması haqqında məqsəd və prinsiplərəqoşulduqlarını bəyan etdilər. 5, 6, 15, 16, 23, 24, 25, 39, 89,108, 110, 136, 139, 141, 158,166, 169, 188, 194, 200, 224, 226, 227, 230, 231, 236, 237, 238, 239, 249, 250, 253, 256,260, 263,267,269,279303,304,305,312,313,327,329,361,362,378.

3. İkinci dünya muharibəsi (1939-45) - Almaniya, İtaliya və Yaponiya tərəfindənbaşlanmış böyük müharibə. İkinci dünya müharibəsi 1939-cu il sentyabrın 1-dəAlmaniyanın Polşaya girməsi ilə başlandı. Sentyabrın 3-də Böyük Britaniya və FransaAlmaniyaya müharibə elan etdi. 1940-cı ilin ortalarından alman qoşunları 1941-ci iliyunun 22-də Almaniya SSRİ-yə qarşı müharibə elan etdi. 1942-43-cü illərdə sovetordusunun Stalinqrad və Kursk vuruşmalarında qələbəsi Almaniyanı qəti surətdə sarsıtdı.

1945-ci il mayın 2-də sovet ordusu Berlini aldı. Mayın 8-də Karls-xorstda (Berlinyaxınlığında) Almaniyanın danışıqsız təslim olması haqqında akt imzalandı.

Yaponiyanın təslim olması haqqında sənəd isə sentyabrın 2-də imzalandı. Bununlaİkinci dünya müharibəsi qurtardı. İkinci dünya müharibəsində 72 ölkə iştirak etmişdir.Müharibə edən ölkələrin silahlı qüvvələrinə 110 milyon adam çağırılmışdı. Müharibədə62 milyon adam həlak olmuş, minlərlə şəhər, qəsəbə və kənd dağılmışdı. - 6.17, 180,296,301,324.

4. Nobel qardaşları - İsveç ixtiraçıları və sənayeçiləri. Silah istehsalı və ağ neftticarəti ilə məşğul olmuşlar. Robert Nobel XIX əsrin 70-ci illərində Bakıya gəlmiş və neftişi ilə maraqlanmışdı. O, sonralar qardaşı Lüdvıqi də bu işə cəlb etmiş və onlar 1879-cuildə «Nobel qardaşları»şirkətini təsis etmişlər. Şirkətin, demək olar, bütün kapitalı, habelə

________________Milli Kitabxana________________

418

illər boyu götürdüyü yüz milyon manatlarla izafı mənfəət Bakı neftinin hesabınaqazanılmışdı. Tərkibinə əsas kapitalı 130 milyon manatdan çox olan 25 müxtəlif müəssisədaxil idi.

Nobel qardaşları inhisarlarının Bakıda fəaliyyəti Azərbaycan iqtisadiyyatınıninkişafına səbəb oldu. Onların açdığı müəssisələrdə minlərlə azərbaycanlı işləmişdir.Onların sifarişi ilə İsveçdə tikilən və Xəzərə gətirilən «Zoroastr» gəmisi dünyada ilkneftdaşıyan tanker idi, Beynəlxalq Nobel mükafatları Alfred Nobelin vəsiyyətinə əsasənNobel fondu tərəfindən təsis edilmişdir. Bu mükafat hər il məşhur alimlərə (etdikləriixtiralara və gördükləri işlərə), ictimai və siyasi xadimlərə, yazıçı və şairlərə verilir. -6,8.

5. Stalin, İosif Vissarionoviç (1879-1953) - 1922-53-cü illərdə SSRİ-nin partiyavə dövlət rəhbəri. Sosializm quruculuğuna dair Lenin planını, SSRİ-nin Böyük Vətənmüharibəsində (1941-45) müdafə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsində və s. rəhbərkimi iştirak etmişdir Fəaliyyətində nəzəri və siyasi səhvlərin çoxluğu, kobud qanunpozuntuları, bəzi mənfi xüsusiyyətləri Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişin yaranması ilənəticələndi. 30-cu illərdə baş verən və milyonlarla insanın repressiyasına səbəb olan qanlıcinayətlər məhz onun səhvlərinin nəticəsidir. Təkcə 1937-ci ildə Azərbaycanda «xalqdüşməni» kimi 29 min nəfər güllələnmiş və ya sürgün edilmişdi. - 8.

6. Mirzəyev Ramiz (1954-2007) - mühəndis. «Azərqaz» sistemində müxtəlifrəhbər vəzifələrdə çalışmışdır. 1997-2007-ci illərdə «Azərneft-yağ» istehsalat BirliyininBaş direktoru olmuşdur. - 5-18.

7. ABŞ Konqresi, Amerika Birləşmiş ŞtatlarıKonqresi-ali qanunverici hakimiyyətorqanı. İki palatadan - Senatdan və Nümayəndələr palatasından ibarətdir.

Senatın 100 nəfər üzvü var. Ölkənin hər ştatından Senata iki senator seçilir.Nümayəndələr palatasının 435 üzvü var. Bu palatanın üzvləri hər seçki dairəsində yaşayanəhalinin sayına görə seçilir. Qanun layihələri hər iki palatada müzakirə olunur. Konqrestərəfindən qəbul olunan qanunları ABŞ Prezidenti təsdiq edir. - 14,261,262.

8. Çin Xalq Respublikası, ÇXR - Mərkəzi və Şərqi Asiyada dövlət.Sahəsi 9,6 milyon km2, əhalisi 1219 milyon nəfərdir. İnzibati cəhətdən 22 əyalətə

(Tayvansiz), 5 muxtar rayona və mərkəz tabeliyində olan 3 şəhərə (Pekin, Şanxay,Tyantszın) bölünür. Ali dövlət hakimiyyəti orqanı Ümumçin Xalq NümayəndələriMəclisidir. Dövlət başçısı – Çin Xalq Respublikasının sədridir. Paytaxtı Pekindir. -17,18,49,115,280, 285-307,364.

9. Tszyan Tszemin (d.1926) - Çinin partiya və dövlət xadimi. 1989- cu ildən ÇinKP MK-nın Baş katibi, 1993-2005-ci illər Çin Xalq Res publikasının sədri olmuşdur. -17,288,291,292,294,299,307.

10. Li Pen (d.1928) - Çinin siyasi və dövlət xadimi. 1979-98-ci illər-də bir sıraməsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1998-ci ildən ÇXR Ümumçin Xalq Nümayəndələri MəclisiDaimi Komitəsinin sədridir. - 17,285-307,364.

________________Milli Kitabxana________________

419

11. İsveç, İsveç Krallığı-Şimali Avropanın Skandinaviya yarımadasında dövlət.Sahəsi 450 min km2, əhalisi 8,9 milyon nəfərdir.

İnzibati ərazisi 24 lena bölünur. Dövlət başçısı kral, qanunverici orqanı parlamentdir(riksdaq). Paytaxtı Stokholmdur. - 19,20,363.

12. Karl Qustav XVI (d.I946) - 1973-cü ildən İsveçin kralı. O, həmçinin«Ümumdünya təbiət» fondunun Prezidentidir. - 19.

13. Rusiya, Rusiya Federasiyası - Avropanın şərqində, Asiyanın şimalında dövlət.Ərazisi 17075,4 min km2, əhalisi 146,3 milyon nəfərdir. Rusiya respublika idarəetməfopmalı demokratik federativ dövlətdir. Rusiya Federasiyasına 21 respublika, 6 diyar, 49vilayət, federal əhəmiyyətli Moskva və Sankt-Peterburq şəhərləri, 10 muxtar vilayət vəmahal daxildir. Dövlət başçısı prezident, qanunverici orqanı ikipalatalı – Dövlət Dumasıvə Federasiya Şurasıdır. Paytaxtı Moskva şəhəridir. - 21-29,32,35, 39,60-61,81,94,107-112,138-145,148-170, 177, 178, 183, 191, 213-277,278, 279,281,305,327,328,343-368,373-391,396,402-416.

14. Konstantin Vasilyeviç Totski (d.1950) - general - leytenant. Hazır da RusiyaFederasıyası Sərhəd Qoşunları idarəsinin direktorudur. Totski 1989-91-ci illərdəAzərbaycanda Lənkəranda sərhəd qoşunları idarəsinin rəisi olmuşdur. - 21-29,161,227.

15. Naxçıvan - Azərbaycan Respublikasında şəhər. Naxçıvan MuxtarRespublikasının paytaxtı. Ərazisi 0,013 min km2, əhalisi 67 min nəfərdən çoxdur.Naxçıvan Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindəndir. Müasir Naxçıvan qədim, antik və ortaəsr şəhər yerinin xarabalıqları üzərində yerləşmişdir.

Naxçıvan c.ə. IX-VI əsrlərdə qədim Manna və Midiyanın, eramızın əvvəllərində isəAlbaniyanın, IV əsrdən isə Sasanilərin tərkibində olmuşdur. 654-cü ildə isə Naxçıvanıərəblər işğal edirlər. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə qədər Naxçıvan müxtəlifdövlətlərin nüfuz dairəsində olur. Məhz bu ildən Naxçıvan Rusiya imperiyasınabirləşdirildi və qəza mərkəzinə çevrildi. Naxçıvan şəhəri 1924-cü il fevralın 9-daNaxçıvan MSSR təşkil edilərkən muxtar respublikanın paytaxtı oldu. - 22,25,65,67,222,273,410.

16. İran, İran islam Respublikası - Cənub-Qərbi Asiyada dövlət. Sahəsi 1,65milyon km2, əhalisi 62,2 milyon nəfərdir.

Paytaxtı Tehran şəhəridir. İnzibati cəhətdən 24 ostana bölünür. Ali qanunvericihakimiyyət orqanı 4 il müddətinə seçilən Xalq Şurası Məclisidir. Hökuməti Baş nazirtəşkil, prezident isə təsdiq edir -23,24,32,35,45,70-106,178,231.

17. Şəhidlər xiyabanı - Azərbaycanın azadlığı, müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü uğrundaşəhid olmuş mərd oğul və qızların uyuduğu müqəddəs ziyarətgah. 1990-cı il yanvarın 20-də sovet ordusunun hücumu zamanı həlak olmuş onlarla adam «Dağüstü park»ın qərbhissəsində dəfn edilmişdir. Bura o vaxtdan «Şəhidlər xiyabanı» adlanır. Xiyabanda eynizamanda Ermənistan işğalçılarına qarşı Azərbaycan torpaqlarının müdafiəsi uğrunda

________________Milli Kitabxana________________

420

qəhrəmancasına həlak olanlar da dəfn edilmişdir. 1998-ci ildə burada hündürlüyü 22 metrolan əbədi məşəl-abidə qoyulmuşdur.-25,352.

18. 1990-cı ilin yanvarı - 1990-cı ilin yanvarında Azərbaycanda faciə baş verdi.Yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə fövqəladə vəziyyət elan edilmədən sovet ordusununxüsusi təyinatlı cəza dəstələri, dəniz, donanmasının və daxili qoşunların bölmələri Bakışəhərinə yeridildi. Sovet ordusunun bu kütləvi zorakılıq aktı nəticəsində 131 nəfəröldürülmüş, 744 nəfər yaralanmış, yüzlərlə adam qanunsuz həbs edilmiş və itkin düşmüş,dövlət əmlakına, ictimai və şəxsi əmlaka, şəhər təsərrüfatına və vətəndaşlara böyük maddiziyan dəymişdi. 1990-cı ilin qanlı yanvarı Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda aparılanmübarizə tariximizdə Vətənin şəhid övladlarının qanı ilə yazılmış şərəfli səhifə oldu. -25,230,313.

19. Dağıstan, Dağıstan Respublikası - Rusiya Federasiyasında respublika. Sahəsi50,3 min km2, əhalisi 2094,6 min nəfərdir.

Paytaxtı Mahaçqala şahəridir. Dağıstan ərazisı bizim eradan əvvəl 1-ci minnilliyinaxırlarına qədər Qafqaz Albaniyası tərkibində olmuşdur. 1813-cü ildə Gülüstanmüqaviləsinə əsasən çar Rusiyasına birləşdirilmişdir. - 26,125,173-182,228,233.

20. Çeçenistan (İçkeriya) - Rusiya Federasiyasında respublika. Paytaxtı Qroznışəhəridir.

Orta əsrlərin əvvəllərində Çeçenistanın xeyli hissəsi Alan dövlətinin tərkibində idi.XIX əsrdə Rusiya Şimali Qafqazı işğal etməyə başladı. Çeçenlər Öz torpaqlarındançıxarılır, onların yerinə burada kazaklar yerləşdirilirdi. Bu da Çeçenistanda milli-azadlıqhərəkatının başlanmasına səbəb oldu. Dağlıların bu hərəkatı (1817-1864) 1859-cu ildəŞeyx Şamil təslim olduqdan sonra yatırıldı və Çeçenistan tamamilə Rusiyayabirləşdirildi.-26,27,81,160,161,170,175,177,228,229,233,353.

21. Putin, Vladimir Vl a d i m i r o v i ç (d.1952)- 2000-2008-ci illərdə RusiyaFederasiyasının Prezidenti. 1975-97-ci illərdə bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1998-ci ildə Rusiya Federasiyası Prezidenti administrasiyasının rəhbəri, 1998-99-cu illərdəMTİ-in direktoru, 1999-cu ilin avqustundan Rusiya hökumətinin başçısı. Hazırda RusiyaFederasiyası nın baş nazir 29, 109, 111, 112, 138, 141, 145, 149, 158, 159, 180,213,217-219,221,234,241, 243, 244, 245, 253, 265, 267, 269, 270, 276, 277, 353, 354, 358,406,411,412

22. Azərbaycan Ticarət-Sənaye Palatası - 1960-cı ildən fəaliyyət göstərir.Azərbaycanın dünyanın müxtəlif ölkələri ilə ticarət, iqtisadi və elmi-texniki əlaqələrinininkişafına kömək edir. 1980-ci ildə palata istehsalın və beynəlxalq əməkdaşlığıninkişafında əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərə görə «Qızıl Merkuri» beynəlxalq mükafatınalayiq görülmüşdür. -30-45.

23. Böyük Britaniya, Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı -Qərbi Avropada dövlət. B.Britaniya adası, İrlandiya adasının şimal-şərq hissəsi, Anqlsi,

________________Milli Kitabxana________________

421

Uayt, Normand, Orkney, Hebrid, Şetlend adaları və bir sıra kiçik adalardan ibarətdir,Sahəsi 244,1 min km2, əhalisi 58,8 milyon nəfərdir. İnzibati cəhətdən qraflıqlara vəqraflıq hüququnda olan şəhərlərə bölünür. Böyük London xüsusi inzibati vahiddir.B.Britaniya parlamentli monarxiyadır. Paytaxtı London şəhəridir. - 305,52-56,146,147,238.

24. Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) - respublikada neftvə qazın kəşfiyyatına, çıxarılmasına və emal edilməsinə rəhbərlik edən qurum. 1991-ciildə təşkil edilmişdir. Şirkət neft və qaz quyularının qazılması və istifadəyə verilməsi, nəqledilməsi və s. əqsədilə dünyanın bir sıra ölkələrinin iri neft şirkətləri ilə sazişlər,müqaviblər bağlamışdır. - 31,34,35,39,40,43,50,240.394.

25. «Əsrin müqaviləsi» - 1994-cü ilin sentyabrın 20-də Bakıda Xəzər dənizininAzərbaycan sektorunda «Azəri», «Çıraq» yataqlarınınn dərinlikdə yerləşən hissəsininbirgə işlənilməsi və hasil olunan neftin pay şəklində bölüşdürülməsi» haqqında dünyanın11 ən iri neft şirkəti ilə bağlanmış müqavilə. - 31, 33, 52, 54, 156, 396.

26. Bakı-Novorossiysk neft kəməri - 1994-cü ilin sentyabrında AzərbaycanRespublikası hökumətinin xarici neft şirkətləri ilə imzaladığı «Əsrin müqaviləsinin həyatakeçirilməsinin mühüm bir hissəsi Bakı-Novorossiysk neft kəməridir. Bu kəmər 1997-ciilin noyabrında istifədəyə verilmişdir. - 32,61,94,156.

27. Bakı-Supsa neft kəməri - 1994-cü ilin sentyabrında Azərbaycan hökumətininxarici neft şirkətləri ilə imzaladığı «Əsrin müqaviləsi»nin həyata keçirilməsinin mühümbir vəsiləsi Bakı-Supsa neft kəməridir. Kəmərin uzünluğu 330 km, gündəlik maksimumötürmə gücü 115 min barreldir. Supsada hər birinin tutumu 250 min barrel olan dördterminal tikilmişdir.

1999-cu il aprelin 17-də Supsada ilkin Xəzər neftinin Qərb istiqamətində nəqli üçünBakı-Supsa ixrac boru kəmərinin va Supsa yerüstü terminalının təntənəli rəsmi açılışmərasimi olmuşdur. -32,94,156.

28. Bakı-Tbilisi-Ceyhan - 1998-ci il oktyabrın 29-da Azərbaycan, Türkiyə,Gürcüstan; Qazaxıstan. Özbəkistan prezidentləri və ABŞ-ın energetika naziri Bakı-Tbilisi-Ceyhan marşrutunu müdafiə edən «Ankara bəyannaməsini» imzalamışlar.Uzunluğu 1695 km olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri 2006-cı ildə istifadəyəverilmişdir. - 33,34, 39, 44, 57, 58,94,131,132,136,154,155,156,157,214,395.

29. ATƏT-in İstanbul Zirvə görüşü - 1999-cu il noyabrın 18-20-də Türkiyəninİstanbul şəhərində ATƏT-in üzvü olan ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının iştirakı iləkeçirildi. Bu, ATƏT-in son toplantısı idi. İstanbul sammitində 3 sənəd qəbul olundu.Birincisi - İstanbul xartiyası - dünyada sülhün və təhlükəsizliyin təmin olunması, ölkələrinərazi bütövlüyünün qorunması, baş vermiş münaqişələrin sülh yolu ilə həll olunması və s.İkinci sənəd Avropada adi silahlar haqqında idi. Üçüncü sənəd isə siyasi bəyannamə idi. -34,62,151,395,

________________Milli Kitabxana________________

422

30. Klinton Bill, Uilyam Ceferson Blayd (d.1946)- ABŞ-ın görkəmli siyasi vədövlət xadimi. ABŞ-ın 41-ci Prezidenti (1992-2000).

Klinton xarici siyasətində SSRİ dağıldıqdan sonra müstəqillik qazanmış dövlətlərlə, ocümlədən Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına mühüməhəmiyyət vermişdir. - 34,58.59,261,262,392,394,395,396.

31. «LUKoyl» - neft şirkəti. 1993-cü ildə Rusiya Federasiyası hökumətinin qərarıilə yaradılmışdır. Nəhəng sənaye-maliyyə kompleksinə malik olan «LUKoyl» şirkətiRusiya, MDB və dünyanın bir çox ölkələrində neft məhsullarının kəşfıyyatı, hasilatı,emalı və satışı ilə məşğul olur. Şirkət 1993-cü ildən Azərbaycanda fəaliyyət göstərir. -39,240.

32. Vahid Ələkbərov, V a h i d Yusif oğlu (d.1950)- 1993-cü-il dən Rusiyanın ənböyük neft şirkətlərindən olan «LUKoyl»un Prezidentidir. - 39.

33. Xoşbəxt Yusifzadə, Xoşbəxt Bağı oğlu (d.1930) - neftçi-geoloq, geologiya-minerologiya elmləri doktoru. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki.1994-2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin vitse-Prezidenti,2004-cü ildən isə birinci vitse-prezidentdir. Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» və«İstiqlal» ordenləri ilə təltif olunmuşdur. - 39.

34. «Eksson-Mobil» - amerikan şirkəti. Dünyada ən böyük özəl neft şirkətlərindənbiri. Neftin çıxarılması, istehsalı və paylanması ilə məşğuldur. - 40.

35. Fransa, Fransa Respublikası- Qərbi Avropada dövlət. Sahəsi 551 min km2, əhalisi58,4 milyon nəfərdir. İnzibati cəhətdən 95 departamentə bölünür. Qanunvericihakimiyyəti iki palatadan (Milli Məclis və Senat) ibarət parlament həyata keçirir. İcrahakimiyyəti prezident və Nazirlər Şurasına məxsusdur. Paytaxtı Paris şəhəridir.-40, 73,110, 111, 240, 241, 262, 266,270,305,396,401,402-416.

36. Zərifə xanım, Əliyeva Zərifə Əziz q ı z ı (1923-1985) - görkəmli Azərbaycanoftalmoloqu. Tibb elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Milli EA-nın akademiki,Rusiya Tibb EA-nın akademiki, Azərbaycan Respublikasının əməkdar elm xadimi.Görkəmli siyasi və dövlət xadimi Əziz Əliyevin qızı, prezident Heydər Əliyevin həyatyoldaşı, prezident İlham Əliyevin anası. Zərifə xanımın Azərbaycanda oftalmologiyaelminin inkişafında müstəsna xidmətləri var. O, vaxtilə Azərbaycanda geniş yayılmıştraxomanın, dünya təcrübəsində birincilər sırasında peşə, xüsusilə kimya və elektronsənayelərində peşə fəaliyyəti ilə bağlı göz xəstəliklərinin öyrənilməsi, profilaktikası vəmüalicəsinə, habelə oftalmologiyanın müasir problemlərinə dair bir çox sanballı

________________Milli Kitabxana________________

423

tədqiqatların müəllifidir. Həmçinin yüksək ixtisaslı səhiyyə kadrları hazırlanmasına böyükəmək sərf etmişdir. O, Ümumittifaq Oftalmoloqlar Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin, SovetSülhü Müdafiə Komitəsinin, Azərbaycan Oftalmologiya Cəmiyyəti İdarə Heyətinin,«Vestnik oftalmologii» (Moskva) jurnalı redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur. Yüksək elminailiyyətllərinə görə Rusiya Tibb EA-nın M.İ.Averbax adına mükafatına layiqgörülmüşdür. - 41,61.

37. «Şevron» - dünyanın ən iri beynəlxalq enerji və kimya şirkətlərindən biri. Başofisi Kaliforniyanın San-Fransisko şəhərində yerləşir. Neft və kimya sənayesinin bütünsahələrində iş görən «Şevron»un dünyanın 100-ə qədər ölkəsində 450 filialı və birgəmüəssisəsi fəaliyyət göstərir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində 41000 işçisi var. 1879-cuildə «Pasifik Kost Oyl Kompani» adı ilə fəaliyyətə başlamışdır. - 41,55.

38. Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) - 1991-ci il dekabrın 8-də Beiorusiya,Rusiya və Ukrayna dövlət başçılarının imzaladıqları saziş əsasında SSRİ dağıldıqdansonra yeni dövlətlərarası birlik kimi yaradılmışdır. Azərbaycan 1993-cü ilin sentyabrındaMDB-yə daxil olmuşdur. Tərkibinə keçmiş SSRİ-nin 12 müttəfiq respublikası -Azərbaycan, Belarus, Ermənistan, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova,Özbəkistan, Rusiya, Tacikistan, Türkmənistan, Ukrayna daxildir. MDB-nin 1993-cü ildəqəbul edilmiş nizamnaməsində aşağıdakı birgə fəaliyyət sahələri nəzərdə tutulur: insanhüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi; xarici siyasi fəaliyyətin əlaqələndirilməsi; ümumiiqtisadi məkanın formalaşdırılmasında, nəqliyyat sisteminin və rabitənin inkişafındaəməkdaşlıq; əhalinin sağlamlığının və ətraf mühitin mühafizəsi; sosial və mühacirətməsələləri, mütəşəkkil cinayətkarlıqla mübarizə; müdafiə siyasətində və sərhədlərinqorunmasında əməkdaşlıq.

MDB-nin orqanları aşağıdakılardır: Dövlət başçıları Şurası; Hökumət başçıları Şurası;Xarici işlər nazirləri Şurası; Dövləltlərarası iqtisadi Şura; Mərkəzi Sankt-Peterburqşəhərində olan Parlamentlərarası Assambleya və s. MDB-nin daimi fəaliyyət gostərənorqanı Minsk şəhərində yerləşən Əlaqən-dirmə Məsləhət Komitəsidir. - 41, 66,67,109,143, 145,148, 149, 150, 155,159, 166,167,170,178,213-277, 328,358, 375,380, 381,382,385.

39. «Şell» - İnfrastrukturların formalaşdırılmasında, neft və kəmərlərinçəkilməsində, onların layihələrinin hayata keçirilməsində fəaliyyət göstərən korporasiya.Dünyanın100-dən çox ölkəsində şirkətləri var. Dünyanın 34 ölkəsində 53 neftayırmazavodu tam və ya qismən «Şell»ə məxsusdur. - 42.

40. «BiPi-AMOKO» - dünyada ən böyük neft və neft-kimya korporastyalarındanbiri. «Bİ-Pi-AMOKO» diinyada neft-qaz hasilatı, xam neft satışı, neftin emalı və neftməmulatlarının ticarəti, həmçinin neft-kimya məhsulları istehsalı və satışı üzrəixtisaslaşmış nəhənd şirkətdir. - 42.

41. Devid Vuqvord (d.1946) - neftçi-mühəndis, 1999-cu ildən «BP- Azərbaycan»şirkətinin Prezidenti. Bir çox ölkələrdə - Ərəb əmirliklərində, Norveç, Rusiya və ABŞ-da

________________Milli Kitabxana________________

424

«BP» şirkətinin nümayəndəsi vəzifələrin də işləmişdir. İngiltərənin «Müqəddəs Mixail vəMüqəddəs Çeorgi», Gürcüstanın «Şərəf», Azərbaycanın «Şöhrət» ordenləri ilə təltifolunmuşdur. - 42.

42. «Statoyl» - Norveçin «Statoyl» şirkəti 1972-ci ildən fəaliyyət göstərir. ŞirkətŞimal dənizinin Norveç sektorunda ən iri neft-qaz istehsalçısıdır. Hazırda dünyanın 19ölkəsində neftin kəşfıyyatı, çıxarılması və emalı ilə məşğul olur. Şirkət 1994-cü ildənAzərbaycan neft layihələrində faal iştirak edir. - 43.

43. Tur Heyerdal (1914-2002) - Norveç etnoqrafı və arxeoloqu. Köhnə dünya(Asiya, Avropa, Afrika) və Yeni dünya (Amerika) arasında xalqların transogeanmiqrasiyasının mümkiinlüyünü tədqiq etmişdir.

1969 və 1970-ci illərdə papirusdan hazırlanmış «Ra» və «Ra-2» qayıqlarındaAfrikadan Amerikaya, 1977—78-ci illərdə qamışdan qayrılmış «Tiqris» qayığındaƏlkürna (İraq) - Cibuti marşrutu ilə ekspedisiyalar təşkil edilmişdir. 2 dəfə Azərbaycandaolmuş, Qobustan qaya təsvirlərinə,qədim Şabran şəhərinin qalıqlarına baxmış, bu abidələrbarədə qiymətli mülahizələr söyləmişdir. - 43.

44. «Teksako» - neft şirkəti. Fəaliyyətini 1902-ci ildən Spinditor Hilldə(ABŞ,Texas ştatı) ilkin neft hasil olan vaxtdan başlamışdır. O vaxtdan genişlənərək«Teksako» şirkəti dünyanın on nəhəng beynəlxalq enerji şirkəti sırasına çıxmışdır.Dünyanın təxminən 150 ölkəsində neft və qaz sənayesi sahəsində fəaliyyət göstərir. İllikgəliri 30 milyarddan çox ABŞ dolları təşkil edir. - 44.

45. «Slavneft» - Rusiyanın ən boyük neft şirkətlərindən biri. 1994-cü ildəyaradılmışdir. Şirkət tamamilə özəldir. «Slavneft» neftin çıxarılması və istehsalı iləməşğuldur. - 44,60-61.

46. «Türk petrolları», Türkiyə petrolları - 1954-cü ildə Türkiyənin neft və qazsənayesinin inkişafı üçün yaradılmışdır. Karbohidrogen istehsalı və emalı sahəsindəTürkiyanın ən boyük şirkətidir.

TRAO hazırda MDB, Şimali Afrika və Orta Şərqdə fəaliyyət göstərir. Azərbaycanagələn ilk xarici neft şirkətlərindəndir. - 44.

47. Əhməd Necdət Sezər (d.1941) - 2000-2007-ci illərdə Türkiyə Prezidenti. 1962-83-cü illərdə bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmışdır.

1993-cü ildə Türkiyə Kassasiya Məhkəməsinin. 1988-ci ildə isə Türkiyə KonstitusiyaMəhkəməsinin üzvü seçilib. 1998-2000-ci illərdə Türkiyə Konstitusiya Məhkəməsininsədri olmuşdur. - 44.

48. Süleyman Dəmirəl (d.1924) - Türkiyənin gorkəmli siyasi, İctimai və dövlətxadimi. Yeddi dəfə hökumətə başçılıq etmiş, 1993-2000-ci illərdə TürkiyəRespublikasının Prezidenti olmuşdur. Süleyman Dəmirəlin siyasi fəaliyyətinin mənasınıTürkiyəni iqtisadi cəhətdən dinamik inkişaf edən, demokratik dəyərlərə asaslanan, Avropa

________________Milli Kitabxana________________

425

ilə qovuşan bir dövlətə çevirmək əzmi təşkil etmişdir. Yeni türk dövlətləri iləmünasibətlərin, xüsusilə Azərbaycanla əlaqələrin genişlənməsi və möhkəmlənməsiSüleyman Dəmirəlin diqqət mərkəzində olmuşdur. Süleyman Dəmirəl: «Türkiyə həmişəAzərbaycanın yanındadır, Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkədir, onun inkişafetməsi üçün əlindən gələn hər bir yardımı göstərmişdir və göstərməkdə də davamedəcəkdir» kəlamına əbədi sadiq dövləlt xadimidir.

S.Dəmirəl Türkiyə-Azərbaycan, xalqlarımız va dövlətlərimiz arasında sarsılmazdostluq münasibətlərinə xüsusi diqqət gostərdiyinə görə Azərbaycan Respublikasının«istiqlal» ordeni ilə təltif edilmişdir. -44, 57,116,186,189,232,233.

49. «Nyu-York Tayıns» - ABŞ-da gündəlik qəzet. 1851-ci ildən NyuYorkda nəşredilir. Tirajı 837,2 min (bazar günündə 1,4 milyon) nüsxədir.-45.

50. Portuqaliya, Portuqaliya Respublikası- Cənub-Qərbi Avropanın Pireneyyarımadasında dövlət. Sahəsi 92 min km2, əhalisi 9,9 milyon nəfərdir. İnzibati ərazisi 19mahala və iki muxtar vilayətə bölünür. Dövlət başçısı prezident, ali qanunverici orqanıbirpalatalı Respublika Məclisidir. Paytaxtı Lissabondur. 46,115.

51. Jorj Şampavo (d.1939) - Portuqaliya siyasi xadimi. 1996-2006-cı illərdəPortuqaliya Respublikasının Prezidenti olmuşdur kitabda Baş nazir). - 46.

52. İordaniya, İordaniya Haşimilər Krallığı - Qərbi Asiyada dövlət. Sahəsi 89,4min km2, əhalisi 4,3 milyon nəfərdir.

İnzibati ərazisi 8 əyalətə bölünür. Dövlət başçısı kral, qanunverici orqanı ikipalatalıparlamentdir. Paytaxtı Ammandır. - 47-51,67.

53. Həsən Bin Təlal (d.1947) - İordaniya şahzadəsi, Kral Hüseynin qardaşı.Şahzada 1983-cü ildən beynəlxalq humanitar məsələlər üzrə Müstəqİl komissiyanınsədrlərindən biri, hazırda Ərəb əqidə forumunun və Roma klubunun Prezidenti, Din vəmədəniyyətlərarası yeniliklər və diaioqlar forumunun yaradıcısı və sədri, Beynəlxalqböhran qrupunda himayəçi şuranın üzvüdür. - 47-51.

54. II Abdulla, Abdulla bin Hüseyn (d.1962) - 1999-cu ildən İordaniyanınkralıdır. II Abdulla kvalifıkasiyalı dalğıc, paraşütist və pilotdur. - 47,51.

55. Davos iqtisadi forumu - isveçrəni kurort şəhəri Davosda hər il Ümumdünyaİqtisadi forumu keçırilir. 1995-ci il yanvarın 26-30-da Azərbaycan Prezidenti HeydərƏliyev başda olmaqla, Azərbaycan nümayəndə heyəti bu forumda iştirak etmişdir. - 47.

56. Hüseyn Bia Talal (1935-1999) - 1952-99-cu illərdə İordaniya kralı olmuşdur. -48.

57. Əli Həsənov, Əli Şamil oğlu (d.1948) - mühəndis -mexanik. 1998-ci ildənAzərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini, Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin

________________Milli Kitabxana________________

426

işləri Üzrə Dövlət Komitəsinin sədridir. 1996-2000-ci illərdə Mİlli Məclisin üzvüolmuşdur. - 48.

58. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) - müasir dünyanın ən nüfuzlu beynəlxalqtəşkilatı.Qərargahı Nyu-York şəhərindədir. Əsas vəzifəsi beynəlxalq sülhü vətəhlükəsizliyi qorumaq və möhkəmlətmək, dövlətlər arasında əməkdaşlığı inkişafetdirməkdir. BMT-nin Nizamnaməsi 1945-ci il iyulun 26-da San-Fransisko konfransında50 dövlətin nümayəndəsi tərəfindən inızalandı və 1945-ci il oktyabrın 24-də qüvvəyəmindi. Hazırda BMT-yə 198 dövlət daxildir.

BMT-nin əsas orqanları Baş Məclis, Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və İctimai Şura,Qəyyumluq Şurası, Beynəlxalq Məhkəmə və Katiblikdir.

1992-ci ildən Azərbaycan Respublikası BMT-nin üzvüdür. - 49,50,51, 67,79,104-105,253,290.

59. Moskva Dövlət Universiteti, M.V.Lomonosov adına Moskva DövlətUniversiteti - dünya elminin ən böyük mərkəzlərindən biri.1755-ci ildəM.V.Lomonosovun təşəbbüsü ilə yaradılmışdır. Universitetdə 200-dən çox kafedra. 430elmi-tədqiqat laboratoriyası. 4 elmi -tədqiqat institutu, 4 observatoriya, 12 elmi-tədqiqatstansiyası, 3 muzey, Botanika bağı, elmi kitabxana, nəşriyyatı var. Universitetdə 28mindən çox tələbə təhsil alır. - 49,249,250.

60. İlham Əliyev, İlham Heydər oğlu (d.1961) - görkəmli ictimai-siyasi və dövlətxadimi, diplomat, siyasi elmləri doktoru. professor.2003-cü ildən AzərbaycanRespublikasının Prezidenti. Prezident Heydər Əliyevin oğlu. 1994-cü ildən AzərbaycanRespublikası Dövlət Neft Şirkətinin vitse-Prezidenti, 1997-ci ildən birinci vitse-Prezidenti. Azərbaycan Respublikasının neft strategiyasının həyata keçirilməsində mühümxidmətləri vardır.

2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri olmuşdur. Siyasi və dövlətxadımi kimi, İlham Əliyev beynəlxalq aləmdə böyük hörmət və nüfuz qazanmış, bir neçəölkənin yüksək mükafatlarına layiq görülmüşdür.

Azərbaycan idmançılarının beynəlxalq yarışlarda uğurlar əldə etməsində də AMOK-un Prezidenti kimi, İlham Əliyevin böyük xidmətləri var. Onun şəxsi təşəbbüsü iləBakıda, Naxçıvanda, Gəncəda, Şəkidə və respublikanın digər rayonlarında dünyastandartlarına cavab verən böyuk olimpiya kompleksləri tikilib istifadəyə verilmiş,güclümaddi-texniki baza yaradılmışdır. İlham Əliyevin doğma Azərbaycanımızın inkişafındamüstəsna xidmətləri var. Onun dövründə ölkə iqtisadiyyatı, qeyri neft sektoru sürətləinkişaf etmiş, eyni zamanda ölkəyə qoyulan xarici investisiyalar xeyli artmışdır.

İlham Əliyev tərəfindən irəli sürülmüş «Regionlarını inkişafı haqqında dövlətproqramı»na əsasən respublikanın şəhər və rayonlarında onlarla

________________Milli Kitabxana________________

427

parlamentinin deputatıdır sənaye müəssisəsi açılmış, yüz minlərlə iş yerləri yaradılmış vəböyük abadlıq işləri görülür.

Ölkədə demokratik islahatlar aparılmasında, hüquqi dövlət quruculuğunda,Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin möhkəmlənməsində uğurlu xidmətlərgöstərən İlham Əliyev Yeni Azərbaycan Partiyasının 1 qurultayında partiya sədrininmüavini, II qurultayında sədrin birinci müavini seçilmişdir. 2005-ci ilin martından isəYeni Azərbaycan Partiyasının sədridir. 1995-ci ildən Azərbaycan Respublikası MilliMəclisinin (1-2-ci çağırış) deputatı, Avropa Şurası Parlament AssambleyasındaAzərbaycan Parlamenti daimi nümayəndə heyətinin başçısı olmuşdur. Azərbaycanhaqqında, xüsusilə Ermənistanın ölkəmizə hərbi təcavüzü və onun nəticələri, erməniterrorizmi haqqında həqiqətlərin 3il mötəbər beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə dünyaictimaiyyətinə çatdırılmasında müstəsna xidmətləri var. «Heydər Əliyev» və Fransanın«Fəxri regionun böyük xaç komandoru», Rusiya və Ukraynanın ali ordenləri ilə təltifolunmuşdur. Bir çox xarici akademiyaların və universitetlərin fəxri üzvüdür. - 50.

61. Şotlandiya - Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş krallığının inzibati -siyasi hissəsi. Sahəsi 78,8 min km2, əhalisi 5,2 milyon nəfərdir. Əsas şəhəri Edinburqdur.- 52-56.

62. «B r i t i ş Petroleam», - dünyanın ən iri neft şirkətlərindən biri. 1909-cu ildənbir çox ölkələrdə neftin kəşfiyyatı, çıxarılması, emalı və satışı ilə məşğuldur. BP 1994-cüüdən Azərbaycanda fəaliyyət göstərir.Hazırda ABƏŞ-in əsas operatorudur. - 52,55.

63.Toni Bleyr, Entoni Çarlz Linton (1953) - B.Britaniyanın siyasi və dövlətxadimi. Hüquqşünas. 1983-cü ildən parlamentə deputat, 1994-cü ildən Leyboristlərpartiyasının sədri seçilmişdir. 1997-2007-ci illərdə B.Britaniyanın Baş naziri olmuşdur.

2007-ci ildən BMT-nin israil ilə Fələstin probleminin dinc vasitələrlə həll edilməsinəbilavasitə kömək etmək üçün vasitəçi təyin edilmişdir. - 54,56,147.

64. Robin Kuk (d.1946) - İngiltərənin siyasi və dövlət xadimi. 1974-cü ildənİngiltərə. 1997-2001-ci illərdə İngiltərənin Xarici işlər naziri vəzifəsində çalışmışdır.2001-2003-cü illərdə ingiltərə parlamentində Nümayəndələr palatasının lideri olmuşdur. -54.

65. Madlen Olbrayt (d.1937)- ABŞ-ın tanınmış diplomatı və dövlət xadimi.1989-cu ildən ABŞ-ın Milli Siyasət Mərkəzinin Prezidentidir.

1993-cü ildə ABŞ-ın BMT-də daimi nümayəndəsi təyin edilmişdir. 1997-2000-ciillərdə ABŞ-ın Dövlət katibi olmuşdur. - 57,396.

66. Mixail Qutseriyev, Mixail Safarbekoviç (d. 1958) - hüquqşünas və iqtisadçı.İqtisad və hüquq elmləri doktoru. 2000-ci ildən«Slavneft»in Prezidenti. 1980-ci illərinsonunda SSRİ-də ilk kooperativ bankı yaradanlardan biri. 1995—2000-ci illərdə Dövlət

________________Milli Kitabxana________________

428

Dumasının deputatı, 2001-ci İldən Rusiya Sənayeçilər və Sahibkarlar İttifaqının vitse-Prezidenti. 2002-ci ildən OAONK «Rusneft»in yaradıcısı və başçısı. - 60-61.

67. Rusiya Dövlət duması - 1906-cı ildə Rusiyada yaradılan nümayəndəliqanunvericilik müəssisəsi. 17 oktyabr mənifeyi əsasında yaradılmışdır. Burada qanunlarmüzakirə edilərək Dövlət Şurasına təqdim edilir və çar tərəfindən təsdiq edilirdi. Duma1917-ci il 6 oktyabra qədər fasilələrlə fəaliyyət göstərdi. 1993-cü il RusiyaFederasiyasının konstitusiyasına əsasən Duma təzədən bərpa olundu. - 60,365.

68. ATƏT - Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı. Əsası 1975-ci iliyulun 3-9-da Helsinkidə qoyulmuşdur. Burada Avropanın 33 dövlətinin, ABŞ vəKanadanın dövlət və hökumət rəhbərləri iştirak edirdi. ATƏT «soyuq müharibə»ninqurtarmasından sonra ümumavropa təhlükəsizlik sistemini formalaşdıran, yeni Avropanınsiyasi və iqtisadi həyatının sivil birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edən, dövlətlərarasımünasibətləri rəqiblik və münaqişə yolundan əməkdaşlıq və qarşılıqlı mənafeistiqamətlərinə yönəldən bir təşkilat funksiyasını icra edir.Azərbaycan 1992-ci ildənATƏT-in üzvüdür və 1993-cü ilin ikinci yarısından ATƏT-in zirvə gorüşlərindəAzərbaycan nümayəndə heyəti fəal iştirak edir. - 62-69,102.

69. ATƏT-in Minsk qrupu - 1992-ci il martın 24-də yaradılmışdı.1997-ci ildə Mİnsk qrupunun tərkibinə aşağıdakı dövlətbr daxil olmuşdur:

Azərbaycan, Ermənistan, Belarus, Almaniya, İtaliya, Rusiya, ABŞ,Fransa, Türkiyə,Danimarka və İsveç: 1994-cü ilin dekabrından Minsk qrupuna iki sədr - Rusiya və italiyarəhbərlik edirdi. 1996-cı ilin dekabrından onun üç - Rusiya, ABŞ və Fransa həmsədrlərivar. Qrupun əsas vəzifəsi Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə aradanqaldırılmasına və Dağlıq Qarabağ probleminin dinc vasitələrlə həll edilməsinə bilavasitəkömək etməkdən 62, 101 ,110 , 111, 153, 454, 215, 216, 218 ,240, 244,245 ,286 ,305,396,297,402-416.

70. ATƏT-in Budapeşt sammiti - 1994-cü il dekabrın 3-7-də Macarıstanınpaytaxtı Budapeştdə keçirilmişdir. Görüşdə ATƏT-in üzvü olan ölkələrin dövlət vəhökumət başçıları, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevinrəhbərliyi ilə Azərbaycan nümayəndə heyəti iştirak etmişdir. Heydər Əliyev Budapeştsammitində regionlarda və bütünlükdə qitədə sülh konsepsiyasının həyata keçirilməsiüçün çox əhəmiyyətli fəaliyyət göstərdi. Budapeşt zirvə görüşündə ilk dəfə olaraq DağlıqQarabağ problemi xüsusi məsələ kimi müzakirə olundu və «Dağlıq Qarabağ münaqişəsiilə əlaqədar ATƏT-in fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi» haqqında qətnamə qəbul olundu.- 62.

71. ATƏT-in Lissabon sammiti - 1996-cı il dekabrın 2-4-də Portuqaliyanın paytaxtıLissabon şəhərində ATƏT-in 54 üzvünün dövlət və hökumət başçılarının iştirakı ilənövbətı Zİrvə toplantısı keçirildi. Lissabon Zirvə toplantısında müzakirə olunan məsələlərarasında Azərbaycan Respublikası nümayəndə heyətinin təkidi ilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi geniş diskussıyaya səbəb oldu. Azərbaycan Respublikası

________________Milli Kitabxana________________

429

nümayəndə heyətinin başçısı Heydər Əliyevin qəti, prinsipial mövqeyi və gərgin səyinəticəsində yekun sənədə əlavə kimi qəbul edilən ATƏT sədrinin bəyanatında ilk dəfəolaraq ən yüksək səviyyədə münaqişənin həllinin əsası kimi Azərbaycan Respublikasınınərazi bütövlüyü 53 dövlət tərəfindən qətiyyətlə dəstəkləndi və Dağlıq Qarabağınstatusunun yalnız Azərbaycan Respublikasının tərkibində müəyyən olunması öz əksinitapdı. - 62,97.

72. Yeni Azərbaycan Partiyası (YAP) - Azərbaycanda ən kütləvi siya partiya.YAP 1992-ci il noyabrın 21-də Naxçıvan şəhərində təsis edilib. 81 rayon və 5 minə yaxınılk partiya təşkilatında birləşən 180 min üzvü var. Partiyada Gənclər Birliyi və QadınŞurası fəaliyyət göstərir.

Parlamentdə 73 deputatla təmsil olunur. YAP Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinindaha da möhkəmləndirilməsində, ölkəmizdə demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlətqurulmasında və iqtisadi-siyasi islahatların həyata keçirilməsində fəal iştirak edir. YAPölkəmizin ictimai-siyasi həyatında aparıcı qüvvədir. YAP-ın təsis konfransında (1992)mərhum Prezidentimiz Heydər Əliyev yekdilliklə partiyanın sədri seçilmişdi. 2005-ci ilmart ayından isə YAP-ın sədri prezident İlham Əliyevdir. - 64.

73. Beynəlxalq Qızıl Xaç Gəmiyyəti - Qızıl Xaç Liqasını, Beynəlxalq qızıl XaçCəmiyyətini və Qızıl Xaç Liqasının ictimai təşkilatlarını birləşdirən beynəlxalq ictimaitəşkilat.

1863-cü ildə əsası qoyulan bu təşkilatın işi İsveçrə vətəndaşlarının hərbimünaqişələrdə zərər çəkənlərə yardım etməkdir. - 65.

74. Avropa Şurası (AŞ) - Avropada hökumətlərarası təşkilat. 1949-cu ildəyaradılmışdır, Qərargahı Fransanın Strasburq şəhərində yerləşir.

AŞ-nın əsas məqsədi Avropada sülhü və təhlükəsizliyi qorumaq, seçki sistemindəçoxpartiyalılığa riayat etmək, demokratiyanı va insan hüquqlarını müdafiə etmək,möhkəmləndirmək, Avropa ölkələrinin mədəniyyətlərinin yaxınlaşmasına çalışmaq və s.ibarətdir. AŞ-nın ali orqanları Nazirlər Komitəsi, Məsləhət Assambleyası, SahəNazirliklərinin Müşavirəsi və Katiblikdir. Azərbaycan 2001-ci ildən AŞ-nın üzvüdür. -65,1354 50.

75. İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı - bax, EKO.

76. EKO - İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı. Qərargahı Tehrandadır. 1992-ci ildənAzərbaycan Respublikası bu beynəlxalq təşkilatın üzvüdür. -70-106.

77. Transxəzər qaz kəməri - Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycandan Gürcüstana vəTürkiyəyə Orta Asiya qazının nəqli barədə saziş. Bu layihəyə görə qaz TürkiyədənAvropa bazarlarına çatdırılacaqdır. - 70.

________________Milli Kitabxana________________

430

78. Təbriz - İranda şəhər. Cənubi Azərbaycanın ən böyük şəhəri, iqtisadi vəmədəniyyət mərkəzi, Şərqi Azərbaycan ostanının inzibati mərkəzi. Əhalisi 1,1 milyonnəfərdir.

Təbriz Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindəndir- «Təbriz» sözünün etimologiyası vəşəhərin salınma tarixi haqqında müxtəllf fikirlər mövcuddur. Təbriz Rəvvadilər dövlətinin(852), Eldəgəzlər dövlətinin (1174), Ağqoyunlular dövlətinin (1468), Səfəvilər dövlətinin(1501) paytaxtı olmuşdur. XV-XVII əsrlərdə Təbriz yaxın Şərqin mühüm sənətkarlıq vəticarət mərkəzlərindən idi. Təbrizi - «Şərqin paytaxtı» da adlandırırdılar

1826-28-ci illər Rusiya-iran müharibəsi nəticəsində Türkmənçay müqaviləsinə(1828) görə Təbriz İranın hakimiyyəti altında qaldış – 72.

79. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti - Azərbaycan Respublikası ərazisindəmuxtar vilayət. 1923-cü il iyulun 7-də təşkil edilmişdir. Dağlıq Qarabağda 1988-ci iləqədər 170 min əhali yaşayırdı. Ərazisi 4 min km2dir. Mərkəzi Xankəndidir.

1988-ci ildə Qarabağ separatçıları və millətçiləri Ermənistan silahlı qüvvələri iləbirlikdə bu ərazidə yaşayan azərbaycanlıları doğma torpaqlarından çıxararaq DağlıqQarabağı işğal etdilər. BMT-nin 822,853,874, 884 saylı qətnamələrinə görə, erməniişğalçıları Azərbaycan torpaqlarını qeyri-şərtsiz tərk etməlidirlər. Ancaq Azərbaycantorpaqları hələ də erməni tapdağı altındadır. -73, 78, 79,80,81, 96,98,101, 153,167,214,215,216,218,230,231.232,241,244,245,260.268,289,291,305,306,309,329,340,396,402,405,416.

80. Vilayət Quliyev, Vi1ayət Muxtar oğ1u (d.1952) – filoloq diplomat. Filologiyaelmləri doktoru. 1996-2000-ci illərdə Milli Məclisin deputatı olmuşdur. 1999-2004-cüillərdə Azərbaycan Respublikası Xarici işlər naziri vəzifəsində çalışmışdir. HazırdaAzərbaycan Respublikasının Polşa Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfiridir. -74.

81. Pakistan, Pakistan İslam Respublikası - Cənubi Asiyada dövlət. Sahəsi 796min km2, əhalisi 133,5 milyon nəfərdir.

Paytaxtı İslamabad şəhəridir. İnzibati cəhətdən 4 əyalətə və federal paytaxt ərazisinəbölünür. Dövlət başçısı prezident, qanunverici orqanı iki palatalı parlamentdir. - 78-81,232,233.

82. Pərviz Müşərrəf (d.1943) - 2001-2007-ci illərdə Pakistan RespublikasınınPrezidenti, ordu generalı. 1988-90 və 1993-96-cı illərdə Pakistanın Baş naziri, 1998-ciildə Baş qərargah rəisi olmuş, 1999-cu ildə hərbi çevriliş nəticəsində hakimiyyətəgəlmişdir.

83. Kəşmir problemi - Asiyada tarixi vilayət. Qədimdə və orta əsrlərdə Hindistanərazisində yaranmış müxtəlif dövlət birləşmələrinin tərkibində olmuşdur. 1846-cı ildəingilislər Kəşmiri işğal edib 7,5 milyon rupi ödənclə Sammi knyazlığına vermişlər. 1947-ci ilin avqustunda yaradılan müstəqil Hindistan dövləti Kəşmiri öz ərazisinə qatmağaçalışır. Hal-hazırda Kəşmirin şimal-qərbi Pakistanın, qalan hissəsi isə Hindistanın (1949)

________________Milli Kitabxana________________

431

nəzarəti altındadır. 1956-cı ildə Kəşmir «Hindistan İttifaqının tərkib hissəsi» elan edildi.Hindistanla Pakistan arasında bir neçə dəfə hərbi münaqişə baş versə də bu problem hələdə öz həllini tapmamışdır. -78,79,80.

84. Özbəkistan. Özbəkistan Respublikası - Orta Asiyanın mərkəzində dövlət.Sahəsi 447.4 min km2, əhalisi 23 206 min nəfərdir.

Özbəkistanın tərkibinə Qarakalpak Muxtar Respublikası və 12 vilayət daxildir.Dövlətin başçısı - prezident: qanunverici orqanı - Məclisdir. Paytaxtı Daşkənd səhəridir. -82-90,119,189.

85. İslam Kərimov, İ s l a m Əbduqəni o ğ 1 u (d.1938) - Özbəkistanın siyasi vədövlət xadimi. 1989-90-cı illərdə Özbəkistan KP MK-nın birinci katibi olmuşdur. 1990-cıildən Özbəkistan Respublikasının Prezidentidir. - 82-90.

86. ÇUÖAM - Avropada adi silahların azaldılması haqqında müqavilənin cinahsənədi müzakirə olunduqdan sonra həmin sənədi bəyənən ölkələrdən - Gürcüstan,Ukrayna, Azərbaycan və Moldovadan ibarət qeyri-rəsmi dördlər qrupu» yaradıldı.Sonralar bu quruma Özbəkistan da qatıldı (10oktyabr 1997). 2005-ci ildə isə Özbəkistanbu qurumu tərk etdi.-83,84,85.

87. Elçibəy, Ə 1 i y e v Əbülfəz Qədirqulu oğlu (1938-2000)- 1989-cu ildəyaradılan AXC-nin, sonralar AXCP-nin sədri. 1992-93-cü illərdə AzərbaycanRespublikasının Prezidenti olmuşdur. - 85,86,88, 273.

88. Şərəf Rəşidov, Ş ə r ə f Rəşid oğlu (1917-1983) - Özbəkistanın partiya vədövlət xadimi, yazıçı. İki dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı. 1959-83-cü illərdə ÖzbakistanKP MK-nın birinci katibi olmuşdur. - 90.

89. Qorbaçov, Mixail Sergeyeviç (d.1931) - 1985-91-ci illərdə Sov.İKP MK-nınBaş katibi, 1990-91-ci illərdə SSRİ-nin ilk və son Prezidenti. Qorbaçov «yenidənqurma»adı ilə «aşkarlıq və demokratiya» siyasi xəttini, «humanist, demokratik sosializm» şüarınımeydana atdı. Sovet totalitar rejimi ilə uyuşmayan «yenidənqurma» ölkəni dərin siyasi vəiqtisadi böhrana saldı. Qorbaçovun milli münaqişələrə səbəb olan siyasəti xüsusənAzərbaycana qarşı qərəzli, düşmənçilik mövqeyi ilə səciyyələnirdi. ErmənilərinAzərbaycana olan torpaq iddialarını dəstəkləyən Qorbaçov 1990-cı ilın yanvarında Bakıdabaş verən Qanlı Yanvar faciəsinin təşkilatçısı və günahkarıdır. -90,223,224.260.313.

90. Məhəmməd Xatəmi (d.1943) – İranın siyasi, ictimai və dövlət xadimi. 1989-92-ci illərdə İranın mədəniyyət və islam orijentasiyası naziri, 1997-2005-ci illərdə İranİslam Respublikasının Prezidenti olmuşdur. - 91,100-101.

91. Asiya inkişaf Bankı - Asiya və Sakit okean ölkələrinə uzunmüddətli kreditverən dövlətlərarası regional bank. 1966-cı ildə yaradılmışdır. Mənzil qərargahı

________________Milli Kitabxana________________

432

Maniladadır (Filippin). Banka 50-yə yaxın ölkə daxildir. Ən böyük auksionerləriYaponiya, ABŞ, Çindir. - 92.

92. İslam İnkişaf Bankı (İİB) - Beynəlxalq maliyyə institutu. İİB-nin əsası 1973-cüilin dekabrında Ciddədə keçirilən müsəlman ölkələri maliyyə nazirlərinin konfransındaqəbul olunmuş bəyannaməyə əsasən qoyulmuşdur. Bank islam, şəriət qaydalarına riayətedən ölkələrə maliyyə yardımı göstərir. Bankın 55 üzvü var. Azərbaycan Respublikasıİslam İnkişaf Bankının 1991-ci ildən üzvüdür. -92.

93. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı - 1947-ci ildə qəbul edilmiş müqavilə 23ölkənin beynəlxalq ticarətdə gömrük rüsumlarının aşağı salınmasına və başqa çətinliklərinaradan götürülməsində hökumətlərarası qəbul etdiyi çoxtərəfli müqavilədir. Bu müqavilə1995-ci ildə beynəlxalq ticarətdə rüsumlar haqqında qəbul edilmiş müqavilənin hüquqivarisidir.

Təşkilatın əsas prinsipi bütün iştirakçılar üçün münasib mühit yaratmaqdır. Təşkilata130 ölkə daxildir. - 92.

94. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST)-BMT-yə məxsus beynəlxalqdövlətlərarası təşkilat. 1946-cı ildə yaradılmışdır. Cenevrədə fəaliyyət göstərir.Nİzamnaməsinə görə vəzifəsi ən təhlükəli xəstəliklərlə mübarizə, beynəlxalq sanitariyaqaydalarının hazırlanması və s.-dir. - 92.

95. Qara Dəniz Olkələri iqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı - 1992-ci ildə istanbulZirvə görüşündə yaradılmışdır. Buraya Albaniya, Azərbaycan, Bolqanstan, Ermənistan,Gürcüstan, Moldova, Rummiya, Rusiya, Serbiya, Xorvatiya, Türkiyə, Ukrayna vəYunanıstan daxildir. Bu təşkilat ancaq iqtisadi əməkdaşlıq maraqları əsasında qurulmuştəşkilatdır. İqamətgahı İstanbuldadır. - 92.

96. İpək yolu, Böyük İpəək yolu - beynəlxalq tarixi tranzit-ticarət yolu;eramızdan əvvəl II əsrin sonlarından eramızın XVI əsrinədək fəaliyyət göstərmiş, ÇindənŞimali Afrika və ispaniyaya qədər uzanaraq, ayrı-ayrı qolları ilə o zaman dünyanın məlumolan, demək olar ki, bütün ölkələrini birləşdirmişdir.

Əlverişli coğrafı mövqedə yerləşməsi va zəngin maddi sərvətlərə malik olmasısayəsində Azərbaycan qədim zamanlardan dünya ölkələri arasında iqtisadi və mədəniəlaqələrdə mühüm yer tutmuşdur.

XX əsrin sonunda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Böyükİpək yolunun yenidən dirçəldilməsi ideyasını irəli sürməsi bütün dünyada, xüsusilə daBöyük İpək yolu üstündə yerləşən ölkələrdə ciddi maraqla qarşılandı. Bu məqsədlə 1998-ci ilin sentyabrında Bakıda 33 dövlətin və Avropa Birliyinin iştirakı ilə beynəlxalqkonfrans keçirildi; TRASEKA proqramı çərçivəsində nəzərdə tutulan Asiya-Qafqaz-Avropa ticarət dəhlizinin - Böyük ipək yolunun bərpasının və onun imkanlarındanhamılıqla bəhrələnməyin vacibliyi qeyd olundu. - 95,117, 118,127,135,292,295,296.

________________Milli Kitabxana________________

433

97. TRASEKA, Transxəzər nəqliyyat dəhlizi - Avropanı Asiya ilə birləşdirən yol.Bu nəqliyyat dəhlizini Şərqlə Qərbi birləşdirən orta materik xətti də adlandırmaq olar.Transxəzər nəqliyyat dəhlizi Azərbaycanı, bütünlükdə Qafqazı Avropa ilə birləşdirir. -95,118,127, 135.

98. Seyid Məhəmməd Xamenei (d.1939) - İranın dini və Dövlət xadimi. 1981-89-cu illərdə İranın Prezidenti, 1989-cu ildən isə İran İslam Respublikasının dini rəhbəridir. -98-99.

99. Haşimi Rəfsancani, Haşimi Əliəkbər Rafsancani (d.1934) - 1989—98-ciillərdə İran İslam Respublikasının Prezidenti olmuşdur,-102-103.

100. Türk DÖvlətləri Birliyi (TDB) - 1992-ci il oktyabr ayının 30-31-də AnkaradaTürkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan,Türkmənistan dövlətbaşçılarının iştirak etdikləri toplantıda yaradılmışdır. TDB-nin nizamnaməsi türkdillixalqların sosial-mədəni bənzərliyini nəzərə alaraq ortaq mədəni irsin araşdırılmasını,genişləndirilməsi, tanıdılması tövsiyyə edir.-116,121

101. «Kitabi-Dədə Qorqud» - türk xalqları və Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ənqədim yazılı abidəsi. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının yaranmasından 1300 il keçir. Elmaləminə XIX əsrdən məlum olan bu qəhrəmanlıq dastanının hələlik XV-XVI əsrlərdəköçürülmüş iki əlyazma nüsxəsi (Drezden və Vatikan) saxlanılır. - 116,190,345.

102. Mustafa Kamal Atatürk, Qazi Mustafa Kamal (1881-1938) -Türkiyə dövlət,siyasi və hərbi xadimi, Türkiyə Respublikasının banisi və ilk Prezidenti (1923-38). Birincidünya müharibəsi zamanı Dardanel boğazının müdafiəsində (1915) şücaət göstərmişdir.

Atatürk 1919-cu ildə «kamalçılar hərəkatına» - milli azadlıq hərəkatına başçılıqetmişdir. 1920-ci ildə Atatürk Ankarada yeni parlament - Türkiyə Böyük MillətlərMəclisini (TBMM) yaratdı, məclisin və təşkil edilən hökumətin sədri seçildi. Sakarya çayıyaxınlığında qələbəyə görə . TBMM Atatürkə marşal rütbəsi və «Qazi» fəxri adınıvermişdir. 1922-ci ildə Atatürkün komandanlığı ilə türk ordusu Türkiyəni xaricimüdaxiləçilərdən tamamilə azad etdi. Atatürk soy adı ona 1934-cü ildə TBMM tərəfindənverilmişdir. -117,122,123.

103. Osmanlı İmperiyası, Osmanlı imperatorluğu - Sultan Türkiyəsinin rəsmi adı(Osmanlılar sülaləsinin əsasını qoymuş I Osmanın adındandır). XV əsrin 2-ci yarısındanOsmanlı dövləti imperiyaya çevrilməyə başlamış, XV-XVI əsrlərdə Asiya. Avropa vəAfrikada türk işğalları nəticəsində dünyanın ən böyük dövlətlərindən biri olmuşdur. 1918-ci ildə Birinci dünya müharibəsində məğlubiyyətindən sonra tamamilə dağıldı, 1922-ciildə Türkiyə sultanlığına da son qoyuldu. - 117.

104. Novruz bayramı - qədim xalq bayramı. Şimal yarımkürəsində astronomikyazın başlandığı gecə-gündüz bərabərliyi günündə (martın 21-22-də ) keçirilir. Qədimzamanlardan başlayaraq İran, Azərbaycan, Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistan və bəzi

________________Milli Kitabxana________________

434

Şərq ölkələri baharın – yeni ilin gəlişini şənliklərlə qarşılayırlar. Respublikamızmüstəqillik qazanandan sonra Novruz bayramı rəsmi ümumxalq bayramı və istirahət günüelan edilmişdir. 118,119,120,189,259.

105. Filippin, Fİlippin Respublikası - Cənub-Şərqi Asiyada, Filippin adalarındadövlət. Sahəsi 300 min km2, əhalisi 71,8 milyon nəfərdir. İnzibati ərazisi 13 vilayətə və 2muxtar vilayəta bölünür. Dövlət başçısı prezident, qanunverici orqan ikipalatalı (Senat vəNümayəndələr Palatası) parlamentdir. Paytaxtı Maniladır. - 126.

106. Rumıniya - Cənubi Avropada, Dunayın aşağı hövzəsində dövlət Sahəsi 237,5min km2, əhalisi 22,7 milyon nəfərdir. Dövlət başçısı prezident, qanunverici orqanıikipalatalı parlamentdir. Paytaxtı Buxarestdir. -127-137.

107. Emil Konstantinesku (d.1939) - Ruminiyanın siyasi və dövlət xadimi. 1992-96-cı illərdə Buxarest universitetinin rektoru. 1996-2000-ci illərdə RumıniyaRespublikasının Prezidenti olmuşdur. - 127,133.

108. İon İliesku (d.1930) - Rumıniyanın siyasi və dövlət xadimi. 1989-cu ildəN.Çauşesku rejimi devrildikdən sonra ölkənin və dövlətin bütün məsuliyyətini öz üzərinəgötürən Milli Dirçəliş Cəbhə Şurasına başçılıq edib.

1992-96-cı və 2000-2004-cü illərdə Rumıniyanın Prezidenti. - 129,133.

109. Avropa Şurasının Parlament Assambleyası (Avroparlament) – 2004 cü ildətəşkil olunmuşdur. Avroparlamentin işində 25 Avropa ölkəsinin 732 deputatı fəaliyyətgöstərir. - 130,135,150.

110. Konstansa - Qara dəniz sahilində Rumıniyanın mühüm portu. KonstansadaXVVI-XIX əsrlərdə tikilmiş məscid vardır. - 131,132,135.

111. Cauşesku Nikolaye (1918-1989) - 1974-89-cu illərdə Rumıniya Prezidenti.1955-ci ildən Rumıniya Kommunist Partiyasının rəhbəri olmuşdur. Ölkədə diktaturarejimi qurmuşdı. 1989-cu ildə xalq üsyanı nəticəsində devrilmiş və dekabrdagüllələnmişdir. - 133.

112. Helmut Kol (d. 1930) - Almaniyanın görkəmli siyasi və dövlət xadimi.

113. «Eni-ACİP» - İtaliyanın neft şirkətlərindən biri. Neftin kəşfiyyatı, çıxarılmasıvə emalı ilə məşğul olur. - 136.

114. Ramiz Mehdiyev, Ramiz Ənvər oğ1u (d. 1938) - Azərbaycanın görkəmlisiyasi və dövlət xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor.

1973-98-ci illərdə Xristian-Demokratlar İttifaqının sədri, 1982-98-ci illərdə isə AFR-də kansler olmuşdur. H.Kolun ən böyük xidməti ikiyə bölünmüş Almaniyanı birləşdirməsiolmuşdur. - 135.

________________Milli Kitabxana________________

435

Azərbaycan Mİlli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü. 1978-80-ci illərdə Səbailrayon partiya komitəsinin birinci katibi, 1980-8l-ci illərdə Azərbaycan KP MK-da elm vətəhsil şöbəsinin müdiri, 1981-83-cü İllərdə Azərbaycan KP MK-da təşkilat-partiyaşöbəsinin müdiri, 1983-88-ci illərdə Azərbaycan KP MK-da ideologiya üzrə katib, 1988-94-cü illərdə Azərbaycan EA-nın İctimai-Siyasi Tədqiqatlar və İnformasiya İnstitutundaşöbə müdiri, 1994-cü ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin icra Aparatının şöbəmüdiri, 1995-ci ildən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin icra Aparatının rəhbəridir.1995-2000-ci illərdə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı olmuşdur.Müasir siyasi problemlərə, dövlət quruculuğuna aid bir çox kitab və monoqrafıyalarınmüəllifidir. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal», Rusiya Federasiyasının «Dostluq»ordenləri ilə təltif edilmişdir. Beynəlxalq Nyu-York Akademiyasının və Türk DünyasıAraşdırmalar Uluslararası Elmlər Akademiyasının üzvü.-142,144.

115. Yelizaveta II (d.1926) - Böyük Britaniya kraliçası. Vindzor Sülaləsindəndir.1952-ci ildə atası Vil Georqin ölümündən sonra taxt-taca sahib olmuşdur. - 146.

116. «MİR» - dövlətlərarası teleradio şirkəti. 1993-cü ildə MDB Dövlət başçılarınınqərarı ilə yaradılmışdır. Əsasən tamaşaçılara və dinləyicilərə MDB ölkələri va xalqlarıhaqqında ətraflı məlumat verir. - 148-170,353.

117. «Mayak» - Rusiya dövlət radiokompaniyası. Moskvadadır. 1964-cü ildəyaradılmışdır.-149,150,152,165,353.

118. Atəşkəs rejimi - 1994-cü il mayın 12-də Moskvada Ermənistan-Azərbaycanarasında atəşin müvəqqəti dayandırılması (ataşkəs) haqqında müqavilə imzalandı.Müqaviləyə görə, müharibə aparan tərəflər sülh müqaviləsi bağlanana qədər atəşindayandırılması haqqında razılığa gəldilər.-151,267.

119. Yeltsin Boris Nikolayeviç (1931-2007) - Rusiyanın siyasi və dövlət xadimi.1991-2000-ci illərdə Rusiya Federasiyasının ilk Prezidenti olmuşdur. - 152,235,236.

120. Neft Daşları - Abşeron yarımadasından 42 km cənub-şərqdə, açıq dənizdə,polad dirəklər üzərində salınmış «neft» şəhəri. Bu ərazi oradakı daşların (təqribən 20ədəd) bəzilərində neft-qaz nişanələrinin olması ilə əlaqədar Neft Daşları adlandırılmışdır.Neft Daşları rayonunda geoloji kəşfiyyat işlərinə 1946-cı ildən başlanmışdır. Çıxarılanneft həm tankerlər, həm də boru kəmərləri vasitəsilə sahilə nəql edilir. - 157.

121. NATO (Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı) - hərbi-siyasi ittifaq. 1949-cu ilaprelin 4-də Vaşinqtonda ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Belçika, Niderland,Lüksemburq, Kanada; İtaliya, Portuqaliya, Norveç, Danimarka, İslandiyanınimzaladıqları Şimali Atlantika müqaviləsi əsasında yaradılmışdır. 1952-ci ildə Yunanıstanva Türkiyə, 1955-ci ildə Almaniya Federativ Respublikası, 1982-ci ildə İspaniya NATO-ya qoşulmuşlar. Varşava Müqaviləsi Təşkilatı dağıldıqdan (1990) sonra əvvəllər socialistölkələri düşərgəsinə daxil olmuş ölkələrin bir qismi NATO-ya üzvlüyə qəbul edilmiş,

________________Milli Kitabxana________________

436

digər qismi isə ilkin mərhələ kimi, NATO-nun «Sülh naminə tərəfdaşlıq» proqramınaqoşulmuşlar. Ali orqanı NATO Şurasının sessiyasıdır. Mənzil-qərargahı Brüsseldədir. -159,160,223,233,234.

122. «Sülh naminə tərəfdaşlıq» proqramı - NATO ilə Şərqi Avropa və keçmişSSRİ ölkələri arasında siyasi və hərbi sahələrdə əməkdaşlıq sənədi,1994-cü il yanvarın J0-11 -də NATO Şurasının dövlət və hökumət başçıları səviyyəsində Brüsseldə keçiriləngörüşdə ABŞ tərəfindən təklif edilmişdir.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 1994-cü il mayın 4-də NATO-nun Brüsseldəkimənzil-qərargahında Azərbaycanın <Sülh naminə tərəfdaşlıq» proqramına qoşulmasıhaqqında sənədi imzalamışdır. 1996-cı ilin aprelində Heydər Əliyev NATO-nunBrüsseldəki mənzil-qərargahında NATO-nun Baş katibi Xavyer Solana ilə gorüşündəAzərbaycan Respublikasının təqdimat sənədini ona vermişdir. Həmin sənəd əsasındaAzərbaycanın NATO ilə tərəfdaşlığının fərdi proqramı hazırlanmışdır. - 160.

123. Si-En-En, «Keybl Nyus Netuork- ABŞ-da peyk-kabel informasiya televiziyakanalı. Əsası 1980-ci ildə Atlanta şəhərində qoyulmuşdur. Bütün sutka ərzində 150-yəqədər ölkəyə ingilis dilində xəbərlər yayımlayır. Dünyanın müxtəlif regionlarında 25nümayəndəliyi var. - 166,168.

124. Azərbayean Dövlət Tibb Universiteti - respublikada Tibb mütəxəssislərihazırlayan ali məktəb. 1919-cu ildə Bakı universitetinin nəzdində Tibb fakültəsi, 1920-ciildə isə həmin fakültənin əsasında müstəqil Tibb institutu yaradılmışdır. Universitetin 8fakultəsı var. Universitetdə 6700 tələbə təhsil alır. - 171-172,196-209.

125. Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə, Allahşükür Hümmət oğ1u (d. 1949)- 1980-ci ildən Qafqaz Müsəlmanları Ruhani idarəsinin, 1990-cı ildən Qafqaz Xalqları AliDini Şurasının sədridir.

Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» və «İstiqlal» ordenləri ilə təltif edilmişdir.-174,176.

126. Səudiyyə Ərəbistanı, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı -Cənub-Qərbi Asiyadadövlət. Sahəsi 2,15 milyon km2, əhalisi 18,4 milyon nəfərdir. Paytaxtı ər-Piyaddır.İnzibati cəhətdan 4 əyalətə bölünür.

Səudiyyə Ərəbistanı mütləq teokratik monarxiyadır. Dövlət başçısı kraldır. Ölkədəbütün hakimiyyət krala məxsusdur. İcra orqanı Nazirlər Şurasıdır, Şuranı kral təyin edirvə ona başçılıq edir. Hökumətin nəzdində Məşvərət Şurası var. Müsəlmanların ikimüqəddəs şəhəri Məkkə və Mədinə Səudiyyə Ərəbistandadır. - 179,232.

127. Kəbə - müsəlmanların Məkkədə müqəddəs məbədi. «Qaradaş»Kəbədədir. Kəbəhələ qədimdən bütpərəst tayfalarının məbədi olmuşdur.

Müsəlmanlar Məkkəni tutduqdan sonra (630) bütlər məhv edildi və Kəbəmüsəlmanların ziyarətgahına çevrildi. Kəbəni ziyarət edənlər hacı adlanır.-179.

________________Milli Kitabxana________________

437

128. Dərbənd - Rusiya Federasiyasının Dağıstan Muxtar Respublikasında şəhər.Dərbənd Qafqaz Albaniyasının ən qədim şəhərlərindən biri olmuşdur. V əsrdə Dərbəndiqtisadi və siyasi cəhətdən Qafqaz Albaniyasının mühüm şəhərlərindən biri, həm dəSasani canişinlərinin iqamətgahı idi. Abbasilər xilafəti dövründə (750—1258) DərbəndAvropa və Asiya ölkələri ilə ticarətdə əsas tranzit məntəqəsi idi. Dərbənd X əsrdəŞirvanşahların hakimiyyəti altına keçdi. Bundan sonra Azərbaycana yiyələnmək istəyənyadellilər arasında gedən müharibələr zamanı Dərbənd əldən-3l ə keçirdi. 1509-cu ildəŞah ismayıl (1501-24) Dərbəndi tutdu. 1796-cı ildə V.A.Zubovun başçılığı ilə Rusiyaqoşunu Dərbəndi işğal etdi. Gülüstan müqaviləsinə (1813) əsasən Dərbənd Rusiyayaverildi.

129. Əziz Əliyev, Ə z i z Məmmədkərim oğ1u (1897-1962)-görkəmli dövlət vəsiyasi xadimi, səhiyyə, təşkilatçısı, elmləri doktoru, professor. Əziz Əliyev müxtəlifillərdə Azərbaycan Klinik İnstitutunun direktoru, Bakı Səhiyyə Şöbəsinin müdiri,Azərbaycan Xalq Səhiyyə Komissarının müavini və Xalq Səhiyyə Komissarı, AzərbaycanDövlət Tibb İnstitutunun və Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru, Azərbaycan SSRAli Soveti Rəyasət Heyətinin katibi, Azərbaycan KP MK-nın katibi, Dağıstan MSSRVilayət Komitəsinin birinci katibi, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti Sədrinin birincimüavini, Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Ortopediya və Bərpa Cərrahiyyə İnstitutunundirektoru, Azərbaycan Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun direktoru vəzifəsindəçalışmışdır. SSRİ Ali Sovetinin və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı olmuşdur. -180-181.

130. Sergey Yesenin, Sergey Aleksandroviç (1895-1925) - böyük rus şairi. Şair ilkvaxtlar incə lirik şair, dərin psixoloji peyzaj ustası, kəndin və kəndlilərin ilhamçısı kimiçıxış edir. 1919-23-cü illərdə imajinistlər qrupuna daxil olur və tamamilə ictimai həyatdanuzaqlaşır.

1924-25-ci ilbrdə Bakıda olmuş. bir müddət Mərdəkanda yaşamışdır. Bir sıragörkəmli əsərlərini burada yazmışdır. Azərbaycana da həsr edilmiş şeirləri var. Dərinyaradıcılıq böhranı nəticəsində intihar etmişdir. -181.

131. Çuvaşiya, Çuvaşiya Respublikası-Rusiya Federasiyasında respublika. Sahəsi18,3 min km2, əhalisi 1358,9 min nəfərdir. Paytaxtı Çeboksandır. - 183-195.

132. Andrian Nikolayev (d.1929) - təyyarəçi kosmonavt, iki dəfə Sovet İttifaqıQəhrəmam, aviasiya general mayoru. 1962-ci il avqustun 11-15-də «Vostok- 3» gəmisi iləkosmosda uçuşda olmuş, Yer ətrafına 64 dövrə vurmuşdur. Sonralar da bir neçə dəfəkosmosa uçmuşdur. - 185.

133. Nizami Gəncəvi, İlyas Yusif oğlu(l 141-1209) – dahi Azərbaycan şairi vəmütəfəkkiri. Dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi formasında yazdığı beş epik poemadanibarət «Xəmsə» müəllifi kimi daxil olmuşdur. Nizami Gəncəvinin ilkin ŞərqRenessansının zirvəsi olan yaradıcılığında dövrünün ən humanist, ümumbəşəri ictimai-siyasi, social və mənəvi-əxlaqi idealları parlaq bədii əksini tapmışdır. Nizami Gəncəvi

________________Milli Kitabxana________________

438

Yaxın Şərq ədəbiyyatında mənzum roman janrının əsasını qoymuş, yerli ədəbi məktəbyaratmışdır. Nizami Gəncəvi həm də dövrünün görkəmli mütəfəkkiri olmuşdur. Onunbütün əsərlərində şəxsiyyət azadlığı, insanın mənəvi azadlığı tərənnüm olunur. -188,189,271.

134. Polad Bülbüloğlu (d.1945) - bəstəkar, müğənni, dövlət xadimi. AzərbaycanRespublikasının xalq artisti. Mahnıları 1960-70-ci illərdə SSRİ məkanında məşhurestrada müğənnilərinin ifasında səslənmişdir. 1988-2005-ci illər AzərbaycanRespublikasının mədəniyyət naziri olmuşdur. Hazırda Azərbaycan RespublikasınınRusiyada fövqəladə və səlahiyyətli səfiridir. - 190,343-355.

135. Füzuli Məhəmməd Süleyman oğlu (1494-1556) - Azərbaycanın dahi şairi vəmütəfəkkiri. Azərbaycan fars və ərəb dillərində qəsidə, müsəddəs, rübai, qitə və s.yazmışdır. Aşiqanə qəzəlləri ilə lirik şair kimi şöhrətlənmişdir. Yaradıcılığının zirvəsiolan «Leyli və Məcnun» poeması Azərbaycan, eləcə də Şərq və dünya poeziyasının nadirincilərindəndir. Kərbəlada dəfn edilmişdir. - 191,271.

136. Sabir, Mirzə Ələkbər Zeynalabdin oğlu Tahirzadə (1862-1911) - böyükAzərbaycan şairi, mütəfəkkir, ictimai xadim. Sabir Azərbaycan ədəbiyyatı, ictimai vəbədii fikrinin ən qabaqcıl simalarındandır. O, Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidirealizmin, satiric poeziyanın qüdrətli nümayəndəsidir. - 191,271.

137. Rəsul Rza, Rəsul İbrahim oğlu Rzayev (1910-1981) - görkəmli Azərbaycanşairi, ictimai xadim. Azərbaycanın xalq şairi. O, Azərbaycan poeziyasını yeni forma vəüslub keyfıyyətləri, orijinal obrazlarla zənginləşdirmişdir. SSRİ Dövlət mükafatı laureatı,Sosialist Əməyi Qəhrəmanı. - 191.

138. Oktyabr inqilabı, BöyükOktyabr sosialist inqilabı - müasir tarixşünaslıqdaOktyabr çevrilişi adlanır. 1917-ci il oktyabrın 24-dən 25-nə (noyabrın 6-dan 7-nə) keçəngecə V.İ.Leninin başçılığı ilə bolşeviklər silahlı üsyan edərək Müvəqqəti hökumətidevirdilər. Bunun nəticəsində, V.İ.Lenin başda olmaqla, Rusiyada sovet hökuməti - XalqKomissarları Soveti yarandı. - 194.

139. Qobustan - Azərbaycanın şərqində alçaq dağlıq sahə, uzunluğu 100 km, eni 80km-ə yaxındır. Qobustan yaxınlığında, Qobustan qoruğu ərazisində zəngin qayaüstütəsvirlərlə yanaşı: Daş dövründən başlamış orta əsrlərədək çoxlu ibtidai insan düşərgəsi.qədim yaşayış məskəni, kurqanlar və s. arxeoloji abidələr vardır. Onların beşində Mezolit,dördündə Neolit, yeddisində Tunc, birində antik və beşində orta əsrlər dövründə yaşayışolduğunu göstərən mədəni təbəqə və maddi qalıqlar aşkar edilmişdir. - 194.

140. Bakı Dövlət Universiteti (BDU) - Azərbaycanda elmi-pedaqoji kadrlarhazırlayan ən böyük ali təhsil ocağı, elmi-tədqiqat müəssisəsi. 1919-cu ildə yaradılmışdır.İlk vaxtlar Tibb və tarix-filologiya fakültələri fəaliyyət göstərmişdir. Hazırda BDU-nun

________________Milli Kitabxana________________

439

17 fakültəsi, onlarla kafedrası, elmi-tədqiqat laboratoriyası və s. var. Universitetdə 43ixtisas üzrə 13 minə yaxıntələbə təhsil alır. -197,250,356.

141. Əhliman Əmiraslanov, Əhliman Tapdıq oğlu(d.l 947) - cərrah-onkoloq, Tibbelmləri doktoru, professor. AMEA-nın akademik-katibi. Əməkdar elm xadimi. SSRİDövlət mükafatı laureatı, RF Təbiət Elmləri Akademiyasının üzvü seçilmişdir. 1992-ci iləkimi SSRİ TEA-nun ÜOEMD-də işləyib. 1992-ci ildən N.Nərimanov adına ATU-nunrektorudur. Klinik onkologiya sahəsində tədqiqatlar aparır. «Onkologiya», «Sümükşişləri», «Bədxassəli sümük şişlərinin xüsusi müalicəsinin proqnozları» kitablarınınmüəllifıdir. - 204.

142. Əli İnsanov, Əli Binnət oğlu(d. 1946) -1993-2005ci illərdə AzərbaycanRespublikasnın Səhiyyə naziri olmuşdur. - 204.

143. Zəhra xanım Quliyeva, Zəhra Tahir qızı (1923-2005) - oftalmoloq, Tibbelmləri doktoru, professor. Tədqiqatı, əsasən, traxoma, gözün refraksiyası, rəng duyğusuvə ona müxtəlif amillərin təsirinə həsr olunmuşdur. Quliyeva 1972-1983-cü illərdəAzərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin rektoru olmuşdur. SSRİ Ali Sovetinin deputatıolmuşdur. Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüşdür. 1998-ci ildən AzərbaycanRespublikası Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri vəzifəsində çalışmışdır.Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» ordeni ilə təltif olunmuşdur. - 204.

144. Mikayıl Hüseynov, Mikayıl Ələsgər oğlu (1905-1992) - Azərbaycan memarı vəmemarlıq tarixçisi. Müasir Azərbaycan memarlığının banilərindən biri. Memarlıqdoktoru, professor. Azərbaycan və SSRİ EA-nın həqiqi üzvü. M.Hüseynovun layihələriilə Bakıda və respublikanın digər şəhərlərində, eləcə də Moskva: Düşənbə və s. yerlərdəyaşayış, ictimai və mədəni-məişət binaları tikilmişdir. Bakıda M.F.Axundov adına MilliKitabxana, EA şəhərciyi kompleksi, Bakı metropoliteninin «Hərimanov»; «Nizami»,«Elmlər Akademiyası stansiyaları Hüseynoyun ən görkəmli əsərlərindəndir. M.HüseynovAzərbaycan və SSRİ Dövlət mükafatları laureatı və Sosialist Əməyi Qəhrəmanıdır. - 205.

145. Lüksemburq, Böyük Lüksemburq Hersoqluğu-Qərbi Avropada dövlət. Sahəsi2,6 min km2, əhalisi 415 min nəfərdir,inzibati cəhətdən 3 mahala bölünür. Lüksemburqkonstitusiyalı monarxiyadır. Dövlət başçısı böyük hersoqdur. Qanunverici orqanıDeputatlar palatasıdır. Paytaxtı Lüksemburqdur. - 210,211.

146. Mozambik, Mozambik Respublikası- Cənub-Şərqi Afrikada dövlət. Sahəsi 802min km2 əhalisi 17,9 milyon nəfərdir.

İnzibati ərazisi 10 əyalətə bölünür. Dövlət və hökumət başçısı prezident, qanunvericiorqanı birpalatalı Respublika Assambleyasıdır. Paytaxtı Maruti.-212.

147. Böyük Millət Məclisi (BMM) - Türkiyənin ali qanunverici orqanı. Parlament1920-ci il aprelin 23-də yaradılmışdır. BMM-nin ilk" sədri M.K.Atatürk olmuşdur. BMM

________________Milli Kitabxana________________

440

iki palatadan ibarətdir: Senat (yuxarı palata) və Milli palata. BMM məclis üzvlərindənrespublika Prezidentini seçir. -214.

148. Andrey Karaulov (d. 1958) - tanınmış rus teleaparıcı və TVC kanalındamaraqlı publisist proqramlar olan «Moment istini, « Russkiy vek»-in müəllifidir.Həmçinin bir çox siyasi kitabların müəllifıdir. - 222-242,353.

149. Vazov Dmitri Timofeyeviç (1924-2007) - Sovet İttifaqı marşalı. 1987-ci ildənSSRİ Müdafiə naziri olmuşdur. Yazov 1990-cı ilin yanvarında Bakıda baş verən QanlıYanvar faciəsinin təşkilatçılarından iridir. -223,224.

150. Bakatin Vadim Viktoroviç (d.1937) - 1989-90-cı illərdə SSRİ Daxili işlərnaziri, 1991-92-ci illərdə SSRİ DTK-nin sədri və Rusiya Federasiyası Təhlükəsizlikidarəsinin direktoru işləmişdir. Bakatin 1990-cı ilin yanvarında Bakıda baş verən QanlıYanvar faciəsinin təşkilatçılarından biridir. – 224

151. Leonid Daniloviç Kuçma (d.1938) - Ukraynanın siyasi və dövlət xadimi. 1994-2005-ci illərdə Ukrayna Respublikasının Prezidenti olmuşdur. AzərbaycanRespublikasının «İstiqlal» ordeni ilə təltif olunmuşdur.- 226,274.

152. Qriboyedov Aleksandr Sergeyeviç (1795-1829) - rus yazıçısı, diplomat.İranda, Tiflisdə diplomatik işlərdə çalışmışdır. Türkiyə və İranda bir sıra danışıqlaraparmış, müdhiş Türkmənçay müqaviləsinin bağlanmasında iştirak etmişdir. 1829-cu ildəTehranda öldürülmüş, Tbilisidə dəfn edilmişdir. - 211.

153. Helsinki aktı - 1975-ci il avqustun 1-də Finlandiyanın paytaxtı HelsinkidəAvropanın 33 dövlətinin, ABŞ və Kanadanın dövlət və hökumət başçılarının müşavirəsioldu. Onlar Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq haqqında Zirvə aktını imzaladılar.Azərbaycan Respublikası bu aktı 1992-ci ildə imzalamışdır. - 231.

154. Vəhhabilik, vəhhabizm - ortodoksal islamda yaranmış dini-siyasi cərəyan.XVIII əsrin axırlarında Nəcddə yayılmışdı. Banisi Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabdır.Başlıca ehkamı vahid Allaha inamdır. Vəhhabilər Quranı qəbul etsələr də, islam dinindəmüqəddəslərə pərəstişi, dərvişliyi rədd edir, cihada böyük diqqət verirlər. SəudiyyəƏrəbistanında hakim İdeologiya olan vəhhabilik Hindistan, Əfqanıstan, İndoneziya vəbəzi Afrika ölkələrində də yayılmışdır. - 232,233.

155. Avropa Birliyi (AB) - 1951-57-ci illərdə yaranmış üç Qərbi Avropa inteqrasiyatəşkilatının ümumi adı (Avropa İqtisadi Birliyi - AİB, Avropa Kömür və Polad Birliyi -AKPB, Avropada Atom Energetika Birliyi - (AAEB). AB ümumi prinsiplərin müəyyənedilməsindən birgə Fəaliyyətə qədər bir neçə mərhələ (Avropa İnvestisiya Bankının,Avropa Regional inkişaf Fondunun - vahid valyuta qəbul etməsi - AVRO-ya) keçmişdir.Mühüm mərhələ Vahid Avropa Aktının (1986-1987-ci ildən qüvvəyə minmişdir) qəbuledilməsi olmuşdur. 1967-ci ildə rəhbər orqanların birləşməsindən sonra - AİB, AKPB vəAAEB – Avropa Birliyi - 1993-cü illərdə isə Avropa Şurası yarandı. - 234.408.

________________Milli Kitabxana________________

441

156. Yelisey sarayı - Parisdə Fransa prezidentlərinin iqamətgahı. - 236.

157. Rostropoviç Mstislav Leopoldoviç (1927-2007) - Bakıda doğulmuş görkəmlirus musiqiçi, violençelist, dirijor. Lenin mükafatı laureatı, SSRi xalq artisti. Bakı MusiqiAkademiyasının fəxri professoru. Azərbaycan Respublikasının «istiqlal» ordeni ilə təltifedilmişdir. - 236.

158. Avropada adi silahlar haqqında müqavilə - 1990-cı il noyabrın 19-da NATOilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı arasında imzalanmışdır.

Onun əsasını 5 kateqoriya üzrə silahların və texnikanın (döyüş tankları, zirehli döyüşmaşınları, 100 mm-dən yuxarı kalibrli artileriya sistemləri, döyüş təyyarələri və zərbəçivertolyotlar) hər bir iştirakçı dövlət üçün Müqavilə ilə icazə yerilmiş maksimumsəviyyəsinədək azaldılması və onların məhdudlaşdırılmasına sonrakı nəzarəti təşkil edir.SSRİ dağıldıqdan sonra 1992-ci il mayın 15-də Daşkənddə bu Müqavilə üzrə hüquqvericiolan 8 müstəqil dövlət arasında (Azərbaycan, Belarus, Qazaxıstan, Ermanistan,Gürcüstan, Moldova, Rusiya, Ukrayna) Müqavilənin yerinə yetirilməsi prinsiplərihaqqında saziş və adi silahların və texnikanın maksimum səviyyələri haqqında protokolimzalandı.

Bu protokola uyğun olaraq Cənubi Qafqazın üç dövlətinin hər biri üçün Müqavilə iləmüəyyən edilmiş məhdudlaşdırılmalar Azərbaycanın zərərinə olaraq onun hərbi-siyasiparametrlərindəki fərqi nəzərə almır. Hazırda Vyanada Avropada adi silahlar haqqındaMüqavilənin birgə məsləhət qrupu çərçivəsində Müqavilənin müasir reallıqlarauyğunlaşdırılması barədə danışıqlar gedir. - 237.

159. Məmməd Əliyev, Məmməd Bağır Cavad oğlu (d.1955) - Tibb elmləridoktoru, professor, Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi, 2 dəfə Dövlət mükafatılaureatı, Rusiya Tibb Elmləri Akademiyasının akademiki. Rus Tibb elminin inkişafındaM.Əliyevin böyük xidmətləri var. O, 7 kəşlın, 6 yeni təcrübənin, 200-dən artıq nəşrolunmuş elmi işin, həmçinin 2 monoqrafiyanın müəllifidir.

Hazırda Məmməd Əliyev dövlət klinikası -«N.N.Bloxin adına onkoloji elmimərkəz»in direktor müavini, Moskva Ankologiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunun direktoru vəÜmumrusiya Azərbaycan Konqresinin Prezidentidir. - 247,254,255,271.

160. Rüstəm İbrahimbəyov, Rüstəm Məmmədibrahim oğ1u (d.1939) - görkəmliyazıçı, dramaturq, kinossenarist. Azərbaycanın xalq yazıçısı. Azərbaycan, Rusiya və SSRİDövlət mükafatları laureatı.

Respublikada və xaricdə əsərləri mütəmadi nəşr edilən yazıçıdır. Onun ssenariləriəsasında respublikamızda və xaricdə onlarla film çəkilmişdir. 1981—90-cı illərdəAzərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının birinci katibi, 1990-cı ildən isə sədridir. 1996-cıildə Günəşdən usanmışlar» kinofilminin ssenarisinə görə Amerika Kino Akademiyasının«Oskar» mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal» ordeni ilətəltif olunmuşdur. - 254,255,271,319,346.

________________Milli Kitabxana________________

442

161. Fərman Salmanov, Salmanov Fərman Qurban oğ1u (1928-2008) - mühəndis-geoloq. Lenin mükafatı laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı. Qərbi Sibirdə onunbilavasitə rəhbərliyi ilə ən iri neft və qaz yataqları kəşf edilmişdir. - 254,271.

162. Lujkov Yuri Mixayloviç (d.1936) - Rusiyanın dövlət xadimi.1987-ci ildə Moskva Soveti İcraiyyə Komitəsinin 1-ci müavini, 1990-cı ildə sədri

olmuşdur. 1991-ci ildə Moskva şəhərinin vitse-meri, 1992-ci ildən isə meri və Moskvahökuımətinin başçısıdır. SSRİ və Rusiya Federasiyasının Dövlət mükafatları laureatıdır. -258,375,378.

163. Raisa Qorbaçova (1933-1997) - SSRİ-nin ilk və son PrezidentiM.S.Qorbaçovun həyat yoldaşı. - 260.

164. «907-ci maddə» - ABŞ Konqresinin 1992-ci il oktyabrın 24-də ermənilobbisinin təzyiqi ilə qəbul etdiyi «Rusiyanın və yeni müstəqillik qazanmış dövlətlərinazadlığını müdafiə aktı»na 907-ci düzəliş nəzərdə tutulur. Düzəliş ABŞ hökumətininAzərbaycan hökumətinə yardımını qadağan edir. Buna baxmayaraq, İstər Bill Klinton,istərsə də ondan sonra ABŞ Prezidenti seçilən Corc Buş administrasiyası bu düzəlişinreallığı nəzərə almadığını təsdiq edərək onun ləğv edilməsi təklifini müdafiə etmişlər.C.Buş hökuməti 2002-ci ildə bu düzəlişin fəaliyyətdən düşdüyünü qərara almışdır. -261,262.

165. Kinq Piter (d.1944) - 1973-93-cü illərdə müxtəlif vəzifələrdə olmuş, 1992-ciildə Nyu-York ştatından Konqresin üzvü seçilmişdir. Respublikaçıdır. - 262.

166. Sem Braımbək (d.1956) - hüquqşünas. ABŞ Konqresi NümayəndələrPalatasının üzvü, 1996-cı ildən senator, Xarici Əlaqələr Komitəsinin üzvü. - 262.

167. Üzeyir Hacıbəyov, Üzeyir Əbdülhüseyn oğlu (1885-1948) - dahi Azərbaycanbəstəkarı. musiqişünas alim, publisist, dramaturq, pedaqoq və ictimai xadim. MüasirAzərbaycan professional musiqi sənətinin və milli operasının banisi, SSRİ xalq artisti,SSRİ Dövlət mükafatı laureatı. - 266,271.

168. Qori seminariyası, Zaqafqaziya (Qori) müəllimlər seminariyası -Zaqafqaziyanın, əsasən, yerli əhalisindən ibtidai məktəb müəlllimi hazırlayan ortapedaqoji təhsil müəssisəsi. 1876-cı ildə Qoridə açılmışdı.

Seminariyanın Azərbaycan şöbəsi 1879-cu ildə fəaliyyətə başlamışdı. Azərbaycanşöbəsinin yaradılmasında M.F.Axundovun böyük rolu olmuşdur. Qori seminariyasındatəhsil rus dilində idi. Azərbaycan dili isə yalnız Azərbaycan şöbəsində fənn kimi tədrisedilirdi. Qori seminariyası Zaqafqaziya xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqınınmədəni inkişafında mühüm rol oynamışdır. Qori seminariyası 1918-ci ilədək fəaliyyətgöstərmişdir. Seminariyanın Azərbaycan şöbəsi 1918-ci ildə F.B.Köçərlinin rəhbərliyi iləQazax şəhərinə köçürülmüşdü. - 266.

________________Milli Kitabxana________________

443

169. Ağdam - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. 1930-cu ildə təşkiledilmişdir. Sahəsi 1094 km2, əhalisi 101.6 min nəfərdir. 1993-cü ildə erməni qəsbkarlarıtərəfindən işğal edilmişdir. - 269.

170. Füzuli (1959-cu ilədək Qaryagin rayonu)-Azərbaycan Respublikasında inzibatirayon. 1930-cu ildə təşkil olunmuşdur. Sahəsi 1386 km, əhalisi 80,2 min nəfərdir. 1993-cü ildə erməni hərbi qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. - 269.

171. Cəbrayıl — Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. 1930-cu ildə təşkilolunmuşdur. Sahəsi 1050 km2, əhalisi 45,8 min nəfər idi. 1993-cü ildə erməni silahlıqüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir. - 269.

172. Zəngilan - Azərbaycan Respublikasında İnziiati rayon. 1930-cu ildə təşkilolunmuşdur. Sahəsi 707 km2, əhalisi 28,4 min nəfər idi. 1993-cü ildə erməni qəsbkarlarıtərəfindən işğal edilmişdir, - 269.

173. Qubadlı - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. 1933-cü ildə təşkiledilmişdir. Sahəsi 802 km2, əhalisi 27,2 min nəfər idi. 1993-cü ildə erməni işğalçılarıtərəfindən işğal olunmuşdur. - 269.

174.Laçın - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon. 1930-cu ildə təşkiledilmişdir. Sahəsi 1835 km2, əhalisi 51 min nəfərdir. 1992-ci ildə erməni işğalçılarıtərəfindən işğal edilmişdir. - 269,329.

175. Kəlbəcər - Azərbaycan Respublikasında inzibati rayon, 1930-cu ildə təşkiledilmişdir. Sahəsi 1936 km2, əhalisi 58 min nəfərdir. 1993-cü ildə erməni silahlı qüvvələritərəfindən işğal edilmişdir. - 269.329.

176. Müslüm Maqomayev, Müslüm Məhəmməd oğlu (1942-2008) - görkəmliAzərbaycan müğənnisi. Azərbaycan Respublikası və SSRİ xalq artisti. Bəstəkar MüslümMaqomayevin nəvəsi. Keçmiş SSRİ məkanında və bir çox xarici ölkələrdəmüvəffəqiyyətlə çıxış etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» ordeni ilə təltif edilmişdir. - 271.

177. Nəsimi, əsl adı S e y i d Ə l i (1369-1417) - Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri.İmadəddin Nəsimi adı ilə də məşhurdur. Əsərlərini Azərbaycan, ərəb, fars dillərindəyazmışdır. Hürufülyi yaydığı üçün Hələ də həbs olunmuş, «kafir», «dinsiz» elan edilərəkruhanilərin fitvası ilə öldürülmüşdür. -271.

178. Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) - böyük Azərbaycan yazıçısı, dramaturq,materialist - filosof. Axundov Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində pyesləri və fəlsəfi əsərləriilə tanınmışdır. 1850-55-ci illərdə yazdığı altı komediya ilə Azərbaycan və bütün Şərqədəbiyyatında realist dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. - 271.

________________Milli Kitabxana________________

444

179. Kamran Bağırov, Bağırov Kamran Məmməd oğlu (1933-2001) - Azərbaycanınpartiya və dövllət xadimi. Müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 1982—88-ci illərdəAzərbaycan KP MK-nın birinci katibi olmuşdur. - 272.

180. Əbdürrəhman Vəzirov, Əbdürrəhman Xəlil oğlu (d.l930)-1988-90-cı ilinyanvarınadək Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi olmuşdur. - 272.

81. Mütəllibov Ayaz, Ayaz Niyazi oğlu (d.1938) - 1989-90-cı illərdə AzərbaycanSSR Nazirlər Sovetinin sədri, 1990-cı ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibiseçilmişdir. 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olmuşdur. AyazMütəllibov işində ciddi səhvlərə yol vermiş, nəticədə Ermənistan silahlı qüvvələri DağlıqQarabağdan azərbaycanlı əhalini çıxarmış və ərazini işğal etməyə nail olmuşlar. - 272.

182. Xalq Cəbhəsi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsi (AXC) - ictimai-siyasi təşkilat.1989-cu ildə təsis konfransı keçirilmiş, Proqram və Nizamnaməsi qəbul olunmuşdur.1999-cu il iyulun 25-də keçirilmiş qurultayının qərarı ilə Azərbaycan Xalq CəbhəsiPartiyası adlandırılmışdır. - 272.

183. Surət Hüseynov, Surət Davud oğ1u (d.1959) - 1993-94-cü illərdəAzərbaycan Respublikasının Baş naziri olmuşdur. 1994-cü ilin oktyabrında Azərbaycanınmüstəqilliyinə, suverenliyinə qarşı yönəlmiş çevriliş cəhdinə rəhbərlik etmişdir. - 273.

184. OMON - 1992-95-ci illərdə Daxili işlər Nazirliyinin tərkibində olan XüsusiTəyinatlı Polis Dəstələri (XTRD). - 273.

185. Valentin Yudaşkin (d.l963) - məşhur rus modelyeri, 1991-ci ildən onunmodelləri dünyanın bir çox ölkələrində nümayiş etdirilir. Rusiyanın əməkdar incəsənətxadimi, Sosial Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Rusiya Bədaye Akademiyasının fəxriüzvüdür. - 278-284.

186. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası (BMTTŞ) - BMT-nindaimi fəaliyyət göstərən mühüm orqanı. BMT-nin Nizamnaməsinə görə beynəlxalqsülhün va təhlükəsizliyin qorunmasında əsas məsuliyyət daşıyır. 15 üzvü var: 5 daimi(Çin, Fransa, Rusiya, Böyük Britaniya, ABŞ), 10üzvü isə 2 il müddətinə seçilir. Şuranınhər bir üzvü bir səsə malikdir. Prosedura məsələlərinə dair qərarlar Şuranın 9 üzvü səsverdikdə qəbul olunmuş sayılır. - 291,297,302,306.

187. Tayvan - Cənub-Şərqi Çində ərazi. Sahəsi 36 min km2, əhalisi 21 milyonnəfərdir. İnzibati ərazisi 16 qraflığa (qəzaya), 7 şəhər munisi palitetinə bölünür. Tayvanınbaşçısı prezident, nümayəndələr orqanı - Nümayəndələr Məclisi və Qanunverici Yuandır(Şura). Paytaxtı Taybeydir.- 296,305.

188. Haşimoto Ryutaro (1937-2006) - yapon siyasi xadimi. 1996-98-ci illərdəYaponiyanın Baş naziri olmuşdur. - 296.

________________Milli Kitabxana________________

445

189. Murtuz Ələsgərov, Murtuz Nəcəfoğlu (d. 1928) - Azərbaycanın dövlət xadimi,hüquq elmləri doktoru, professor. Respublikanın əməkdar hüquqşünası. Yeni AzərbaycanPartiyasının sədr müavini və partiyanın Siyasi Şurasının üzvüdür. 1993-cü ildə BakıDövlət Universitetinin rektoru olub. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikası MilliMəclisinin deputatı seçilib. 1996-2005-ci illərdə Azərbaycan Respublikası MilliMəclisinin sədri olmuşdur. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal» ordeni ilə təltifedilmişdir. - 298.

190. Elçin Əfəndiyev, Elçin İlyas oğlu (d.1943) - Azərbaycan yazıçısı, ictimai vədövlət xadimi. Azərbaycan Respublikasının xalq yazıçısı. Yazıçı İlyas Əfəndiyevin oğlu.Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr- «Vətən» cəmiyyətinin sədri vəzifəsində işləmişdir. 1993-cü ildən AzorbaycanRespublikasının Baş nazirinin müavinidir. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal» ordeniilə təltif edilmişdir. - 310-322,346.

191. Cəfər Cabbarlı, Cəfər Qafar oğ1u (1899-1934) – böyük Azərbaycan yazıçısı.dramaturq. Cabbarlı yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına böyük təsirgöstərmiş, istedadlı dramaturqlar nəslinin yetişməsində mühüm rol oynamışdır.Cabbarlının zəngin irsi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində layiqli yer tutur. -311.

192. İlyas Əfəndiyev, İ1yas Məhəmməd oğlu(1914-1996) - görkəmli Azərbaycanyazıçısı, dramaturq. Azərbaycanın xalq yazıçısı. İ.Əfəndiyevin dram əsərlərininAzərbaycan Milli Dram Teatrının repertuarının zənginləşməsində müstəsna rolu var.Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatıdır. Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» ordeni ilətəltif edilmişdir. -313,320.

193. Cəlil Məmınədquluzadə, Mirzə Cəlil Hüseynqulu oğ1u (ədəbi təxəllüsüMolla Nəsrəddin; 1866-1932) - böyük Azərbaycan yazıçısı, jurnalist, ictimai xadim.Mirzə Cəlilin ictimai-ədəbi fəaliyyəti XIX əsrin 80-ci illərinin axırından XX əsrin 30-cuillərinə qədərki böyük tarixi dövrü əhatə edir. 40 illik yaradıcılığı boyu müxtəlif janrlardayazdığı əsərləri ilə Mirzə Cəlil Azərbaycan realist ədəbiyyatının yüksək pilləyəqalxmasında müstəsna rol oynarmışdır. 1906-cı il aprelin 7-də çıxan «Molla Nəsrəddin»jurnalının nəşrinə başlamaqla Mirzə Cəlil Azərbaycanda, eləcə də Yaxın Şərqdə satirikjurnalistikanın əsasını qoymuşdur. Bu zamandan Mirzə Cəlil Molla Nəsrəddin adı iləməşhur oldu.-314,315.

194. Şİller İohann Kristof Fridrix (1759-1805) – alman şairi, dramaturq, incəsənətnəzəriyyəçisi, tarixçi. Almaniyada maarifçiliyin görkəmli nümayəndəsi, yeni almanədəbiyyatının banilərindəndir.

Şiller yaradıcılığı dünya dramaturgiyasının inkişafına güclü təsir göstərmişdir. -315.

195. Şekspir, V i l y a m (1564-1616) - dahi ingilis dramaturqu və şairi. Şekspir 37pyesin - komediyaların, tarixi dramların, faciələrin, poemaların, çoxlu sonetlərin

________________Milli Kitabxana________________

446

müəllifidir. Dünya dramaturgiyasında faciənəvisliyin inkişafında Şekspirin əsərləri yenimərhələdir. «Hamlet», «Otello», «Makbet», «Kral Lir», «Antoni və Kleopatra» faciələridünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olmuş, bütün xalqların sərvətinə çevrilmiş, müxtəlifdillərə tərcümə olunmuş, milli səhnələrdə təkrar-təkrar tamaşa-ya qoyulmuş. ekranlaşdırılmışdır. - 315.

196. Yaşar Nuriyev, Nuriyev Yaşar Məmməd Sadıq oglu (d.1951) - AzərbaycanRespublikasının xalq artisti. Professor.

Azərbaycan Milti Dram Teatrının aparıcı aktyorlarından biri. Kino televiziyafilmlərində də çəkilir. İki dəfə Azərbaycan Dövlət mükafat laureatıdır. - 316,317,320.

197. Səyavuş Aslan, Aslanov Səyavuş Məmmədağa oğ1u (d.1935) - aktyor.Azərbaycan Respublikasınin xalq artisti. Müxtəlif illərdə Şıxəli Qurbanov adınaAzərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında çalışmış, hazırda isə Azərbaycan MilliDram Teatrının artistidır. Səyavuş Aslanın aktyor sənəti üçün zəngin mimika və obrazi ənxırda incəliklərinədək açmaq bacarığı, milli kolorit səciyyəvidir. AzərbaycanRespublikasının «Şöhrət» ordeni ilə təltif edilmişdir. - 317, 320.

198. Duxovnaya Lyudmila Semyonovna (d.1944) - Azərbaycan Respublikasınınxalq artisti. Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının aparıcı aktrisalarından biridir. «Qızıldərviş» mükafatına layiq görülmüşdür. 317,320.

199. İhsan Doğramacı (d. 1915) - türkdilli ölkələrin Milli Pediatriya CəmiyyətləriBirliyinin fəxri Prezidenti, elmlər doktoru, professor. 1963-65-ci illərdə Ankarada UşaqSağlamlığı İnstitutunun direktoru, 1977- 93-cü illərdə institutun icraçı direktoru, 1992-ciildən isə fəxri Prezidenti, 1968-73-cü illərdə Pediatorların Tibb AssosiasiyasınınPrezidentidir.

1959-cu ildən YUNİSEF-in icraiyyə Komitəsinin üzvüdür. İki dəfə BilkəndUniversitetinin sədri və rektoru olmuş, 1975-ci ildən isə universitetin fəxri rektorudur.İ.Doğramacı Azərbaycan MEA-nın fəxri üzvü, Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetininfəxri doktorudur. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal» ordeni ilə təltif olunmuşdur. -318.

200. Eldar Quliyev, Eldar Tofiq oğlu (d.1941) – kinorejissoru. AzərbaycanRespublikasının xalq artisti. Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı. AzərbaycanRespublikasının «Şöhrət» ordeni ilə təltif olunmuşdur. - 319.

201. Eldəniz Zeynalov, Eldəniz Məmməd oğlu (1937-2002) - kino və teatr aktyoru.Azərbaycan Milli Dram Teatrında çalışmışdır.

Sonralar teatr, kıno, televiziya və radio tamaşalarında, «Mozalan» satirikkinojurnalında bir çox yadda qalan obrazlar yaratmışdır. Azərbaycan Respublikasının xalqartısti və «Humay» mükafatı laureatıdır. - 318, 320.

________________Milli Kitabxana________________

447

202. Telman Adıgözəlov, Telman Abbasqulu oğlu(d. 1953) - aktyor. AzərbaycanRespublikasının xalq artisti. Azərbaycan Milli Dram Teatrının aktyorudur. Komik aktyorkimi tanınmışdır. -319, 320.

203. Eyaşteyn Albert (1879-1955) - dahi alman nəzəriyyəçi-fiziki.Müasir fizikanın yaradıcılarından biri. Mühüm əsərləri molekulyar fizika, statistik

fizika, kvant nəzəriyyəsi sahəsindədir. Eynşteyn broun hərəkətinin nəzəriyyəsini vermişvə bu nəzəriyyə sonralar materiyanın atomistik quruluşunu təsdiq edən təcrübələraparmağa imkan vermişdir.

Eynşteynin ən mühüm elmi nailiyyəti - nisbilik nəzəriyyəsidir. Bu ona dünya şöhrətiqazandırmışdır. Eynşteyn ümumi nisbilik nəzəriyyəsini inkişaf etdirərək vahid sahənəzəriyyəsi yaratmağa cəhd göstərmişdir. Nobel mükafatı laureatı. - 319.

204. Lenin, Vladimir İliç (Ulyanov) (1870-1924) - SSRİ-nin siyasi və dövlət xadimi.Hələ tələbəlik illərindən inqilabi hərəkata qoşulmuşdur. Lenin 1895-ci ildə Peterburq«Fəhlə sinfinin azadlığı uğrunda mübarizə ittifaqı»nın yaradılmasında iştirak etmişdir.1900-cu ildə Plexanovla birlikdə «lskra» qəzetini nəşr edir. 1903-cü ildən RSDFP-nin 2-ciqurultayında bolşevik fraksiyasına başçılıq edir. 1907-ci ildən xaricə emiqrasiya edilir.1917-ci ildə Petroqrada qayıdıb silahlı üsyana başçılıq edir. Lenin başda olmaqla 2-ciÜmumrusiya Sovetlər qurultayında hökumət - XKS yarandı. Vətəndaş müharibəsidövründə «hərbi kommunizm» siyasətinin yaradıcılarından olmuşdur. Bunun nəticəsindəölkə birpartiyalı sistemə keçmiş, ölkədə geniş surətdə repressiya başlanmış, müxalifətqüvvələri və orqanları ləğv edilmiş, görkəmli adamlar və ziyalılar ölkəni kütləvi surətdətərk etmişlər. 1922-ci ildə xəstələnmiş və ölkənin siyasi həyatından uzaqlaşdırılmışdır. -319.

205. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - Müsəlman Şərqində ilk dəfə dünyəvi,demokratik respublikanın əsasını qoymuş müstəqil Azərbaycan dövləti. Cəmi 23 ay(19I8-ci il mayın 28-də yaradılmış, 1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklərin və daşnaklarınsəyi ilə devrilmişdir) yaşamışdır. Paytaxtı əvvəlcə Gəncə (1918, 16 iyun - 17 sentyabr),sonar Bakı şəhəri (1918, 17 sentyabr - 1920, 28 aprel) idi. Azərbaycan hökuməti yenisuveren milli dövlətin müxtəlif problemlərinin həlli yollarında böyük əzmlə çalışırdı.Nazirlər Şurasının 27 iyun 1918-ci il tarixli fərmanı ilə respublikada dövlət dili türk(Azərbaycan) dili elan edildi.

Azərbaycan Respublikasının parlamenti 1919-cu il avqustun 11 - də Azərbaycanvətəndaşlığı haqqında qanun qəbul etdi. Xalq maarifi sahəsində qısa müddətdə böyüktədbirlər həyata keçirildi. Qori müəllimlər seminariyasının Azərbaycan şöbəsi Qazaxaköçürüldü, Bakı Dövlət Universiteti təsis edildi, xarici ölkələrdə kadr hazırlığı məqsədi ilə1919-20-ci tədris ilində 100 nəfər gənc Avropanın müxtəlif təhsil müəssisələrinəgöndərildi. Məktəblərin xeyli hissəsi milliləşdirildi, kitabxanalar açıldı, savadsızlığınləğvi üçün kəndlərdə kurslar yaradıldı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzləri (üçrəngli bayraq, gerb, himn) milliAzərbaycan rəmzləri kimi tanındı. Azərbaycan dövlət bankı yaradıldı, 1918-ci ilinmartında dağıdılmış neft sənayesi və Bakı- Batum neft kəməri bərpa edildi. - 323.

________________Milli Kitabxana________________

448

206. Səfər Əbiyev, Səfər Axundbala oğlu (d.1950) - general-polkovnik. 1995-ciildən Azərbaycan Respublikasının Müdafiə naziridir. - 323,332.

207. Həzi Aslanov, H ə z i Əhəd og1u(1910-1945) - tankqoşunları qvardiya general-mayoru, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı. Böyük Vətən müharibəsinin ilk günlərindəndöyüşlərdə iştirak edən H.Aslanov Stalinqrad vuruşmasında, 55-ci əlahiddə tank polkufeldmarşal Manşteynin tank ordusunun darmadağın edilməsində xüsusi məharətgöstərmişdir. 1944-cü ildə Aslanovun 35-ci qvardiya tank briqadası Belorusiyanı,Pribaltika respublikalarını azad etmək uğrundakı vuruşmalarda xüsusilə fərqlənmişdi.

H.Aslanov Mitağa şəhəri yaxınlığındakı vuruşmada qəhrəmancasına həlak olmuşdur.- 324.

208. Mahmud Əbilov, Mahmud Əbdülrzaoğlu (1898-1972) - hərbi xadim, general -mayor. Böyük Vətən müharibəsi zamanı Pribaltika, Polşa, Çexoslovakiya vəMacarıstanda gedən döyüşlərdə Rəşadət göstərmişdir. Müharibədən sonrakı illərdədiviziya komandirinin müavini, atıcı diviziya komandiri olmuşdur. SSRİ Ali Sovetinindeputatı olmuşdur. - 324.

209. Akim Abbasov, Ak im Əli oğlu (1911-1996) -general-mayor. Böyük Vətənmüharibəsində iştirak elmişdir. Müharibədən sonrakı illərdə polk komandiri, diviziyakomandirinin müavini və komandiri vəzifələrində işləmişdir. Azərbaycan SSR AliSovetinin deputatı olmuşdur. - 324.

210. Şuşa - Azərbaycan Respublikasında şəhər. Elmi ədəbiyyatda Şuşanın əsasını1750-ci illərin əvvəllərində Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən qoyulmasıgöstərilsə də, tədqiqatlar Şuşanın qədim yaşayış məntəqəsi olduğunu qeyd edirlər.Qarabağ xanlığının mərkəzi olan Şuşa bir müddət Pənahəli xanın adı ilə Pənahabadadlanmışdır.

Şuşa 1813-cü il Giilüstan müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı tərkibində Rusiyayabirləşdirildi. 1920-ci ilin martında erməni daşnaklarının Qarabağda törətdikləri qırğunəticəsində Şuşanın bir hissəsi tamanıilə yandırıldı və minlərlə günahsız insan qətləyetirildi. Lakin iyun ayının əvvəlində müsavalçılar və türk generalı Nuru Paşa Şuşanıerməni qəsbkarlarından xilas etdi. 1923-cü il Azərbaycan MTK-nin dekretinə əsasənDağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti təşkil olunduqda Şuşa muxtar vilayətin tərkibinə daxiledildi. 1992-ci ildə erməni işğalçıları Şuşanı zəbt etdilər. Hazırda Şuşa yadellilərintapdağı altındadır. - 329.

211. Ramil Usubov (d.1948) - general-polkovnik. 1994-cü ildən AzərbaycanRespublikasının Daxili işlər naziridir. -331.

212. Sloveniya, Sloveniya Respublikası - Mərkəzi Cənubi Avropada dövlət. Sahəsi20,3 min km2, əhalisi 1,96 milyon nəfərdir.

Dövlət başçısı prezident, qanunverici orqanı ikipalatalı (Dövlət Şurası və DövlətMəclisi) parlamentdir. Paytaxtı Lyublyandır. - 342.

________________Milli Kitabxana________________

449

213. Milan Kuçan (d.1941) - Sloveniya siyasətçisi və 1991-2002-ci illərdəSloveniyanın birinci Prezidenti. - 342.

214. Mixail Qusman, Mixail Solomonoviç (d.1950) - jurnalist. İTAR-TASSinformasiya agentliyi Baş direktorunun müavini. Rusiya Federasiyası Dövlət mükafatılaureatı. - 343-355,

215. Dmitri Şostakoviç, Dmitri Dmitriyeviç (1906-1975) - rus bəstəkarı,sənətşünaslıq elmləri doktoru - XX əsr dünya müsiqi sənətinin klassiki. Şostakoviçinyaradıcılığında simfonik musiqi başlıca yer tutur. Ən kamil əsərlərindən sayılan7,11,12,14,15-ci simfoniyalarında həyat və ölüm mövzusu böyük emosionallıqla ifadəolunmuşdur. Bir çox dünya ölkələrinin milli, elm, incəsənət akademiyalarının fəxri üzvüolmuşdur. - 344.

216. Boris Polevoy, Boris Nikolayeviç (1908-1918) – rus yazıçısı. Sosialist ƏməyiQəhrəmanı. Böyük Vətən müharibəsi haqqında yazdıqları əsərləri («Əsl insan haqqındapovest») və gündəlikləri ona şöhrət qazandırmışdır. SSRİ Dövlət mükafatı laureatı. - 344.

217. Lyudmila Zıkina, Lyudmila Geoqgiyevna (d.l 929) - görkəmli rus müğənnisi.Repertuarnın əsasını rus xalq mahnıları təşkil edir. Azərbaycan və SSRİ xalq artisti, Leninmükafatı laureatı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanıdır. - 344.

218. Simonov Konstantin Mixayloviç (1915-1979) - rus şairi, ictimai xadim.Pyeslərin, ssenarilərin, publisistik oçerk və yol qeydlərinin, ədəbi- tənqidi məqalələrinmüəllifidir. Simonova müharibə (19415) dövrü lirikası daha çox şöhrət qazandırmışdır.Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Lenin mükafatı və 6 dəfə SSRİ Dövlət mükafatı laureatıdır. -344.

219. Hacıyev Xanlar, Xanlar irşad Faiq oğlu (d.1966) - hüquqşünas. 1993-98-ciillərdə Ali Məhkəmənin sədri, 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikası KonstitusiyaMəhkəməsinin sədri olmuşdur. Hazırda Avropa Məhkəməsinin üzvüdür. - 358,

220. Maqsud İbrahimbəyov, Maqsud Mammədibrahim oğ1u (d.1935) - görkəmlinasir, dramaturq, ssenarist; ictimai xadim, Azərbaycan xalq yazıçısı. AzərbaycanRespublikası Dövlət mükafatı laureatıdır. Respublikada və xaricdə nəşr edilən onlarlapovest və hekayələrin müəlliftdir. Onun pyesləri keçmiş SSRİ məkanında onlarlateatrlarda tamaşaya qoyulmuşdur. Ssenariləri əsasında bir çox fılm çəkilmişdir.Azərbaycan Respublikası Əsilzadələr Məclisinin sədridir. 1995-ci ildən Milli Məclisinüzvüdür. Azərbaycan Respublikasının «Şöhrət» və «istiqlal» ordenləri ilə təltifolunmuşdur. - 346.

221. Anar, Rzayev Anar Rəsul oğlu (d. 1938) - görkəmli yazıçı, publisist,dramaturq, ictimai xadim, Azərbaycanın xalq yazıçısı, Azərbaycan və SSRİ Dövlət

________________Milli Kitabxana________________

450

mükafatları laureatı. Azərbaycan və SSRİ Ali Sovetlərinin deputatı olmuşdur. 1995-2005-ci illərdə Milli Məclisin deputatı və mədəniyyət məsələləri komissiyasının sədri, 1987-ciildən Azərbaycan Respublikası Yazıçılar Birliyinin sədridir. Əsərləri dünyanın bir çoxölkələrində nəşr olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının «İstiqlal» ordeni ilə təltifedilmişdir. - 346.

222. Mehdi Məmmədov, Mehdi Əsədulla oğlu (1918-1987) - rejissor, aktyor,pedaqoq. SSRİ xalq artisti. O, müxtəlif illərdə Azərbaycan Mİlli Dram Teatrının.Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrının baş rejissoru olmuşdur. Məmmədovun rejissorluqüslubu əsərin fəlsəfi mənasının qabarıq verilməsi ilə səciyyələnir. -351.

223. Tofiq Kazımov, Tofiq Səməd Mənsur oğlu (1923-1980) - rejissor.Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, Azərbaycan Respublikası əməkdar incəsanətxadimi, M.F.Axundov adına respublika mükafatı laureatı. Müxtəlif illərdə AzərbaycanMilli Dram Teatrının rejissoru, baş rejissoru olmuşdur. - 351.

224. Mariinski teatrı (1919-91-ci illərdə S.M.Kirov adına Leninqrad DövlətAkademik Opera və Balet Teatrı) - 1783-cü ildə Sankt Peterburqda açılmışdır. Bu teatrınRusiyada opera və balet sənətinin inkişafında mühüm rolu olmuşdur. Mariinski teatrındailk rus operaları tamaşaya qoyulmuşdur. Teatrın səhnəsində operanın və baletin görkəmliustaları çıxış edirlər. - 352.

225. Böyük Teatr - Rusiya Federasıyasında Dövlət Akademik Böyük Teatr. Əsası1775-ci ildə Moskvada qoyulmuşdar. Burada xarici və rus operaları və baletləri tamaşayaqoyulur. XX əsrin əvvəllərindən teatrda çalışan vokalistlər və balet ustaları dünya şöhrətiqazanmışlar. - 352.

226. «Bakinski raboçi» - ilk nömrəsi-rus dilində 1906-cı ilin mayında Bakıda gizlinəşr olunmuşdur. «Bakinski raboçi» Sovetlər Birliyində Azərbaycan KP, AzərbaycanSSR Ali Soveti və Nazirlər Sovetinin orqanı olmuşdur.1993-cü ildən isə «Bakinskiraboçi»nin təsisçiləri Prezident işlər idarəsinın və qəzetin redaksiya heyətidir. - 354,379.

227. Madaqaskar, Madaqaskar Respublikası - Madaqaskar adasında dövlət. Sahəsi587 min km2, əhalisi 13,7 milyon nəfərdir. İnzibati ərazisi 6 əyalətə bölüniir. Dövlətbaşçısı prezident, qanunverici orqanı - Milli Xalq Məclisidir. Paytaxtı Antananarivudur. –369

.228. Cibuti, Cibuti Respublikası- Şimal-Şərqi Afrikada Dövlət. Sahəsi 22 min km2,

əhalisi 603,6 min nəfərdir. İnzibati ərazisi 5 vilayətə bölünür. Dövlət və hökumət başçısıprezident, qanunverici orqanı birpalatalı Milli Məclisdir. Paytaxtı Cibutididir. - 370.

229. Kanada - Şimali Amerikada dövlət. Sahəsi 9971 min km-, əhalisi 29,6 milyonnəfərdir. Kanada 10 əyalətə və 3 əraziyə bölünmüş federasiyadır. Millətlər Birliyinədaxildir. Dövlət başçısı Böyük Britaniya kraliçasıdır. Onu ölkədə general-qubernator əvəz

________________Milli Kitabxana________________

451

edir. Qanunverici orqanı ikipalatalı (Senat və icmalar palatası) parlamentdir. PaytaxtıOttavadır. -371,372.

230. Jan Kretyen (d.1934) - Kanada siyasətçisi, 1993-2003-cü illərdə KanadanınBaş naziri olmuşdur. Kanada Liberal partiyasının başçısı. - 371.

231. Sumqayıt - Azərbaycanda şəhər. Bakıdan 35 km şimal-qərbdə, Xəzər dənizininqərb sahilində yerləşir. Sahəsi 83 km2, əhalisi 231,1 min nəfərdir. Əvvəllər kiçik yaşayışməntəqəsi olan Sumqayıt, 1938-ci ildə Bakı neft sənayesini elektrik enerjisi ilə təminedəcək istilik Elektrik Stansiyasının tikintisi ilə şəhər tipli qəsəbəyə çevrildi və get-gedəBakıdan sonra ölkəmizin ikinci sənaye şəhərinə çevrildi. Sənayesində kimya vəmetallurgiya sahələri əsas yet tutur. - 374,377,388,389.

232. Sent-Ekzyuperi (1900-1944) - fransız yazıçısı. Mənəvi pafos, insanların biri-birini başa düşməsi və birliyi «Cənub poçtu», «insanların torpağı» kimi məşhur əsərlərininəsas leytmotividir. İkinci dünya müharibəsinin iştirakçısı olmuş, kəşfiyyət uçuşu zamanıhəlak olmuşdur. - 384.

233. Lukaşenko Aleksandr Qriqoryeviç (d.1954) - Belaras dövlət xadimi. 1994-cüildən Belarus Respublikasının Prezidentidir. - 400.

234. Jak Şirak (d.1932) - Fransanın görkəmli siyasi və dövlət xadimi. 1974-76 və1986-88-ci illərdə Fransanın Baş naziri, 1977-95-ci illərdə Paris şəhərinin meri olmuşdur.1974-76-cı illərdə qollistlərin Respublikanın Müdafiəsi naminə Demokratik İttifaqıpartiyasının Baş katibi, 1976-cı ildən Respublikanın Müdafiəsi naminə Birlik partiyasınınsədridir. 1995-ci ildən Fransa Respublikasının Prezidentidir. «Heydər Əliyev» ordeni ilətəltif olunmuşdur. - 401,404,408,411,412.

________________Milli Kitabxana________________

452

Şəxsi adlar göstəricisiAbbasov Akim - 324Abdulla ll -47,51Abdullayev Əhməd - 173-182Ağahüseynoğlu Elxan - 319Adıgözəlov Telman -319Axundov M.F. - 271Anar - 346Anodina Tatyana - 373-387ArlakiPino -104-105Aslanov Həzi - 324Atatürk M.K. -117,122,123Bağırov Kamran - 272Bakatin Vadim - 224Bakalina Svetlana - 220-221Baqlay Mixail - 350,356-368Baranovski - 187Belikov Oleq - 343-355Berstad Olav - 44BleyrBetti -41BleyrToni -54,56,147Borovik Artyom - 242Braunbək - 262Cabbarlı Cəfər -311CavadovMahir -71Cavadov Rövşən - 330Cəfər Namiq Kamal - 319Çauşesku Nikolaye - 133Çissano Coahim - 212Çanturiya Gcorgi - 44Dens Lada - 390Dəmirəl Süleyman -44,57,116,186,189,232,233Doğramacı İhsan - 318Duxovnaya Lyudmila - 317,320Elçibəy -85,86,88,273Eldəniz -318Eskudero Stenli - 396,399Estrada Cozef -126Eynşteyn Albert -319Əbilov Mahmud - 324Əbiyev Səfər - 323,332Əfəndiyev Elçin - 310-322,346Əfəndiyev İlyas -313,320Ələkbərov Vahid - 39Ələsgərov Murtuz - 298ƏliyevAqil -183-195Əliyev Əziz -180-181

________________Milli Kitabxana________________

453

Əliyey İlham - 50Əliyev Məmməd - 247,254,255,271Əliyev Müslüm -271Əliyeva Kübra -318.320Əliyeva Zərifə -41,61Əmiraslanov Əhliman - 204Fərəməzli Bican - 45Füzuli Məhəmməd - 191,271Fyodorov -195Gəncəvi Nizami -188,189,271Gürəl Kənan -71Hacı Morteza - 76-77Hacıbəyov Üzeyir - 266,271Hacıyev Xanlar - 358Haşimoto Ryutaro - 48Hüseynov Mikayıl - 205Hüseynov Surət - 273Xamenei -98-99Xapplayev Süleyman -173-182Xatami Seyid Məhəmməd - 91,100-101İbrahimbəyov Maqsud - 346İbrahimbəyov Rüstəm - 254,255,271,319,346İliyeskyJon -129,133İmanovDavud -148-170İnsanov Əli - 204İoselani David - 383,386İvanov Sergey -138-145.150,159,161,162,169,226Karaulov Andrey - 222-242,353Karden Pyer - 280Karl Quştav XVI -19Kasprşik Ancey - 406KavanoKeri -402-416Kazımov Tofiq -351Kərimov İslam - 82-90Kinq - 262Kurilenko - 192Klinton Bil - 34,58,59,261.262.392,394,395,396Kojevnikov - 26,27Kol Helmut -135Konstantinesku Emil - 127,133Köçəryan Robert -153,154.213,217-219,245,277,

404,407,410,411,415Kretyet Jan -371Kuçan Milan -342Kuçma Leotid - 226,274Kuk Robin - 54Qayyard Jan-Jak - 402-416Qorbaçov Mixail - 90,223,224,260,313Qorbaçova Raisa - 260Qraçov - 237

________________Milli Kitabxana________________

454

Qribkov Nikolay - 402-416Qriboyedov Aleksandr - 211Quliyev Cahangir -9,16Quliyev Eldar -319Quliyev Vilayət - 74Quliyeva Zəhra - 204Qusman Mixail - 343-355Qutseriyev Mixail - 60-61Leqari Faruq - 79Lenin -319Li Pen -17,285-307,364Liqaçov - 90Lö Blank Romeo - 372Lujkov Yuri - 258,375,378Lukaşenko Aleksandr - 400Lüksemburq Jan Dö -210Maqomayev Müslüm - 271Mehdiycv Ramiz - 142,144Məhəmmədov Məhəmmədəli - 125,142,144,182Məlikov Tofiq -381Məmmədov Mehdi - 351Məmmədquluzadə Cəlil - 314,315Mirzəyev Ramiz - 5-18Mütəllibov Ayaz - 272Müşərrəf Pərviz -78-81Nəsimi -271Nikitin Äleksandr - 183-195Nikolayev - 26Nikolayev Andrian -185Nuriyev Yaşar -316,317,320Olbrayt - 57,396Orucov Hidayət -189Özal Turqut -116Paşazadə Allahşükür -174,176Perran Jan - 40Pcrsson Qoran - 20Polad Bülbüloğlu - 190,343-355Polevoy Boris - 344Prisakaru Giorqi - 127-137Prişşerov Aleksandr - 373-383PutinVladimir - 29,109,111,112,138,141,145,149,

158,159,180,213,217-219,221,234,241,243-244,245.253,265,267,269,270,276,277,353,354,358,406,411, 412

Ratsiraka Didye - 369Rəfsəncan Haşimi - 102-103Rəsul Rza -191Rəşidov Şərəf - 90Riçardson - 33,59

________________Milli Kitabxana________________

455

Rostropoviç Mstislav - 236Sabir M.Ə. -191,271Saditov Talgat - 343-355Salmanov Fərman - 254.271Sampavo Jori - 46Sandala Byörd - 45Sent-Ekzyuperi - 384Serov - 237Seyidzadə Dilarə - 354Sezər Əhməd Neçdət - 44Səid Məhəmməd - 176Səyavuş Aslan -317,320Simonov Kotistantin - 344Sofronov - 344Stalin İosif - 8Stoltenberq Yens -45Şaymiyev Mitıtimer - 229Şekspir Vilyam -315Şevardnadze Eduard - 59,217-219Şevlebi Roze -193Şüler iohann -315şirakJak -401,404,408,411,412Şostokoviç Dmitri - 344Ştudman Jerar - 62-69Şvetsova Lyudmila - 373-387Şvidkoy Mixail -343-355Totski Kotıstantin - 21-29,161,227Tzsemin Tszyan - 17,288,291,292,294,299,307UsubovRamil -331Vakntino - 280Versacen - 280Vəzirov Əbdürrəhman - 273Vilson Brayan - 52-56Vudvord Devid - 42Valf Con -57-59Yakovlev İvan -192,193Yazov Dmitri - 223,224Yelizavetall -146Yeltsin -152,235,236Yesenin Sergey - 181Yuxma Mişşi - 183-195Yudaşkin Valentin - 278-284Yunker Jan Klod -211Yusifzadə Xoşbəxt - 39Zeynalov Eldəniz - 318,320Zıkina Lyudmila - 344

________________Milli Kitabxana________________

456

Coğrafi adlar göstəricisiAberdin -41,42Ağdam - 269Almaniya -71,135,202,254,256,266Amerika Birləşmiş Ştatları - 33,34,41,45.57-59,73,74,110,111

154,166.202,224.233,239,240.241,261,262.269,270,283,305,384,392,393-399,402-416

-33,59,336,262

Aralıq dənizi -45,95,114,115Atlantik okeanı - 49Avropa -72,95,114,115,130,134,142,154,

166,229,266,279,281,384sAvstraliya - 247Avstriya - 71Bakı - 5,18,19,20,25,305,47,67,95,

118,125,126,146,147,152,172,179,186,187,206.210,211,224,233,254,258.273,281.283,294,298,308,318,323,327,336,355,359,369,370,371,372,373,377,385,388,392,400,401,403

Balaxanı - 6Başqırdıstan - 188,190,191,352Belarus - 400Biləsuvar - 24Botlix (Dağıstanda rayon) - 181Böyük Britaniya - 30-45,52-56,146,147,238Brüssel - 160,252Bryansk - 90Cenevrə - 154,403,404,410,411,412Ceyhan -156Cəbrayıl - 269Cənubi Afrika - 247Cənubi Qafqaz -96,110,151,217,218,219,269,277,398,412Cibuti - 370Çeboksarı -184,187,188,189Çeçenistan -26,27,81,160,161,170,175,177,

228,229,233,353Çin -17,18,49,115,280,285-307,364Çuvaşiya -183-195Dağıstan - 26,125,173-182,228,233Dağlıq Qarabağ -73,78.79,80,81,96,98,101,153,

167,214,215,216,218,230,231,232.241,244,245,260,268,289,291.305,306,309,329,340,396,402,405

Daşkənd - 237

________________Milli Kitabxana________________

457

Davos -47,396,411Dərbənd -180Dunay çayı -132,135Əfqanıstan - 229,233Əlcəzair - 49Filippin - 126Fransa -40,73,110,111,240,241,262.266,

270,305,396,401,402-416Füzuli - 269GƏNCƏ -121Gürcüstan -23,33.34,44,135,154,155,156,

163,178,213,269,395,412Hindistan - 280Xəzər dənizi -31,32,34,35,36,39,40,60,71,77,93,

94,132,156,157,238,239Xorvatiya - 336,362İndoneziya - 74İordaniya -47-51,67İran -23,24,32,35,45,70-106,178,231İspaniya -115İstanbul -34,395,396İsveç - 19,20,363İsveçrə -363İtaliya -136Kanada -371,372Keşlə -16Kəlbəcər -269,329Kəşmir - 78,79Kiş - 44Konqo - 49Konstansa -131,132,135Koreya - 296KXDR - 296Qafqaz -49,67,110,111,112,121451,160,

178,180,213,214,258,390,393,398,412,413

Qara dəniz -135,156Qaraçay-Çərkəz - 390Qazax -404.406,412,413Qazaxıstan -32,33,34,35,39,40,94,239,395Qərbi Avropa - 115Qırğızıstan - 120Qobastan -43,194Qubadlı - 269Laçın -241,269,329Leninqrad -249,251Lion - 384London - 54Los-Ancels - 262Lüksemburq - 210,211

________________Milli Kitabxana________________

458

Madaqaskar - 369Massaçusets (ABŞ-da ştat) - 262Məkkə -60,175Mərakeş - 49Mərkəzi Asiya - 49,54,84,233,393Moskva - 8.10,15.22,39,73.89,139,140,144,

145.149,153,154,159,160.162,164,181,194,213-277,278,279,327,328,343-368,373-387

Mozambik -212Mozdok -181Naxçıvan -22,25,67,165,222,273,410Norveç -40,43,44,45,238Novorossiysk - 61

471Nyu-Cersi (ABŞ-da ştat) -262Orta Asiya -90,119Oryol - 90Özbəkistan -82-90,119,189Pakistan -78-81,232,233Paris - 235-236,252.404Pekin -17,292,293Piteşti -136Ployeşti -132,136Portuqaliya -46,115Roma -150Rumıniya -127—137Rusiya - 21-29,32,35,39,60-61,77,81,94,

107-112,138-145,148-170,172,177,178,180,183,191,213-277,278,279,281,305,327,328,343-368,373-391,396.402-416

Ryazan - 90Supsa - 156Səudiyyə Ərəbistan -179,232Sibir -144,249Skandinaviya - 43Sloveniya . - 342Sudan - 49Sumqayıt - 374,377,388,389Suraxanı - 6Sverdlovsk (RF-da vilayət) - 144Şəki - 44Şərqi Avropa -115Şimali Qafqaz - 24,25,26,27,28,49,181,232Şimali Osetiya - 390Şotlandiya -41,52-56Şuşa - 329Tambov - 90

________________Milli Kitabxana________________

459

Tatarıstan -188,190,191Tayvan -296,305Tbilisi -57,59,156,237Tehran - 76-106Təbriz - 73Triyest -132,136Tümen -238;379Türkmənistan - 32,35,39,40,94,157,189Türkiyə -33,34,43,44,55,70,71,85,116,117,

121,122,123,155,189,202,214,228,232,233,234,239,255,280,395

Ukrayna -226,249,282,327Ulyanovsk - 354Uzaq Şərq -115,144Vaşinqton -84,153,252,261,396,397,404,411Vyana - 405Yaxın Şərq -48,49,115Yalta -410Yanardağ - 194,403Yaponiya -41,49,115,296Yaroslavl - 90Yerevan -153,237,410Yuqoslaviya - 256Zaqafqaziya - 22,237,269Zəngilan - 269

________________Milli Kitabxana________________

460

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR

«AZƏRNEFTYAG» İSTEHSALAT BİRLİYİNİN İŞÇILƏRİ ÜÇÜN TİKlLMİŞYENİ YAŞAYIŞ BİNALARINİN İSTİFADƏYƏ VERİLMƏSİ MÜNASİBƏTİLƏKEÇİRlLƏN MƏRASİMDƏ NİTQ

3 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………..………….5

İSVEÇİN KRALI ƏLAHƏZRƏT XVI KARL QUSTAVA................................................................19

İSVEÇ KRALLIGININ BAŞ NAZİRİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB QORAK PERSSONA………………………………………………....................................20

RUSİYA FEDERAL SƏRHƏD XlDMƏTlNİN DİREKTORU,GENERAL-POLKOVNİK KONSTANTİN TOTSKİ BAŞDA OLMAQLANÜMAYƏNDƏ HEYƏTİLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

5 iyun 2000-ci il………………………………………………………………........................................……21

BAKIDA «XƏZƏRNEFTQAZ-2000» BEYNƏLXALQ SƏRGİSİ VƏKONFRANSININ AÇILIŞI MƏRASİMİNDƏ NİTQ

6 iyun 2000-ci il………………………………………………………............................................…30

PORTUQALİYA RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JORJ SAMPAYOYA………………………………………...........................................……….46

İORDANİYA ŞAHZADƏSİ HƏSƏN BİN TƏLAL İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

7 iyun 2000-ci il………………………………………………………………...............................................47

BÖYUK RRİTANİYANIN ŞOTLANDİYA MƏSƏLƏLƏRİ ÜZRƏ DÖVLƏTNAZİRİ BRAYAN VİLSON İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

7 iyun 2000-ci i……………………………………………………………………….....................................52

ABŞ PREZİDENTlNİN VƏ DÖVLƏT KATİBİNİN XƏZƏRİN ENERJİMƏSƏLƏLƏRİ ÜZRƏ XÜSUSİ MÜŞAVİRİ CON VÜLF İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

7 iyun 2000-ci il…………………………………………………………………..........................................57

RUSİYANIN ((SLAVNEFT)) ŞİRKƏTİNİN PREZlDENTİl MİXAİLQUTSERİYEV İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

7 iyun 2000-ci il……………………………………………………………..............................................…60.

________________Milli Kitabxana________________

461

ATƏT-in DEMOKRATİK TƏSİSATLAR VƏ İNSAN HÜQUQLARI BÜROSUNUNDİREKTORU JERAR ŞTUDMAN VƏ ONU MÜŞAYİƏT EDƏN ŞƏXSLƏRLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

8 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………...................................................62

İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏŞKİLATININ (EKO-nun) ÜZVÜ OLAN ÖLKƏLƏRlNDÖVLƏT VƏ HÖKUMƏT BAŞÇILARININ VI ZİRVƏ GÖRÜŞÜNDƏ İŞTİRAK ETMƏKÜÇÜN İRAN İSLAM RESPUBLIKASINA YOLA DÜŞMƏZDƏN ƏVVƏL BİNƏ HAVALİMANINDA JURNALİSTLƏRİN SUALLARINA CAVAB

9 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………….............................................70

İRANIN KOOPERASİYA NAZlRİ, İQTİSADİ, TİCARƏT VƏ MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRÜZRƏ İRAN - AZƏRBAYCAN DÖVLƏTLƏRARASI MUŞTƏRƏK KOMİSSİYASININHƏMSƏDRİ MORTEZA HACI İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………...........................76

TEHRANIN MEHRABAD HAVA LİMANINDA İRAN TELEVİZİYASINAQISA MÜSAHİBƏ………………………………………………………………………….................................…77

PAKISTAN İSLAM RESPUBLİKASININ İCRA HAKİMlYYƏTİNİN BAŞÇISI PƏRVİZMÜŞƏRRƏF İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun2000-ci il……………………………………………………………………………………………………..………78

ÖZBƏKISTAN RESPUBLİKASININ PREZİDENTl ISLAM KƏRİMOV İLƏGÖRUŞDƏ SÖHBƏT

9 iyun 2000-ci il…………………………………………………….………………………………………………..82

İQTİSADİ ƏMƏKDAŞLIQ TƏŞKİLAT1NIN (EKO-nun)ÜZVÜ OLANÖLKƏLƏRİN DÖVLƏT VƏ HÖKUMƏT BAŞÇILARININ VI ZİRVƏGÖRÜŞÜNDƏ NlTQ

10 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………….91

İRAN ISLAM RESPUBLİKASINlN DİNİ RƏHBƏRİ SEYİD MƏHƏMMƏDXAMENEİ İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

10 iyun 2000-ci il........................................................................................................................................................98

İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ SEYİD MƏHƏMMƏDXATƏMİ İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

10 iyun 2000-ci il......................................................................................................................................................100

İRAN MƏSLƏHƏT ŞURASININ SƏDRİ HAŞİMİ RƏFSƏNCANİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

10 iyun 2000-ci il...................................................................................................................................................... 102

________________Milli Kitabxana________________

462

BMT BAŞ KATİBİNİN MÜAVİNİ, BU TƏŞKİLATIN VYANAŞÖBƏSİNİN BAŞ DİREKTORU PİNO ARLAKİ İLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

10 iyun 2000-ci il..............................................................................................................................104

İRAN İSLAM RESPUBLİKASINA İŞGÜZAR SƏFƏR BAŞA ÇATDIQDANSONRA JURNALİSTLƏRƏ QISA MÜSAHİBƏ

10 iyun 2000-ci il……………………………………..........................................………………………….106

RUSİYANIN MİLLİ BAYRAMI - RUSİYA FEDERASİYASININ DÖVLƏTSUVERENLİYİ HAQQINDA BƏYANNAMƏSINİN QƏBULEDİLMƏSİ GÜNÜ MÜNASİBƏTİLƏ TƏŞKİL OLUNMUŞ RƏSMİ QƏBULDA NİTQ

12 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………….............................107

«DİALOQ AVRASİYA» DƏRGİSINİN TƏQDİMAT MƏRASİMİNDƏ NlTQ

13 iyun 2000-ci il................................................................................................................................113

DAGISTAN RESPUBLlKASI DÖVLƏT ŞURASININ SƏDRİCƏNAB MƏHƏMMƏDƏLİ MƏHƏMMƏDOVA

14 iyun 2000-ci il................................................................................................................................125

FİLİPPİN RESPUBLİKASININ PREZİDENTl ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB COZEF ESTRADAYA.....................................................................................................126

RUMİNİYA SENATININ XARİCI SİYASƏT KOMİSSİYASININ SƏDRlGİORGİ PRİSAKARUNUN BASÇILIQ ETDİYI NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜSDƏ SÖHBƏT

13 iyun 2000-ci il................................................................................................................................127

RUSİYA FEDERASİYASI TƏHLÜKƏSİZLİK ŞURAŞININ KATİBİ VƏONU MÜŞAYİƏT EDƏN ŞƏXSLƏRLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

14 iyun 2000-ci il................................................................................................................................138

BÖYÜK BRİTANİYA VƏ ŞİMALİ İRLANDİYA BİRLƏŞMİŞ KRALLIĞININKRALİÇASI ÜLYAHƏZRƏT II YELİZAVETAYA.......................................................................146

BÖYÜK BRİTANİYA VƏ ŞİMALİ İRLANDİYA BİRLƏŞMİŞ KRALLIĞININBAŞ NAZİRİ ZATİ-ALİLƏRİ CƏNAB ENTONİ BLEYRƏ...........................................................147

________________Milli Kitabxana________________

463

«MİR» DÖVLƏTLƏRARASI TELERADİO ŞİRKƏTİNİN, RUSİYANIN«MAYAK» RADİOSTANSİYASININ VƏ «NEZAVİSİMAYA QAZETA»nın

SİYASİ ICMALÇILARININ SUALLARINA CAVAB

15 iyun 2000-ci il................................................................................................................................148

AZƏRBAYCAN TIBB UNIVERSİTETİNİN

17iyun 2000-ci il…………………………………………………..........................................................…171

DAGISTAN RESPUBLİKASININ MÜFTİSİ ƏHMƏD HACI ABDULLAYEVBAŞDA OLMAQLA BU ÖLKƏNİN NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏ GÖRÜŞDƏSÖHBƏT

17 iyun 2000-ci il………………………………………………………..............................................……173

ÇUVAŞİYA RESPUBLİKASININ NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

17 iyun 2000-ci il………………………………………………………..............................................…183

AZƏRBAYCAN TIBB UNİVERSİTETİNİN 70 İLLİYİNƏ HƏSR OLUNMUŞTƏNTƏNƏLİ YUBİLEY MƏRASİMİNDƏ NİTQ

19 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………................................196

LÜKSEMBURQUN BÖYÜK HERSOQU ƏLAHƏZRƏTJANDÖ LÜKSEMBURQA…………………………………………………………..................................210

LUKSEMBURQ HERSOQLUĞUNUN BAŞ NAZİRI ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB JAN-KLOD YUNKERƏ…………………………………………………..................................211

MOZAMBİK RESPUBLlKASININ PREZİDENTİ ZATİ-ALILƏRİCƏNAB COAHİM ALBERTO ÇİSSANOYA……………………………………..................……212

MÜSTƏQİL DÖVLƏTLƏR BİRLİYİNİN ÜZVÜ OLAN ÖLKƏLƏRİN DÖVLƏTBAŞÇILARININ NÖVBƏTİ ZİRVƏ GÜRÜŞÜNDƏ İŞTİRAK ETMƏK ÜÇÜNMOSKVAYA YOLA DÜŞMƏZDƏN ƏVVƏL BİNƏ HAVA LİMANINDAJURNALİSTLƏRİN SUALLARINA CAVAB

20 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………213

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ PREZlDENTİ,HEYDƏR ƏLİYEVRUSİYA FEDERASİYASININ PREZİDENTİ VLADİMİR PUTİN,

GÜRCÜSTANIN PREZİDENTİ EDUARD ŞEVARDNADZE VƏ ERMƏNİSTANRESPUBLİKASININ PREZIDENTİ ROBERT KÖÇƏRYAN ARASINDA GÖRÜŞ

20 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………217

RUSİYANIN TVS KANALI XƏBƏRLƏR PROQRAMININ REDAKTORU

________________Milli Kitabxana________________

464

SVETLANA BAKULİNANIN SUALLARINA CAVAB

21 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………220

RUSlYANIN TVS KANALININ «HƏQlQƏT ANI» PROQRAMININ APARICISIANDREY KARAULOV İLƏ MÜSAHİBƏ

21 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………222

RUSİYA FEDERASİYASININ PREZİDENTİ VLADlMİR PUTİN İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

22 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………………….….243

AZƏRBAYCAN PREZİDENTİ HEYDƏR ƏLİYEV, RUSİYA PREZİDENTİVLADİMİR PUTİN VƏ ERMƏNİSTAN PREZİDENTİ ROBERT KÖCARYANARASINDA GÖRÜŞ

22 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………………………………….245

AZƏRBAYCANLILARIN ÜMUMRUSİYA KONQRESlNİNTƏSİS YIĞINCACINDA NlTQ

22 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………246

MOSKVADAN BAKIYA QAYIDARKƏN BİNƏ HAVA LİMANINDAJURNALİSTLƏRİN SUALLARINA CAVAB

22 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………..276

DÜNYA ŞÖHRƏTLİ MODELYER VALENTİN YUDAŞKİN İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

23 iyun 2000-ci il ……………………………………………………………………………………………………….278

ÜMUMÇİN XALQ NÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSİ DAİMİ KOMİTƏSİNİNSƏDRI LI PEN İLƏ TƏKBƏTƏK GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

23 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………..285

AZƏRBAYCAN RESPÜBLİKASININ NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏ ÜMUMÇİNXALQ NÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSI DAİMİ KOMİTƏSİNİN SƏDRİ LİPENİN BAŞÇIUQ ETDİYİ ÇİN XALQ RESPUBLİKASININ NÜMAYƏNDƏHEYƏTİ ARASINDA DANIŞIQLAR

23 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………287

AZƏRBAYCAN-ÇİN DANIŞIQLARI BAŞA ÇATDIQDAN SONRA BİRGƏ MƏTBUATKONFRANSI

23 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………..294

BAKIDA ÇİN XALQ RESPUBLlKASI SƏFİRLİYİNİN YENİ BİNASININÖZÜLQOYMA MƏRASIMİNDƏ NİTQ

23 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………………………………………..298

________________Milli Kitabxana________________

465

AZƏRBAYCAN PREZİDENTl ADINDAN ÜMUMÇlN XALQNÜMAYƏNDƏLƏRİ MƏCLİSI DAİMİ KOMİTƏSİNİN SƏDRI Lİ PENİNŞƏRƏFİNƏ TƏŞKİL EDİLMİŞ RƏSMİ QƏBULDA NİTQ

23 iyun 2000-ci il ……………………………………………………………………………………………...301

AZƏRBAYCAN RESPUBLlKASI SİLAHLI QÜVVƏLƏRİNİN ŞƏXSİHEYƏTİNƏ

24 iyun 2000-ci il……………………………………………………………...………………..…...308

XALQ YAZIÇISI ELÇİNİN «AH, PARİS...PARİS...» İKİHİSSƏLİKAMEDİYASINA TAMAŞA ETDİKDƏN SONRA AKTYORLARLAGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

25 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………..…….310

AZƏRBAYCAN SİLAHLI QÜVVƏLƏRİ GÜNÜNƏ HƏSR EDlLMlŞTƏNTƏNƏLİ MƏRASİMDƏ NİTQ

26 iyun 2000-ci il …………………………………………………………………………………323

SLOVENİYA RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB MİLAN KUÇANA………………………………………………………………………..342

RUSlYA FEDERASİYASININ VƏ MOSKVA ŞƏHƏRİNİN AZƏRBAYCANDAKEÇİRİLƏN MƏDƏNİYYƏT GÜNLƏRİNDƏ İŞTİRAK ETMƏK ÜÇÜNBAKIYA GƏLMİŞ RUSİYA NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİNİN RƏHBƏRLƏRİ İLƏGÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

26 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………343

RUSİYA KONSTİTUSİYA MƏHKƏMƏSlNlN SƏDRİ MARAT BAQLAY İLƏGORÜŞDƏ SÖHBƏT

26 iyun 2000-ci il……………………………………………………………………………………356

MADAQASKAR RESPUBLIKASININ PREZTDENTl ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB DİDYE RATSİRAKAYA………………………………………………………………...369

CİBUTİ RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB İSMAYIL ÖMƏR CELlYƏ……………………………………………………………...370

KANADANIN BAŞ NAZİRİ ZATİ-ALİLƏRİ CƏNAB JAN KREYYENƏ……………………...371

KANADANIN BAŞ VALİSİ ZATİ-ALİLƏRl CƏNAB RÜMEO LÖ BLANKA…………………372

RUSİYA NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏ GORÜŞDƏ SÖHBƏT

________________Milli Kitabxana________________

466

30 iyun 2000-ci il ……………………………………………………………………………….…373

AZƏRBAYCANDA RUSİYA MƏDƏNİYYƏTİ GÜNLƏRİNİN TƏNTƏNƏLİBAĞLANIŞI GECƏSİNDƏ MOSKVA ŞƏHƏRİ İNCƏSƏNƏT USTALARININKONSERTİNDƏN SONRA YARADICI KOLLEKTİVLƏ GÖRÜŞDƏ SÖHBƏT

30 iyun 2000-ci il………………………………………………………………………………….388

AMERİKA BİRLƏŞMIŞ ŞTATLARININ PREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB UİLYAM C.KLİNTONA…………………………………………………………………392

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARININ MİLLİ BAYRAMI-İSTİQLALİYYƏTGÜNÜ MÜNASİBƏTİLƏ ABŞ-ın AZƏRBAYCANDAKI SƏFİRLİYİNİNTƏŞKİL ETDİYİ RƏSMİ QƏBULDA NİTQ

1 iyul 2000-ci il…………………………………………………………………………………..…393

BELARUS RESPUBULİKASININ PREZİDENTİ ZATİ-ALİLƏRİCƏNAB ALEKSANDR LUKAŞENKOYA………………………………………………………..400

FRANSA RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ ZATI-ALİLƏRİCƏNAB JAK ŞİRAKA……………………………………………………………………………..401

ATƏT-in MİNSK QRUPUNUN NÜMAYƏNDƏ HEYƏTİ İLƏGÖRÖŞDƏ SÖHBƏT

2 iyul 2000-ci il ……………………………………………………………………………………..402

QEYDLƏR………………………………………………………………………………………….417

ŞƏXSİ ADLAR GÖSTƏRİCİSİ……………………………………………………………………452

COĞRAFl ADLAR GÖSTƏRİCISI………………………………………………………………..456

________________Milli Kitabxana________________

467

Kitabı çapa hazırlayan Tofiq Babayev

Rəssamı Fuad Fərəcov

Texniki redaktoru Zoya Nəcəfova

Yığım üzrə operator İlham Kərimova

Kompüter tərtibatı Məhəbbət Orucov

Cildin hazırlanmasında AzərTAc-ın materiallarından istifadə olunmuşdnr.«Tayms»qarnitur.Formatı 60x90 ı/16.Ofset kağızı 1. Şərti çap vərəqi 31,0.

Uçot vərəqi 31,5. Tirajı 5000. Müqavilə qiyməti ilə.

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi AzərbaycanDövlət Nəşriyyatı. Bakı - Mehdi Hüseyn küç. 61. dalan 2, ev 3. Qismət.

Nəşriyyat. Poliqrafiya və Ticarət LTD tərəfindən çap olunmuşdur.