MOSterd 18

Kan kunst de wereld redden? MOSterd sprak met Simon Delobel,

Verbeke Foundation

kritisch kijken naar mens en maatschappij

nooit meer sneeuwmannen van papier

kunst biedt de kans om “ruim” te gaan

nr. 1

8, n

ovem

ber 2

011

mosterd pittig tijdschrift met aandacht voor Milieuzorg Op School

BRU

SSEL

X –

VER

SCH

IJN

T 2

MA

AL

PER

JAA

R

Inhoud 1 MOSterdsaus 1 Kan kunst de wereld redden?

2 Afvalpreventie 2 Europese week van de afvalvermindering

4 Uit de kunst 4 Kan kunst de wereld redden? 13 Kritisch kijken naar mens en maatschappij 17 Of kunst de wereld kan redden? 19 Nooit meer sneeuwmannen van papier 21 Beton of groene oase? 23 Stoel in tuin 24 MOS en kunst 27 Kunst biedt de kans om “ruim” te gaan

29 Het klimaat 29 Klimaatakkoord 31 Laat je niets wijsmaken 31 Climate Challenge 32 Watertemperatuur meren stijgt 32 Boomplantactie 34 Zuid-Noord Klimaatspiegel 35 De wonderbaarlijke reis van de Hupsala Princess 36 Jongeren keren het klimaat

39 U vraagt 39 Kritische vragen en antwoorden over milieukwesties

40 Natuur op school / Vergroening 40 Van moestuin tot MOStuin (deel 2) 43 De boom in 43 Het Reinpadje

46 Basisonderwijs 46 Winteraanbod in het PIME 48 Kleur Bekennen Kids 50 Leren in het belang van biodiversiteit 51 Land Art 52 Actualiteit in je klas en Kostbaar water 52 Doe de klik 52 Eerste Hulp bij Logo Halen 53 Gluren bij de buren 53 Week van de Zee? Natuurlijk!

55 Secundair onderwijs 55 Onderzoekscompetenties derde graad aso 58 Kriebelbeestjes en ander “klein grut” 59 Spelen voor een groenere toekomst 60 Geen winterslaap voor het PIME 61 De bouwers van morgen 61 Hidrolink 62 Dwarsbomen 62 Energiekit 63 Koers naar zee 63 Laatste expeditie Planeet Zee

64 Daar kun je wat mee 64 Bosklassen 64 Straffe kost 65 10 op 10 - schooljaar 2011-2012 65 Lerarendagen 65 Interactief waterplezier 66 Ontdek de waterloop in je eigen streek � �� 67 Wereldmediatheek 67 Uitleenpost natuureducatief materiaal 68 Brussel: vernieuwing van het aanbod 68 NME-aanbod – Vlaams-Brabant

1

mosterd Mosterdsaus Kan kunst de wereld redden?

KAN KUNST DE WERELD REDDEN?

MOSterdsaus

11

Passioneel bezig zijn met het maken van schoonheid of een “uniek creatief ding”. Is dat �� geven is niet gemakkelijk want kunst is een sociologisch, psy-chologisch én historisch gebon-den begrip. En dus constant in beweging.Heeft een kunstwerk zin? Moet kunst überhaupt zin hebben? Waartoe dient poëzie? Hoeveel �� tegebied? Heeft een wandeling in de Kalmthoutse heide enig nut? Wat is dat waard?Feit is, dat in onze maatschap-pij van “hebben”, alles in geld wordt uitgedrukt. Oscar Wilde zei het al: “People who know the price of everything and the value of nothing”.

Confrontatie

De intentie hebben “ik wil kunst maken” is in ieder geval essentieel. Dat lijkt me toch beter dan thuis te zitten denken: “Oei, de wereld gaat eraan”? Maar daarom kan kunst de wereld nog niet redden. Zeker niet alleen. Kunst kan de mensen kan laten nadenken, ze misschien wakker schudden, hen vooral confronteren met dingen.In 1914 stierf Käthe Kollwitz’ zoon Peter, musketier in het Duitse leger. Na 1919 beeldde zij daardoor vooral de oorlogsellen-de uit. Maar haar beeldhouw-

werken konden niet beletten dat in 1942 haar kleinzoon sneu-velde aan het Oostfront, ook een Peter. De wereld heeft zij niet gered, haar eigen leed niet voorkomen, maar zij slaagt er wel in haar eigen verdriet en dat van alle ouders die hun kinde-ren naar het front zien vertrek-ken, uit te beelden. Want, Willem Vermandere indachtig, “iedere dode is altijd iemands vader, altijd iemands kind”.

Clichés doorbreken

Plaats een stoel in je tuin en maak van je schooltuin een openluchtmuseum, stelt Joke Oosterlijnck in deze MOSterd voor. Of kunst de wereld kan redden, vraagt Geertrui Over-loop zich af. “Dat is misschien wat veel gevergd van die arme kunst, maar ze kan wel helpen”. MOSterd sprak met Simon De-lobel, conservator van Verbeke Foundation, waar de relatie tussen kunst, natuur en weten-schap centraal staat. En ook met Lotte De Beukelaer, die met haar klas jaarlijks en-kele dagen op de Verbeke Foun-dation verblijft. “De gesprekken die normaal in de les over kunst gaan, blijven heel vaak hangen bij gemeenplaatsen. Tijdens ons verblijf op ‘Verbeke Foundation’ zijn we meteen cliché doorbrekend te werk kunnen gaan. Dat was voor ons leerkrachten een openbaring:

deze plek werkt geweldig.” Bij de kunstprojecten van Peter Coradazzi en Marleen Van Aken in Buso De Richter leren “leer-lingen hun fantasie gebruiken en bloeien helemaal open.” De school van MOS-juf Melissa Lemmens ten slotte, werkt samen met de kunstacademie. “Dat leidt zonder twijfel tot ‘betere’ en ‘mooiere’ resultaten. Zij durven letterlijk veel meer buiten de lijntjes te kleuren.”Kunst gaat over ons allemaal, is voor iedereen bedoeld en kan ook een optimistische bood-schap van verbondenheid bren-gen, van hoop en echt inzicht in de mens. Kunst kan je doen lachen en wenen, of bezorgt je de ‘kriebels’. Misschien horen kunst en poëzie in deze maat-schappij van “hebben” wel tot het rijk van het “zijn”?

Eric Craenhals

2

Afvalpreventie

EUROPESE WEEK VAN DE AFVALVERMINDERING 2011

mosterd Afvalpreventie Europese week van de afvalvermindering 2011

2

Hoe inschrijven?

�� aan de Week moet je je project indienen: scholen uit het Brussels Hoofd-stedelijke Gewest, kunnen terecht bij Leefmilieu Brus-sel (www.leefmilieubrussel.be), INFO-LEEFMILIEU 02 775 75 75.

Voor projecten in het Vlaamse Gewest, kun je terecht bij OVAM (www.ovam.be),Anne Vandeputte, beleidsondersteuning, tel 015 284 130

De Europese week van de afvalvermindering (19 tot 27 november) brengt afvalpreven-tie voor het voetlicht. Het initiatief wordt in 2011 voor de derde keer georgani-seerd. Het doel van de Europese week van de afvalverminde-ring is: de hoeveelheid afval verminderen. Sorteren kunnen we meestal wel. En dat is goed, maar afval vermijden is beter. MOS roept scholen op om een project in te dienen.Niet alleen scholen kunnen een project indienen. Ook ondernemingen, administra-ties, bewoners-collectieven, compostmeesters, rusthuizen, jeugdbewegingen... kunnen dat.

De school kan misschien een nieuwe duurzame actie i.v.m. afvalvermindering uitwerken. Het is een unieke gelegenheid om de school en de afvalac-ties in de kijker te zetten: alle schoolprojecten worden later beschreven op de MOS-website.Je kunt ook je kans wagen voor een Europese prijs. Op die ma-nier krijgt je project bijzondere aandacht in heel Europa. De OVAM beslist welke projecten op Europees vlak kunnen mee-dingen naar de prijzen. Voor het Brussels Hoofdstedelijke Gewest wordt dat bepaald door Leefmi-lieu Brussel. (zie ook ‘Brussel: vernieuwing van het aanbod p. 68).

3

mosterd Afvalpreventie Een nieuwe MOS-ploeg in West-Vlaanderen

3

Het kringspel

De kringwinkel lanceert tijdens de

Europese week van de afval-vermindering alvast haar

project: “Het kringspel”. Basisscholen vinden bij deze MOSterd een folder.Het is een leuk, eenvoudig

en leerrijk spel om in de klas te spelen. Het maakt de leerlingen op een ludieke manier vertrouwd met het kringloopprincipe. Het maakt hen dui-delijk dat naast afval voorkomen, hergebruiken de beste manier is om ons milieu te sparen. De winnaar van het spel is dan ook diegene die de planeet van het meeste afval weet te verlossen. Je kunt het kringspel vanaf 19 november gratis afhalen in één van de 107 Kringwinkels. Op www.dekringwinkel.be vind je in één klik waar zich de dichtstbijzijnde Kringwinkel bevindt. Elke school krijgt één spel, zolang de voorraad strekt.

Kris Fostier

EEN NIEUWE MOS-PLOEG IN WEST-VLAANDEREN

Met de start van het nieuwe schooljaar begonnen in West-Vlaanderen twee nieuwe MOS-begeleiders. Dank Emanuel Demey en Lieve Maes voor jullie jarenlange inzet voor MOS.Joke Oosterlijnck wordt collega-begeleider van Donald Dupon voor het basisonderwijs. In de basisschool van Wielsbeke waar Joke lesgaf, werd MOS haar stokpaardje en samen met een gedreven werkgroep ‘de Groene Madammen’ behaalde ze er voor beide afdelingen het derde MOS-logo. Milieuzorg op school betekent voor haar voornamelijk bewustmaken van duurzame ontwikkeling: ‘Moeder aarde is geen eigendom van de mens, wij krijgen ze bij de geboorte in bruikleen. Net zoals een bibliotheekboek kunnen we er volop van genieten, maar wel op een zorgzame manier. Zo kun je

op het einde van je (levens)termijn dat kostbaar goed zonder vlekken, �� geven aan de volgende ontlener, de volgende generatie!’ ‘Genoeg voor altijd, voor iedereen’, dat moeten onze kinderen geweten hebben!Voor het secundair onderwijs is Marjolein Hantson de nieuwe MOS-begeleidster. Hoewel een carrière in het onderwijs lonkte, bleek de aantrekkingskracht van milieu toch te sterk. Genetisch belast met het erfgoed van twee ‘groe-ne’ ouders werd ze van jongs af ondergedompeld in natuur en milieu met JNM als een rode (groene) draad doorheen haar jeugd. De opleidingen geschie-denis en Ruimtelijke Planning in Gent combineerde ze dan ook met kampen, activiteiten en acties, maar vooral met veel cursussen in het jeugdwerk. Dat

NME in die cursussen een grote rol speelde, spreekt voor zich. Ze werkte als lesgever bij de Milieuboot en stond de voorbije twee jaar met veel plezier voor de klas als leerkracht aardrijks-kunde en PAV. Sinds augustus staat Marjolein de West-Vlaam-se secundaire scholen met raad en daad bij om hun milieuzorg-beleid uit te bouwen.

4

Geert Verbeke had hier vroeger een transportbe-drijf. Hij heeft zijn bedrijf verkocht in 2003. Dit is de loods waar vroeger de vrachtwagens kwamen laden en lossen.Zijn bedoeling was op dit terrein van 12 ha een ecologisch museum op te richten. Hij wou aan-tonen dat een museum van moderne kunst het boegbeeld kan zijn van een bepaald gedrag.Geert Verbeke heeft beslist om zich te concentre-ren op de relatie tussen kunst, natuur en weten-schap. Toen Geert en Carla besloten om met de Foundation te starten, hebben zij hier en daar verbindingen tussen de verschillende gebou-wen gecreëerd door 2 ha serres te bouwen: een zachte overgang tussen een binnenruimte en een buitenruimte. Je geniet van het buitenlicht en als het regent, ben je toch beschermd.Je vindt hier o.a. werken van kunstenaars die aandacht hebben voor natuurlijke groeiproces-sen, maar ook van mensen die meegaan met de laatste technologieën, bijv. genetische manipula-tie. Kunstenaars werken hier samen met weten-schappers om transgene organismen te creëren.1 Als een kunstenaar iets wil maken of gemaakt heeft dat te maken heeft met de relatie milieu en wetenschap en natuur, dan heeft hij of zij grote kans om zijn/haar werk hier tentoon te stellen.44

mosterd Uit de kunst Kan kunst de wereld redden?

Uit de kunst

KAN KUNST

DE WERELD REDDEN?

Kan kunst de wereld redden? De MOSterdredactie stelde de vraag aan Simon Delobel, conservator van “Verbeke Foundation” in Kemzeke en kreeg prompt een rondleiding. Simon werkt voor de Foundation sinds 2009. Hij is afkomstig uit het noorden van Frankrijk, de streek van de Ch’ti met hun min of meer op Frans lijkende dialecten (patois). Heel wat mensen uit het zuiden van Frankrijk hebben nog altijd het idee dat het in het noorden altijd koud en donker is, en vooral ook gevaarlijk. Bovendien heeft een patois meestal de pejoratieve bijklank van “onbeschaafd”. In ieder geval, Simon spreekt beter Nederlands dan Elio. Nochtans een zoon van zonnige Italiaanse immigranten!

MOSterd sprak met Simon Delobel, conservator van “Verbeke Foundation”

VERBEKE FOUDATION

Westakker - 9190 KEMZEKE (Stekene)Kunstverzamelaars Geert en Carla Verbe-ke-Lens openden de “Verbeke Foundation” op 1 juni 2007. Het is een private kunstsite waar cultuur, natuur en ecologie samen-komen. De ruimte herbergt een indruk-wekkende verzameling van moderne en hedendaagse kunst en biedt als ‘kunsten-vrijplaats’ kansen aan jonge kunstenaars.Verbeke Foundation is open voor de ge-wone bezoeker van donderdag tot en met zondag van 11u tot 18u. Groepen vanaf 15 personen: van dinsdag tot en met zondag van 9u – 18u.“Maar we zijn zeer soepel: stel, het weer is supermooi op zondag. De bezoekers kun-nen gerust op het terras blijven hangen tot 19u of later.”Vier euro per leerling + geld voor de gids. Als ze met heel veel komen: gratis drankje. Gewone bezoeker acht euro, student of leraar of groep van (meer dan 15): zes euro.Voor een gezin: gratis voor de kinderen onder de 16.

Kunst, natuur en wetenschap

1 Een transgeen organisme is een organisme dat een vreemd gen (een transgen) afkomstig van een ander soort organisme in zijn erfelijk materiaal (DNA) draagt.

5

We organiseren twee maal per jaar een grote tentoonstelling i.v.m. een bepaald thema. Het gaat altijd over natuur of ecolo-gie of recuperatie. In de winter van 2009 hebben we een grote tentoonstelling gebouwd over Antarctica en de Noordpool: Po-lar Expeditions. We gingen op zoek naar de motivatie van de kunstenaar-poolreiziger. Is het de fascinatie voor het onbeken-de of wordt de kunstenaar ge-dreven door een verlangen om nieuwe artistieke horizonten op te zoeken? Is de kunstenaar een ecologisch strijder of wordt hij verteerd door een romantische drang naar avontuur? Er is te veel toerisme naar de polen. Kan de kunstenaar een rol spe-len als mediator? De kunstenaar kan misschien

ZONNEPANELEN

Geerts oorspronkelijk plan was om een gigantische biogasin-stallatie te bouwen die elektriciteit zou kunnen leveren voor zevenduizend gezinnen. Hij heeft echter nooit een bouwver-gunning gekregen. Dat is nu al zeven jaar dat het mislukt. Mensen die hierin wilden investeren, haken af. Dus zijn we nu bezig op onze daken zonnepanelen te plaatsen (1 ha) zodat we niet alleen onze eigen elektriciteit kunnen maken, maar ook de omgeving van elektriciteit kunnen voorzien.

CO2 –neutraal

Lieven Standaert is architect, designer en kunstenaar. Hij bouwt samen met enkele (hoge)scholen (Sint-Lievens, Gent en Erasmus ho-geschool Brussel) een CO2 -neutrale zeppelin. Brandstof: waterstofgas gegenereerd uit wind-energie. Wanneer de brandstof is opgebruikt, moet het schip uitrus-ten aan een ankerkabel om zijn energie op een duurzame manier te vernieuwen, net zoals elk levend wezen. Het moet een grote bal-lon van 87 meter worden. Een weliswaar traag maar ecologisch ver-voermiddel. Het model is 1/10 van de werkelijke grootte. Lieven is in de Verbeke Foundation residentieel geweest gedurende een heel jaar. Door niet in zijn atelier, in afzondering, maar hier te werken in de open tentoonstellingsruimte, heeft hij van bezoekers heel wat tips en ideeën gekregen.

5


Thematentoonstellingen“installaties” maken die vol-doende informatie geven of in-drukken en ervaringen kunnen doorgeven aan de toeschou-wers, zodat ze niet meer naar de polen hoeven te gaan?Van mei tot oktober 2010 heb-ben we de ‘Green Summer’ tentoonstelling georganiseerd. We brachten een overzicht van het werk dat kunstenaars vanaf de jaren 1960 tot vandaag reali-seerden vanuit hun confronta-tie met milieuvervuiling. We hebben installaties naar hier gehaald van onder anderen Peter De Cupere, bekend van zijn multizintuiglijke instal-laties. We toonden ook werken van kunstenaars die technische oplossingen voor milieuvervui-ling trachten te vinden, zoals o.a. Lieven Standaert.

66

Recuperatie-materiaal

Als we een tentoonstelling willen bouwen, proberen we zo weinig mogelijk geld te ste-ken in nieuwe materialen. We vragen aan andere musea of aan kennissen met een bedrijf of ze nog afgedankt materiaal heb-ben. Ook de tafels hier en al die planken en het bureau… alles is gemaakt met recuperatiemate-riaal. Er zijn talrijke voorbeel-den. De muur die je daar ziet bijvoorbeeld, komt van een Ne-derlands architectuurinstituut. Ze hebben die laten maken voor 400.000 euro. Ze bellen naar ons: die muur moet weg. We hebben alleen maar het vervoer moeten betalen. En zo bouwen we verder en verder…Een groep Nederlandse desig-ners is bezig met een “goed


karma camping”: zij hebben drie vleugels van een defecte windmolen naar hier laten brengen. Die zijn 30 meter lang. Ze willen er een camping mee maken. Mensen zullen erin kunnen slapen. Er komt een douche. Zij geven een nieuwe bestemming aan een object dat bestaat, in plaats van heel de boel in brand te laten steken.

Vrijwillig en onbezoldigd

Een Earthship is een duurzaam en ecologisch verantwoord huis, dat geheel onafhanke-lijk in alle behoeften van zijn bewoners kan voorzien. Earth-ship Belgium vzw2 faciliteert de realisatie van betaalbare, duurzame en zelfvoorzienende

woonruimtes. Mensen helpen elkaar hiervoor vrijwillig en onbezoldigd. De bebouwing en bewoning moet bijdragen aan de bescherming en verbetering van het menselijk en natuurlijk leefmilieu in het kader van een duurzame ontwikkeling van de samenleving. De vader van het Earthship is Michael Reynolds, een Amerikaans kunstenaar-architect. Hij maakte o.a een huis met oude autobanden. De zuidgevel is een gigantische glazen muur. In de zomer slor-pen de autobanden de warmte op en in de winter geven ze de warmte terug.Ook in de Foundation werken een aantal vrijwilligers aan zo’n huis. Omdat er nu een manier is gevonden om autobanden goed te recycleren, werken ze hier met ander materiaal aan een huis voor een kunstenaar in residentie, nl. met zandzakken.

2 www.earthshipbelgium.be

7


Schoolbezoek

We zitten hier op 3 km van de Nederlandse grens. In Neder-land zijn er vzw’s die schooluit-stappen organiseren en regelen. Niet elke leraar hoeft zijn eigen “schoolreis” te plannen. Elk jaar komen zeshonderd tot negenhonderd kinderen tussen 10-12 op bezoek in de Founda-tion. Die blijven hier gedu-rende vijf uur en krijgen bij hun aankomst een rondleiding in de collagecollectie. We hebben hier ongeveer 2000 collages. We laten zien dat je kunst kunt maken door papier te scheuren of mooi te knippen en dat je al-lerlei elementen kunt combine-ren (papier en kleine objecten).

Wij bieden niet echt een “programma” aan. Scholen komen met een voorstel. We bespreken dat samen en komen zo tot een project. De leerlingen van Pius X bijvoorbeeld, komen naar hier met de �� voor 4 dagen. Ze doen dat al 3 jaar. Het lijkt hier wel een kamp waar de leer-lingen voor een periode �� !��"��beke Foundation worden ondergedompeld. Op weg naar hier stoppen ze op een markt waar ze tegen de middag aan de marktkra-mers vragen of ze dingen die niet verkocht zijn, kun-nen krijgen. Hun eerste maaltijd hier ’s avonds in de Foundation wordt van die overschotten gemaakt.Zie p. 13

M.a.w. dat je dus kunstwerken kunt maken van afval. Dan komen de kinderen hier in de cafetaria en in groepjes van drie maken ze kunstwerken. Achteraf geven ze wat uitleg over wat ze gemaakt hebben. We maken dan een tentoonstel-ling van al hun werkjes. Dan krijgen ze een tweede korte rondleiding op het terrein. Ze krijgen dan allerlei soorten vra-gen voorgeschoteld, aangepast aan de leeftijd, zodat ze beter naar de kunstwerken leren kijken. We vragen ook aan de leraren dat ze daarna in de klas bespre-ken wat ze hier hebben gezien.

7

Plastic Reef

Maarten Vanden Eynde expo-seert hier zijn “plastic reef ”. Hij reist met een zeilboot (om niets te verbruiken) naar die gigan-tische eilanden van plastic. Hij neemt daar hier en daar stukjes af en hier op ons terrein laat hij ze smelten. Dat geeft de indruk dat het koraal is en zijn sculp-tuur blijft groeien in functie van zijn reizen. Dat plastic zit trouwens overal, ook hier in de Noordzee. Het onderzoekschip De Zeeleeuw heeft ook in vis-sen hier kleine deeltjes plastic aangetroffen.

8


Plastic koraalrif

“Plastic Reef is een groeiende sculptuur, gemaakt van plastic afval afkomstig uit de wereld-oceanen. In maart 2008 kwam Vanden Eynde erachter dat er “zwevende stortplaatsen” bestaan, ongeveer de grootte van het vasteland van de VS, samengesteld uit kunststofdeeltjes. Bijna niemand wist het op dat moment. Hij wilde het bewustzijn voor dat on-#��$� ��!��hogen en zocht uit wat er

8

gedaan kon worden met dit nieuwe ‘ruwe’ mate-riaal. In januari 2009 be-zocht hij Charles Moore. Die gaf Vanden Eynde een eerste steekproef van plastic afval. Hij smolt het tot een klein plastic koraalrif, de grootte van een voetbal. Het afval werd opnieuw mooi en leek twee problemen tegelijk op te lossen: het plastic in de oceaan en het wereldwijd verdwij-nen van koraalriffen.

9

Kerkhof en archief

In de moderne kunst gaat het niet meer alleen om schilde-rijen en beelden. Het zijn heel dikwijls grote installaties. Na de tentoonstelling hebben de kun-stenaars geen plaats om hun kunstwerken of delen ervan te stockeren. 80% van de moderne kunst verdwijnt. Dan komen ze bij ons aankloppen met de vraag of wij ruimte hebben. Wij selecteren dan de projecten die iets te maken hebben met eco-logie. Zoals elk museum wordt de Foundation zo ook een beetje het kerkhof van de kunst.Kunstenaar Jacobus Kloppen-burg is tachtig en heeft altijd met afval gewerkt. Hij is bezig met het archief van de toekomst. D.w.z. alles wat hij vindt, houdt hij bij om er later kunstwerken mee te maken.3

Kloppenburgs huis in Am-sterdam zat vol afval – of beter 52.400 kilo kunst. Na een klacht van de buren, heeft de stad Amsterdam alles uit zijn huis laten halen. Er werden 13 con-tainers gevuld. Na 10 jaar wou de stad Amsterdam niet meer betalen voor de opslag van die containers en werd de inhoud vernietigd.In de Verbeke Foundation han-gen de muren vol met schilde-rijen, tekeningen, fotocollages en dozen. Op de grond en in vitrines staan onwaarschijnlijke assemblages van emmers, vlag-#�� #��


Verbeke Foundation heeft een plan: op het terrein staan (nu al meer dan twee jaar) een aantal witte containers van Dixie Dansercoer. Hij had grootse plannen. Hij wou met een (zeer dure) tentoonstelling door

Europa trekken. Maar dat lukt blijkbaar niet. Vermits de containers hier toch maar staan, zonder dat er waarschijnlijk nog iets mee gebeurt, is de Foundation van plan om ze te gebruiken (het

zijn er toevallig ook 13, cfr die van Jacobus) om het museum van de toekomst van Jacobus Kloppenburg te bouwen. Voor hem zouden we dan een toren van containers maken.

3 Afval is een belangrijk gegeven voor historici! In Amsterdam hebben archeologen de geschiedenis van de stad kunnen reconstrueren door het afval van de grachten te bestuderen. Mensen gooiden eeuwenlang alles in het water. In het historisch museum van Amsterdam kun je al de lagen van de geschiedenis zien.

10


Levende kunst

Kunst als verrassende combinatie van techniek, wetenschap, sculptuur en poëzie vinden we bijvoorbeeld bij Theo Jansen.

Animaris

Theo Jansen, designer, architect, kunstenaar, uitvinder, creëert ‘strand-beesten’: skeletachtige constructies uit pvc-buizen die daadwerkelijk kunnen lopen op windkracht. Hij noemde het beest animaris, het dier (animal) van de zee (maris). Uiteindelijk wil hij ze uitzetten in kuddes op de stranden als nieuwe diersoort. Als de mens ver-dwijnt omdat hij zijn omge-ving te erg heeft vervuild, dan zullen de beesten van Theo de mens overleven….

Eén van mijn favorieten is de Nederlandse kunstenaar Reinier Lagendijk die heel veel interesse heeft voor groeiprocessen.

Eigen sokkel

Normaal gezien staat een beeldhouwwerk op een sokkel. De wortels van deze plant groeien in een kist van hout: langzaam maakt het kunstwerk zijn eigen sokkel. Op een bepaald moment kan de kist weg en dan staat het kunstwerk helemaal op zichzelf.

10

1111


De sculpturen van de Belgische kunstenaar Jef Faes staan tegelijkertijd voor leegte en materie.

Samenwerken met de bijen

Jef Faes werkt met ballonnen. Hij steekt ze in een mal. Tussen de ballonnen is er een lege ruimte. Hij vult de leegte met gips. Als het gehard is, verwijdert hij de ballonnen. Zijn beelden zijn dus “vol van leegte”, een paradox. In de Foundation werkt hij samen met onze imker. Hij laat de bijen hun structuren bouwen in zijn beelden. De bijen vullen dus nu de leegte op met hun honingraten. Maar wat is leegte? De lucht? Wij denken dat het leeg is, maar is dat wel zo?Faes werkt samen met prof. Jacobs van de Gentse universiteit. Na enkele weken verandert hij de positie van zijn beelden. Dan zijn de bijen in de war, want zij bou-wen altijd parallel door de zwaartekracht. Als je het beeld van positie verandert, beginnen ook de bijen te verbouwen. Resultaat: vormen die je nergens in de natuur vindt. Een samenwerking met de bijen om nieuwe vormen te creëren.

12


12

En Koen Vanmechelen ten slotte verwierf bekendheid met zijn wereldomspannend kruisings-project met kippen, dat afste-vent op de geboorte van de Superbastaard, de Kosmo-politische Kip.

Interview: Paul Renders, Eric Craenhals

Een levend kunstwerk-in-wording.

Iets vertellen over de mens via kippen? Het kan. Met het Cosmopolitan Chicken Project mengt Koen Vanmechelen kip-penrassen om zo de universele super-bastaard te kweken. Het resultaat van de eerste kruising tussen een “Mechelse Koekoek” en een “Poulet De Bresse” was een “Mechelse Bresse”. Daarna liet hij die paren met een Engelse Redcap. Zo gaat hij elk jaar verder met zijn project. Professor Cassiman van de Leuvense universiteit komt elk jaar naar de Foun-dation om bloed van de kippen af te nemen. Hij onderzoekt wat er overblijft van de oorspronkelijke genen. Hier in de koten van de Foundation zitten de eerste generaties.

“De mens wordt sterker, niet � �� hij informatie uitwisselt.”

Koen Vanmechelen

13

KRITISCH KIJKEN NAAR MENS EN MAATSCHAPPIJ

Appreciatie moet groeien

Lotte De Beukelaer is leerkracht gedragswetenschappen, cultuur-wetenschappen en PAV aan het Pius X instituut in Antwerpen. Ze geeft er les aan de tweede en derde graad. Met de leerlingen van de vierdes (Humane wetenschappen) gaat ze jaarlijks op bezoek naar ‘Verbeke Foundation’. Niet voor een namiddag maar meteen voor een driedaags verblijf.Genoeg aanleiding voor MOSterd om ��

mosterd Uit de kunst Kritisch kijken naar mens en maatschappij

Interview met Lotte De Beukelaer , Pius X Antwerpen

“Ik leerde ‘Verbeke Foundation’ kennen via mijn man. Een aantal jaar geleden werd hij er

uitgenodigd op een vernissage. Hij kwam enthousiast terug thuis met de mededeling dat hij een fantastische plek had ontdekt, he-lemaal nieuw en helemaal anders. Omdat ik het thema kunst behan-del in mijn lessen, besloot ik samen met enkele colle-ga’s een kijkje te gaan nemen. Tijdens ons eerste bezoek zijn we meteen in gesprek geraakt met een aantal kunstenaars. Vooral onze ont-moeting met Raphaël Opstaele was bepalend. Opstaele was be-nieuwd hoe we “kunst” aanpak-ten met leerlingen en naar ‘wat’ we precies op zoek waren op de

13

Foundation om dat te realise-ren. Tijdens ons gesprek kwam algauw het idee tot leven dat het �� '��'��#��

verscheidene dagen op een plek als de ‘Verbeke Foundation’ zouden kun-nen verblijven. Ze zouden zich dan helemaal kunnen on-derdompelen: ze kunnen de werken meer

dan een keer bekijken, terug gaan kijken, opnieuw gaan kijken, in verschillend daglicht, nieuwe dingen ontdekken… en zo hun appreciatie laten groeien. Met dat gekke idee zijn we samen naar Verbeke gestapt. En tot onze verbazing stemde hij toe.”

“Kunst gaat niet over mooi of lelijk, kunst

moet iets doen met de toeschouwer, als een

werk je de kriebels be-zorgt dan is dat best

OK.”

14


ken belicht. Dat zorgde voor heel wat verwondering. Een aantal werken konden ze met-een plaatsen. Van een aantal andere kunstwerken konden ze aanvankelijk maar moeilijk begrijpen dat ‘die dingen’ als kunst werden bestempeld. Ze vroegen zich luidop af wat die werken daar deden.Het verblijf zelf was heel intens. Leerlingen overnacht-ten er in tenten, zorg-den zelf voor hun maaltijden, kregen rondlei-dingen, deden mee aan workshops en hebben er gepraat met kunstenaars. Achteraf, terug op school, heb-ben we het project uitgebreid besproken. Dat ging dan voor-namelijk over hun ervaringen als publiek bij het bekijken van de kunstwerken. We gaven con-

textinformatie en bekeken en bespraken opnieuw een aantal werken en kunstenaars. Tijdens die lessen bleek heel duidelijk dat het verblijf een grote impact had gehad. De appreciatie voor moderne kunst was duidelijk groter dan voor het bezoek. Ver-scheidene leerlingen vertelden me over hun favoriete werken.

Elke leer-ling gaf ook een aantal voorbeel-den van werken waarvoor ze tijd had-den nodig gehad om ze ‘nor-maal’ te vinden, om er open

voor te staan. Daar was ik heel blij mee. Toch bleven er ook heel wat werken over die ze, ook na drie dagen, nog steeds niet als kunst konden bekijken en maar niks vonden. Zolang ze kunnen zeggen waarom ze dat vinden, vind ik dat prima.”

Onvoorbereid en onbevangen

“Voor ons vertrek hadden we in de les een inleidend gesprek over kunst: wie bezoekt er musea, wie vindt kunst boei-end, welke kunstenaars kun je appreciëren?Daaruit bleek dat slechts heel *��#��#�� den met moderne kunst.Toch zijn we op onze eerste editie heel bewust ‘onvoorbe-reid’ vertrokken op driedaagse. We wilden ze de kans geven om alles onbevangen te laten in-werken. We vertelden ze alleen dat kunst centraal zou staan en dat we op een plek gingen verblijven waar er heel wat kunst staat. Maar dat het toch geen museum is. Dat prikkelde de nieuwsgierigheid van de jongeren enorm.Met die heel vage omschrijving werden ze ‘gedropt’ op de site. Bij aankomst kregen de leerlin-gen wel meteen een rondleiding met gids over het domein en werden een aantal kunstwer-

14

“Het verblijf zelf was heel intens. Leerlingen over-nachtten er in tenten, zorgden zelf voor hun

maaltijden, kregen rond-leidingen, deden mee aan workshops en hebben er

gepraat met kunstenaars.”

15

Dode materie


“Als het over kunst gaat, ver-trekken leerlingen zeer dikwijls vanuit de vraag of ze iets mooi of lelijk vinden. Dat was niet de insteek die wij wilden meege-ven. Daan, één van de gidsen van ‘Verbeke’, formuleerde het zo: kunst gaat niet over mooi of lelijk, kunst moet iets doen met de toeschouwer, als een werk je de kriebels bezorgt dan is dat best OK. Dat is wat kunst moet teweegbrengen. We zijn dus zo snel mogelijk afgestapt van het mooie/niet mooie.Dat vonden leerlingen in eerste instantie heel eigenaardig.Op een bepaald moment ont-dekten ze ergens in een hoek van het domein het werk van ‘Martin uit den Boogaard’. Dat vonden ze zo vreemd. De instal-laties van ‘uit den Boogaard’ kunnen boeien, iemand aan-spreken of net koud laten. Mooi

of lelijk zijn niet aan de orde.In zijn werk probeert deze kunstenaar het verschil tussen leven en dood te achterhalen. Hij vertrekt daarbij vaak vanuit het eigen lichaam. Eén van de installaties die de leerlin-gen enorm fascineerde, is een opstelling van een aantal geluidsdichte kubussen met ‘dode’ materie: een stuk van een koe, een kleine kangoeroe maar ook een vinger (gedoneerd door een vriend-kunstenaar die een ongelukje had gehad). Met ge-voelige meetapparatuur wordt gekeken of die materie nog energie afstraalt. Wat inder-daad zo blijkt te zijn. Die energie wordt dan via een PC vertaald en omgezet in

geluidsgolven. De ontdekking van het bizarre geluid dat door een geamputeerde vinger wordt geproduceerd, was veruit het vreemdste wat ze toen hebben gezien.Later gingen leerlingen over dat werk in gesprek met Geert Ver-beke. Hij vroeg hen wat ze ervan vonden. Een aantal leerlingen zeiden dat het afschuwelijk was. Achteraf weekte het veel los. De gesprekken die nor-maal in de les over kunst gaan, blijven heel vaak hangen bij ge-meenplaatsen. Op ‘Verbeke’ zijn

we meteen clichédoor-brekend te werk kun-nen gaan. Dat was voor ons leerkrachten een openba-ring: deze plek werkt geweldig.”

“Op ‘Verbeke’ zijn we meteen clichédoorbre-kend te werk kunnen

gaan. Dat was voor ons leerkrachten een open-baring: deze plek werkt

geweldig.”

16


Onderhuids

“In een ander schooljaar hebben we ons bezoek opgehangen aan de thema’s armoede en kunst. We hebben armoede bekeken vanuit de invals-hoek creativiteit. Armen sprokkelen heel veel. Wat betekent dat, sprokkelen? Is dat alleen eten sprokkelen of kleding? Of kun je ook ideeën sprokkelen? Met die vraag zijn we naar ‘Verbeke’ getrokken en hebben we ons gefocust op het oeuvre van Klop-penburg. Werk dat zo goed als altijd is ontstaan uit recyclagemateriaal. Of dingen die hij vond op straat.Ook Opstaele hebben we opnieuw besproken. Hij heeft een aantal werken gemaakt met als thema-

Confrontatie en beleving

“In de loop van onze bezoeken hebben we met heel wat verschillende gidsen gewerkt. Som-migen gidsen zijn heel informatief. Anderen werpen heel wat vragen op en gaan heel actief in gesprek met de leerlingen. Die laatste manier is ook de wijze waarop wij als leerkrachten nabe-spreken. De leerlingen zijn dat ook zo van ons gewoon. Het zijn ‘humane wetenschappers’. Ze kijken kritisch. Dat is wat we hen aanleren: kri-tisch kijken naar mens en maatschappij. Kloppen de beelden, de theorieën met de praktijk?Door deze manier van denken toe te passen op kunst is de confrontatie en de beleving veel intenser. We moedigen de leerlingen ook telkens aan om in gesprek te gaan met de verschillende artiesten die er verblijven.De leerlingen stellen zelf de vragen. Kunst werpt dus zeker een aantal vragen op. Geconfronteerd worden met de vragen waaruit de kunstenaars vertrekken bij het creëren, zet leerlingen aan het denken. Waar ze in de inlei-ding spreken over mooi en niet mooi, durven leerlingen na de driedaagse een heel stuk verder #��;��'�� #��'��'��evolueren.”

Interview: Mike Stoens

tiek de opwarming van de aarde.In dezelfde ruimte waar we toen bleven slapen, bevond zich ook het werk van de beeldhouwer Jef Faes. Faes ‘werkt’ met bijen en laat hen het werk doen. Hij laat de bijenkolonie structuren bou-wen. Het feit dat we in dezelfde ruimte sliepen, riep heel wat vragen op bij de jongeren. Waarom die bijen, is dat niet gevaarlijk?Zo zijn we elke keer weer, door een aantal werken te zien, de kant opgegaan van kunst en ecologie. Ik kan echter niet zeggen dat de milieuproble-matiek er vingerdik opligt. Het milieu komt impliciet aan bod. En dat maakt het net interes-sant. Heel vaak worden klimaatthema’s opgelegd aan leerlingen en worden ze verplicht om mee te werken. Hier staan ze stil bij de vraag of kunst uit recyclagemateriaal kan. Ze vragen zich af wat de functie, de waarde is van bijen. De ecologische boodschap komt onderhuids aan bod.

17

OF KUNST DE WERELD KAN REDDEN?

mosterd Uit de kunst Of kunst de wereld kan redden?

Of kunst de wereld kan redden? Dat is misschien wat veel gevergd van die arme kunst, maar ze kan wel helpen. Drie schooljaren geleden kampten we op school met de uitdaging om de milieuboodschap in de hoofden van onze leerlingen te planten. Ze gebruikten de trappenhal te veel als vuilnisbak en de vuilnisbak-ken te weinig. Hoe we op het idee kwamen, weet ik niet meer. Maar plots was het ons duidelijk dat we de trappenhal moesten versieren met milieuboodschappen in de vorm van muurschilderingen. En opdat de leerlingen niet dadelijk de boodschappen met commentaar zouden bekladden, was het zon-neklaar dat we ze zelf aan het werk zouden zetten. Het ontbrak ons echter aan knowhow en ervaring. We maakten dan ook dankbaar gebruik van de subsidiemogelijkhe-den van de VGC. Zo konden we ons een samenwerkingsverband met de Academie van Beeldende Kunsten van Anderlecht veroorloven.

Het begon pas echt dankzij de afvalmonsters

Bram Mondy, leraar van de aca-demie, hielp ons enorm vooruit met het project. Hij ontving onze leerlingen een hele woens-dagvoormiddag op de academie en op die woensdagvoormid-dag gebeurde het wonder met kranten en behanglijm: van enkele vuilnisemmers, plastic bekertjes, stoffers en blikken, ballonnen en ander goedkoop materiaal, knutselden onze leerlingen in groepjes afvalmonsters naar hun eigen ontwerp. Het is de combinatie van creativiteit en het doorbreken van de schoolse sleur die het project elan gaf. Leerlingen van de tweede graad nog eens

17

Een getuigenis van Geertrui Overloop,Lucernacollege Anderlecht

18

mosterd Uit de kunst Of kunst de wereld kan redden?

18

posters laten ontwerpen, zou echt niet zo veel enthousiasme hebben ontketend. De traditio-nele stoere pose en de sneer van ongeloof verdwenen als sneeuw voor de zon. De leerlingen waren zelfs bereid om op een vrije dag tussen de proefwerken en de rapportuitreiking nog een dag te veel op school door te brengen en de maskers te kleuren.

Thuismatch

“Het is de combinatie van creativiteit en het doorbreken van de schoolse sleur die

het project elan gaf.”

Het werd een echt schoolproject want we wis-selden van graad voor het vervolg. We speelden een thuismatch toen Bram van de academie de andere klassen nog eens begeleidde om de buiken, benen en armen van de afvalmonsters op de muren te schilderen. Eerlijk gezegd, zonder zijn inzicht en simpele trucs, hadden we het project nooit van de grond gekregen, laat staan dat het organisatorisch zou gelukt zijn. Vreemde ogen dwingen, en als echte leraar van een te-kenacademie had hij het enorme voordeel dat de leerlingen zijn richtlijnen nooit in vraag stelden. Terecht natuurlijk.�� <�was het waarschijnlijk vanuit artistiek oogpunt iets minder verantwoord om er nog een milieus-logan bij te schilderen. Maar het werd dringend tijd om de brug te slaan naar het oorspronkelijke doel. Dus staken we toch ons belerend vingertje op en lieten de leerlingen naast de afvalmonsters een oproep tot milieubehoud schilderen.

Drempel verlagenNu, twee jaar later, hangen de afvalmonsters er nog. Iets minder nieuw dan voorheen, maar nog steeds intact. Kan kunst de wereld redden? Ik wil dat toch wat nuanceren. We hebben via artistieke expressie de pil kunnen vergulden en de deur kunnen openzetten voor

“Elk schooljaar moeten we de milieuboodschap opnieuw

lanceren. Maar de muurschilde-ringen hebben ons geleerd

dat alles lukt wanneer je er de leerlingen bij betrekt.”

19

mosterd Uit de kunst Nooit meer sneeuwmannen van papier

het vervolg: een infomoment over afvalverwerking, nieuwe vuilnisbakken, zwerfvuilacties en een energieaudit. Kunst, of een artistieke aanpak, kan de drempel verlagen.Elk schooljaar moeten we de milieuboodschap opnieuw lanceren. Maar de muurschil-deringen hebben ons geleerd dat alles lukt wanneer je er de leerlingen bij betrekt. We heb-ben de leerlingen op 1 septem-ber 2011 al enkele afvalslogans op de muren laten schilderen. Goed begonnen is immers half gewonnen. Op diezelfde eerste schooldag hebben we al een ecoteam in het leven geroepen en gebrainstormd over de acties voor het schooljaar 2011-2012. De plannen zien er goed uit, ik verkneukel me al op wat nog zal komen en het ecoteam is al helemaal gewonnen voor de zaak. Nu de andere leerlingen nog! Maar dat zit snor, want we plannen een ludiek adoptie-

NOOIT MEER SNEEUWMANNEN VAN PAPIER

Kunstzinnige beleving van de buitenruimte

Dat Land Art5 niet alleen is weg-gelegd voor kunstenaars, toonde GREEN vzw aan met haar project “Buitenzinnig”. Tijdens een 10-tal workshops gingen groot en klein, onder gezamenlijke begeleiding van kunstenaar en natuurgids aan de slag in bos of park. Met oog voor licht en zwaar, warrelend en zwevend, voor soepel of stevig, voor nerven en texturen. Her en der een be-scheiden compositie achterlatend in het groen. Bladeren, takken en twijgen herschikt tot een kunstzin-nig geheel. Als stille getuige van een kunstzinnige interactie met de natuur. Buitenruimte kunstzinnig beleefd.

5 Een kunststroming waarbij een aantal weldoordachte ingrepen in de natuur worden aangebracht.

project om alle klassen aan het werk te zetten.

Geertrui Overloop, Lucernacollege Anderlecht

2020

Met het project “Op reis naar Ginderbuiten” gaat GREEN verder op de ingeslagen weg. Ginderbui-ten bestaat uit een rugzak vol inspiratie voor natuurrijk spel, op maat van jeugdmonitoren en leerkrachten. De invloed van Buitenzinnig is niet ver weg. Heel wat spelen kennen een kunst-zinnige inslag. Zoeken naar de imposante boom (Holy Wood), het aanleggen van een Vliegend Tapijt, het schikken van een bord ‘nouvelle cui-sine’ (streekgerechten). Land Art spelenderwijs. Kinderen rollen in een verhaal en gaan automa-tisch aan de slag met hun omgeving. De tas biedt tevens houvast om alles natuur-vriendelijk te houden. Dat is, spelen met de

mosterd Uit de kunst Nooit meer sneeuwmannen van papier

Ginderbuiten

natuur zonder er een woestenij van te maken. Enkele stelregels en tips volstaan. Rapen kan, plukken niet; grassen en modder als natuurlijke lijm; vlierblad en dennenappels als basis voor natuurverf… Wat dat alles met natuur- en milieueducatie te maken heeft? De kunstzinnige interactie staat garant voor kinderlijke verwondering voor

het kleuren- en geurenpalet. Door consequent enkele spelregels te hanteren (niet plukken, diertjes onderweg bekij-ken, maar daarna terugzetten, jonge plantjes niet ver-trappelen, geen natuurvreemde

materialen achterlaten…) meten de kinderen zich bovendien al doende een zorgzame en res-pectvolle houding aan.Wellicht had je het al door: Land Art is iets an-ders dan ‘knutselen met natuurmaterialen’. Vaste waarde is het werken in situ. Kinderen gaan aan de slag in bos, park of hei, zij werken met wat ter plaatse voorhanden is en ze laten het kunstwerk ter plaatse achter. Meer zelfs, de omgeving maakt deel uit van de compositie. Vanuit natuureduca-tief oogpunt is dit cruciaal. Kinderen laten een spoor achter van hun activiteit. Op die manier worden zij medeauteur van het groengebied. Zij eigenen het zich toe. Het stukje bos, de boom-stronk, de helling, het grasveld wordt hun stukje. Inzake affectie en betrokkenheid kan dat tellen.Als een heus “werk in uitvoering” volgen de com-posities trouwens het ritme van de seizoenen: smelten, verwaaien, verregenen, vergaan… De tijdsdimensie maakt integraal deel uit van het kunstwerk. Ook dat is een belangrijk gegeven in de seizoensbeleving bij kinderen. Sneeuwman-nen worden niet gemaakt van papier. Zij horen buiten! Wil je zelf aan de slag? Zoek je inspiratie voor een uit-stap naar het bos, voor de integratie van een groene speelplaats in het klasgebeuren, voor de invulling van ��“Ginderbuiten” vind je op www.natuurgidsenbrussel.be.

Betty Eggermont, Projectverantwoordelijke GREEN vzw.

Zie ook “Land Art” p. 51

“Door consequent enkele spelregels

te hanteren meten de kinderen zich al doende een zorgza-me en respectvolle

houding aan.”

foto’s Reinhilde Terryn

21

mosterd Uit de kunst Beton of groene oase?

Wat doe je als je school in beton is ingebed en de kinderen toch vragen naar groen? “Hangende tuinen” is een van de moge-lijkheden. Je combineert dan kunst en natuur. Met een beetje fantasie tover je de school om tot een groene, rustgevende oase. Je kunt op die manier zowel sierplanten als fruit kweken. Zoek fruitplantjes

BETON OF

GROENE OASE?

Hangende tuinen combineren kunst en natuur

21

22

mosterd Uit de kunst Beton of groene oase?

waarvan de bessen in juni of pas in september plukrijp zijn. Experimenteren is wel nodig omdat ingesloten speelplaatsen dikwijls warmer zijn, waardoor de planten vlugger volgroeid zijn. Hang planten op verschil-lende hoogtes op. Hiervoor zijn ��$� ��#��>��ze doorprikken, opensnijden en onder invloed van warmte vervormen. Zo geef je afval een

tweede leven, maar tegelijk trek je natuurlijk afval aan. Daarom kun je beter korfjes maken van materialen die na een paar jaar volledig composteren zoals strooien mandjes, stoffen zakjes of holle takken. Bij han-gende tuinen is water geven van groot belang, zeker in de vakan-tie. Gelukkig bestaan er tegen-woordig handige automatische druppelsystemen die ervoor

zorgen dat ook in droogteperio-des de plantjes voldoende water krijgen.Je weet niet goed hoe eraan te beginnen? Kom eens een kijkje nemen in de tuin van vzw Nadine in de Galeitstraat 86, Schaarbeek (ingang via de Kriekelaar) of neem contact op met [email protected] of [email protected] tel. 02 513 41 04

Paul Renders

23

mosterd Uit de kunst Stoel in tuin

STOEL IN TUIN

Wellicht zijn er maanden dat je met je klas nauwelijks de moestuin bezoekt omdat hij zo goed als braak ligt. Het ene seizoen tovert de schooltuin een palet aan kleuren en krioelt het er van leven, het andere lijkt het er eerder doods en verlaten.De schooltuin kan ook een nieuwe dimensie krijgen als we hem gebruiken als tentoonstellings-ruimte.Je kunt er zowel vlakke als driedimen-sionele werkjes op-stellen, mooi in har-monie met wat er op dat moment aanwezig is. Zo kun je een ritmepatroon creëren van zelfgemaakte mannetjes naast een rij prei. In planten, groenten, bloe-men, takjes en blaadjes zijn enorm veel structuren aanwezig. Daarvan kun je een detailfoto nemen die je dan nog eens vergroot. Je kunt ze ophangen aan een plantenklimrek of vasthechten aan satéstokjes en

Maak van de schooltuin een openluchtmuseum

in de grond steken. Een groen dorp krijg je als je zelfgemaakte huisjes opstelt. Zo bekom je als het ware een maquette in de tuin.Ook voorwerpen kunnen een uit-stekend onderdeel worden van een installatie. Maak van de uitgerolde

tuinslang een spi-raalvorm, de messen van een snoeischaar lijken wel op een bek van een gevaarlijk dier, met schopjes ��of patroon.Ook ons eigen lichaam biedt mogelijkheden. We beschilderen onze

armen in felgekleurde slangen of onze handen worden de bek van een waadvogel. In de tuin zoeken we een geschikte achtergrond van bladeren, takken, mos… Dieren-maskers nodigen uit om er zich ergens in de tuin mee te verstoppen al dan niet geschilderd in camou-� �� hiervan foto’s.

“De schooltuin kan een nieuwe dimensie krij-

gen als we hem gebruiken als tentoonstel-

lingsruimte.”

Openluchtmuseum

Je kunt ook aan de slag met één bepaald thema. Vertrekkend vanuit het belangstellingspunt ‘pad-denstoel’ kunnen we een echte stoel in de tuin plaatsen. Misschien heb je een kleurrijke stoel of kun je er eentje uit de kringwinkel samen met de kinderen beschilderen. In de tuin wordt de stoel tussen het groen een echte blikvanger! Maak er een foto van en hou met de kinderen een kring-gesprek. ‘Wat vind je van onze stoel? Waarom staat hij daar? Wie zou er kunnen opzitten? Wat zie je om je heen als je erop gaat zitten? Een stoel in de tuin is een plaats waar men tot rust komt, waar men observeert, waar men ontroerd wordt. @�� graag met een vriendin, opa leest er zijn krant of staart er voor zich uit, de schilder schildert er zijn tafereel, de dichter maakt er zijn gedicht… Een stoel in de tuin blijft vaak leeg omdat men-sen geen tijd maken om erop te zitten... Je kunt

foto’s VBS Wielsbeke

23

24

MOS EN KUNST

24

mosterd Uit de kunst MOS en kunst

een “fotoshoot” organiseren en elk kind laten poseren op de kleurrijke stoel in de tuin en de foto’s ophangen. We schikken her en der speel-goedstoeltjes die moeten worden opgespoord of we maken zelf in miniatuur een schommelstoel of een stoeltjeslift en plaatsen alles in de tuin. We boetseren elfenbankjes of we verfraaien de schooltuinbank…Andere klassen kun je uitnodi-gen op de openluchttentoon-stelling. Je kunt ze aanmoe-digen met een uitnodiging waarop de kleurrijke stoel staat afgebeeld staat met de vraag ‘Wie komt als eerste op deze stoel zitten?’ Geef ook een korte uitleg zodat de kinderen met een andere bril op naar de tuin komen. Motiveer het

idee dat je de tuin voor één dag tot openluchtmuseum hebt omgedoopt. Met de foto’s kun je op elk moment een binnen-

tentoonstelling organiseren. Er zijn moge-lijkheden in overvloed. Via een open-luchttentoon-stelling worden kale plekken in de tuin gevuld, de tuin krijgt een nieuwe uitstraling! We

leren op een andere manier kij-ken naar de tuin. We ontdekken er een nieuw gegeven in com-binatie met een stukje natuur. En dat geeft een mooi beeld. Wellicht heb jij zelf ook enkele originele ideeën. Neem foto’s en stuur ze digitaal op naar [email protected].

Joke Oosterlijnck

“Een stoel in de tuin is een plaats

waar men tot rust komt, waar men observeert, waar

men ontroerd wordt.”

Kunst en natuur in BSGO Euroschool De Mozaïek, Houthalen

"�� #�� $�%�&��iek in Houthalen ieder jaar een kunstproject plaatsvindt in samenwerking met de tekenacademie. Toen de MOSterdredactie ook enkele foto’s onder ogen kreeg, stapten we op de trein richting mijnstreek voor een rondlei-ding in de school door kleuterleidster en MOS-juf Melissa Lemmens.

Kunstproject gelinkt aan MOS

“Sinds enkele jaren werkt de school samen met de kunst-academie van Heusden. De samenwerking is ontstaan door een initiatief van de academie om ook ‘allochtone’ kinderen vertrouwd te maken met hun werking. Er bleken namelijk maar heel weinig kinderen van allochtone afkomst naar de tekenacademie te gaan. Onze school is een ‘concentratie-school’. Gedurende het hele schooljaar

komen drie leerkrachten/do-centen van de academie twee uur per week/per klas tekenles geven op onze school. Zij doen dat voor de hele lagere school en de derde kleuterklas. De mensen van de academie staan dan samen met onze leerkrach-ten voor de klas. Op die manier leren ook wij een aantal nieuwe technieken. Er wordt natuurlijk getekend en geschilderd, maar we maken ook heel wat werken in 3D.

Kinderen boetseren allerlei kunstwerken in klei die later in de academie worden gebakken. We werken ook heel vaak met papier-maché.”

“De samenwerking met de academie

zorgt absoluut voor een meerwaarde. De ‘kunstwerken’ wor-den veel gewaagder en expressiever. Zij

durven letterlijk veel meer buiten de lijn-

tjes te kleuren.”

25


25

26


Centraal thema

“Per schooljaar kiezen we samen met de academie een thema waarmee we artistiek aan de slag gaan. In het ver-leden kwamen al thema’s als Q��Y<�Q�� Y<��Q[��boel’ aan bod.Welk thema we ook aansnijden, ik ben MOS-juf en probeer telkens de link te maken met ons MOS-project op school. Bij een thema als ‘Beestenboel’ is die link natuurlijk makkelijk te leggen. Maar ook bij de andere onderwerpen zijn we er altijd in geslaagd om een verband te leggen met MOS. Bij het thema Q�� Y��[[��*�[��!��[� �� #��!�� !��Dit jaar is het centrale thema ‘circus’. We proberen de link te maken met het MOS-thema na-tuur. Zo zullen we bijv. stilstaan bij het aspect ‘dieren in gevan-genis’. Ook omgekeerd maken we de link. Binnen het MOS-thema water hebben we een aantal kunstateliers georganiseerd. We maakten kijkdozen in verband met water. Sommige kinderen tekenden een waterstrip.”

Expressiever en gedurfder

“De samenwerking met de aca-demie zorgt absoluut voor een meerwaarde. De kennis die de docenten van de academie in onze school binnenbrengen, bijvoorbeeld het gebruik van bepaalde technieken, leidt zonder twijfel tot ‘betere’ en ‘mooiere’ resul-taten. Het is echter vooral hun attitude die de grootste troef is. Ze durven meer. Zo zouden we bijvoorbeeld uit onszelf nooit hebben geprobeerd om grote werken als de dinosauriërs in papier-maché te maken.26

2727

mosterd Uit de kunst Kunst biedt de kans om ruim te gaan

Wij, leerkrachten, zijn bijvoorbeeld sneller geneigd om met egale kleuren te werken. Dat doen de mensen van de kunstacademie absoluut niet. Zij gebruiken allerlei kleuren door elkaar en verschillende tinten groen naast elkaar.De ‘kunstwerken’ worden op die manier ook veel gewaagder en expressiever. Zij durven letterlijk veel meer buiten de lijntjes te kleuren.Meestal vertrekken we vanuit de realiteit. We be-kijken plaatjes van dieren of we trekken de tuin in om bomen of beestjes te bestuderen. Daarna mogen de kinderen hun fantasie de vrije loop laten. Een poes met vijf poten of een cactus met tanden en ogen (zie achterkant MOSterdkaft), het kan allemaal. Aan grote kunstwerken werken we ook langer dan één les, soms tot verschillende weken. Af en

toe zijn het ook groepswerken. Meestal werken we dan in groepjes van vier of vijf kinderen. Op het einde van ieder project worden alle werken tentoongesteld in het Cultureel Centrum Casino tijdens het jaarlijkse Internationale Kinderfeest. Dat is echt het hoogtepunt van het project. \��#��'�� *��worden tentoongesteld voor een groot publiek. Achteraf sieren heel wat werken dan de school-muren.Onze kinderen zijn alvast wild enthousiast over het kunstproject. En ook de resultaten mogen ge-zien worden.” Dat de kunstwerken mogen gezien worden, kan MOSterd alleen maar volmondig beamen. Maar oordeel vooral zelf.

Interview: Philippe Plessers en Mike Stoens

KUNST BIEDT DE KANS OM RUIM TE GAAN

Kunstprojecten in Buso De Richter, GenkIn BUSO de Richter, Genk, bestaat een lange traditie van kunstprojec-ten. Meer dan 10 jaar terug rolde de MOS-trekker van de school in een ��Andy Warhol. Van het één kwam het ander en ook vandaag nog ver-bindt De Richter geregeld kunst-projecten met MOS. MOSterd had een geanimeerde babbel met Peter Coradazzi (MOS-trekker en leer-kracht Beroepsgerichte Vorming) en zijn collega Marleen Van Aken (leerkracht Algemene en Sociale Vorming), allebei werkzaam in OV2.

Kunst in het groen

Peter: “In het jaar 2000 stapten we in een kunstproject van het Gemeenschapsonderwijs. Cen-�� #��>�]� ^�_��;��was de bedoeling om in de geest van Warhol kunstwerken te maken met alledaagse materia-len. Het thema was ‘herhaling’.

Het hele team had aanvankelijk heel wat schroom om met zo’n project te starten. Maar met de hulp van een vroegere collega die ‘crea’ gaf, zijn we er stukje bij beetje in geslaagd om fan-tastische werken te realiseren. In die mate zelfs dat de mensen van de organisatie een aantal werken van onze school ook in Brussel wilden tentoonstellen. Dat heeft voor een doorbraak gezorgd. Vanaf dan waren we vertrokken en hebben we deel-genomen aan een hele reeks van kunstprojecten. In het kader van het eerste project heeft OV2 bijvoorbeeld met afvalmate-��#�#��$� ��gemaakt. We verzamelden honderden oude dia’s die op een constructie van kippengaas werden geplakt. Toen we in 2002 in MOS stap-ten, was het logisch dat we die projecten met recuperatiemate-riaal koppelden aan het afval-beleid van de school. Later zijn ook andere richtingen op de kar gesprongen. Zo zijn ‘de man-nen van metaal’ van OV3 aan de ��#�##�� en oud ijzer voor een project

“beelden in het park”. OV1 cre-eerde een beeld met een aap in papier maché op een wereldbol (gemaakt met restmateriaal van gegalvaniseerde metaalstrips). Dat was voor een project ‘Kunst in het groen’. We hebben de metaalstrips ook gebruikt voor een ander beeld dat nu in de tuin staat.

27

28286 Artikel 27: http://www.art27vzw.be/node/52

mosterd Uit de kunst Kunst biedt de kans om ruim te gaan

Recuperatie en hergebruik

Vorig schooljaar hebben we meegewerkt aan ‘klant is ko-ning’. We hebben oude stoelen opgeknapt en ‘artistiek’ beschil-derd. Die kunst-objecten/stoelen kwamen terecht bij de slager of de bakker, zodat oudere mensen rustig zittend hun beurt kun-nen afwachten. Je merkt het ook hier weer: doelbewust recuperatie en hergebruik. De kunstwerken kwamen ook allemaal tot stand binnen de context van de Beroepsgerichte

28

Kunst met afval

Marleen: “Ook binnen Algeme-ne en Sociale Vorming leggen we linken met het MOS-project én de kunstprojecten.Voor ons is het sowieso belang-rijk om zaken geïntegreerd aan te pakken. Via kunst kun je leerlingen actief betrekken. In �� [��!��[� <�mogen ze zelf het scenario schrijven en leren ze materialen gebruiken. Tergelijkertijd is dat ook taalontwikkeling en leren ze samenwerken.Vorig jaar hebben leerlin-gen een workshop ‘drukken’ gevolgd onder leiding van een kunstenaar. Het thema was ‘kunst met afval’.Als vervolg hierop zijn we samen met de leerlingen naar de tentoonstelling ‘Cradle 2 Cradle’ van Artikel 276 getrok-ken. De tentoonstelling over hedendaagse kunst en duur-zaamheid. De leerlingen waren ��#��$� ��#�� de werken die daar hingen. Het zijn trouwens de leerlingen zelf

die hier op willen verderbou-wen. Geïnspireerd door de ten-toonstelling kwamen ze met het idee om een hele woonkamer in te richten met alleen maar ‘afvalmateriaal’. Dat wordt ons nieuwe kunstproject. Momen-teel bekijken we samen met de leerlingen wat voor soort afval ze thuis hebben. We gaan op zoek naar informatie over afval op allerlei websites. Ook een bezoek aan het containerpark staat op het programma. Het kunstproject is dus ook een leermoment om het samen met de leerlingen over het milieu te hebben. Via kunst kijken we naar het thema afval op school. Terzelfdertijd streven we er natuurlijk ook naar het afval op school te verminderen. Ook de Noord-Zuidproblematiek komt via de kunstprojecten aan bod. Kunst biedt je absoluut de kans om heel ruim te gaan”

Interview : Hilde Boiten en Mike Stoens

Vorming en zijn dus geïnte-greerd in de dagelijkse werking van de school. Bij mij leren ze handvaardigheid en kunnen ze

hun energie kwijt in ‘hard labeur’. Bij Marleen zie ik leerlingen hun fantasie gebruiken en helemaal open-bloeien.Onze leerlingen zijn in ieder geval enthou-siast over deze projecten. Ook

voor mij is dat heel aangenaam om te doen.”

“Bij mij leren ze hand-vaardigheid en kun-nen ze hun energie

kwijt in ‘hard labeur’. Bij Marleen zie ik

leerlingen hun fanta-sie gebruiken en hele-

maal openbloeien.”

29

mosterd Het klimaat Klimaatakkoord

Het klimaat

KLIMAATAKKOORD

Op vrijdag 28 oktober hebben heel wat scholen deelgenomen aan de Klimaatactiedag van 11 11 11 en BBL (Bond Beter Leefmilieu) met gratis actiemateriaal op www.klimaat-akkoord.be.

‘WEER EEN AUTO MINDER’ �� die 11.11.11 dit najaar uitdeelt: een cadeautje voor iedereen die het klimaat een warm hart toedraagt.Vele scholen en klassen onderte-kenden collectief een klimaatak-koord. Ze beloofden om ook samen iets te doen voor het klimaat en engageerden zich om de CO2-uitstoot ook effectief te verkleinen. Sommigen gaven de ondertekening een ‘plechtig’ karakter en stelden �� '�� *Enkele voorbeelden van acties die de scholen ondernamen: een vegetarische dag, een te-voet-of-��ik-snoep-vandaag-alleen-fairtra-de-en-seizoensgebondengroenten-en-fruit-uit-eigen-streek-dag, een kraantjeswaterdag…

Wij verbruiken – zij betalenHet klimaat is ook een razend interessant thema om in de klas te behandelen. 11 11 11 maakte een nieuwe lesmap voor het se-cundair onderwijs die ingaat opde aspecten van de klimaatpro-blematiek: oorzaken en gevol-gen van klimaatverandering, getuigenissen uit het Zuiden, belangrijke spe-lers en mogelij-ke oplossingen. De leerlingen ontdekken ook wat ze zelf kun-nen doen. De leerkracht kiest

welke modules hij/zij behandelt en in welke volgorde, volgens de interesse en achtergrond van zijn/haar eigen klas. Er is ge-noeg materiaal voor minstens twee lesuren.Doelgroep: 1ste graad aso, tso, bso en 2de en 3de graad

aso.Prijs: € 2 per lesmap (€ 10 inclusief de campagne dvd).

Informatie: 02 536 11 60,

[email protected].

“Miljoenen mensen in het Zuiden zijn

nu al slachtoffer. Zij betalen de rekening van wat wij met het klimaat uitspoken.”

3030

mosterd Het klimaat Klimaatakkoord

Workshop ‘Low Impact Lama’

Begeleide workshop over de klimaatproblematiek in het Zuiden, uitgewerkt door Studio Globo i.s.m. met 11.11.11.Doelgroep: 4,5 en 6 aso, tso, bso - Duur 100 min.- Prijs: 4,85 euro/leerling. Informatie en reservatie: 02 526 10 98, [email protected].

Klimaattop

De klimaatopwarming indijken is de allergrootste planetaire uitdaging voor dekomende jaren. Droogte, over-stromingen, een verschralende landbouw, smeltende glet-sjers…, de tekenen zijn indruk-wekkend. Onze planeet snakt naar een doeltreffende aanpak. Miljoenen mensen in het Zui-den zijn nu al slachtoffer. Zij betalen de rekening van wat wij met het klimaat uitspoken.Maar ook voor het Noorden is een bindend klimaatakkoord es-sentieel. Daarom voeren 11.11.11 en Bond Beter Leefmilieu samen campagne voor een rechtvaar-dig klimaatbeleid. Want na 19 jaar (!) vruchteloos onder-handelen, moet de komende klimaattop in Durban, Zuid-Afrika in december 2011 einde-lijk uitmonden in een ambitieus klimaatakkoord. Wereldwijd maken organisaties zich op om dat van onze politici te eisen.

ManifestatieKom naar buiten voor het klimaat en spreek af om op zaterdag 3 december samendeel te nemen aan de Klimaat-manifestatie van de Klimaatco-alitie in Brussel.

www.klimaatcoalitie.be, Jacques Mevis, 0497 73 08 14,

[email protected]

31

LAAT JE NIETS WIJSMAKEN

Vakoverschrijdend

De UGent-Volkssterrenwacht Armand Pien biedt een project aan voor leerlingen van de derde graad aso/tso: ‘Klimaatverandering? Laat je niets wijsmaken...’.Naast een lesmoment, waarin een vereiste basiskennis over het thema

klimaatverandering wordt aangereikt of opgefrist, is er een meer praktijkgericht ge-

deelte, waarin de leerlingen zelf aan de slag gaan met een globaal klimaatmodel, EdGCM, om kli-maatveranderingen te voorspellen. We beschik-ken over 10 laptops waarop het programma is geïnstalleerd. De leerlingen gaan in groepjes van 2 of 3 aan de slag met het model en ervaren zo het volledige wetenschappelijke proces.Programma: 3 lesuren: Wegwijs in de informatie-chaos (1 lesuur) en Werken met een globaal klimaatmodel (2 lesuren).

mosterd Het klimaat Laat je niets wijsmaken

Het is een bij uitstek vakoverschrijdend program-ma. In het eerste deel, bij de wetenschappelijke onderbouwing, komen domeinen van natuur-kunde, sterrenkunde, klimatologie, geologie, biologie en technologie aan bod. Het deel over modellering kadert in fysica (fysische wetten die aan de basis liggen van de modellen) en wiskun-de. Ook communicatievaardigheden komen aan bod bij de verslaggeving over de resultaten.Praktisch: doelgroep: 5de en 6de jaar secundair onderwijs; tijdsduur: 3 lesuren; grootte van de groep: maximaal 30 leerlingen; prijs: € 2,50 per leerling.Locatie:UGent-Volkssterrenwacht Armand Pien, Rozier 44, 9000 Gent (ook op verplaatsing mogelijk, mits vergoeding verplaatsingskosten) Meer informa-tie en reservatie: [email protected] of tel: 09 264 36 74. Zie ook: www.wetenschapsinformatienetwerk.be/ > projecten > K.

CLIMATE CHALLENGE

Een educatieve website over de klimaatverandering. De inhoud kreeg vorm vanuit verschil-lende disciplines en vakken. Belangrijke invalshoeken zijn de impact op mensen in het Zuiden, de gevolgen voor de biodiversiteit en het belang van de wetenschappen. Extra aandacht is er voor de oplos-singen en de rol van overheden, bedrijven en individuen.

Je vindt op www.climatechallen-ge.be<��*�� en lesmateriaal, o.a. beeldmate-riaal en interviews met klimaat-getuigen, wetenschappers, politici en jongeren.Klassen worden uitgedaagd om, vanuit hun vakgebied, een bijdrage te leveren aan mogelijke oplossingen voor de klimaatverandering, nu en in de toekomst.

WWF, Studio Globo, de Eras-mushogeschool Brussel en de Vrije Universiteit Brussel werkten samen de website uit. De website is bedoeld voor leer-krachten en hun leerlingen van 15 tot 18 jaar.Dit project is mogelijk met de steun van de federale overheid, dienst leefmilieu.

32

mosterd Het klimaat Watertemperatuur meren stijgt / Boomplantactie

WATERTEMPERATUUR MEREN STIJGT

De watertemperatuur van me-ren neemt spectaculair toe. Een studie van het Amerikaanse Jet Propulsion Laboratory bewijst dat. Het oppervlaktewater van 167 meren wereldwijd steeg in 24 jaar (1985-2009) gemiddeld met 0,5 graden per tien jaar. In sommige meren steeg de temperatuur met 1,3 graden in tien jaar tijd.De klimaatverandering zou hiervan de oorzaak zijn.

Het opwarmingsproces ver-traagt de cyclische beweging in de waterlagen van de meren. Warm water is lichter en blijft aan de oppervlakte. Het koude, zwaardere water blijft op de bodem. Tijdens de periode in het jaar waarin de oppervlak-tetemperatuur daalt, komen de waterlagen in beweging en vermengen zich met elkaar. Daardoor worden zuurstof en voedingselementen in het meer

verspreid. Afhankelijk van de omvang van het meer, vindt die cyclus een of twee keer per jaar plaats. Maar als het oppervlak-tewater alsmaar warmer wordt en blijft, wordt die cyclus ver-traagd of vindt niet meer plaats. Voor het leven op de bodem van het meer kan de vertraging van de cyclus tot een fataal zuur-stoftekort leiden.

bron: Julio Godoy, IPS

BOOMPLANTACTIE

Een MOS-school probeert na-tuurlijk zo weinig mogelijk CO2 uit te stoten. De Dikketruien-dag en de acties die daaruit vol-gen, zoals de isolatie van het dak, een duur-zaam school-vervoerplan e.d., zorgen al voor heel wat minder CO2 in onze atmo-sfeer. Maar de concentratie CO2 is nog te hoog om de wereldwijde opwarming van de aarde en de klimaat-verandering een halt toe te roepen.Eén van de redenen is dat er te veel bossen verdwijnen. Bomen gebruiken tijdens hun groei

CO2. Ze slaan de koolstofverbin-dingen op in hun takken, blade-ren en wortels. Een bijkomend voordeel voor mens en dier is

dat ze tijdens dat proces zuurstof afge-ven.De oppervlakte bos is de voor-bije twintig jaar overal in Europa toegenomen. In Vlaanderen echter nam de oppervlakte bos de voor-bije jaren af. Vlaanderen ontbost aan

een razend tempo van meer dan 1,5 voetbalveld per dag. Als we zo doorgaan, wordt Vlaanderen binnenkort de absolute hekken-sluiter in Europa.

Vlaanderen ontbost aan een razend tempo

van meer dan 1,5 voetbalveld per dag. Als we zo doorgaan, wordt Vlaanderen

binnenkort de abso-lute hekkensluiter in

Europa.”

Tijd voor actieElke school kan zorgen voor meer bos. Wat moet je daarvoor doen? Ga in de buurt van de school op zoek naar gronden waar een bos kan worden ge-plant. Spreek de grondeigenaar aan, doe een oproep bij ouders of buurtbewoners, schrijf een mooie brief naar je gemeente- of provinciebestuur…En als jullie een grond gevon-den hebben, helpt de Vereni-ging voor Bos in Vlaanderen (VBV) de school en de grondei-

Actie voor meer bos in Vlaanderen

33

mosterd Het klimaat Boomplantactie

genaar verder om de plantactie mogelijk te maken.VBV helpt met administratie en technische kant. De school concentreert zich enkel op het

planten van de boompjes. Doelgroep: van het 1ste leerjaar tot het laatste jaar secundair.Vul het formulier in op de website als je een te bebossen

terrein hebt gevonden. We contacteren je even later om je verder te ondersteunen. www.milieuzorgopschool.be > MOS-extra > boomplantactie

Geen terrein gevonden? Niet getreurd!Ook in de tropische landen is er op veel plaatsen meer bos nodig. Je kunt geld inzamelen voor tropische bomen. Groen-hart vzw zorgt ervoor dat voor elke euro die jullie inzame-len minstens 1 boom wordt aangeplant. Daarvoor heeft Groenhart vzw goede partners in Bolivia, Ecuador en Peru. Ze brengen je ook in contact met

de schoolkinderen die daar de bomen planten en bezor-gen jullie foto’s van het jonge bosje waar jullie voor zorgden. Contactgegevens Vereniging

voor Bos in Vlaanderen: [email protected] of [email protected]. Meer informatie: www.1miljoenbomen.be.

Kris Fostier

33

34

ZUID-NOORD KLIMAATSPIEGEL

Klimaatverandering is zonder twijfel één van de grootste uitdagingen van de eeuw. De Zuid-Noord Klimaatspiegel informeert jongeren over de klimaatverandering en zet hen aan om na te denken over oplossingen. Kijk mee in de spiegel: mensen in het Zuiden worden vandaag al getroffen door extreme veranderingen in het klimaat, mede veroorzaakt door onze CO2-uitstoot. De spiegel toont ons ook wat er ons te wachten staat als we de klimaatverandering geen halt toeroepen. Liggen jongeren wakker van de klimaatverandering?Neem een kijkje op www.klimaatspiegel.be en hoor de jongeren aan het woord.

mosterd Het klimaat Stuifmeelrace / Zuid-Noord klimaatspiegel

Tweede en derde graad tso

Spiegeltje, spiegeltje aan de wand

Ben je leerkracht en op zoek naar een uitdagend thema om dit schooljaar mee aan de slag te gaan? De Zuid-Noord Klimaatspiegel reikt je al het nodige materiaal: een interac-��!�*[��<�� <�een uitgebreid lespakket,

omkadering voor een praktijk-gericht klasproject en een heus klimaatforum in het Vlaams Parlement. Alle materiaal is beschikbaar op www.klimaatspiegel.be.

De Zuid-Noord Klimaatspiegel is bedoeld voor leerkrachten en leerlingen uit de tweede en derde graad tso, in het bijzon-der voor praktijkleerkrachten. Verschillende onderdelen zijn evenwel ook geschikt voor bso en aso. Doe mee met je klas. Samen de CO2- uitstoot vermin-deren en de klimaatverandering een halt toeroepen? Het kan! Denk in de klas samen na hoe je de eigen CO2-uitstoot kunt verminderen en hoe je in je toekomstig beroep energiebe-wuster en klimaatvriendelijker kunt werken. Of misschien heb-

ben jullie wel ideeën om de slachtoffers in het Zuiden te helpen?

Ga aan de slag: ontwerp een schaalmodel voor een klimaat-vriendelijke auto, leg een groen-dak aan op school, maak een �� #<�� nen van een ecologisch dorp, ontwerp een kookpot op zonne-energie die ze ook in het Zuiden kunnen gebruiken, ontwerp een klimaatvriendelijke kledinglijn … Als MOS-school kun je dit klas-project perfect koppelen aan de MOS-werking. Zo kan een klas-project over energie aansluiten bij “Inzoomen op energie”, een klasproject over water bij “Inzoomen op water”.

Wedstrijd

GREEN en PROTOS helpen jullie graag met tips en tricks om het klasproject vorm te geven. We nodigen de beste klasprojecten uit op het Kli-maatforum in het Vlaams Parlement op vrijdag 27 april 2012. De leerlingen krijgen de kans om hun project voor te stellen in het parlement, in de aanwezigheid van politici en BV’s. Een jury selecteert uit de projecten vijf winnaars. Zij ontvangen een geldsom waarmee ze het project kunnen uitvoeren/verder uitbouwen. Meer informatie over Zuid-Noordklimaatspiegel vind je bij:PROTOS, Charlotte Van den Abeele, Flamingostraat 36, 9000 Gent, 09 235 25 10 en bijGREEN, Elke Lambrechts, Edinburgstraat 26, 1050 Brussel, 0474 11 85 48

De Zuid-Noord Klimaatspiegel is een project van PROTOS en GREEN vzw, met de steun van het Vlaams Agentschap voor Internationale Samenwerking, de Belgische Ontwikkelings-samenwerking, ARGUS en GROHE.34

35

DE WONDERBAARLIJKE REIS VAN DE HUPSALA PRINCESS

mosterd Het klimaat De wonderbaarlijke reis van de Hupsala Princess

35

De Hupsala Princess is een cruise-schip dat met een stel dieren aan boord uitvaart voor een luxueus snoepreisje. De passagiers leiden een zalig luilekker leventje: de zebra is enkel bekommerd om haar strepen, de olifant wil alles roze zien en de mieren en bijen zorgen ervoor dat de bediening op wieltjes loopt. Er lijkt geen vuiltje aan de lucht. Tot het schip in woelige wateren terechtkomt en er chaos en grote verwarring heerst. De passagiers moeten plots hun luxe-leventje loslaten om ongehavend uit de situatie te komen. Gelukkig is er het jongetje ‘Gem’ en ‘Lily’, de jonge ooievaar die ontdekken hoe ze het schip nog net op tijd kunnen redden! Prentenboek en luisterspel i.s.m. uitgeverij Lannoo, Scenario: ianka Fleerackers.Acteurs: Tine Embrechts, Kim Hertogs, Herman Verbruggen en vele anderen.

Hupsala klaspakketOok de kinderen van je klas gaan aan boord van de Hupsala Princess. Zij varen undercover mee in een geheime kamer en

TroevenHet Hupsala klaspakket heeft vele troeven: het is een uitda-gend, verrassend en leerzaam traject, helemaal klaar voor gebruik in vier uitgewerkte lestijden van 50 minuten (incl. beluisteren van het luisterspel). Per graad is er een prentenboek met luister-cd en een uitge-werkt pakket met handleiding voor de leerkracht en cd-rom.Het pakket komt in aanmerking om voor te leggen ter subsi-diëring bij Kleur bekennen en Kleur bekennen kids. Op www.djapo.be kun je proeven van het luisterspel en van het educa-tieve pakket.

Meer informatie: Leen Broekaert – Steunpunt-coördinator Djapo vzwSt. Antoniuskaai 9a – 9000 Gent, 09 224 01 11, [email protected]

krijgen een geheime opdracht. Stukje bij beetje sijpelt de nodige informatie in de vorm van zoekopdrachten, raadsels en vreemde boodschappen in de geheime kamer binnen. Zo ontrafelen de kinderen de cam-pagne van 11.11.11 en maken ze kennis met de gevolgen van de klimaatverandering in Peru. Ze worden uitgedaagd om actief oplossingen te bedenken.

36

JONGEREN KEREN HET KLIMAAT

mosterd Het klimaat Jongeren keren het klimaat

De campagne ‘Jongeren keren het klimaat’ krijgt een vaste waarde in scholen. GREEN daagt ook jouw school uit om deel te nemen aan de

Donderdag 16 februari 2012: Dikketruiendag

(Een initiatief van MOS)Zet de verwarming een graadje lager en draag een dikke trui. Als MOS-school zijn jullie hiermee natuurlijk al volledig vertrouwd.

36

actiedagen en zo de CO2-uitstoot te verminderen.Er staan dit schooljaar nog 3 actiedagen op het programma:

MOS-fotografen aan de arbeid in de kapel van het kasteel Reinhartstein voor de

$ �� +<<=

37


Wees tapper, drink kranig: vul je beker, drinkbus of karaf met kraantjeswater en keer het klimaat.

Donderdag 22 maart 2012: Kranig Water

Op Wereldwaterdag gaan we samen met de Vlaamse drinkwaterbedrijven de uitdaging aan om enkel kraantjeswater te drinken. Op die manier verminde-ren we de CO2-uitstoot die het transport van water in een verpakking met zich meebrengt en vermijden we drankverpakkingsafval op school.Deze actie is perfect te com-bineren met de MOS-actie “Walk for Water”.

37

Dinsdag 8 mei 2012: Mobiel met minder CO2

Met de laatste actie van het schooljaar gaan we de strijd aan tegen uitlaatgas-sen. Vandaag gaan we te !��<�� het openbaar vervoer naar school.Schrijf je school nu nog in en ontvang uitgewerkte leerkrachtendossiers en �� #��zichtbaar te maken.

38


Kranigste School 2012

Welke school wordt Kranigste School 2012? Neem snel een kijkje op www.jongerenkerenkli-maat.be voor meer informatie

VBS De Vaart College O.-L.-V.-ten-Doorn Gemeentelijke Basisschool Overijse

De waterklas (leerlingen 2de leerjaar) overtuigde medeleer-lingen en ouders dat kraan-tjeswater gezond, goedkoop en goed is voor het milieu. Gewapend met argumenten, waterkannen en drinkbekers spraken ze de school toe. De leerlingen konden bovendien zelf het verschil proeven tus- �� senwater. Het kraanwaterlied zorgde voor een feestelijk slot. De leerlingen uit VBS De Vaart drinken dagelijks kraantjes-water uit hun drinkbeker en waterkannen. Bovendien kun-nen de leerlingen terecht voor lekker fris kraantjeswater bij het waterfonteintje.

Het College O.-L.-V.-ten-Doorn Middenschool heeft de drank-automaten voor een dag uit-gezet en bood een drankstand met kraantjeswater en bekers. Tijdens de middagpauze kon-den de leerlingen een parcours �� ten: watertoren nabouwen m.b.v. communicerende vaten, �� senwater en kraantjeswater, water zuiveren … Bovendien maakten ze het drankverpak-kingsafval van een ‘gewone’ dag zichtbaar en berekenden ze hoeveel CO2-uitstoot ze uit-spaarden door kraantjeswater te drinken.

De leerlingen uit de Gemeen-telijke Basisschool Overijse namen deel aan de “Walk for Water” van MOS. Gewapend met slogans en toeters en bel-len ondernamen ze een tocht van 6 km tot aan de waterto-ren. Daar konden ze natuurlijk hun lege drinkbus vullen met fris kraantjeswater.

Vorig schooljaar werd VBS De Vaart (Oostkamp) uitgeroepen tot Kranigste School 2011. Zij mochten met 55 leerlingen het interactieve waterDOEcentrum Hidrodoe bezoeken. Het College O.-L.-V.-ten Doorn (Eeklo) en de Gemeentelijke Basisschool van Overijse wonnen een gratis vorming van GREEN.

over hoe jouw school deze titel en een prachtige prijs in de wacht kan slepen.

Informatie en inschrijven:

GREEN vzw, www.jongerenkerenklimaat.be, Leni Denorme en Sara Stuyck, 02 893 08 13 en 0473 88 67 82, [email protected]

39

Eco-systeemdiensten, wat zijn dat?

39

mosterd U vraagt? Kritische vragen en antwoorden over milieukwesties

U vraagt?

KRITISCHE VRAGEN EN ANTWOORDEN

OVER MILIEUKWESTIES

Over-isoleren bestaat niet, laat dat duidelijk zijn. Meer isoleren betekent immers minder verwar-men. Zo kun je niet alleen forse besparingen doen op je energiekosten, je spaart tegelijk ook het milieu. En minder verwarmen betekent min-der gebruik van schaarse brandstoffen, minder verbranding, en minder uitstoot van CO2 en vervuilende stoffen.In een goed geïsoleerd gebouw is wel een goede ventilatie noodzakelijk. Het is immers de verse lucht die binnenkomt die een gezond binnen-klimaat garandeert. Klachten komen meestal omwille van systemen die niet goed werden af-geregeld of niet goed worden onderhouden. On-derhoud vergeet men dikwijls, jammer genoeg. Een gezond binnenklimaat is ook afhankelijk van de emissies uit bouwmaterialen en andere producten die je in huis haalt zoals houtbe-schermingsmiddelen, sommige spaanplaten en verf met solventen. Je kiest best voor natuurlijke materialen.Ook enkele vastgeroeste gewoontes zul je in een ��#[��*��$� ��>�#��tuurregeling meer op het moment zelf, geen vensters of deuren open laten staan. Scholen die passief bouwen moeten dus zeker ook investeren in een educatief MOS-traject om de gewoontes bij leerlingen en leerkrachten te veranderen.

Meer informatie? www.vibe.be

De aarde levert enorm veel diensten aan de mens en we zijn ons daar niet altijd van bewust. Bomen en planten in of om de stad zorgen voor ontspannings-mogelijkheden en zijn mooi om naar te kijken, maar daarnaast zuiveren ze de lucht, houden ze stof vast, leveren ze hout voor meubels en verbranding, zijn ze de woonplaats van tal van

Je hoort soms dat huizen ‘over-geïsoleerd’ worden, waardoor je een ongezond binnenklimaat verkrijgt. Is het dan wel zinvol om passiefhuizen of -scholen te bouwen?

insecten, vogels en zoogdieren, planten en schimmels, hou-den ze soms terreinen droog… Kortom, ze spelen een heel belangrijke rol in het bestaan van de mens. Moerassen, bergen, oerbos, de zee: al die natuurelementen leveren diensten voor de mens.Economen hebben het nog altijd moeilijk om die diensten naar waarde te schatten, met als resultaat dat onze wereld er niet al te best uitziet.Hoe bepaal je immers de waarde van een vis in de oceaan of van een natuurgebied?De vervangingskost is één manier: je berekent wat het zou kosten om een bepaalde dienst via technische ingrepen na te bootsen. Waterzuivering is hiervan een goed voorbeeld. Of overstromingsgebieden die nu hier en daar opnieuw worden ingericht: al die goede bouw- of landbouwgrond wordt opge-offerd om een rivier te laten overstromen… tot er zich een

stormvloed voordoet en de ri-vier zonder schade haar winter-bedding kan innemen. Dan pas beseft men de waarde ervan.Van veel waardevolle diensten is het echter onmogelijk een waarde te bepalen omdat die afhangt van tijd en ruimte. Een plant, dier of bacterie die vandaag waardeloos lijkt, kan morgen een doorbraak beteke-nen in de strijd tegen kanker. Het waarderen van ecosysteem-diensten krijgt stilaan meer aandacht. Er is echter een echte mentaliteitswijziging nodig bij economen, net zoals bij be-stuurders en politici, om de na-tuur te geven waar ze recht op heeft. Nog al te dikwijls moet natuur wijken voor andere prioriteiten.

Meer lezen? Spoorzoeker juli 2011. Spoorzoeker is het gratis tijdschrift van het agentschap Natuur en Bos.

Paul Renders

40

mosterd Natuur op school / vergroening Van moestuin tot MOStuin

Natuur op school / vergroening

VAN MOESTUIN TOT MOSTUIN (DEEL 2)

In een eerste deel stonden we stil

bij de ‘nutstuin’ op school

(zie MOSterd 17).

In dit deel gaan we verder in op

het meer natuurlijke deel van de

schooltuin.

Wat zijn de aandachtspunten bij de

creatie en het beheer van natuur-

rijke en dus leerrijke plekjes?

Hoe kunnen we ze gebruiken bij

boeiend natuuronderwijs?

Aanleg en beheer

Zicht krijgen op de beginsitu-atie. De bodem: grondsoort(en), waterhuishouding, mineraal-rijk of juist niet? De omgeving: hoe zit het met de biodiversiteit in de buurt? Welke beplanting is er al, waar is er schaduw of zon? Hoe wordt de plaats nu gebruikt? Zijn er ‘overhoekjes’ waar niemand ooit komt en kunnen we die benutten om wat extra groen te creëren? Elk plaatsje, hoe klein ook, kan in aanmerking komen.Ga dan na welke biotoopjes je wilt creëren en hoe ze aanslui-ten op elkaar. Kies je voor een

variatie aan kleine biotoopjes of werk je er enkele op een grotere oppervlakte uit? Kies altijd voor streekeigen planten en voldoen-de variatie. De plantenkeuze heeft een zeer grote invloed op het resultaat.1 In het natuurge-deelte ga je niet tuinieren, wel beheren. Je probeert dus per biotoop een bepaalde toestand te bereiken of te behouden. Hoe meer je tegen de natuurlijke successie wilt ingaan, hoe meer energie je moet investeren. Alle planten in een bepaalde biotoop worden ‘gelijk’ behandeld.

401 Een aan te raden boek is ‘Naar meer natuur’ van Ger Londo. In de Technische brochure ‘Vergroening van de schoolomgeving’ vind je ook al heel wat informatie: www.milieuzorgopschool.be>secundair > MOS-thema’s > vergroening > vergroening van de schoolomgeving (zowel voor basis- als secundair onderwijs).

41Beheer: overtollige wa-terplanten verwijderen in oktober en even laten liggen op de oever zodat beestjes terug in het water kunnen. De oever maaien, laat wel wat stengels staan tijdens de winter als schuilplaats voor dieren.


Poel en moeras

Maak een poel met folie: kies voor de iets duurdere maar duurzame rubberfolie.{��!�� soepbord met op het diepste punt minimum 1 meter diepte en zorg voor een geleidelijke overgang van droog naar nat. Hoe meer rand hoe beter: maak dus een grillige oeverlijn. Breng een mineraalarm substraat (de meeste zanden zijn geschikt) en enkele soorten planten in. Bedenk dat de meeste soorten snel gaan woekeren en beperk dus het aantal startexemplaren. Enkel voor ondergedoken wa-terplanten kies je best voor wat meer massa. Zo komt er vlotter zuurstof in het water.Je kunt met één folie een moe-ras of vochtig hooilandje van ongeveer 1/3de van je waterop-pervlakte laten grenzen aan de poel. Je vindt zeker gratis plan-ten bij iemand met een vijver of poel. Vaak komen er zo ook een aantal larven mee en geraakt je poel sneller gekoloniseerd.

Houd de poel vrij van vissen zodat er zich een rijk water-leven kan ontwikkelen. Een �� !�[� �#�

Bloemrijk hooilandje

Voor dit laatste heb je mineraal-arme grond nodig. Versneld te verkrijgen door de humusrijke bovenlaag te verwijderen. De vrijgekomen aarde kan elders een heuveltje vormen of een zachte glooiing in een boshoek-je. Zaai een aan de grondsoort aangepaste mengeling in op de open bodem. Zaai geen gras-sen in, die komen vanzelf. Maai met een grasmaaier een pad uit zodat de leerlingen zonder de vegetatie te vertrappelen het hooilandje kunnen ingaan.

Beheer: Eens de vegetatie ontwikkeld is, maai je in juni en september, als je stuk groot is, maai je bij voor-keur in twee delen met een tussentijd van enkele weken, zo blijft het aantrekkelijker voor ongewervelden. Laat de zaden afrijpen en verwijder het hooi.

Puintuin

Je stapelt wat oude stenen met wat oude kalkrijke mortel ertussen (te vinden bij afbraak van oude gebouwen). Laat wat holtes voor ongewervelden. In de zon plant/zaai je o.a. zon-neroosje, muurbloem, gevlekt havikskruid en sedumsoor-ten, in de schaduw varens als steenbreekvaren, muurvaren of tongvaren (meer vocht).

Een klein groepje struiken kan al heel wat betekenen. Even-tueel kun je een hakhoutbosje aanplanten: soorten die zich hiertoe lenen zijn es, wilg, olm, els, linde, haagbeuk, beuk en zelfs eik. Je kunt eventu-eel ook een rijtje knotbomen zetten. Het geoogste hout kun je gebruiken in takkenrillen, vlechtwerken of kampen. Met wilg (beste soort wegens zeer buigzaam: katwilg) kun je ook levende hutten bouwen. Heb je wat meer ruimte (min 1,5 are) dan kun je een bosje laten uit-groeien. Combineer dan streek-eigen bomen met struiken en laat een kruidlaag ontwikkelen, laat zeker het bladstrooisel liggen voor een levende bodem. Plant de bomen niet te dicht bij elkaar.

Een boshoekje of houtkant

De hazelaar is een mooi voorbeeld van een vroegbloeiende windbestuiver, hij geeft lek-kere nootjes en is gemakkelijk te controleren. Bovendien is het een leuke speelstruik waar-onder het aangenaam vertoeven is. Hij groeit ook vlot op een beperkte ruimte.

41

42


Educatief

Het is van groot belang om te werken aan ecologisch basisin-zicht: de natuur begrijpen (bv. de paddenstoel als opruimer). Als men dan ook nog aandacht heeft voor natuurbeleving (bv. de schoonheid, de geur…van de paddenstoel), dan verhoogt de kans om te komen tot verbon-denheid met de natuur en tot een milieuvriendelijke houding en gedrag. Wat moet zeker aan bod komen?

Energiestromen

Groene planten beschikken over het unieke vermogen om via fotosynthese hun eigen voedsel te maken. Op die manier maken ze dus zonne-energie beschik-baar voor dieren waardoor die levensvormen mogelijk zijn geworden. Vergeet dus de zon niet als eerste energiebron in de voedselketen, voedselpira-mide of het voedselweb. Het is ook handig dat dit is gekend wanneer je lesgeeft over fossiele energiebronnen waarin eigen-lijk oeroude zonne-energie is opgeslagen.

Kringlopen

Alle planten en dieren hebben de elementen lucht, water en aarde nodig. Wanneer ze ster-ven, ademen en organisch materiaal of water uitscheiden, komen die elementen terug ter beschikking. Vuur als vierde element versnelt dit proces, maar ook op trage wijze (oxydatie – verte-ring) voltrekt die afbraak zich.Mineralen, water en lucht worden dus voortdu-rend uitgewisseld tussen levende organismen onderling of via de niet-levende natuur. Het is handig dat kinderen die natuurlijke kring-lopen kennen, wanneer je bv. afval of duurzame voeding behandelt.

opruimer

afvalmineralen

plant planteneter vleeseterzonlicht

Samenhang

Het grote ‘levensweb’: elk levend wezen is afhankelijk van andere levende wezens én van zijn om-geving. Er is een voortdurende wisselwerking. Dat betekent dan ook dat we voorzichtig moeten omspringen met na-tuur en milieu.

Verandering

Er is een voortdurende dy-namiek in de levende en niet -levende natuur.Een belangrijk aspect hiervan is aanpassing aan nieuwe omstandigheden: specialisatie, !� �#��#<��$� �#��|��ten nemen hun ‘plekje’ in de natuur in2. Elke verloren soort is een onomkeerbaar verlies en heeft door de samenhang in de natuur invloed op andere organismen

Ga naar buiten

Al deze aspecten (en ook de studie van afzonderlijke orga-nismen) worden bij voorkeur in het veld waargenomen en aan-getoond. Wanneer je verschei-dene biotoopjes hebt op school kun je bv. aanpassing van plant en dier onderzoeken. In de strooisellaag kunnen leerlingen ontdekken hoe de mineralen-kringloop zich sluit.Zo krijg je sterk natuuronder-wijs en een stevige basis voor milieueducatie. Dat is toch wat elke MOS -school wil bereiken?

Kris van Ingelghem, GREEN vzw

Energiestroom en

mineralenkringloop

2 Een belangrijk kernbegrip hierbij is evolutie: De natuurlijke variatie binnen een soort, de zware concurrentie in de natuur en overerving zorgen er samen voor dat een soort stapje voor stapje kan veranderen. Het is een ‘dom’ proces zonder doel maar met grote en wonderlijke gevolgen. Enkel de evolutietheorie biedt een wetenschappelijk sterk onderbouwde verklaring voor de soortenbiodiversiteit. Scheppingsverhalen hebben hun verdienste op andere vlakken.

43

DE BOOM IN

‘De boom in’ is een nieuw project waarmee we de scho-len een kwaliteitsvol educatief pakket over bos willen aanbie-den. En dit voor alle klassen van de lagere school! In een zestigtal scholen zullen we de komende jaren aan de slag gaan om lesactiviteiten i.v.m. bos aan te bieden en te begeleiden. De verschillende functies van bos (ecologie, klimaat, recre-atie, duurzame grondstof ) en duurzaam bosbeheer en -beleid

mosterd Natuur op school / vergroening De boom in / Het reinpadje

Oproep aan kandidaat proefscholen

komen aan bod, en dit op het niveau van de lagere school. Voor het project slaan GREEN vzw en de Vereniging voor Bos in Vlaanderen (VBV) vzw de handen in elkaar. Voor het eer-ste werkjaar zoeken we vijftien lagere scholen die met één of meer klassen door ons bege-leide boseducatieve activiteiten willen doen.We gaan hiervoor vooral naar bossen in de buurt van de school, maar we bieden ook

heel wat informatie aan om mee aan de slag te gaan in de klas zelf. Zo brengen we niet alleen de klas naar het bos, maar ook het bos naar de klas! Interesse? Meld je dan snel aan bij Sara: [email protected] 0473 88 67 82. Zij stuurt je dan bijkomende informatie.

Het project kadert in het Europese ‘Learning about forests’ (LEAF) en krijgt �� }��!��~��

HET REINPADJE

Basisschool GO! De Reinpad, besliste de schoolse omgeving te vergroenen en zo kinderen terug in contact te brengen met natuur. De school gelooft im-mers in levensecht onderwijs. Kinderen leren sneller wan-neer ze zelf kunnen uitvoeren, ervaren. De school diende samen met

Natuurpunt Genk en het Heem-park Genk in 2010 een dossier in voor de biodiversiteitsubsidie van de provincie Limburg. Met positief resultaat. En dus kon de school aan de slag. Ze legde een educatieve tuin aan die bestaat uit een bloemenweide, een vlindertuin, een beestentoren, klastuintjes, haagjes, bloem-

43

bakken en een openluchtklas. Uiteraard integreerde de school het vergroeningsproces in haar MOS-werking. Heel de school koos voor het jaarthema “De Reinpad NATUUR-lijk”. De school diende een dossier in voor het tweede MOS-logo, dat met glans werd bereikt.

44

Participatie en draagvlak

Bloemenweide

44

mosterd Natuur op school / vergroening Het reinpadje

De school streefde hierbij naar een hoge betrokkenheid van de leerlingen. Elke klas hield een MOS-schrift bij, verzon een biodiversiteitsspreuk en knutselde een originele stoel voor de buitenklas. Via een brievenbus bevroeg het leer-lingenparlement alle klassen, om een naam te zoeken voor de nieuwe schooltuin. Bovendien kwam het leerlingenparlement met het idee van een jaarlijkse groene dag. Voor de invulling hiervan deden ze alweer beroep op ideeën uit de klassen. De school schakelde ook de ouders in bij de inrichting van de tuin. Tijdens een plantweek werkten leerkrachten, ouders en leerlingen samen om de schooltuin vorm te geven. Ook de leerkrachten lieten zich van

hun beste kant zien. Zij droegen groene overalls tijdens de be-langrijke schoolevenementen, die trouwens allemaal in het te-ken stonden van het jaarthema. Op de eerste groene dag, 23 juni 2010, werd de schooltuin of-�� #��digd. Hij kreeg de naam “Het Reinpadje”.Ook de andere vestiging van de school, de wijkschool Ge-lieren, werkte het jaarthema NATUUR-lijk volledig uit en behaalde het tweede MOS-logo. Ook zij organiseerden

een groene dag. Alle klassen mochten picknicken in en rond de school. Alle leerlingen en leerkrachten kleedden zich in het groen en het leerlingenpar-lement reikte de prijs uit van de ‘Groene Ridders’, hun eigen

campagne om de klas-sen nauw te betrekken bij de milieuzorg-werking. Ze beloonden de leerkrachten voor hun me-dewerking aan MOS-activi-teiten met een waterkarafje. En iedereen kreeg een groen ijsje.

“De school schakelde ook de ouders in bij de inrichting van

de tuin. Tijdens een plantweek werkten

leerkrachten, ouders en leerlingen samen

om de schooltuin vorm te geven.”

Bij het onthaal van de school lag een stukje gazon dat we hebben omgevormd tot een bloemenweide. We hebben een klein vlechtwerkje rondom de bloemenweide gemaakt in sa-menwerking met het heempark en onze leerlingen van het 6de leerjaar, dit, om te vermijden dat men de weide zou betreden. De leerlingen van het tweede leerjaar beheren de weide als hooiland.

VlindertuinEen stukje grond op de kleu-terspeelplaats legden we, in overleg met de leerlingen, aan als vlindertuin. Dat gebeurde in samenwerking met heem-park en de leerlingen van de eerste kindertuin en het vijfde leerjaar. De planten voor de vlindertuin hebben we zorgvul-dig uitgekozen: hemelsleutel, lavendel, tijm en bieslook zijn enkele planten en kruiden die we gebruikt hebben om vlin-ders naar onze tuin te lokken.

Beestentoren‘Kriebeldiertjes’ en vliegende diertjes hebben een enorme aantrekkingskracht op de kinderen, daarom mocht een beestentoren niet ontbreken.De kinderen van de tweede kin-dertuin en het vierde leerjaar hebben bij de bouw van een egelburcht, een hommelhome, ��[��$� ��!�#��voederplek aan verschillende diertjes gedacht.

KlastuintjesEen ander “saai” stukje op onze kleuterspeelplaats hebben we omgetoverd tot klastuintjes. Er zijn 12 plantbakken voorzien. In de bakken kunnen de kinderen bloemen en groenten zaaien. We stimuleren hen om dat op een biologische manier te doen.We leren de kinderen dat het gebruik van pesticiden onze natuur en gezondheid niet ten

goede komt.

MOS

45

mosterd Natuur op school / vergroening Het reinpadje

OpenluchtklasNatuur beleef je in de eerste plaats buiten! Daarom hebben we een openluchtklas aan-gelegd. Als afscherming van de klas met de parking maakten de leerlingen van het eerste en zesde leerjaar een takkenwal.

Dat is tegelijk de ideale schuil-plaats voor vogels en egels. De stoelen voor het openlucht-

klasje hebben de leerlingen zelf versierd. Neen, we ge-bruikten geen hout van onze bomen, maar hergebruikten oude stoelen

en maakten er nieuwe “na-tuurstoelen” van. We hebben ook nog haagjes aangeplant en bloemenbakken opgesmukt met verschillende bloemen. Onze groene plekjes kregen een opfrisbeurt. Iedereen van de school, van klein tot groot, werkte hieraan mee.

Basisschool GO! De Reinpad en De Reinpad Gelieren, Genk,

kleuter en lager onderwijs.

“Natuur beleef je in de eerste plaats bui-ten! Daarom hebben

we een openluchtklas aangelegd.”

45

4646

mosterd Basisonderwijs Winteraanbod PIME

Basisonderwijs

WINTERAANBOD PIME

Het PIME blinkt al jaren uit in educatie over natuur, milieu en duurzame ontwikkeling. Ook deze winter valt er voor de leerlingen van de derde graad basisonderwijs weer heel wat te beleven in Lier. Van december tot en met februari kunnen klassen van het vijfde en zesde leerjaar deelnemen aan vier activiteiten die passen binnen MOS. Ze duren telkens tweeën-half uur, maar je kunt ook twee activiteiten combineren tot een volledig dagprogramma. Je boterhammetjes eet je dan op in de cafetaria van het PIME. Met de Poppelepee-pas kun je bovendien gratis met de bus naar het PIME. Er is dus niets dat je nog tegenhoudt!

Met “Af van afval” ontdekken de kinderen spelenderwijs hoe ze de afvalberg te lijf kunnen gaan. Preventie staat centraal.

Bij “Een huis vol water” dom-pelen de kinderen zich onder in waterige kwesties. Ze leren zelf minder water te verbruiken en minder te vervuilen.

47

mosterd Basisonderwijs Winteraanbod PIME

�� <��2-arme !��#��'��<�� band herstellen, quizzen over verkeer? Dat zijn de opdrachten in NaftOFni, de expo over duur-zame mobiliteit. De volgende uitdaging brengt de kinderen ‘in vervoering’. Tijdens dat spel gaan ze op stap in de stad. Kiezen ze voor milieuvriende-lijke transportmiddelen, dan vermijden ze uitlaatgassen. Hoe (milieu)bewust gedragen ze

zich in het verkeer?Tijdens het spel ‘Slim met energie’ leren de kinderen waar energie vandaan komt. Ze ontdekken de effecten van energieverbruik en hoe we er bewuster mee kunnen om-springen. Verder onderzoeken ze hoe zonlicht wordt omgezet in warmte en elektriciteit. Ze ��$� ��<�absorptie, serre-effect en de positie van zonnepanelen.

47

Voor een volledig overzicht van het aanbod kun je terecht op www.pime.be/basisonderwijs. Heb je nog vragen, wil je een brochure of wil je reserveren? Onze educatieve medewerkers helpen je graag verder. Contac-teer ons op 015 30 61 23 of via

[email protected]. Let op, vanaf maart tot en met augustus 2012 sluiten we tijdelijk de deuren voor renovatiewerken. Vanaf september 2012 staan we graag weer voor jullie klaar.

48

mosterd Basisonderwijs Kleur Bekennen Kids

KLEUR BEKENNEN KIDS

Alle kinderen wereldburger

Een mondiaal project of wereld-burgertraject opzetten, daar denk je beter even over na.

48

Klopt jouw hart ook voor het

Zuiden? Wil je diversiteit graag

een plaats geven in de klas? Wil je

je leerlingen opvoeden tot verant-

woordelijke wereldburgers, zonder

opgeheven vingertje? Dan ben je

hier aan het goede adres.

Wat doet Kleur Bekennen Kids?

We organiseren gratis nascho-

lingen over allerlei mondiale

thema’s. We geven subsidies aan

scholen die aan mondiale vorming

doen. We maken je wegwijs in het

Kleur Bekennen Kids

is een gemeenschap-

pelijk initiatief van de

provincies Antwerpen,

Limburg, Oost-Vlaan-

deren, Vlaams-Brabant

en West-Vlaanderen.

bestaande aanbod aan workshops

en lesmaterialen. De workshops

voor het basisonderwijs, die wij op

kwaliteit hebben geselecteerd,

vind je op de website

kleurbekennenkids.provant.be.

Voor wie? Voor alle leerkrachten

en lerarenopleidingen van het

kleuter- tot en met de tweede graad

lager onderwijs.

Voor meer informatie en contact: kleurbekennenkids.provant.be

49

mosterd Basisonderwijs Kleur Bekennen Kids

49

Hoe stel je een programma samen?

Stap 1.

Kies een thema in relatie

tot de schoolcontext.

Doe dat bij voorkeur in overleg met collega’s, leerlingen en an-der schoolpersoneel. Zo wordt het thema gedragen door de hele school. Verlies bij de keuze van het thema de schoolcontext niet uit het oog. Link het mon-diale thema aan andere acties die al binnen de school gepland zijn. Zorg voor ruimte om het thema met verschillendeleeftijdsgroepen vanuit een andere hoek te bekijken.

Stap 2. Maak een planning

Zorg voor correcte infor-matie. In de databank met educatief materiaal op www.kleurbekennen.be vind je heel wat informatie. Je vindt er een beknopte omschrijving van al het educatief materiaal én tips voor de praktische uitwer-king van eigen activiteiten en lesmomenten. Je kunt ook een beroep doen op tal van edu-catieve organisaties en ngo’s die activiteiten en workshops aanbieden (via de zoekrobot op www.kleurbekennenkids.provant.be. Denk ook na over de manier waarop je met de ouders en de buurt zal communiceren over het project of traject. Je kunt ook een gemeenschappe-lijk start-, slot- of toonmoment inlassen. Zo kunnen alle klassen voorstellen wat ze van plan zijn of gedaan hebben doorheen het project of traject.

Stap 3. Evaluatie

Kijk af en toe met een kritische blik naar de voorbije werking, niet alleen bij de afsluiting van een project. Aan de hand van een tussentijdse evaluatie kun je keuzes maken om het werk-proces verder te optimaliseren.

Stap 4. Verankering

Streef ernaar om wereldburger-schap een plaatsje binnen de vi-sietekst van je school te geven.

Financiële steunHeb je een leuk en evenwichtig mondiaal pro-gramma samengesteld? Een planning opgesteld en de nodige afspraken gemaakt met educatieve organisaties?Dan kun je met het aanvraagformulier ‘mondiaal project’ of ‘wereldburgertraject’ een aanvraag in- ��!�� }�� #� ��{��Bekennen Kids.

50

LEREN IN HET BELANG VAN BIODIVERSITEIT

Biodiversiteit is belangrijk. Biodiversiteitseducatie moet in het onderwijs dan ook de nodige aandacht krijgen. Het wordt echter dikwijls verengd tot leren over biodiversiteit i.p.v. “leren in het belang van biodiversiteit”.

Vooronderzoek

50

mosterd Basisonderwijs Leren in het belang van biodiversiteit

In het kader van hun opleiding leraar lager onderwijs aan de XIOS Hogeschool Limburg voerden vier studenten een onderzoek naar Educatie voor Biodiversiteit (EB) in het ba-sisonderwijs. Hiervoor analy-seerden zij enerzijds 9 diverse methodes voor wereldoriëntatie waarvan basisscholen gebruik maken. Anderzijds gingen zij ook na op welke wijze educatie voor biodiversiteit aandacht krijgt in het educatief aanbod van natuurcentra.De gevoerde analyse is een vorm van vooronderzoek. Er is navolging in het projectmatig wetenschappelijk onderzoek (PWO) Boeiende Biodiversiteit Basisonderwijs.

Educatie voor biodiversiteit rust indi-viduen en groepen uit met competen-ties om bewuste keuzes te maken voor behoud – bescherming – verrijking van de biodiversiteit:

1. nu en in de toekomst 2. voor onszelf en voor anderen 3. hier en elders op de planeet

Educatie voor biodiversiteit is leren OVER – VOOR – DOOR biodiversiteit.

Om aan goede EDO of EB te doen, moet men aandacht hebben voor de volgende competentiedomeinen:

1. nieuwe kennis overbrengen 2. systeemdenken bevorderen 3. waardeontwikkeling 4. omgaan met emoties 5. actiegerichtheid

De studenten onderzochten in welke mate de WO-thema’s (eindtermen) met aandacht voor EB inhoudelijk aan bod komen in de lesmethodes.Thema’s die EB mogelijk ma-ken, komen ruim voldoende aan bod. De wijze waarop die inhoud educatief is uitgewerkt, scoort echter ondermaats. Er is een gevarieerd aanbod aan me-thodieken, maar die zijn eerder klassiek (bv. onderwijsleerge-sprek, groepswerk, waarne-ming), terwijl er verschillende nieuwere methodieken zouden kunnen worden gehanteerd (bv. debatvoering, relatiecirkels of stellingenspelen), methodieken die inspelen op de vijf compe-tentiedomeinen.

” Thema’s die Educatie voor Biodiver-siteit mogelijk maken, komen ruim

voldoende aan bod. De wijze waarop die inhoud educatief is uitgewerkt, scoort

echter ondermaats.”

Analyse Uit de analyse blijkt dat het competentiedomein kennis het meest vertegenwoordigd is binnen de verschillende W.O.-methodes (natuur) in het lager onderwijs. Er is geregeld ook aandacht voor het domein ‘omgaan met emotie’. De competen-tiedomeinen systeemdenken, waardeontwikke-ling en actiegerichtheid komen zelden of niet voor. Ook bij de begeleide activiteiten van de NME-instanties krijgt het competentiedomein kennis opnieuw het overwicht. De andere competen-tiedomeinen komen minder aan bod. Wel krijgt het competentiedomein systeemdenken in het educatief aanbod van de NME-instanties duide-lijk meer aandacht dan in de WO-methodes.

51

Conclusie

Algemeen kan men besluiten dat educatie voor biodiversiteit, zoals in de kadertekst omschre-ven, in de lesmethodes WO en het educatief aanbod van natuurcentra nog in de kin-derschoenen staat. Een betere verdeling van de aandacht over de competentiedomeinen en een naadloze verwevenheid van de verschillende WO-domeinen zou een betere integratie van EB

mosterd Basisonderwijs Land Art

in het lager onderwijs toela-ten. In combinatie met diverse nieuwere methodieken zou het effect van educatie voor biodi-versiteit nog kunnen toenemen, bijvoorbeeld door het gebruik van methodieken die het emancipatorische en partici-patief vermogen van leerlingen vergroten en methodieken die een holistische benadering toelaten.

Door hun aanbod anders te richten, kunnen NME-instan-ties werken aan competentie-domeinen die in WO-methodes minder aandacht krijgen.

Onderzoek Educatie voor Biodi-versiteit binnen methoden lager

onderwijs 2010-2011 – XIOS Hogeschool Limburg,

Kelly Bovend’aerde, Amanda Dieben, Stefan Goris en

Annika Masia

LAND ART

Kennismaking met de natuur enerzijds en met kunst ander-zijds komt in het basisonder-wijs afzonderlijk ongetwijfeld aan bod.Toch kunnen beide elementen perfect samengaan. Door kunst te maken en te beleven in de natuur wordt het landschap een kunstzinnig gegeven met ongekende mogelijkheden.De kinderen geven vorm aan hun eigen eiland na een beschouwingsmoment in het ONENEC-vliegtuig, waar ze heel wat eilanden van over de hele wereld bekijken. Kleine boomsnippers worden opeens palmbomen, klei uit de vijver wordt dreigende lava die uit een vulkaan stroomt,

mos wordt een heerlijk zacht hemelbed.Sommige eilanden zijn on-bewoond en worden oases van rust, op andere zijn wilde dieren de koning te rijk.Die eilandjes worden te water gelaten en dan is het spannend afwachten of ze blijven drijven.Tenslotte bouwen de kinderen, in navolging van Christo, brug-gen tussen de eilanden en over het water.

Dit alles vindt plaats in de natuur-lijke omgeving van de Katholieke hogeschool Sint-Lieven in Aalst. Alle klassen van de derde graad zijn meer dan welkom!Elk kind betaalt 2 euro. Deelname na afspraak.Benieuwd naar meer? www.onenec.be, �� Q��Y��#�, [email protected] ook “Nooit meer sneeuw-mannen van papier” p. 19

51

Natuur en kunst gaan perfect samen

52

mosterd Basisonderwijs Actualiteit in je klas en Kostbaar water / Doe de klik / Eerste Hulp bij Logo Halen

ACTUALITEIT IN JE KLAS EN KOSTBAAR WATER

In het voorjaar van 2012 biedt Djapo vzw twee nascholingen aan:Actualiteit in de klas - thema: actualiteit en duurzame ont-wikkeling - doelgroep: lager onderwijs (1 februari 2012).Trek samen op ontdekking in een complexe wereld... en ont-dek een handig werkmodel om de actualiteit in je klas te bren-gen. Centraal in de nascholing staan kernbegrippen als actief en coöperatief leren, dialoog,

betrokkenheid en systeemden-ken.Kostbaar water - thema: recht op water en didactiek van het 4-stappenplan - doelgroep: kleuter en 1ste graad lager (7 maart 2012). Met ‘Kostbaar water’ maak je jonge wereld-burgertjes gevoelig voor de kostbaarheid van water.Behandel je in je klas het thema ‘water’? Heeft je school een MOS-project? Wil je de link leggen met hoe kinderen in het Zuiden met water omgaan? Dan is deze nascholing zeker iets voor jou. Water is hier bij ons vanzelfsprekend, maar is dat overal wel zo? Maak tijdens

de vorming kennis met heel wat concrete tips om je kleine wereldburgers nog gevoeliger te maken voor de kostbaar-heid van water. Ontdek onze praktijkvisie. Probeer verschil-lende werkvormen uit die je met foto’s, pictogrammen en voorwerpen gemakkelijk zelf kunt uitwerken. Maak kennis met uitleenkoffers, workshop en publicaties over dit thema.Locatie: Djapo-afdeling Leuven & Hasselt, duur 14u00 – 16.00, 15 euro per deelnemer.Schrijf je nu in via [email protected] of [email protected] vzw – Ortolanenstraat 6 - 3010 Kessel-Lo, 016 29 21 27

DOE DE KLIK

Tijdens het schooljaar 2011-2012 vind je op www.averbode.be/doedeklik alle informatie over het educatieve luik van “Doe de klik”, een uitgebreid ener-giebesparingsproject voor alle lagere scholen in Vlaanderen en Wallonië.Acht energietips staan centraal. Ze worden tijdens het school-jaar op verschillende manieren

aangebracht bij kinderen tus-sen 6 en 12 jaar. Directies vinden op de website informatie over de scholenwed-strijd waarmee de school tot €5000 aan energiebesparende maatregelen kan winnen. Leerkrachten kunnen via de website alle didactische materi-alen gratis downloaden (ener-giebesparingsrubiek en sugges-

ties of werkbladen per graad) en vinden meer informatie over de vier klaswedstrijden die tijdens het schooljaar worden georga-niseerd. Ook leerlingen en ouders kunnen op de website volgen welke tips er op school aan bod komen. Misschien helpt het jullie om ook thuis de tips toe te passen en energie te besparen?

EERSTE HULP BIJ LOGO HALEN (WEST-VLAANDEREN)

Wat?Vele scholen krijgen koudwa-tervrees bij de gedachte aan een “MOS-logodossier” of wanneer ze een eerste blik werpen op het vernieuwde MOS-actieplan. We stellen ook vast dat het actieplan vaak dienst doet als een jaaroverzicht van voorbije activiteiten en niet als een han-dig middel om vooruit te plannen. En niet iedereen begrijpt wat

we bedoelen met de 5 MOS-cri-teria: visie en planning (dat is planlastig!), verbreding van het draagvlak (hoe breed is breed?), betrokkenheid van de leerlin-gen (is dat niet utopisch?), verankering (ook dat nog?) en communicatie (met woorden, muziek of dans?). Met de info-sessie krijg je een koortswerend middeltje aangereikt om fout-

loos het MOS-logodossier op te maken voor dit schooljaar. Bijwerkingen van het bruista-bletje: met heel wat praktische tips op zak, zal MOS de vol-gende schooljaren nog meer op wieltjes lopen op jouw school en wordt het actieplan invullen een eenvoudige ingreep.

53

mosterd Basisonderwijs Gluren bij de buren / Week van de Zee? Natuurlijk!

Voor wie?Voor leerkrachten, directies en leden van de MOS-werkgroep van MOS-scholen uit het ba-sisonderwijs die dit schooljaar voor een logo gaan of plannen om dat volgend jaar te doen.Waar en Wanneer?Telkens van 16.30 tot 18.00 u.

Keuze uit:Dinsdag 24 januari 2012 in Provinciehuis Boeverbos, Koning LeopoldIII-laan 41, 8200 St.-Andries, ofDonderdag 26 januari 2012 in BC de Gavers, Eikenstraat 131, 8530 Harelbeke

Inschrijven?Deelname is gratis, maar inschrijven verplicht. Dat kan vanaf 9 januari 2012 met een digitaal inschrijvingsformulier op www.west-vlaanderen.be/mos -> vormingsagenda.

GLUREN BIJ DE BUREN (uitwisselingsnamiddag)

Wat?Hoe hou je de moestuinwerking vol? Hoe pak je leerlingenpar-ticipatie aan? Hoe enthousias-meer je ouders voor de koekjes- of boterhammendoos? Wat doe je met regenwater op school? Hoe motiveer je de leerlingen (en de collega’s) om de lich-ten te doven? Hoe wordt onze �� cultuur? Heb je ook het gevoel dat je steeds opnieuw het warm water moet uitvinden? Weet je niet waar de mosterd te halen? Op deze uitwisselingsnamid-dag kun je even “gluren bij de

buren” en ontdek je hoe andere scholen hun MOS-werking uitbouwen.Het wordt een interactieve namiddag. Niet de MOS-bege-leiders, maar wel collega’s uit andere scholen vertellen hoe zij het aanpakten in hun school. Op grote en kleine vragen krijg je een antwoord en je gaat naar huis met een karrenvracht ideeën en inspiratie. Voor wie?Voor directies, leerkrachten, leden van de MOS-werkgroep en alle andere geïnteresseerden uit het basisonderwijs.

Waar?Provinciaal Noord-Zuidcen-trum, H. Verrieststraat 22, 8800 RoeselareWanneer? Woensdagnamiddag 7 maart 2012Inschrijven?Deelname is gratis, maar inschrijven verplicht. Dat kan vanaf 20 februari 2012 met een digitaal inschrijvingsformulier op www.west-vlaanderen.be/mos -> vormingsagenda.

WEEK VAN DE ZEE?

NATUURLIJK!

Noteer het alvast in je school-kalender: van vrijdag 27 april tot en met zondag 13 mei 2012 is er de Week van de Zee. De focus ligt op ‘natuur’. Bezoek de mooiste natuurgebieden aan de kust. Bewonder dieren en planten. Maak kennis met de slangster, die geen slang is, de zeedistel, die geen distel is of de zeehond, die geen …De Week van de Zee wijst je de weg via een uniek natuurpro-gramma. Inschrijven vanaf half januari, wees er op tijd bij!Informatie: www.weekvandezee.be

Met de klas naar zee

De nieuwe, herziene editie van ‘Met de klas naar zee’ ligt mis-schien al bij je te lezen lectuur. Weer meer suggesties, weer meer organisaties die je inspiratie en informatie geven om met de klas naar zee te trekken. Buiten de natuur ontdekken, nog al-tijd de beste garantie voor meer zorg en respect ervoor. In pdf vind je de brochure op www.weekvandezee.be of je kunt ze gratis toegestuurd krijgen door een simpel mailtje naar [email protected].

53

5454

mosterd Basisonderwijs Week van de Zee? Natuurlijk!

Nieuwe Zeekoffer

Goede Visdag 27 april 2012

De Zeekoffer is niet meer, leve de Nieuwe Zeekoffer. De koffer om met kinderen van de tweede en de derde graad van de lagere school aan zee de natuur te ontdekken werd volledig herwerkt. De uitgangspunten bleven: met kinderen buiten de natuur verkennen, beleven, leren kennen: veldwerk zoals dat heet. Maar de opdrachten en de inleidende hoofdstukken hebben we grondig herzien. In de loop van 2012 kun je nog een vorming verwachten om de kof-fer weer helemaal onder de knie te krijgen. Informatie en brochure in pdf: www.weekvandezee.be.

Werken aan duurzaamheid op school, het kan op veel manie-ren. Duurzaam gevangen vis (goede vis) eten, die waarbij de visbestanden en het milieu gespaard blijven, is er één van. Tijdens de Week van de Zee 2012 is het weer zover. Schoolrestau-rants plaatsen goede vis op het menu en in de klas wordt het een WO thema. Ondersteuning en cadeautjes vind je vanaf februari op de website www.weekvandezee.be. Jaja, cadeautjes.

Lees ook “De fanfare van de natuur” en “Vergroening in het Schrijvertje” op www.milieuzorgopschool.be > MOSterd-Nieuwsbrief > Nr. 18

555555

mosterd Secundair Onderwijs Onderzoekscompetenties derde graad aso

Secundair onderwijs

ONDERZOEKSCOMPETENTIES DERDE GRAAD ASO

Op onderzoek in de Noordzee: tocht met de Zeeleeuw

Laatstejaars uit het aso worden gestimuleerd een eigen onder-zoek in te stellen naar een zelf-gekozen probleemstelling. Ze moeten een concreet thema in teamverband op een adequate manier onderzoeken, analyse-ren, interpreteren en erover rapporteren. Een lijstje met mogelijke onder-zoeksvragen:��Greenwashing in reclame en pers (humane wetenschappen/talen)��De geplande windmolen in de buurt roept veel weerstand op. Waarop is die weerstand gebaseerd en is hij gefundeerd? (wetenschappen)��Wat is de waarde van het natuurgebied in de buurt van de school? Hoe bepaal je die waarde? (economie)��De school verbruikt X kilo watt per jaar. Is dat veel of weinig, welke maatregelen kun je nemen om het energieverbruik te beperken en hoeveel kost dat? Wat is de terugverdientijd? (economie/wiskunde)��Veel scholen willen zonnepanelen plaatsen op hun dak. Is dat een slimme in- vestering? Zijn er andere mogelijkheden om in her- bruikbare energie te investeren? (economie/wetenschappen)��Onderzoek naar het begin van milieuzorg, watervoor- ziening in het oude Rome, aquaducten, afvalverwerking in onze middeleeuwse steden… (klassieke talen)

��De school vergroent. Heeft dat invloed op de biodiversiteit? (wetenschappen/ humane wetenschappen)��De schoolmaaltijden worden vegetarisch: hoe breng je dat aan? Vermin- der je zo de CO2–uitstoot � ��#�� der voor de leerlingen? (talen/wetenschappen)Het doel is zelfstandig weten-schappelijk onderzoek door de leerlingen te bevorderen en hen te stimuleren om op een logische manier gegevens te verzamelen en te verwerken. In alle richtingen, wiskunde, wetenschappen, moderne talen, economie, humane wetenschappen, Grieks-Latijn en sport, is zo’n onderzoek mogelijk. MOS stimuleert de leerlingen om het onderzoek zo concreet mogelijk in te vullen.Het voorbije schooljaar heb-ben we twee onderzoeken van leerlingen weerhouden. Een beschrijving van het onderzoek van de leerlingen van het Stella-Matutinacollege (tekst Anne-Laure D’Hondt) vind je op p. 58. Het onderzoek van het Konink-��]��~�!�$� ��Molenbeek vind je op www.milieuzorgopschool.be > secundair > onderzoekscompe-tenties

WEDSTRIJD

Ook dit schooljaar organiseert MOS een wed-strijd:

Geef je les aan de derde graad aso? Laat dan je leerlingen in het kader van de “Onderzoekscompetenties” een opdracht uitvoeren die verband houdt met milieu. Bezorg ons de rapportering en voeg een druk-klaar artikel toe waarin je de resultaten van je onderzoek beschrijft. Een jury van deskundigen beoordeelt de inzendingen. MOSterd publiceert de tekst van het origineelste en beste onderzoek.

EERSTE PRIJS: die klas kan één dag mee met de Zeeleeuw, het onderzoeksschip van de Vlaamse overheid. (Zie ook “Laatste expeditie Planeet Zee” p. 63)

TWEEDE PRIJS: die klas kan een bezoek bren-gen aan een hernieuwbare energie-installatie van Electrawinds.

En PRIJS DRIE is een gratis bezoek met gids aan “Verbeke Foundation”. (zie p. 4)

56


Goede vaart!

De leerlingen uit Lede konden genieten van een prachtige dag op de Noordzee waar ze met de Zeeleeuw op onderzoek gingen naar ��!�!��#��'��;�� !��de uitstap vind je op http://www.youtube.com/��\&�Q]��^_]�

�@�� '�#�� #��*��[�!��De micro-organismen analyseren ze dan verder in het labo.”

“Zit er nog veel vis in de Noordzee?” “Zeesterren vind je in alle formaten.”

“De leerlingen hadden geluk: de zee is een vlakke spiegel. Geen gevaar voor zeeziekte.”

Meer informatie over de wedstrijd: http://www.lne.be/doelgroepen/onderwijs/mos/documenten/win-een-trip-met-de-zeeleeuw

56

57


57

“Zit er nog veel vis in de Noordzee?”

“Geen vervuiling, maar algen die aan de oppervlakte drijven.”

58

mosterd Secundair Onderwijs Kriebelbeestjes en ander “klein grut”

KRIEBELBEESTJES EN ANDER “KLEIN GRUT”

Onderzoekscompetentie wetenschappen over de kamsalamanderAnne-Laure D’Hondt is mijn naam. Ik heb veel hobby’s en interesses. Eén daarvan is mijn inte-resse voor natuur en milieu. Dat is niet verwon-derlijk want ik heb het met de paplepel meege-kregen. Net zoals mijn oudere broer en zus werd ik al op jonge leeftijd lid van JNM (Jeugdbond voor Natuur en Milieu). Met onze jeugdbeweging organiseren we allerhande activiteiten over plan-��<��<�� [�}��'��# ��!��onze JNM-activiteiten hebben we georganiseerd samen met Natuurpunt. Het was een landschaps-wandeling met als thema biodiversiteit. Tijdens de activiteit was er hoofdzakelijk aandacht voor natte meersen, rietvelden, poelen, bosjes en interessante oude Denderarmen. Het enthousi-asme waarmee de lokale gids, Koen De Maere, het verhaal vertelde van alles wat zich onder en boven de waterspiegel afspeelt, werkte zeer aan-stekelijk, en mijn interesse in kriebelbeestjes en ander “klein grut” werd groter.

De kamsalamander

Geboren jager

Het onderwerp van mijn onderzoekscompetentie we-tenschappen lag dan ook snel vast. Ook mijn lerares weten-schappen vond het een heel goed onderwerp, vooral omdat het natuurgebied Honegem in de buurt van de school ligt. De Honegem is vooral bekend voor zijn beschermde soorten van “Europees niveau” zoals de kamsalamander. De mensen van Natuurpunt doen er alles aan om het de kamsalamander naar zijn zin te maken. Daarom graven en ruimen ze poelen en planten ze houtkanten aan. Ik wou met mijn onderzoek een steentje bijdragen aan hun werk. Ik koos als centrale thema de kamsalamander.

58

Al gauw werd duidelijk dat er tijdens mijn onderzoek heel wat facetten van natuur en milieu aan bod zouden komen. Mijn

kennis was op vele vlakken veel te beperkt. Dus werden litera-tuur en veldstudie de belang-rijkste aspecten bij de start van mijn onderzoeksperiode. Bij die studie koos ik ervoor om vooral mijn kennis over de poel als biotoop te verhogen en om te weten te komen welke speci-�� stelt aan zijn leefomgeving. De terreinbezoeken met de mensen van Natuurpunt en Hyla, de �� [�}�*��groep van Natuurpunt, waren boeiend en leerrijk. ’s Avonds op stap om fuiken te plaatsen en dan toevallig een vos tegen het lijf lopen, is een fantasti-sche ervaring. Een fuik is niets anders dan een kooi met mug-#�#��*�� [�}��waterinsecten in kunt vangen. Ik herinner me nog de eerste keer dat ik de fuiken ging plaat-sen. De zondag daarop haalde ik de buit binnen als een geboren jager.

59

mosterd Secundair Onderwijs Spelen voor een groenere toekomst

Een openbaringDan begon het echte werk. Wat zit er in de val? De volwassen salamanders waren makke-lijk herkenbaar. Het andere “kleine grut” liet zich minder #� �� ;��!��kwamen determinatiegidsen goed van pas. Het leven onder water is zo rijk en complex. Voor mij was dat een openba-ring. Bovendien zijn larven van bijvoorbeeld libellen echt alleen

maar door specialisten op naam te brengen. Het was prachtig om te zien hoe waterkevers lucht komen tanken aan de oppervlakte en dan terug on-derduiken om op jacht te gaan naar watervlooien. Al die kleine diertjes vormen het ideale voed-sel voor de opgroeiende larven !�� [�}��!��*��salamanders zijn echte nacht-dieren en leven aan land. Over-dag schuilen ze onder struiken, bladeren en boomstronken.

’s Nachts gaan ze op jacht naar slakjes en andere kleine insec-ten. Voor de kamsalamander is het dan ook van belang dat bepaalde elementen aanwezig zijn. Deze elementen zijn: een poel om zich voort te planten, een houtwal om zich overdag in te verstoppen en hooiland om ’s nachts op jacht te gaan. Toen ik met gidsen van Natuurpunt op stap ging, leerde ik het ver-band zien tussen al die land-schapselementen én hun relatie met de kamsalamander. We merken dat de geruimde poel die ik vergeleek met een bestaande evenwichtige poel trager evolueert dan verwacht, maar dat bijna alle elementen aanwezig zijn om hem te laten uitgroeien tot een biotoop die geschikt is voor de kamsala-mander. De waterkwaliteit is goed, de plantengroei evolueert in gunstige richting en het dierenleven wordt steeds rijker. De mensen van Natuurpunt gaan mijn onderzoek dit jaar en volgend jaar verder zetten om op die manier kennis te verga-ren en lessen te trekken voor volgende poelen die ze gaan ruimen.

Anne-Laure D’Hondt , 6MT-We Stella-Matutinacollege Lede

SPELEN VOOR EEN GROENERE TOEKOMST

Er ooit al van gedroomd een heel land van energie te voorzien? Met Energie Rijk kun je als minister van Energie van Energium die droom waarmaken. Energie Rijk is een educatief online spel voor de eerste graad secundair onderwijs. Je vindt het op www.energierijk.be. Het gaat o.a. over verschillende mogelijkheden om energie op te wekken. Er is ook een lesmap voor leerkrach-ten én een lesmap voor leerlingen. HUBrussel heeft het spel ontwikkeld met steun van de Vlaamse overheid.

60

mosterd Secundair Onderwijs Geen winterslaap voor het PIME

Slim met energie

Tot en met februari hebben we boeiende activiteiten voor leerlingen uit het secundair onderwijs klaar staan die je kunt combineren tot een dagprogramma. In dat geval verwelkomen we je graag in onze cafeta-ria tijdens de lunchpauze.

GEEN WINTERSLAAP VOOR HET PIME

Voor leerlingen van de eerste graad. Waar komt energie vandaan? Waarvoor gebruiken we ener-gie? Hoe kunnen we er bewuster mee omsprin-gen? De leerlingen onderzoeken hoe zonlicht wordt omgezet in warmte en elektriciteit. Ze ��$� ��<��[��<��effect en de positie van zonnepanelen.

Aardige Voeten Voor leerlingen tweede en derde graad. Een kennismaking met het begrip ecologische voetaf-druk. De spelers leven zich in gezinnen uit het Noorden en Zuiden in. Ze moeten daarbij in hun levensbehoeften voorzien en worden afgerekend op hun

Expo NaftofniEen interactieve tentoonstelling over duurzame mobiliteit voor de eerste, tweede en derde graad. Leerlingen onderzoeken hun eigen verkeersgedrag, ervaren verkeers(on)leefbaarheid en leren duurzame oplossingen kennen. Ze ontdekken hoe ze hun ecologische voetafdruk kunnen beperken. Een boeiende ontdekkingstocht met erva-ringsgerichte opdrachten en uitdagende buitenactiviteiten. Met een bezoek aan de expo ben je tweeënhalf uur zoet.

BrochureVoor een volledig overzicht van ons aanbod kun je terecht op www.pime.be/secundair onder-wijs. Heb je nog vragen, wil je een brochure of wil je reserve-ren? Onze educatieve mede-werkers helpen je graag verder. Contacteer ons op 015 30 61 23 of via [email protected] op, vanaf maart tot en met augustus 2012 sluiten we tijdelijk de deuren voor renovatiewerken. Vanaf september 2012 staan we graag weer voor jullie klaar.

ecologische voetafdruk. In de nabespreking beoordelen we de contrasten en wisselen ideeën uit om de eigen voetafdruk te verkleinen. De activiteit duurt anderhalf uur en kan met modules uit Naftofni gecombi-neerd worden tot een halve dag.

61

mosterd Secundair Onderwijs De bouwers van morgen / Hidrolink

DE BOUWERS VAN MORGEN

In Kamp C, een provinciaal domein in het groene Westerlo, staan duurzaam, energievrien-delijk bouwen en wonen cen-traal. Toekomstige bouwprofes-sionelen zullen, hoe dan ook, met strengere normen en eisen moeten rekening houden.Kamp C wil leerlingen daarom nu al warm maken voor duur-zame bouwtechnieken.Kamp C heeft een nieuwe tentoonstelling, doekoffers en handige zelfgidspakket-��<�� !��secundair onderwijs.Bij de uitwerking van het

educatief aanbod hebben we maximaal rekening gehoudenmet de afstemming op de eindtermen van vakken zoals technologische opvoeding,bouwtechnieken, hout en elek-trotechniek. Binnen de nieuwe vakoverschrijdendeeindtermen past ons aanbod in de context “omgeving en duur-zame ontwikkeling”.Meer weten? Surf naar www.kampc.be. Zie ook “Lerarendagen” p. 65

HIDROLINK

Voor de secundaire scholen heeft Hidrodoe een nieuw spel ontwikkeld. De klas sluit haar bezoek af met Hidrolink, een

�$� ��!��#��<�begeleid door een educatieve medewerker. Hidrolink legt ver-banden tussen de interactieve

tentoonstelling in Hidrodoe, het thema water en de leefwe-reld van de leerlingen. Zie ook “Interactief waterplezier” p. 65

62

mosterd Secundair Onderwijs Dwarsbomen / Energiekit

in verband met (duurzaam) houtgebruik in het kader van de klimaatverandering.Voor het spel hebben we twee lesuren nodig. Het wordt gespeeld onder begeleiding van het C.I.S.. Later wordt ook buiten de school actie onderno-men. We ontwikkelen jongeren-panels waaraan geïnteresseerde jongeren kunnen deelnemen. ��#�� }��

ENERGIEKIT

De energiekit is in samenwer-king met het Regionaal Techno-logiecentrum (RTC) uitgebreid met een infraroodcamera. Met een infraroodcamera maak je temperatuurverschillen zicht-baar.Ga op zoek naar koudebruggen, maak de warmteverliezen ach-ter radiatoren zichtbaar, toon de verschillen tussen isolerende beglazing en gewone beglazing.Met deze camera maak je sen-sibiliserende foto’s. De afdelin-gen bouw of centrale verwar-ming van tso/bso-scholen kunnen de camera gebruiken voor ondersteuning in praktijk-vakken.

Naast deze camera bevat de koffer instrumenten om energiechecks uit te voeren.

Er is een energiecheck voor: ��de verlichting: een school gebruikt gemiddeld 70% van de elektrische energie voor verlichting

��het sluipverbruik: sommige toestellen gebruiken ook elektrische energie als je ze niet gebruikt. Kopieertoe- stellen, computers, elektrische boilers... speur de sluip- verbruikers op

��huiswerk: de leerlingen gaan het sluipverbruik thuis te lijf

��de ventilatie: voldoende frisse lucht en een aange- name temperatuur maken het voor iedereen prettiger in de klas

��de centrale verwarming: een verwarming moet op het juiste moment en op de juiste plek voor de juiste temperatuur zorgen

Ontlenen doe je via [email protected].

Ook in Antwerpen, Oost-Vlaan-deren, Limburg en Brussel kun je een energiekoffer ontlenen, maar dan zonder infraroodca-mera.

DWARSBOMEN

Groenhart vzw promoot het ‘Educatief traject voor toekom-stige vakwerkers in de hout-sector over bos en klimaat in mondiale context’. Dit project loopt over 3 jaar (oktober 2010-oktober 2013) met steun van de Vlaamse over-heid. Groenhart coördineert het project en voert het uit in sa-menwerking met het Centrum Informatieve Spelen (C.I.S)., FSC België en Globelink vzw. De algemene doelstelling van het project is om bij leerlin-gen van de derde graad hout (houtbewerking, industriële houtbewerking en schrijnwerk-constructies, inclusief zevende jaar) belangstelling te wekken voor duurzaam en klimaat-vriendelijk houtgebruik . Dat gebeurt initieel aan de hand van een informatief spel: “Dwarsbomen”, tijdens de schooluren. Het spel behan-delt de economische, sociale en ecologische problematiek

kennis en visie vanuit hun ei-gen leefwereld en zetten acties op om hun bevindingen wijd te verspreiden.

Voor meer informatie… of wordt jouw school de plaats waar we het

spel binnenkort spelen? [email protected],

kijk op www.Groenhart.be of bel 09 264 90 56.

62

63

KOERS

NAAR ZEE

De nieuwe, herziene excursie-gids voor het secundair on-derwijs met een overzicht van leermiddelen en activiteiten aan de kust. Thema’s natuur, milieu, wetenschap en techno-logie vormen de rode draad. De prik van de Pieterman, eindelijk … een warme zee, ecosystemen waar heb je die nu voor nodig en kan een auto op zeewater rijden: ideeën en uitdagingen om je heel je secundair leven het hoofd over te breken. Koers naar www.koersnaarzee.be of bestel gratis een papieren versie [email protected]

LAATSTE EXPEDITIE PLANEET ZEE

Vlaanderen verwacht een nieuw onderzoeksschip in 2012. Klas-sen uit de 2de en 3de graad secundair onderwijs krijgen dit schooljaar de laatste kans om op expeditie te gaan met het schip de Zeeleeuw. De Zeeleeuw wordt al 10 jaar lang ingezet voor tal van onderzoeks- en monitoringsprojecten in de Belgische kustwateren en het estuarium van de Schelde. Jaarlijks neemt de Zeeleeuw ge-durende één week de winnende klas van de competitie ‘Planeet Zee’ mee aan boord om hen te laten kennismaken met zee-wetenschappelijk onderzoek. De opdracht voor deze feeste-lijke editie: stel een onderzoek

op dat aansluit bij één van de lesmodules (te vinden op het online leerplatform ‘Planeet Zee’) en voer het uit. Nieuw in januari 2012 zijn de modules over ‘Zoutwinning’ en ‘Merca-�� #�� Y��Hoe meedoen? Ga naar www.planeetzee.org waar je meer informatie over de opdracht vindt en schrijf je klas in. Je vindt er ook didactische achtergrond voor de leerkracht (in pdf ). Misschien wint jouw klas wel deze laatste expeditie met de Zeeleeuw?

Contact: Evy Copejans, Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ), www.vliz.be/educatie - [email protected].

(Zie ook: “Onderzoeks-competenties derde graad aso” p. 55)

mosterd Secundair Onderwijs Koers naar Zee / Laatste expeditie Planeet Zee

64

mosterd Daar kun je wat mee Bosklassen / Straffe kost

Daar kun je wat mee

Het centrum Hanenbos ligt aan het provinciedomein van Huizingen, midden in het bos. Een ideale locatie om op bosklassen te gaan.In 2012 geldt een uitzonderlijk aanbod voor scholen uit Vlaams-Brabant: 3 dagen bosklassen vanaf 60 euro, ac-tiviteiten, slaapplaats en lekker eten inbegrepen.Kies uit activiteiten zoals avonturentocht, workshops, een begeleide boswandeling, bezoek aan de papiermo-len of ravotten in de speeltuin van Huizingen.Geïnteresseerde scholen kunnen kiezen uit de volgen-de periodes:

Bosklassen

� 3 periodes in het voorjaar: - maandag 12 maart 2012 tot vrijdag 16 maart 2012 - maandag 26 maart 2012 tot vrijdag 30 maart 2012 - maandag 28 mei 2012 tot vrijdag 1 juni 2012

� 2 periodes in het najaar: - maandag 15 oktober tot vrijdag 19 oktober 2012 - maandag 22 oktober tot vrijdag 26 oktober 2012

In overleg kan ook een andere ver-blijfsperiode worden besproken. Meer informatie: www.vlaamsbra-bant.be/meerdaags-verblijf-hanenbos, [email protected] of 02 380 47 13.

Straffe kost

Nascholing voor leerkrachtenover duurzame voeding

Dagelijks eten we zo’n drie maaltij-den en nog wat tussendoortjes. We eten wat we lekker vinden en staan er vaak niet bij stil of het ge-'�� <� *�� $� # � ��hoeveel water nodig was voor de productie ervan. We kunnen bovendien het hele jaar lang typische zomergroenten, zo-als tomaten en komkommers, in de warenhuizen vinden. Daardoor we-ten velen niet meer welke groenten bij welk seizoen horen. Duurzame voeding is (h)eerlijke voeding. Daarom organiseert MOS, in samenwerking met Kleur Beken-nen en PIME, de nascholing ‘Straffe kost’. Je leert hoe je leerlingen kritisch doet nadenken over wat ze eten en hoe je samen met hen aandacht kunt besteden aan duurzame voe-64

ding. Je maakt ook kennis met edu-catieve pakketten en lesmaterialen over het thema. De nascholing vindt plaats op donderdag 1 maart 2012 in het Antwerpse provinciehuis, in de voormiddag voor leerkrachten ba-sisonderwijs, in de namiddag voor leerkrachten secundair onderwijs.

Heb je nog vragen of wil je inschrijven? Neem dan contact op met Kleur Bekennen. Lotte Adriaenssens tel. 03 240 56 09, [email protected].

6565

mosterd Daar kun je wat mee 10 op 10 - schooljaar 2011-2012 / Interactief waterplezier / Lerarendagen

Voor meer informatie over de vor-mingen van 10 op 10 kun je terecht bij: Els Vanhoutte, 10 op 10-team. Dienst Mobiliteit – provincie Antwerpen. Tel.: 03 240 56 86, [email protected]. Inschrijven kan via de website: www.10op10.be.

10 op 10 schooljaar 2011-2012

Zoals ieder jaar organiseert Kamp C lerarendagen. We ontvangen je graag met een hapje en drankje en daarna kun je kennismaken met het educatief aanbod voor het secundair onder-wijs. Eén van onze gidsen geeft een rondleiding op het domein en door-heen de tentoonstel-ling. Je krijgt een antwoord op al je vragen over duurzaam bouwen en wonen en over het aanbod op maat van je klas. De lerarendagen vinden plaats op:��*�� #�� van 14 tot 17 uur��*�� #�� van 14 tot 17 uur

Inschrijven is noodzakelijk en kan via [email protected] of 014 27 96 50. Deelname is gratis. Meer weten? Surf naar www.kampc.be.Zie ook “De bouwers van morgen” p. 61

Lerarendagen

Het waterDOEcentrum Hidrodoe in Herentals neemt je mee op een ont-dekkingstocht door de wondere we-reld van water. Meer dan 120 doeop-��#�� '��#�� !�� $� ��portie interactie en plezier.Hidrodoe biedt leraren basis- en middelbare scholen via www.hidro-doe.be gratis lespakketten aan over allerhande waterthema’s. De pak-

Interactief waterplezierketten bevatten proefjes, didactisch materiaal en werkblaadjes voor in de klas. Plan je een bezoek aan Hi-drodoe? Dan kun je ook de gratis zoektochten downloaden. De zoek-tochten zijn opgedeeld per moei-lijkheidsgraad en thema en zijn bo-vendien gelinkt aan de eindtermen. Zie ook “Hidrolink” p. 61

6666

mosterd Daar kun je wat mee Ontdek de waterloop in je eigen streek / Wandel- en fietskaart

Tijdens de tocht met de Milieuboot observeer je samen met je leerlingen aan dek het le-ven en de natuur

op en rond het water. Je

komt meer te weten over de functies, de pro-blemen en de kansen van de water-loop. Je onderzoekt in het labo hoe het met de waterkwaliteit van de waterloop gesteld is. Met opdrach-ten, educatief materiaal en aquaria kom je onder andere te weten voor wie de waterloop belangrijk is, wat de mogelijke oorzaken van water-vervuiling zijn en hoe jij zelf kunt helpen om onze waterlopen schoon te houden. De milieuboot vaart in de eerste plaats voor leerlingen van de 2de en 3de graad lager onderwijs en de 1ste graad secundair onderwijs. We passen het programma telkens aan de leeftijd en de voorkennis van de leerlingen aan. Ter voorbereiding

Ontdek de waterloop in je eigen streek

en naverwerking van de tocht krijg je het lespakket ‘Op Sleeptouw’. Het project is opgenomen als MOS-schakel voor het thema water.Van 27 februari tot 9 juni 2012 zijn er educatieve milieuboottochten op het Albertkanaal, het Kanaal Bocholt-Herentals en de Zuid-Wil-lemsvaart. Opstappen kan in Geel, Herentals, Hasselt, Tessenderlo, Genk, Lanaken, Bree en Eisden.

Meer informatie over de vaartrajec-ten en data vind je op www.milieu-boot.be. Je kunt inschrijven via de website of op het nr. 053 72 94 20. Je kunt ook meevaren op woensdag-namiddag en in het weekend samen met je vereniging, familie of vrien-den. Het project ‘Educatieve Milieuboottochten’ wordt gesteund door de Vlaamse overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie, afdeling Milieu-integratie en –subsidiëringen.

@�� *� �� wandelkaart van Natuurpunt en Partners Meetjesland (NPM) kun je samen met je leerlingen te voet of �� #�#��de Meetjeslandse bossen: de omge-ving van het Drongengoed (Malde-gem/Knesselare), Het Leen (Eeklo/Waarschoot/Zomergem), de Lem-beekse en de Oosteeklose Bossen.

Handige kaart�� !��#�� werk van Toerisme Oost-Vlaande-ren en de aangegeven wandelingen zijn bestaande, gemarkeerde wan-delingen in de verschillende bosge-bieden. Op de kaart staan ook ver-schillende infopunten aangeduid. Foto’s brengen je op de hoogte van de geschiedenis van de Meetjes-landse bossen.

InfobrochureBij de kaart hoort een gratis uitge-

breide infobrochure met heel wat il-lustratiemateriaal. Erg handig voor wie een route wil voorbereiden. Je vindt er informatie over het ont-staan van de Meetjeslandse bossen, met uitleg over planten en dieren die je met de jongeren kunt ontdek-ken. De brochure kun je downloa-den van de website van Natuurpunt en Partners Meetjesland.Praktisch: de kaart kost 2 euro per exemplaar en is (zolang de voorraad strekt) te koop bij Natuurpunt en Partners Meetjesland in het stati-onsgebouw van Eeklo, K. Astridplein 1, 09 377 93 00, [email protected]. Verzending per post mogelijk, mits betaling van verzendkosten.

Meer informatie op www.NPMeetjes-land.be/bossengordel. Het project kaart kon worden gerealiseerd, dankzij de steun van de provincie Oost-Vlaande-ren. Gaea Rysselaere, Coördinator Na-tuurpunt en Partners Meetjesland vzw

_��

foto’s Steven De Dapper, De Zetterij

67

mosterd Daar kun je wat mee Wereldmediatheek / Uitleenpost natuureducatief materiaal

WereldmediatheekVIZZI.be is een sensibiliserende onlinecinema annex �!� ��<�� <��tages en spots, over het Zuiden, ecologie en samenle-ving. Belangrijke thema’s, afkomstig van tientallen Vlaamse en andere ngo’s en particuliere initiatieven, documentairemakers en productiehuizen, komen dankzij VIZZI.be de huiskamer of het klaslokaal bin-nen. Ga eens kijken op www.vizzi.be.

MDGspot.be is het kleine broertje van VIZZI.be, in het bijzonder gericht op jongeren. De thema’s zijn dezelf-de, maar de aanpak is speels en hip. Het adres is www.mdgspot.be.

”Klimaatchaos in het Zuiden” is een internationaal be-kroonde documentaire van Wereldmediatheek, over de impact van de klimaatwijziging op de bevolking van het Zuiden. Tientallen slachtoffers en experts in Ban-gladesh, Ecuador, Burkina Faso en Togo getuigen van de snel toenemende armoede als gevolg van een steeds meer gestoord klimaat.

��!��#�!�� [!��inleiden en toelichten door de regisseur, met subsidies via Kleur Bekennen. Op www.klimaatchaos.be vind je alle informatie, de trailer, foto’s en meer.Geert De Belder, Wereldmediatheek vzw, 03 225 03 67

Het Regionaal Landschap Schelde-Durme helpt je bij natuurwan-delingen en bij je zoektocht naar materiaal om de natuur écht van dichterbij te bekijken. Wij hebben een uitgebreide uitleenpost met na-tuureducatief materiaal dat je gra-tis kunt ontlenen.Wij ontlenen gratis tentoonstel-lingsmateriaal over zwaluwen, wei-devogels, landschapsfoto’s en over onze projecten (roll ups).Als natuurgids word je vaak ge-vraagd voor bepaalde doelgroe-pen. Zeker voor kleuters en lagere schoolkinderen wil je dan een be-paald natuurthema op een leuke manier aanbrengen. Ook in dat ge-val kun je bij ons terecht voor vol-ledig uitgewerkte programma’s en gezelschapsspelen.Weet je goed wat je wil en ben je op '�� _��hebben verrekijkertjes, loupepot-jes, vleermuizendetectors, nacht-vlindervallen, onderwaterkijkers, schepnetten, microscopen en nog veel meer.Onze materiaalkisten zijn samenge-steld per thema: water, bodem, bos, de Schelde, weidevogels en zo meer. Met een koffer heb je het materiaal makkelijk bij de hand en er zit een handleiding in, zodat je meteen aan de slag kunt. Ideaal voor groepen.Het volledige aanbod aan natuur-educatief materiaal vind je in onze digitale catalogus.

Uitleenpost natuureducatief materiaal

67

Je kunt bestellen via e-mail ([email protected]) of ons contacteren op T 052 33 89 10 of F 052 33 89 19 of op het adres: Regionaal Landschap Schelde-Durme, Hemelstraat 133A, 9200 Dendermonde. Wil je de digitale nieuwsbrief systematisch ontvangen? Schrijf je dan in via www.rlsd.be.

68

mosterd Daar kun je wat mee BRUSSEL: vernieuwing van het aanbod / NME-aanbod – Vlaams-Brabant

Op stap met de kabouters - Vogels en hun nesten - Het leven van de honingbij - Biotoopstudie Bos, Met Vlerulla op vleermuizenjacht…In de provinciedomeinen vind je voor elk wat wils. Van de kleinste kleuterklas tot en met het secundair

NME-aanbod – Vlaams-Brabant

We hadden al succesvolle projecten voor de tweede en derde graad lager onderwijs en lesactiviteiten over de ecologische voetafdruk en water en energie voor het secundair onder-wijs. Nu komt Leefmilieu Brussel met een ruim aanbod op maat van de jongste kinderen met aandacht voor bijkomende of andere thema’s.Basisscholen kunnen intekenen voor gratis begeleide klasprojecten voor kinderen vanaf drie jaar.De thema’s die we aanbieden zijn geluid, energie, duurzame voeding

BRUSSEL: vernieuwing van het aanbod

(nieuw), en afvalpreventie (met keuzeopties papier, drankverpak-king of voedselverspilling). Voor het secundair onderwijs zijn er gratis educatieve klasactiviteiten over de-zelfde thema’s (behalve geluid). Informatie vind je terug op de scho-lenpagina’s op www.leefmilieubrus-sel.be, inschrijven of bijkomende informatie: [email protected] scholen kunnen ook deelnemen aan het Brussels jonge-renparlement voor het leefmilieu, dit schooljaar met aandacht voor

‘consumptie’: www.jongerenparlement.be. Alle scholen kunnen ook inschrij-ven voor de campagne ‘Jongeren ke-ren het klimaat’ met laagdrempeli-ge acties www.jongerenkerenklimaat.be (zie ook p. 36) of voor de Europese week voor de afvalvermindering - 19 t.e.m. 27 nov 2011 (zie ook p. 2) www.leefmilieubrussel.be.Deelname kan perfect kaderen bin-nen je MOS-traject en kan helpen bij het behalen van een MOS-logo.

68

onderwijs kun je er terecht, en zelfs voor verenigingen en volwassenen is er een uitgebreid aanbod. Ook scholen die in de gemeenten van het Regionaal Landschap Groene Corridor (in de buurt van Vilvoor-de) liggen, kunnen rekenen op een

�� [� � �� milieueducatieve activiteiten voor 2011-2012.Surf naar de website en laat je ver-leiden door een leuke activiteit in de natuur!http://www.vlaamsbrabant.be/nme

Provinciale MOS-teams

AntwerpenProviciaal Instituut voor MilieuEducatie (PIME) vzwMechelsesteenweg 365, 2500 LierTel. 015 31 95 11, fax 015 31 58 80Begeleiders:��;��<�|�� "��!��Katrien Hoeylaerts (basis)tel. 015 30 61 26 en 015 30 61 [email protected] Moons (secundair), tel. 015 30 61 [email protected]

LimburgProvinciaal Natuurcentrum Het Groene HuisDomein Bokrijk 3600 [email protected], fax 011 26 54 55Begeleiders:Karel Coenen (basis), tel. 011 26 54 91, [email protected] Plessers (basis), tel. 011 26 54 66 [email protected] Hilde Boiten (secundair), tel. 011 26 54 67, [email protected]

Oost-VlaanderenDienst Natuur- en Milieueducatie, p/a W. Wilsonplein 2 - 9000 Gent [email protected]:Sandra Vandevelde (basis), tel. 09 267 84 [email protected] Wouter De Tandt (basis), tel. 09 267 78 [email protected] Stoens (secundair), tel. 09 267 84 59, [email protected]

Vlaams-BrabantCel Natuur- en MilieueducatieProvincieplein 1, 3010 [email protected], fax 016 26 72 61Begeleiders:Herwig Kevelaerts (basis), tel. 016 26 72 57, [email protected] Loonbeek (basis), tel. 016 26 72 37, [email protected] Moreau (secundair), tel. 016 26 72 36, [email protected] Maesen (secundair), tel. 016 26 72 76, [email protected]

West-VlaanderenDienst Natuur- en MilieueducatieKoning Leopold III-laan 418200 Brugge (Sint-Andries)[email protected], fax 050 40 34 03Begeleiders: zie p. 3Joke Oosterlijnck (basis), tel. 050 40 33 80, [email protected] Dupon (basis), tel. 050 40 32 66, [email protected] Hantson (secundair), tel. 050 40 32 83, [email protected]

Brussels hoofdstedelijk gewestVlaamse Gemeenschapscommissiep.a. GREEN Belgium vzwEdinburgstraat 26, 1050 Brussel [email protected], fax 02 893 08 01Begeleider:Paul Renders (basis en secundair),tel. 0473 73 67 30, [email protected]

Col

ofon

Sara De Winter (WWF), Jacques Mevis (11 11 11), Kris Fostier (MOS-coördinatie), Geertrui Overloop (Lucernacollege Anderlecht), Betty Eggermont (GREEN vzw), Gaea Rysselaere (Coördinator Natuur-punt en Partners Meetjesland vzw), Leen Broekaert (Djapo vzw), Kinnie de Beule (Groenhart vzw), Miette Plessers (Djapo vzw), Geert De Belder (Wereldmediatheek), Joke Oosterlijnck (West-Vlaan-deren), Kris Van Ingelghem (GREEN vzw), Leni Denorme (GREEN vzw),

Werkten mee aan MOSterd nr. 18

RedactieMike Stoens, Paul Renders, Eric Craenhals

CartoonsDavid Schelfthout

Vlaamse overheidDepartement Leefmilieu, Natuur en Energie

Afdeling Milieu-integratie en -subsidiëringenProject MOS

Coördinatie (Vlaams Gewest):Vlaamse overheid, Departement Leefmilieu, Natuur en EnergieAfdeling Milieu-integratie en -subsidiëringenKoning Albert II-laan 20 bus 8, 1000 Brusselfax 02 553 80 25, [email protected], www.milieuzorgopschool.be

Nele Dillen, tel. 02 553 80 72, [email protected] Van Regenmortel, tel. 02 553 14 82, [email protected] Fostier, tel. 02 553 70 23, [email protected] Craenhals, tel. 02 553 80 73, [email protected]

Teksten uit MOSterd mogen enkel worden overgenomen met duidelijke bronvermelding. Een groot aantal MOSterd-cartoons zijn downloadbaar van www.milieuzorgopschool.be. Bronvermelding is verplicht.

MOSterd nr. 18 werd gedrukt op 100% kringlooppapier – PH-neutraal – chloorvrij –met gebruik van vegetale inkten en wasmiddelen.

Opmaak Diane De Smet, Tim Joye

Eindredactie Eric Craenhals

Contact

Evy Copejans (Vlaams Instituut voor de Zee), Anne-Laure D’Hondt (Stella-Matutinacollege), Simon Delobel (Verbeke Foundation), Melissa Lemmens (De Mozaïek, Houthalen), Lotte De Beukelaar (Pius X, Antwerpen), Philippe Plessers (MOS Limburg), Peter Coradazzi en Marleen Van Aken (Buso De Richter, Genk), Hilde Boiten (MOS Limburg).

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: J.-P. HEIRMAN, KONING ALBERT II LAAN 20/8, 1000 BRUSSEL

MOS is een milieuzorgproject voor het basis- en secundair onderwijs. De afdeling Milieu-integratie en –subsidiëringen werkt hiervoor samen met de vijf Vlaamse provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. www.milieuzorgopschool.be

Dit kunstwerk met als thema ‘Route 66’ werd gemaaktdoor een leerling van BSGO Euroschool De Mozaïek, Houthalen.

Documents

MOSterd 18