Upload
dokhanh
View
222
Download
5
Embed Size (px)
Citation preview
¼144½
çdj.k 4
mÙkj pkyqD;dkyhu fofo/k “kSo çokg
ekxhy izdj.kkr mRrj pkyqD;dkyhu /kkfeZd ifjfLFkrh tk.kqu ?ksryh- ;k
izdj.kkr rkRdkyhu fganq /kekZrhy fofo/k izeq[k izokgkaiSdh ,d vkl.kkjk “kSoiaFk o
R;kps fofo/k miizokg ;kapk vH;kl dj.;kr vkysyk vkgs- ;k dky[kaMkr fofo/k 'kSo
iaFk o R;kps fofo/k izokg yksdfç; gksrs- rÙdkyhu dksjho ys[kkrwu ik”kqir] dkykeq[kh]
ohj”kSo fyaxk;r] fln~/kjkes”ojk a”kh lacaf/kr fofo/k “kSo izokgkapk mYys[k ;srks- ;kf”kok;
rRdkyhu ok³~e;hu lk/kukae/kqugh ;k 'kSo laçnk;kf”kok; ukFk laçnk;kpkgh mYys[k
;srks- ;k dky[kaMk”kh lacaf/kr fofo/k 'kSo çokgkaph vksG[k vki.k iq<hyçek.ks d:u
?ksow-
ik“kqir
gk mÙkj pkyqD; ledkyhu çfln~/k 'kSo laçnk; vkgs- bfrgklkrhy lokZr
çkphu rkaf=d iaFk Eg.kwu ik“kqirkapk mYYks[k dsyk tkrks- dkagh oSfnd o oSfndksÙkj
ok³~e;hu lkfgR;kr rj dkgh f“kykys[kkae/kwu ik“kqir laçnk;kps mYYks[k ;srkr-
ik“kqir laçn;kP;k rÙoKkukoj vk/kkfjr ik“kqir 'kkL++= ukokpk ,d xazFk miyC/k vkgs-
mifu’kns] lq=s] lafgrk] egkHkkjr] ek/kokpk;Zakps loZn“kZulaxzg] f“koegkiqjk.k]
f“koiqjk.kkrhy dkjo.kegkRE; çdj.kkr] ok;qfo/k iqjk.k] fyaxiqjk.k ;k f“kok;
ydqfy“kkus fyfgysY;k ^iapkFkZfo|k* vFkok iapk/;k;h ;k xzaFkkrwu ;k iaFkkcn~/kyph
ekfgrh feGrss- vkpk;kZapk mYYks[k jktLFkku] xqtjkr] e/;çns“k] rlsp dukZVdkrhy
f“kykys[k o rkez“kklukrwu feGrks-1 f“kok; egkjk’Vªkrhy iwoZpkyqD; o jk’VªdqVkaP;k
nkui=krwugh ik“kqiriaFkh; vkpk;kZauk nkui=s fnY;kph vk<Grkr-2 b- l- P;k 971 P;k
ukxjkt eafnjkrhy f“kykys[kkr ydqyh“kkl ik“kqikr laçnk;kpk laLFkkid EgVys vkgs-3
1- ns“kikaMs czãkuan] 3 'kks/k fuaaca/k] çFke vko`Ùkh] ifjp; çdk“ku] vkSjaxkckn] 1982] i`-Ø-95-
2- Hkqlkjh j?kqukFk egk:nz] çkphu egkjk’Vªkpk /kkfeZd bfrgkl ¼b-l-iwoZ 200 rs b-l-1350½]
çFke vko`Ùkh] ejkBh lkfgR; ifj’kn] vka/kzçns“k] gSnzckn] ,fçy] 1965] i`-Ø-51-
¼145½
ik“kqir iaFkkP;k laLFkkidkcn~/ky o fufeZrhcn~/ky çkphu lkfgR;kr o
vk/kqfud la“kks/kdkae/;s cjsp erHksn fnlrkr- egkHkkjrkr ik“kqirkapk mYYks[k vkysyk
vlwu Lor% Hkxoku f“kop ;k ik“kqir iaFkkps ewy çorZd vlY;kps EgVys vkgs-4
^;k çdkjs eh egku ik“kqir ;ksxkph O;k[;k dsyh- ek÷;koj HkDrh dj.kkÚ;k
ekuokauh njjkst ;kps Jo.k dsys ikfgts- tks Js’B ekuo ekÖ;k /keZfu“p;kps Jo.k
fdaok iB.k djrks; rks ;k yksdakr /ku/kkU;] dhrhZ feGorks vkf.k ijyksdkar LoxZ çkIr
djrks*-5
,sfrgkfld n`’V;k ^udqfy“k* mQZs ^ydqyh“k* ukokP;k O;Drhus ik“kqir iaFkkph
LFkkiuk dsY;kps cgqrsd fo}ku ekU; djrkr- xqtjkr e/;s ydqyh“kkps ,d eanhj
vk<Grs- ^ydqyh“k* mQZ ^udqyh“k* fojfpr ^ik“kqir lw=e~* ;k fBdk.kh ek/kokus
okijysY;k ^udqyh“k* ;k :ik,soth fodYikus :nz vlysys ^ydqyh“k* gs :i MkW-rxkjs
^“kSon“kZu* xzaFkkr okijrkr- ;k ekxps dkj.k lkaxrkauk rs fyfgrkr] ydqfy“kkP;k
HkkjrHkj iljysY;k ewrhZ gkrydqy ¼ykdqy&^lksVk*½ vlysY;k vkgsr- iqjka.kkrwu rsp
:i vk<Grs- deZiqjk.kk 1&53 o f“ko iqjk.k ok;oh; lafgrsr 2-9-5 ydqfy“kkyk
f“kokpk 28 ok vorkj vls EgVys vkgs-6 ojkgdYikP;k lkrO;k eUoarjkrhy vB~Bkfol
;qxkr Hkxoku :ikus vorkj /kkj.k d:uq ^ik“kqir /kekZ*pk çpkj dsyk- f“ko
egkiqjk.kkr vls of.kZys vkgs dh] vB~Bkfol ;ksxkpk;Z o R;kps 112 f“k’; gksrs- R;kaph
ukos] 1-'osr] 2-Lkqrkj] 3-enu] 4-lqgks=] 5-dad] 6-ykSxk{kh] 7-egklk;] 8-tSfx“kO;] 9-
nf/kokg 10-_’kHk 11-mxz_’kh] 12-vUoh] 13-lqckyd] 14-xkSRke] 15- osn f“kjk_’kh] 16-
xksd.kZ] 17-xqgoklh ¼f“k[kaMh½] 18-tBkeyh] 19-vV~Vgkl] 20-nk:d] 21-ykaxyh] 22-
3- ;nqoa“kh] 'kSoer] çFke vko`Ùkh fcgkj jk’VªHkk’kk ifj’kn] iV.kk] 1955] i`-Ø-153-
4- lka[; ;ksx% ikapjk=a osn% ik“kqig rFkkA KkukU;srkuh jktgkS fo/nh ukukerkfuAA 64AA
mekifr% Hkwrifr% JhdBks czkg~e.k% 'kqr%A mDroku bn; vO;ksxks Kkua ik“kqira f“ko%AA67AA
¼egkHkkjr 'kkafrioZ v/;k; 349½
,rar rs loZ ekj.;kr ;ksxa ik”kqira egra A enzDrSeZuqtSnsZfo JkO;dsrn fnus fnus AA
J.kq;kn ;% iUns okfi eesna /keZfu“p;eA LoXkZ dhrhZ /ku /kkU; ykHkrs lujksRRke%AA
¼egk-vuq- i`’B 6021½
5- vH;adj 'kadj oklqnso ¼laiknd½] HkDrhdks“k] çFke vko`Ùkh] vkfnR; çfr’Bku] iq.ks] ekpZ
2001] i`-Ø-1296-
6- rxkjs x-ok-] 'kSo n“kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rÙoKku egkdks“k eaMG] iq.ks] 1987] i`-Ø-24-
¼146½
egkdky] 23-'kqyh] 24-naMh] 25-eaq<h] 26-lfg’.kw] 27-lkSe“keZ] 28-udqyh“oj v“kh vkgsr-7
ydqyh“kkPkk tUe ^dkjok.k* ¼rk-MHkbZ] ft- cMksnk½] ;sFks ^fo“ojkt* uked ,dk
vfXugks=kP;k ?kjk.;kr >kyk-8 R;kaP;k tUEkkfo’k;h v“kh dFkk lkafxryh tkrs dh]
vB~Bkfol ;qxkiSdh 'ksoVP;k ;qxkr f“ko /kekZpk çpkj dj.;kP;k gsrwus Hkxoku f“kokus
dk;kjksg.k dkjok.k ;sFkhy ,dk e`r 'kjhjkr ços“k d:u udqys“oj ukokaus
vB~Bkfolkok vorkj /kkj.k dsyk-9 udqyh“k FkksMk eksBk >kY;koj mTTkSuhyk xsyk] R;k
fBdk.kh czãkorkZgwu vkysY;k ^dqf“kd* uked czkã.kkl R;kus ik“kqirlw= Eg.kwu çfln~/k
vlysyh 168 lq=s f“kdfoyh-
Ykdqyh“kkP;k =k sVd lq=kis{kk dks’VU;kP;k ^iapkFkZ* Hkk’;ko:u vki.kkal
rRdkyhu ik“kqir rÙoKkukph ifgyh feGw 'kdrs gs R;kps egÙo vkgs- eks{kekxkZps
foospu dj.kkÚ;k ;k lw=xzaFkkr ydqyh“kkus 1-dkj.k] 2-dk;Z] 3-;ksx] 4-fo/kh vkf.k 5-
nq%[kkUr ;k ikap vFkkZps fooj.k dsys vkgs- ;k iSdh 1-dkj.k ¼irh½ o 2-dk;Z ¼i“kq½
;kaukp ^inkFkZ* ¼rŸo½ fdaok fQYkWklkWfQdy dWVsxfjt Eg.krk ;sbZy- ;k iSdh dkj.k
¼irh] f“ko] czg~e½ gh ladYiuk oSfnd ¼rSrjh;½ ijaijsrhy vkgs- eks{k çkIrhlkBh czãkpk
ti djkok ¼v=sana czãk Tkisr~½ gh lwpuk 1-39]2-21]3-20]4-21 o 5-41 ;k ikp fBdk.kh
fnysyh vkgs- vkf.k ;k çR;sd lq=kaurj czg~e ladYiuk Li’V dj.;klkBh ;k
ifjPNsnkr iq<s fnY;kçek.ks fo“ks’k.ks okijyh vkgsr- vkf.k fo“ks’k vlk dh gh loZ
fo“ks’k.ks rSrjh; vk[;kdkP;k egkukjk;.kh; mifu’knkrwu 17-1-5 'kCn“k% ?ksryh vkgsr-
mnk- 1-39 uarj czã dYiuk Li’V dj.;klkBh iq<hy fo“ks’k.ks ;kstyh vkgsr- brdsp
uOgs rj rSrjh; vk- 17-1 gk ea=p iklwu 1-40 rs 1-44 i;Zar fHkUu lw=s Eg.kwu okijyk
vkgs- rks ea= vlk]10
7- laiknd eaMG] ohj“kSo fo“odks“k] [kaM 1] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj“kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 2001] i`-Ø-72-
8- rxkjs x-ok-] 'kSo n“kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rÙoKku egkdks“k eaMG] iq.ks] 1987] i`-Ø-24-
9- laiknd eaMG] mijksDr] i`-Ø-72-
10- rxkjs x-ok-] mijksDr] i`-Ø-25-
¼147½
dkSf.MU; ¼b-l- ps pkSFks fdaok ikpos 'krd½ o udqfy“k ¼b-l- ps nqljs fdaok b-
l-iwoZ nqljs 'krd½ lk;.kkiqohZ funku 'krdkiwohZ gksowu xsys vlY;keqGs osnijaijsr
dkSf.MU;kyk vfHkçsr vlysyk vFkZp R;kdjhrk :< vl.;kph 'kD;rk vkgs- ;k ea=kpk
vk.k[kh ,d fo“ks’k Eg.kts gs ea= ik“kqir ;s.kkÚ;k fHkUu çdV voLFkkr vuqØekus
fparu djko;kps vlrs- mnk- çFkekoLFksr f“koeanhjkr jkgwu HkLeLuku] fuekZY;/kkj.k]
gflr] f“kokçek.ks vV~Vgkl dj.ks bR;knh migkjkauh ozr fdaok fu;e ;kauh f“ko djhr
vlrkauak l?kkstkr çi|kfe bR;knh ¼ rS- v- 17-1½ pkti djko;kpk nqlÚ;k voLFskr
;e fu;e;qDr dBksj ri djko;kps vlwu brj nso fdaok firj ;kaP;k mikluk u
djrk vuU;Hkkokus 'kadjkph mikluk djko;kph vlrs- R;k voLFksr okensok; ueks
T;s’Bk; ueks bR;knh ¼rS- vk- 17-2½ pk ti lkafxryk vkgs- frlÚ;k voLFksr vgadkj o
iki >kMwu Vkd.;klkBh brj yksd ts.ksd:u vkiyk vieku vFkok fuank djrhy
vls ¼var;kZaeh 'kq/n jkgwu½ orZu djkos ¼lekt vekU; orZu½ ¼rS-vk-17-3½ pkSF;k
voLFksr vkiyh fo|k ok riL;k xqIr jk[k.;klkBh vkslkM ?kj fdaok xqgsr
jkg.;kcjkscj eq+|ke mUEkÙk fdaok ew< vlY;klkj[ks nk[ko.ks o R;kp cjkscj ^rRi q:’kk;
fo|gs* bR;knh ¼rS-vk-17-4½ pk ti lkaxhrysyk vkgs- ;kP;kp çxr voLFksr Le“kkukr
>kMk[kkyh fdaok vkdk“kk[kkyh :nzkP;k fBdk.kh y{k dsanzhHkwr djko;kps vlrs-
'ksoVP;k ikapO;k voLFks b Z“kku] loZHkqrkuke] ¼rS-vk-17-5½ pk ti lkaxhryk vkgs-11
rkaf=drk] rÙoKku] v/;kRersrwu ik“kqir laçnk;kps lqcks/k] 168 lq=kaP;k
vk/kkjs dkagh oSf“k’Vîs vk<Grkr-
1- dsoG nq%[kkUr Eg.kts eks{k uOgs- egs“ojkr foyhu gks.ks Eg.kts v}SRkoknh
ekurkr] rlk eks{k ulrks- tho fadaok vkRek R;k voLFksr egs“ojklkj[kk
n`d“kDrh o fØ;k“kDrh ;k ,s“o;kZus laiUu vlrks- ;kr nq%[k eqDRkh ;srs-
eks{kkoLFksr tho egs“ojkaP;k lehi i.k Lor%ps Lora= O;fDreŸo jk[kwu vlrks-
2- ik“kqir n“kZukr dSykl fdaok f“ko yksd oSdaqB bR;knh ikSjkf.kd dYiusyk
LFkku ukgh-
11- ^l?kkstkao çi|kfe l|kstkrk; oS ue%|A Hkos Hkos ukfrHkos HkoLok eka Hkoksn~Hkok; ue%*AA15A
¼rS- vk- 17-1½& rxkjs x-ok-] “kSo n”kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rRoKku egkdks”k eaMG] iq.ks]
1987] i`-Ø- 27-
¼148½
3- euq’;kP;k dekZçek.ks euq’;kyk xrh feGrs- i.k fu;frokn fdaok deZoknkpk
çHkko ukgh- bZ“ojh vuqxzgkus eyuk“k ikiuk“k gksowu eks{k nq%[kkUrs çkIr gksrks-
eks{k gh ekuoh drZO;kis{kk bZ“ojh vuqxzgkoj voyacwu vl.kkjh xrh vkgs-
4- bZ“ojh vuqxzgkps egÙo ek.klkus fdrhgh lRdesZ o ri“p;kZ dsyh rjh
ijes“ojh Ñis[ksjht nq%[kkUr eks{k ukgh-
5- iqu%tZUEk dYiuspk Li’V mYys[k ukgh-
6- lxq.k] fuxqZ.k mikluk i/nrhpk mYYks[k ukgh-
7- dsoG vksedkj tikoj Hkj ^vksedkj ekfe/;k;hr* ¼ik“kw 5-24½ lq=koj
dkSf.M.;kus Hkk’;kr EgVys vkgs- ^nq%[kkUrfuehŸk /;kukSdfo’k;Ùoe]
vksMdjkÙoe*
8- ek;koknkpk] osnkUrerkPkk fdaok tSu] ckSn~/k erkapk mYYks[k ukgh-
9- xazFk lairkauk 'kSo nk[kfo.;klkBh funku 'ksoVP;k 'kCnkph fdaok 'kCn leqgkph
iqujkOk`Ùkh djrkr- mnk- czãlw=kP;k 'ksoVh vuko`Ùkh 'kCnkr ^vuko`Ùkh 'kCnkr%]
v“kh iqu:Drh% vlrs- ;k xzaFkkr rls dsys ukgh- uqlrk f“ko ¼5-47½ vlkp
'ksoV dsysyk vkgs-12
ydqfy“k o R;kaPkk ik“kqir laçnk; b- l- P;k vkBO;k 'krdkiklwu rs rsjkO;k
'krdki;Zar e/;Hkkjrklg nf{k.k Hkkjrkr ilysyk gksrk- ;kps mYYks[k
rÙdkyhu f“kykys[kkr] rkeziV] ewrhZdyk] rRdkyhu lkfgfR;d lk/kukrwu ;srs-
tSu ys[kd gfjHknz] xq.kjRu o jkt“ks[kj Lor% ik“kqikr ok oSfnd/kekZuq;k;h
ulys( rjh vkiY;k ledkyhu ik“kqirkaph thouin~/krh o dkagh va“kh rÙoKku
;kph ekfgrh gfjHknzlqjh b-l- vkBos 'krd o R;kPkk Vhdkdkj xq.kjRu lqjh
vkf.k jkt“ks[kj lqjh ¼b-l- 1300 rs 1350 P;k lqekjkl½ ;k tSu xzaFkdkjkauh
fnyh vkgs-
vkpk;Z gfjHknzkP;k "kM~n“kZu leqPp;kojhy Vhdsr xq.kjRu fygrks- & ^çFker%
uS;kf;dkaph vFkok ;kSxkaph vkpkj in~/krh lkaxrks rs 405 /kkj.k djrkr- eksBs ¼çkSa<½
12- rxkjs x-ok-] “kSo n”kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rRoKku egkdks”k eaMG] iq.ks] 1987] i`-Øa 28-
¼149½
dkSihu ?kkyrkr o dkacGs ika?kjrkr- gs tVk/kkjh] HkLe pksiMysys o ;Kksiohr /kkj.k
dj.kkjs vlrkr- rs de.Myq/kkjd vkgsr- R;kapk vkgkj uhjl vlrks- rs cgq/kk oukr
>kMk[kkyh jkgwu daneqGs vkgkj ?ksrkr- rs vfrF;“khy vlrkr- dkgh lkiRuhd
vlrkr i.k R;kaP;k iSdh ts Js’B vkgsr rs ,dVs fuL=hd jkgrkr- gs iapkfXulk/ku
dVk{kkus djrkr- iapkfXulk/kuijk% gs gkr naM] tVk b- fBdk.kh çk.kfyax /kkj.k
djrkr- mÙke v“kh la;ekoLFkk çkIr >kysys uXu fgaMrkr- ldkGh 'kkSpeq[kektZu
>kkY;koj rhu f=dkG vaxkyk HkLe ykowu f“ko/;ku djrkr- ;teku gkr tksMwu
R;kauk ^vkse ue% f“kok;* EgVys rsaOgk ^xq: ue% f“kok;* vls mÙkjknk[ky Eg.krkr*-13
ydqyh“kkpk tUEk xqtjkFke/;s dkjok.k ;sFks >kyk- iq<s rks mTTkSuyk xsY;k
uarj dqf“kdk xkX;Z lkj[ks vusd f“k’; ;sowu feGkys- f“k’; dqf“kdkP;k f“k’;ijaijkapk
VIIkk panzxqIrkP;k eFkqjk dksjhoys[kkr o b-l- 978 P;k jktLFkkukrhy ujokgukP;k
mn;iwj f“kykys[kkr ;srkr- xk.;kZapk f“k’;ijaijspk riksjk“kh] okfYedh] jk“kh b- o ykV
nf{k.k xqtjkr] dsnkj] ç;kx] JhioZr] vka/kz] jke s“oj gh ik“kqir dsanzs vlY;kps mYys[k
„kkMZxnsokP;k ¼b-l- 274&96½ fla=k ç“kLrhr14 vkgs- ;qokuPokax ¼g;q&,u&Rlax½ ¼b-lu
629&645 b-l-½ ;k fpuh çok“kkyk ik“kqir {ks=s iq<hy fBdk.kh vk<Gyh- tkya/kj]
vfgN=] eydwV] dsjG] ekGok] egs“oj] [kksVkr] fcgkje/;s b-lukP;k uoO;k o ngkO;k
'krdkrhy ydqyh“k eanhjs] fl?kHkqe] ftYg;kr vkgsr- vklke e/khy banzikyP;k ¼b-l-
ps vdjkos 'krd½ rkeziVkr ^Tk;fr i“kqifr çtkf/kukFk* EgVys vkgs ;ko:u R;k
Hkkxkr i“kqirhps egkRE; gskrs- vksjhlke/;s ydqyh“k o R;kP;k f“k’;kaP;k lqjs[k ewrhZ
ij“kqjkees“oj] ¼ijkjks“oj½ ¼b-lu 75 P;k lqekjkl½] dfiys“oj] eqDrs“oj ¼b-lu 950
P;k lqekjkl½ bR;knh] Hkqous“oj eafnjkr vlY;kps ds- lh- ikf.kxzfguh]
^vkdsZvkWykWftdy fjesUl vWV Hkqous“oj* e/;s ueqn dsys vkgs- nf{k.k Hkkjrkr
ik“kqirerkps iqu:TTkhou dj.;klkBh ydqyh“kkus pYYkqdk vorkj /kkj.k dsyk vls
13- rxkjs x-ok-] “kSo n”kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rRRoKku egkdks”k eaMG] iq.ks] 1987]
i`-Ø- 33-
14- EP.Ind.P.282
¼150½
gseorh mRdh.kZ ys[kkr EgVys vkgs-15 egkjk’Vªkr ?kkjkiqjh ¼eqacbZ toG½ ys.;krhy ewrhZ
ydqyh“k ik“kqikrk“kh lacaf/kr vkgsr-16
nf{k.ksrhy b-lu- 1078 lkyP;k ,dk
f“kykys[kkr ,dk riLohyk ydqyh“k vls EgVys xsys-17 12O;k 'krdkrhy f“kykys[kkr
lkses“oj lqjhus ydqfy“kkP;k rÙoKkukpk iqUgk çpkj dsY;kpk mYYks[k lkiMrks-18 b-lu
1285 P;k f“kykys[kkr nku ns.kkjk O;Drh ydqfy“kkP;k iaFkkpk lnL; vlY;kps EgVys
vkgs-19 dypqjh jktoa“kkus ¼vYg.knsoh vkf.k cksgyk jk.kh½ ik“kqir erkyk çlkjkFkZ enr
dsyh vkf.k ik“kqirkpk;kZlkBh dkagh eB HksMk?kkV bFks cka/kwu fnys20
dY;k.kh pkyqD; dkyhu dksjho ys[kkae/kwu vkysyh ik“kqirkaps lanHkZ
b-l-P;k ngkO;k 'krdki;Zar 'kSo ik“kqir laçnk;kr cjsp ifjorZu ?kMwu vkysys
gksrs- dY;k.kh pkyqD;ka“kh lacaf/kr f“kykys[kke/;s ik“kqirkapk mYys[k vk<Grks- gs
mYys[k ik“kqir o ik“kqirka“kh lacaf/kr dkykeq[kh iaFkk“kh vkysys vkgsr- mÙkj pkyqD;
dky[kaMkr ik“kqir 'kk[kk ijorhZr Lo:ikr fnlrs- iq<s rh dkykeq[kh Eg.kwu vksG[kyh
tkow ykxys- ^jk“kh* vFkok ^iafMr* v“kk inO;k ik“kqir dkykeq[kh vkpk;kZauh vkiY;k
ukokiq<s /kkj.k dsysY;k fnlrkr-21 vls vlys rjhgh dkgh f“kykys[kkae/;s ek= ik“kqir
o R;kaP;k vkpk;kZapk mYys[k vkysyk fnlrks- pkyqD;kaps lkear f“kykgkj jktk ekjflag
;kP;k b-l- 1058 lkyP;k fejt f“kykys[kkr ik“kqir vkpk;Z fpd~nsojk; o R;kph
xq:ijaijk fnlrs- fpdnsojk; gs czãs“oj nsokps f“k’; gksrs- R;kauk fejath ¼vk/kqfud
fejt½ ;sFks nku fnY;kpk mYys[k çLrqr f“kykyss[kkr ;srks-22 rhFkZ] ¼ftYgk lksykiqj½
15- JBBR AS XXII, P.101
16- Charles-I - Callins: Elephanta and The Relief, of Lakulis`a Pasupata- Joaos 102-104
(Oct.-Dec 1982) PP 605- 615
17- Ep-Ind-part 7, Sekarpur, P.NO. 107
18- ,- dukZVd] Hkkx 07] [kaM 02] i`-Ø- 64 19- ;nqoa”kh] “kSoer] çFke vko`Ùkh fcgkj jk’VªHkk’kk ifj’kn] iV.kk] 1955] i`’B Øa-158-
20- vH;adj “kadj oklqnso ¼laiknd½] HkDrhdks”k] çFke vko`Ùkh] vkfnR; çfr’Bku] iq.ks] ekpZ
2001] i`-Ø-1299-
21- f“ko.kh f“kykys[k&:nz“kDrh iafMr] rhFkZ f“kykys[k&foey“kDrh iafMr] fucajxh f“kykys[k]
czg~ejk“kh iafMr] djM[ksy f“kykys[k& panz“ks[kj iafMr o Kkus“oj iafMr] rjM[ksy
f“kykys[k & okXks“oj iafMr] HkSjueV~Vh f“kykys[k & flagjk“kh] eksj[kaMh f“kykys[k &xaxjk“kh
iafMr bR;knh
22- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No.174 – 177.
¼151½
;sFkhy ik“kqir vkpk;kZyk o 'kSo ik“kqir eBkyk pkyqD; jktk foØekfnR; lgkO;kpk
lkear dypqjh tksxejlkus nku fnY;kpk mYys[k çLrqr b-l- 1082 P;k f“kykys[kkr
;srks-23 ukansM ftYg;krhy djM[ksy o rM[ksy gs ik“kqirkaph çfln~/k LFkGs vlY;kph
rsFkhy f“kykys[kko:u Li’V gksrs- ;sFks pkyqD;kaps lkear ukSG ac oa“kh;kph lÙkk gksrh-
R;kauh o R;kaP;k ç“kkldh; vf/kdkÚ;kauh ik“kqir eBkf/k“kkauk fofo/k xkokrhy djkP;k
:ikus feG.kkjs mRiUu fnY;kps vk<Grs-24 lkaxyh ftYg;krhy macj.kh ;sFkhy dksjho
ys[kkr ik“kqir eBkf/k“kkaph o.kZus vkysyh vkgsr-25 ckxydksV ftYg;krhy csGxh
;sFkhy pkyqD; jktk HkqoukSdeYy ¼b-l- 1075½ P;k f“kykys[kkr fdlwdkMw &70
çkarkrhy cknwacs;pkikGw gs xko nku fnY;kpk mYys[k ;srks- gs nku oGwUnpk vf/kdkjh
panhejlkus fnysys gksrs-26 eksj[kaMh ft-fcnj ;sFkhy f“kykys[kkuqlkj ik“kqir vkpk; Z
xaxs“oj ;kyk jkoh“ksV~Vh ukokP;k O;kikÚ;kus nku fnY;kpk mYys[k ;srks- ¼110 xn;kau
okf’kZd mRiUukph ckxk;rh tfeu½27 fcnj ftYg;krhy gkG~Gh ;sFkhy pkyqD; jktk
f=Hkqou eYykpk lkear jk?kojke ;kus iseksZMh jktkpk naMuk;d ¼lsukirh½ P;k
vkKso:.k iais“oj eafnjkyk nku nsrsosGh eqGpk mÙkjsrhy okjk.klh ;sFkhy jfgok“kh
vl.kkjk o gkG~Gh ;sFks vkysyk ik“kqirkpk;Z jRuoklh ;k vkpk;kZph ikniwtk d:u
R;kyk Hkqnku fnY;kpk mYys[k çLrqr xkokrhy f“kykys[kkr vkysyk vkgs-28 ;ko:u ;k
dky[kaMkr mÙkj Hkkjrkrwu vusd ik“kqir vkpk;Z nf{k.k Hkkjrkr vkY;kps Li’V gksrs-
lkjka“k :ikus vls lakxrk ;sbZy dh] osndkykiklwu çkphu ijaijk vlysyk o
vf[ky Hkkjrkr iljysyk ik“kqir laçnk; gk egÙokpk 'kSolaiznk; vkgs- mRrj
Hkkjrkrqu ;k laiznk;kpk izlkj nf{k.ksr >kyk- mRrj ¼dY;k.k½ pkyqD; dky[kaMki;Zar
23- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No. 242 – 243.
24- Upadhya G.N., ibid, Page No.92-94, 96-97, 102-103, 107.
25- Upadhya G.N., ibid, Page No.163 - 168
26- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – IX, Bagalkot District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, March 2006, Page No. 57 – 60.
27- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – VIII, Bidar District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, 2006, Page No.77 - 78
28- Reddy Devarakonda,ibid, Page No.83 - 84
¼152½
;k laiznk;kps vuq;k;h nf{k.ksr ;sr jkfgys- rRdkyhu 'kkludR;kaZuhgh ;k laiznkf;d
vkpk;kZauk fofo/k izdkjP;k ns.kX;k fnY;kps ojhy dkgh ,sfrgkfld lk/kukao#u Li’V
gksrs-
dkykeq[kh laçnk;
dkykeq[kh laçnk;kph lk/kus o R;kpk bfrgkl
dkykeq[kh laçnk;k”kh lacaf/kr eksB;k çek.kkr iqjkrÙoh; lk/kus miyC/k vkgsr-
T;ke/;s f”kykys[kkph la[;k eksB;k çek.kkr vkgs- dkykeq[kh laçnk;k”kh lacaf/kr
f”kykys[k dukZVdkrhy f”keksxk] csyxkae] csYykjh] fotkiwj] /kkjokM] fpdeaxGqj]
fp=nqxZ] glu] dksykj o rqedqj ;k ftYgîkr vk<Grkr- egkjk’Vªkr lkaxyh] lksykiwj]
mLekukckn] ykrwj o ukansM rj vka/kzçns”kkrhy fu>kekckn] cks/ku] o ifjljkr
dkykeq[kh laçnk;k”kh lacaf/kr f”kykys[k vk<Grkr- ;krhy cgqrka”k f”kykys[k dY;k.kh
pkyqD; o dypqjh jktoVh”kh lacaf/kr vlwu( dkykeq[khP;k xq:auk o eB eafnjkauk
fnysY;k Kkuk”kh lacaf/kr vkgsr- ;k f”kykys[kkao:u dkyeq[khph xq:ijaijk] lk/kuk
i/nrh o R;kaP;k “kS{kf.kd dk;kZlaca/khph ekfgrh miyC/k gksrs-
jkekuqtkpk;kZP;k ¼11 os 'krd½ czgelq=koj 2-2-37 vkiY;k Hkk’;kr dkikfyd
rlsp dkykeq[k ;k ukaokps o.kZu osn fojks/kh pfj=kP;k :ikr djrkr-29 f”kok;
dukZVd] vka/kzçns”k o nf{k.k egkjk’Vªkr vk<Gwu vkysY;k f”kykys[k o rkeziVkr
dkykeq[kkapk mYYks[k vk<Grks- dkykeq[kkapk çkphu mYYks[k jk’VªdqV jktk xksfoan
frlÚ;kP;k b-l- 807 P;k uanh rkeziVkr vkgs- R;kr vls fyghys vkgs dh] bZ”ojnkl
;k jktkus uanhP;k nsoky;kpk eq[; vlysY;k ,dk dkykeq[k iaFkkP;k iq:’kkyk ,d
xko buke fnyk-30 dkykeq[k iaFkkps oSf”k’Vîs vls dh] b-l-iwoZ e/;s dks.krsp mYYks[k
vk<Gwu ;sr ukghr- ek= ;k iaFkkP;k equhaps vusd mYYks[k ek= uarjP;k f”kykys[kkr
miYkC/k vkgsr- uknhdksM b-l- 958 o rqedwj ftYgîkrhy gseorh ;sfFky f”kykys[kkr
29- eapjdj jRukdj ckiqjko] ohj”kSo laçnk;] çFke vko`Ùkh] MkW-ok-x-dY;k.kdj xkSjo lferh
çdk”ku] Jhjkeiqj] lIVsacj 1989] i`-Ø-162-
30- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM 1] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 2001] i`-Ø-73-
¼153½
dkykeq[kh vkpk;Zakph ukos vkysyh vkgsr-31 jk’VªdqV jktk Ñ’.k frlÚ;kP;k dkGkr b-
l- 958 lkyh xxuf”ko ;k dkykeq[k vkpk;kZyk dkagh nku fnY;kpk mYYks[k dÚgkM
;sFkhy rkeziVkr fnlrks- gk xxuf”ko o bZ”kkuf”kokpk f”k’; vlwu oYdys”oj eBkpk
vkpk;Z gksrk- rlsp rks f”ko fln~/kkarkr fuiw.k gksrk- dkykeq[kkaph ,d mi”kk[kk Eg.kwu
letY;k tk.kkÚ;k eÙke;wj oa”kkP;k ddZjks.kh “kk[ksrhy vkpk;Z vHHkkstflu ;kP;k
vk=s; uked f”k’;kyk vOOks”oj nsokP;k iqtslkBh dkagh xkos nku fnY;kpk mYYks[k
nf{k.k dksd.kkrhy f”kygkjkaP;k jRukfxjh ftYg;krhy [kkjsikV.k ;k xkaoh lkiMysY;k
rkeziVkr vk<Grks- lsÅ.kpanz ;kno nqljk ;kus ukf”kd ftYgîkrhy fpapksyh gs xko
R;kpk dkykeq[k iaFkh; jktiqjksfgr loZnsokpk;Z ;kl nku fnY;kpk mYYks[k b-l- 1069
P;k olbZ rkeziVkr feGrks- dY;k.k pkyqD;kaP;k uarjgh iwoZdkyhu ;kno dky[kaMkr
dkgh vioknkRed mYys[k dksjho ys[kkaP;k ek/;ekrwu dkykeq[khaph vkysyh vkgsr-
;kuarj ek= vls mYys[k vk<Gr ukghr-32 ;kno jktk Ñ’.k ;kus vkiY;k njckjkr
dkykeq[kkauk jktkJ; fnysyk gksrk- csGxko ftYg;krhy euksyh f”kykys[kkr “kds
1174 jktxq:l losZ”oj nso ;k dkykeq[k “kSo iqtkÚ;kyk txnh”ojkP;k iqtslkBh dkgh
tehu nku fnY;kc/nypk mYYks[k vk<Grks-33 xfMgG~Gh f”kykys[kkr fnO;”kDrh iafMr
o R;kapk f”k’; okeuiaMhr ukokaP;k dkGkeq[k equhpk mYYks[k vk<Gwu ;srks- ;k “kk[ksP;k
vk|xq:ps uko ukgh- JhioZr efYYkdktZwu f”kykeB ioZroGh; flagijh’kn Jh”kSy
ioZrkojhy çfl/n efYykdktZwu f”kykeBps vkpk;Z ekykew[k riks/ku jkes”oj iafMrkl
dkdrh; nqlÚ;k csgjktkus nku fnY;kpk mYys[k guqedksaM f”kykys[kkr vkgs- l/;k gk
f”kykys[k dknyheB] Jh”kSy ioZrkoj vlwu R;kps vkrk ohj”kSo /kfeZ; eBkr ifjorZu
>kysys vkgs- dkykeq[kka”kh lacaf/kr HkquoYYkh f”kykys[kkr dkykeq[k equh losZ”oj nsokpk
mYys[k vkgs- R;kr R;kaps ykdqykxe] le; leqnz/k.k] taxe fyaxkorkj] mHk;dqy”kqn~/k]
31- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM 1] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 2001] i`-Ø-75-
32- ^^;kno jktk fHkYyeus b-l- 1191 gks;lGoa”kh; ohjcYykGoj dsysY;k LokjhP;k dkGkr
fln~/kkar panzHkw’k.k iafMr ;k dkykeq[kiaFkh; LFkkudkpk;kZyk ,d xko nku fnys gksrs-**&
j?kqukFk egk:nz Hkqlkjh] çkphu egkjk’Vªkpk /kkfeZd bfrgkl ¼b-l-iwoZ 200 rs b-l-1350½]
çFke vko`Ùkh] ejkBh lkfgR; ifj’kn] vka/kzçns”k] gSnzckn] ,fçy] 1965] i`-Ø-52-
33- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM 1] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh;
ejkBh ohj”kSo lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 2001] i`-Ø-75-
¼154½
dkykeq[k] elh;] jktxqq: losZ”oj vls o.kZu dsys vkgs-34 dY;k.kh pkyqD; dkyhu
ukansM ftYg;krhy nsxywj ifjljkrhy f”kykys[kkae/;s dkykeq[k vkpk;kZapk mYYks[k
fnlrks- pkyqD; “kkldkauh fo|knkuklkBh Eg.kwu dkykeq[k vkpk;kZauk tfeuh nku
fnysY;k gksR;k-
dkykeq[khaph çeq[k LFkGs
dY;k.kh pkyqD; dypqjh dky[kaMkr R;kaP;k jkT;kr dkykeq[khaph dkgh
çfl/n LFkkus gksrh- rsFkhy eBkaP;k o eafnjkaP;k fu;a=.kk[kkyh brj dkgh dkykeq[kh
eB eafnjs laLFkkus gksrh- mnk- b-l- 1094 lkyh fuekZ.k >kysY;k cG~Gsxkoh ;sFkhy
dsnkjs”oj ¼dksaMh½ eBkP;k vf/kiR;k[kkyh /kkjokM ftYg;krhy vcywj] gGsfuaMxqanh]
xnx] lqMhps eB o f”keksxk ftYg;krhy gDdyw eB gs dkykeq[kh eB laLFkkus gksrh-
;kapk dkjHkkj dsnkjs”oj eBkP;k ek/;ekrwu pkyr vls- ;k loZ eB o eafnj laLFkkuk
jkT;lÙksdMwu vxzgkjkP;k :ikus nku/keZ dsys tkr vls- cG~Gsxkaoh ;sFkhy çeq[k
dkykeq[kh LFkGkf”kok; Jhfxjh@Jh”kSY; gs gh dkykeq[kkaps ,d çHkko”kkyh dsanzLFkku
gksrs- ;kfo’k;h vf/kd ppkZ çdj.k Ø- 4 e/;s dsysys vkgs- dkykeq[kh laU;k”kh ;a=&
ra= vFkok ;f{k.kh fo+|sr ikjaxr gksrs- peRdkjkeqGs fojks/kdkapk ikMko djr gksrs- dksaMh
eBkr ikBîØe jpusr O;Dr >kysys uSiq.; fuj{kj rkaf=d ¼ekaf=d½ lk/kw feGow
“kd.kkj ukghr vls ykWjsatu ;kaps er vkgs-35 ;sFks fo”ks’k Eg.kts dkykeq[kkaP;k eBklkBh
çfln~/k vlysY;k cG~Gsxkaoh o Jhfxjh gs clos”ojkaP;k dkGkr fyaxk;r /kekZP;k
izHkkok[kkyh ;sowu dkGkuqlkj fyaxk;r eBkP;k LFkkiuslkBh] /kekZP;k çpkjklkBh
mi;qDr Bjys- ;k laca/khph ppkZ vki.k iq<hy çdj.kkr dj.kkj vkgksr-
ojhy dkykeq[kh çeq[k LFkGkf”kok; /kkjokM ftYg;krhy xnx gs gh
dkykeq[khaps ,d çeq[k LFkku gksrs- b-l- 1192 lkyh gks;lG jktk nqlÚ;k cYykGkus
34- eksxysokj lq/kkdj] ohj”kSo /keZiaFk% bfrgkl o rÙoKku] çFkeko`Ùkh] uVjkt çdk”ku] ukxiwj]
,fçy 1976] i`-Ø- 61-
35- Lorenzen David N., The Kapalikas and Kalamukhas, First Published, University of
California Press, Berkeley and Los Angeles 1972, Page No. 103
¼155½
dkykeq[kh f=dksVs”oj eafnjkyk xzkenku fnys gksrs- ;k nsoLFkkukpk çeq[k dkykeq[kh
vkpk;Z panzHk w’k.k gk rkaf=d erkpk vkpk;Z gksrk- rkaf«kd fØ;klkBh okekaph vko”;drk
vls- ;klkBh dnkfpr R;kus f=dksVs”oj eafnj ifjljkr os”;koLrh mHkkjyh vlkoh-
vls Eg.k.;kis{kk lektkus mis{khr BsoysY;k nsonklhauk /keZ izfdz;sr lkekoqu ?ks.;kph
rka=hdkaph Hkqfedk gksrh- rkaf=d fØ;k dekZlkBh o R;akuk ;kr lkekoqu ?ks.;klkBh
nsonkflps R;kaus leFkZu dsys rlk mYys[k eafnjkrhy f”kykys[kkr fnlrks-36
ojhy dkgh çeq[k LFkkukf”kok; csGxkao ftYg;krhy equoG~Gh] egkjk’Vªkrhy
ukansM ftYg;krhy djM[ksy o ykrwj ftYg;krhy fuyaxk rkyqD;krhy x.ks”kokMh gh
dkykeq[kh laçnk;kph çeq[k laLFkkus gksrh-
dkykeq[kh miiaFk
Ykdqyh”k ik”kqirkph ,d mi”kk[kk Eg.kwu dkykeq[k laçnk;kpk mn; >kyk-37
ik”kqirkaçek.ks dkykeq[kgh ozr djrkr ;k ozrkr daBekyk ,d nkfxuk] dkukrhy
nkfxuk] f”kjksHkw’k.k] HkLe o ;Kksifor /kkj.k dj.ks] MksD;kP;k doVhrwu vUu ?ks.ks]
iszrj{kk vaxkl Qkl.ks] jDr çk”ku] lksVk /kkj.k] nk:HkkaMs voyac ;k xks’Vh vko”;d
vlr- R;kaP;k ers dks.kR;kgh tkrhpk ek.kwl czkã.kp gksrks o gs ozr ?ksrY;kl lk/kq
curks- vlk “kSo iaFkkrhy dV~Vj rkaf=d laçnk; vlY;kph Xokgh MkW-nk-y-lg+L=cq/ns
nsrkr- jkekuqt ¼11os “krd½ ek= dkykeq[kkl ^egkozr/kkj o yxwM/kj* Eg.krks-38
dkykeq[kkl ^dkykeq[k* vlsgh EgVys tkrs- dikGkokj Ñ’.ko.khZ vkMok iV~Vk
yko.;kP;k R;kaP;k ç?kkrko:u dkykeq[k fdaok dkykeq[kh gs ukao iMys vlkos vlk
Vh-,- xksihukFkjko lkj[;k fo}kukapk rdZ vkgs-
36- vksG Ø- 1 & leqnzkrhy ykVk LFkfxr gksow “kdrhy i.k n;ke;h vlysY;k vkpk;kZl
fujarji.ks nku ;sr jkgrkr- vksG Ø- 2 & vUu] lqo.kZ] vkS’k/k] ik.kh] oL=knh] nku
R;kP;kdMwu ?ksrysyh turk lek/kkuh vkgs- vksG Ø- 3 & panzHkw”k.kus nsoLFkkukpk
¼f=dksVs”oj½ th.kksZ/nkj dsyk- ,d uohu laqnjiwj cka/kys- ;k vxksnj nsoLFkkukiklwu nwj
vlysys os”;kx`g LFkaykrjhr d:u nsoLFkkukP;k cktwyk vk.kys-
¼xnx ;sFkhy f=dksVs”oj eafnj f”kykys[k½
37- rxkjs x-ok-] “kSo n”kZu] çFke vko`Ùkh] ejkBh rRoKku egkdks”k eaMG] iq.ks] 1987] i`-Ø-223-
38- rxkjs x-ok-] “kSo n”kZu]mDr] i`-Øa-224-
¼156½
;k laçnk;kps 1-“kDrhifj’kn 2-flagifj’kn vls nksu miiaFk gksrs- ;k laçnk;kpk
çlkj b-lukP;k vdjkO;k] ckjkO;k o rsjkO;k “krdkP;k iqokZ/kkZr eq[;r% dukZVd o
vka/kzins”kkpk dkagh Hkkx ;kr gksrk- vls miyC/k f”kykys[kko:u fnlrs- ;k
laçnk;kiSdh “kfDRkifj’kn gh eq[;r% /kkjokM o f”keksxk ftYg;kr çHkkoh gksrh- R;k
ifj’knsP;k nsoky;kauk o eBkuk fnysY;k ns.kX;k ueqn dj.kkÚ;k f”kykys[kkaph la[;k
f”kykys[kkaojhy lkaçnkf;d] ,sfrgkfld] o brj ekfgrhph foiqyrk ;ko:u fnlrs-
flagifj’kn] dukZVd] vka/kz o egkjk’VªkP;k nf{k.k çkarkr foLrkjysyh vlyh( rjh R;kapk
nsoky;kauk o eBkauk fnysY;k ns.kX;kaP;k f”kykys[kkaph la[;k “kfDrijh’knsis{kk deh
vkgs- ;k laçnk;kps laLFkkid ok çpkjd dkf”ejh czkã.k vlkosr vls fotkiwj
ftYg;krhy fotkiwj ¼b-l-1074&75½ eqÙkxh ¼b-l-1147 o b-l-1158½ ;sFkhy
f”kykays[kkrwu vk<Grs- gs loZ vkpk;Z dnkfpr dkf”ejh ulrhygh i.k gs czkã.k
vlkosr] dkj.k rs ydqykxer ¼ydqyh”kÑr ik”kqirlw= bR;knh½ rK gksrs- ;k
laçnk;krhy ;rhaP;k ¼xq:aP;k½ ukokiq<s ^jklh*] ^iafMr* o ^”kDrh* v”kh miins tksMr
vlr-39 i.k R;kp cjkscj rs osn “kkL= ¼O;kdj.k] U;k;ehekalk] bR;knh½] iqjk.k] bfrgkl
o uhrh”kkL= ;krgh ikjaxr gksrs- ;ksxfo|soj R;kapk Hkj gksrk- R;kaP;k eBkrwu ;k
fo|kaps f”k{k.k fnys tkbZ- o R;kcíy R;kauk rÙdkyhu lÙkkf/k”kkadMwu ns.kX;k
feGkY;kps f”kykys[kkr ueqn dsys vkgs-40 R;kaph nsoky;s ¼mnk-dsnkj s”oj] lkseukFk]
iapfyax bR;knh½] egknsokph ¼f”kofyaxkph½ vlwu R;krhy dkagh ys[kkar o.kkZJe /kekZoj
Hkj vlyk rjh ik”kqirkaçek.ks rs loZ o.kZkauk Kkunku djhr- R;kaP;kuarj vkysY;k
ohj”kSokçek.ks KkusPNqdkauk Kku dj.;kfo’k;hP;k lwpuk dkagh ys[kkr vk<Grkr-
39- vrdjs ds-,l-] xkMxhG fo|k] la”kks/kueqnzk] çFke vko`Ùkh] dSykl ifCyds”kUl] vkSjaxkckn]
tqyS 2009] i`-Ø- 332
40- f}osnh ikjlukFk] Hkkjrh; n”kZu] çFkeko`Ùkh] Jhjke esgjk vWUM daiuh] vkxzk] 1973]
i`-Ø- 332-
¼157½
dY;k.kh pkyqD; o dkykeq[kh laçnk;
“kSo ik”kqiaFkkph ijkorhZr “kk[kk Eg.kwu dkykeq[kh iaFkkdMs ikfgys tkrs- ngkO;k
“krdki;Zar miyC/k f”kykys[kko:u ik”kqirkaps :ikarj dkykeq[k laçnk;kr >kysys
vk<Grs- dY;k.kh pkyqD; dkyhu f”kykys[kke/;s dkykeq[khaph xq:ijaijk lkaxrkuk rh
ik”kqir vkpk;kZauk nk[kfoysyh vkgs- pkyqD; dky[kaMkr rk af=d “kSo Eg.kwu letyh
tk.kkjh gh “kk[kk yksdfç; vlY;kps rÙdkyhu fofo/k dksjho ys[kkaP;k vk/kkjs Li’V
gksrs-
MkGhac ¼ft-mLekukckn½ ;sFkhy dY;k.kh pkyqD; foØekfnR; lgkO;kP;k
dky[kaMkrhy f”kykys[kkr ;k çns”kkpk egkeaMys”oj vgoeYyjl ;kpk mYys[k ;srks-
^MkGhac* ;sFks dkykeq[kh laçnk;kps eB gksrs- ;k eBkps vkpk;Z ^laxes”oj iafMr* gs
vlwu R;kauh dsysY;k fo|knkukeqGs ^egkeaMys”oj vgoeYyjlk*us Hkwnku dsY;kpk
mYys[k mijksDr f”kykys[kkr vkysyk vkgs-41 mÙkj dukZVd dkykeq[kh iaFkkps dsanz gksrs-
mÙkj dukZVdkrhy ckaxydksV ftYg;krhy ^gkyqj* ;sFkhy b-l- 1030 P;k dksjho
ys[kkuqlkj pkyqD; jktk t;flag nqljk ;kpk lkaer ^ukxfr;jl rstksjk”kh* iafMr
;kyk nku fnY;kpk mYys[k ;srks-42 ;kp ftYg;krhy b-l- 1033 P;k ^HkSj.keV~Vh*
f”kykys[kkr dkykeq[kh laçnk;kpk ^flagjk”kh* ukokP;k mi”kk[kspk mYys[k ;srks- pkyqD;
lkaer fla/koaf”k; ukxkfnR;kus dkykeq[kh mi”kk[kk flagjk”kh iafMr ukxkfnR; HkV~Vkpk;Z
o rstksjl iafMr ;kauk] ;q/nklkBh tkr vlrkuk R;kaph ikniwtk d:u nku /keZ
dsY;kpk mYys[k ;srks-43 djM[ksy iklwu toGp vl.kkÚ;k rM[ksy ¼ft-ukansM½ gs gh
,d dkykeq[khaps çfl/n dsanz gksrs- pkyqD; jktk lkses”oj çFkeP;k dky[kaMkrhy b-l-
1047 P;k f”kykys[kkr44
pkyqD; jktoa”kkph oa”kkoG vk<Grs- pkyqD; jktk
=SyksD;eynso ;kP;k ijkØekps o.kZu ;kr vkgs- =Syksdeynso o R;kpk lsukirh
41- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No.3-7
42- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – IX, Bagalkot District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, March 2006, Page No.31 – 32.
43- Reddy Devarakonda, ibid, Page No.34 – 36.
44- gk f”kykys[k xn; o in; Lo:ikr vlwu çkphu dUuM lkfgR;kph ekfgrh miyC/k gksrs-
¼158½
ukxoeZ o ek/ko ;kaps “kkS;Z o.kZu foLrkjkus vkysys vkgs- ;kauh pkyqD;kaPkk jkT;kpk
foLrkj mÙkj Hkkjrkr dsysyk gksrk- ;k ijkØeh lsukirhauh rM[ksy ;sFkhy dkykeq[kh
vkpk;Z okxs”oj iafMrkauh dsysys fo|kKkukps dk;Z ikgwu R;kauk eksBs nku/keZ fnY;kpk
mYys[k çLrqr f”kykys[kkr vkysyk vkgs-45 ;kp ftYgÓkrhy HkaMkjdoBs ;k xkokrhy
b-l- 1069 pk vkfexhnso dkyhu f”kykys[kkr v.knqj 3000 ;k çkarkpk mYys[k ;srks-
;k çkarkrhy HkaMkjxoVhxh ¼vk/kqfud HkaMkjdoBs½ ;sFkhy xzkeçeq[k eqnxkSaM ;kP;k
lkax.;ko:u loZ xkodÚ;kauh xkokrhy dkykeq[kh eBkrhy vkpk;Z czãjk”kh iafMr
;kyk nku fnys-46ckxydksV ftYg;krhy ^csGxh* ;k rkyqD;kaP;k xkoh b-l- 1075
lkyP;k HkqouksdeYy pkyqD;kP;k 'kkludkGkrhy f”kykys[kkr dkykeq[khaph nqljh
mi”kk[kk ^^dkykeq[kh ;rh ioZroGh;** pk mYys[k ;srks- ;k 'kk[ksrhy Hkqou”kDrh iafMr
nsokps f”k"; rRiq:"k iafMr nso ts fo|knkuklkBh çfln~/k gksrs- R;kauk ;k dk;kZlkBh
^fdlqdkMw* 70 ;k çkarkrhy ^cknwcs;* gs xko nku Eg.kwu fnys gksrs- ^csGxh* gs xko
pkyqD; dky[kaMkrhy fo|knkukps çfln~/k LFkG gksrs- ;sFks fo|knku dj.kkjs o
fo|knku ?ks.kkjs mik/;k; ,d eRrj ckxk;r tehu o fo|kF;kZauk 16 eÙkj tfeu o
rsFkhy ikgjsdjh o lsodkauk 30 eÙkj Hkweh nkukP;k Lo:ikr fnY;kpk mYys[k çLrqr
f”kykys[kkr vkysyk vkgs-47ukansM ftYgîkrhy djM[ksy ;sFkhy f”kykys[k egkeaMys”oj
dDdjl ;kP;k dky[kaMkrhy b-l- 1078 lkypk vkgs- ;kr ik”kqir “kk[kk Eg.kwu
dkykeq[khapk mYys[k vkysyk vkgs- ;k xkokrhy ik”kqir dkykeq[khaP;k eBkpk çeq[k
vkpk;Z panz”ks[kj iafMr ;kyk vkojokMh] ¼vk/kqfud vkSjkn] ft-fcnj] dukZVd½]
dkoGxkao] vkywj] lDdjxk] HkkbZxko ;sFkhy mRiUu nku Eg.kwu fnysys vkgs-48fcnj
ftYg;krhy ¼dukZVd jkT;½ ^ekSj[kaMh* ;sFkhy b-l- 1079 P;k pkyqD; jktk ^f=Hkqou*
eYyP;k dk;ZfdnhZe/khy dksjho ys[kkr jkoh”ksV~Vh ukokP;k O;kikÚ;kus R;kP;kdMs
45- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No.107
46- Upadhya G.N., ibid, Page No.250- 251
47- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – IX, Bagalkot District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, March 2006, Page No.57 – 60.
48- Upadhya G.N., op.cit., Page No.92 - 93.
¼159½
vlysyh laiw.kZ LFkkoj ekyeÙkk o R;kyk feG.kkjs ¼O;ktkP;k ek/;ekrwu½ laiw.kZ mRiUu
dkykeq[kh vkpk;Z ^xaxjk”kh iafMr nso* ;kyk fnY;kpk mYys[k çLrqr dksjho ys[kkr
;srks-49 nf{k.k lksykiwj ftYgîkrhy nf{k.k Hkkxkrhy rhFkZ ;sFkhy b-l- 1082 vFkok
1108 P;k jkefyaxs”oj eafnjkrhy f”kykys[kkuqlkj pkyqD; “kkld foØekfnR;
lgkO;kpk lkaer fot;kfnR; ;kph jk.kh in~eynsoh o eqyxk ¼ukokpk mYys[k dksjho
ys[kkr ukgh½ çLrqr xkokrhy ik”kqir dkykeq[kh vkpk;Z vkuan”kDrh iafMr ;kyk nku
fnY;kpk mYys[k ;srks-50
mÙkj dukZVdkrhy dksIiy ftYg;krgh dkykeq[khaph dkgh LFkGs fnlwu ;srkr-
R;kuqlkj ^dYywj* ;sFkhy pkyqD; “kkld foØekfnR;kP;k dky[kaMkrhy b-l- 1098 P;k
f”kykys[kkr dkykeq[kh dyhnso eBkP;k th.kkZ/nkjklkBh o ^cUurqj* xkoP;k f”kokjkrhy
nf{k.ksdMhy 50 eÙkj Hkweh o ;sjcxh xkoP;k nf{k.ksdMhy 50 eÙkj Hkweh o brj 20
eÙkj Hkweh v”kh 10 eÙkj Hkweh] uankfniklkBh ,d rsykpk ?kk.kk dkykeq[kh ;srh-51
f”ko”kDrh iafMrkP;k lkfUUk/;kr fnY;kpk mYys[k çLrqr f”kykys[kkr vkysyk vkgs-52
;kp xkokr ,dw.k uÅ f”kykys[k pkyqD; ledkyhu vlwu R;krhy ojhy
f”kykys[kkaf”kok; b-l- 1102 lkyP;k f”kykys[kkr egklkaer BDdjlu ;kus
fo|knkuklkBh çfl/n vlysY;k dkykeq[kh “kSo vkpk;Z panz”ks[kj iafMr nso ;kyk nku
fnY;kpk mYys[k ;srks-53 ;sFkhy nqlÚ;k ,dk f”kykys[kkr pkyqD;kaps lkaer oUghdqy
oa”kkrhy ddsZjl jktkus dkykeq[kh iafMr panz”ks[kj iafMr o R;kpk lgk¸;d vkpk;Z
Kkus”oj o ;ksxs”oj ;kauk nku fnysys f”kykys[kkr fnlrs-54 pkyqD; dky[kaMkr
djM[ksy 2000 gh djM[ksy çkarkph jkt/kkuh vlwu ;sFkhy lkaer ;sjs;ejl oUghdqy
49- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – VIII, Bidar District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, March 2006, Page No.77 – 78
50- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No. 243-248
51- dkykeq[kh vkpk;kZauk dkgh f”kykys[kkr ^^;rh** vlk 'kCnç;ksx dsysyk vk<Grks-
52- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – III, Koppal, First
impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya, Hospet,
Bellary District, 1999, Page No. 174 – 177
53- Upadhya G.N., op.cit, Page No.94
54- Upadhya G.N., lbid, Page No.96 - 97.
¼160½
jktoa”kkrhy gksrk- ;kus vkojokMh 700] y?kqçkarkrhy vkyqj] xkSaMxko] dkoGxko]
nSloGxh] nqDdkos] cksjhxkos ¼vk/kqfud cksjxkao½ us:yxs] fgIiGxkos ¼vk/kqfud fgIiGxk½
lDdjxk 90 ¼vk/kqfud l[kjxk½ ;sFkhy feG.kkjs mRiUu ojhy dkykeq[kh vkpk;kZauh
dsysys “kS{kf.kd dk;Z ikgwu R;kauk nku fnysys vk<Grs-55
vk/kqfud ukansM ftYg;kpk nf{k.k iwoZ Hkkx dkykeq[khaP;k /kkfeZd çHkkok[kkyh
gksrk- lxjksGh ;sFkhy b-l- 1110 P;k f”kykys[kkuqlkj ^;sdIik uk;d* ukokP;k
LFkkfud ç”kkldkus dkykeq[kh vkpk;Z ^czãjk”kh iafMr* ;kyk nku fnY;kpk mYys[k
;srks-56 ;kp çek.ks ^lduqj* ;sFkhy pkyqD; 'kkld foØekfnR;kpk lkeaRk vkpjl ;kus
dkykeq[kh nsojk”kh iafMr ;kyk Hkwnku fnY;kpk mYys[k ;srks- ¼b-l- 1113½57 b-l- 1115
P;k ;k xkokrhy f”kykys[kkr cks/ku 700 çkarkrhy daiUu 24 e/;s lojGh ¼vk/kqfud
lxjksGh½ ;sFkhy dkykeq[kh eBkpk;Z cEejk”kh iafMr ;kyk oUghdqy oa”kkrhy ^cYyjl*
;k lkaerkus nku fnY;kpk mYys[k ;srks-58 dY;k.kh pkyqD; dky[kaMkr djM[ksy ¼ft-
ukansM½ gs dkykeq[khaps eksBs dsanz gksrs- ;sFkhy miyC/k 7 f”kykys[kkiSdh 5 f”kykys[kkr
dkykeq[kh vkpk;kZapk mYys[k ;srks- ;sFkhy b-l- 1130 P;k f”kykys[kkr iqUgk Kkus”oj
iafMrkpk mYys[k ;srks-59
;ko:u gs Li"V gksrs dh] ;k dky[kaMkrhy vusd nku”kqjkauh dkykeq[kh
vkpk;kZauk laiÙkhpk R;kx eksB;k çek.kkr dsysyk gksrk- ;k ftYgÓkrhy ^gkylh*
¼rqxko½ ;sFkhy pkyqD; jktk HkwoyksdeYyP;k dkjfdnhZrhy b-l- 1137 P;k
f”kykys[kkuqlkj mÙkjs”oj nsoky;kps vkpk;Z ^foeGkfnR; iafMr* ;kyk egkeaMys”oj
^gsekMhjl* ¼gseknzhjl½ ;kus fnokcÙkhP;k lksbZlkBh ,d rsy?kk.kk o vkB eÙkj tfeu
55- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No.100-102.
56- Upadhya G.N., ibid, Page No.124 - 125
57- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – III, Koppal, First
impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya, Hospet,
Bellary District, 1999, Page No. 182 – 183
58- Upadhya G.N., op.cit, Page No.127 - 128.
59- Upadhya G.N., lbid, Page No.103
¼161½
,d eÙkj Qqykph ckx nku fnY;kpk mYys[k çLrqr f”kykys[kkr ;srks-60 lksykiwj
ftYgîkrhy b-l- 1171 P;k ^f”ko.kh* f”kykys[kkr pkyqD;kaps lkear dypqjh jktk
^lksohnso* o R;kph jk.kh ^gkjyknsoh* ;kapk mYys[k ;srks- ;kpk iz/kku lks;hnsojlkus
rSykj &40 e/khy ^f”ko.kxh* ¼vk/kqfud f”ko.kh½ ;sFkhy ^dkykeq[kh eBkpkj
:nz”kDrhiafMr* ;kauk nku fnY;kpk mYys[k çLrqr f”kykys[kkr vkysyk vkgs-61
dkykeq[kh vkpk;Z ra=&ea=kr çfo.k gksrs- eqGkr gk 'kSo laçnk; rkaf=d Lo:ikpk
gksrk- dksIiy ftYg;krhy dqDduwj ;sFkhy b-l- 1178 P;k f”kykys[kkuqlkj pkyqD;kapk
egkeaMys”oj fl/kaoa”kh; ^iseksZMhy* o R;kpk vf/kdkjh ^pkÅaMs”oj* ;kauh dkykeq[kh
eBkrhy dkGs”oj tks ;rh ij aijsrhy gksrk gk vkpk;Z vusd fln~/kkar o 'kkL=kae/;s
ifjiw.kZ vlk gksrk rks ea=&ra= fo|sr Js"B gksrk- rks dkGhdkts"Bspkgh mikld
vlY;kpk mYys[k çLrqr f”kykys[kkr vkysyk vkgs-62
dkykeq[khph lk/kuk in~/kr o rÙoKku
dkykeq[kh laçnk;koj ik”kqir erkapk çHkko vlY;keqGs gk laçnk; ;ksXkh
laçnk; Eg.kwu vksG[kyk tkrks- ik”kqir] dkikfydklkj[;k lk/kuk i/nrhpk
dkykeq[khauh dkgh çek.kkr Lohdkj dsysyk fnlrks- ukeLej.k] ;K] ti] /;ku] lek/kh
;k lk/kuk i/nrhpk okij dkykeq[khauh dsY;kps b-l- 1094 P;k csGxkao ;sFkhy
dsnkj s”oj eafnjkP;k f”kykys[kko:u Li’V gksrs-63 dkf”ejh “kSo iaFkkpkgh dkykeq[khaoj
çHkko iMysyk gksrk- R;keqGsgh dkf”ejh lk/kuk in~/krhpk o rÙoKku Lohdkj
dkykeq[khauh dsysyk vkgs-64 dkykeq[khauh vkiY;k rÙoKkukr dk;Zdkj.k ;ksXk] fo|k
60- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – VIII, Bidar District,
First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya,
Hospet, Bellary District, March 2006, Page No.106 – 107
61- Upadhya G.N., Kannada Univesity Epigraphical series – VI, Kannada Inscriptions of
Maharashtra, First impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi,
Vidyaranya, Hospet, Bellary District, March 2001, Page No.220 - 221
62- Reddy Devarakonda, Kannada Univesity Epigraphical series – III, Koppal, First
impression, Director, Prasaranga, Kannada University, Hampi, Vidyaranya, Hospet,
Bellary District, 1999, Page No. 228 – 235
63- Lorenzen David N., The Kapalikas and Kalamukhas, First Published, University of
California Press, Berkeley and Los Angeles 1972, Page No. 112
64- Lorenzen David N., ibid, Page No. 105
¼162½
vkf.k nq%[kkar ;kapk Lohdkj dsysyk vkgs- rÙdkyhu ik”kqir] dkikfyd o dkf”ejh “kSo]
laçnk;kP;k çHkkokrwu fuekZ.k >kysys dkykeq[khaps rÙoKku fnlrs- vk/kqfud fo}kukaP;k
ers gk laçnk; ,dk vFkhZ ohj”kSo erkps iwoZ:i vlysys fnlrs- dkykeq[kkaph loZ
çeq[k nsoky;s o eB vkt ohj”kSokaph iq.;{ks=s vlwu rh R;kaP;k rkC;kr vkgsr- ,l-lh-
uanheBkuh ^, gWWaMcqd vkWQ ohj”kSo>e^ i`’B 09 oj gqyh ;sFkhy dkykuqHko eB vkrk
ohj”kSokapk egÙokpk eB cuyk vlwu brjgh dkykeq[k eB o eanhjs lkodk”ki.ks
dq.kkP;kgh y{kkr u ;srk ohj”kSo cuys-65 ;k dkykeq[k ik”kqirkaP;k vkpk;ZakP;k dk;kZpk
ifjikd Eg.kts clos”oj o brj çkjaHkhps ohj”kSo ;kaP;k usr`Ùok[kkyh >kysy s “kSoiaFkkps
iquLFkkZiuk gks;- dkykeq[k o ohj”kSo ;k nksu iaFkkps leku fo”ks’k Eg.kts fyaxiwtsoj
Hkj o eB laLFkk csyxkaos eBkps dkykeq[k vkpk;Z dsnkj “kDrh gs dsnkjs”oj eanhj
çeq[k gksrs- R;akuh tks dks.kh HkDr ,dk fyaxkph LFkkiuk djhy R;kl vkxekl o.kZu
dsysY;k Qykis{kk dksVhiV QG feGsy vls EgVY;kps rsFkhy b-l- 1164 P;k
f”kykys[kkr ueqn dsys vkgs-66
dkykeq[khaps “kS{kf.kd dk;Z
b-l- P;k 10 O;k “krdkiklwu rs rsjkO;k “krdki;Zar dkykeq[kh xq:auh vkiY;k
eB] eanhj laLFkkauke/kwu “kS{kf.kd dk;Z eksB;k çek.kkoj dsysys fnlwu ;srs- R;kP;k ;k
dk;kZeqGs pkyqD;] dypqjh o ledkyhu brj “kkld çHkkfor gksowu dkykeq[khauk
eksB;k çek.kkr nku /keZ dsY;kps cgqrka”k dkykeq[kh f”kykys[kko:u Li’V gksrs-
dkykeq[kh xq: ;ksxkps çorZd gksrs- gs csGxkao ftYgîkrhy xksfy;gYyh
f”kykys[kko:u Li’V gksrs-67 dkykeq[kh oSfnd /kekZps vuq;k;h vlY;keqGs rs oSfnd
rÙoKkukP;k v/;kiukps dk;Z djhr- csGxkao ;sFkhy dsnkjs”oj ¼b-l- 1094½ ;sFkhy
f”kykys[kkuqlkj fln ~/kkar] rdZ”kkL=] O;kdj.k] dkO;] ukVd] laxhr] lkfgR;] bR;knhaps
65- have been absorbed in to Virasaivism, Maysor Gazetteer, [II part,11,885]
66- nkeksnju ds-] Hkkjrh; fparu ijaijk] çFke vko`Ùkh] fiiqYl ifCyf”kax gkÅl ¼çk-½] fy-] ubZ
fnYyh] 1970] i`-Ø- 245-
67-- Lorenzen David N., The Kapalikas and Kalamukhas, First Published, University of
California Press, Berkeley and Los Angeles 1972, Page No. 152
¼163½
f”k{k.k dkykeq[kh xq:dMwu fnys tkr vls- egkjk’Vªkrhy x.ks”kiwj ¼ftYgk ykrwj½]
djM[ksy ¼ftYgk ukansM½ ;k f”kykys[kkao:u gh dkykeq[kh xq: gs ;ksx vH;klklkscrp
fofo/k dy sps v/;kiu dk;Z djhr vlY;kps Li’V gksrs-68
dkikfydkis{kk FkksMklk eokG vl.kkjk iaFk Eg.kwu dkykeq[kkadMs
ikfgys tkrs- tSu /kfeZ;ka”kh rksaM nsowu R;akuh vkiyk laçnk; nf{k.ksr ok<oyk- b-l-
ngkO;k] vdjkO;k] vkf.k ckjkO;k “krdkrhy nf{k.ksrhy jk’VªdqV] pkyqD;] ;kno]
f”kygkj ;k jktoVhauh dkykeq[k xq:auk vkJ; fnyk- R;kaP;k njckjh vusd dkykeq[k
vkpk;Z gksrs- cgqrsd dkykeq[k vkpk;kZaps eB R;k dkGh vfLrÙokr gksrs- ;k eBk}kjs rs
oSfnd f”k{k.kklkscrp] ea=] ra=] ;ksx] fo|k] bfrgkl] “kkL= vls fo’k; f”kdfoys tkr-
;k iaFkkps eq[; dsanz dnyhcu Eg.ktsp ^Jh”kSY;* gs gksrs- f”kok; mÙkj dukZVd]
egkjk’Vªkrhy dksYgkiwj] lksykiwj] lkaxyh] mLekukckn] ukansM ;k ftYg;krhy vusd
f”kykays[kke/;s dkykeq[kkaP;k vkpk;kZpk mYys[k ;srks- ;k vkpk;kZaP;k eBkauk tfeuh
nku fnY;kps letrs- iq<s ek= ;kaP;kojgh ohj”kSokapk çHkko iMyk o dkykeq[k
laçnk;kpk vLr gksowu ohj”kSokapk mn; nf{k.ksr >kyk-
ukFklaçnk;
iwoZ e/;;qxhu “kSo laçnk;krhy lokZr yksdfç; ukFk laçnk;kdMs ikfgys tkrs-
Hkkjrkrhy çR;sd çkarkr vktgh ukFk iaFkh; vuq;k;h fnlrkr- mÙkj pkyqD;
dkyk[kaMkr brj iaFkkçek.ks ukFk iaFkh;kaph la[;kgh vf/kd çek.kkr vlkoh- dkj.k uÅ
ukFkkaiSdh cgqrsd loZp ukFk mÙkj pkyqD; ledkyhu gksrs- ckjkO;k “krdki;Zar ukFk
laçnk;kpk fodkl eksB;k çek.kkr >kyk- rkfÙod fopkj çokg] lektkr [kksyoj
:tyk- mÙkj pkyqD; o R;kaP;k ekaMfyd jkT;kaPkk fopkj djrk 12 O;k “krdkuarj
ek= ohj”kSo fyaxk;rkpk çHkko ok<ysyk fnlrks- ;k nksUghgh “kSo iaFkke/;s iq<s oSpkfjd
leUo; fuekZ.k >kys- vYyeçHkw] xksj[kukFk o clos”oj ;kaP;kr leUo; ?kMwu vkyk-
n[[ku çns”kkr ¼dqary ns”k½ ukFk laçnk;k”kh lacaf/kr vusd /kkfeZd LFkGs
vkgsr- ;k LFkGka”kh loZlkekU;kpk usgehp laca/k vkysyk vkgs- ;krwup egkjk’Vª]
68- Ritti Shrinivas & G.C. Shelke, Inscriptions from Nanded Distrit, Yashwant
Mahavidyalaya, Nanded, 1968, Page No. 220
¼164½
dukZVd vkf.k vka/kzçns”k ;k vk/kqfud jkT;kr iwoZe/;;qxhu dky[kaMkiklwu ukFk
laçnk; :tysyk fnlrks- ;k çns”kkrhy rkaf=d] ckSn~/k] tSu v”kk vusd iaFkkapk çHkko
ukFk laçnk;koj gksrk- ;k iaFkkrhy pkaxys okbZV fopkj o vkpkjkapk lekos”k ukFk
çokgkoj >kyk- iq<s xksj[k ukFkklkaj[;k /keZ o lekt lq/kkjdkauh lkekftd o /kkfeZd
nks’k cktwyk lk:u xq.kkaph eqDri.ks lektkr m/kG.k dsys- xksj[kukFkkapk ;k çns”kk”kh
çR;{k laca/k vkY;kps iqjkos] vk<Grkr- rÙdkyhu ohj”kSo fyaxk;r laçnk;kps egkRek
clos”oj o R;kaps brj vuq;k;ka”kh ukFk fln~/kkapk o xksj[kukFkkapk laca/k ;sowu ukFkkalg
ohj”kSokaoj R;kapk çHkko fuf”pr iMyk vlkok- ;k ?kVdkapk ;k o iq<hy çdj.kkr
foospu dsys tkbZy-
ukFk iaFkkph ik”oZHkweh
ukFk iaFkkrhy çeq[k rÙos gh çkphu dkGkiklwu ijaijsus vkys vlkosr vls
vlys rjh R;koj iwoZ e/;;qxkr vusd laLdkj >kysys vkgsr- R;keqGs vki.kkl
ukFkrÙo uos okVrs- ukFk iaFkkP;k Lo:ikdMs ikfgY;kuarj vls y{kkr ;srs dh] ukFkiaFk
ckSn~/k /kekZrwu :ikarjhr >kysY;k fln~/kkapk ,d ?kVd vFkok Hkkx vkgs-69
ukFk iaFk ^ckSn~/k otz;ku iaFkk*ps ifjorhZr :i ekuys tkrs- nqlÚ;k cktwyk ukFk
iaFkkus ;ksx rÙokpkgh vk/kkj ?ksrysyk vkgs- ;keqGs ukFkkapk fopkj çokg dkghalk osxGk
tk.korks- ;kdkGkrhy ifjfLFkrh ikgrk ckSn~/k iaFkkps fiNsgkV ns”kkr gksr vlrkuk fganw
“kSo iaFkkpk fodkl eksB;k tksekus pkyw gksrk- ;krwu ukFkkadMs gV;ksx pkywu vkys o
“kSokaph çeq[k nsork vkfnukFk ¼”kadj½ o R;kP;k rÙokrwu ukFk çokgkpk mn; >kY;kps
lkafxrys tkrs- çkphu dkGkiklwu brj fopkjkaçek.ks “kSo fopkj çokg nh?kZdkGki;Zar
lektkr :tyk- R;kpkp ifj.kke Eg.kwu ukFkiaFkh; rÙoKkugh lektkus lgtrsus
Lohdkjyh- ;kfo:n~/k vusd ererakrajs ukFk laçnk;kP;k mn;klaca/kh vlw “kdrhy-
69- v & ukFk iaFk 84 fln~/kkaue/kwu fuekZ.k >kys- vls lkekU;r% ekuys tkrs-
vk & ;kr 84 fln~/k vkf.k ukFk iaFk ;kaP;krhy laca/k gs egRoiw.kZ gksrs- ckSn~/k vfu”ojoknh vkgsr-
ukFk iaFkh;ke/;s cny gksowu rks bZ”ojoknh cuyk vls vlys rjh ukFkiaFkh; vksO;kadMs
ckjdkbZus ikgrkp vls y{kkr ;srs dh] ckSn~/kkpk “kqU;okn vkf.k otzHkko ;kr fnlrks- ¼jkgqy
lkaÑR;k;u] fuca/kkoyh] i`- 163½
¼165½
T;kr tkrh; caM vkf.k R;kPkh meVysyh çfrfØ;k ;k ?kVdkauk vf/kd egÙo nsowu
tuvkanksyukps çfrd Eg.kwu Hkkjrh; lektkr gk iaFk o fopkj çokg mn;kl vkyk
vlkok- ,o<s ek= uDdh dh] ,sfrgkfld n`f’Vdksuk”kh laca/khr viqÚ;k lk/kukeqGs vki.k
ukFkkaP;k mn;klaca/khP;k Li’V fu’d’kkZZi;Zar iksgkspw “kdr ukgh- ukFk iaFkkoj Hkkjrh;
fofo/k rkfÙod çokgkapk tlk çHkko dkGkuq:i iMr xsyk- R;kpçdkjs ijdh;]
Hkkjrkckgsjhy bLyke lkj[;k /kekZpkgh çHkko dkgh çek.kkr iMysyk tk.korks-70
^ukFk* “kCnkPkk vFkZ
ukFk laçnk; ;k “kCnkrhy ^ukFk* Eg.kts ^Lokeh* fdaok ^/kuh*- gk /kuh dks.k\
rj ;k pjkpj l`’Vhpk fuekZrk fdaok laçnk;hdkaP;k Hkk’ksr lkaxko;kps rj ^f”ko
xksj[kckuh* ;k xq: xksj{k ukFkkaP;k ekU;rk çkIr xzaFkkr çLrqr “kCn ^czã* fdaok
^ijerÙo*- ;k vFkkZus okijyk vkgs- rj laLÑr Vhdkdkj gkp “kCn ^ln~xq:* ;k vFkkZus
okijrkauk vk<Grks- lkjka”k ^v/;kRe ekxkZrhy Js’B fdaok vknj.kh; O;Drh* vlk ^ukFk*
;k “kCnkpk lokZuk letsy vlk vFkZ lkaxrk ;sbZy- gk laçnk; vuknh T;kyk çkjaHk
ukgh Eg.kts tks vuknh vkgs vlk gk ukFk iaFk( vlkgh ,d vFkZ lkafxryk tkrks-
lkaçnkf;d n`’V;k fopkj djrkuk vls fnlrs] dh ukFk Eg.kts ^ijczã*] ^ijerÙo*]
^ln~xq:* vusd fln~/k iq:’kkauh iaFkh; nh{ksuarj vkotqZu ^ukFk* gs miin ykoysys
fnlrs- ijczãkph fdaok ijerÙokph mikluk dj.kkjk gk laçnk; fln~/k iaFk] fln~/k
ekXkZ] ;ksx ekxZ] ;ksx laçnk;] vo/kqriaFk] xksj[kiaFk] dkuQkVk laçnk;] xq: ekxZ] v”kk
vusd ukaokauh vksG[kyk tkr vlyk rjh ^ukFklaçnk;* fdaok ^ukFkiaFk* gsp ;k iaFkkps
uko loZekU; >kys vkgs-71
70- lksyadh dkseyflag] ukFk iaFk vkSj fuxqZ.k lar & dkO;] çFke laLdj.k] fouksn iqLrd
eafnj] vkxzk] 1966] i`-Ø-54
71- tks”kh ç-u-] ukFk laçnk; mn; o foLrkj] f}rh; vko`Ùkh] vatyh ifCyf”kax gkÅl] iq.ks]
vkWxLV 2004] i`-Ø-15&16
¼166½
^ukFk* laKspk vFkok “kCnkpk çFker% vkysyk mYys[k
czãkuankus ^gV;ksxiznhfidk* ;k Vhdsr ukFk laçnk; ghp laKk okijysyh vkgs72
xksj[kfl/nkarlaxzgkr ^ukFk ekxZ* v”kh laKk okijyh vkgs- xksj{kukFk laçnk; vusdnk
dsoG ^ukFk* ;k ukokus vksG[kyk tkrks- ^jktxqg;kr* ^ukFk* “kCnkps fooj.k vkysys
vkgs-73 “kDrhlaxera=krgh ^ukFk* inkps vk/;kfRed O;qRiknu vkysys vkgs-
74
^uoukFk HkDrhlkj* ;k xzaFkkr ^ukFk* ;kp laKspk mi;ksx dsysyk vkgs- fxjh/kj
LokehP;k ^leFkZçrkikr*] ^ukFkiaFkh ckG~Gd* vls “kCn vkys vkgsr- Lor% jkenklkauh
^nklcks/kk*rhy lHkkLroukr ^ukFkiaFkh*pk lekos”k dsyk vkgs- jktkjke çlkn ;kaP;k
çlknhaP;k ^HkDreatjhekys*r ^ukFk laçnkbZ r;klh ueu* vls EgVys vkgs-
«;acdjkekP;k ^ckGcks/kkr* ^^;sFkwfu n`’Vh çdkl A ukFk iaFk fopk: AA** vkf.k ^^ukFk
iaFkh; lh/nkarh A rsFkgh nfoyh foRifÙkAA** vlk nksunk ;kp ukokpk mYys[k vkgs- lar
fuGksckauh ^ukFk l açnk;kph Fkksjh A çdV dsyh Kkus”ojh AA* ;k okD;kr ;kp ukokps
Li’V mi;kstu dsys vkgs- ;kf”kok; Kkus”ojkaP;k ^vkEgh ,d nhu* tk.kk ukFkiaFkh* gk
vHkax çfl/np vkgs- ;k vxksnjP;k yhGkpfj«k vkf.k vU; egkuqHkkoh; vk| xzaFkkr ;k
“kCnkpk vusdnk mi;ksx >kyk- ^ukFkiaFk* vkf.k ^ukFkiaFkh;* gs “kCn yhGkpfj=kr
fdR;sd fBdk.kh vkys vkgsr- gfjckpk lksaxksckl jfpr ^vUo;LFkGk*r gh ^ukFkiaFk* gh
laKk okijysyh vkgs- ¼^vUo;LFkG* e-l- if=dk½ ^Kkus”ojh*r lgkO;k vk/;k;kr
;ksxjgL;kyk ^ukFk ladsrhpk nL;w* EgVY;kps loZ ifjfpr vkgs- ;ko:u ukFkiaFk vFkok
ukFklaçnk; ;k laKsph çkfpurk o lkoZf=drk fln~/k gksbZy-75 Kkus”ojkauh Kkus”ojh
ukFk ;k “kCnklkscrp ^laçnk;* vlkgh “kCn çFker%p okijysyk vkgs- 12 O;k
“krdkiklwu ;k ukFkkaps :i laçnk;klkj[ks vlkos-76
72- vkfnukFk % losZ’kka ukFkkauk çFke % r rks ukFklaçnk; % ço`Ùk bfr- ukFk laçnkf;uks onfUrA
&gV;ksx çnhfidk 1-5] i`-Ø- 9
73- uk dkjksM ukfn:ia Fkdkj % LFkkI;rs lnk A
Hkqou=;es oSd % Jhxksj{k ueks∙ Lrqrs AA
74- Jh eks{knku n{kRokr~ ukFk czãkuqcks/kukr~ A
LFkfxrkKkufoHkokr~] JhukFk bfr xhr;s AA
75- <sjs jk-fpa-] ukFk laçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] lIVsacj 2007]
i`-Ø- 25
76- ^^rh ;;kfp “kkL=kpsfuA laçnkps ika?kqjkSfuA “kkL=kFkZ gk fudsfu A vuq’Bh gks AA
;sgoh ve`reaFkuk A lkfj[ks gksbZy vtqZuk A tjh fj?klh vuq’Bkuk A laçnk;saoh.k AA
¼167½
ukFk laçnk;kP;k mn;kpk fodkl
ukFk laçnk;klaca/kh vusd ?kVuk oknkrhr vkgsr] osxosxG;k vH;kldkauh
osxosxGh ers ekaMysyh vkgsr ukFk laçnk;kpk mn; dsaOgk >kyk\ dqBs >kyk\ dlk
>kyk\ ;k cn~/ky Li’Vi.ks ekfgrh miyC/k gksow “kdr ukgh- ukFk laçnk;klaca/khps
iqjkRkÙoh; lk/kus Qkjp vYi çek.kkr vkgsr- lkfgfR;d lk/kus cjhp”kh vfo”oluh;
okVrkr- dkj.k R;k dfYir dFkk eksB;k çek.kkr fnlrkr v”kk osGh vki.k loZlkekU;
erçokg tk.kwu ?ksow-
;k laçnk;kpk mxe vkfnukFkkiklwu >kyk ;kfo’k;h dks.krsp nqer ukgh- rlsp]
;k laçnk;kP;k mxekP;k vukfnfln~/k ?kVusfo’k;h gh osxGs er ukgh- dks.krkgh
laçnk; ijaijsus vukfnp vlrks ijarq] laçnk; çorZd egkiq:’akkP;k laçnk;&çorZu
dk;kZpk vkf.k R;kP;k dkGkpk tsOgk fopkj ;srks] rsOgk “kqn~/k ,sfrgkfld n`f’Vyk
vkjaHk gksrks- çFke ;k laçnk;kP;k vkxeukfo’k;hpk vukfnfln~/k vkf.k loZ ekU; çlax
fopkjkr ?ksow- lar Kkus”ojkauh ;k ?kVusfo’k;h vkiY;k xq: ijaijk Kkus”ojhr uewn
dsys vkgs-77
R;kaP;k ers “kadjkiklwu ikoZrh o eRL;sasanzukFkkauk tks mins”k feGkyk] rskp
xksj{kukFkkaiklwu xfguhukFkkuk o xfguhukFkkdMwu] fuo`ÙkhukFkkuk o fuo`ÙkhukFkkdMwu
vki.kkl ^^cks/kkpk laoHkkjk** fdaok ^^ukFk ladsrhpk na’kq** çkIr >kyk] vls Kkus”oj
xk; /kM tksMs xkseVhA rs rSfp fioksa ;s fdjhVhA tSa tkf.kts gkroVhA lkato.khphAA
rSlk xq: çlUuw gks;s A f”k’; fo|k gh dfj ykgs A ifjrs QGs laçnk;s A mikflfy;kAA
Eg.kkSfu “kkL=h tks b;s A mfprq laçnk;ksa vkgs A rks ,sd vkrk cgqosa A vknjsalh AA
¼Kkus”ojh 18-1481&85½
77- ^^{khj fla/kw ifjljh A “kDrhpk d.kZdqgjhA rsFks dSJh f=iqjkjhA lkaf?krys tsaAA
rs {khjdYyksGkvkarq A edjksnjh xqfirwA gksrk R;kpk gkrqA iSBs tkysa AA
rks eNaçlo la`xhA HkXuko;o pkSajaxhA HksVyk rks lokZaxhA laiw.kZ tkykAA
ex lekf/k vO;;k b;kA Hkksxkph okluk b;kA rs eqnzk Jhxksj[kjk;kA fn/kyh ehuhAA
rs.ks ;ksxkfotuh ljkso:A fo’k;fo/oa doh: A frps injh dka losZ”o:A vfHk’ksfdykAA
ex rs fg rs ‘kkaHkokA v};kean oSHkoA laikfnys lczHkkoA Jhx;.khukFkh AA
rs.ks dkfydkfyrHkwrka A vkyk ns[kkSuh fu:rkA vkKk Jh fuo`ÙkhukFkk A nh/kyh ,slhAA
cks/kkpk gk laolkjA vkyk vkers AA** ¼Kk-v-18] 1730 &1737½
¼168½
lkaxrkr rsaOgk gh Ikjaijk vkfnukFk f”ko&ikoZrhiklwu eRL;sanzukFkka}kjs iq<s pkyr
vkY;kps lokZauk ekU; vkgs- uoukFkkaiSdh Tkkya/kj vkf.k ukxktwZu ;kaukgh
vkfnukFkkaiklwup mins”k >kY;kps lkaxrkr]
eRL;sanzukFk gs “kkDr ra+=kphp ,d “kk[kk vlysY;k dkSyerkps vuq;k;h] rsaOgk
UkkFk laçnk; çorZukpk ç”u R;kaP;k ckcrhr mifLFkr gksr ukgh R;kaps f”k’; xksj{kukFk
;kauk ek= e/;;qxhu loZ lk/kukekxkZar ukFk laçnk;kps çorZd Eg.kwu xkSjfoysys
vk<Grs R;kauh vf[ky Hkkjrh; ikrGhaoj loZ fln~/kkauk la?kVhr dsys vkf.k ;ksxekxkZpk
Lohdkj d:u ,dk ufou ijaijsph çLFkkiuk dsyh rh djhr vlrkuk R;kauh loZçFke
Jh”kSY; ioZrkoj ;ksfx.khaP;k esGkO;kr lkIkMysY;k vkiY;k xq:aps eu oGowu R;kauk
iqUgk “kq/n ;ksxekxkZr vk.kys- gkp ;k ukFk laçnk;kpk vkjaHkfcanw fdaok mxe Eg.krk
;sbZy-78
ukFk laçnk;kps mn;LFkG
Hkkjrkrhy loZp çkarkr ukFkRkÙokpk çlkj >kysyk vlY;keqGs ijaijkfHkekus o
Lons”kkfHkekus lk/kd vkf.k fopkjoarkuh vkivkiyh Hkweh ghp ;k laçnk;kph tUeHkweh
Eg.kwu lkaxrkuk vk<Grkr- R;kuqlkj iatkc] dkf”ej] usikG] mÙkj çns”k] egkjk’Vª]
vklke ;k fofo/k fBdka.kh ;k laçnk;kph mn;Hkweh ekuyh tkrs- rFkkfi] Jh”kSY;
ioZrkoj vkf.k R;kP;k ifjljkr ¼dnyhcu½ “kSo] ckSn~/k] “kkDr vknhaP;k
e/;&ekal&fL=ç/kku ra=lk/kukapk çd’kZ >kysyk gksrk- Jh”kSY; ioZrkojhy L=h
jkT;krhy ;ksfxuhaP;k esGkO;kr EkRL;sanzukFk ;kp lk/kusP;k tkG;kr vkMdwu iMys
gksrs- rsFkhy fln~/kkauk la;ekps] var%”kq/nhps] lk/kufprsps vkf.k “kqn~/k ;ksxekxZkps egÙo
iVowu la?kVhr dj.ks vko”;d gksrs- xksj{kukFkkauh loZçFke gsp dk;Z gkrh ?ksrys vkf.k
uarj ;k dk;kZpk loZ HkkjrHkj çpkj vkf.k çlkj dsyk gs /;kukr ?ksowu MkW-jk-fpa- <sjs
;kauh Jh”kSYk ioZr vkf.k L=hjkT;kr vlysys dnyhcu gs ,dp LFkku vlY;kps fln~/k
d:u nf{k.ksrhy Jh”kSy ioZr gh ukFk laçnk;kph mn;Hkweh Eg.kwu lk/kkj fln~/k dsys
78- xkslkoh j-jk-] ikapHkDrh laçnk;] f}rh; lq/kkjhr vko`Ùkh] esgrk ifCyf”kax gkÅl] iq.ks]
tkusokjh 1998] i`-Ø-8
¼169½
vkgs- rs ;ksX; okVrs-79 rkRi;Z] mÙkjçns”k] egkjk’Vª] iatkc] vklke] usikG bR;knh
fBdk.kph ukFklkaçnkf;d fofo/k dsanzs gh R;kaP;k foLrkjkph çfrds vkgsr vls vlys
rjh egkjk’Vªkckgsjhy la”kks/kd eksguflax] fczXt] gtkjhçlkn f}osnh] dY;k.kh efyd
bR;knhauk ukFkiaFk gk mÙksjsdMhy vlkp fu’d’kZ dk<ysyk vkgs- ijarq ljnkj uk-;-
fejhdjkapk lanHkZ nsowu ç-Uk- tks”kh ;kaP;k ers egkjk’Vªkr ukFkiaFkh;kaph vusd fBdk.ks
vkgsr-80 R;kauh R;k lacaf/kps dkgh iwjkos fnysyh vkgsr i.k R;kauk vk/kkj ukgh-
mÙkjsrhy ukFkkaph fganhrhy c`gr jpuk ikgrk mÙkj Hkkjr ukFk laçnk;kph tUeHkweh
ekuus fujk/kkj okVrs- R;k,soth MkW- <sjs ;kaps er nf{k.k Hkkjr gsp ukFkkaps mn;LFkku
;ksX; o rdZlaxr okVrs-
ukFkkaph mikL; nsork
ukFk laçnk; gk 'kSo laçnk; vlY;kus f“koksiklusyk R;kr lokZsPp LFkku çkIr
gks.kkjp- R;kaP;k ijaijsrp ^vkfnukFk* Eg.kwu f“kokyk LFkku fnys vkgs- f“kokcjkscjp
R;kph HkSjo] dkyHkSjo] ,dfyax b- :is vkyh- f“kokph 'kDrh Eg.kts ikoZrh gh R;kph
bPNk“kDrh l`’VhfufeZrh djrs Eg.kwu frph vack] txnack] nqxkZ] f=iqjk bR;knh :isgh
ukFkkauk iqT; vkgsr- ukFklaçnk; gk vo/kqr er Eg.kwugh vksG[kyk tkrks- nÙkk=s; gk
vo/kqr ;k nÙkk=s;kusp ^vo/kwrxhrk* xksj{kkauk lkafxryh- Eg.kwu ;k laçnk;kr
nÙkk=;kyk xq: laLFkspk vk| Eg.kwu iqT;LFkku çkIr >kys vkgs- R;kp cjkscj laçnk;
çorZd xksj{kukFk vkf.k R;kaps xq: ePNsanzukFk ;kapsgh eafnjs mHkkjyh tkÅu R;kaukgh
miklukekxkZr Js’BLFkku f“kokorkj Lo:ikr çkIr gks.ks LokHkkfod gksrs- ^uoukFkkauk*
rj laçnk;kr vUkU; lk/kkj.k LFkku vkgs- ,dw.k xq:laLFkspk Js’B vkn“kZ
vknhukFkkiklwu iq<hy ukFk fln~/kkaP;k ijaijsrwu fln~/k gksowu rks iqT;rk ikoysyk
fnlrks-81
79- <sjs jk-pha-] ^^Jh-xq: xksj[kukFk] pfj= vkf.k ij aijk**] çFkeko`Ùkh] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] 1959]
i`-Ø- 22 rs 28
80- mnk- uxj ftYg;krhy o`n~/ks”oj vFkok Egkrkj nsokpk Mksaxj gsp vknhukFkkps LFkku o rsFkwu
ukFk iaFkkpk mn; >kyk- e<hpk ek;ack o dkUgksck Eg.kts eRlsnzukFk o xksj[kukFk vlkosr-
81- xkslkoh j-jk-] ikp HkDrhlaçnk;] f}rh; lq/kkjhr vko`Ùkh] e sgrk ifCyf”kax gkÅl] iq.ks] tkus-
1998] i`-Ø-16
¼170½
çeq[k ukFk fln~/k vkf.k R;kapk ifjp;
'kSo vl.kkÚ;k ukFkiaFkkps çorZd la[;sus tkLr vkgs- lkekU;r% uÅ ukFk
çorZdkaiklwu ukFk laçnk;kpk mn; o fodkl >kY;kps lkafxrys tkrs- fofo/k
dky[kaMkr osxosxGs ukFk çorZd tUekyk vkys- iq<s R;kauh Hkkjrh; lektkr ukFk
iaFkkpk çlkj dsyk- fofo/k ukFk laçnk;h xzaFkke/;s uÅ ukFkkaph osxosxGh ukos fnlrkr-
dkgh xzaFkke/;s rj fofo/k 'kSo fl/nkapk lekos“k ukFkkae/;s dsysyk fnlrks- ukFkiaFkk“kh
laacaf/kr çkFkfed lk/kukaP;k vHkkokeqGs o Hkkjrh; lektkr ukFk laçnk;k“kh lacaf/kr
dfYir dFkkaeqGs Li"V o fuf“pr v“kh ekfgrh ukFk çorZdkcíy feGw 'kdr ukgh- vls
vlys rjh vk/kqfud dky[kaMkr fczt] dY;k.kh efyd] gtkjh çlkn f}osnh] jk-fpa-<sjs]
ç-u-tks“kh ;k lkj[;k fo}kukauh ukFk lkfgR; ladfyr d:u R;kapk bfrgkl
fyfg.;kpk ç;Ru dsysyk vkgs- ukFk lkfgR; laiw.kZ Hkkjrkrhy çkphu ukFk iaFkh;
vk[kkMs o eBke/kwu fnlwu ;srs- ;k lokZapk mi;ksx lk/ku Eg.kwu dj.;kr vkysyk vkgs-
;krhy cjsp xzaFk e/; ;qxkrhy vkgsr- uoukFkkaiSdh cgqrka“k ukFkkauh] lkfgR; jpuk
dsY;kps ekuys tkrs- i.k 'kkL=kP;k dlksVhiq<s rs fVdw 'kdr ukgh- dnkfpr R;kaP;k
ukokojrh rh uarjP;k dkGkr fuekZ.k >kysyh vlkohr- v“kk lk/kukaP;k brj /keZ
iaFkkrhy ,sfrgkfld lk/kus vYi çek.kkrhy HkkSfrd lk/kuka}kjs ukFk laçnk;krhy
çorZdklaca/khph FkksMD;kr ekfgrh vki.k iq<hy çek.ks ?ksÅ-
efPNanzukFk
uÅ ukFkkaiSdh ifgys o egÙoiw.kZ ukFk Eg.kwu ePNasnzukFkkdMs ikfgys tkrs- ,dk
erçokgkuqlkj ePNsanzukFkkauh ukFk laçnk;kph LFkkiuk dsyh- nqlÚ;k ,dk fopkjkuqlkj
ukFk laçnk;kps ekuoh laLFkkid eRL;sanzukFk ulwu ^ljgikn* vkgsr-82 gk ljgikn
82- djeGdj fouk;d] ^Jhljgikn* vkf.k R;kaps rÙoKku] çFkeko`Ùkh] lg;knzh çdk”ku] iq.ks]
¼171½
ewGpk otz;kuh ijaijsrhy- R;kph ijaijk iq<hy çek.ks lkafxryh tkrs- ljg& “kcj&
yqbZik& nkfjd& ?kaVkik& tkya/kj& dkfuQk& eRL;sUnz@ ePNasn& xksj{k o pkSjaxh- [kjs
lkaxk;ps Eg.kts ukFk laçnk;kr vusd ijaijke/khy fln~/k ;sÅu lkehy >kys- R;kauh
vkikiyh iwoZ ijaijk ukFk laçnk;k“kh leUohr dsys- Eg.kwu ukFk laçnk;kP;k ijaijsr]
rlsp R;kapk laLFkkid dks.k\ ;k fo’k;kr vusd çokn fuekZ.k >kys- vk.k[kh mnkgj.kp
nîko;kps >kys] rj ukFkiaFkkrhy tkyanjukFkkaukgh ,dk ijaijsuqlkj vkfnukFk eku.;kr
vkys vkgs- ukFk iaFkkr eRL;sanz o tkya/kj ;kaP;k nksu 'kk[kk gksR;k- eRL;sanz gs ^'kSo
dkSy* rj tkya/kj gs ^'kSo dkikfyd* gksrs( o iq<s yodjp ;k nksu 'kk[kk ,df=r
gksÅu 'kDrh;qDr vkfnukFkkykp xq:LFkkuh eku.kkjk uoukFkkapk ^ukFk laçnk;* fuekZ.k
>kyk-
ukFk laçnk;krhy vk| çorZd efPNanzukFk ;k fl/nkyk efPNanj] ePNanj]
efNanj] ePNçikn] eNsUnzikn] ehuikn] ehuukFk eRL;snzukFk v“kk fofo/k ukokauh
vksG[kys tkrs- Ldan ukjn] 'kadj fnfXot;] uoukFkHkfDrlkj] ukFkyhyke`r]
HkfDrfot;] fl/npfj= bR;knh fofo/k laLÑr o çkÑr xaazFkkrwu eRlsnzukFkkaP;k dFkk
nsrkr- dkgh lanHkkZo:u rs Hk`xqoa“kh; czkã.k vlkosr] rj ePNçikn ;k ukoko:u rs
dSorZd Eg.kts dksGh dqGkrhy vlkosr vls okVrs- iwoZe/;;qxkr ;kauh rRdkyhu
lkekftd o /kkfeZd ifjfLFkrhfojks/kkr caM dsys- vkfnukFk f“ko gk ;kapk xq: o R;kapk
f'k’; xksj{kukFk vls ukrs ek= loZ= fnlrs-83
eRL;sanzukFkkapk mn;
czãkuankus vkiY;k gV;ksxçnhfidsojhy Vhdsr eRL;sanzukFkkP;k çknwHkkZoklaca/kh
th dFkk fnyh vkgs- rhp FkksM;kQkj Qjdkus loZ= vk<Grs-84 ujgjoa“kh ekyw pfj=
tqyS 1965 iz- dz-
83- vkfnukFkks xq:;ZL; xksj{kL; p ;ks xq:%A eRL;sanz rega oUns egkfln~/k txn~xq:e~AA
84- v=Soa fdaon UrhdnkfpnkfnukFk% dfLeaf”pn~}his fLFkr% r= fotuferh e Rok fxfjtk;kS
;ksxeqifn’Voku~A rhjlehiuhjLFk% d”pu eRL;% ra ;ksxksins”ka JqRok ,dkxzfpÙkks
fu”pydk;ks∙orLFksA ra rkn`”ka n``’Vªok ·usu ;ksx% Jqr bfr ra eRok ÑikywjkfnukFks tysu
çks{khroku~ A lp çks{k.kek=kf|O;dk;ks eRL;sanz% fln~/kks·HkqrA reso eRL;sanzukFk bfr onfUrAA
¼gV;ksxçnhfidk] 1-5] i`-Ø- 9½
¼172½
uoukFk HkDrhdFkklkj xazFkkrgh v“khp dFkk fnlrs- oklqnsokps oh;Z ;equsr iMrs R;kpk
,d Fksac eklhdMwu çk“khys tkrs- ;kp osGh 'kadj vkf.k ikoZrh R;k ,dakr fBdk.kh
;srkr- 'kadj ikoZrhyk rhP;k bPNsuqlkj R;kaP;kdMs vl.kkjs loZ Kku lkaxko;kl
lq:okr djrkr gs Kku ,sdr vlrkukap ikoZrhl >ksi ykxrs- rhFksp ;k ek“kkapsgh
okLro vlrs- ;k ek“kkP;k iksVkrhy efPNanzukFk 'kadjkdMwu ikoZrhyk lkafxrys tk.kkjs
Kku ,sdr vlrks( o 'kadjkP;k lkax.;kyk rks çfrlkn nsr vlrks- v“kk çdkjs
eklhP;k iksVkr vlrkukap efPNanzukFkkyk vkfnukFk 'kadjkdMwu loZ Kkukph çkIrh
>kyh- iq<s gk eklk vaMh nsrks vkf.k R;krwu eRL;sanzukFkkpk tUe gksrks- iq<s dksGh
oa“kkrhy ,dk O;DrhdMwu eRL;sanzukFkkps ikyuiks’k.k gksrs-85 ;k çek.ks Kkus“ojkauhgh
Kkus“ojhP;k 'ksoVh vkiys xq: ijaijk lkaxrkauk eRL;sanzkP;k vorkjkaP;k ikjaikfjd
dFkspk funsZ“k dsyk vkgs-86 ;k dFksph fofo/k :ikarjs ^xksj{kfot;* o ^ehupsru* gs
caxkyh xzaFk] ^cq/niqjk.k* gk usikGe/khy xzaFk] ;ksxh panzukFkÑr ^;ksxhlaçnk;kfo”Ñrh*]
tks/kiwjP;k ljnkj E;qf>;e/khy ^ukFk pfj=* ^ukFk iqjk.k* ^es?kekyk* bR;knh xzaFkkr
vk<Grkr-
^dnyheT¥qukFk egkRE;e~* ;k laLÑr xzaFkkuqlkj eRL;sanzukFk gk nf{k.ksrhy
rkSyoh ¼rqyqHkkf”kd½ ns“kkpk jktk gksrk vkf.k eaxyk gh R;kph jkt/kkuh gksrh-
^ukFkyhyke`r* ;k ejkBh xzaFkkr efPNanzukFk gk eYykG ns“kkrhy vlY;kph dFkk fnyh
vkgs-87
ukFk fyyke`r xazFkkuqlkj efPNanzukFk eYykG ns“kkrhy vlwu R;kpk tUe
^ekxZ“kh”kZ ekl] 'kq/n i{k xq:okj Jo.k u{k=] fu“kh e/;kUg* vlk ri“khy fnlrks-88
eRL;sanzukFkkapk tUedkG
ukFklaçnk;h lkfgR; jlHkjhr ikSjkf.kd lkfgR;kr Hk:u fu?kkysys vkgs- R;keqGs
miyC/k ,sfrgkfld lk/kukapk vk/kkj ?ksowu R;kapk dky[kaM Bjfo.;kpk vki.k ç;Ru
85- uoukFk HkDrhdFkklkj] v/;k; 1] vksoh Ø- 101 rs 105
86- {khj fla/kw ifjljhA 'kDrhP;k d.kZdqgjhaA us.kksa dS Jhf=iqjkjhA lkafxrysa tasaAA rs
{khjdYyksGkvarhA edjksnjh axqIrA gksrk r;kpk gkr A iSBs tkysaAA ¼Kkus”ojh] 18-1752-53½
87- <sjs jk-fpa-] ukFklaçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] 2007] i`-Ø- 57
88- tks”kh ç-u-] ukFk laçnk;] mn; o foLrkj] f}rh; lq/kkjhr vko`Ùkh] vatyh ifCyf”kax gkÅl]
iq.ks] vkWxLV 2004] i`’B Ø- 198
¼173½
d:- R;kaP;k ^dkSyKku fu.kZ;* ;k xzaFkko:u rs vdjkO;k 'krdkP;k iwohZps uDdhp
Bjrkr- vfHkuo xqIrkauh ^ra=yksd* e/;s R;kauk ueu dsys vkgs- ra=yksdph jpuk b-l-
1015 ph vkgs- ;kiwohZ eRL;sUnzukFk >kys gs m?kMp vkgs- vk/khps ,d 'krd Eg.kts
vkjaHkh rs vorjys ¼tUe >kyk½ vlk la“kks/kdkpk fu’d’kZ vkgs-89 v“kkp çdkjps
vuqeku ts’B la“kksf/kdk dY;k.kh efyd ;kapsgh vkgs-90 frcsVh ijaijsrhy fln~/kkaP;k
vk/kkjkus f}osnh o eksguflax eRL;sanzukFkkauk uoO;k 'krdkrhy ekurkr-91
frcsVP;k ijaijsr ehuik jktk nsoikyP;k dkGkr ¼b-l- 809 rs b-l- 849½
gksÅu xsY;keqGs o ehuik &eRL;sanz ,d:i ekuY;keqGs gs er fln~/k >kys- ^çca/k
fparke.kh* ukokP;k xzaFkkuqlkj ngkO;k 'krdkrhy pkyqD; jktk eqyjkt ;kP;k“kh laca/k
vl.kkjk daFkMh ukokpk ;kxh fln~/k gksrk- gk daFkMh Eg.ktsp xksj{kf“k’; daFkMhukFk
ekuwu f}osnh eRL;sanzkauk uoO;k 'krdkrhy Bjforkr- f“k-e- ijkatis ;kauh ek/kokpk;kZaP;k
^“kadjf}fXot;* ukokP;k xzaFkkP;k vk/kkjs eRL;sanz &xksj{k ;kauk 'kadjkpk;kZP;k iwohZps
Bjfo.;kpk ç;Ru dsyk vkgs-92 eaMu feJkph L=h 'kkjnk fgP;k 'k`axkjhd ç“ukauk mÙkj
ns.;klkBh 'kadjkpk;kZauk ve: jktkP;k e`r 'kjhjkr ços“k dj.;kps Bjforkr- rsOgk
R;kP;k f“k’; i|iknkpk;Z R;kaP;k ÑR;kpk fu’ks/k d:u R;kauk eRL;sanzukFkkP;k ijdk;k
ços“kkph o R;kaP;k lq[kHkksxeXursph ekfgrh lkaxrks- ^eRL;sanz&ukek gh iqjk egkRek* ;k
opukuqlkj eRL;sanzukFk lgkO;k &lkrO;k 'krdkrhy Bjrhy-
ojhy fofo/k fo}kukaph ers tk.kwu ?ksrk gs y{kkr ;srs dh] eRL;sanzukFkkpk
dk;ZdkG lkrO;k 'krdkiklwu rs vdjkO;k 'krdkP;k njE;kUkPkk vlkok- eRL;sanz f“k’;
xksj{kukFkkapk dk;ZdkG tj 11 os 'krd vlsy rj eRL;sanzkpk dk;Zdky gh 10 O;k
'krdkrhy 'ksoVpk vFkok 11 O;k 'krdkpk lq:okrhypk dky[kaM vlyk ikfgts-
xq:f“k’; gs ledkyhu gksrs R;kaP;k o;kr 'kaHkj o’kkZis{kk tkLr Qjd la;qDrhd okVr
ukgh- Eg.ktsp dY;k.kpkyqD; jkT;dky[kaM eRL;sanzkpk dky[kaM vlyk ikfgts-
89- ckxph çcks/kpanz] dkSyKkufu.kZ;] çFkeko`Ùkh] ,e-ih-th- gkÅl fyfeVsM] dydÙkk] 1934]
i`- Ø- 05
90- efyd dY;k.kh] fln~/k fln~/kkUri/nrh] çFkeko`Ùkh] iquk vksfj,aVy cqd gkÅl] 1954]
i`- Ø- 9&10
91- f}osnh gtkjh çlkn] ukFk laçnk;] çFkeko`Ùkh] fganwLFkkuh vdWMeh] mÙkjçns”k] vykgkckn]
1950] i`-Ø- 52&54
92- Hkkjr bfrgkl la”kks/ku eaMG] r`rh; laesyu o`Ùk] iq.ks] 1913] i`-Ø- 164&166
¼174½
eRL;sanzukFkkaph fofo/k ukFkxzaFkkuqlkj ukos
eRL;sanzukFkkaP;k LFky dkykçek.ksp R;kaP;k ukokaP;k ckcrhr fuf“pr ,der
ukgh- MkW-ckxph ;kauh laikfnysY;k eRL;asanzÑr xzaFkkP;k lekfIreqnzkar ^ePN?uikn* ¼dkSy
Kkufu.kZ;] iVys 1&11] 14½] ^ePNsanzikn* ¼dkS-Kk-fu-] i-13-15] 17½] ^eRL;sanzukFkik ¼dkS-
Kk-fu-] i-16] 22&24½ ^ehuukFk* ¼vdqyohjra= A½] ePNasnzikn ¼vdqyohjra=&B½
^eRL;sanz* ¼dkSykuan½ o ^efPNanzukFkikn* ¼Kkudkfjdk½ v“kh eRL;snazukFkkph uke&:is
vk<Grkr- ukFkiaFkh; fganh xhrkrwu o ukFk fo’k;d yksdxhrkae/kwu R;kyk ^efNanj*
vFkok ^efPNanzukFk* ;k ukokus lacks/kys vkgs- ;k ukFkkaiSdh eRlsanz vkf.k R;kph viHkz’V
:is ;kapk laca/k eRL;sanzukFkkP;k vfoHkkZodFks“kh tqGrks- ijarq e-e- gjçlkn 'kkL=h ;kauh
vls vuqeku dsys vkgs dh] ^^eRL;snzukFk gk eqyr% ekls idM.kkÚ;k dSorZd tkrhrhy
vlkok-** dkSyKkufu.kZ; ;k xzaFkkrgh vlkp mYys[k vkgs-93
dkghals vlsp Li’Vhdj.k vki.kkl dkf“ejh 'kSo ijaijsrhy 'yksdkr fnlrs-94
ewGkr gk 'yksd vfHkuo xqIrkP;k ^ra=yksdkrhy* vkgs- ;k ^vkrkuforkuo`R;kRed tky
fNUu* dj.;keqGs ^ePNUn* gs uko fuekZ.k >kY;kps lwfpr dsys vkgs- ra=yksdkapk
Vhdkdkj t;nzFk ;k 'yksdkoj Vhdk djrkuk rks fyfgrks &
^ePN% ik“kk% lek[;krk“oiykf“pÙko`Ùk;%A
NsfnrkLrq ;nk rsu ePNUnLrsu dhfrZr%AA*
Okhj“kSo fyaxk;r JhvYyeçHkw ;kauh Jh xksj[kukFk ;kaps laca/k pkaxys gksrs rs
nks?ksgh ledkyhu gksrs- vls Eg.krkr dh] vYyeçHkw thoukP;k lq:okrhl ukFk
laçnk;h gksrs- R;kauh vkiY;k xq:ps uko Eg.kts eRL;sanzukFkkps uko vfufe“kn so
93- ^^&eRL;kfHk/kkfruSfoZçk eRL;?uesfr foJqr%A dSorZdRo Ñra ;Lekr~ dSorksZ foçuk;d%AA
¼dkSyKkufu.kZ;] 1637½
94- ^^jkxk:.k xzfUFk foyo dh.kZa ;ks tkykekrukfork uo`fÙke~A dyksfEHkra ckg;iFks pdkj
LFkkUesl ePNUnfoHkq% çlUu%AA ¼dkSyKkufu.kZ;] çLrkouk] i`-22&24 fln~/k fln~/kkar in~/krh]
çLrkouk i`-Ø- 14&16
¼175½
¼vfufe“k = eRL;½ vls nsrkr- vls çk-n-jk-csanzs ;kauh egkjk’Vª] lkfgR; if=dsP;k tkus-
1935 P;k vko`Ùkhr lkafxrys vkgs-
eRL;sanzukFkkaP;k pfj= dk;kZph oSf“k’Vs
ç-u-tks“kh ;kauh ^ukFk laçnk; mn; o foLrkj* ;k xzaFkkrwu eRL;sanzukFkkP;k
pfj«;kph oSf“k’Vs ukFk laçnk;k“kh lacaf/kr lkfgR;krwu o dFkkaP;k vk/kkjs iq<hyçek.ks
ekaMysyh vkgsr- ;ko:u R;kaP;k lacaf/kP;k dk;kZlacf/kph ekfgrh miyC/k vkgs-
1- eRL;sanzukFkkP;k ukokP;k ckcrhr ,d okD;rk ukgh- ckxph ;kauh laiknhr dsysY;k
eRL;sanzÑr xzaFkkrhy lekfIreqnzkar ¼dksyksQksUl½ e/;s ePNguikn ¼dkSyKkufu.kZ;] iVys
1&11] 14½ ePNsanzikn ¼dkSyKkufu.kZ;] iVys 13] 15] 16½] eRL;snzikn ¼dkSyKkufu.kZ;]
iVys 16] 24½ ehukikn ¼dkSyKkufu.kZ;] iVys 19&21½] ehuukFk ¼vdqyohj ra=&v½]
efPNnzikFk ¼viqyohj ra=&c½] eRL;sanz ¼dkSykuan½] efPNanzukFkikn ¼KkudkfVdk½ v“kh
fofo/k :is ukok“kh laca/kh vk<Grkr- efPNanj] efPNanjukFk] efNanj] efNanzukFk bR;knh
ukos fganh&ejkBh bR;knh çkÑr Hkk’kkarwu ;srkr- ehuukFk o eRL;sanzukFk ;k ukokP;k
O;Drh nksu dk;\ vlkgh ,d ç“u mifLFkr >kyk vkgs- frcsVh ijaijsrhy yqbik vkf.k
eRL;sanz gs ,dp dh dk;\ ^gB;ksx çnhfids* ojhy czãkuankP;k ^tksRLuk* Vhdsr
eRL;sanzukFk o ehuukFk ,dp ekuys vkgsr- frcsVh nardFksuqlkj ehuukFk gk eRL;saUnzkpk
firk vkgs- usikGh dFksuqlkj rks R;kpk HkkÅ vkgs- rj ejkBh çFksuqlkj rks R;kapk eqyxk]
d/kh esuukFk ;k ukokus vkgs- dkSyKku &fu.kZ;knh xzaFkkr eRL;sanzukFk &ehu ,dp
vkgsr- Kkus“ojh eRL;sanzkpk ^ehu* ;k ukokus mYys[k djrkr- ¼Kkus“ojh 18-1755½
^dnyh&e¥tqukFkekgkRE;k*rgh eRL;sanz&ehu ,dp vkgsr- voyksfd“oj Eg.ktsp
eRL;sanzukFk vls usikGh ijaijk ekurs-
2½ cgqrsd loZ dFkkarwu eRL;sanzukFkkal mins“k çR;{k f“kokdMwu feGkyk- Eg.kts R;kauk
ekuoh xq: ukgh] vlkp fu’d’kZ fu?krks- f“kokps ikoZrhl mins“k dFku o eRL;:ikus
rs xzg.k dj.ks] ;k ?kVusl loZ= çk/kkU; vkgs- vusd fBdk.kh eRL;sanz f“kokpk vorkj]
rj d/kh rks fo’.kwpk vorkj vlk funsZ”k vkyk vkgs-
3½ tkya/kjukFk gk eRL;sanzukFkkapk ledkyhu ukFkfln~/k gks;-
¼176½
4½ eRL;sUnzkapk ,d çeq[k f“k’; Eg.kts xksj{kukFk vFkok xksj[kukFk gk gks;-
tkya/kjukFk gs dkuqik o Ñ’.kikn ;kaps xq: gksrs-
5½ eRL;sanzukFk gs ;ksxekxkZps çorZd [kjs( i.k la;ksxo“kkr rs dqBY;k rjh ¼dknyh
cukrhy -------\½ ,dk rkaf=d L=hifjokjkr o jkT;kr lkiMys- vkiyh ;ksx ijaijk
fol:u rs ,dk jk.khP;k lgoklkr Hkksxfoyklkr jeys- xksj{kukFkkus R;kaph lqVdk
dsyh- R;kauk ehuukFk] esuukFk] /keZukFk v“kk ukokapk ,d iq= gksrk- d/kh nksu iq=kapkgh
mYys[k vkgs- jk.khph ukos eSukfduh] ifjeGk] eaxyk v“kh fofo/k çdkjph ?ksrkr-
eRL;sanz gk jk.khpk irh ulwu ;ksx ekxkZrhy xq: vlkgh vkxzg dkgh fBdk.kh fnlrks-
6½ fofo/k çdkjP;k fln~/kh] peRdkj] HkLenku] ijdk;kços“k fofo/k vL=kpk okij b-
vykSdhd ckchapk çkjaHk ;kp eRL;sanzukFkkiklwu >kyk- okeekxhZ rkaf=dkapk vFkok
'kkDrkapkgh çHkko R;kaP;koj gksrk-95 ojhy çdkjs ç-u-tks“kh ;kauh fofo/k ukFk dFkkapk
vk<kok ?ksÅu R;kaP;k dk;kZoj laf{kIr çdk“k Vkd.;kpk ç;Ru dsyk-
eRL;sanzukFk &'kkDr dkSy er
b-l- 10 O;k 11 O;k 'krdkr lektkr rkaf=drspk çlkj eksB;k çek.kkr
>kysyk gksrk- loZp /keZ iaFkkr rkaf=drk eksB;k çek.kkr fnlwu ;srs- Jh-eRL;sanukFkkauh
pkj rkaf=d xzaFkkaph fufeZrh dsY;kps ekuys tkrs- ;k xzaFkko:u R;kaP;kojgh rkaf=dsrpk
çHkko iMysyk fnlrks- R;kauh dkSy rkaf=d erkpk iqjLdkj dsysyk vkgs- ;koj ckSn~/k
/kekZrhy otz;ku o lgt;ku] 'kSo rkaf=d o 'kkDr erkpk çokg iMysyk gksrk-
eRL;sanukFkkauh dkSyKku fu.kZ;] vdqyohj ra= Hkkx&1 o Hkkx&2] dqykuan vkSj
Kkudkfjdk ;k pkj rkaf=d xzaFkkph fufeZrh dsyh- gs pkjgh xzaFk usikGP;k njckj gkWy
xzaFkky;kr vkgsr- ;kaps laiknu MkW- çcks/kpanz ckxpha ;kauh dsysys vkgs-
^dkSyKku&fu.kZ;* gs xzaFk dkSy erkP;k dsysY;k iqjLdkjkps laiw.kZ leFkZu djrs
o dqykpkjkps egÙo Li’Vi.ks js[kkVrs- vkiY;k rÙoKkukr R;kauh dkSy erkpk iqjLdkj
dsysyk vkgs- ;k dkSy Kkukpk fopkj f“kofufeZr vkgs- ;k f“kofufeZr Kkukps uko
95- tks”kh ç-u-] ukFk laçnk;] mn; o foLrkj] f}rh; lq/kkjhr vko`Ùkh] vatyh ifCyf”kax gkÅl]
iq.ks] vkWxLV 2004] i`’B Ø- 206&207
¼177½
ifgY;k ;qxkr ^dkSyKku* gksrs- nqlÚ;k ;qxkr R;kl ^fln~/kdkSy* Eg.kr- frlÚ;k ;qxkr
;kl ^fln~/kke`r* Eg.kw ykxys( rj ;k pkSF;k ;qxkr R;kl ^eRL;ksanj Kku* vls Eg.krkr-
vlk let ukFk vuq;k;kae/;s vkgs-
dkSy KkukP;k ekxkZyk ^fln~/kKku* ;k ukokusgh vksG[kys tkrs- ;k iaFkkyk
czhtea= vkfnukFkkdMwu feGkyk- ;k dkSyekxkZr nksu ers vkgsr- ,dkr ^}SrHkko* vkgs
rj nqlÚ;k ^lgtHkko* vkgs- }SrHkkokr dqykpkj vkgs- o lgtHkkokr lk/kd o f“ko gs
,d gksowu tkrkr o ex R;kaP;kr nqljh çÑrh jkgr ukgh- ;kykp ^“kkejL; fln~/kh*
vls EgVysys vkgs vkf.k dkSykpkjh lk/kdkaph gh voLFkk çkIr d:u ?ks.;kdMs
lk/kusph ?kksMnkSM vlrs- dkSyerkr ;k }SrHkkoususp lgtkoLFksr tkrk ;srs o lk/kd
ex vafre /;s; çkIr d:u ?ksow 'kdrks-
;ksxhuh dkSyerkpk eq[; xzaFk ^^dkSyKku fu.kZ;** gk vlwu rks nso o HkSjo
;kaP;k laoknkRed vkgs- ;kr l`’Vh] çy;] ekulfyaxkps ekulksipkjk}kjs iwtu]
fuxzg&vuqxzg] çfrek tYiu] ?kVik’kk.kLQksVu] b- fln~/kh] Hkzkarh&fujlu&Kku]
tho&Lo:i] tjk&ej.k] ds”kifyrkps fuokj.k] vdqykiklwu dqykfp mRiÙkh] dqykph
iwtk in~/krh] xq:iaDrh] fln~/kiaDrh] ;ksfxuhiaDrh] pØ/;ku] v}Sriwtk] ik«kp;kZ]
U;klfo/kh] “kh?kz&fln~/kh ns.kkÚ;k /;kueqnzk] egkçy;kP;k osGh HkSjokps vkRej{k.k]
vkReKku] fln~/kiwtu] dqynhifOkKku] nsgkrhy pØfLFkr nsoh] diky&Hksn]
dkSyekxkZpk fOkLrkj] ;ksfxuh&lapkj] nsgLFk&fln~/kkph iwtk b- fo’k; vkysys vkgsr-
^^dqykuanra=e~** ;k HkSjo nsohP;k laoknkrwu ;ksxh fØ;kaps o.kZu vkgs- ^KkudkVhdk* ;k
xzaFkkr eks{kkf/kdkj] /kekZ/keZ fopkj] /kekZrhr vOkLFkk bR;knhps o.kZu vkys vkgs-
^^;ksxfo’k;** ;k ,dk eRL;sanzfojfpr çdj.kkr çkjaHkhp xq:ps ekgkRE; fo’kn dsys vkgs-
lkefl/nh çkIr gks.;klkBh xq: o f”k’; ;kaP;krhy Hksn ukghlk Ogk;yk gok-
v’VpØkaph LFkkus of.kZyh vkgsr- o ex vls EgVys vkgs dh] fujatuin gs pØkrhr
¼178½
vkgs- bMk] fiaxyk] lq’kqEuk] çk.kk;ke] vkse~dkj] f«kdqV] f«kgV] xksYgkV] f”k[kj]
daqMfyuh] ^^gal%&lks·ge~** pk ti b-ps la{ksikus o.kZu ;kr vkgs-96
xksj[kukFk@xksj{kukFk
uÅ ukFkkaiSdh loZ lkekU;i.ks lokZf/kd yksdfç; ukFk çorZd Eg.kwu
xksj[kukFkkdMs ikfgys tkrs- ukFk laçnk;kps vk| çorZd eRL;sanzukFkkapk lokZr vkoMrk
f”k’; xksj[kukFk] eRL;sanzukFk& xksj[kukFk ;k xq: f”k’;kaP;k tksMhpk mYys[k vusd
ukFk laçnkf;d xzaFkkae/kwu vkysyk vkgs- ;k xq:f”k’;klaca/khP;k ljl dFkk vktgh
lektkr vktgh yksdfç; vkgsr- ohj”kSo fyaxk;r /keZlaçnk;kr T;kçek.ks egkRek
clos”ojkaps LFkku vkgs- R;kpizek.ks ukFklaçnk;kr xksj[kukFkkps LFkku vkgs- gs nks?ksgh
ledkyhu vlwu R;kauh lektkrhy vfu’B izFkkaP;k fojks/kkr iwoZ e/;;qxkr çFker%p
vkokt mBfo.;kpk ç;Ru dsyk- ;k dkGkr dY;k.kh pkyqD; jktlÙksyk vksgksVh
ykxyh rj eaxGos<;kP;k dypqjh “kkldkuh ¼jktk fcTty½ dY;k.kh pkyqD;kaph
tkxk ?ksryh- v”kk çdkjs ckjkO;k “krdkr jktdh; ?kMkeksMhlkscrp /kkfeZd o
lkekftd ?kMkeksMh ?kMwu ;sr vlrkuk ohj”kSo fyaxk;r laçnk;kps egkRek clos”oj o
ukFk laçnk;kps xksj[kukFk ;kaph Hkwfedk vfr”k; egÙokph Bjyh-
xksj[kukFkkaph fofo/k ukos o ukokapk vFkZ
xksj{kukFkkaps tUeLFkku o tUeo’kZ
Bksl lk/kukvHkkoh xksj{kukFkkapk tUeo’kZ dks.krk vkgs] Li’Vi.ks lkaxrk ;sr
ukgh- vls vlys rjh fofo/k vH;kldkauh ukFk laçnk;kpk vH;kl d:u vkikvkiyh
ers ekaM.;kpk ç;Ru dsysyk vkgs- vki.k çFke fofo/k fo}kukaph ers tk.kwu ?ksow o
R;krhy nks’kkaph ppkZ d:-
MkW-“kghnqYyk % vkBos “krd
MkW-eksguflax % vkBos fdaok uoos “krd
MkW-ckxph % uoos fdaok ngkos “krd
iafMr lkaÑR;k;u % uoos “krd
96- <sjs jk-fpa-]] ukFk laçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh ¼lq/kkjhr½] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] lIVsacj
2007] i`-Ø- 63
¼179½
e-e-gjçlkn 'kkL=h % uoos 'krd
MkW-f}osnh % ngkos] vdjkos 'krd
MkW-cMFoky % vdjkos 'krd
MkW-QdqZgj % ckjkos 'krd
çks-fczXt % ckjkos 'krd
Jhjke panz 'kqDy % vdjkos rs rsjkos 'krd
MkW-efyd % vdjkos 'krd
MkW-xksfoan f«kxquk;r % ckjkos 'krd
MkW-lqfurdqekj pVthZ % ckjkos 'krd97
çkphu ukFk ledkyhu xazFkk}kjs vkysY;k xksj[kukFkklacaf/kpk dky[kaM
dkSyKku fu.kZ; % vdjkos 'krd
bZ“ojçR;kfHkKk % vdjkos 'krd
xksfoanpanzsj xku % ckjkO;k 'krdkpk lq:okrhpk dky[kaM
çca/k fparke.kh % ngkos 'krd
xksihpansjxku % ngkos 'krd
yhGkpfj= % ckjkos 'krd
vfHkuo xqIrkapk ra=kyksd % vkdjkos 'krd
diwZjeatjh % uoos 'krd
daFkMcks/k % ngkos 'krd
çHkqfyaxfyyk % ckjkos 'krd
xksj[kukFk o ledkyhu jkT;drsZ
mTtsuhpk ijekjHkkst & b-l- 1076&1126
dY;k.kh pkywD; foØekfnR; lgkok & b-l- 1076&1125
97- <sjs jk-fpa-] ukFk laçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh ¼lq/kkjhr½] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] lIVsacj
2007] i`-Ø- 76
¼180½
jktsanz pksy & b-l- 1063&1112
eqyjkt pkyqD; & b-l- 941&996
pacGpk jktk lkfgYyoekZ & b-l- 920
panzuxjpk jktk & b-l- 1027
ojhy fofo/k ers gh xksj[kukFkkaP;k tUeo’kkZlacaf/kph vkgsr- lk/kkj.kr% b-l-P;k
9 O;k 'krdkiklwu rs 12 O;k 'krdki;ZarP;k njE;ku dks.kR;k rjh 'krdkr xksj[kukFk
gksÅu xsys] ;kpk 'kks/k ?ks.;kpk vki.k ç;Ru d:- ukFk laçnk; gk xq:ijaijk vl.kkjk
laçnk; vkgs- ;k ijaijsr vusd ukFk laçnk;hapk lekos“k gksrks- vki.kkl çFke ;kiSdh
,[kk|k ukFk laçnk;h vuq;k;kaP;k fuf“pr dkG miyC/k >kY;kl R;k vk/kkjs
xksj[kukFkkP;k dk;ZdkGki;Zar iksgprk ;sbZy- eRL;sanzukFkkaps f“k’; xksj{kukFk gs gksrs gs
lokZauhp ekU; dsysys vkgs- xksj{kukFkkaps f“k’; vejukFk o xfguhukFk- xfguhukFkkpk
laca/k egkjk’Vªk“kh vkgs- xfguhukFkkps f“k’; gs fuo`ÙkhukFk- fuo`ÙkhukFkkauh vkiY;k fofo/k
vHkaxkr xq: ijaijsps o.kZu dsysys vkgs-98
^Kkus“oj* vkiyk ofMy HkkÅ fuo`ÙkhukFk ;kauk xq:LFkkuh ekurkr-
fuo`ÙkhukFkkdMwup Kkus“ojknh HkkoMkai;Zar ukFk laçnk; iksgpyk-99
Kkus“ojkaP;k tUedkGkP;k vk/kkjs xksj[kukFkkpk dky[kaM 'kks/krk ;sow 'kdrks-
Kkus“ojkapk tUe dkG 'kds 1197 Eg.kts b-l- 1275 vlk lkafxryk tkrks-100
Kkus“ojkaps eksBs HkkÅ fuo`ÙkhukFkkpk tUedkG b-l- 1273 vlk lkafxryk tkrks-
fuo`ÙkhukFkkaps vktksck xksfoanjko vkf.k vkth fujkbZ ;kaukgh xfguhukFkkdMwu mins“k
dsY;kps lkafxrys tkrs- xksfoaniarkuk foB~By iar ¼Kkus“ojkaps ofMy½ gk eqyxk o;kP;k
iapkoUukO;k o’khZ >kyk- lkekU;i.ks xksfoaniarkpk thoudky 75 o’kkZpk Bjrks-
98- ^^fuo`Ùkh x;uhÑik tirks veqi tk.kA Lkkafxryh [kw.k xksj{kkusaAA**
^^fuo`Ùkh x;uhnso minsf”ky loZA Xkksj{kh xqg;Hkko lkaxrh etAA**
^^fuo`Ùkh ifjokj xq: x;uh vejA Xkksj{kha danj czge ek>sAA**
^^fuo`Ùkh l/kj xksj{kh x;uhA czã:isa iw.khZa lejlsaAA** ¼Jh Kkus”oj egkjktkaph xkFkk½
99- ^^rs.ksa dfGdfGr HkwrkA vkyk ns[kksfu fu:rkA rs vkKk Jhfuo`ÙkhukFkkA fn/kyh ,SlhAA
uk vk/kh xq: 'kadjkA ykxksuh f”k’; ijaijkA cks/kkpk gk laljkA tkyk tks vkeqrsaAA
rks gk rwa ?ksÅfu vk?kokA dGha fxfGr;ka ftokaA loZ çdkjha /kkaokA djha ik osxhaAA
¼Kkus”ojh] 18-1758&1760½
100- xqjo Jh Ñ’.k] Jh Kkus”kkapk tUedkG vkf.k tUexzke] Hkkjr bfrgkl la’kks/kd e aMG] iq.ks]
=Sekfld] Kkunso fo”ks’kkad] [kaM 57] vad 1&4 MkW-fpa-uk- ijpqjs] Hkkjr bfrgkl la”kks/ku
eaMG] iq.ks] fMlascj 1976] i`-Ø- 8
¼181½
fuo`ÙkhukFkkapk tUe ¼b-l- 1273½ foB~ByiarkP;k 35 O;k o’khZ /kjyk] rj ¼b-l- 1273
&35=1238½ blohlu 1238 gk foB~Byiarkpk tUe dkG ;srks- R;kosGh xksfoaniarkps
o; 55 vlY;keqGs xkasfoaniarkpk tUedkG ¼1238&55=1183½ b-l- 1183 P;k lqekjkl
>kyk vlkok- xfguhukFkkpk dky[kaM ;k vk/kkjs b-l- 1180 rs b-l- 1280 P;k
lqekjkrhy Bjrks- ;k vk/kkjs xfguhukFkkps xq: xksj[kukFk gs ckjkO;k 'krdkrhy Bjrkr-
lk/kkj.kr% R;kapk dky[kaM b-l- 1130 rs b-l-1190 vlk vlw 'kdrks-101
ohj“kSo fyaxk;r laçnk;kps çeq[k çorZd egkRek clos“oj ;kapk tUe dkG b-
l- 1105 rs 1167 vlk lkafxryk tkrks-102
çHkqfyax yhyk xazFkkP;k vk/kkjs ohj“kSo
fyaxk;r laçnk;h o egkRek clos“ojkaps ledkyhu vuq;k;h vYyeçHkw o xksj[kukFk
;kaP;ke/;s Jh“kSY; ioZrkoj rkfÙod erHksn >kY;kps fnlrs- ;kpk vFkZ vYyeçHkw o
xksj[kukFk gs ledkyhu Eg.kts xksj[kukFkkpk dky[kaM ckjkos 'krd Bjrks-
xksj[kukFkkaps tUeLFkku
xksj[kukFkkaP;k tUedky[kaMkçek.ksp R;kaP;k tUeLFkkukcn~nygh fo“oluh;
iqjkO;kvHkkoh fo}kukae/;s erHksn tk.korkr- R;k laca/kh vki.k iq<hyçek.ks ppkZ d:-
1- xksj[kukFkkpk tUe usikGe/;s >kyk- dkj.k usikGe/;s xksj[kukFkkaP;k
tUeklaca/khP;k vusd dFkk lkafxrY;k tkrkr-103
2- xksnkojhP;k rhjkoj ,dk czkã.k L=hl xHkZlaHko >kyk o R;kiklwu
xksj{kkaPkk tUe >kyk- ckjkO;k o’khZ R;kauh eRL;sanzukFkkdMwu mins“k
Lohdkjyk-
101- <sjs jk-fpa-]] ukFk laçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh ¼lq/kkjhr½] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] lIVsacj
2007] i`-Ø- 115
102- Desai P.B. Basaveshwara and His Times, Second Edition, Basava Samithi, Basava
Bhavan, Bengalore, 2006, Page No. 325
103- mnk- R;kaP;k tUeklaca/kh lkafxryh tk.kkjh usikGe/khy lokZr yksdfç; dFkk v”kh &
^^egknsokP;k çlknkus ,d foçL=hl foHkwrh vFkok HkLe feGkys- vJ/nseqGs rhus rs HkLe
'ks.;kP;k f<xkÚ;kr Vkdwu fnys- 12 o’kkZuarj ;kp f<xkÚ;krwu xksj{kkapk tUe >kyk-
eRL;saUnzkuh R;kauk mins”k fnyk o vkiY;k lkscr usys- iq<s xksj{kukFk usikGkyk vkys- rsFks
R;kaPkk vieku >kysYkk vlY;keqGs R;kauh e s?kleqgkl dksaMwu Bsowu vuko`’Vh ?kMowu vk.kyh-
eRL;sanzukFk ;sr vkgsr vls ikgwu xksj{kukFk oanu dj.;kl mBys rsOgk <xkaps ca/ku lqVys o
çtZU;o`’Vh gksow ykxyh-** ¼dY;k.kh efyd] ukFk laçnk;sj bfrgkl] n”kZu vks lk/kuç.kkyh
¼caxkyh½ i`-Ø- 280
¼182½
3- ^;ksxhlaçnk;kfo’Ñrh* ;k xzaFkkçek.ks R;kapk tUe xksnkojh unhP;k rhjkojhy
panzxhjh ukokP;k xkoh >kyk-
4- usikG jkT;kP;k xazFkky;krhy gLrfy[khrko:u nf{k.ksdMs vlysY;k oMo
ukokP;k ns“kkr egkea=kP;k çlkn Qyko:u xksj{kukFkkapk tUe >kyk-
5- ØqDl o fxz;lZu ;kauh fu/kkZfjr dsysY;k ijaijsuqlkj xksj{kukFk ;kauh
lR;;qxkr iatkce/khy is“kkoj ;sFks] =srk;qxkr xksj[kiqj ;sFks] }kij;qxkr
}kjdsP;k iq<s gqjHkqte/;s o dfy;qxkr dkBsokM ;sFkhy xksj[ke<h ;k
fBdk.kh vorkj /kkj.k dsyk-104
6- ukf“kd ;sFkhy ukFklaçnk;h vuq;k;kaP;k ers xksj[kukFk gs ewGps
usikGe/khy- iq<s rs iatkc o rsFkwu ukf“kd ifjljkr vkys-
ojhy fofo/k ers ikgrk xksj[kukFkkaps oa“kt gs mÙkj Hkkjrkrhy vlkosr ;k
dky[kaMkr rs nf{k.k Hkkjrkr vkys- iq<s rs ;sFksp fLFkj >kys vlkosr- ukf“kd]
«;acds“ojpk ifjlj ukFk laçnk;kus çHkkfor >kysyk çns“k vkgs- «;acds“oj ;sFkhy
xksj[kxaqQk] xfg.khukFkkpk ;sFkhy fuokl] toGp pkSjaxh ukFkk“kh lacaf/kr lIr“k`axh
vkf.k rsFkwu vgenuxj ftYgîkrhy o`/ns“ojki;Zarph ukFk çHkkfor Mksaxjh LFkkus ;kapk
fopkj djrk xksj[kukFkkapk çHkko ukf“kd&uxj ifjljkr >kyk vkgs vls er jk-fpa-<sjs
O;Dr djrkr-105
iwoZ e/;;qxkr Eg.kts 10 O;k rs 12 O;k 'krdkr dY;k.kh
pkyqD;&dypqjh o ;knokaph lÙkk egkjk’Vªkr gksrh- ukFk iaFkkpk çHkko egkjk’Vªkoj
gksrk vkf.k vktgh vkgs- vusd ukFk laçnk;h ifo= LFkkus egkjk’Vªkr vkgsr- ;kf“kok;
dY;k.kh pkyqD; jkT; ifjljkr nf{k.k Hkkjrkrhy çfl/n ra= fcV Jh-'kSY; ts
dnyhcu ifjljkr vkgs ;k fBdk.kh xksj[kukFkkps xq: eRL;sanzukFkkaps okLrO; gksrs- iq<s
xksj[kukFkakuhgh ;k ifjljkr okLrO; dsysys vkgs- ;sFksp vYyeçHkw o xksj[kukFk
;kaP;kr rkfÙod Hksn ;sFksp fuekZ.k >kys- ;ko:u gs Li’V gksrs dh] xksj[kukFkkaph
104- f}osnh gtkjh çlkn] ukFk laçnk;] çFkeko`Ùkh] fg anwLFkkuh vdWMeh] mÙkjçns”k] vykgkckn]
1950] i`-Ø- 96-
105- <sjs jk-fpa-] ukFk laçnk;kpk bfrgkl] çFkeko`Ùkh ¼lq/kkjhr½] i|xa/kk çdk”ku] iq.ks] lIVsacj
2007] i`-Ø- 81
¼183½
tUeHkweh mÙkj Hkkjr vlks vFkok nf{k.k Hkkjr i.k R;kaps lokZf/kd okLrO; o deZHkweh
egkjk’Vª dukZVdpk lhekHkkx vkgs- ,o<s ek= uDdh-
xksj[kukFkkaps pfj= o dk;Z
dFkk] vk[;kf;dk] Lrks=s bR;knh lk/kukae/kqu xksj[kukFkkps pfj= o O;fDreÙo
LFkwy ekukus vuqekfurrk ;srs- xksj[kukFkkps ok³~e;] R;kaph lk/kuk] R;kapk f“k’;ijhokj-
R;kaph rhFkZ;k=k] R;kaps flfn~/klkeF;Z] R;kaps rkfÙod fln~/kkar bR;knhpk lw{ersus fopkj
d:u xksj[kukFkkaP;k pfj=kph o O;fDrÙokph lk/kkj.k :ijs’kk Bjfork ;s.;klkj[kh
vkgs- gtkjh çlkn f}osnhaP;kers 'kadjkpk;kZaP;k [kkyks[kky xksj[kukFkkapk çHkko Hkkjrh;
tuekulkoj vkgs- cgqrsd la“kks/kdkaps vls er vkgs] dh xksj[kukFkakpk TkUe czkã.k
dqGkr >kyk- eksguflaxkaP;k ers rs fganw fo/kosps voS/k iq= gksr- ^^lektkP;k [kkyP;k
Fkjkr tUe ?ksOkwu drZ`ZÙokus Økarh dj.kkjk egkiq:’k** vls xksj[kukFkkaps o.kZu rs
djrkr- ^xksj{kflan~/kkaUrlaxzgkr^ R;kauk ^bZ“oj larku^ EgVys vkgs- ^efrjRukdj^ ;k
egkuqHkkokaP;k xzaFkkr xksj{kkapk tUe 'kwnz dqGkr >kY;kps o.kZu vkgs-106 jk-fpa- <sjs ;kaP;k
ers rks nf{k.ksr LFkkf;d >kysY;k dkf“ejh czkã.k iafMrkaP;k dqGkr tUeyk vlkok107
xksj[kukFkkaP;k ukokoj ts laLÑr o çkÑr xazaFk miyC/k vkgsr] R;ko:u R;kauk laLÑr
Hkk’ksps Kku pkaxys vlkos o R;kapk rÙoKkukpk vH;kl l[kksy vlkok xksj[kukFk
xkSjo.khZ; o ns[k.ks vlkosr dkj.k R;kaP;k :ikps o.kZu UkkFklaçnk;h xzaFkkr vlsp
vkysys vkgs- jkaxs; jk?ko ;kauhgh vlsp er O;Dr dsyssys vkgs-108
xksj[kukFk o R;kaps xq: eRL;sanzukFkka“kh lacf/kr vusd dFkk ukFk lkaçnk;h
xazFkke/kwu fnlrkr- vkiys xq: eRL;sanzukFk ;kaP;k 'kks/kklkBh] m/nkjklaca/kh T;k dFkk
miyC/k vkgsr] R;ko:u xksj[kukFk gs cqf/neku] çlax vksG[k.kkjs] fofo/k os”k&Hkw’kk
/kkj.k dj.kkjs gksrs- xksj{kdkyhu /keZlk/kuspk tks fopkj fnlrks R;kuqlkj xksj[kukFkkaps
106- -------- vkf.k xksj{k tUeyk “kqnz dqGhA rks efPNanzkpk f”k’; ukFkvksGhA
rks tUeyk f”kjdeGhA gs vlR;AA ¼efrjRukdj] i`’V Ø- 25½
107- <sjs jk-fpa-] Jh xq: xksj{kukFk] pfj= vkf.k ijaijk] çFkeko`Ùkh] oksjk vWUM daiuh] eqacbZ] 1956
i`’B Ø- 103
108- jk?ko jkaxs;] xksj[kukFk vkSj mudk ;qx] çFke laLdj.k] vkRekjke ,.M laUl fnYyh] 1963
i`’B Ø- 45&46
¼184½
orZu vfr“k; mnkÙk] ifo+= o uSf’Bd vlkos- L=h jkT;krwu vkiY;k xq:yk eqDr
dj.;klkBh R;kauh dsysys ç;Ru] R;kauh dsysyk mins“k bR;knh ?kVdkao:u xksj[kukFk
gs fojkxh] R;kxh] czãp;Z ijk;.k] gV~;ksxh] uhrheku vls gksrs ;kr 'kadk ukgh ;kp
la;ekpk] 'kqn~/k vpj.kkpk] furhpk mins“k xksj{kkauh dsysyk fnlwu ;sRkks- ledkyhu
/keZlk/kuk dkefØMsr o foÑr vpj.kkr jeysyh vlrkuk xksj{kukFkkauh vkiY;k
çHkkokus fryk 'kqn~/k o ifo=] uSf’Vd o oSjkX;iw.kZ v“kk ekxkZoj v.kwu ukFklaçnk;kps
çorZu uO;kus dsys- R;kaph gh fo’k;ijk³~eq[krk o R;kaps [kMrj oSjkX; ikgqqup
Kkus“ojklkj[;k ;ksxhfl/n R;kaps o.kZu ^fo’k;fo/oalSdohj^ v“kk “kCnkus djrkr- gs
;FkkFkZp Eg.kkos ykxsy- R;kaps vkpj.k o R;kapk mins“k ;kaP;kr ,d:irk gksrh-
dkfeuh vkf.k dkapu ;kaPkk yksHk ulY;kP;k vusd dFkk R;kaP;k laca/kh ukFklkaçnkf;d
xzaFkkr fBd&fBdk.kh fnlrkr- eY;kG ns“kkr R;kauk jk.khP;k vkJ;kus lq[kfoyklkr
jkg.;kph la/kh gksrh( i.k rh R;kauh vOgsfjyh- ikoZrhus T;k pkj fln~/kkaph :iorh L=h
ikBowu ijh{kk ?ksryh R;kr xksj{kukFk ;“kLoh >kYks- R;kauh R;k L=hl ekr`LFkkuh ekuys-
;k dFksps eeZ o Kkus“ojknh ukFkiaFkh; larkaPkk L=hdMs igk.;kpk n`f’Vdksu y{kkr ?ksrk
xksj{kkaP;k oSjkX;kps egÙo /;kukr ;sbZy- eRL;sanzkaP;k >ksGhe/khy ohV Qsdwu ns.kkÚ;k
xksj{kukFkkaP;k fojDrhps eeZ Li’V vkgs-
xksj[kukFkkauk fofo/k fln~/kh voxr vlY;krjh R;kapk mi;ksx yksdkaps nq%[k nwj
gks.;klkBh Ogkok] vls R;kauk okVs- fla/k çkarke/khy yksdkauk flfn~/kP;k lkeF;kZus NGw
ikg.kkÚ;k n;kukFkkauk xksihpankP;k vkxzgko:u mins“k djrkuk xksj{kukFk Eg.kkys]
*yksdkauk nq%[k nsow udksl eh rqyk o rqÖ;k vkuq;k;kauk rlsp fojks/kdkauk ojnku nsrks]
dh rqEgkl LoPN] 'kqHkz oL=kaph o pkaXkY;k ?kksM;kaph d/khgh ok.k iM.kkj ukgh-^ R;kauh
n;kukFkkauk vkiys f“k’; dsys- R;kaP;k dkukauk Hkksds ikMwu R;kr dqaMys ?kkryh- dkG;k
lqrkps ikxksVs cka/kys o nhukapk mn~/kkj dj.;klkBh ikBowu fnys-109
xksj[kukFkkaP;k laçnk;kps ,d eksBs oSf”k’Vîs vls] dh R;kr pkrqoZ.;Z vFkok
o.kkZJe ;kapk Hksn uls- xksj{kkapk laçnk; ;k lokZaP;k ifydMpk Eg.kts vfro.kZkJeh
109- jk?ko jkaxs;] xksj[kukFk vkSj mudk ;qx] çFke laLdj.k] vkRekjke ,.M laUl fnYyh] 1963]
i`’B Ø- 51&52
¼185½
ekuyk tkrks- ;oukauk lqn~/kk R;kaP;k laçnk;kr ços”k vkgs- R;kaP;k ifjokjkr fofo/k
tkrhaps] O;olk;kaps fln~/k gksrs- “kq’d deZdkaM] ea=ra=] tknwVks.kk] iapedkjknh vukpkj
bR;knh xks’Vh R;kauk ekU; uOgR;k TokyknsohP;k eafnjkr R;kauh fgalkfojfgr vls
ekuoiwtsps vuq’Bku dsys gksrs- Hkkax] e|] ekal] bR;knhP;k lsoukiklwu rs vfyIr gksrs-
nzO;fndkapk laxzg o u”kk vk.k.kkjh O;lus ;ksxh ek.klkl mi;ksxh ulY;kps R;kauk
okVs- jktkl ,dnk xksj[kukFk Eg.kkys] ^eh tfeuhoj >ksirks] ekÖ;ktoG vaFk:.k&
ika?k:u oxSjs dkgh ukgh- eh nxMk&/kksaM;kr o dkV;kdqqV;kr jkgrks-^ ;ksxh rj
fu/kZup vlrks R;kaP;k toG nzO; ulrs] R;kps Lor%ps vls fuoklLFkku dksBsp
ulY;keqGs rs lrr Hkze.k”khy vlr- ;k Hkze.kkr R;kapk vla[; L=h&iq:’kka”kh laca/k
vkyk vklkok- ;qorhl ^cgu^ ekukos] o;Ldj L=hyk ^ekrk^ Eg.kkos v”kh R;kaph
f”kdo.k gksrh-
xksj{kukFkkaps lkfgfR;d dk;Z
xksj[kukFk fo}ku o lkfgfR;d gksrs- R;kaP;k ukokoj fyfgysyh vusd xazFk
vk<Grkr- xksj{k—r laL—r xzaFkkr veuLd] vejkS?kçcks/k] vejkS?k“kklue~]
xksj{kin~/krh] xksj{klafgrk] egkFkZeatjh] ¼egs“ojkuan—r\½] fln~/kflan~/kkaUri/nrh]
;ksxekrZaM] vo/kwrxhrk] xksj{kdYi] xksj{kdkSeqnh] xksj{kxhrk] xksj{kfpfdRlk] xksj{kiapd]
xksj{k“kkL=] prqj“khR;klu] Kkuçdk“k“krd] Kku“krd] ukMhKkuçnhfidk]
;ksxfparke.kh] ;ksxcht] ;ksx“kkL=] ;ksxfl/nklui/nrh] foosdekrZaM] JhukFklw=]
gV~;ksx] gV~lafgrk] Kkuke`r;ksx bR;knh xzaFkkaph ukos çkeq[;kus ?ksryh tkrkr-
firkacjnÙk cMFkoky] dY;k.kh efyd] gtkjhçlkn f}osnh bR;knh Hkkjrh; fo}kukauh
xksj{kukFkkaP;k xazFkkaps Hkk’kkarj o laiknu dsysys vkgs- R;kaps lkfgR; vksohcn~/k vlwu
R;kauk ^lcnh^ ;k ukokus vksG[kys tkrs- laL—r feJ fganhrwugh lkfgR;jpuk >kysyh
vkgs-
¼186½
ukFkfln~/k o brj çeq[k ukFk çorZd
lkekU;i.ks uo ukFkkapk o R;kaP;k fopkjkapk fEkGwu R;kapk ukFk laçnk;
cuY;kps er loZlkekU;kaps vkgs- i.k rs çeq[k uÅ ukFk dks.krs\ rs ewGps dks.krs\
R;kapk dky[kaM dks.krk\ ;k lacaf/kph ,dokD;rk ek= dks.kR;k ukFk laiznk;h xzaFkkr
fnlwu ;sr ukgh- fofo/k xzaFkkr uÅ ukFkkae/;s fofo/k ukos ukFkkaph vkysyh vkgsr- R;k
laca/kh vki.k FkksMD;kr ppkZ iq<hyçek.ks d:-
uoukFkHkfDrlkj
19 O;k “krdkrhy ujgjh ekyw ;kaP;k ^uoukFkHkfDrlkj* ;k xzaFkkr uÅ
ukjk;.kkauh i`Fohoj uÅ ukFkkaP;k :ikus vorkj ?ksrY;kph dFkk vkgs-110 R;k uoukFkkaph
ukos iq<hyçek.ks]
ukjk;.k vorkj
1½ doh ukjk;.k & eRL;sanzukFk
2½ gjh ukjk;.k & xksj{kukFk
3½ vUrjh{k ukjk;.k & tkya/kjukFk
4½ çcqn~/k ukjk;.k & dkfuQukFk
5½ fiIiyk;u & piZVhukFk
6½ vfogksZ= & ukxukFk
7½ nqfeyukjk;.k & HkjFkjhukFk
8½ pelukjk;.k & jso.kukFk
9½ djHkktu & xfguhukFk
;ksxhlEçnk;kfo’Ñfr
;k xzaFkkr ojhy ukFkkaiSdh xksj[kukFkkauk oxGysys vkgs- gjhukjk;.k &
HkjFkhjukFk o nqfeZy ukjk;.k & xksihpanzukFk vls cny fnlrkr-
uoukFkpfj=eq
110- ujgjh /kaqMhlqr ekyw] Jh uoukFk HkDrhdFkklkj] o:.k ,aVjçk;>lZ] iq.ks] 1826] i`-Ø- 103
¼187½
15 O;k 'krdkP;k lq:okrhl fuokZ.k >kysY;k ;k rsyxw xzaFkkr iq<hyçek.ks
uoukFkkapk Øe fnlrks & 1½ f“koukFk] 2½ feuukFk] 3½ lkjax/kj] 4½ xksj{kukFk] 5½
es[kukFk] 6½ ukxktqZu] 7½ fln~/kcqn~/k] 8½ fo:ik{k] o 9½ df.kd-111
xksj{kfln~/kkarlaxzg
;k xzaFkkr nksu x.kuk ukFk çorZdkaP;k fnysY;k vkgsr-
v½ 1½ vkfnukFk] 2½ eRL;sanzukFk] 3½ mn;ukFk] 4½ naMukFk] 5½ LkR;ukFk] 6½ larks’kukFk]
7½ dqeZukFk] 8½ HkoukftZ o 9½ xksj{kukFk-
c½ 1½ xksj{kukFk] 2½ txUukFk] 3½ tya/kj] 4½ ukxktqZu] 5½ lgL=ktqZu] 6½ nÙkk=s;] 7½
nsonÙk] 8½ tMHkjr o 9½ eRL;sanj-112
lq/kkdjpafnzdk
xksj{kfl/nkarlaxzgkçek.ksp ;kgh xzaFkkr FkksMklk cny d:u ukFk çorZdkph
la[;k ukokuh“kh fnysyh vkgs- rh iq<hyçek.ks & c½ 1½ vkfnukFk] 2½ eRL;sanzukFk] 3½
mn;ukFk] 4½ n.MukFk] 5½ lR;ukFk] 6½ larks’kukFk] 7½ dqeZukFk] 8½ ,dukFk o 9½
xksj{kukFk113
egk.kZora=
;k xzaFkkrhy ukFkkaph ukos o xksj{kfln~/kkar laxzgkrhy nqlÚ;k ;knhr vkysyh
ukFkkaph ukos ;kr lekurk vkgs- & c½ 1½ xksj{kukFk] 2½ txUukFk] 3½ tkya/kj] 4½
ukxktqZu] 5½ lgL=ktqZu] 6½ nÙkk=s;] 7½ nsonÙk] 8½ tMHkjr o 9½ eRL;sanj-114
HkDreatjhekyk
jktkjke çlknh Ñr ^HkDreatjhekyk* ;k xzaFkkr Kkus“ojksÙkj ijaijsrhy
uoukFkkaph ukos iq<hyçek.ks & 1½ lR;keyukFk] 2½ xSchukFk] 3½ xqIrukFk] 4½
m/nks/kukFk] 5½ dsljhukFk] 6½ f“koknhukFk] 7½ ujgjhukFk] 8½ çfrHkk o 9½ lqHkx-115
111- Jh guqePNkL=h v;kfpr] jktdey çdk”ku] fnYyh] i`-Ø- 28
112- iafMr dfojkt xksfiukFk] xksj{kfl/nkarlaxzg] çFkeko`Ùkh] ljLorh Hkou xzaFkekyk] xzFkkadkM]
1925] i`-Ø- 40] 44&45
113- f}osnh gtkjhçlkn] ukFk laçnk;] çFkeko`Ùkh] fganqLFkkuh vWdMeh] vykgkckn] 1950] i`-Ø- 25
114- f}osnh gtkjhçlkn] mDr] i`-Ø- 24
115- f}osnh gtkjhçlkn] mDr] i`-Ø- 25
¼188½
Jh uoukFk dFkklkj
1½ efPNnzukFk] 2½ xksj{kukFk] 3½ tkya/kjukFk] 4½ dkfuQukFk] 5½ pQZVhukFk] 6½
oVfln~/k ukxukFk] 7½ HkrZjhukFk] 8½ jso.kukFk o 9½ xfguhukFk-116
dnyheatwukFkekgkRE;
;k xzaFkkr ukFk iajijsrhy iq<hy çeq[k ukFkkaph o.kZus vkysyh vkgsr- 1½
ehuukFk] 2½ daFkyhukFk] 3½ xksj{kukFk] 4½ dksd³.kukFk] 5½ fo:ik{kukFk] 6½ vuaxukFk]
7½ ty/kajukFk o 8½ v:.kkpyukFk117
ojhy fofo/k ukFklaçnk;h xzaFkkrhy vkysY;k fofo/k uÅukFkkaph ukos fofo/k
çdkjph fnlrkr- R;kapk Øegh osxosxGk vlY;kps fnlrs- fofo/k çknsf“kd fBdk.kh
R;k&R;k ifjljkrhy yksdfç; xazFkkuqlkj uÅukFk fofo/k ukokauh yksdfç; gksrs- vls
vlys rjh lkekU;r% eRL;sanzukFk o xksj[kukFk gs çeq[k ukFk çorZd ek= laiw.kZ
Hkkjrkr çfln~/k vkgsr-
ukFkfln~/k
ukFklaçnk;kr çeq[k ukFk çorZdkaçek.ks ukFkfl/nkaukgh egÙo çkIr >kysys vkgs-
uoukFkkae/;s fofo/k çknsf“kd fBdk.kh vkysY;k ukeHksnkçek.ks ukFkfln~/kkaph fofo/k
çns“kkuqlkj osxosxGh ukos fnlrkr- çkeq[;kus ukFklaçnk;krhy fln~/kkaph la[;k 84
brdh lkafxryh tkrs- b-l- 800 rs b-l- 1175 ;k dky[kaMkr otz;kuh ijaijsrhy 84
fln~/kkauk ukFk laçnk;kr ekU;rk feGowu rs ukFklaçnk;h cuys- Eg.kts otz;kuh
fln~/kkae/kwu ukFklaçnk;h 84 fl/nkapk mn; >kyk gs ukFk laçnk;h fln~/k fofo/k
tkrh&iaFkkrhy L=h&iq:’k gksrs- dke“kkL=krhy 84 vkLkuka“kh ;kapk laaca/k vlkok
vlsgh lkafxrys tkrs- ;k 84 jgL;e; la[;s“kh ckjk jk“kh o lkr xzg ;kaP;k
116- Jh uoukFk dFkklkj] ljLorh cqd daiuh] iq.ks] 2009] i`-Ø- 8
117- O;oLFkkid] ;ksxçpkjhuh] egklHkk] dnyheatqukFkegkRE;] ;ksxçpkfj.kh egklHkk]
xksj{kfVYyk] dk”kh] 'kds 1878] i`-Ø-] çLrkouk 5&7
¼189½
xq.kkdkjkaps ukrs tksMys vkgs- v’Vegkfln~/kh o peRdkjkps çkcY; ;kaP;k çHkkokeqGs ;k
fln~/kkauk yksdfç;rkgh feGkysyh gksrh- gs 84 fln~/k vtj] vej ekuys xsys vkgs-118
fofo/k ukFk laçnk;h xzaFkkr fln~/kkaph ukekuqØe vkysyk vkgs- rs vki.k iq<hyçek.ks
ikgw-
ukFklaçnk; mn; o foLrkj & ç-u- tks“kh] i`-Øa-171&173
ukFklaçnk;kpk bfrgkl & jk-fpa- <sjs] i`-Øa- 97&101
Jh uoukFk rÙoKku vkf.k mikluk&y-e- tks“kh] i`-113
loZlkekU;i.ks iq<hy 84 ukFk fln~/k ukFk lkaçnkf;dke/;s çfln~/k vkgsr- Hkkjrh;
laLÑrh dks“kkr tkr] dkG o ns“k ;klg 84 fln~/kkaph ;knh fnysyh vkgs- rh
iq<hyçek.ks]
1½ yqbZik & tkrhdk;LFk] ns“kex/k
2½ yhykik & ---------------
3½ oh:ik & ns“kex/k ¼b-l- 809& b-l- 849½ ledkyhu jktk nsoiky
¼caxky½
4½ Mkaschik & tkrh {ks=h;- ns“k ex/k] yqbZikpk f“k’;119
84 fln~/k fofo/k tkrh iaFkkrhy vkgsr- R;krhy cjhp“kh fon~oku o lkfgfR;d
gksrs- ukFk fln~/kkaP;k ;k ijaijsr dk;LFk] {kf=;] czkã.k] /kksch] rarwdkj o of.kd]
yksgkj bR;knh O;kolkf;dkaPkk lekos“k gksrks- [kM~xIik] FkxuIik] N=Iik] jkgqyik]
/kksdfjIik] bR;knh fln~/k 'kwnz tkrhrhy gksrs- yksdHkk’kspk vkJ; ts’B fln~/kkauh
?ksrysyk vlY;keqGs ;k 'kwnztkrhrhy lk/kdkauk fln~/kkoLFkki;Zar iksgprk vkys- iq:’k
fln~/kkçek.ks y{ehd“k] ef.kHknzk] es[kyik] dudykik v“kk dkgh fL=;kapkgh lekos“k
ukFk fln~/kkae/;s vkysyk vkgs-120
118- tks”kh y-e-] Jh uoukFk rÙoKku vkf.k mikluk] çFke laLdj.k] jkts”k çdk”ku] iq.ks]
i`-Ø- 112
119- tks”kh ç-u-] ukFk laçnk; mn; o foLrkj] lq/kkjhr f}rh; vko`Ùkh] vatyh ifCyf”kax gkÅl]
iq.ks] vkWxLV 2004] i`-Ø-171&172
120- tks”kh ç-u-] mDr] i`-Ø-178
¼190½
loZ fln~/kkae/;s vkfn fln~/k dks.k ;k fo’k;h erHksn vlys rjhgh ljgikn
;kaukp loZlkekU;i.ks vk|LFkku fnys tkrs- {kcj] yqbZik] nkjh] otz?kaVk] d.gik]
'kkafrIik bR;knh fln~/k çHkkoh vlwu otz;ku iaFkkpkgh çlkj ;kauh dsyk- /keZ] rÙoKku]
vkpj.k ;klkj[;k fofo/k thouko“;d ckchapk Økafrdkjd fopkj ukFk fln~/kkauh
yksdHkk’ks}kjk loZlkekU;ki;Zar iksgpfo.;kps egÙoiw.kZ dk;Z dsys vkgs-
ukFk rÙoKku
ukFkdkyhu o uarjP;k ukFk laçnk;h xzaFkkao:u vki.kkl ukFk
rÙoKkuklaca/khph dYiuk ;srs- rÙdkyhu fofo/k erkaçek.ks ukFk rÙoKkukojgh
'kkadj}Sr] v}Sr] dkf“ejh] 'kSok}Sr bR;knh rÙoçokgkpk çHkko iMysyk fnlrks- vls
vlys rjhgh ;krwup ,d Lora= rÙoçokg tUekl ;sowu iq<s rks fodflr >kyk-
;klaca/khph ppkZ vki.k iq<hyçek.ks d:-
ukFk rÙoKku o 'kadjkpk;kZapk v}Sr
ukFk rÙokojrh 'kadjkpk;kZapk çHkko tk.korks- ukFk iaFk gs fu:ikf/kd]
vokP; ;k Lo:ikr vlys rjhgh rs ewG mifu’knkae/kwu fu?kkysY;k v}Sr rÙoKkuk“kh
cjspls feGrs tqGrs vkgs- ukFk fln~/kkauh ekaMysys rÙoKku gs v}Srh vkgs- vkrk gs
v}Sr EgVys dh] çLFkku=;hps vk|Hkk’;dkj 'kadjkpk;Z] R;kaps ije xq: xkSaMiknkpk;Z
bR;knhauh n`< o yksdfç; dsysY;k v}Srkps vFkok osnkarkph vkBo.k gks.ks LokHkkfod
vkgs vkf.k eRL;sanzukFk] xksj{kukFk] Kkus“oj ;k ijaijsr ukFk fln~/kkaps rÙoKku 'kkadj
v}Sr rÙoKkuk“kh feGrs tqGrs vlY;kps er lkjLordkj Hkkos] ikxajdj] ck-xa- fVGd
bR;knh fo}kukps vkgs- Kkus“ojkapk dky[kaM rsjkO;k 'krdkrhy vlwu R;kaP;k vxksnj
o uarj 'kadjkpk;Z] vfHkuo xqIr] jkedaB] jkekuqtkpk;Z] e/okpk;Z] oYyHkkpk;Z] fuacdZ
vkf.k Kkus“oj ¼1275 &1296 b-l-½ v“kk vusd fo}kukauh ekaMysY;k erkapk121
çHkko
deh vf/kd çek.kkr Kkus“ojkaoj iMysyk tk.korks- fo-e-dsGdj ;kaP;k ers] }Srh
e/okpk;kaZapk çHkko Kkus“ojkaoj iM.;kpk laHko dehp- jkekuqt o fuckadZ ;kaphgh
121- “kadjkpk;Z&dsoyk}Srh] vfHkuoxqIr&v}Srh] jkedaB&v}Srh] jkekuqtkpk;Z& fof”k’Vk}Srh]
e/okpk;Z&}Srh] oYyHkkpk;Z&”kq/nk}Srh] fuackdZ&}Srk}Srh
¼191½
rÙoKkus Kkus“ojkaP;k rÙoKkukr fHkUu o gs vkiY;k iklwu nwjps vkpk;Z vlY;keqGs
R;kapkgh ifj.kke ukFkiaFkh; Kkus“ojakoj gks.ks 'kD; ukgh-122
'kadjkpk;Z] vfHkuo xqIr]
jkedaB gs ek= v}Srh vlwu Kkus“ojkaP;k vk/khps vlY;keqGs R;kapk çHkko 'kD;
vlY;kpsgh gs ekurkr- ojhy erkçek.ks 'ka-nk-isaMls] gs gh vkiY;k ^Jh Kkus“ojkaps
rÙoKku* ;k xzaFkkr 'kadjkpk;Z o Kkus“oj ;kaP;k rÙoKkukaph rqyuk 218 LFkGka“kh
d:u Kkus“oj gs 'kadjkpk;kZaps vuqdj.k djrkr vls R;kauh er ekaMysys vkgs-123
dkf“ejh 'kSo rÙoKkukP;k ckcrhr rs Eg.krkr] ^'kadjkpk;kZaps rÙoKku vkf.k dkf“ejh
'kSok}Sr gh cgqrsd lkj[khp vkgsr] gs iafMr eaqdwnjke“kkL=h] MkW-HkkaMkjdj] çks-fejk“kh
;k fo}kukps er cjkscj vkgs-*124
HkkaMkjdj vkiY;k ^^oS’.kfo>e~] 'kSfo>e~ vWUM ek;uj
fjfytl flLVhe** ;k xzaFkkr vkj-th-HkkaMkjdj Eg.krkr] "These (Kashmir Schools)
are very sobre in their doctrienes and practices and may be consiered to have
been influnced by the school of Shankar"125
ds-lh-ikaMs ;kaP;k ^^vfHkuo xqIr% ,
fgLVkWfjdy vWM fQykWlkWfQdy LVMh** ;k xzaFkkrgh vlsp er ekaMysys fnlrs-126
“kadjkpk;kZaaph dkf”ejph HksV] rsFkhy R;kaPkk çpkj] R;kaps rkaf=d Lrks=s ;kapk çHkko
vfHkuo xqIrkaP;k “kSok}Sr n”kZukoj iMysyk vkgs-
ojhy fofo/k erkapk fopkj djrk] “kadjkpk;kZaP;k v}Srh erkph Nki ukFk
rÙoKkukr fnlrs-
ukFk rÙoKku o dkf”ejh “kSo rÙoKku
;k erkaps çorZu ckGkpk;Z ek/kokpk;Z [kqisjdj “kkL=h ;kauh] ^Jh “kSokxe o
Kkus”oj* ;k xzaFkk}kjs dsysys vkgs- R;kaP;k ers ukFkiaFkh Kkus”oj gs dkf”ejh “kSok}Srh
vkgsr- vls fo-eks-dsGdj ;kaP;k fo:n~/kps er ekaMrkr- [kqisjdj ”kkL=haP;k ers]
122- dsGdj fo-eks-] Kkus”oj vkf.k 'kadjkpk;Z] çFkeko`Ùkh] egkjk’Vª 'kklu] çdk”ku foHkkx] 1977]
i`-Ø-186&209
123- isaMls “ka-nk-] Jh-Kkus”ojkaps rÙoKku] çFkeko`Ùkh] ds-fHk-<oGs çdk”ku] eaqcbZ] 1941] i`-Ø- 38
o 172
124- isaMls “ka-nk-] mDr] i`-Ø-350
125- Bhandarkar R.G., Saivism and Vaisnavism & Minor Religious Systems, IV,
Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, 1913, Page No. 350
126- We find that Shankar’s conception of the ultimate reality is the same as that of the
pratyachijna. In fact he uses all the important technical expression in the same sense in
which they are used in the pratayachijha.
¼192½
dkf”ejh “kSok}Srkrwu ukFkiaFkh; rÙoKkukpk mxe >kyk- Kkus”ojkapk fo|+koa”k gk
ePNasnzukFk o xksj[kukFk ;kapk vkgs-
^egs”kkUo;laHkqrsaA fuo`fÙkukFklqrsaA
dsysa Kkunsosa xhrsa A ns”khdkj ys.ksA**
¼Kkus”ojh 18-1805½
vls Lor%p Kkus”oj lkaxrkr- miklusus oS’.ko i.k xq: ijaijsus “kSo vl.kkÚ;k
;k iaFkkl ukFk laçnk; gs uko vlY;kps [kwisjdj “kkL=h lkaxrkr- vkSnhP;k “kSo
laçnk; Eg.ktsp ukFk laçnk; vls R;kaps Li’V er vkgs- “kadjkpk;kZpk çHkko dkf”ejh
“kSo n”kZukoj iMyk vls Eg.k.;kis{kk “kadjrÙoKkukus ek;koknh txfUeF;kokn fuekZ.k
dsyk gksrk] R;kyk mÙkj ns.;klkBh o [kjk osnkar ok [kjs v}Sr n”kZu mHks
dj.;klkBhp dkf”ej ns”kkr “kkaHkok}Sr n”kZukph fufeZrh >kyh vls [kqisjdjkauk okVrs-
127 “kadjkpk;kZaP;k osnkarkl mís”kwup xksj{kukFkkauh ^^osnkUrh cgqrdZddZjkefrxzLr% ija
ek;lka* vls fln~/kfln~/kkar i/nrh EgVys vkgs- JqrhP;k vk/kkjs “kSokpk;kZauh l`’Vhph
jpuk dsoG bZ’ojkP;k ØhMsrwu >kyh vlk fln~/kkar ekaMY;kps [kqisdjkauk okVrs-
Kkus”oj vkf.k R;kaps ukFkiaFkh; fln~/k “kadjkpk;kZP;k erkyk vuqljr ukghr vls Hkk-ia-
cfgjV ;kaukgh okVrs-128 Ekks{k dYiuk] L=h “kqnzkadMs ikg.;kph n`’Vh ;kpk fopkj djrk
“kkadjn”kZukis{kk ukFkiaFkh; Kkus”ojkaps rÙoKku cfgjV ;kauk osxGs o mPp çdkjps
okVrs- rdZrhFkZ y{e.k”kkL=h tks”kh ;kaukgh ukFk rÙoKkukoj “kadjkpk;kZaP;k rÙokis{kk
dkf”ejh “kSo n”kZukpk çHkko vlY;kps okVrs-129
xksfiukFk dfojkt] gtkjh çlkn
f}osnh] dY;k.kh efyd] ukxsanzukFk mik/;k; bR;knh mÙkj Hkkjrkrhy vH;kld]
ukFkiaFkkps rÙoKku] dkf”ejh “kSo n”kZuk”kh feGrstqGrs vlY;kpsp lkaxrkr] ukxsanzukFk
mik/;k; ;kauh rj Li’Vi.ks EgVys vkgs dh] ukFk ekxkZl dkgh vH;klw] fon~oku yksd
v}Sroknh ekurkr( ijarq “kadjkpk;kZP;k v}Sroknk”kh ukFk ekxhZ v}Sroknkph fHkUurk
127- <oGs fo-x-] ukFk laçnk; vkf.k Kkus”oj] Kkunsoksikld vkf.k daiuh] ukxiwj] 1969]
i`-Ø- 10
128- cfgjV Hkk-ia-] larok.khpk ve`rdy”k] ia<jiwj la”kks/ku eaMG] ia<jiwj 1955] i`-Ø- 48&54
129- uoHkkjr] vkWxLV 1976] eaqcbZ
¼193½
vkgs- dkf”ejh “kSok}Sr n”kZuk”kh gk v}Srokn iq’dGlk tqGrks- lkejL;]
“kDrh&dYiuk] ijef”ko] lxq.kf”ko] txrkps vfeF;ki.k] ije f”kokph bPNk”kDrh]
frpk fodkl] fiaM&cãkaMokn bR;knhaps fopkj o fln~/kkar v”kkp çdkjps vkgsr-**130
eRL;sanzukFkkdMwu Kku feGowu xksj[kukFkkauh ;k ukFk iaFkkpk çlkj Hkkjrke/;s
T;k osGh dsyk R;kosGh dkSy &dkikfydkaps ekxZ vfLrRokr gksrs- rlsp “kadjkpk;kZauh
çfrikfnysys ^v}Sr* rÙoKku gk rÙoKkukP;k {ks=krhy egÙoiw.kZ fopkj Li’V >kysyk
gksrk- xksj{kukFkkauh rkfÙodn`’V;k i.k tjk osxGsi.kkus ^}Srk}Sr foy{k.k* ;k ukok[kkyh
R;k rÙofopkjkaps çfriknu dsys vkgs-
ohj“kSo&fyaxk;r laçnk;
HkkjrkP;k /kkfeZd bfrgklkps ,d oSf“k’V; vls vkgs dh] Hkkjrkrhy /keZkpk o
laçnk;kpk mn; gk çfrdqy ifjLFkhrhr >kysyk vkgs- T;k T;k osGh lektkr vfu’B
:<h] ijaijk fuekZ.k gksrkr] R;k R;k osGh lektkyk ;skX; fn“kk nk[kfo.;klkBh uohu
/kekZpk fdaok laçnk;kpk mn; gksrks ;kps Toyar mnkgj.k Eg.kts e/;;qxkr mn;
>kysyk ^ohj“kSo* vFkok ^fyaxk;r* laçnk;- ohj“kSo laçnk; ;krhy ^laçnk;* gk 'kCn
vf/kd vk“k;/ku vkgs- dkj.k ;k laKsrwu ikjekfFkZd vuqHkwrhpk lkBk vkf.k rks çkIr
d:u miHkksx.;kpk lk/kuekxZ gk çeq[k vk“k; O;Dr gksrksp] ijarq R;k cjkscj ;k
lk/kuekxkZps laj{k.k lao/kZu vkf.k ,dk fi<hrwu nqlÚ;k fi<hr J/nk] fo“okl] vkpkj]
rÙoKku] mikluk] LFkkus foHkqrh vkf.k fo“ks’k d:u nsorLo:i ;klg vf/kÑri.ks
gks.kkjs laØe.k vkf.k R;krwu vkdkjkl ;s.kkjh ,d fof“k’V ijaijk] ,o<k O;kid
vk“k;gh O;Dr gksrks-131
ohj“kSo laKsps Li’Vhdj.k
^ohj“kSo* fdaok ^fyaxk;r* ;k laKkaps osxosxG;k çdkjkauh Li’Vhdj.k dj.;kpk
ç;Ru vH;kldkauh dsysyk vkgs- R;kvk/kh vki.k ^ohj* ;k 'kCnkps Lo:i tk.kwu ?ksowu
130- mik/;k; ukxssanzukFk ( xksj{kukFk] R;kaps thou] n”kZu vkf.k lk/kuk] ^veuLd;ksx*] ;kyk
tksMysyk ys[k] fln~/klkfgR; çdk”ku] iq.ks] 1968] i`-Ø- 40
131- eapj jRukdj ckiqjko] ohj”kSo laçnk;] çFke vko`Ùkh] MkW-ok-x-dY;k.kdj] xkSjo lferh]
çdk”ku] Jhjkeiqj] lIVsacj 1989] i`-Ø- 51-
¼194½
lk/kkj.kr% vfydMs ^ohj* ;k 'kCnkpk vFkZ 'kwj] ;kSn~/kk vlk lkafxryk tkrks-
_Xosnke/;s ^ohj* gk 'kCn 'kwj ;k vFkkZus vkysyk fnlrks- loZ lkekU;kaps nSor ^Eglksck*
gh ohjnsork vkgs-132
ohj“kSo fyaxk;rkae/khy ^ohjHknz* nsork ohj;ks/nkps izfrfuf/kRo
djrs- ;k nsorsus ;K] vkgqrh ;k lkj[;k oSfnd deZdkMkauk fojks/k dsysyk vkgs- ^ohj*
;k 'kCnkpk cGh“kh o jB~B ;k eqGfuoklh lektk“kh fuxMhr vlY;kus clos“ojkauh
^ohj“kSo* vls uko vkiY;k erçokgkyk ykoysys vlY;kps er MkW- uhjt lkGaq[ks
^nSR;cGh o dqaryns“k egkjk’Vª* ;k xzaFkkr ueqn djrkr-133
^ohj* gh laKk
loZlkekU;kaph fuxMhr vl.kkjh vkgs- f“kok; O;kikjh laLÑrhps çfrfuf/kRogh ;krwu
dsys tkrs- fyaxk;r 'kCn ohj“kSokapkp i;kZ;okpd vkgs- T;kP;k thoukpk mRRkjdky]
vFkkZr vuf“k’V] vk;qol vf/kdrj f“kofyaxkph iwtk] /;ku vknhae/;s O;rhr gksrs- rksp
fyaxk;r gks;-* vls MkW-panz“ks[kj f“kokpk;Z ;kaps Li’Vhdj.k vkgs- ^fyaxk;r gs
ohj“kSokagwu çkphu vkgsr- ohj“kSo gh laKk cloç.khr 'kSo vkanksyukr mn; ikoyh
vlkoh- fyax/kkjd 'kSo ijaijk vfrçkphu vkgs-* vls MkW-jk-fpa-<sjs ;kaps çfriknu vkgs-
'kadjkpk;Z] okpLirh] vkuanfxjh gs vkBO;k 'krdkrhy rÙoosÙks ohj“kSokapk mYYks[k
djhr ukghr- vxnh pkSnkO;k 'krdkrhy ek/kokpk;Z ;kaP;k loZn“kZu laxzg e/;s ik“kqir
o vkxe 'kSo ;kapk mYYks[k vlyk rjh ohj“kSokapk ukgh- R;keqGs 'kSokaP;k laçnk;kyk
ohj“kSo gh fof“k’V laKk uarj çkIr >kyh vlkoh- vls çk-jk-uk-nkaMsdjkauk okVrs-134
fl/nkUr f“k[kkef.k 5@5&16 e/;s js.kqdkpk;kZauh dsysys ohj“kSo 'kCnkps nk“kZfud
fuokZpu MkW-panz“ks[kj f“kokpk;Z ;kauh iq<hyçek.ks Li’V dsys vkgs- ^&&& xR;FkZd ^oh*
/kkrwpk Kku vFkok fo|k vlk vFkZ gksrks- ^j* 'kCnkpk vFkZ je.ks vlk vkgs v“kk çdkjs
ftokP;k vHksnkpk cks/k dj.kkjh fo|k vkg s frP;kr je.kkjs f“koHkDrpa ohj“kSo
Eg.korkr-135
ohj“kSo e/khy ^ohj* gk 'kCn tso<s dqrwgytud vkgs- brjkaP;k fo:n~/k
y<k;yk tso<s /kS;Z ykxrs R;k is{kk tkLr /kS;Z Lor% fo:n~/k y<k;yk ykxrs- ;k
132- lkGqa[ks uhjt ] nSR;cGh o daqryns”k egkjk’Vª] f}rh; vko`Ùkh] yksdk;r çdk”ku] lkrkjk]
vkWDVksacj 2007] i`-Ø-147 o 149-
133- lkaGq[ks uhjt ] nSR;cGh o daqryns”k egkjk’Vª] f}rh; vko`Ùkh] yksdk;r çdk”ku] lkrkjk]
vkWDVksacj 2007] i`-Ø- 151-
134- eapjdj jRukdj ckiqjko] ohj”kSo laçnk;] çFke vko`Ùkh] MkW-ok-x-dY;k.kdj] xkSjo lferh]
çdk”ku] Jhjkeiqj] lIVsacj 1989] i`-Ø- 212-
135- eapdjdj jRukdj ckiqjko] mDr] i`-Ø-213
¼195½
tkf.kosus tSukauh Lor%P;k oSjkX; miklusyk ohj mikluk ekuys vkf.k o/kZekukyk
egkohj EgVys- 'kSokauh ohj gk 'kCn rsFkwu mpyyk vkgs- vls çk-ujgj dq:andj
lqpforkr-136 ohj“kSo Eg.kts ^fyaxk;lkejL;kr jeek.k gks.kkjk ohj iq:’k Eg.kts ohj“kSo
v“kh ohj“kSo 'kCnkph O;k[;k vlyh rjh( fyax vkf.k vk;r ;kpk vFkZ vlk dh]
'kjhjkoj b’Vfyax /kkj.k dj.kkjk rk s fyaxk;r*] fo“ks’k vls dh] ohj“kSo ;k is{kk
fyaxk;r gk 'kCn cgqtu lektkr vf/kd :Gysyk vkgs vkf.k vFkkZP;k n`’Vhus rks
O;kid o vFkZiw.kZ vkgs- R;keqGs ohj“kSo vkf.k fyaxk;r gs nksUgh 'kCn ,dkp uk.;kP;k
nksu cktw lkj[ksp egRokps vkgsr-137
fln~/kkar f“k[kef.k xazFkkr ^ohj* ;k 'kCnkpk vFkZ
Li’V djrkauk ^oh* vFkkZr vHksn fo’k;d Kku o ^j* Eg.kts vls Kku ts tfur vkuan
vkgs- tj ;kl ;ksX; Bjoys rjh v“kh 'kCn mRiÙkh ohj u curk ^foj* vls gksbZy-
fo|k 'kCnkpk fo d“kk çdkjs nh?kZ oh gksrks- ;k laca/kh vFkZ ;k xazFkkr fnlr ukgh-138 ;k
fo’k;h MkW-nklxqIRk Hkkjrh; n“kZu dk bfrgkl ;k xzaFkkr Li’V djrkauk Eg.krkr] ^vr%
esjs fy, ;g Lohdkj djuk dfBu gS fd ;g 'kCn O;qRiRRkh fo’k;d O;k[;k ohj 'kCn
ds ohj“kSo esa ç;ksx dk leFkZu djrh gS- blds vfrfjDr osnkarh fopkj /kkjk dh vusd
i/nrh;kWa bl O;k[;k ds vuqlkj ohj dgyk ldrh gS- D;ksa fd vusd çdkj ds osnkURk
rknkRE; Kku ls lq[k RkFkk vkuan dk vuqHko djsaxs] vr^ ohj 'kCn dksbZ fo“ks’k fpUg
ugha gs] ftlls ge ohj 'kSoksa dks vU; /kekZa ds vuq;kf;a;ksa ls fofHkUUk dj lds- vusd
vxkekuq;k;h 'kSo Hkh thoksa dh ckg; vFkok f“ko ls vfHkUurk esa fo“okl djsaxs- lÙkk
es ;g çLrko dj.ks dk lkgl d:axk fd ohj“kSo vius er ds vuqeksnu esa
vkØe.kkREkd vFkok lqj{kk dh ohj ço`RRkh ds dkj.k ohj dgykrs Fks-139
ohj“kSokr
^bZjohj* tsow ?kkYk.;kph Qkj iqjkru ijaijk vkgs- fln~/kkar f“k[kkef.k ;k xzFkkr ohj
'kSokrhy ohj gk 'kCn fo|kokpd vlY;kps EgVys vkgs- ijarw ohj“kSokapk ^oh* gk ÚgLo
136- eapj jRukdj ckiqjko] ohj”kSo laçnk;] çFke vko`Ùkh] MkW-ok-x-dY;k.kdj] xkSjo lferh]
çdk”ku] Jhjkeiqj] lIVsacj 1989] i`-Ø-213
137- eksxysokj lq/kkdj] ohj”kSo /keZ iaFk] bfrgkl o rRoKku] çFke vko`Ùkh] uVjkt çdk”ku]
flrkcMhZ ukxiqj] ,fçy 1976] i`-Ø-71-
138- fln~/kkaUr f”k[kke.khr ohj”kSo “kCnkph ehekalk iq<hy çek.ks dsysyh vkgs-
^oh* “kCnsuksP;rs fo|k f”kokth oSD; cksf/kdk rRlk jeUrs;s “kSok ohj”kSokLrq rs er* -
139- nklxqIr ,l-,u-] feJk fi- ¼vuqoknd½] Hkkjrh; n”kZu dk bfrgkl] çFke laLdj.k]
jktLFkku fganh xzaFk vdkneh] 1975] i`- Ø- 42-
¼196½
ulwu nh?kZ vkgs Eg.kwu ohj gk ^“kwj* ;k vFkkZus ?;kok ykxrks-140
laLÑr e/khy fo“ks’k
vFkZ çdkf“kdk e/;s ohj“kSo 'kCn oki:u R;k 'kCnkps vxnh ckfy“k i.ks Li’Vhdj.k
fnys vkgs- cgw/kk dUUkM fon~okaukuh ohj“kSo ;k 'kCnkps fnysys gs ifgys Li’Vhdj.k
gks;- R;kauh fyfgysY;k dUuM f“kok/ko“krdk e/;s t; clos“k HkDrtuHkkX; 'kqHkkS/k;
ohj“kSo fu.kZ; ijekorkj vls lkafxrY;keqGs R;k dkGkr ohj“kSo 'kCn clos“ojkalg
'kj.kkaP;k ukokauk tksMyk xsyk vlkok vls okVrs- ;k lanHkkZRk vk.k[kh ,d xzaFk Eg.kts
yDd.k naMs“k ;kapk dUUkM f“korÙofparke.kh gk gks;- ;k xazFkkrhy okrqyra= 1&15 ;k
Hkkxke/;s ohj“kSo gk 'kCn cÚ;kp osGk ;srks- dukZVdke/;s opudkjkuarj uOgs rj
gfjgj] jk|okad] dsjs;] inejl uarjP;k HkhedohdMwu ohj“kSo 'kCnkpk okij dj.;kpk
vf/kÑr vkf.k vUo;d ç;Ru xqCCkh eYYk..kk vkf.k xqCch eYYk.kkFkZ ;akuh dsyk- gs
foOnku dYYks] xqCCkh xqEEkGkiwj ;k gyxsnso ;kaP;k f“koxaxk ifjljkrhy vkgsr- ;k
ifjljkr fuekZ.k >kysY;k lksGkO;k 'krdkrhy dUuM lkfgR;kr gk 'kCn loZ=
okijysyk vkgs- ;k 'kCnkpk 'kh’kZdke/;s okij d:u jpysys ifgys dkO; Eg.kts
ohj“kSoke`r egkiqjk.k b-l- 1530 gs gks;- gs dkO; lksGkO;k 'kRkdkrhyp vkgs-141
Okhj“kSo vH;kld jRuIik dqaHkkj] lq/kkdj eksxysokj] f“kofyax f“kokpk;Z
vkfnyksd ^ohj“kSo laçnk;kyk* laçnk; u Eg.krk rs ohj“kSo /keZ vls Eg.krkr-
eksxysokjkaP;k ers ohj“kSo gk ,d /keZ vkgs- ohj“kSo /kekZyk fyaxk;r /keZ vlsgh
Eg.krkr- fyaxk;r /kEkZ] fyaxkuqHko/keZ] fy axiFk /keZ b’V/keZ] taxe /keZ] 'kj.k /keZ] opu
/keZ] clo /keZ] f“kokuqHko /keZ] f“koiFk/keZ] f“kole; /keZ] f“kokpkj /keZ] f“ko;ksx /keZ]
f“ko/keZ v“kh ns[khy fofo/k ukos ;k /kekZlkBh mi;ksfxyh tkrkr- ;k çR;sd ukokyk
fof“k’V vFkZgh YkkHkysyk vkgs- ohj“kSo vkf.k fyaxk;r ;k nksu ukokauh gk /keZ lekt
vf/kd ifjfpr vkgs- MkW- ih-tW“k ;kauhgh ohj“kSo laçnk;kyk /kekZph miek fnysyh vkgs-
rs Eg.krkr] ^nf{k.k HkkjrkP;k e/;;qxkr >kysys iqj:RFkku gh nf{k.k HkkjrkP;k vkf.k
eq[;r% dukZVd o rsyx w çkarkrY;k laLÑrh rlsp /keZ fo’k;d bfrgklkrhy ,d
140- nso çHkkdj ¼laiknd½] dksjs cLojkt] ^xksnk[kksjs* bfrgkl vkf.k laLÑrh] çFke vko`Ùkh] çk-
fnudj dksjkUus] vkSjaxkckn] fMlsacj 2006] i`- Ø-151-
141- dycqxhZ ,e-,e-] ikVhy Mh-Vh-] jkeÑ’.k ejkBs ¼vuqoknd½] ohj”kSo lkfgR; vkf.k Hkwxksy]
çFke vko`Ùkh] fyaxk;r v/;;u vWdMeh] csGxkao] twyS 2005] çFke vko`Ùkh] i`- Ø-7- -
¼197½
vR;ar egÙokph ?kVuk gks;-ohj“kSo gs fyaxk;r Eg.kwugh vksG[kys tkrkr dh ts uko
vf/kd yksdfç; vkgs*-142
ohj”kSokaph Lora= xzaFk vlyh rjh rh “kSok”kh fuxMhr vkgsr- ohj”kSokaph eq[;
nsork gh ^f”kop* vkgs- clos”ojkauh vkiY;k opukr ekU; dsysys vkgs-143
rs vkiY;k
opukP;k “ksoVh ^dqMylaxe* ;k “kSo rhFkZLFkGkpk mYYks[k djrkr- çkphu lkfgR;ke/;s
ohj”kSokapk mYYks[k /keZ vlk dsysyk vk<Gr ukgh- vusd f”kykys[kkae/;s ohj”kSokapk
mYYks[k vk<Grks- i.k /keZ ;k LoIukrhy mYYks[k ek= vk<Gr ukgh- vkt cgqrka”kh
fon~okukauh “kSo iaFkkrhy ,dk laçnk; Eg.kwu ohj”kSokdMs ikgrkr- vk/kqfud dkGkr
vusd /kekZph ljfelG >kysyh fnlrs- ckSn~/k /kekZps laLFkkid xkSre cqn~/kkauk fganw
/kekZr fo’.kwpk ntkZ çkIr >kysyk vkgs- vusd tSu] egkohjkalkscr fo’.kw] “kadjkphgh
iwtk djrkr- ohj”kSo gk rj “kSo iaFkk”kh [kwip feGrktqGrk iaFk vkgs- vkt cgqrsd
ohj”kSo Lor%yk fgan w fyaxk;r vFkok ohj”kSo vlsp Eg.kwu ?ksrkr- fo|kihB vuqnku
vk;ksxkusgh fo|kihBh; vH;klØekr “kSo iaFkkrhy ,d laçnk; ohj”kSo fyaxk;r iaFkkpk
lekos”k dsysyk fnlrks-
^clos”ojkauh ohj”kSo laçnk;kph LFkkiuk dsyh*- ;k erkyk fHkUu Lo:ikps
,sfrgkfld iqjkos] okM~%e;hu mYYks[kkaph foQyrk] cqn~/khfu’Brk o rdZlaxrh ;kaps
HkDde vk/kkj vkgsr- fo”ks’k Eg.kts g s er vla[; Hkkjrh; rlsp vusd ik”pkR;
fopkjoarkuh fu%ladksp i.ks ekU; dsysys vkgs- f”kok; cgqtu lektkph ns[khy v”kh
/kkj.kk vkgs dh] ^clos”oj* gs ^ohj”kSo fyaxk;r laçnk;k*ps laLFkkid gksrs- clos”ojkaph
vksG[k d:u nsrkuk ekrs egknsoh Eg.krkr] ^tueukr viwoZ tkx`rh mRiUu d:u
dsoG tUekusp dks.khgh mPp ukgh] fuPp ukgh; loZp tUer% leku vlwu O;fDrÙo]
uhrh o T;ksrh ;kaP;k çkIrhusp Js’B vkgsr- v”kk rÙokpk] çpkj d:u leLr ekuo
dksVhyk /keZ laLdkjkpk ykHk feGkok Eg.kwu ekuoh Lokra«;klkBh ft|hus y<wu
142- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM ifgyk] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 07] i`’B Ø-7-
143- f”kofprs] f”koKku] Hkzes] frfGnoxYyns vkpkj] f”kokpkj] rerexs] lqjs;s\
dqMylaxensou iwftflnoaxYyns- ¼dUuM clo opu 656 & ekgs”ojLFky½
¼198½
ekuokyk euwt /kekZr o fo”o/kekZr ns.kkjs Økafriq:’k Eg.kts clos”oj*-144
clos”ojkauk
o`’kHk Eg.kts uanhpk vorkj] uanhds”oj] f}rh;] “kaHkw Eg.krkr] ;k ckcr çk- lk[kjs
;kauh vlk eq|k mifLFkr dsyk- ohj”kSo /kkfeZ; clokauk f}rh; “kaHkw Eg.krkr- rs tj
/keZ laLFkkid laçnk; laLFkkid ulrs rj R;kauk f}rh; “kaHkw Eg.k.;kph dk; xjt
gksrh\ fo”ks’k Eg.kts f}rh; “kaHkw Eg.kwu ,dkgh vkpk;Zkapk mYYks[k dssysyk ukgh- iq<s çk-
lk[kjs ;kauh ekjhrksaVnkpk;Z ;kaP;k ^ohj”kSokuan* pafnzdk ;k xzaFkkrhy ,d mYYks[k
ueqU;knk[ky lkafxrysyk vkgs rks vlk]
^uuq ohj”kSoueçÑrk’Vkoj.;k iapkpj LFkkuSdkxzgn;
JhiRijes”ojjkuqKk =uanh”ojkijkorkj% Jh clos”oj*145
clos”ojkauk ^o`’kHk* o ^clo* vlsgh Eg.krkr- ;k nksu ukokapk mYYks[k d:u
clos”ojkafo’k;h csa>kfeu okYdj ;akuh vls EgVys vkgs- fyaxk;rkP;k uO;k pGoGhps
laLFkkid ^clo* gksrs dh] ts ^clo* vFkok o`’kHkgh Eg.kwugh vksG[kys tkrkr- R;kauk
fOnrh; “kaHkwgh ekuys tkrs- clokauh r:.kiuhp miu;u gk fo/kh Li’Vi.ks ukdjyk
vkf.k uarjP;k dkGkr fyaxk;r laçnk;krhy vkjk/;kaP;k czkã.koknh deZdkaMkyk
lfØ; fojks/k dsyk- vk.k[kh ,d ikf”pekR; fopkjoar MkW-vkj-,u-lWysVsj ;akuh rj
ohj”kSo laçnk;kph LFkkiuk vkf.k R;kaps iqu:RFkku ;k nksUgh xks’Vhauk clos”ojkps ç;Ru
eqyr% dkj.khHkwr vlY;kpk fuokZGk fnyk vkgs- MkW-lWysVksj Eg.krkr] ^clos”oj gs
fyaxk;r iaFkkP;k laLFkkidkiSdh ,d gksrs- rs fcTTky jktkps iarç/kku gksrs- ohj”kSo
/kekZP;k iqu:/nkjkyk ns[khy e q[;r% clos”oj tckcnkj gksrs-* oSlkfeu okYdj ;kauh
MkW-lWysVksj ;kaP;k fopkjka”kh lgerh n”kZfoyh- MkW-vkj-lh- >huj gs ns[khy lger
gksrkr- ;k lanHkkZRk MkW->huj ;kauh vls ueqn dsys vkgs- ^fyaxk;rkP;k vFkok
ohj”kSokaP;k LFkkiuk clokauh dsyh- clokauh çFker% tkrh;rsyk çpaM fojks/k dsyk
vkf.k uarj R;kauh tkfrO;oLFkk r”khp eqfrZiqtk ukdjyh R;k uarjP;k dkGkr rj
144- egknsoh ekrs] fo”oxq: clo..kk] pkSFkh vko`Ùkh] ¼dUuM½ clo /keZihB] ¼fj-½ egkeus eBkeB]
dqMylaxe] 1993 ¼dUuM½ i`’B Ø- 1-
145- eksxysokj lq/kkdj] ohj”kSo /keZ iaFk] bfrgkl o rRoKku] çFke vko`Ùkh] uVjkt çdk”ku]
flrkcMhZ ukxiqj] ,fçy 1976] i`’B Ø-37
¼199½
R;kauh czkãe.koknh ço`Ùkhfo:/n caM iqdkjys*-146
,y-ch-HkksiVokj ohj”kSo laçnk;kP;k
laLFkkidÙokcíy Eg.krk] ^clo dk O;fDRkÙo lpeqp vlk/kkj.k Fkk- os Li’Vr% ml
le; ds cus O;fDr gS ftl le; mUgksus thou ;kiu fd;k] Hkze.k fd;k vkSj viuk
vfLrÙo cuk fy;k- mUgksus ohj”kSo er dh LFkkiuk dh*-147
ohj”kSo laçnk;kps ç[;kr
la”kks/kd MkW-,l-lh-uanheB] clos”ojkaps ohj”kSo laçnk;kP;k fufeZfrcíy er ekaMrkuk
Eg.krkr] ^fyaxk;rkr clos”ojkauk rsp LFkku vkgs- ts egEenkauk eqfLyeke/;s vkf.k
xq:ukudkauk f”k[kkae/;s vkgs-*148
MkW-vks-ih-flag ;kauh vls uewn dsys vkgs- ^^Hkkjrkr
ckjkO;k “krdkr fyaxk;r ukokph vk.k[kh ,d pGoG mn;kl vkyh gksrh- clo gs
fyaxk;r /kekZps laLFkkid gksrs- lkekftd o vkfFkZd n`f’Vdksukrwu gk dky[kaM vR;ar
egRokpk gksrk- dkj.k Hkkjrkrhy lkekftd o /kkfeZd {ks=kr ;k dkyko/khiklwu vusd
eqyHkwr ifjorZu ?kMw ykxyh-** ohj”kSo /kekZpk mRiRRkhdky e/;;qxkr 12 oh “kdrp
vlY;kpk fuokZGk nsrkauk vkpk;Z iaMhr cynso mik/;k; Eg.krkr] ^^ohj”kSo /kekZP;k
laLFkkidkaps ukao clos”oj gks;- 12 os “krd gkp ;k /kekZP;k mRiÙkhpk dky[kaM gks;-**
“kfDRkfcf”k’VOnSr gs ;k /kekZps rÙoKku vkgs- clos”ojkauh ohj”kSo /kekZph LakLFkkiuk
dsyh ;kyk vusd çdkjps iqjkos miyC/k vlY;kpk nkok ekrk egknsoh ;kauh dsyk
vkgs- ;k/kekZP;k çkphuÙokckcr R;k Eg.krkr] ^fyaxk;r /kekZph çkphurk 12 O;k
“krdki;Zarp ekxs tkrs- fyaxk;r /kekZph mRiRRkh vkf.k mUurh gh Hkxoku clokaps
thou vkf.k dk;Z ;kaP;k”kh fuxfMr vkgs- fu%la”k; Hkxoku clo gsp fyaxk;r /kekZps
laLFkkid gksr] ohj”kSo /kekZP;k dV ~Vj ,ds”ojoknkpk iqjLdkj clokauh dsyk dh tks
cgqnso mikld fganw /kekZyk vxnh uho gksrk-149
,p-,e- lnkf”ko¸;k ;kauh vls EgVys
vkgs] ^clos”oj vkf.k R;kaP;k lgdk;Zkauh dsysY;k tksjnkj çHkkoh o psruknk;h
dk;ZkeqGs R;akP;k dkGkr ohj”kSo /keZ foYk{k.k yksdfç; cuyk R;keqGs clos”ojkapk
146- eksxysokj lq/kkdj] ohj”kSo /keZ iaFk] bfrgkl o rRoKku] mDr] i`’B Ø-38-
147- eYyIik Vh-,u-] çHkk”kadj Vh-th- ¼vuqoknd½ clo n”kZu] çFke vko`Ùkh] clo lferh]
csaxyksj] 1983] i`’B Ø-131-
148- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM ifgyk] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 07] i`’B Ø-39-
149- ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czEgkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`-Ø-423-
¼200½
laLFkkid Eg.kwu yksdkauh dsysyk mYYks[k gk fu”phrp vk”p;Zdkjd ukgh*- ,danj
ikgrk 12 O;k “krdkiwohZ ;k /kekZps Lo:i] oSf”k’V;] voLFkk] rÙoKku] dk; gksrs b-
vusd xks’Vhckcr i/nr”khj ekfgrh miyC/k ukgh- rlsp ojhy loZ vko”;d
xks’Vhckcr lektkps fdeku çcks/ku ns[khy uhVi.ks >kysys ukgh-
ohj”kSo /keZ] rÙoKku vkf.k lekt ;akph la?kVuk rlsp iquckZ/k.kh vfr”k;
leFkZi.ks çFker% clos”ojkauh dsyh- dkfgaa”kk e`rçk; voLFksrhy ohj”kSo /kekZyk ckjkO;k
“krdkr clos”ojkauh ,dk vFkkZus thonku fnysys vkgs- ;kp ik”oZHkwehoj vusd
fopkjoar] la”kks/kd] o cgqtu lekt clos”ojkauk ohj”kSo /kekZps laLFkkidRo nsrkr-
vFkkZr clos”ojkaP;k laLFkkidÙokdMs fo”kky n`’Vhdksukrwu ikg.;kph vko”;drk vkgs-
MkW-eYYksnso: ;kaP;k ers] ^xzkg; /kj.;klkj[;k lcG iqjkO;kavHkkoh ohj”kSo /kekZps
laLFkkid dks.k gs fuf”prhi.ks lakx.ks dBh.k vkgs- rjhi.k gh ?kVuk fla/n dj.;klkBh
vla[; iqjkos miyC/k vkgsr dh] 12 O;k “krdkr clokauh ohj”kSo rRoKku rlps /keZ
;ke/;s foy{k.k lq/kkj.kk ?kMowu vk.kY;k vkf.k ohj”kSo lektkyk l/;kps lqLo:i
feGowu fnys-150
egkRek clos”oj pfj= o dk;Z
egkRek clos”ojkaph ekfgrh vki.kla rÙdkyhu iqjkRkÙoh; o iqjkfHkys[khl
lk/kuka}kjs çkIr gskrs- e-clos”oj dY;k.khP;k pkyqD; jktoVhr iarç/kku ;k egÙokP;k
inkoj gksrs- ;k f”kok; dkgh dkG rs eaxGos<k ;sFkhy dypqjh “kkldkaP;k njckjkr
ukSdjh dsyh- ;keqGs dY;k.kh ifjljkrhy 12 O;k “krdkuarjph th dkagh f”kYkkys[k o
rkeziV miyC/k >kysyh vkgsr- ;k f”kykys[kkae/khy dkgh f”kykys[kkar clos”ojkacíyph
ekfgrh feGrs- ^vtZwuokM* f”kykys[kkr ekfnjktkaps f}rh; iq= vkf.k nsokjktkps /kkdVs
ca/kw Eg.kwu laxe clo ;kapk mYYks[k ;srks- laxe clo Eg.ktsp Jh clos”oj çHkw- Jh
clos”ojkaP;k çHkqfyaxfyys] flaxhjkt iqjk.k vknh pfj= xzaFkkr R;kaP;k ekrkfiR;kph ukos
150- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks”k] [kaM ifgyk] çFke vko`Ùkh] vf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlsacj 2007] i`-Ø-264] 266-
¼201½
^ekfnjkt* vkf.k ^eknykafcdk* v”khp ;srkr- rsOgk vtZwuokM f”kykys[kkyhy laxe clo
Eg.ktsp Jh clos”oj çHkw vlsp fuf”pr gksrs-151
dukZVdkrhy ckxsokMh toGP;k
erxksGh [ksM;kr rkeziV feGkysyk vlwu R;kl clos”ojkapk mYYks[k vk<Grks- ;k
rkeziVkpk dky[kaM gk b-l- 1456 vlwu rkeziVkr clos”oj gk ohj”kSo erkpk çFke
vkpk;Z ^jso.kfl/n* uko vkf.k ^panhjkepk* eqyxk Eg.kwu mYYks[khysyk vkgs- ;k
rkeziVkr clos”ojkaps o.kZu lnxq.kh {kekf”ky] o lnkpkjh Eg.kwu dsys vkgs-152
;k
çeq[k f”kykys[k o rke ziVkr f”kok; gks;lG u`irh lkses”oj ;kaP;k jkT;dkGkrhy
Ñ’.kkuwj f”kykys[kkr b-l-1251 f”koHkDrkaP;k ekafn;kGhr clos”ojkaps ukao HkfDriwoZd
vkys vkgs- ;k f”kok; gks;lG u`ifr ^ujflag r`rh;* ;kaP;k fgfj;q: f”kykys[kkrgh
1258&59 b-l- R;kpk mYYks[k vkgsp- ;kno u`irh egknsojk; ;kaP;k jkT;dkGkrhy
pksMnkeiwj f”kykys[kkar b-l- 1262 clos”ojkapk mYYks[k vlwu R;kauk f”kokP;k uanhpk
o`’kHkkPk vorkj Eg.kys vkgs- ;kp xkoh ;kp dkGkryk nqljk f”kykys[k vkgs- R;krgh
clos”ojkaph Lrqrh vkyh vkgs- ;kno jkepanzn so ;kaP;k “kkludkGkrhy dYYksnsoiwj
;sFkhy ys[kkrgh Jh clos”ojkps uko ;rs- fotkiwj ftYg;krhy eqnnzfcgkG rkyqD;kr
xqMhfxjh uked xko vkgs- xqMfxjh vkf.k dqVksth ;k nksu xkokaP;k e/;s lhek
nk[kfo.kkjh f”kyk vkgs- gh f”kyk T;k tfeuhr jksoyh xsyh rh tehu laxeukFk
clojkt nso ;kaP;k ekydhph gksrh vls R;kojhy ys[kkr EgVys vkgs- gs “ksr Jh
clos”oj nsokaps vlkos- ys[k blukP;k pkSnkO;k “krdkrhy vkgs- lksjkaVWu ftYgk ;sFkhy
ys[kkr rj b-l- 1356 xCCkhuk;d uked vf/kdkÚ;kus clos”oj nsokps eanhj ckaa/kY;kpk
mYYks[k vkgs-153
Jherh “kkfyuh nkSMeuh ;akuh laiknhr dsysY;k egkekuo clo..kkauh
lexz opus ;k xzaFkkr clos”ojkapk mYYks[k vlysY;k f”kykys[kkaph ,d ;knhp çdkf”kr
dsysyh vkgs-154
151- laiknd eaMG] mDr] i`- Ø-54-
152- ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czãkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`- Ø-233-
153- vH;adj oklqnso] HkDrhdks”k ¼[kaM r`rh;½] çFkeko`Ùkh] vkfnR; çfr’Bku] iq.ks] ekpZ 2001]
i`- Ø-1302-
154- 1- b-l- 1259 fgfy;qV f”kykys[k] ^clo¸;k*
2- b-l- 1260 vtZwuokM f”kykys[k clojkt] ^laxeclo*
3- b-l- 1263 pkSMnkuiqjps nksu f”kykys[k ^laxes”ku iq=] clo¸;k] clo¸;k] laxeclo¸;k*
¼202½
ojhy iqjkrÙoh; lk/kukaf”kok; rÙdkyhu iqjkfHkys[kh; lka/kuke/;sgh
clos”ojkaPkk mYYks[k vk<Grks- clo s”ojkaP;k ledkyhu vl.kkÚ;k dkgh dUuMh
opudkjkauh vkiY;k opukar clos”ojkapk mYYks[k djrkr-155
ojhy opukf”kok;
HkDrLFkGkojhy pkSF;k Hkkxkrgh clos”ojkacn~/kyph ekfgrh feGrs-
ojhy lk/kukao:u gs fln~/k gksrs dh egkRek clos”ojkapk mn; 12 O;k
“krdkrhy vlwu rs ,d ,sfrgkfld iq:’k vlwu R;kapk laca/k ohj”kSo laçnk;k”kh vkgs-
ohj”kSo laçnk;krhy vusd ?kVukacn~/ky fo}kukae/;s erHksn vkgsr- e-
clos”ojkae/;s erHksn vkgsr- osxosxGh ers ekaMyh vkgsr- e- clos”ojkapk tUe b-l-
1105] 1106] vkf.k 1131 ;k o’khZ >kY;kps osxosxG;k fOkOnkukauh lkaxhrys vkgsr- b-l-
1131 P;k oS”kk[k efg.;krhy v{k;r`rh;k gh MkW-xkslkoh ;kauh clos”ojkaPkh tUefrFkh
ekuyh vkgs-156 ekth dqyxw: MkW-vkj-lh- fgjseB ;kauh Jh clos”oj , ck;ksxzkQh xzaFkkr
e-clos”ojkapk tUe 1131 rj fyaxSD; 1167 b-l- vls uewn dsys vkgs-157
vkj-lh-
fgjseB ;kauh laiknu dsysY;k clo..kkuaco opuxG ;k xazFkkrhy ,dk opukr vls
ueqn dsys vkgs-158
4- b-l- 1279 dYYksnojiwj f”kykys[k] ^clojkt] laxuclo¸;k*
5- b-l- 1280 ejMhiwj f”kykys[k] ^laxuclo¸;k*
6- b-l- 1400 xqfMgkG f”kykys[k] ^clojktnso:*
7- b-l- 1660 vkuaniwj eBkpk rkeziV] ^clos”oj*
8- b-l- 1686 tksMhnk:u gGGhpk f”kykys[k] ^clojktsanz*
9- b-l- 1700 dkudkugG~hps nksu f”kykys[k ^clos”oj Lokeqyw] dY;k.kps cloIIkk*
155- djiwj fujgadkj&lqKkfu nsfo;j
^djiqjps fujgadkj lqKkuh nsohP;k iksVh tUe.kkÚ;kl çHkwnso Eg.kkos dk\
eafMxsP;k ekfnjkt&eknykafcdsP;k iksVh tUeej.kkÚ;kl clos”oj Eg.kkos dk\
vDDukxykafcdsP;k iksVh tUe.kkÚ;kl fln~/kjkes”oj Eg.kkos dk\
eksjfMP;k eq/kxkSaM&lqXxokP;k iksVh tUeukÚ;kl fln~/kjkes”oj Eg.kkos dk\
gs lxGs ,dV;keqGsp >kys ukgh- rqeP;keqGsp >kys- fpDd;k fç; fln~/kfyax ukagh ukgh
Eg.kw udk- ¼?kkVhokG¸;k 451 la-7½ & ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½]
;qxçorZd] egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh] czãkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniwj] ,fçy]
2006] i`-Ø- 233] 234-
156- nkSMeuh “kkfyuh Jh”kSY;] egkekuo clo..kk aph lexz opus] çFke vko`Ùkh] Jh”kSY; lksefuax
nkSMeuh] vkWxLV 2007] i`’B Ø- 1-
157- eapj jRukdj ckiqjko] ohj”kSo laçnk;] çFke vko`Ùkh] MkW-ok-x-dY;k.kdj] xkSjo lferh]
çdk”ku] Jhjkeiqj] lIVsacj 1989] i`’B Ø- 227-
158- ^v¸;] HkDrhxs chMknqnq] dY;k.k eqoRRkk: o:’kkA
v¸;k] vuqHkoDDd] f”kolnu] oknqnq bIiRRksGq] o:”kA
v¸;k] fganhuaruqHko] fganhuars HkDrh bYYkk] ----dqaMylaxensok*A
¼203½
^^gs çHkw] dY;k.k NÙkhl o’kkZi;Zar HkDrhps dsanz gksrsA
gs çHkw] dY;k.k lRRkkohl o’kkZi;Zar vuqHko eaMikps dsanz gksrsA
gs çHkw vkt vuqHko vkgs uk HkDrhps dsanzs --- dqMylaxensokA**
clos”ojkaP;k ojhy opuk ao:u R;kapk ftfor dkyko/kh 36 o’kkZpk gksrk gs
mfpr okVr ukgh- 36 o’kZ dY;k.ke/;s clos”ojkapk fuokl gksrk-159
27 o’kZ vuqHko
eaMikps fuekZ.k o fouwru dk;Z pkyys gskrs rj o; 36 otk dk;Z 27 Eg.ktsp 09 o’kZ
f”kYYkd jkgrkr- vo?;k 09 o’kkZP;k cky o;kr vuqHko eaMikph LFkkiuk] Øakrhdkjh
dk;Z gks.ks v”kk vYiko/khr “kD; vkgs dk\160
;k ç”ukaps mRRkj MkW-ikaMwjax fHkelsujko
nslkbZ ;kaP;k ^clos”oj vWUM fgt VkbZEl* ;k xzaFkkr feGrs- nslkbZ ;kauh rÙdkyhu
iqjkfHkys[ky; o iqjkrÙoh; lk/kukapk vH;kl d:u R;kapk thou dkG fl/n dsysyk
vkg- R;kaP;k ers b-l- 1105 clos”ojkaps tUeo’kZ rj e`R;wo’kZ gs 1167 vkgs-161
clos”ojkaP;k ekrk fiR;kcíygh okn fnlrks- rÙdkyhu lkfgR;krgh erHksn
fnlrkr- ekfnjkt gs R;kaP;k fiR;kps ukao vkf.k eknkykafcdk gs R;kaP;k ekrssps ukao-
ekfnjkt gk “kSo czkge.k gksrk- rks ckaxsokMhpk ¼ckxydksV½ vf/kdkjh gksrk- iqjojk/kh”oj
vkf.k xzkedj.khd vls R;kyk lacks/kys tkbZ- gh fc:ns loZJs’B vf/kdkÚ;klp
pkyqD;jktkadMwu fnyh tkr- ek= ckxsokMhl vkf.k vklikl ts dksjho ys[k lkiMys
vkgsr- R;kr ekfnjktkpk mYYks[k vk<Gr ukgh- ef.kxoG~Ghrhy ,dk dksjho ys[kkr
^egkçHkw ekfnjktkapk* mYYks[k vk<Grks- ¼vtwZuokMk bfULØI”ku] b,y- OgkW- 5 uacj
9&31½ iajrw la”kks/kdkaP;k ers ;krhy ekfnjktkpk dkgh laca/k ukgh- ;k dksjho ys[kkr
clos”ojkapkgh mYYks[k vkgs- ef.kxoGGhP;k ;k dksjho ys[kkrhy clij;k gk
¼opu Øekad 162 iku Ø- 523½
159- Hiremath R.C., Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 12
160- ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czEgkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`’B Ø- 36-
161- Desai P.B., Basaveswara & His Times, 2nd Edition, Basav Samithi, Bangalore, 2006,
Page No. 184
162- Hiremath R.C., op.cit, 1967, Page No. 10.
¼204½
pkafnjktkpk vkf.k panzkafcdspk iq= gksrk- R;kaps xks= d';i gksrs vkf.k rks okth
oa”kkrhy gksrk-162
gfjgj ikydqVds lkseukFk doh Li’Vi.ks lkaxrkr dh] ^ekfnjkt vkf.k
eknykack* gsp clos”ojkaps tUenkrs ekrk fiRkk gksrs- vfr”k; fo”oklkgZ vlk vtwZuokMk
;sFkhy dksjho ys[k ekfjktkpk clojktkpk firk vlY;kps lkaxrks- ekfnjkt ruqtek
vlk R;kr R;kapk Li’V mYYks[k vkgs-163
MkW-ih-ch-nslkbZ vtqZuokMk f”kykys[kkapk
la”kks/kukvarh ekfnjkt gsp clojkt mQZ lax..k clok ;kps tUenkrs firk vlY;kps
“Basaveswara & His Times” ;k xzaFkkr lkafxrys vkgs-164
rs iq<s Eg.krkr]
ekfnjktkl ^nsojkt* o ^clojkt mQZ clok* vls nksu iq= gksrs- iq<s nslkbZ b-l-1260
P;k vtqZuokMk f”kykys[kkrhy lanHkkZuqlkj clos”ojkaps iwoZpfj= Li’V djrkr]165
eaxGos<;kps dypqjh gs ?kjk.ks dY;k.khaP;k pkyqD;kaP;k vf/kiR;k[kkyh jkT;
djhr gksrs- dypqjh jktkauh baxGs”oj ckxsaok.kh foHkkxkps iqjojkf/kdkjh in ckxsokMhP;k
ekfnjktkyk fnyys gksrs- iqjojkf/k”oj gk ifjljkrhy ckjk xkokapk çzeq[k vls ckxsokMh
;k fBdk.kh ,d f”koeanhj vkgs- ekfnjktkph iRuh eknykafcdk gh f”koHkDr b-l-1105
163- eksxysokj lq/kkdj] ohj”kSo /keZiaFk bfrgkl o rÙoKku] çFkeko`Ùkh] uVjkt çdk”ku]
lhrkcMhZ] ukxiwj] ,fçy 1976] i`-Ø-89-
164- Desai P.B., Basaveswara & His Times, 2nd Edition, Basav Samithi, Bangalore, 2006,
Page No. 149.
165- ‘The Inscription furnishes some more details about these personges. They are like this;
Madiraja, the earlist ancestor of the family, was the lord of the foremost town of
Bagavadi situated in the tract of Tardavadi. Bagavadi is modern Bagevadi and
Tardavadi roughly corresponds to the ared of modern Bijapur District. Basavaraja, an
eminent Personage of hallowed memory was known as sangana Basava on account of
his absorption in deep devotion to puratanas (ancient deveotees of siva), jangaas
(itendrant monks) and Linga (god siva in his symbolic form at kudala sangama) and
actions solely dedicated for communion with him Devaraja is described as Munipa,
lord of the ascetics. Kalidecarasa and wala Basavideva are instraduced with similar
epithets of spiritual signaificance. Kavaraja is called Jangama-parsua (fulfiller of the
wishes of the jangama devotees of siva) Hala Basavedeva was ardent follower of this
faith.’ - P.B.Desai, Basaveswara & His Times, 2nd Edition, Basav Samithi, Bangalore,
2006, Page No. 144.
¼205½
e/khy oS”kk[k “kq/n r`Ùkh;] jksfg.kh u{k=koj v{k; r`Ùkh;sP;k fno”kh eknykafcdsyk
eqyxk >kyk- uanhP;k Ñikçlkn Eg.kwu eqykps ukao ^clo* vls Bso.;kr vkys-166
vkiY;k dkjfdnZph lq:okr clos”ojkauh çFke fcTtykP;k dpsjhrwu lq:
dsys- R;kaP;k rhoz cqfn~/keÙksseqGs rs eaxGos<k ;sFkhy mPp vf/kdkjh çHkkfor >kys-
[kftunkj rFkk HkkaMkjh fl/njl gk rj Qkjp çHkkfor >kyk- R;kauk ?ksowu rks
fcTTkykdMs xsyk- iq<s ;k nks?kkapk ukrslaca/k ?kMwu vkyk- FkksM;kp fnolkr HkkaMkjh gs
fln~/kjkalkps Ikn R;kP;k i”pkr clos”ojkauk feGkys b-l- 1154 lkyh fcTTky gk
pkyqD; jktk frlÚ;k rSyipk egkçG/kku >kkyk- fcTTky gk ijef”koHkDr vlY;kps
rÙdkyhu lkfgR;kr vk<GRks- fcTTky gk ije f”koHkDr gksrk- R;keqGs R;kps
clos”ojka”kh ftOgkG;kaps laca/k vkys- R;akP;k vlkekU; O;fDreÙokeqGs fcTTky Hkkjkowu
xsyk- Eg.kwup rks dY;k.khyk egkç/kku Eg.kwu xsY;koj clos”ojkauk R;akuh HkkaMkjh
Eg.kwu cksykowu ?ksrys- clos”ojkauh HkakMkjh Eg.kwu dke dsY;kps mYYks[k R;kaP;k opukr
lkMiyk- cynsokP;k e`R;wuarj b-l- 1162 lkyh clos”oj fcTTkykps ea=h >kys-
eaxGos<k ;sFkhy clokapk eqDdke dqMylaxe vkf.k dY;k.kh ;sFkhy eqDdkekP;k rqyusus
vYi gksrk- ijarq R;k eqDdkekrp R;akuh fcTtykapk pkaxykp Lusg laiknu d:u
?ksryk-167
b-l- 1154 iklwu clos”ojkapk dY;k.k ;sFkhy okLrO; vusd ?kVukauh Hkjysyk
fnlwu ;srks- dqMylaxe ;sFks R;akuh ikfgysys LoIu vkrk çR;{kkr ;sow ?kkrys gksrs-
jkT;krhy vfHktukaoj vkf.k tulkekU;kaoj R;akPkk ijekfFkZd O;fDRkÙokpk] cqn~/kheÙksspk]
vkf.k dr`ZÙokpk foy{k.k çHkko iMyk gksrk- ,Ogkuk R;akuh ikjaikfjd f”koksiklusr
vusd b’V cny ?kMowu vk.kys gksrs- R;kaP;k HkDrh pGoGhdMs Hkkjrkrhy vusd Fkksj
f”koHkDr “kSoiaFkh; vkÑ’V >kys gksrs- R;akuh /keZ] iaFk] tkr] L=h] iq:’k bR;knh Hksn
ikjekfFkZd vkf.k lkekftd {ks=kr >qxk:u fnys vkf.k ek.klkyk ek.kqldhP;k]
166- Hiremath R.C., Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 12
167- Hiremath R.C., Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 24 -
¼206½
fo”oca/kqRokP;k leku ikrGhoj vk.k.;kpk ;”kLoh ç;Ru dsyk- R;keqGs R;kaP;k ;k
dk;Zkl /kkfeZd vkf.k lkekftd n`’Vîk Økafrdkjd Lo:i çkIr >kys-
f”kokuqHko xks’Vh vk/;kfRed fo’k;kojhy th ppkZ dqMylaxeh vkf.k eaxGos<k
;sFks lkaf?kdfjR;k gskr vls] fryk egkeus ;sfFky vuqHkOk eaMikr uoiaFk çorZukps
Lo:i çkIr >kys- dY;k.kh ;sFkhy vuqHko eaVikr iaFkh; rROkKkukaph] lkekftd
/kkj.ksph eqyHkwr rÙos pfpZyh tkr gksrh- R;krwu R;kaph opus vkdkj.k ;sr gksrh- ;k
rÙofopkjkapk nqjoj çpkj vkf.k çlkj Ogkok Eg.kwu dk;Zokgh gksow ykxyh- vkrk
clos”oj dsoG ea=h Eg.kwu Fkksj jkfgys uOgrs- rj yksdekulkr R;kuh ,d uohu
/kkfeZd pGoG mHkh dj.kkjk usrk Eg.kwu Js’B LFkku çkIr d:u ?ksrys-168
egkRek cLkos”ojkaps dk;Z
clos”ojkaps /kkfeZd dk;Z
lektkr vkeqykxz ifjorZu ?kMowu vk.kko;kps vlsy rj cqjlVysY;k tqukV
lektkP;k /kkj.kspk ewG ik;k f[kGf[kGk dsyk ifgts- R;kf”kok; ufou fopkjkps
chtkjksi.k “kD; gksr ukgh- gs y{kkr vkY;koj e- clos”ojkauh oSfndkaP;k osn]
mifuf’kns] ;K”kkL=xazFk] vkj.;ds] Jqfr] Le`rh] iqjk.ks] lq=s ;kauh lefFkZysyh rkaf=drk]
deZdkaM] cGhçFkk] ;KladYiuk] >qxk:u fnys- clos”oj fo|ktZukP;k dkGkr
dqMylaxe ;sFks vlrkauk ojhy fo’k;kapk R;kauh pkaxyk vH;kl dsysyk gksrk-169
rkaf=drsyk fojks/k
clos”ojiqoZ dkGkr nf{k.k Hkkjrkr “kSo] oS’.ko] tSu o ckSn~/k] gs çeq[k /kEkZ iaFk
vfLrÙokr gksrs- R;krY;k R;kr pkyqD; jkT;kr tSu o “kSo laçnk;kpk cksyckyk gksrk-
ckSn~/k /kekZrhy vusd iaFk] miiaFk] lektkr vfLrÙokr gksrs- rkaf=drsps voMacj
lektkr eksB;k çek.kkr fnlwu ;srs- “kSo iaFkkrhy ik”kqir] dkykew[k] dkikfyd] v?kksj
168- eapj jRukdj ckiwjko] ohj”kSo laçnk;] MkW-ok-x-dY;k.kdj] xkSjo lferh çdk”ku] Jhjkeiwj]
lIVscj 1989] i`-Ø-99- -
169- eapj jRukdj ckiqjko] mDr] i`’B Ø-100
¼207½
;k lkj[kh rkaf=d iaFkkps vfLRkÙo lektkr eksB;k çek.kkr gksrs-170 v”kk vusd rkaf=d
iaFkh;kauk o /keZxq:uk jktkJ; feGkysyk gksrk-* rRdkyhu vusd f”kykys[kke/;s ;kpk
lanHkZ feGrks- clos”ojkauh mijksDr loZ v?kksjh ÑR;kaoj dMkMwu Vhdk dsysyh vkgs-171
clos”ojkauk rÙdkyhu lektkr /kekZP;k ukaok[kkyh dsY;k tk.kkÚ;k v?kksjh rikoj
vkiyh ukilarh O;Dr djrkr-172
ohj”kSo fyaxk;r laçnk;kr ekalHk{k.k fuf’k/n ekuysys vkgs- iq.;klkBh o nsoh
nSorkauk çlUu dj.;klkBh çk.;kph cGh fnyh tkrs dkgh dkgh çlaxh rj ujcGhpsgh
mYYks[k vk<Grkr- çk.kh cGh nsowu R;kaps ekal [kk.;kph çFkk rkaf=d iaFkkr fnlrs-
v”kh çFkk clos”ojkauk ekU; ukgh-173
tUEkkyk ;s.kkjk çR;sd tho e`R;wiko.kkjk vkgs gs txp u’Ve; vkgs- gs
lakxrkaukp rs v?kksjh o cGhçFkslkj[;k deZdkaMkauk fojks/k djrkar-174
iq<s rs ,dk
opukr osn o opukrhy v?kksjh rÙokauk fojks/k n”kZfoysyk vkgs-175
clos”ojkauh “kSo
rkaf=d iaFkkrhy lk/kqoj fVdk djrkr- gs lk/kw /kekZP;k ukaok[kkyh çk.;kaph cGh
170- esudqnGs v”kksd xaxk/kj] ckjkO;k “krdkrhy vk| lekt lq/kkjd% egkRek clos”oj] çFke
vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj] Qsczqokjh 2003] i`’B Ø-56-
171- ^aavkslkM VsdMh xkokP;k okVsrA rGs foghjh Qqy>kMh >qMikr]AA
eksB;k o`{kkr xzkekP;k e/;Hkkxkr]A “kgjkP;k oss”khr eksB;k oVo`{kkr]AA
clowuh ?kjh]nqHkR;k xqjkaph vkVforh/kkj]AA vusd xfHkZ.kh] ckGarh.k] dqekjhl NGwu]AA
dfjrh Hk;Hkhr vkiys iksj Hkj.;kçr]A ekj;k ] fcj;k] [kspj xkfoy varj csarj]AA
dkG;k] ekG;k] dsr¸;kfn]A “kr eMD;kP;k u ykxrh unh*AA
¼clo opu 557] ekgs”oj LFky½
172- ^ejsy dk; lki] ok:Gkyk ekjY;kl gks]! v?kksj ri d:ugh dk; feGs [kkl]
varjax o vkRe”kq/nhfouk dSlk gksbZ fo”okl gks] dqMylaxensokl\*172
¼egkRek clos”oj opu Ø-118 HkDrkps KkuhLFky½
173- ^nsg lq[kklkBh e|&ekal [kkrkr] u;ulq[kklkBh ijL=hoj utj Bsorkr]
fyaxiFkkoj u pky.kkÚ;kauh fyax/kkj.kk d:u dk; mi;ksx\
taxekauh nks’kh Bjfoys rj e`R;wiklwu lqVdk gks.kkj ukgh dqMylaxensok*-
¼e-clos”oj opu Ø-106] rkeluhjluLFky½
^>kMkP;k <ksyhr jkg.kkÚ;k {kqnz nsokyk cdjhpk cGh nsowu ukprkr]
cdjh e:u f”kokpk dksi nqj dj.kkj vkgksr\ cdjh udks] dksd: udks]
QDr csyi= vk.kwu u foljrk iwtk dj] vkeP;k dqMylaxensokph-
¼opu Ø-560] egs”oj LFky½
174- ^uol QsMhlkBh l.kkyk vk.kysyk cdkjk rksj.kkph ikus [kkÅ ykxyk]
;s.kkÚ;k e`R;wph R;kyk tk.k ukgh iksVkP;k Hkqdsph R;kyk fpark ukgh]
tls tUeys rlsp esys R;kyk ekj.kkjs okp.kkj vkgsr dqMylaxensok\*a
¼clo opu Ø-129]egs”oj LFky½
175- ^çR;sd “kCnkyk ek:u Vkdrkr rqyk vjs cksdMk jM js ckck!
osn okp.kkÚ;kleksj jM js ckck! rs rq>k jM.;kpk ;ksX; cnyk ?ksrhy dqMylaxenso*
¼clo opu Ø- 573] egs”oj LFky½
¼208½
ryokjhus nsrkr- R;kp s çlkn Eg.kwu ekal [kkrkr e| çk”ku djrkr- v”kkauk clos”oj
<ksaxh Eg.krkr-176
clo dkGkr lektkr loZlkekU; yksd vusd nsohnsorkaph iqtk djhr
vusd&uo ufou nsoh nsorkapk mn; rÙdkyhu lektkr >kysyk gksrk- ,dkp
dqVqackrhy osxosxG;k lnL;kaph osxosxGh nSors vlr- v”kk nSorkauk çlUu d:u
?ks.;klkBh çk.kh gR;k] ekal] efnjk Hk{k.k] dkeØhMk v”kk v?kksjh çFkkapk okij cgqtu
lekt djh- clos”ojkauk eukseu okVs dh] lektkus v”kk v?kksjh dekZpk R;kx
djkok-177
v”kk çdkjs egkRek clos”ojkauh rÙdkyhu vusd vuSfrd /kkfeZd :<h]
ijaijkaoj Vhdk dsyh vkgs- 12 O;k “krdkpk o R;k vxksnjpk dkG gk /kekZP;k n`’Vhus
va/kdkje; gksrk- lektkr loZ= /kkfeZdsrP;k ukaokoj v?kksjh çFkk fuekZ.k >kY;k-
loZlkekU; lekt ;kr HkjMyk tkow ykxyk- v”kk ;k rÙdkyhu lektkP;k /kekZyk
ufou o lekt mi;ksxha :i ns.;kps dk;Z clos”ojkauh dsys-
clos”ojkaph nso fo’k;d ifjdYiuk
clos”ojkauh nso fo’k;d dYiuk rÙdkyhu lektkus ekuysY;k nso ;k
dYiusis{kk osxGh gksrh- clos”ojkaPkk nso nxM ekrhryk uOgrk] fo”o:ih gksrk-
dqMylaxe fuoklh vlrkauk vusd v/;kfRed xzaFkkpk R;akuh l[kksy vH;kl dsyk-
;k:u R;kph nso fo’k;d dYiuk Li’V gksrs- clos”ojkapk nso fo”oaHkj vlwu rks loZ=
iljysyk vkgs- rlsp rks vkiY;k “kjhjkrhy eu] Hkko o çk.k ;kauk vk/kkjHkqr vlk
ftokRek gksÅu jkfgyk vkgs- fo”okRek vXuh] rj thokRek fB.kxh gks;- Eg.kts
176- ^aMkO;k gkrkr ryokj] mtO;k gkrkr ekal] rksaMkr lqjkik=] xG;kr f”kofyax vlsy rj
R;kyk fyax Eg.krks] laxensok Eg.krks] dqaMYklaxensok] R;kauk eq[kfyaxh ekurks*
¼cloopu Ø- 720] ekgs”ojkps HkDrLFky½
177- ^irh f”kofyax nsokpk HkDr] iRuh efj el.khph HkDr] irh iknksnd çlkn lsorks]
iRuh lqjk] ekal lsorh]
“kq/n euksHkkokfouk HkDrh Eg.kts efnjkik= ckgs:u /kqRkY;kçek.ks gksbZy dqaMylaxensok*
¼clo opu]104 rkelfujluLFky½
¼209½
fo”okRE;kpk ,d va”k Eg.kts thokRek gks;- R;kf”kok; nksgksae/;s dkgh Qjd ukgh-
vk.koey] ek;key] o dkfEkZdey ;k ey;=;kauh gk va”k vko`Ùk gksowu thokRek gksrks-
nso fujkdkj ¼fuxwZ.k½ o lkdkj ¼lxq.k½ ;k nksUgh :ikr vlwu nksUgh ,dp
gksr fujkdkj ijekRE;kph lkdkj vfHkO;Drh Eg.kts fo”o gks;- R;keqGs “kk”or o
v”kk”or gk ç”u mn~Hkor ukgh- nso ,d vlwu R;kyk osxosxGh ukos fnyh xsyh- ;koj
clos”oj Eg.krkr- nso ,d] ukaos vusd] Eg.kwu R;akuh ,dnsoksikluspk fl/nkar ekaMwu
,dkp nsokph mikluk djk;yk lkafxryh vkgs- b’VfyaxkP;k :ikus nsokph mikluk
djkoh Eg.kwu R;kauh mins”k dsyk vkgs-178 Eg.kwu vusd nsokph mikluk] eqfrZiqtk R;kuh
fuf”k/n ekuyh vkgs- nsokph mikluk b’VfyaxkP;k :ikusp djkoh] vU; :ike/;s udks
vlsgh rs Eg.krkr-179
,ds”ojoknkps leFkZu o cgqnsooknkaoj Vhdk
Okhj”kSo gk eqyRk% ,ds”ojh /keZ iaFk vkgs- ohj”kSo /keZ”kkL=kuqlkj clos”oj gs
,ds”ojoknh gksrs- bZ”ojoknh ;kpk vFkZ ekuoh thou vkf.k fulxZ ;kaps fu;a=.k
dj.kkjh ,[kknh nSoh “kDrh ¼Divine Power½ eku.ks gks;- clos”oj gs ,ds”ojoknkps
leFkZd gksrs- clos”oj gs dsoG f”koksikld gskrs- f”kokP;k fo”oukFk] tXkUUkkFk]
vkfnukFk] i`FohukFk] i`Fohirh bR;knh fo”ookpd ukokao:u ns[khy ;kaph çfprh ;srs-
rs ,ds”ojoknkps leFkZu djrkr-180 rs fganw /kekZrhy vusd nsoh nSorkaP;k vkjk/kuk
178- ^txHkfjr] vkdk”kkO;kih] R;k iyhdMs rqepk foLrkj]
ikrkGkiyhdMs rqeps ifo= pj.k]
czgaekaMkiyhdMs rqepk eqdqV
vxE;] vxkspj] vçfre] fyaxk] dqMylaxensok]
ekÖ;k rGgkrkoj rqEgh boysls >kyk vkgkr*]A
179- nkSMeuh “kkfyuh Jh”kSY;] egkekuo clo..kk aph lexz opus] çFke vko`Ùkh] Jh”kSY; lksefuax
nkSMeuh] vkWxLV 2007] i`’B Ø-14-
180- ^:nz gk fo”okis{kkgh Js’B] vls lakxrkr “kkL=s
fo”o:ih fo”os”ojk djrks vkEgh oanu f=okj]
t;s vlks vkfnrÙokpk] t; vlks fo”okP;k eqyL=ksrkpk]
fot; vlks loZJs’B f”korRokpk] gs dqMylaxensok*-
¼210½
dj.kkÚ;k cgwtu lektkoj fVdk djrkr-181
txkrhy ckSn~/k] bLyke] f[kz”pu] ikj”kh] vls dkgh /keZ ,ds”ojoknh /keZ
Eg.kwu vksG[kys tkrkr- clos”ojkauh ,ds”ojokn ekU; dsyk vkgs- clos”ojkauk ^f”ko*
gh ,d nsork fo”o:irh vlY;kps Hkklrs- ;k f”ko nsorsf”kok; brjkaps vfLRkÙo
clos”oj ^”kwU;* ekurkr-182
fganw /kekZr ltho o futhZo çfrds nSors Eg.kwu iqtyh
tkrkr- v“kk çfrdkaph la[;k gtkjks vkgs- çk.kh] nso] i{kh nso] o`{k nso] vfXu nso]
ok;qnso] o:.knso] lw;Znso] panznso] nxMnso] vewd oLrw nso] reqd oLrw nso eku.;kph
ladYiuk clos“ojkauh ukdkjyh vkgs- oS;fDrd] dkSVqafcd o lkekftd thoukyk
mi;ksxh iM.kkÚ;k xks’Vhauk clos“ojkauh ns[khy egÙo fnys vkgs- rFkkfi mi;qDr
Bj.kkÚ;k loZp xks’Vhauk nso eku.ks vkf.k R;koj J/nk Bsowu dkgh fo/khorZu dj.ks
R;kauh pwdhps o folaxr ekuysys vkgs- ltho] futhZo xks’Vhauk nsonsork ekuwu R;kaph
çkFkZuk] mikluk] dj.;kP;k ço`RRkh o i/nrhrwu cÚ;kp va/kJ/nk :< >kY;k-183
vusd
nsonsorkaph mikluk gh vko“;d r“khp fujFkZd vlY;kps clos“ojkauh EgVys vkgs-184
gkse] gou] ;K;kx] vfXuiqtk] fuf’kn~/k
cloiwoZ dkGkr o clo dkGkr lektkr czkã.k /kkfEkZ;kadMwu ¼ofj’B
tkrhdMwu½ gkse gou] ;K;kx] vfXuiwtk] vknh fØ;kdeZ] /kekZP;k ukaokoj dsyh tkr
vlr- ;k in~/krh [kfpZd gksR;k- f“kok; lektkrhy vLi`“;kauk ;kr lgHkkxh gks.;kl
fuf’kn~/k ekuys tkbZ-
181- eh fo’.kqyk ekuw dk Js’B\ i.k] rks rj oSrkxyk ngk vorkjkar]
eh czgekyk ekuw dk i;kZ;\ i.k] R;kyk rj ,d rksaM xeokos ykxys-
eh osnakuk ekuw dk loksZPp\ i.k ] R;kauk rj çk.khgR;sph vkl
eh „kL=kauk ekuw dk mRRke\ i.k] rh rj vfrikYgkfGd]
eh iqjk.kauk rjh ekuw dk----\ i.k] rh rj iqoZTkUe dekZr xqjQVyhr
,dVkp rq Lo;aHkw] ,dVkp rq ifjiq.kZ ijes“oj rqyk up i;kZ; gs dqMylaxenso*-
182- ^nso vls ,dph ,d] Rk;k ukos tjh vusd iej ifrozrsps fpRr] dsoG ifrBk;h vls jr
dk; Eg.kw r;kauk\ vkpkjrh ts O;FkZ cgqnso mikluk] ukuk nSor iqtrh lk/kd] gksbZy
thou r;kaps fujFkZd- rw rj ,dp bZ“oj] gs dqMylaxes“oj*
183- ^eMds nso] lqi nso] vu~ jLR;kcktwpk nxM gh nso]-------
gk nso vu~ rks nso Eg.kr Eg.kr ikÅy Bso.;klkBhgh ukgh Bsoyh tkxk]
Eg.kkos dk; lkÚ;kauk nso\ igk ca/kwuks] nso rj ,dp ,d] dqaMylaxenso*]
184- ^ckacwph rh pkowu ikus jlksRifr up gksbZ R;kus O;FkZ pkoquh pkoquh ne.ks-
?kqlGquh ?kqLkGquh ik.kh jfous] yks.kh d/kh dk feGsy R;kus\ O;FkZ ?kqlGwuh gkr nk[kfo.ks-
oGquh oGquh okGw do.ks nksj xqafQyk dk; lkax.ks\ mxkp lkjs okVs Je.ks-
dqMynsolaxe nsok fojfgr vU; nsokr Hktuk up fgr dqjrk HkqldV nq[krh gkr
gs dqMylaxeukFk*-
¼211½
clos“ojkauk vls deZdkaM ekU; UkOgrs- clos“ojkauh oSfndkaP;k ;KlaLFkk]
ikSjksfgR;] ;kfKdtu] LekrZ] vfXugks=] ;kaP;koj lMdwu Vhdk dsyh vkgs- czkã.k
iqjksfgrkaps 'kks’k.k dk;Z] ;Kkrhy viO;;] lksoGÓkpk vfrjsd] ckg; deZdkaM]
nq’Vkpj.k] ;krwu fuekZ.k >ky syh ekufld xqykefxjh ;kauk clos“ojkauh Vhdkfo’k;
cuoys-185
v“kk çdkjs clos“ojkauh /keZkP;k ukaokus dsY;k tk.kkÚ;k çFkk lektkrwu nwj
lkj.;kpk ç;Ru dsysyk fnlrks-
ea= rhFkZLukauk fojks/k
vktP;k lkj[ksp clo o cloiwoZdkaGkrgh lektkr /kkfeZd Js’BhadMwu ea=
ra=kpk okij dsyk tkr vls- ;kf“kok; rhFkZ;k=k o rhFkZLuku dsY;kus iki /kqowu tkrs
o iq.; feGrs v“kh lektkr /kkj.kk gksrh- clos“ojkauh v“kk xks’Vhauk fojks/k dsysyk
vkgs-
iqjksfgr oxkZus osxosxG;k çdkjP;k iqjk.kxzaFkkrhy ea=kpk ek;ktkG mHks d:u
va/kJ/nkauk [krik.kh ?kkrys vkgs- clos“ojkaP;k ers eukP;k ,dkxzrslkBh ^vkse ue%
f“kok;* gk ,dp f“koea= iqjslk vkgs- bZ“ojklaca/khph fu’Bk tksikl.;klkBh oSfnd
ea=kuka vukBk;h egÙo ns.;kr dkagh ç;kstu ulY;kpsgh Li’V dsys vkgs- f“koea=kps
egÙo Li’V dsys vkgs-186
rhFkZ{ks=kaP;k u|kae/;s Luku dsys rj vkiys loZ jksx o iki
deh gksowu iq.;lap; gksrks- v”khgh ,d Lukukfo’k;hph letwr Hkkjrh; tuekulkr
:< >kysyh vkgs- dqaHkesGk] egkf”kojk=h] ,dnkf”k] ioZdky] ;k=k] egk;k=k] rlsp
lw;Zxzg.k] panzxzg.k] ;klkj[;k fno”kh rj rhFkZLukukyk fo”ks’k egÙo fnys tkrs-
xaxkunhr iqUk% Mqcdh ek:u Luku dj.kkÚ;k yksdkaeqGs xaxklq/nk v{kj”k% eSyh >kY;kps
185- ^vXuhnsokyk goh ns.kkÚ;k czkge.kkaP;k ?kjkyk] vkx ykoY;koj dk; djrkr\
uSoS|] cGh] lfe/kk oxSjs Vkdhr ukghr] ex eksjhps ?kk.ksjMs ik.khgh pkyrs
fdaok jLR;kojph ekrh /kwGgh pkyrs gs nqVIih okx.ks UkOgs dk;\*
186- ^vkse ue% f“kok; eak=kyk ?kkcjys vu~ fVdwgh u 'kdys] osnea=
vkse ue% f“kok;] ea=kyk ?kkcjys vu~ rksdMs iMys] “kkL=] ea=
^vkse ue% f”kok;^ ea=kyk ?kkcjys] vu~ Hkzekrgh iMys] ea=&ra=
f”koea=] efgek ts u tk.krh thou R;kaps O;FkZ Bjrh]
gs dqMylaxes”oj*
¼212½
vkt mÙkj Hkkjrkrhy xaxk ;equslg brj u|kadMs ikfgY;koj tk.kors- vkt u|kaP;k
LoPNrslkBh yk[kks :i;s [kpZ djkos ykxr vkgsr vlk vuqHko fBdfBdk.kh ;srks-
rhFkZLuku d:u ,d osG “kjhj LoPN gksbZy i.k R;kiklwu iq.;çkIrh gksbZy] gh
letwr [kskVh] pwdhph o fujk/kkj vlY;kps clos”ojkauh lakfxrys vkgs- iq.;ykHkkP;k
vfHkyk”kkus u|kae/;s Luku dj.kkjs vkf.k o`{kkauk Qsjs ekj.kkjs nsokyk [kÚ;k vFkkZus
vksG[kw “kdr ukghr- vlsgh R;kauh EgVys vkgs-187
clos”ojkaph LoxZ&ujd fo’k;d ladYiuk
fganw /kekZr LoxZ] ujd] v”kk Hkzked letwrh eksB;k çek.kkr fnlwu ;srkr-
tfeuhrwu oj vkysyk tho tfeuhr xk<yk tk.kkjk vlrks ;kph tk.kho O;Drhyk
ulrs- O;Drh 84 ;ksuhph dYiuk d:u thou txr vlrks i.k v”kk Hkzked xks’Vhaoj
“kkL=h; n`f’Vdksukrwu fopkj u djrk nSoh ;ksx] u”khc v”kk xks’VhP;k rks vkJ;LFkkuh
tkrks- O;Drhyk LoxkZps vkd’kZ.k okVrs- vkd’kZ.k okV.ks gk ekuoh LoHkko] R;k iksVh
iqjk.kkrhy xks’Vh lR; ekuwu rls orZu dj.;kpk ç;Ru djrks- O;Drhyk ujd udks
okVrs dkj.k R;kyk frFks =kl okVRkks d’V djkos ykxrs vls vkpkj clos”ojkauk ekU;
ukghr- eks{k] LoxZ] ujd] nsoyksd] e`R;wyksd] iq.;] iki] nSo] deZ] ;klkj[;k xks’VhdMs
J/nkoknh] vuqHkooknh] çR;{koknh] n`f’Vdksukrwu ikg.;kpk vkxzg clos”ojkauh /kjyk-
nso bFks vu nkuogh bFksp- iq.; vu~ ikigh bFksp- vkuan bFks vu nq%[kgh bFksp-
“kkckldh bFks vu f”k{kkgh bFksp-LoxZ bFks vu ujdgh bFksp- ;kp tUeh o ;kp nsgh
;sr vlrks- rsaOgk lq[k:ih LoxkZP;k ykHkklkBh vkf.k nq%[k:ih ujdkP;k R;kxklkBh
clos”ojkauh “kq/n HkDrh] uhrh o drZO;iwrhZPkk ekxZ lkafxryk vkgs- R;kauh çfriknu
dsY;kçek.ks ^dk;dos dSYkkl* vFkkZr ç;Ru gkp ijes”oj gks;- çkef.kd ç;RukaeqGs
187- ^u|kaarhy ty ikgwu yksd cqMh ekjrkr] vu~ o`{k ikgwu Qsjs ?kkyrkr]
ty vkVr vlrs vu~ o`{k oBr vlrs
vkV.kkÚ;k tykoj vu~ oB.kkÚ;k o`{kkoj
J/nk Bsowu tx.kkjs rqyk dls tk.kw “kdrhy\
gs dqMyalxes”ojk*A ¼esudqnGs v”kksd xaxk/kj] ckjkO;k “krdkrhy vk| lektlq/kkjd %
egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj] Qsczqokjh 2003] i`-Ø-63½
¼213½
vkf.k drZO;iwrhZlkBh loZ fln~/kh ykHkrsp] v”kh okLrooknh Jn~/kkRed fo”oklkph
f”kdo.k clos”ojakuh fnyssyh vkgs-188
xq:] fyax] taxe] fo’k; clos”ojkaps fopkj
tsFkss xq: Eg.kt s /kkfeZd fdaok vk/;kfRed ekxZn”kZd gks;- rks f”ko;ke/khy
vk.koey] ek;key o dkfeZdey fuok:u R;kaP;k eLrdke/khy lgL=nydey
pØe/khy tho pSrU;:i fpRdyk f”k’;kP;k gkrkrhy b’Vfyaxke/;s çfr’Bkfir d:u
gs b’Vfyax çk.kLo:i vlwu rs lnk vaxkoj /kkj.k d:u R;kph mikluk dj vlk
mins”k djrks-
b’Vfyax Eg.kts ewrhZ ulwu rks fujkdkj nsokps lkdj Lo:ikrhy çfrd gks;-
vkRen”kZukps rs niZ.k ¼vkjlk½ gks;- psgjk ikg.;klkBh vkjlk ,d lk/ku vkgs-
vkjlkp loZLo uOgs- R;kçek.ks Lo:ikP;k n”kZuklkBh b’Vfyax ,d lk/ku gks;- Eg.kwu
R;kps egÙo deh gksr ukgh- clos”ojkaP;k n`’Vhus lk/;] lk/ku o lk/kd gh f=iwjh
lkj[khp egÙokph vkgs- R;kr deh tkLr vlk HksnHkko ukgh- Eg.kwup xka/khthauh
ns[khy lk/ku “kqfprsps EkgRo çfriknys gksrs- R;k n`’Vhus b’Vfyax lk/ku vlys rjh
lk/;gh rsp vkgs-Eg.kwu lnk loZnk rs vaxkoj /kkj.k d:u fu;feRki.ks R;kph mikluk
dsyh ikfgts-
taxe gh ,d mPp ntkZph vk/;kfRed fLFkrh vlwu rh ,d tkr vkgs-
lk/kusP;k cGkoj taxeÙo çkIr gksrs- taxe xq:pkgh ^xq:* vlwu b’Vfyaxke/;s ;FkkFkZ
Lo:i nk[kowu nsrks- R;k n`’Vhus b’Vfyaxkpkgh rks xq: Bjrks- Eg.kwu fyaxk;rke/;s
taxekyk vR;ar Js’B LFkku ns.;kr vkys vkgs- xq:pk] fyax] HkDr o lekt ;k lokZauk
taxe ekxZn”kZu djrks- R;kaP;k “kadkps fuokj.k djrks vkf.k R;kaP;k vMp.khaoj mik;
lkaxrks- Eg.kwu taxe lkÚ;k lektkpk ekuotkrhpk xq:] ekxZn”kZd o Hkolkxjkrwu
188- ^nsoykssd vkf.k e`R;wyksd] fHkUu UkOgs] rs nksUgh ,d-
lR; cksy.ksp nsoyksd] feF;k] cksy.ksp e`R;wyksd
^vgks* Eg.ktsp LoxZ] ^vjs* Eg.k.ksp ujd-
LoxZ bFks vu ujdgh bFksp-
;kyk rqp lk{khnkj gs dqMylaxes”oj*- ¼?kqxjs lq;Zdkar] ohj”kSo o brj /keZ vkf.k lekt]
çFkeko`Ùkh] lk/kuk cqd LVkWy] xMfgaXyt] dksYgkiwj] 1999] i`-Ø-27½
¼214½
Rkk:u us.kkjk ukokMh gks;- rks Hkojksxkpk oS| “kY;fo”kkjn gsk;- rks pkyrk cksyrk
ftoar nso gks;- Eg.k wu clos”ojkauk taxe çk.kh Eg.krkr- R;kauk taxe vkiY;k
çk.kkis{kk fç; okVrks-189
clos”ojkauh vxnh ljG Hkk’ksr] vxnh lksI;k ekxkZus o
“kL=”kq/n jhrhus nsokph dYiuk d:u fnyh- lqekjs 900 o’kkZuarj ns[khy R;kps /kkfeZd
rÙoKku tqus >kys ukgh- myV R;kyk oSKkfud fu;ekapk HkDde iqjkok feGkyk vkgs-
mnkgj.kkFkZ] foKkuke/;s dks.kR;kgh tM oLrw] vpsru] fLFkj fdaok futhZo ukgh- HkkSfrd
“kkL=h; fdaok jklk;fud OkLrw ns[khy pyu”khy o ltho vkgsr- nqljh xks’V Eg.kts
;k fo”okrhy dks.krhgh oLrw fdaok R;krhy v.kw uk”koar ukghr- QDr R;kaP;kr lrr
cny gksr vlrks- gh oSKkfud lR; clos”ojkauh vkiY;k /kEkZfo’k;d rÙoKkukr
lkafxryh vkgsr- vkt cgqrsd loZ fon~oku o /keZekrZaM clos”ojkaps fopkj ekU;
djrkauk fnlrkr-
clos”ojkaps lkekftd fopkj o dk;Z
tkfrHksn] o.kZHksn vekU;
clos”oj lkekftd lersps iqjLdrsZ gksrs- R;kauk tkfrHksn] /keZHksn] iaFkHksn ekU;
uOgrk- vkiY;k thoudkGkr R;kauh mPp&uhprk] tkfrHksn] Li`”; vLi`”;rk v”kk
ckchauk dMkMwu fojks/k n”kZfoyk- rÙdkyhu ,dk vLi`”;kP;k eqykpk fookg lektkr
mPp leTkY;k tk.kkÚ;k oxkZrhy eqyh”kh ?kMowu vk.kyk vusd lukrU;kauh
clos”ojkauk o R;kaP;k vuq;k;kfo:n~/k jktk fcTTkykdMs rØkj dsyh- iq<s ;krwu
^dY;k.k Økarh* ?kMwu vkyh-
clos”ojkauh tkfrfojghr lektkps LoIu ikfgys gksrs- Eg.kwu R;akuh lektkr
tkrh mitkrhr foHkkx.kkÚ;k tkfrO;oLFkspk dMkMwu fu’ks/k dsyk- vkiY;k ,dk opukr
189- ^xq: jkxkoY;kl ,d fnol lghu]
fyax jkxkoY;kl dkgh fnol jkghu-
i.k taxe jkxoY;kl {k.kHkjgh lgu djhu-
i.k R;kp {k.kh ek>s çk.k tkoksr] dqMylaxensok*] ¼?kqxjs lq;Zdkar] ohj”kSo o brj /keZ
vkf.k lekt] çFkeko`Ùkh] lk/kuk cqd LVkWy] xMfgaXyt] dksYgkiwj] 1999] i`-Ø-30½
¼215½
rs Eg.krkr] ^yksg rkiowu >kyk yksgkj] diMs f”kowu >kyk nsokax] dks’Vh] fo.kdj]
diMs /kqowu ijhV&/kksch >kyk- rlkp osni.k d:u >kyk czkã.k!*
clos”ojkauh lersP;k mins”kkps Mksl u iktrk çR;{k dk;Z dsys- rs Lor% egkj
ekaxkP;k ?kjh tkr- R;akps HkksTku ¼çlkn½ vkuankus Lohdkfjr- <ksj dDd;kyk rs ofMy
ekur- rj ekrax pUu;kyk vknjiwoZd vktksck Eg.kr- tkfro.kZO;oLFksfo’k;h ek.klkyk
varewZ[k dj.;klkBh rs Eg.krkr] ^gs ekuok! rw foVkGkrwu TkUe ?ksowu dqyxks=
“kks/krksl\ e`rkl okgwu us.kkÚ;kl “kqnz letrksl vkf.k Lor% ek= cksdMkpk cGh
?ksrksl\ dsoG osnekU; >kY;keqGs\ vlY;k “kkL= osn iqjk.kkauh rqyk dls vak/kGs d:u
Vkdys vkgs js\* vkt lektkus Fkksj o fon~oku ekuysY;k _’khequhapk tUe fgu dqGkr
>kysyk rs ekU; djrkr-190
tkrhikrh fol:u fofHkUUk tkrhr jksVh csVh O;ogkj Ogkosr- euksfeyu Ogkos
;klkBh rs vktUe ç;Ru”khy jkfgys- tkfrHksn u’V >kY;kf”kok; lektkr ,dksik
“kDrh fuekZ.k gks.kkj ukgh- gs rs tk.kwu gksrs- ;klkBh R;akuh tkfrikrh fueqZyukfo”k;d
fopkj dsoG xzaFkkrwu O;Dr dsys ukghr] rj çR;{k Ñrhij ikoysgh Vkdyh-191
vkarjtkrh; fookgkyk Ñrhus leFkZu
clos”ojkaps Lor%ps yXu ,dk {kf=; eqyhcjkscj >kys gksrs- ^tSu jktk
fcTTkGkP;k injh vlysys fl/njl gs {kf=; gksrs- czkã.k dkGkr tUeysY;k
clos”ojkauh nqljk fookg {kf=; dqGkrhy eqyh”kh dsyk- fuykachdk gh nqljh iRuh
d:u ?ksrkaUkk R;kauh Lor%pk vkarjtkrh; fookg dsyk- :<hps Hkatu dj.;kr vkf.k
lkekftd lerspk /ot mapko.;klkBhp R;akuh czkã.k e/kqojl ;k iafMrkP;k eqyhpk
190- v½ ^dksfG.khpk iq= ukao R;kps O;kl]A ekdZaMs; [kkl ekafx.khpkAA
eaMwdkph dU;k Fkksj eanksnjh]A tkrhph Fkksjh dk; fdts]AA
csjMkps iksVh vxLrhpk tUe]A pkaHkkj mRRke rks nqokZl]AA
dk”;i yksgkj] dkSafM.; rks Ugkoh]A frUgh yksdh cjoh çfl/nh rh]AA
tkfrps Js’BRo gkfp osMkpkj]
c½ ^[kk.;kfi.;kr Eg.krh >kkyk fØ;kghu] dU;k ns.;k?ks.;kr gqMdrh tkrikr]
dlk Eg.kw Rk;kauk HkDr\ dlk Eg.kw r;kauk eqDr\
,sd ck dqMy laxe nsok-A*
191- ikVhy Hkhejko] fot;dqekj djtdj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czãkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`-Ø- 121-
¼216½
fookg tkrhus <ksj vlysY;k gjG;kP;k eqyk”kh ykowu ns.;kr iq<kdkj ?ksryk gksrk-
vuqHko eaVi o dqyxw: vYYkeçHkqaphgh laerh feGkyh gksrh- ohj”kSo iaFkkrhy
f”ko”kj.kkaP;k eqykaeqyhapk rks fookg gksrk- R;akuh jktk <ksj o czkã.k ;k tkrh ohj”kSo
/keZ LohdkjY;kus iqlY;k xsY;kps lkafxrys o vkiY;k Ñrhps leFkZu dsys-*
clos”ojkaph f”k’;k vDDegknsohauk frP;k irhpk okbZV vuqHko vkY;koj
clos”ojkauh R;kauk vkiY;k vuqHko eaVikr vkJ; fnyk vkf.k dsys rs ;ksX;p dsys vls
EgVys- Eg.kts vU;k;h irhyk L=hus lksM.ks gs çxfr”khy clos”ojkauk v;ksX; okVys
ukgh- Eg.kts R;kaps ?kVLQksVkyk çksRlkgu gksrs vlk vFkZ gksr ukgh- irh iRuhpk
rÙokaeqGs la?k’kZ vlsy rj L=hyk Lora= fopkj d:u fu.kZ; ?ks.;kpk vf/kdkj R;kauk
ekU; gksrk-192
L=hfo’k;d lerkoknh n`f’Vdksu
clos”oj lerkoknkps iqjLdrsZ gksrs- fyaxHksnkP;k ukok[kkyh fL=;kadMs nq¸;e
fdaok ghu Hkkousus ikg.ks clos”oj vekU; djrkr- clos”ojkauh L=hfo’k;d xkS.kRo
ço`Ùkhyk rlsp loZ çdkjP;k va/kJ/nkauk fojks/k dsysyk vkgs- clos”ojkaP;k ers L=h gh
dks.kR;kp ckcrhr iq:’kkis{kk deh vFkok xkS.k vlwp “kdr ukgh- clos”ojkaP;k
L=hfo’k;dP;k ;k lerkoknh n`f’Vdksukoj Hkk’; djrkauk MkW-fueZydqekj QMdqys
Eg.krkr- ^Hkkjrh; lektkr L=hP;k dikGh “krdkuq”krds xqykefxjhp fyfgyh xsyh-
ekrk] Hkfxuh] iRuh] vkf.k dU;k ;k ukR;akuh iq:’kkaP;k thoukr okoj.kkjh L=h usgehp
iq:’kkais{kk dfu’B çfrph ekuyh xsyh- L=hpk mYYks[k çkphu dkGkiklwu “kwnzkaP;k
cjkscjhausp dsyk xsyk- /kekZP;k ukaok[kkyh frP;koj ca/kus ?kkYk.;kr vkyh gksrh- L=hP;k
thoukyk o O;fDreÙokyk iq:’kk brdh; çfr’Bk vkgs- iq:’kkgwu L=h dks.kR;kgh vFkkZus
deh ntkZph vlr ukgh- L=h iq:’k leku vkgsr- vlk mn~?kks’k clos”ojkauh dsyk
vkf.k L=hP;k Bk;h vlysY;k “kfDrph] cq/nhph] çfrHksph o drZ`Ùokph tk.kho lkÚ;k
lektkyk d:u fnyh- lq/kkjysY;k ;qjksi [kaMkr ns[khy 18O;k o 19 O;k “krdkr L=h
192- t;”ksV~Vh Hkkypanz] opu] çFke vko`Ùkh] dukZVd lkfgR; vdkneh] csaxywj] 1998]
i`-Ø- 131-
¼217½
iq:’kkaph lekurk ekU; dj.;kr vkyh( i.k ckjkO;k “krdkr L=hP;k Hkksorh mHkkj.;kr
vkysY;k v”kkL=h; o v/kkfeZd dqai.ks eksMwu dk<wu L=heqDrhpk uok fopkj jpukRed
n`’Vhdksukrwu ekaM.kkjs clos”oj dkGkP;k fdrhrjh iq<s ikgw “kdr gksrs- ;kcíy la”k;
mjr ukgh-193
ckyfookgkyk fojks/k
vDdegknsoh ckjk o’kkZph >kY;kojp rh yXukyk vkyh vls okVwu vusd yksd
frP;k ofMykauk yXukpk vkxzg d: ykxys gksrs- i.k clos”ojkaP;k iqjksxkph fopkjkapk
çHkko fRkP;k oMhykaoj vlY;kus R;kauh rh Lora= fopkj dj.;k,sOk<h eksBh gksbZi;Zar
frps yXu u dj.;kps Bjfoys gksrs- lksGkO;k o’khZ yXu >kys rsgh tcjnLrhusp vkf.k
irh Eg.kts ly.kkjk dkVk okVY;kus frus dk<wu Qsdwu fnyk o ljG clo..kkaps
dY;k.k xkBys- gh ?kVuk clo iqjk.kkr foLr`r Lo:ikr of.kZysyh vkgs-194
clos”ojkauh frps vknjkus Lokxr d:u vuqHko eaVikr fryk LFkku fnys-
os“;kaP;k iquoZlukpk ç;Ru
clos“ojkaP;k vuqHko eaMikr ^ladOok ^gh iqokZ;q’;krhy os“;k gksrh- uarj
cloknh f“ko“kj.kkaP;k ifo= lgoklkr vkY;kuarj fryk mijrh >kyh-195
v”kk çdkjs ckjkO;k “krdkr clos”ojkauh o R;akP;k lgdkjh “kj.kkauh os”;kauk
ekxZn”kZu d:u] R;kaps fookg ?kMowu vk.kwu] R;akuk mithfodsps lk/ku miyC/k d:u
fnysys gskrs- vktP;k Hkk’ksr R;akps ^iqu%oZlu* dsys-196
193- ikBd çHkkdj ik-] psruk fparke.kh] Jh clos”oj] çFkeko`Ùkh] lqfo/;k çdk”ku] lksykiwj]
vkWDVksacj] 2005] i`-Ø- 122
194- ?kksMds ckykth ,e- ¼l aiknd½] txr~ T;ksrh egkRek clos”oj t;arh Lejf.kdk] 2007]
lnkf”ko eLdys] ukansM] ,fçy 2007] i`-Ø-31-
195- ^ts deZ lksMwu uos ozr ?ksrys] gs iw.kZ u djrk
iqUgk twusp deZ d: ykxys] rj rkiysY;k lqjhus
dku dkirhy ek>s] fuyZT”oj-*
¼ t;”ksV~Vh Hkkypanz] opu] çFke vko`Ùkh] dukZVd lkfgR; vdkneh] csaxywj] 1998] i`-Øa-131-½
196- ikBd çHkkdj ik-] psruk fprke.kh] Jh-clos”oj] çFke vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj]
vkWDVksacj 2005] i`’B Ø-123-
¼218½
^clos”oj Eg.kts le’Vh thouke/;s vkeqykxz cny ?kMowu vk.k.kkjh
;qxçorZd “kDrh gks;- R;kauh uolekt fuekZ.k dj.;klkBh dk;d o nklksg ;kapk
ik;k ?kkryk- ekuo dqGkyk ladVkP;k [kkbZr yksV.kkjh tkfr;rk ukgh”kh d:u lkjh
ekuotkr ,d Eg.kwu ?kks’k.kk dj.kkjk mik; Eg.kts b’VfyaxÙo- clos”oj iq<hy gtkj
o’kkZuarjps fparu dj.kkjs nwjn`’Vhps n`’Vs gksrs- rs usgeh ç;ksx”khy jkfgys gksrs- ckjkos
“krd R;kps çxrh”khy fopkj ipfo.;kbrds iDo >kys uOgrss- ijar R;kaP;k l[kksy
fparukps QG vkTkP;k vk/kqfud ;qxkr lokZauk pk[kko;kl feGr vkgs- tkr] dwG] o.kZ]
oxZ ;kaps Hkwr iGowu ykowu lkÚ;k ekuotkrhyk ,dk /kekZe/;s ekuo /kekZe/;s] vkJ;
ns.;klkBh vgksjk= jkcysY;k egkekuorkoknh clos”ojkauk ,dk tkrhiqjrs e;kZfnr
dj.;kpk dkagh yksdkapk ç;Ru [kjks[kj nqnSZoh EgVY;kf”kok; jkgor ukgh- ^dUUkM
fopkjoar Vh-vkj- egknsok¸;k ;kaP;k ojhy okD;ko:u clos”ojkaph lkekftd Fkksjoh
fdrh eksBh gksrh gs fnlwu ;srs-
clos”ojkaph ^dk;dos dSykl* ladYiuk
clos”ojkauh Jekph çfr’Bk ok<fo.kkjh] Jekps egÙo çfriknukjh ^dk;dos
dSykl* gh ldaYiuk ekaMyh-197 Jekph çfr’Bk ok<fo.kkjs o çfrikn.kkjs vkpkj lw= gh
R;kaP;k fnO; çfrHksrwu fu?kkysyh Fkksj laftouhp vkgs- çR;sd f”ko”kj.kkus vkikiys
drZO; dk;sus] okpsus o eukus djkos- dk;dkus vkpkjysys O;olk;dk;Z Eg.kts ^dk;d*-
dk;dkus Eg.kts dekZu] dSykl Eg.kts ^eks{k* feGsy vls vk”oklu ;kr vkgs-
m|ksxkph] Jekph] egarh R;kauh vkiY;k vkpj.kkus çfrikfnyh vkgs- ?kksj ifjJe] dBksj
d’V] Eg.ktsp LoxZlq[k gs lakxrkauk R;kr rs m|ksx”khy O;Drhyk m+|ksxkrhy]
O;olk;krhy HksnkHksn VkGwu çR;sd Jekpk {k.k gk eks{kkdMs us.kkjk lksiku ekuyk-
dks.krkgh O;olk; ghu ulwu Jekus R;kyk ifo=] Js’BÙo ;srs- Eg.kwu diMs /kq.kkjk]
vkiyk fi<htkr /kank dj.kkjk ekp¸;k R;kauk vkiyk l[kk okVrks- rj rks /kksch
197. Diwakar R.R., Shri. Basavesvara, A commemoration Volume, 1st Edition, Government
of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 80.
¼219½
vlY;kps brj osGk eyk dGrgh ukgh vls clos”oj Eg.kr- rks dks.kR;kgh tkrhpk
vlyk rjh ek>k thoukr dk; Qjd iMrks- eyk rj R;kapk Lusg feGrks-198
Jh clos”oj ço`fÙkoknh] bgoknh] gksrs gsp Li’V gksrs- /kkfeZdrscjkscj rs
çiapkpkgh fopkj djhr- clos”ojkauh drZO;iwrhZyk v/;kfRed egÙo fnys-199
dk;d
vkf.k JeegkRE; ;k ladYiuk ,desdka”kh lacaf/kr vlY;kps clos”oj ekU; djrkr-
ekuokph çxrh gh dk;d Eg.kts dk;Z ;k rÙokrwu >kysyh fnlrs- vkiY;k dk;kZcíy
O;Drhr fpdkVh] dk;kZcíyph fu’Bk] ifjJe] vls xq.k vl.ks xjtsps vkgs vki.k
dsysY;k dk;Zkps QG gsp HkkSfrd Lo:ikrhy dSykl Eg.ktsp ^LoxZ* vkgs-200
vuqHko eaMikph LFkkiuk
/kkfeZd] lkekftd] vkfFkZd] dk;Zkps dssanz Eg.kts vuqHko eaVi- clos“ojkauh
vuqHko eaVikph LFkkiuk d:u [kÚ;k vFkkZus vkiY;k dk;kZl çkjaHk dsyk- vk/kqfud
dkGkrhy yksdfu;qDRk lalnsP;k rksMhps vuqHko eaVi gs O;klihB 12 O;k „krdkr
ohj“kSo lektkr vfLrRokr gksrs- ohj“kSokP;k loZ ftOgkG;kP;k ç“ukaph xaHkhji.ks ppkZ
vuqHko eaVike/;s pkyw gksrh-
egkRek clos“ojkaP;k vfoLej.kh; dk;kZr f“koku qHko eVikP;k LFkkiusph fo“ks’k
uksan ?;koh ykxrs- 12 O;k 'krdkr R;kauh dsysY;k o lkekftd rlsp /kkfeZd Økarhph
chts ;k eaVikr varZHkwr gksrh- o.kZ] iaFk] gs Hksn fol:u loZ tkrh L=h] vkf.k iq:’k
,d= ;sowu /kkfeZd] u Sfrd] v/;kfRed rlsp lkaLÑfrd fo’k;koj ;k eaVikr ppkZ
djhr vlr- ppsZrhy fu’d’kZ gs nSufnau thoukr vkpj.kkr vkf.kr vlr- eaVikph
198- ^eR;Zyksd gk fud”kkekuokA ;k HkfB~Br rkowu ;kok]A
“kq/nk”kq/n ifj{kwu ?;kokA dqMylaxensok]AA
bFks [kjk rks p<rks ojrhA u dGh [kksVk r;k u c<rhA
fdaer Bjrs ;k HkwojrhA dwMylaxensokAA* ¼clos”oj opu Ø-34½
199- esudqnGs v”kksd xaxk/kj] ckjkO;k “krdkrhy vk| lekt lq/kkjd% egkRek clos”oj] çFke
vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj] Qsczqokjh 2003] i`-Ø-13-
200- ^T;kus vkiY;k ?kkekus gh dkGh ekrh fHktoyh
v[kaM Jekus T;kus vkiyk nsg jkcoyk d’V milys iskVklkBh
T;kus vkiYks ru vkf.k eu JeiqoZd f>tfoys
Jekph iqtk d:u T;kus f“kokph iqtk dsyh JfedkaP;k >ksiMhyk tks dSykl ekurks
T;kph ok.kh r“kh dj.khA gs dqMylaxensok] rksp txnxq: >kyk-* ¼ t;”ksV~Vh Hkkypanz]
opu] çFke vko`Ùkh] dukZVd lkfgR; vdkneh] csaxywj] 1998] i`-Ø-27-½
¼220½
lnL; la[;k lqekjs 300 ,o<h gksrh- R;kr 20 VDds efgyk gksR;k-201
vYYkeçHkaP;kw
v/;{krs[kkyh /keZfujis{k vuqHko eaMikr loZ tkrhP;k lnL;kauk lkekowu ?ksrys R;kiSdh
efMoky ekphnso& /kksch] es?kkj dsr:;k&cq:M] eknj pUu¸;k&ekax] fdUUkj
cEEk¸;k&lksukj] f“koukxe¸;k&egkj] 'kadj nkfle¸;k&f“kaih] <ksj dDd;k&<ksj] lexkj
gjG¸;k&pkaHkkj] pUUkclos“oj gk czkã.k rj euqok|kauh ukdkjysY;k L=h Lokra+=ky;k
ns[khy egÙo nsÅu vDdkegknsoh lR;dk] xaxkfcdk] ukxykafcdk] v“kk vusd efgyk
lnL;kauk ns[khy egÙokps LFkku fnys- fdÙkqjph jk.kh pUUkEEkkl ns[khy egRokps LFkku
fnys- fdÙkqjph jk.kh pUUkEEkk ;kp fopkjkP;k gksR;k-202
eaMikps toGikl lkjsp lnL;
,dkgwu ,d 'kj.k R;kxh] Kkuh] fon~okus gksrs- loZ lHkkln L=h iq:’k ijLijkauk
vuqØes ^vDdk* vkf.k ^v..kk* ;k ukaokus lacks/kr-
clos“ojkaP;k egkeuspk ¼eksBkokMk½ ,dk Hkkxkr loZ lnL; ,d= ;sr-
clos“ojkaP;k iq<kdkjkus Lkq: >kysY;k ;k çxRk dk;Zkps dk;Z{ks= R;akpk okMkp cuyk gs
fo“ks’k! okM;kr lnL;kauk okLRkO;klkBh dkgh varjkoj dqVhj] [kksY;k] xqgk cufo.;kir
vkY;k gksR;k- fcnj ftYg;kP;k clodY;k.k uxjhP;k vklikl eaMikps vo“ks’k vktgh
igko;kyk feGrkr-203
vuqHko eaMikph ekxZn“kZd RkÙos
1- loZ L=h iq:’k leku vkgsr-
2- dks.krhgh O;Drh tUekus] fyaxHksnkus] o.kZHksnkus fdaok O;olk;ku s Js’B fdaok
dfUk’B ukgh-
3- iq:’k fdaok L=h & iq:’k ;kr dks.krkgh Hksn ukgh-
4- fL=;kauk iq:’kkalkj[khp vkiyh mUurh d:u ?ks.;kpk vf/kdkj vkgs-
5- çR;sdkus LosPNsus vkiY;k O;olk;kph fuoM djkoh-
6- fL=;kalqn~/kk vkiY;k vkoMhps vFkkZtukZps dk;Z d: „kdrkr-
201- naMs t;Jh] txtaih lq’kek] ¼vuqoknd½ clo iFk] clo t;arh fo”ks’kkad] es 2008] clo
lferh] csaxyksaj] es 2008 i`-Ø-8-
202- ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czãkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`-Ø- 242-
203- ?kksMds ckykth ,e- ¼l aiknd½] txr~ T;ksrh egkRek clos”oj t;arh Lejf.kdk] 2007]
lnkf”ko eLdys] ukansM] ,fçy 2007] i`-Ø-21-
¼221½
7- loZp O;olk; çfr’BsP;k n`’Vhus leku vkgsr-
8- tkr] o.kZ o vkJe ;kapk R;kx djkok- Js’B dfUk’Brk ikGw u;s-
9- vkiyk O;fDrfodkl vkiY;k dk;dkrwu ?kMowu vk.kkok-
10- /;ku/kkj.kslkBh] fyaxkpZuslkBh LoxZlax ifjR;kx d:u vKkoklkr
tk.;kph xjt ukgh-
11- vkarjtkrh; fookg vkf.k loZ tkfro.kkZrhy lewg Hkkstukl mÙksstu ns.;kr
;kos-
12- vLi`“;rsyk lektkr dks.krsgh LFkku ukgh-
13- çR;sd ekuokyk vk/;kfRed vkf.k lkekftd ç“ukackcr eqDrfparu
dj.;kph eqHkk vkgs-
14- vuqHko vkf.k dkj.ks gs ekxZn“kZd RkÙo eqDr fparuklkBh vkf.k vk/;kfRed
çxrhlkBh vkgs-
15- /kkfeZd f“k{k.kklkBh ^yksdHkk’kk* gs mÙke ek/;e vkgs-
16- loZ O;Drhauk vkfRed mUUkrhlkBh v/;kfRed ppsZr Hkkx ?ks.;kpk lkj[kkp
vf/kdkj vkgs-204
vuqHko eaVi gk la?kVusP;k n`’Vhus ,d egÙoiw.kZ ç;ksx gksrk- vuqHko eaVikr]
dks.kh czkã.k ukgh] dks.kh 'kqnz ukgh- lxGst.k f“ko“kj.k vlsp okrkoj.k R;kauh r;kj
dsys- R;keqGs f“ko“kj.k gh ,deso lqla?kVhr 'kDrh mHkh dj.;kr R;kauh ;“k fEkGfoys
loZ tkrh tekrhaps yksd ,d >kys- ,dk vFkhZ tkfrO;oLFkk f[kGf[kGh dj.;kps rs
;“kLoh ç;Ru gksrs- vuqHko eaaVikeqGs] ,d= ;sowu oSpkfjd vknku çnku >kys-205
okrkoj.k [ksGhesGhps gksowu loZtu lqla?kVhr Lo:ikar mHks jkfgys- ladqfpr
fopkjkaiklwu iq.kZr% nwj gksowu çR;sdt.k ,dla/k vkf.k ,dkRe lekt vfLRkRokr
vk.kk;yk t.kw ç;Ru“khy >kyk gksrk- Jh clos“ojkauh la?kVuspk ik;k vlysY;k
204- ikVhy Hkhejko] djtdj fot;dqekj ¼laiknd½] ;qx çorZd egkRek clos”oj] çFkeko`Ùkh]
czãkth Hkhejko ikVhy] fd.kh] vgeniqj] ,fçy 2006] i`-Ø- 243-
205- Hunashal M., Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition, Government
of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 488
¼222½
lersP;k fopkjkyk /;s;k i;Zr us.;klkBh [kwi d’V ?ksrys vkiY;k vuqHko eaVikr
lokZalkBh fopkj dsyk- lo.kZ nfyr ;kapk lekos“k dj.kkjk R;kapk gk jk’Vªzfgrkpk
fopkjkp jk’Vªz/kekZyk iks’kd Bj.kkjk gksrk- ;k vuqHko eaMikeqGs lektkrhy QqVhji.kkoj
ekr d:u loZlekos“kdrk vk.k.;kr R;kuh ;“k feGfoys- vkiksvkip ,dk O;kid
ik;koj loZlekos“kd v“kh la?kVuk mHkh jgkoh v“kh Hkwfedk clos“ojkauh vkjaHkkiklwup
?ksryh- lerk o U;k; ;koj vk/kkfjr gh lektjpuk vfLRkÙokr vk.k.;kpk vfHkfuos“k
R;kaP;kr ukgh- LokHkkfodi.ks] lgtrsus loZ xks’Vh ?kMkO;kr vls R;kauk okVs o rls
>kysgh-
dY;k.k Øakrh
HkkjrkP;k bfrgklke/;s vkti;Zar vusd /kkfeZd] lkekftd] vkf.k jktdh;
ØkaR;k >kY;k- ckjkO;k 'krdkr dukZVdkrhy dY;k.k ;sFks >kysyh Økarh gh ,d
vuks[kh] vtksM o loZd{k Økarh gksrh- ;k Øakrhus /kkfeZd] lkekftd] uSfrd] vkfFkZd o
jktdh; v“kk loZ ckcrhr veqykxz ifjorZu ?kMowu vk.kys- ;keqGs Hkkjrkrhp uOgs rj
txkrhy ;k ,d EkgÙoiw.kZ lkekftd Økarh Eg.kwu ;k ØkarhdMs ikfgys ikfgts-
12O;k 'krdkr dukZVdkr] tkfrO;oLFkk] vLi`“;rk eksB;k çek.kkoj vfLRkÙokr
gksrh- /kekZP;k ukaokoj lektkps 'kks’k.k lq: gksrs- tkrho:u euq’;kps Js’BÙo rlsp
dfu’BÙo ekuys tkr gksrs- fL=;kauk dqBykgh vf/kdkj uOgrk- v“kk ifjfLFkrhr
dukZVdkr ckjkO;k 'krdkr clos“oj:ih Økafrdkjdkpk mn; >kyk-
lektekU; uSfrd O;olk;] uksdjh fdaok 'ksrh çR;sdkus djkoh- loZp O;olk;
leku] ifo= vkgs- O;olk;kr Js’B&dfu’B vls oxhZdj.k dj.;kr ;sow u;s- nqnsZokus
;krwup tkrhaph fuehZrh >kyh vkgs- nqlÚ;kaps 'kks’k.k dj.;kP;k ço`RRkhpk] nqlÚ;kaP;k
Jekoj tx.;kP;k ço`Ùkhpk clos“ojkauh f/kDdkj dsysyk vkgs- fHk{kko`Ùkh r“kh R;kT;p]
vfrfjDRk dekfoysY;k /kukpk mi;ksx lektkrhy xjtw] yqG;k] ikaxG;k] 'kks’khr
fiMhrkalkBh dj.;kr ;kok gkp nklksg gks;-
cGh çFkk] gkse gou] çk.khfgalk] laU;kl ço`RRkh nsgkyk d’Vfo.kkjs ti&ri]
vuq’Bkus] ea=&ra= ;k xks’Vhauk gh clos“ojkauh Vhdkfo’k; cufoysys gksrs- ojhy lerk
¼223½
fopkjkapk çlkj] çpkj djrkr] fyaxnh{kk ns.;klkBh lar fQj.kkjs pjarh fuLi`g
mikld ok çpkjd Eg.ktsp ^taxe* gksr- v“kk fujyl lersps çpkdk;Z dj.kkÚ;k
taxekauk o Lokehauk lokZauh mnkj gLrs LkoZrksijh enr djkoh- vkJ; |kok vls
vkokgu o lfØ; çksRlkgu clos“ojkauh fnysyk gksrk-
clos“oj lektkrhy loZ tkrha /kekZP;k yksdkauk HksVk;yk tkr- ,df=r jkg.ks]
[kk.ks] fi.ks] v“kk ckchcíy clos“ojkauk okoxs okVr uls- gk R;kaP;k ekuorkoknh
/kksj.kkpk uSfeÙkhd ifjikB vls clos“ojkaP;k fopkjkus] Ñrhus o vkpj.kkus vR;ar
çHkkfor gksowu ^ukxhnso dkacGs* ;k vLi`“;kus vusd nsorksikluk R;kxwu clos“ojkaP;k
ohj“kSo pGoGhr lkehy >kyk- ,dnk R;kus clos“oj o vuqHko eaVikrhy loZ
lnL;kauk tso.kklkBh vkeaf=r dsys- R;kaps vkea=.k clos“ojkauh Lohdkjys gs ikgwu
deZBkauk clos“ojkapk jkx vkyk-
clos“oj cgqtu lektkr R;kaP;k dk;ZkeqGs yksdfç; cuys- clos“ojkaps vLi`’;
m/nkjkps dk;Z o R;kaP;k yksdfç;rscn~/ky jktk fcTTkyP;k njckjkrhy lukruh o
deZB ea«;kaP;k eukr eRlj fuekZ.k >kyk- clos“ojkauh vkiY;k çkekf.kd dk;kZeqGs
dj.khd inkiklwu rs egkea=h inki;Zar iksgpY;keqGs dkgh ts’B ea=kpk vgadkjgh
nq[koyk xsyk- fcTTkGkP;k toGP;k orqZGrkr okoj.kkÚ;k LrqfrikBd o /keZj{kdakpk
[kksVk vko vk.kk.kkÚ;k lukruh yksdkaph ukos ckjkO;k 'krdkrhy gfjgj dohus v“kh
fnyh vkgsr- ¼clojkt] nsorjxGs dUuM pfj=] xzaFk½ ukjk;.k HkV~V] ¼fcTTkGkPk
jktxq:½] v“kh gh vBjk yksdkaph ukos fnysyh vkgsr- gs cgqrsd osnk/;;uh deZB
czkã.k gksrs dkght.k njckjkr vf/kdkjh o ea=h gksrs-206
njckjkrhy ojhy lukrU;kauh fcTTkGkdMs clos“ojkfoa:/n rØkj dsyh- ,dk
cktqyk clos“ojkaP;k lkekftd dk;kZeqGs R;akph cgwtu lektkr yksdfç;rk ok<r
gksrh rj nqlÚ;k cktqyk R;kap s fojks/kd ,d gksowu clos“ojkaP;k fojks/kkr fcTTkykps
dku Qqadr gkssrs- clos“ojkaalkBh loZ lekt loZ tkrh leku gksR;k- rs vkiY;k
'kj.kkaP;k HksVh xkBh ?ksr fQjr- R;kauk egkj] ekax] czkã.k] pkaHkkj v“kk tkrh ekfgr
206- Wadiyae Jayaobamaraja, Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 20
¼224½
uOgR;k- R;kauk QDr ekfgr gksrs rks QDr ekuo /keZ] vkf.k gsp gsrw MksG;kleksj Bsowu
R;akuh vuqHko eaVikps nksu lnL; gjG;k o e/kqoje ;kaP;k eqykapk fookg >kyk- gk
fookg eqyxk o eqyxh nks?kkaP;k lEEkrhus >kyk- tUekus pkaHkkj vlysY;k gjG;kpk
eqyxk 'khyoar o tUekus czkã.k vlysY;k eq/kojlph dU;k dykorh- tUekus
feGkysY;k tkrh lksMY;k rj :i] xq.k] fo|k o LoHkko ;k n`’Vhus ,esdkauk vuq:i
gksrs- e/kqoj; gjG;kP;k 'kqn~/k o ifo= vkpj.kkus Hkkjkowu xsyk gksrk- R;kyk gjG;k“kh
ukrslaca/k tqGwu ;kosr vls eukiklwu okVr gksrs- Eg.kwu ea=h vlysY;k e/kqjlkus
vkiyh eqyxh gjG;kP;k eqykyk |koh v“kh bPNk O;Dr dsyh- tUekpsgh dkagh LkaLdkj
vlrkr- R;kpk ifj.kke gG~;koj gksrk rks ladksph o`Ùkhpk gksrk- i.k vuqHko eaVikrhy
clos“ojklag vusd f“ko“kj.kkauh] f“ko“kj.k e/kqojl] ;kaph bPNk iw.kZ Ogkoh vlkp
fopkj ekaMyk- closs“ojkaPks Eg.k.ks nksUgh fyaxk;r rÙokph vlY;kus] R;kaP;k iqokZJehP;k
tkrhapk fopkj dj.;kps eqGhp dkj.k ukgh- tkrh ikrhps ca/ku eku.;kph xjt ukgh-
R;keqGs “khyoar vkf.k dykorh ;kpk f“ko“kj.k dqVwackrhy eqykaps yXu gks.;kl gjdr
ukgh- pwd rj ewGhp ukgh- Jh clos“ojkaph gh vkKkp vkgs gs çek.k ekuwu gjG;k o
R;kph iRuh dY;k.kh eqyxk f“kyorkaP;k yXukyk r;kj >kys- ;s.kkÚ;k ladVyk rksaM
ns.;kph r;kjh ns[khy R;akuh dsyh- Jh clos“ojkauh çLFkkfir dsysyh rÙos ikGk;pk
fu“p; dsyk- R;kaP;k ;k /kkMlh fu.kZ;kus f“ko“kj.kkr uopSRkU; lGlGw ykxys vkf.k
gjG~;kiq= o e/kqoRlkph dU;k ;kapk fookg vusd 'kj.k 'kj.khaP;k mifLFkrhr vuqHko
eaVikP;k lHkkx`gkr eksB;k FkkVkr ikj iMyk- ;k vkarjtkrh; fookgkph ckreh
okÚ;klkj[kh dY;k.k uxjhr iljyh- mPpo.khZ;kaP;k xVkr tGQGkV >kyk- vusd
deZBkauh pDd jktkpk egky xkByk o >ky syh ?kVuk lkaxwu u Fkkacrk f“ko“kj.kkadms
dkukMksGk dsyk rj egkjktkaps jktk fcTTkG vklugh /kksD;kr ;k;yk osG ykx.kkj
ukgh- R;kaP;koj o fo“ks’kr% R;kaps usrs clos“ojkaoj dk;Zokgh >kyh ukgh- rj vkiyk
lekt m/noLr gksbZy- o.kZladV dk<sy- jktkus lko/k Ogkos- vls b“kkjs ns.;kr vkys-
chTtykyk clos“ojkaps drZ`Ùo ekfgr gksrs- i.k ;k ?kVusus rksgh fcFkjyk- R;kus çFke
clos“ojkaukp ;kps Li’Vhdj.k fopkjys- fyaxnh{kk ?ksrY;koj nks?ksagh gjG~;k o e/kqojl
,dkp /kekZps >kys gksrs- rj nks?ksgh fyaxk;r vlrhy rj R;kaP;k eqykapk fookg gk
¼225½
foykse i/nrhpk fdaok vkarjtkrh; fookg uOgs- gk tkrhpk fookg gks; vls
clos“ojkauh lkafxrys o RksFks mifLFkr 'ksdMks f“ko“kj.kkauh R;kauk ikBhack fnyk i.k
dkjLFkkuh] clos“oj }s’Vs ea=h ;k deZB lukruh yksdkauh jkT;kr vk/khp xksa/kG
mMowu fnyk gksrk- R;akuh jktkyk fcTTkGkps er ifjorZu d:u clos“ojkaP;k fo:n~/k
mHks dsys- fcTTkGkyk okVw ykxys fd vkiys jkT; clos“oj 'kj.kkaP;k lgk;kusp
feGosy- eqGkr dGpq;Zao“kh fcTTkykus pkyqD; jktk pkyqD; rSyi r`rh; ¼chTTkGkpk
ekes HkkŽ /kksdk nsowu lÙksoj vkyk gksrk- gs rÙdkyhu iqjkO;ko:u fln~/k gksrs-207
vkj-lh- fgjseB ;akuh ikydqjdh lkseukFkkP;k rsyxw Hkk’ksrhy cloiqjk.k
xzaFkkP;k vk/kkjs ^Jh clos“oj* ;k xzaFkkr vkarjtkrh; fookgkizlaxh ?kMysY;k ?kVusps
o.kZu iq<hyçek.ks dsys vkgs- fcTTkykP;k njckjkrhy ekap..kk o ukjk;.k ;k o.kkZJe o
tkfrO;oLFksps iqjLdR;kZ ea=kaP;k lkax.;ko:u gk vkarjtkrh; fookg Fkkacfo.;kl
fcTTkykus lakfxrys i.k ;kl clos“ojkauh udkj nsowu egkea=h inkpk jkthukek fnyk-
208 e/kwokjl gjG;kpk ;kaps cfynku Eg.kts Hkkjrkhy tkfrO;oLFkk eksMwu dk<.kkÚ;k
ckjkO;k 'krdkr gks.kkÚ;k vkanksyukrhy cfynku gks;-209
dY;k.k e/;s ;k ?kVuk ?kMr vlrkauk clos“ojkaps eu mnkl >kys- R;kauh
dY;k.k R;kx.;kpk fu.kZ; ?ksryk- R;akuh dY;k.k lksMwu vkiY;k xq:dMs dqMylaxe
;sFks vkys-R;kps fpRRk FkkÚ;koj uOgrs- R;kauk 'kkarrk goh gksrh-R;akuk okVw ykxys- vkiys
ftor dk;Z iw.kZ >kys vki.k pkyfoysY;k la?k’k Z vkiys lgdkjh iq<s pkyorhy vls
R;kauk okVw ykxys- fuykspuk gh R;akph iRuh R;kaP;klkscr uOgrh rh dY;k.k ;sFks gksrh-
;k ekxph dkj.ks ek= letw 'kdr ukgh- clos“ojkauh rqaxHknzsr mMh ?ksryh- o vkiyh
thou;k=k laifoyh-210
clos“ojkapk lgkdjh ekp¸;k Eg.kY;kçek.ks rks rstkse; gksowu
207- Hiremath R.C., Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 28
208- gs lxGs ?kMwu vkY;kuarjgh jktk fcTTky LoLFk u clrk R;kauh e/kqojl o gjG;k ;k
o/kwouj fiR;kauk f“k{kk QekZfoyh- çFke nks?kkapsgh MksGs dk<.;kpk vekuq“k gqdwe fnyk ,o<s
gksowugh fcTTkykps eu lek/kku >kys ukgh- ;k nks?kkaukgh idMwu ,GsgksVs f“k{kk fnyh-
,GsgksVs f“k{kk Eg.kts ;k nksa?kkukgh gÙkhP;k ik;h cka/kwu QjQjr e`R;w gksbZi;Zar vks<.;kph
f“k{kk-
209- esudqnGs v”kksd xaxk/kj] ckjkO;k “krdkrhy vk| lekt lq/kkjd% egkRek clos”oj] çFke
vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj] Qsczqokjh 2003] i`- Ø-44-
210- ^rRdkfyu ohj”kSo lkfgR;kr ;k ?kVusl ^^fyaxSD;** vlk “kCn okijysyk fnlrs-*
¼226½
^“kqU;kr* foyhu >kyk-211 R;kaP;k e`R;wph okrkZ dGY;koj fuyykspusus 'kksd dsyk vkf.k
EgVys] dh rs vkrk nsgghu vLrh >kys vkgs- vkf.k rh 'kqn~/k clokaP;k ekxksekx xsyh-
'kj.k yk sdkauh dY;k.k uxjkph rqyuk clos“ojkaP;k HkfDr:ih rsykus çTTofyr
dsYksY;k fnO;k“kh dsyh- rs Eg.kkys dh] ^;k fnO;kus vla[; yksdkauk çdk“k fnyk-
QqVyk gksrk] rsy lkaMys gksrs ijarq fnO;kpk çdk“k vkrk nSoh rstkr foyhu >kyk
gksrk-*212
bdMs dY;k.k e/;s ,dp xksa/kG lq: >kyk- fcTTkYkkus dsysyh fu’iki 'kj.kkaph
gR;k] 'kj.kkaps iq<kjh clos“ojkaPkk jkTkR;kx] o dY;k.kR;kx] jktk lksfonsokP;k*
lSfudkaph opu okMe;kph pkyfoysyh gksGh] jkT;krhy 'kj.k 'kj.khapk pkyfoysyk
vekuw’k NG ;keqGs clos“ojkaP;k vuq;k;kr larkikph çpaM ykV fuekZ.k >kyh gksrh-
lqMkpk] Øsk/kkpk foLro lwIri.ks /kqelr gksrk- /kx/kxr gksrk- jkT;krhy fyaxk;rkph
vkf.k x.kkpkjh o`ÙkhP;k 'kj.kkaph eu%fLFkrh ç{kqC/k gksrh- vfHkfuos”kh dMO;k clook|kaps
xV LkqIri.ks xkoksxkoh ok<rp gksrs- v“kkp ,dk mlGR;k Lor%P;k ç{kqC/k xVkpk çeq[k
gksrk- txnso] R;kaps thokyk tho ns.kkjs nksu lgdkjh gksrs- eksy¸;k o ckse¸;k-
MkW-v“kksd xaxk/kj esudqnGsauh vkiY;k ^ckjkO;k 'krdkrhy vk| lektlq/kkjd
egkRek clos“oj* ;k xzaFkkr clo vuq;k;h txnsokdMwu dypqjh jktk fcTtykP;k
gR;sps o.kZu iq<hyçek.ks dsysys vkgs- ^,dk e/;jk=h rGiR;k ryokjh ?ksowu txnso
lgdkÚ;klksacr >ik>i jktokM;kP;k ik;Ú;k p<wu xsys- MksG;kr o MksD;kr lqMkps
çpaM FkSeku gksrs- R;kaP;k n`f’Vleksj gÙkhP;k ik;akuk cka/kwu QjQVr vks<Y;k tk.kkjs
fu’iki gjG;k o e/kwokjl QDRk fnlr gksrs- igkÚ;kojhy lSfudkauk {k.kk/kkZr yksGowu
MksG;kph iki.kh yors uk yors ,o<;k osGkr R;akauh vr%iqjkr >ksiysY;k 'kj.kkaPkk
dnZudkG BjysY;k fcTTkGkps f“kj ,dk ?kkokr /kMkosXkGs dsyk- ;k vkdfLed o
ukV;e; ?kVuseqGs reke clokuq;k;h f“ko“kj.kkauh fcTTkGkps ekjsdjh Bjowu dY;k.k
211- ^ohj”kSo rÙokuqlkj bZ”oj :ioku ¼vkdkj½ o :ifoghu vlk nksUgh vlrks- R;kps o.kZu
usgeh ^”kwU;* vls djrkr] T;kpsp nqljs uko ^iw.kZ* vkgs-*
212- eqrhZ ,e-fpnkuan] fdacgqus jfoanz] vuqoknd] Jh-clos”oj lq/kkjhr vko`Ùkh] 2004] uW”kuy cqd
VªLV bafM;k] ubZ fnYyh] 2004] i`- Ø-68-
¼227½
jkT;kr jktk lksfonsokP;k lSfudkpk gSnkSl o fgalkpkj lq: >kyk- ;k dY;k.k
Økarhrwup jDRkikrkyk o lwMl=kyk vkjaHk >kyk-*213
fcTTkGkPk e`R;w fooknkLin gksrk- ^nso dqBY;krjh /kekZph xq:fdYYkh gh vkgs*-
vls Eg.k.kkÚ;k clos“ojkauh fcTTkGkP;k gR;syk ekU;rk fnyh vl.ks 'kD; ukgh vlsgh
,d er vkgs- dks.kh vlsgh Eg.krkr dh] clokaP;k fouaR;k o vktZos /kqMdkowu
fcTTkGkpk o/k dj.;kr vkyk- clokP;k ;k ?kMkseksMha“kh dlykp laca/k uOgrk vls
eku.kkjsgh cjsp yksd vkgsr- R;akP;k ers ;k gR;sekxs fu[kG jktdh; gsrw gksrs vk.k[kh
dks.;kgh ohj“kSokus gk o/k dsyk uOgrk-214
pkyqD; jktdqekj o R;kaps ekaMfyd gk
xksa/kG lq: >kY;koj xwIros“kkr dY;k.k uxjhr ;sowu jkfgys gksrs- pkyqD;kaP;k jktkps
vigj.k dj.;kÚ;k dypqjh jktk fcTTkGkpk R;kauk lwM ?;ko;kpk gksrk- rks R;kauh
jktkyk ek:u ?ksryk- f“ko“kj.kkauh R;kyk ekjys ukgh-215
;k ckcr MkW-esudqnGs
Eg.krkr] ^fcTTkGkPkk [kwu gk clos“ojkaP;k lkekftd lersP;k pGoGhyk dsysY;k
fojks/kkph çfrfØ;k gksrh- dY;k.kP;k flagklukP;k çkIrhlkBh ukrsokbZd o brj
egÙokdka{kh ea=h ;kaP;k dVkpk rks Hkkx UkOgrk- fcTTkGkus fHkUu tkrhr fookg ?kMowu
vk.k.kkÚ;kaph fu?kZ̀.k gR;k dsyh gksrh- ng“kr fuekZ.k dj.;kpk ç;Ru dsysyk gksrk- ;k
Øwj o funZ;h gR;spk fu’ks/k Eg.kwu /kekZa/k lukruh jktlRRksyk ekuoh gDdkP;k
laj{kdkauh fnysys rs pks[k çR;qÙkj gksrs-*
dY;k.k Økarhph O;kIrh
fcTtykP;k o/kkuarj jkT;kr vf/kdp vank/kawnh o vLFkS;Zrk ektyh- ftdMs&
frdMs ;knohpk o.kok isVyk ;kr gtkjks ohj“kSo fyaxk;rkpk cGh xsyk- ?kjsnkjs
213- esudqnGs v”kksd xaxk/kj] ckjkO;k “krdkrhy vk| lekt lq/kkjd% egkRek clos”oj] çFke
vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj] Qsczqokjh 2003] i`’B Ø-53-
214- eqrhZ ,e-fpnkuan] fdacgqus jfoanz] vuqoknd] Jh-clo s”oj lq/kkjhr vko`Ùkh] 2004] uW”kuy
cqd VªLV bafM;k] ubZ fnYyh] 2004] i`- Ø-70-
215- ikBd çHkkdj ik-] psruk fprke.kh] Jh-clos”oj] çFke vko`Ùkh] lqfo|k çdk”ku] lksykiwj]
vkWDVksacj 2005] i`- Ø-44-
¼228½
jktlSfudkadMwu tkGyh xsyh- v“kk ifjLFkrhr opu lkfgR;kP;k lqj{kslkBh vuqHko
eaMikps vYyeçHkw] vDdkegknsoh] Jh“kSy] ioZrkdMs xsys- pUuclos“ojkalg vDdk
ukxykafcdk] xaxkfcdk] xaxkfcdk] efMokG ekp;k] vfac;kj pkSM;k] <ksj dDd;k] ekax
pUu;k] b- 'kj.kkauh x.kkpkjh o`Rrhus fojks/k d:u xksO;kP;k iwosZdMhy lg;knzhP;k
fufcM oukrhy mGoh ¼ft-dkjokM½] {ks=kdMs yir Nir R;kaP;k lkscr veqY; vls
opu lkfgR; gkssrs okVrs cÚ;kp fBdk.kh fcTTkGkP;k lSU;klkscr ;qn~/k >kyh-
dY;k.ke/kwu mGohdMs tkr vlrkauk lksykiwj ;sFkhy x.kkpkjh nykl
lksykiwjps fln~/kjkes“oj o pkeyknsoh jk.khus enr dsyh- ;k nykps usr`Ùo 'kqjfoj
ekfM;kG ekPk¸;k fpUe;Kkuh] pUuclos“oj o vDdkukxEEk] xaxkfcdk o 'kj.k Mksgkj
dDd;k djhr gksrs- lksykiwjgwu iw<s xsY;koj fcTty lSU;kus 'kj.kkapk ikBykx Lkq:
dsyk-fcTTky lSU;kl gqydko.kh nsowu 'kj.k dMdksG] lqÙkhxsrj] lkaxy] eqjxksdMs
ç;k.k dsys- eqjxksM rk-cSygksaxy ft-csGxkao] ;sFks çFke ;qn~/k >kys- ;k ;q/nkr 'kqjfoj
efMokG eko¸;k Bkj >kyk- 'kj.kkauh R;kapk dkjhtus ;sFks vafre laLdkj dsyk- iq<s R;k
fBdk.kh efMokGkaph 'kj.khu lek/kh cka/kyh- iqUgk 'kj.k o fcTty lSU;kph dknjksGh
;sFks HksV gksowu nqljs ;q/n >kys- dY;k.kEEk o clo iRuh xaxkfcdk fcTTky lSU;k“kh
y<r gksR;k- ;k ;q/nkr xaxkfcdk o dY;k.kEEk t[keh >kY;k R;kaph çk.kT;ksr
ekyoyh- 'kj.kkauh dY;k.kEEkkpk vaR;laLdkj :nzequhaP;k gLrs frxMh xkoh dsyk- vkt
frxMh ;sFks dY;k.kEEk lek/khLFkG vkgs- xaxkfcdkekrspk vafre laLdkj eyçHkk
unhdkBh ,e-ds- gqcGh ;sFks dj.;kr vky- R;kuarj 'kj.k dDd;kauk ohjej.k iRdjkos
ykxys- rs T;k LFkGh fyaxSD; >kys- rsFks vkt dDdsjh ukokps xko vkgs- iq<s
clos“ojkaP;k 'kj.kkauk nkukEEk jk.khus enr dsyh- nkuEEkkus 'kj.kkauk ?kksMs] 'kL=s] lSU;s
nsowu R;kauk mGohl ikBfo.;kl loksZrksijh lgdk;Z dsys- v“kk ladVkauk rksM nsr
clos“ojksps vuq;kph mGoh ;k bPNhr LFkGki;Zar ;sowu iksgkspys- fcTTkykpk tkokbZ
jk;eqjklhl 'kj.kkauh idMys ijarq vDdukxEEkkP;k vkns“kkuqlkj R;kl thonku ns.;kr
vkys- mGoh ;k xksO;kps dnac jkts isehMh ;akuh vkJ; fnyk-216
216- ikVhy Hkhejko] mGoh {ks=] çFke vko`Ùkh] “kj.k lkfgR; eaMG] ykrwj] es 2008] i`-Ø-4-
¼229½
clos“oj ,d çsf’kr gksrs- lxG;kp çsf’krkaçek.ks R;kaP;kr dkagh oSxq.;s gksrs-
iq.kZÙo çkIr gks.;klkBh R;kauh vk;q’;Hkj ç;Ru vkf.k la?k’kZ dsys ;krwu rs tUer%p
fl/n uOgrs gsp Li’V gksrs- R;akuh O;Dr dsysY;k vkf.k vkpkjysY;k loZp xks’Vh
vkiY;kyk iVrhy vls ukgh- R;akph opus vkf.k vkpkj R;kaP;k dkGkP;k lanHkkZr
riklwu ikfgY;kojp vFkZokgh Bjrhy- R;kaP;k oSxq.;keqGsp [kjs rj clokph ekuork
>GkGwu mBrs vkf.k rs vkiY;kyk fç; okVrkr-
l/;kpk ohj“kSo lekt clos“ojkaPkk vkn“kZ LoIukrhy lekt ulsygh dnkfpr-
i.k dqBY;k çsf’krkph LoIus R;kaP;k /kekZus vkf.k lektkus iw.kZ dsyh vkgsr\ i.k
clos“ojkaP;k f“kdo.kwdhpk oLrqfu’B vH;kl dsyk rj R;kaP;k fopkjkaph vktgh
vko“;drk vlY;kps tk.kors- R;kapk çsekpk lans“k] lR;kpk vkxzg] n;k“khyrk vkf.k
ek.klkek.klkrhy lekursps rÙo] dk;kZfo’k;hpk loZ lektkyk ca/kudkjd dsysyk
vkxzg] R;akph lektoknh n`’Vh] R;kaps xfjckaojps çse vfk.k in~nfyrakfo’k;hph d.ko
dsoG HkwrdkGkrhy ek.klkph f“kdo.k Eg.kwu VkGrk ;s.kkj ukgh-
12 O;k 'krdkrhy ohj“kSo lkfgR; & ,sfrgkfld lk/ku
vusd ohj“kSo lkfgR;ke/;s ohj“kSo laçnk;kP;k rÙoKkukcn~/kyph ekfgrh
feGrs- tho o f“kokps ,sD; LFkku] Kku ijekRek] ijefo“okl tk.k.;kps vR;ar lksis o
Li’V Kku vkgs- ‘kVLFky vkRek o ijekRek lacaf/kpk ,d Kku lkax.kkjk ‘kVLFky Kku
bZ“ojkiklwu Eg.kts f“kokiklwup ekuokl çkIr >kY;kps lkafxrys tkrs-
tho o f“kokps Kku loZçFke f“kokus ikoZrhl lkafxrys rsp ‘kVLFky loZçFke
vkxe 'kkL=kr vkgs- ohj“kSo fyaxk;rkps gs ‘kVLFky Kku çkphu letys tkrs- ‘kVLFky
Kku gs ohj“kSokaps /keZrÙo letys tkrs gs Kku RkÙo] laLÑr o dUuM lkfgR;kr
vk<Grs-
Jh fln~/kkar f“k[kke.kh xzaFkkr ohj“kSokaps rÙoKku O;ofLFkr o Øaeokj fnlwu
;srs- gk xzaFk laLÑr Hkk’ksr vlwu osnrÙoKkukP;k toG tk.kkjk fnlrks- ;k xzaFkkr
js.kqdkpk;Z vkxLr _’kh ;kaP;krhy laokn vkgsr- ;kl ^js.kqdxhr* vlsgh Eg.krkr- eqG
¼230½
'kadjkus ikoZrhl lkaxhrysys Kku vkxe xazFkkr vlwu rsp Kku txnxq: js.kdkpk;kZauh
vkxLr _’khauk mins“k dsysyk vkgs- gk laokn Jhfln~/kkaRk f“k[kkef.k gks;-217
f“kolaçnk;kr çfl/n vlysys loZ f“kox.kkps] vf/kirh] js.kqdkpk;kZauh rsp iqUgk
i`Fohoj vxLrh _’khyk lkafxrys vkgs- js.kqdkpk;kZauh vxLrh equhyk lkafxrysys
fi.ML;ykiklwu ohj“kSo vuqxzgk; yksdkukeH;/kkr lqf/k;kaoj-1-1&3 Kku“kqU;LFkkyki;Zar
vlysY;k ,d“ks ,d LFkykar o.khZysys ohj“kSo] egkra=] iaMhrx`.kh v“kk f“ko;ksxh
f“kokpk;kZauh ohj“kSokoj vuqxzg dj.;klkBh lkafxrys vkgs-218
ohj“kSo rÙoKkukpk xkHkk
Eg.kwu ;k fln~/kkar f“k[kkef.k xzaFkkdMs ikfgys tkrs-
opu lkfgR;
vkxe] fln~/kkar f“k[kkef.k ;k laLÑr xzaFkkf“kok; clos“oj dkyhu dkagh
opudkjkauh fuekZ.k dsysY;k opu lkfgR;kae/;sgh ohj“kSokP;k rÙoKkukcn~/kyph ekfgrh
feGrs-
opu lkfgR;kph fufeZrh yksdHkk’ksrwu dj.;kr vkyh vkgs- opulkfgR; gs ,d
yksdlkfgR; vkgs- rÙdkyhu lektkrhy cgqtukauh vkiY;k cksyhHkk’ksrwu O;ogkfjd
lk/kh lksih mnkgj.ks nsowu opukaOnkjs ohj“kSoiaFkkps rÙoKku Li’V dsysys fnlrs- opu
lkfgR;kP;k ek/;kekrwu foiwy lkfgR; fuekZ.k >kys- ohj“kSo laçnk;kP;k fodklkr o
çlkjkr opudkjkaps eksBs ;ksxnku vlysys fnlwu ;srs-
'kadjnklhe;k] ,dkarjk;k] ;kf“kok; Lor% clos“ojkauh vusd opukaph fufeZrh
dsyh- vuwHko e aVikP;k ek/;ekrwu toG toG 770 f“ko“kj.kkauh opukaph fufeZrh
dsyh- ;k fL=;kaapk lgHkkx egÙokpk gksrk- ;k fBdk.kh ns“kHkjkrwu vkysys yskd vuqHko
eaVikps lHkkln gksrs- clos“ojkalkscr vlyys R;kaps çeq[k lgkdkjh vYYkeçHkw]
pUUkclos“oj] lksykiwjps fln~/kjkes“oj] vDdegknsoh] vDdukxEEkk] fuykafcdk]
xaxkchadk] eMhokG ekphnso] v“kk vusdkauh gtkjksaP;k la[;sus opukaph fufeZrh dsyh-
217- ^rRlEçnk;fl/nsu js.kdqu egkReuA
x.k“ojs.k dfFkrexL;R;k;] iq%f{krkS*A Jh-fl-f“k% 1&29AA 218- Kalajate B.M., Diwakar, Shri.Basavesvara, A Commemoration Volume, 1st Edition,
Government of Mysore, Bangalore, 1967, Page No. 172-
¼231½
vkt nqnSZokus vusd opu u’V >kysyh vkgsr-219
clos“ojkaP;k uarj Eg.ktsp 13
'krdkuarj ohj“kSo lkfgR;kr eksBh izxrh >kY;kps fnlrs-220
cloiqjk.k
rsyax.kkrhy ikydqjdh lkseukFk ;kauh rsyxwe/;s cloiqjk.k gk xzaFk fyfgyk-
;kr clos“oj o R;kaP;k ledkyhu f“ko“kj.kkaps pfj= vkgs- R;kuarj 'kadjkpk;Z ;kauh
laLÑr e/;s cloiqjk.kkaps Hkk’kkarj dsys- iq<s f“konkl egkjktkauh ejkBhr clo
iqjk.kkaph fufeZrh dsyh-221 ;k ohj“kSo lkfgR;krwu ohj“kSo rÙoKkukc/nyph ekfgrh çkIr
gksrs-
vkxe xzaFk
ckSn~/k] oS’.ko] 'kSo] /keZiaFkkps rÙoKku vki.kkLk vkxekr HksVrs- osxosxG;k
/kekZP;k osxosxG;k iaFkkps vkxe osxosxGh vlwu R;kapk mRiÙkhdkG fuf“pri.ks lkaxrk
;sr ukgh- oSfnd vkf.k voSfnd /keZ xzaFkkrwu vkxekaph fufeZrh >kysyh vkgs- dkagh
çkphu lkfgR;kr vkxekauk vikS:’ks; letysys vkgs- vkxekaph fufeZrh 'kadjkP;k
eq[kkrwu >kyh- rh vB~Bkfol çdkjph gskrh- rh çFke ikoZrhl o uarj brjkauk letyh
vlsgh lkafxrys tkrs-
lk/kkj.k% vkxekps çdkj nksu lkafxryh tkrs- ifgyk oSfnd vkxe vkf.k nqljk
voSfnd vkxe] osn] bfrgkl] iqjk.k o ra= gs oSfnd vkxe i.k ckSn~/k lkj[ks vkxe
^voSfnd* Eg.kwu vksG[kys tkrkr- dkgh fBdk.kh voSfnd ok³~e;kl vkxe o oSfnd
ok³~e;kl fuxe Eg.krkr- osnkauk fuxe vkf.k ra=kuk vkxe gs ukao vkgs- vkxekps
219- oaM~Ms xq:ukFk] ohj”kSo /keZ ifjp;] çFke vko`Ùkh] “kdaqryk çdk”ku] mnxhj ft-ykrwj] ekpZ
2002] i`- Ø-54-
220- e- clos“ojkuarj toGikl 'kaHkj Ok’kkZuarj Eg.ktsp rsjkO;k 'krdkP;k lq:okrhyk ejkBhe/;s
dkagh foj“kSokauh ohj“kSo lkfgR;kph fufeZrh dsyh- ;k yksdkauh clos“oj o R;kP;k 'kj.kkaph
ijaijk iq<s pkyw Bsoyh- folksck [kspj] ts rsjkO;k 'krdkP;k lq:okrhy gksowu xsys R;kuk
ejkBh ohj“kSo lkfgR;krhy ifgys lar vls Eg.kys tkrs- R;kaps ‘kVLFky gs xazFk ejkBhrhy
ohj“kSo iaFkps "kVLFkyklaca/khps ifgys xzaFk Eg.kwu vksG[kys tkrs-* folksck [kspj gs vkSa<k
ukxukFkps jfgok“kh rsFksp gs lar Js’B ukensokauk ^f“koth,SD; rÙoKkukpk ^mins“k folksck
[kspjkauh dsyk- folksck [kspjkaP;k lkfgR;krqugh ohj“kSokaP;k rÙoKkukc/nyph ekfgrh feGrs-
16 O;k 'krdkr tUeysys b-l- 1560 eUeFkLokeh ¼tUeLFkG usduwj ft-chM½] gs
gh ejkBhrhy ohj“kSo lkfgfR;d R;kauhgh vkiY;k xzaFkke/kwu ohj“kSo rÙoKkukpk çlkj ejkBh
Hkkf’kdkae/;s dsys- R;kauh ^xzaFkjkt JhijejgL;*] fyaxs“oj ;k xzaFkkph fufeZrh dsyh-
221- oaM~Ms xq:ukFk] ohj”kSo /keZ ifjp;] çFke vko`Ùkh] “kdaqryk çdk”ku] mnxhj ft-ykrwj] ekpZ
2002] i`- Ø-66-
¼232½
'kSo] 'kkDr o oS’.ko gs rhu Hksn vkf.k 'kSoxekps dkikfyd] dkykeq[k] ik“kqir] o 'kSo
vls pkj çdkj lkaxhrys- 'kSo ;k çdkjps dkf“ej o 'kSo fln~/kkar vls nksu iksVHksn-
egkegkik/;k; fejk“kh gs 'kSoflan~/kkr] dkykeq[k] ik“kqir o dkikfyd v“kk pkj 'kSo
'kk[kk ekurkr- Jh cynso mik/;k; ik“kwir 'kSo] dkykeq[k dkikfydkP;k rhu
miçdkjkr ekgs“oj laçnk; lacks/krkr- vkf.k 'kSo fln~/kkar rkfeG] ohj“kSo dukZVdkr]
çR;kfHkKk dkf“ej vkf.k ik“kqir jktiqrkauk vlk çlkjhr >kY;kps lkafxrys tkrs-
ohj“kSo iaFkkr vkxkekauk çek.k ekuys tkrs- ;k iaFkkrhy ladsfrd dk;Z
lwpfo.kkÚ;k ewrhZpk vkf.k iapeq[kkapk mYYks[k Hkkjrh; laLÑrhdks“kkr vkysyk vkgs- gh
iapeq[ks ohj“kSokaP;k iapkpk;kZP;k ukaokus fo’kn dsysyh fnlrkr-222
ohj“kSoka“kh lacaf/kr
vl.kkÚ;k vkxekae/kwu ohj“kSo rÙoKku] vkpkj] /keZkckcrph ekfgrh feGrs-
fln~/kjkes”oj o R;kapk Lora= oSpkfjd çokg
12 O;k “krdkr ohj”kSo fyaxk;r /keZiaFkkps fuekZrs o çorZd egkRek
cLkos”ojkaP;k eq[; vuq;k;kaiSdh lksUufyaxs ¼pkyqD; dkfy.k lksYkkiwj½ ;sFkhy
fl/njkes”oj ¼iwoZkJehps&/kqGhegkadkG½ ;kaps pfj= o fopkj igkrk ohj”kSoaklkscr
vl.kkjs fln~/kjkes”oj vFkok fln~/ks”oj dkgh ckcrhr ohj”kSokaiklwu fHkUuÙo jk[k.kkjsgh
vk<Grkr- ;k dkGkr dukZVd o ifjljkr “kSo ik”kqir o R;kaP;krhy fofo/k iaFkkapk
çHkko IkMysyk gksrk- R;kuqlkj ohj”kSo rÙokpk Lohdkj dj.;kvk/kh R;kaP;koj ykdqyh”k
& ik”kqir “kSo iaFkkrhy RkÙoKkukpk çHkko iMysyk gksrk vls er ,e- fpnkuan ewRkhZ
O;Dr djrkr-223
fln~/kjkes”ojkaps ewG uko /kqfGegkadkG vls vlys rjh uarj R;kus
xq: eYy¸;kP;k çHkkok[kkyh ;sowu ^fln~/kjke* gs uko /kkj.k dsys-224
;k dky[kaMkr
nf{k.ksr fln~/klaçnk; yksdfç; gksrk- *çHkqfyax* xazFkkuqlkj clos”ojkaps vuq;k;h o
“kwU;ihBkps v/;{k vYyeçHkw o xksj[kukFk ;kapk lacaa/k vkysyk gksrk- vYyeçHkwP;k
222- oaM~Ms xq:ukFk] ohj”kSo /keZ ifjp;] çFke vko`Ùkh] “kdaqryk çdk”ku] mnxhj ft-ykrwj] ekpZ
2002] i`- Ø-74-
223- ewrhZ ,e-fpnkuan ] ejkBh vuwoknd johanz fdacgqus] Jh clos”oj] lq/kkfjr vko`Ùkh] uW”kuy
cqd VªLV] uoh fnYyh] 2004] i`- Ø- 60
224- <sjs jk- fpa-] f”k[kj f”kax.kkiwjpk Jh “kaHkw egknso] çFkeko`Ùkh] Jh fo|k çdk”ku] iq.ks] tqyS]
2001] i`- Ø- 234
¼233½
lkax.;ko:u fln~/kjkes”ojkauh dY;k.kh ;sFks ohj”kSo fyaxk;r iaFkkph nh{kk ?ksryh-
vYyeçHkwwuk] ukFklaçnk;h ukFkfln~/k ekurkr- vYYkeçHkw o fln~/kjkes”oj ;kapk
,desdkaoj çHkko vlY;keqGs fln~/k RkÙokpk Lohdkj fln~/kjkes”ojkauh dsyk vlkok-
ewGkr R;kaP;koj ik”kqIkr iaFkkpk çHkko iMysyk gksrk- ik”kqir iaFkkP;k rÙoKkukpk
çHkko ukFkiaFkkojgh tk.korks- ;k lokZpk ifj.kke Eg.kts fln~/kjkes”ojaklkBh ukFkfln~/k
gks.ks o iq<as ohj”kSo iaFkkpk Lohdkj dj.ks gs Qkjls R;kauk vo?kM xsys ulkos-
;kf”kok; fln~/kiaFkkuqlkj ik”kqir&dkikfydkaph “kk[kk vl.kkÚ;k dkykeq[k
iaFkkpkgh çHkko fln~/kjkes”ojkoj vlkok- dkj.k lksykiwj ifjljkr b-l-P;k 10 O;k
“krdkiklwu rs 12 O;k “krdki;Zar dkykew[k laçnk; yksdfç; gksrk- iq<s ckjkO;k
“krdkr ;k iaFkkpk çHkko gGw&gGw vksl: ykxyk- ifj.kkeh ohj”kSo fyaxk;r laçnk;
yksdfç; >kyk- dkykeq[kh laçnk;kph eBs ohj”kSokaph eBs cuyh vusd dkykeq[kh xq:
ohj”kSokaps taxexq: cuys ;kçek.ks fln~/kjkes”ojkauhgh vYyeçHkwP;k lkax.;ko:u
ohj”kSo fyaxk;r erkpk Lohdkj dsyk- vls vlys rjh R;kaP;kr vl.kkjk ewGpk
ik”kqir] dkikfyd] dkykeq[kh vFkok ukFkfln~/k çHkko dkgha va”kh rlkpa jkfgyk-
dY;k.k Økarhuarj clos”ojkaP;k thoukpk “ksoV dqMylaxe ;sFks >kyk- uarj
fl/njkes”oj lksykiwj ;sFks vkiys moZfjr vk;q’; ?kkyoys- ;k dkGkr R;kauh vkiY;k
tqU;k fopkjkaps o clofopkajkps leUo; ?kMowu vk.kwu ,d Lo%rkpk uok RkÙo çokg
fuekZ.k dsyk vlkok- dkj.k R;kapk vuq;k;kapk ,d eksBk oxZ gksrk- tks] dh QDr
fl/njkes”ojkaukp eku.kkjk gksrk- T;kr loZlkekU; yksdkapk Hkj.kk vf/kd gksrk- T;kauk
ewrhZ & eafnjiwtk ekU; gksrh- v”kk vuq;k;kaeqGs fdaok R;kaP;k vkxzgkewGs gs >kys vlkos-
;k lacaf/kph ppkZ vki.k iw<hy çdj.kkr dj.kkj vkgksr- l/;k ek= vki.k
fln~/kjkes”ojakps pfj= o fopkjkaph FkksMD;kr vksG[k d:u ?ksow-
fln~/kjkes”oj pfj=kaph lk/kus
fln~/kjkes”ojkaP;k pfj=klaca/kh iqjkRkÙoh; lk/kukis{kk iwjkfHkys[kh; lk/kus
eksB;kçek.kkr miyC/k vkgsr- clos”ojkalaca/khps mYys[k f“kykys[kke/kwu vkysys vkgsr
i.k R;kaP;k “kj.kkaps mYys[k ek= Qkjls fnlr ukghr- dqMy&ikuxkaoP;k f“kykys[kkr
¼234½
fl/njke o R;kaP;k f”k’;kpk mYys[k vkysyk vkgs-225 ;kf”kykys[kh; lk/kukf”kok; Lor%
;kauh jpysyh 851 opus miyC/k vkgsr- ;k opuke/kwu R;kaps thou] dk;Z o
rÙoKkukcn~nyph ekfgrh feGrs- ;k loZ lk/kukalkscrp fl/njkes”ojkaps pjh= lkax.kkjs
dUuM Hkk’ksrhy *fln~/kjke pfj=* gs dkO; xzaFk çfl/n vkgs- uÅ la/khr foHkkxysys 549
‘kVinhps gs dkO; vlwu ;k xzaFkkrwu fln~/kjkekaps pfj= fofo/k dFkukaP;k ek/;ekrwu
jk?kokadkus Li’V dsysys vkgs- ;k xzaFkkph jpuk lk/kkj.kr% fln~/kjkekuh ?ksrysY;k
lek/kh uarj “kaHkj rs fnM”ks o’kkZuarj >kysyh vkgs- ;keqGs ,Sdho dFkkaP;k vk/kkjs fuekZ.k
>kysys pfj= ejkBh Hkk’ksr lksykiwjps jfgok”kh vl.kkjs f”konkl ;k dohus folkO;k
“krdkP;k lq:okrhyk ejkBh Hkk’ksr lksykiwjgwu çdkf”kr dsys gksrss- i.k vkt nwnSZokus
gh çr miyC/k gksÅ “kdyh ukgh- ejkBh vko`Ùkhrhy gk xazFk uÅ vk/;k;kr
foHkkxysyk vlwu 3392 vksO;kapk gk xazFk vkgs- ;k xzaFkkpk mi;ksx jk-fpa-<sjs ;kauh
*f”k[kjflax.kkiwjpk Jh “kaHkwegknso* ;k xazFkkP;k fufeZrhosGh dsysyk gksrk- la”kks/kdkus jk-
fpa-<sjs ;kaP;k dqVqafc;ka”kh laidZ lk/kyk vlrk l/;k gk xzaFk R;kaP;kdMsgh miyC/k
uLkY;kps letrs- fln~/kjkes”ojkaP;k pfj=klaca/kh vkt miyC/k vl.kkjh cgqrka”k xazFk
jk?kokadkP;k *fln~/kjkes”ojiqjk.kkaa*pk vk/kkj ?ksowu fyfgysys vkgsr-
ojhy loZ lk/kukP;k vk/kkjs fln~/kjkes”ojkaP;k pfj=kph FkksMD;kr ekfgrh
vki.k iw<hy çek.ks ?ksow-
fln~/kjkes”ojkaps pfj=
lksykiwj ¼iwokZJehps lksUufyaxs½ ;sFkhy dqMoDdfyax tkrhrhy eksMhZ eq|¸;k
vFkok eksMhZ eq|xkSMk vkf.k R;kaph iRuh lqXxynsoh ;k irh&iRuhP;k iksVh vk;q’;kP;k
“ksoVP;k dkgh o’khZ jso.kfln~/kkaP;k Hkfo’;ok.khuwlkj fln~/kjkes”ojkapk tUe >kyk-
oSokfgd nh?kZ dkGki;Zar viR;çkIRkh >kysyh ulY;keqGs ;k nkaiR;kus vkiY;k tkrhrhy
^cksEe¸;k* ukokP;k eqykl nÙkd ?ksrys- uarj ek= mrkjo;kr fln~/kjkes”ojakpk tUe
>kyk- R;kaP;k tUefrFkhcn~ny erHksn tk.korkr- jk-fpa-<sjs ;kaP;kers fln~/kjkes”ojkapk
225- <sjs jk-fpa-] f”k[kj f”kax.kkiwjpk Jh “kaHkw egknso] çFkeko`Ùkh] Jhfo|k çdk”ku] iq.ks] tqyS]
2001] i`-Ø- 233
¼235½
tUe b- lu 1135 ;ko’khZ >kyk-226
MkW- t;nsohrkbZ fyxkMs ;kaP;k ers b-l- 1127
lkyh lksykiwj ;sFks fln~/kjkes”ojkapk ^lksykiwj* ;sFks tUe >kysyk vkgs-227
ohj”kSo
fo”odks”k [akM 1 ;k dks’kkrgh b-l- 1127 ghp tUe rkjh[k vk<Grs-228
fln~/kjkes”ojkapk jke] jkEk¸;k] jkeukFk] jkeukFknso] fln~/kukFk] fln~/kjke] fln~/kjkes”oj]
fln~/kjke] f”ko;ksxh b- mYys[k dksjho ys[kkrwu vkysys vkgsr-229
eq|xkSMk vkf.k
lqXxynsoh ;k dqVqafc;kaaps dqynSor gs /kwGheadkG vlY;keqGs ;k eqYkkps ukogh
*/kwGheadkG* vls Bso.;kr vkys- fln~/kjkes”oj ckyi.kh eancqn~/khps o “kkar o`Ùkhps gksrs-
;keqGs “ksrdjh vl.kkÚ;k vkbZ&oMhykauh xkokrhy brj eqykaçek.ks xqjs jk[k.;kps dke
lksifoys- fln~/kjkes”oj xqjs jk[k.;kps dke djhr vlrkukp loaxM;klg vacjkbZr
vlysY;k efYydktZwwukph iwtk djhr clr vkf.k cjkscj vk.kysY;k nfgHkkrkPkk uSos|
f”kokyk nk[kfoY;kuarjp Lor% tsor vls- ,d fnol f”ko fparsr eXu vlrkuk
fln~/kjkekauh ,d dYiukfp= (Fantasy) ikfgys- R;k dYiukfp=kr Jh”kSyP;k
efYydktwZukus çxV gksowu] vki.k fuokl djhr vlysY;k LFkkukph lwpuk fnY;klkj[ks
okVys R;keqGs fln~/kjkekyk frFks tkowu vkiY;k b’VnSoarkaps n”kZu ?ksowu ;kos vls
okVys-
vkbZ&ofMykauk dYiuk u nsrkp jkukr pjr vlysY;k xqjkauk rsFksp lksMwu]
Jh”kSY; ;sFks tk.kkÚ;k dkgh ;k=sd:lkscr fln~/kjke fu?kwu xsyk- la/;kdkG >kyh rjh
?kjh ijr u vkysY;k iq=klkBh ekrk&firk rGeGr vlrkuk] Jh”kSY; ;sFsk iksgpysyk
fln~/kjke efYydktwZukiw<s clwu çkFkZuk djhr gksrk-230
226- <sjs jk- fpa-] f”k[kj f”kax.kkiwjpk Jh “kaHkw egknso] çFkeko`Ùkh] Jhfo|k çdk”ku] iq.ks] tqyS]
2001] i`-Ø- 233
227- fyxkMs t;nsohrkbZ] Jh fl/njkekaph f=osnh] f}rh; vko`Ùkh] egkjk’Vª cloijh’kn] Hkkydh]
ftYgk chnj] ¼dukZVd½] uksOgsacj 2009] i`- Ø- 01
228- laiknd eaMG] ohj”kSo fo”odks’k] [kaM Ø- 01] çFkeko`Ùkh] vkf[ky Hkkjrh; ejkBh ohj”kSo
lkfgR; eaMG] ukxiwj] fMlascj 2001] i`- Ø- 167
229- <sjs jk- fpa-] f”k[kj f”kax.kkiwjpk Jh “kaHkw egknso] çFkeko`Ùkh] Jhfo|k çdk”ku] iq.ks] tqyS]
2001] i`-Ø- 233
230- *nso vlk vkgs Eg.kwu fo”okl Bso.ks v”kD; vls]
gs Eg.kwu lkaxwu n`f’VvkM >kysY;k nsokyk pkaxys Eg.kkos dk\
nso vlk vkgs Eg.kwu folacus v”kD;]
vkiY;k dk;ZklkBh =kl fnYksY;k nsokyk pkaxys Eg.kkos dk \
dfiyfl/neYy¸;k] rq>h fyyk dq.kkl dGyh ukgh*-
& fln~/kjkes”oj opu Ø- 806
¼236½
dkgh dkG R;kauh Jh”kSY; ;sFks /;ku ;ksx /kkj.k dsys- ;kp fBdk.kh R;kaP;kr
rkfÙod fopkj :twu lksykiwjkr R;k RkÙokapk fodkl o çlkj fln~/kjkes”ojkauh dsyk-231
iq<hy dk;kZlkBh R;kaps iqUgk lksUufyaxs ¼lksykiwj½ ;sFks vkxeu >kys- R;kauh vkrk
laU;kl /kkj.k dj.;kpk fuf”p; dsyk oSjkX; ekxkZpk R;kauh voyac dsyk- dqVqackpk
R;kx d:u eksB;k Hkkoklg xkokckgsj rs okLrO;kl vkys vkrk R;kapk vjk/;nSor
^dfiyfln~/k efYydktwZu* >kyk-
Jh “kSY; ;sFkhy /kkfeZd okrkoj.kkpk eksBk çHkko fln~/kjkes”ojkojrh iMysyk
vlY;keqGs rlsp okrkoj.k lksykiwjkr fuekZ.k dj.;kpk ç;Ru R;kauh dsyk- R;kuqlkj
fyaxLFkkiuk] nsoLFkku fuekZ.k] nsoLFkkukP;k Hkksorkyh ryko cka/kwu /kkfeZd dk;kZlkscrp
lkekftd dk;kZl lq:okr dsyh- ;kp njE;ku lksykiwj ;sFksp vYyeçHkw”kh HksV >kyh-
vYyeçHkwuh fln~/kjkekaP;k thoukrhy lq:okrhP;k deZekxkZph lk/kuk Fkkacowu R;kauh
HkfDr] oSjkX;kdMs oGfoys- clos”ojkaP;k rÙoKkukus HkkjkoysY;k vYyeçHkwuh
fln~/kjkes”ojkauk lksykiwjgqu dY;k.k ;sFks vk.kys-232
vYyeçHkwP;k ers] ^pUuclos”ojkauk
¼pUuclos”oj gs clos”ojkaps Hkkps gksrs½ fln~/kjkes”ojkauh xq:LFkkuh ekukos*- R;kçek.ks
fln~/kjkes”ojkauh ekuysys xq: fln~/kjkes”ojkis{kk o;kus ygku vl.kkjs pUuclos”oj gs
gksrs- pUuclos”ojkadMwu fln~/kjkes”ojkauh fyaxnh{kk ?ksowu fyaxk;r /keZ o lektkP;k
çxrhlkBh vkiys iq<hy thou viZ.k dsys- vYyeçHkwuh Hkw’kfoysY;k vuqHko eaMikP;k
v/;{kihBkoj vkluLFk gksowu f”ko”kj.kkaP;k ç”kalsl ik= Bjys-
fln~/kjkes”ojkauh fuekZ.k dsysY;k opukaiSdh 851 opus vkt miyC/k >kysyh
vkgsr- 851 opukis{kk vf/kd opukph fufeZrh R;kauh dsysyh vlkoh- rs Lor% ,dk
opukr] ^^vMql’V gtkj opus xkÅu Fkdys ek>s eu** ¼fln~/kjkes”oj opu Øekad
106½ vls lkaxwu vkiY;k opukaph la[;k lwfpr dsysyh vkgs- vkiY;k opukP;k “ksoVh
231- eMds “k”khdykrkbZ jkt”ks[kj] f”ko;ksxh fl/njke pfj=ke`ar] çFkeko`Ùkh jkt”ks[kj p- eMdh]
lksykiwj] 2001] i`- Ø- 30
232- <sjs jk-fpa-] f”k[kj f”kax.kkiwjpk Jh “kaHkw egknso] çFkeko`Ùkh] Jhfo|k çdk”ku] iq.ks] tqyS]
2001] i`- Ø- 234
¼237½
fl/njkekauh ^dfiy fln~/k efYydktqZu* gs vafdr /kkj.k dsys dkj.k Jh”kSY; ;sFkhy
efYydktqZu vkrk R;kaps vkjk/; nSor cuys gksrs-233
dY;k.k ;sFks vkysY;k fln~/kjkekl vkiYkk vjk/; nso vlysyk dfiy fl/n
efYydktqZu clo..kkaP;k :ikr vkysyk vkgs] vls R;kauk okVys- clo..kkaP;k cjkscjhus
R;kauh lq/nk dqyksÙkeoknkps [kaMu dsys- ^^osnokpwu osnk/;;u dsY;kus czkã.k gksÅ
“kdrks dk\** ¼fln~/k op-453½ vls vkOgku rs djrkr- ^^<ksj dDd¸;k] ekax psUu¸;k ;k
lkj[;k f”koHkDrkps dwG fopkj.kkÚ;kl O;kl] okfYedh] dksafM.;kps dwG dks.krs\ dwG
ikg.;kr dkgh vFkZ ukgh-** vls çfriknu djhr rs clos”ojkaP;k lekt dk;kZr
,dfu’Bi.ks lgHkkxh >kys- vuqHko eaMikP;k dk;kZe/;s eXu gksÅu v}Srkpk ekxZ “kks/kr
R;kauh fyaxkax lkejL;kaph jhr tk.kwu ?ksryh-
“ksrdjh laLÑrhpk okjlk] Jh”kSY; ;sFkhy rÙdkyhu fuekZ.k >kysY;k
/kkfeZdrspk çHkko] ;ksxhd lk/kuspk vH;kl] LFkkojfyaxkph LFkkiuk] v”kkrp clo o
“kj.kkapk lgHkkx ;k lokZaP;k lkejL;krwu fln~/kjkes”ojkaps ,d osxGs rkfÙod jlk;u
fuekZ.k >kysys fnlrs- iq<s dY;k.k Økarhuarj fln~/kjkes”oj lksykiwj ;sFks vkys- ;k
dky[kaMki;Zar clos”oj o brj “kj.k fyaxSD; >kysys gksrs- iqUgk R;kauh thoukP;k
vafre dkGki;Zar lkekftd o /kkfeZd dk;kZl okgwu ?ksrys- rs Lor%P;k Lora= rÙokapk
çlkj d: ykxys- “ksoVh b-l- 1180 lkyh lksykiwj ;sFks fuekZ.k dsysY;k eafnjkr
lek/kh ?ksowu fyaxkx lkejL; lk/kys-234
fln~/kjkes”ojkaps lkfgR; o oSpkfjd çokg
fln~/kjkes”ojkaps opu lkfgR; Jh-Q-xq-gGdV~Vh ;kauh ifjJeiwoZd “kks/kwu vkf.k
laiknwu 851 opukapk ,d laxzg çfln~/k dsyk- R;krhy dkgh opus R;kauk rkeziVkoj
feGkyh- fln~/kjkekaP;k ,dw.k opukaph la[;k 68]000 vlyh ikfgts- gs R;kaP;k iq<hy
opuko:u Li’V gksrs- i.k rh loZ opus vkt miyC/k gksÅ “kdyh ukghr-
233- eMds “k”khdykrkbZ jkt”ks[kj] f”ko;ksxh fl/njke pfj=ke`ar] çFkeko`Ùkh jkt”ks[kj p- eMdh]
lksykiwj] 2001] i`’B Ø- 45
234- ^^vkdk”kkrhy ohtsçek.ks] ;ksX;krhy Øks/kkçek.ks] os”;sP;k çsekçek.ks] xq:eqrhZP;k
iknksndkçek.ks] dfiyfln~/kefYydktqZukP;k yhysçek.ks] ekÖ;k çk.;kps ,SD;] rn~or~
“kCneqX/k vls f”kof”kok**
¼238½
^^vMql’V lgL= opus xkÅuh f”k.kys ek>s euA
xkos ,dp opu] ifjlkos ,dp opuAA
fo’k; lkaMwuh] fufoZ’k;h Ogkos gs ,dp opuA
dfiyfln~/k efYydktqZukAA**
fln~/kjkes”ojkaP;k çR;sd opukP;k v[ksjhl] ^^dfiyfln~/k efYydktqZu** vls
vafdr vkgs- rj R;kaP;k f=fo/khaP;k “ksoVh ^^;ksfxukFk** vls avafdr vkgs- opu
lkfgR;kO;rsfjDr ^^ea=xkSI;**] rhu ^^f=fo/kh** vf.k ^^dkyKku** ukokpk xzaFk] bR;knh
lkfgR;gh R;kauh fuekZ.k dsys- R;k}kjs rÙoKku o lk/kukin~/krhcn~/ky feG.kkjh ekfgrh
iq<hyçek.ks]
clo Lrks«k f=fo/kh
;k f=fo/khr 124 ins vlwu R;kr fln~/kjkekaph clos”ojkojhy çk.kkf/kd v”kh
fufLle HkfDr vkf.k çse O;Dr >kys vkgs- b’Vfyax] çk.kfyax] Hkkofyax gh rhugh fyaxs]
R;kauk clos”ojkaP;k fBdk.kh fnlrkr- ^^clo** ;k v{kj=;kus =SeykPkk uk”k gksÅu eh
fuR; lq[kh >kyks vlwu ekÖ;k vaxfyaxkr rwp lkekowu mjyk vkgsl- rw vkf.k eh
,dtho >kyks vkgksr- ‘kM~vaxkrys ‘kMfyax rwp >kyk vkgsl- v”kk HkDrhHkkokus fln~/k
jkekauh clos”ojkaps Lrou dsys vkgs-235
feJ Lrks= f=fo/kh
;k f=fo/khr 109 ins vkgsr- çkjaHkhP;k ohl inke/;s clos”ojkaps Lrou vkgs-
R;kiq<hy 29 inke/;s fln~/kjkes”ojkaps xq: pUuclos”oj ;kauh R;kauk fyaxnh{kk
fnY;kpk mYys[k ;srks- fofgjh] ryko] eafnjs bR;knh cka/k.kkÚ;k ekÖ;k lkj[;k
deZ;ksX;kyk çHkwnsokuh dY;k.k ;sFks usys vkf.k psUuclo..kkadMwu fyaxnh{kk ?ksryh
vkf.k rsOgkiklwu deZ;ksxh vlysyk eh f”ko;ksxh >kyks vls R;kauh EgVys vkgs-
R;kuarjP;k 19 inkar Jh çHkwnsokaps Lrou vkgs vkf.k mjysY;k inkr vusd f”ko”kj.k
vkf.k f”ko”kj.kh ;kaP;kcn~/ky vknj] HkDrh] çse O;Dr >kys- nklksgewrhZ fuyEek]
235- danla[;k&01] in;la[;k 01 rs 126
¼239½
fyaxfu’Bk rRi;Z lksMwG ckpjl] fu”py HkfDrpk fuyZTt “kkar xq:] ekfyaU; nwj
dj.kkjk lxjpk cksEe¸;k- uxj lapkj d:u rÙoksins”k dj.kkjk fuxekpk cksEe¸;k-
lE;d pkfj«;kus ;qDr cgq:ih pkSMa¸;k] “kCnkaP;k varjh vlysys czãKkUk tk.k.kkjk
dydsr czã¸;k] ;ks/;karhy ;ks/nk tks/kj ek;..kk] f”kolkfu/; ikoysyk f=u;u
nkl¸;k] n”kok;qps Hksn tk.k.kkjk eksju ose¸;k] eqDrh eafnjkr vk:< >kysyk czã¸;k]
tUenk=h uhyEek] vkth egknsoh] lkaHkkG.kkjh vDdukxEek] çlkn ns.kkjh eqDrk;Ddk]
T;kaP;k ?kjpk çlkn clos”ojkauh vk.kyk rs dDd¸;k] [kftunkj fpDd¸;k] jr;
eq|¸;k] jDdK ckse¸;k] FkkdVk ekn..kk] ekrk egknsoh] FkksV vtx..kk] v”kk vusdfo/k
“kj.kkauk ^t;t;rq “kj.kq* vls vknjkus fouowu ^^f”k[kh diqZjkçek.ks ;k “kj.ko`nkaP;k
pj.kh yhu >kyks-** vls xkbZys vkgs-236
v’Vkoj.k Lrks= f=fo/kh
fyaxk;r /keZiaFkkr v’Vkoj.kkps LFkku eksBs vkgs- fyxkax lkejL;kps Kku d:
ns.;kl v’Vkoj.k fpUgs mi;qDr vkgsr- xq:] fyax] taxe] iknksnd] çlkn] foHkqrh]
:nzk{k] ea= gh rh fpUgs gksr- fln~/kjkekaP;k v’Vkoj.k f=fo/khr 144 ins vkgsr-
lnkpkjkps vkpj.k Bsowu ln~/k”kDrh vkf.k lE;dKku çkIr d:u ?ks.;kl
v’Vkoj.kkrhy fu’Bk vko”;d vkgs- vls ;k f=fo/khr EgVys vkgs-237
v’Vkoj.k
fpUgkaP;k egarhps Jh fln~/kjkes”ojkauh iq<hyizek.ks o.kZu dsysys vkgs-
xq:
gs xq:] ro pj.k Ñisu s eyk b’V fyaxkph çkIrh >kyh- rwp b’V fyax]
çk.kfyax] Hkkofyax ;k =Sfyaxkps Kku et d:u fnysl- ‘kMkaxkaps ‘kM~fyaxke/khy lney
vls fØ;k laca/khps Kku rqp d:u fnysl- et f”korÙoke `r iktwu fyaxSD; lk/kfoysl-
gs xq: rw ijekuan &eqDrkaunkph eaxyeqrhZ vkgsl- “kwU; ân;kuankP;k eaMikr dksVh
çHkkaps rst rwp çdVforksl-238
236- inla[;k 01 rs 109
237- v’Vkoj.k] inla[;k 01 rs 144
238- v’Vkoj.k] in 01 rs 50
¼240½
fyax
gs fyaxeqrhZ rw eaxye; vkgsl txkP;k] vkjaHkkps eqG rwp vkgsl- rw fo”oO;kih
vkgsl- fo”okps p{kw] eq[k] ckgw rwp vkgsl- tuu&ej.kkP;k ca/kukP;k ifydMP;k gs
fyaxnsok] HkfDryk HkkGwu rw ekÖ;k djLFkGh tUeykl] rÙo] czãkaM ;kaP;k vfrr
vlwugh “kj.kkP;k HkDrh] Kku] fØ;k bR;knheqGs R;kaP;k gkrh rw lq{e :i /kkj.k
dsysl-239
taxe
vaxP;k dykadqjkauk fyaxkBk;h fu”py dsY;kuarj eaxye; cuysY;k eukyk
taxekph ?kuJs’Brk iVyh- lqKkuHkjhr fØ;k&”kDrh;qDr] taxe] rwt”kj.kw “kj.kkFkhZ
Eg.kwu eh txr vkgs- gs taxe] ro] ewrhZ txkr Hk:u mjyh vkgs- fyax] taxe o eh
vlk Hksnp vkrk mjyk ukgh- fyax taaxe ehp >kyks vkgs-240
iknksnd
iknksnd] fyaxksnd] eTtuksnd] Li”kZuksnd] vo/kkuksnd] vkI;k;uksnd]
gLrksnd] ifj.kkeksnd] fuukZeksnd] lR;ksnd v”kk çdkjs iknksnd Lo:ikarhy ngk Hksn
fu:fiys vkgsr-241
çlkn
xq: çlkn] fyax çlkn] taxe çlkn] çlknkpk çlkn] vkI;kuçlkn]
le;çlkn] iapsafnz;fojfgr çlkn] var%dj.k prq’Vfojfgr çlkn] l/nkoçlkn]
lerkçlkn] Kkuçlkn ;k çdkjs çlkn Lo:ikrhy vdjk Hksn cksf/kys vkgsr-242
foHkwrh
Jh xq: psUucloÑisus fpUukn] fpnfcanw] fpTT;ksrh la;ksxkus] ea=/kkj.ksus
fpnHkflr gksrs- xq::ih gh foHkwrh pj Eg.kfo.kkjh gh foHkwrh] olfyax fpnzi v”kk
foHkwrh; xq: psUuclo..kk ;kauh vkiY;k gkrh ?ksowu ekÖ;k eLrdh/kkj.k dsys- v”kk
239- v’Vkoj.k] inla[;k 51 rs 85
240- v’Vkoj.k] inla[;k 86 rs 91
241- v’Vkoj.k] inla[;k 106 rs 109
242- v’Vkoj.k] inla[;k 92 rs 105
¼241½
foHkwrhl ueks ue% Eg.kwu f=dky /kkj.k d:u f=eyjfgr eh >kyks vkgs-
vR;fr’Vn”kkaxqy Hkflrkl /kkj.k d:u eh eqDr >kyks-243
:nzk{k
fpnze.kkP;k futHkkyk{kkus fuekZ.k >kysY;k :nzk{kkl eh vR;ar HkDrhHkkokus
/kkj.k dfjrks- eukl ekaxY;dj] rukl lq[kfo.kkjs] fou;&çlkn lk/; d:u ns.kkjs
:nzk{k eh /kkj.k djrks- /kkj.k dsY;kus eh ije Hkw:nz >kyks- :nzk{k gs :neq[k tk.kwu]
:nzKkukus rs /kkj.k dsY;kl rksp :nz gksrks-244
ea=
iapk{kjh egkea= lIrdksVh ea=kph ekrk vkgs- rks lxG;k ea=kuk iwT; vkgs-
efgekfUor ifjiw.kZ vkuan vuqHkokps Kku çkIr d:u ns.kkjk vkgs- iapk{kjhps f”korÙo o
Kku laca/k o psUuclo tk.krkr- eyk R;kauh vk:< v”kk fut inkph çkIrh d:u
fnyh- R;k ;ksxs tuu&ej.k&jfgr gksÅu eh fuf”par lq[kh >kyks-245
v”kk çdkjs
fyaxk;r /kekZrhy oSf”k’Viw.kZ ‘kVLFky Kkukpk cks/k Ogkok Eg.kwu Jhfln ~/kjkes”ojkauh
Li’V dsys vkgs-
;k o:u gs fln~/k gksrs dh] fln~/kjkes”ojkaP;k lk/kukrÙokoj clos”oj çf.kr
ohj”kSo fyaxk;r rÙokapk eksBk çHkko tk.korks- fyaxfn{kk ?ks.;kvxksnjps lk/kuk rÙo o
fyaxnh{kk ?ksrY;kuarj ohj”kSo fyaxk;r rÙokpk çHkko R;kaP;koj fuekZ.k >kyk- ek=
dY;k.k Økarhuarj ;k nksUgh rÙokae/;s leUo; >kY;kps Li’V fnlrs-
243- v’Vkoj.k] inla[;k 110 rs 124
244- v’Vkoj.k] inla[;k 125 rs 129
245- v’Vkoj.k] inla[;k 130 rs 144