MOSAR

3 fylkingar:

soppmosarHepatophyta

hornmosarAnthocerophyta

baukmosarBryophyta

Íslensk mosaheiti eru flest komin frá Bergþóri Jóhannssyni mosafræðingi

Hepatophytameð kúlulaga gróhirslu. Soppur = knöttur, bolti.Soppmosar

Anthocerophytameð hornlaga gróhirslu.Hornmosar

Bryophytagróhirsla með loki. Baukur = krukka, dós, askja.Baukmosar

Eggfrumur og sæðisfrumur eru umluktar fjölfrumu vefjum: egghirslu og frjóhirslu.

Einfaldar plöntur, án æðakerfis og með minni sérhæfing en aðrir hópar og með minni sérhæfingu en aðrir hópar plantna.

Kynliður ríkjandi og óháður grólið. Til að frjóvgun geti átt sér stað verður bifhærð sæðisfruma að synda að

eggfrumu. Eitt egg situr neðst í flöskulaga egghirslu og þangað þarf sáðfruman að synda.

Kynliður er festur við undirlagið með einfruma eða fjölfruma þráðum, rætlingum. Rætlingarnir skipta litlu máli fyrir upptöku á næringarefnum

Gróliður er áfastur kynlið og treystir á hann fyrir næringu, festingu o.s.fr., að minnsta kosti að hluta.

Oftast sígrænar og fjölærar.

Mosar eru nú taldir til 3ja fylkinga, þ.e. þær plöntur sem hingað til hafa verið flokkaðar sem mosar eru í raun og veru fjarskyldar.

Sameiginlegt hinum 3 fylkingum er:

Einkenni mosa

ByggingÚtlitslega séð má skipta mosum í tvennt: þallaga og blöðótta.

Einföldustu soppmosar eru ekki greinóttir með blöðum heldur mynda einfalt þal, þ.e. þunnan, flatan og lítt sérhæfðan vef. Þalið kvíslgreinist oft. Sumir slíkir soppmosar hafa ílangar frumur í miðju þalinu sem sennilega sjá um flutning efna. Þallaga soppmosar hafa ekki eiginleg loftaugu, en þó hafa þeir op á efra borði þalsins sem liggja að svampkenndu og loftfylltu rými. Einfruma rætlingar festa mosann við undirlagið.

Aðrir mosar (blöðóttir soppmosar, hornmosar og baukmosar) eru greinóttir með “blöðum”. Rætlingar festa mosann við undirlagið, ýmist einfruma (soppmosar, hornmosar) eða fjölfruma (baukmosar). Sumar tegundir lifa í sambýli við svepp eða blágrænbakteríu sem auka næringarefnaupptöku. Eiginlegar rætur finnast ekki hjá mosum. Baukmosar og hornmosar hafa loftaugu.

Blöð mosa eru yfirleitt aðeins eitt frumulag að þykkt. Þó er miðhluti blaðs horn- og baukmosa stundum þykkari með aflöngum frumum sem sérhæfa sig í flutningi efna, vatns (hydroids) eða ljóstillífunarafurða (leptoids). Starfrænt séð eru þessar frumur því hliðstæðar við viðar- og sáldvef æðplantna en byggingarlega eru frumur mosanna miklu einfaldari og í veigamiklum atriðum frábrugnar eiginlegum æðfrumum (t.d. er ekkert tréni í vatnsflutningsfrumum mosa).

Einkenni mosa, 2

KynæxlunKynfrumur mosa, líkt og kynfrumur allra plantna, eru myndaðar inni í

fjölfruma æxlunarfærum. Eggfrumur myndast í egghirslum, sáðfrumur í frjóhirslum.

Sáðfrumur mosa eru bifhærðar og þurfa að synda að egginu. Til þess að æxlun geti átt sér stað verður því að vera vatn í umhverfinu.

Eftir frjóvgun þroskast okfruman innan veggja móðurplöntunnar og myndar nýjan, fjölfruma 2n einstakling með endurteknum mítósuskiptingum. Orku of efni til þessa vaxtar fær ungviðið frá móðurplöntunni. Þetta ferli finnst hjá öllum plöntum. Mosar og æðplöntur eru þvi stundum nefnd “embryophytes2 sem útleggst fósturplöntur.

GróEins og allar plöntur mynda mosar gró sem hafa um sig geysilega

sterkan vegg sem gerður er að hluta úr sporopolleníni. Örverur vinna nánast ekki á þessu efni og gró haldast því órotnuð mjög lengi.

Einkenni mosa, 3

Kynlaus æxlunMargir mosar geta fjölgað sér kynlaust með s.k. æxliknöppum,

(gemma, flt. gemmae), litlum kúlum sem myndast í sérstökum skálum. Nýir einstaklingar geta líka vaxið upp af bútum sem brotnað hafa af kynliðnum.

VöxturHjá mosum eins og hjá öllum plöntum, skiptast á kynliður og

gróliður og er kynliðurinn aðalplantan hjá mosum. Þegar gró spírar hjá baukmosum og soppmosum, vex samt ekki strax

upp kynliður með byggingu fullþroska einstaklings, heldur myndast fyrst greinóttir þræðir, forkím eða protonema (et, protonemata flt), sem líkjast mest þörungi. Þesir greinóttu þræðir geislast út frá gróinu og mynda kringlóttan massa. Á tilteknum radíus út frá miðjunni vaxa svo út greinar sem mynda augsýnilega kynlið. Hornmosar hafa ekki protonema skeið.

Hepatophyta – soppmosar, áður lifrarmosar

einföldustu mosar og þar með einföldustu lífverur sem teljast til plantna gróhirsla á löngum legg, smá, einföld að gerð og skammlíf án eiginlegra loftaugna og oftast án flutningsfruma gróliður alla tíð að mestu háður kynlið um næringu vantar kútíkúlu rætlingar oftast aðeins einnar-frumu útvöxtur úr þalinu sumir mynda protonema af sumum taldir óskyldir og af öðrum uppruna en aðrar plöntur alls um 6.000 tegundir

skiptast í tvo hópa• flókna þallaga soppmosa (complex thalloid liverworts)• blöðótta soppmosa (leafy liverworts) og einfalda þallaga lifrarmosa

soppmosinn soppmosinn Petalophyllum ralfsiiPetalophyllum ralfsii

rætlingur

op

Þversneið af þali soppmosa af ættkvíslinni Marchantia (stjörnumosar)

ljóstillífandifrumur

Anthocerophyta – hornmosar

með loftaugum án eiginlegra flutningsfruma gróhirsla á stuttum legg, flókin að gerð, langlíf gróliður ljóstillífar og er að mestu sjálfum sér nógur um næringu hafa kútíkúlu mynda ekki protonema alls um 100 tegundir, en aðeins 1 hér á landi

Eina íslenska tegundin er hverahnýfill (Phaeoceros carolinianus). Hverahnýfill hefur aðeins fundist við jarðhita hér á landi. Nokkrirfundarstaðir eru þekktir á Suðurlandi og einn á Vesturlandi

hornmosi af ættkvíslinnihornmosi af ættkvíslinniAnthocerosAnthoceros

kynliður

tvílitna gróliður; gróhirsla rifnar þegar gróum er dreift

Hornmosi af ættkvíslinni Phaeoceros

Haddmosi, Polytrichum sp

Bryophyta – baukmosar eða blaðmosar

með loftaugum sumir með flutningsfrumum sem flytja annaðhvort vatn eða ljóstillífunarafurðir, hafa þó ekki eiginlegt æðakerfi gróhirsla á sterkum legg, flókin og langlíf, opnast með loki kynliður skiptist í tvö skeið; á hinu fyrra myndar plantan fíngerða, greinda þræði og líkist mest þörungi (forkím = protonemata) en upp af þessum þráðum vex síðan hinn eiginlegi mosi (“leafy gametophyte) yfir 9000 tegundir

Dreifing gróa hjá Dreifing gróa hjá mosa af flokknummosa af flokknumBryidaeBryidae

opkrans að þorna

Utan á gróhirslunni er hetta (calyptrasem dettur af þegar gróhirslan er fullþroska.

Efst á gróhirslunni er tvöfaldur krans af tönnum, opkrans (peristome). Frumurnar sem

mynda tennurnar breyta lögun eftir rakastigiandrúmsloftsins; þegar rakt er falla ytri tennurnar að innri tönnunum en í þurrki vindast þær út á við

og þá opnast gróhirslan og gróin fjúka út.

opkrans í raka

þurr gróhirsla

ytri og innrihringur tanna í opkransi lok (operculum

hetta

forkím

gró

rætlingar

Barnamosinn Barnamosinn Sphagnum pulchrumSphagnum pulchrum

Sérkennileg gerð barnamosablaðaSérkennileg gerð barnamosablaðagerir það að verkum að barnamosar gerir það að verkum að barnamosar geta tekið upp allt að 20faldageta tekið upp allt að 20faldaþyngd sína að vatniþyngd sína að vatni..

Tildurmosi, Tildurmosi, Hylocomium splendensHylocomium splendens

Mosar á Íslandi