Embed Size (px)
Citation preview
MS ritgerð
Fjármál fyrirtækja
Nýjar lausafjárreglur
Áhrif á íslenska banka og eftirlitsumhverfi
Ninja Ýr Gísladóttir
Leiðbeinandi Haukur C. Benediktsson, lektor
Viðskiptafræðideild
Febrúar 2013
Nýjar lausafjárreglur
Áhrif á íslenska banka og eftirlitsumhverfi
Ninja Ýr Gísladóttir
Lokaverkefni til MS-gráðu í viðskiptafræði
Leiðbeinandi: Haukur C. Benediktsson
Viðskiptafræðideild
Félagsvísindasvið Háskóla Íslands
Febrúar 2013
3
Nýjar lausafjárreglur; Áhrif á íslenska banka og eftirlitsumhverfi.
Ritgerð þessi er 30 eininga lokaverkefni til MS prófs við
Viðskiptafræðideild, Félagsvísindasvið Háskóla Íslands.
© 2013 Ninja Ýr Gísladóttir
Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfundar.
Prentun: Háskólaprent
Reykjavík, 2013
3
Formáli
Ritgerð þessi, til 30 ECTS eininga, er lokaverkefni mitt í meistaranámi í fjármálum
fyrirtækja við Háskóla Íslands.
Rannsókn á meistarastigi er bæði flókið og tímafrekt verkefni og vil ég þakka
leiðbeinanda mínum, Hauki C. Benediktssyni lektor við Háskóla Íslands, fyrir góða
leiðsögn, gagnlegar ábendingar og þá þolinmæði sem hann hefur sýnt mér við vinnslu
verkefnisins.
Hugmyndin að lokaverkefninu er tilkomin vegna mikils áhuga höfundar á áhættu- og
fjárstýringu og vilja til að öðlast meiri þekkingu á því sviði. Höfundur leitaði til nokkurra
starfsmanna áhættustýringar Arion banka með viðfangsefnið og kann ég þeim þakkir
fyrir þeirra hugmyndir og vangaveltur.
Indriði Freyr Indriðason, sérfræðingur hjá Seðlabanka Íslands, fær kærar þakkir fyrir
alla þá aðstoð sem hann veitti mér við vinnslu verkefnisins.
Þá vil ég þakka vinkonu minni Söru Sigurðardóttur og Magnúsi Ó. Ingvarssyni fyrir
yfirlestur ritgerðarinnar.
Að lokum vil ég þakka fjölskyldu minni, þá sérstaklega honum Corin fyrir alla
hvatninguna og þolinmæðina á meðan á ritgerðarsmíðinni stóð. Jafnframt vil ég þakka
honum og samstarfsfólki mínu fyrir þann stuðning sem hefur orðið til þess að ég náði að
ljúka meistaranámi mínu í fjármálum fyrirtækja.
4
Útdráttur
Þróun fjármálamarkaða á síðustu áratugum hefur aukið flækjustig lausafjáráhættu og
stýringu hennar. Almennt má rekja fall bankanna til lausafjárskorts fremur en vöntunar á
eigin fé, en áður fyrr hafði verið til meira en nóg af lausafé á fjármálamörkuðum, sem
varð til þess að lausafjárstýringu var ekki sinnt eins vel og þörf er á. Á grundvelli
fenginnar reynslu fór Basel-nefndin að vinna að endurbótum á regluverki fyrir banka. Þar
á meðal á að innleiða samræmda mælikvarða á lausafjáráhættu. Þetta er í fyrsta sinn sem
innleiða á samræmdar, alþjóðlegar lausafjárreglur.
Markmið þessarar rannsóknar er ekki að reyna að sanna eða afsanna ákveðnar tilgátur,
heldur einungis að varpa ljósi á hvaða áhrif strangari lausafjárreglur munu hafa á íslenska
banka og eftirlitsumhverfi.
Í rannsókninni var notast við fyrirliggjandi gögn og má þar helst telja árs- og
árshlutareikninga stóru viðskiptabankanna þriggja og fyrirliggjandi rannsóknir á vegum
Basel-nefndarinnar og Evrópska bankaeftirlitsins. Ennfremur eru sagan og fræðin skoðuð
og rýnt er í nýju lausafjárreglurnar samkvæmt Basel og þær viðbætur sem lagðar eru til
fyrir íslenska banka.
Helstu niðurstöður eru þær, að nýjar lausafjárreglur munu setja bönkum miklar
skorður og þurfa íslenskir bankar að aðlaga fjármagnsskipan sína að nýju reglunum.
Bankar sem fjármagna útlán með skammtímainnlánum þurfa að eiga stóra lausafjársjóði.
Nýjar reglur munu með því móti draga úr arðsemi bankanna. Þröng skilgreining á
tryggum lausafjáreignum og umframeftirspurn eftir þeim á alþjóðavísu setur bönkum enn
frekari skorður á fjármögnun þeirra. Þeir þurfa meðal annars að auka hlutfall bundinna
innlána og lengja í tímalengd annarra skuldbindinga. Eftirlitsstofnanir þurfa að bæta
upplýsingaflæði sín á milli og bæta eftirlit bæði með íslensku viðskiptabönkunum og
skuggabankastarfsemi.
5
Efnisyfirlit
Formáli ....................................................................................................................... 3
Útdráttur ..................................................................................................................... 4
Efnisyfirlit .................................................................................................................. 5
Formúluskrá ............................................................................................................... 8
Myndaskrá ................................................................................................................. 8
Töfluskrá .................................................................................................................... 8
1 Inngangur ............................................................................................................. 9
1.1 Rannsóknaraðferð ....................................................................................... 11
1.2 Takmarkanir á rannsókn ............................................................................. 12
2 Laust fé .............................................................................................................. 13
2.1 Skilgreining á lausafé ................................................................................. 13
2.2 Lausafjárstýring og mikilvægi hennar ........................................................ 13
2.3 Lausafjáráhætta .......................................................................................... 15
2.3.1 Innbyggð lausafjáráhætta .................................................................... 16
2.3.2 Utanaðkomandi lausafjáráhætta .......................................................... 18
2.3.3 Fjármögnunarlausafjáráhætta .............................................................. 19
2.3.4 Eignalausafjáráhætta ........................................................................... 21
2.3.5 Ávöxtun og áhætta .............................................................................. 22
3 Fjármálakerfið ................................................................................................... 24
3.1 Fjármálastöðugleiki .................................................................................... 24
3.2 Fjármálakerfi .............................................................................................. 25
3.3 Bankastarfsemi ........................................................................................... 27
3.3.1 Tegundir bankastarfsemi ..................................................................... 28
3.3.2 Þróun bankastarfsemi .......................................................................... 29
4 Laga- og eftirlitsumhverfi íslenskra fjármálafyrirtækja .................................... 31
4.1 Lagaumhverfi ............................................................................................. 31
6
4.1.1 Basel-reglur ......................................................................................... 32
4.2 Eftirlitsumhverfi ......................................................................................... 33
4.2.1 Fjármálaeftirlitið ................................................................................. 35
4.2.2 Seðlabanki Íslands .............................................................................. 36
4.3 Lausafjáreftirlit ........................................................................................... 37
4.3.1 Lausafjárhlutföll Seðlabankans ........................................................... 39
4.3.2 Lausafjárhlutföll Fjármálaeftirlits ....................................................... 39
5 Fjármálakreppan ................................................................................................ 41
5.1 Alþjóða fjármálakreppan ............................................................................ 41
5.2 Íslenska bankahrunið .................................................................................. 42
6 Lausafjárstaða .................................................................................................... 44
6.1 Lausafjármunir ........................................................................................... 44
6.1.1 Handbært fé og markaðsverðbréf ........................................................ 44
6.1.2 Viðskiptakröfur ................................................................................... 45
6.1.3 Birgðir ................................................................................................. 46
6.2 Útlán til viðskiptavina ................................................................................ 46
6.3 Fastafjármunir og óefnislegar eignir .......................................................... 46
6.4 Lausafjárstaða íslensku bankanna .............................................................. 47
7 Fjármagnsskipan ................................................................................................ 49
7.1 Fjármögnun ................................................................................................ 49
7.1.1 Skammtímafjármögnun ....................................................................... 50
7.1.2 Langtímafjármögnun ........................................................................... 51
7.1.3 Eigið fé ................................................................................................ 53
7.2 Fjármögnun íslensku bankanna .................................................................. 54
8 Nýjar lausafjárreglur .......................................................................................... 58
8.1 Dodd-Frank löggjöfin ................................................................................. 58
8.1.1 Eigindlegar lausafjárkröfur ................................................................. 59
8.1.2 Megindlegar lausafjárkröfur ............................................................... 60
8.2 Basel III ...................................................................................................... 60
7
8.2.1 Lausafjárþekja ..................................................................................... 61
8.2.2 Fjármögnunarþekja ............................................................................. 66
8.2.3 Rannsóknir .......................................................................................... 69
8.3 Nýjar lausafjárreglur á Íslandi .................................................................... 75
8.3.1 Einstaka gjaldmiðlar ........................................................................... 75
8.3.2 Lengra tímaband ................................................................................. 76
8.3.3 Gjalddagamisvægisyfirlit .................................................................... 76
8.3.4 Tímalína .............................................................................................. 76
9 Bætt fjármálaeftirlit ........................................................................................... 77
9.1 Fjármálaeftirlit ............................................................................................ 77
9.2 Lausafjáreftirlit ........................................................................................... 79
9.3 Fjármálaeftirlit á milli landa ....................................................................... 80
10 Niðurstöður og umræður ................................................................................ 82
10.1 Áhrif á íslenska banka ................................................................................ 82
10.1.1 Tryggar lausafjáreignir ........................................................................ 82
10.1.2 Fjármögnun ......................................................................................... 84
10.2 Áhrif á íslenskt eftirlitsumhverfi ................................................................ 86
10.2.1 Hlutverk og ábyrgð ............................................................................. 86
10.2.2 Aukið lausafjáreftirlit í kjölfar nýrra reglna ........................................ 86
10.3 Önnur áhrif ................................................................................................. 88
11 Lokaorð .......................................................................................................... 89
Heimildaskrá ............................................................................................................ 90
8
Formúluskrá
Formúla 8.1. Lausafjárþekja, LCR. .................................................................................. 62
Formúla 8.2. Fjármögnunarþekja, NSFR. ........................................................................ 66
Myndaskrá
Mynd 2.1. Flokkun áhættu. ............................................................................................... 16
Mynd 2.2. Samband auðseljanleika og umfram ávöxtunar. ............................................. 23
Mynd 6.1. Lausafjárstaða móðurfélaga þriggja stærstu viðskiptabankanna .................... 47
Mynd 7.1. Efnahagsreikningar stóru viðskiptabankanna. ................................................ 54
Mynd 7.2. Fjármögnun stóru viðskiptabankanna og vægi innlána. .................................. 55
Mynd 7.3. Eigendur innlána ............................................................................................. 56
Mynd 7.4. Fjármögnun stóru viðskiptabankanna. ............................................................ 56
Mynd 7.5. Skipting fjármögnunar stóru viðskiptabankanna eftir tímalengd. ................... 57
Töfluskrá
Tafla 2.1. Kostir og gallar mismunandi samsetningar auð- og illseljanlegra eigna ......... 23
Tafla 4.1. Sjónarmið eindar- og þjóðhagsvarúðar ............................................................ 34
Tafla 6.1. Lausafjáreignir stærstu viðskiptabankanna. ..................................................... 48
Tafla 8.1. Tryggar lausafjáreignir ..................................................................................... 62
Tafla 8.2. Flokkun og vægi útflæðis ................................................................................. 63
Tafla 8.3. Flokkun og vægi innflæðis ............................................................................... 65
Tafla 8.4. Aðgengileg stöðug fjármögnun og viðkomandi stuðlar ................................... 67
Tafla 8.5. Nauðsynleg stöðug fjármögnun og viðkomandi stuðlar .................................. 68
Tafla 8.6. Niðurstöður rannsókna á lausafjárþekju. .......................................................... 71
Tafla 8.7. Niðurstöður rannsókna á fjármögnunarþekju. .................................................. 73
9
1 Inngangur
Fjármálakreppan, sem náði hámarki síðla árs 2008, hefur vakið upp fjölmargar
spurningar um regluverk fjármálastofnana og starfsemi þeirra almennt. Fjármálastofnanir
víða um heim standa frammi fyrir miklum endurbótum á reglugerðarumhverfi sínu
(Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012). Árið 2009 gaf háttsettur vinnuhópur undir
forystu Jacques de Larosiere, fyrrverandi framkvæmdastjóra Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
skýrslu þar sem settar voru fram tillögur um umbætur á regluverki og eftirliti á
fjármálamörkuðum Evrópu (De Larosiere, 2009). Umræðan um umbætur á
reglugerðarumhverfi fjármálastofnana er mismunandi á milli landa. Í flestum tilvikum er
þó rætt um að hækka þurfi eiginfjár- og lausafjárkröfur. Fjármálakreppan leiddi í ljós að
lágmarkskröfur um eigið fé banka hafi verið of vægar. Ennfremur var skilgreining þess
hvað telst til eiginfjár ekki nógu skýr. Eftir sem áður má rekja fall bankanna almennt til
lausafjárskorts fremur en vöntunar á eigin fé og því ekki síður mikilvægt að setja á
alþjóðlegar lausafjárkröfur eins og að auka eiginfjárkröfur (Bank for International
Settlements [BIS], 2010c; Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
Í kjölfar fjármálakreppunnar fór af stað vinna á vegum Basel-nefndarinnar við að gera
endurbætur á regluverki fyrir banka. Tillögur nefndarinnar voru síðan samþykktar árið
2010 og ganga þær út á það, að styrkja alþjóðlegar reglur um fjármagn og laust fé með
það að markmiði að auka viðnámsþrótt banka. Í grófum dráttum ganga lausafjárkröfurnar
út á það, að krefja banka til að halda meira af lausafjármunum og lengja í tímalengd
fjármögnunar. Nýju lausafjárkröfurnar hafa verið mikið í umræðunni enda slíkar reglur
alveg nýjar af nálinni á alþjóðavísu (BIS, 2010c).
Þrátt fyrir að enn sé unnið að endurbótum á reglugerðarumhverfi hér á landi sem og
erlendis þá hefur á undanförnum rúmlega þremur árum margt áunnist í
enduruppbyggingu og endurskipulagningu fjármálakerfisins hér á landi. Lögum og
reglum hefur verið breytt, samstarf milli Fjármálaeftirlits og Seðlabanka Ísland hefur
verið styrkt og skipulagi eftirlits hefur verið breytt (Fjármálaeftirlitið, 2012b). Þá eru
nýjar lausafjárreglur í mótun hér á landi og munu þær taka mið af lausafjárviðmiðum
Basel-nefndarinnar og Evrópska bankaeftirlitsins (e. European Banking Authority, EBA).
Lausafjárreglurnar verða þó aðlagaðar íslenskum aðstæðum á þann hátt, að sundurgreina
10
ákveðnar upplýsingar betur til að fá innsýn t.d. í afléttingu fjármagnshafta (Seðlabanki
Íslands, 2012d).
Ritgerð þessari er ætlað að varpa ljósi á hvaða áhrif nýjar lausafjárreglur munu hafa á
íslenska banka og eftirlitsumhverfi, en engar opinberar rannsóknir hafa verið gerðar á
þessu viðfangsefni hér á landi. Til þeirra rannsókna, sem gerðar hafa verið á þessu
viðfangsefni, má helst telja skýrslu Evrópska bankaeftirlitsins (European Banking
Authority [EBA], 2012c), Alþjóðagjaldeyrissjóðsins (2011) og Takáts og Villar (2011).
Auk þess fylgjast Basel-nefndin og Evrópska bankaeftirlitið vel með þróun
lausafjárkvaðanna meðal aðildarríkja sinna, en íslensku bankarnir eru ekki þar á meðal
(BIS, 2012a; EBA, 2012a).
Eftirfarandi rannsóknarspurningar voru hafðar að leiðarljósi og miðast
rannsóknarvinnan við þær:
Hvaða áhrif munu nýjar lausafjárreglur hafa á íslenska viðskiptabanka?
Hvaða áhrif munu nýjar lausafjárreglur hafa á íslenskt eftirlitsumhverfi?
Ritgerðinni er skipt upp í níu meginkafla. Í kafla 2 er farið yfir skilgreiningu á lausafé,
lausafjárstýringu og mikilvægi hennar. Að auki er farið í gegnum lausafjáráhættu og
skýrt stuttlega hvernig flokka megi áhættu fyrirtækja. Ennfremur verður farið yfir
mismunandi tegundir lausafjáráhættu. Að síðustu verður farið yfir samband ávöxtunar og
áhættu.
Kafli 3 fjallar um fjármálakerfið. Í upphafi er hugtakið „fjármálastöðugleiki“
skilgreint. Í framhaldi af því er stuttlega rætt um opin hagkerfi, frjálsar
fjármagnshreyfingar og greint frá þeim áhættum sem fjármagnsflæðinu fylgja. Fjallað
verður um fjármálamarkaði og fjármálastofnanir. Ennfremur verður fjallað um mikilvægi
og hlutverk bankastarfsemi og farið yfir þróun bankastarfsemi á Íslandi.
Í kafla 4 er litið á laga- og eftirlitsumhverfi íslenskra fjármálafyrirtækja. Fjallað er um
tilgang laga og reglna um fjármálastarfsemi og stuttlega greint frá þeim lögum sem gilda
um fjármálafyrirtæki. Þá er fjallað um fjármálaeftirlit og hlutverk Fjármálaeftirlitsins og
Seðlabanka Íslands. Að lokum er farið yfir lausafjáreftirlit. Í kafla 5 er greint stuttlega frá
alþjóða fjármálakreppunni, áhrifum hennar á Ísland og íslenska bankahruninu.
Í kafla 6 er fjallað um lausafjárstöðu. Farið er yfir uppsprettu lausafjármagns og
lausafjárstaða íslensku bankanna skoðuð. Kafli 7 fjallar um fjármagnsskipan. Ítarlega er
11
greint frá leiðum banka til að fjármagna starfsemi sína og farið yfir fjármögnun íslensku
bankanna.
Í kafla 8 er farið yfir nýjar lausafjárreglur. Hefst kaflinn á umfjöllun um Dodd-Frank
bankalöggjöfina. Í framhaldi af því er farið yfir lausafjárviðmið Basel. Ítarlega er greint
frá lausafjárþekju og fjármögnunarþekju og farið yfir rannsóknir. Að síðustu er fjallað
um nýjar lausafjárreglur sem ráðgert er að verði innleiddar á Íslandi á næstu árum. Kafli
9 fjallar um bætt eftirlit. Farið er yfir hvernig bæta þurfi fjármálaeftirlit og ekki síður
lausafjáreftirlit í kjölfar fjármálakreppunnar.
Að lokum verður farið yfir niðurstöður verkefnisins og rannsóknarspurningunum
svarað í kafla 10.
Þess ber að geta að höfundur er starfsmaður á fjármálasviði hjá Arion banka.
Höfundur hefur ennfremur með undirritun ráðningarsamnings hjá Arion banka, heitið
trúnaði um allt það sem hann fær vitneskju um við framkvæmd starfa síns sbr.
þagnarskylduákvæði 59. gr. laga nr. 161/2002, um fjármálafyrirtæki. Verkefni þetta hefur
því eingöngu verið byggt á opinberum gögnum. Sem starfsmaður Arion banka er erfitt að
fullyrða að höfundur sé hlutlaus og viðhorf hans og afstaða hafi ekki áhrif á niðurstöður.
1.1 Rannsóknaraðferð
Ritgerð þessi, um nýjar lausafjárreglur, er unnin sem könnunarrannsókn (e. exploratory
research). Könnunarrannsóknir eru yfirleitt notaðar við frumrannsóknir og eru góðar til
að fá almenn svör við rannsóknarspurningunni (Zikmund, 2003). Markmið þessarar
rannsóknar er ekki að reyna að sanna eða afsanna ákveðnar tilgátur, heldur einungis að
varpa ljósi á hvaða áhrif nýjar lausafjárreglur munu hafa á íslenska banka og
eftirlitsumhverfi. Helsti galli þessarar rannsóknaraðferðar er sá, að hún veitir oft ekki
afgerandi svör við þeim spurningum sem lagðar eru fram og þar af leiðandi er hvorki
hægt að alhæfa né yfirfæra niðurstöður rannsóknarinnar (Zikmund, 2003).
Rannsóknin var framkvæmd á tímabilinu frá apríl 2012 til upphafs desember 2012,
með hléum þó. Einungis var notast við fyrirliggjandi gögn í rannsókninni. Helst ber að
nefna árs- og árshlutareikninga stóru viðskiptabankanna þriggja. Einnig voru
fyrirliggjandi rannsóknir á vegum Basel-nefndarinnar og Evrópska bankaeftirlitsins
skoðaðar og opinber gögn frá Seðlabanka Íslands.
12
Árs- og árshlutareikninga viðskiptabankanna var alla að finna á heimasíðum
bankanna, en reikningar bankanna fyrir árin 2009 – 2012, 18 talsins, voru greindir með
tilliti til eftirfarandi:
Eignahlið efnahagsreikninga var rýnd.
Skuldahlið efnahagsreikninga var rýnd.
Skýringar á sundurliðun efnahagsreiknings eftir binditíma voru rýndar.
Kannað var hvort bankar birtu lausafjárhlutföll samkvæmt reglum Seðlabanka
Íslands.
Kannað var hvort bankar birtu lausafjárhlutföll samkvæmt kröfum
Fjármálaeftirlitsins.
Kannað var hvort bankar birtu upplýsingar um sundurliðun lausafjáreigna.
Ef upplýsingar í árs- og árshlutareikningum bankanna voru ekki nógu góðar leitaði
höfundur að gögnum á heimasíðu Seðlabanka Íslands og í áhættuskýrslu Íslandsbanka.
Einnig fékk höfundur upplýsingar um lífeyrissjóðakerfið á heimasíðu Seðlabanka
Íslands.
1.2 Takmarkanir á rannsókn
Það er von höfundar að niðurstöður rannsóknarinnar veiti lesanda innsýn í nýjar
lausafjárreglur og hvaða áhrif þær muni hafa á íslenska viðskiptabanka og
eftirlitsumhverfi. Þess ber þó að geta að enginn bankanna er farinn að birta
lausfjárhlutföllin opinberlega, enda getur sú upplýsingagjöf verið villandi á þessu stigi,
þar sem reglusetningu er ekki lokið. Auk þess eru, að mati höfundar, opinberar
upplýsingar ekki fullnægjandi til að reikna hlutföllin fyrir alla bankana. Þar af leiðandi
kemur ekki fram í þessari rannsókn hvort stóru viðskiptabankarnir þrír séu að uppfylla
reglurnar eða hvernig þeir þurfa nákvæmlega að aðlaga starfsemi sína og
fjármagnsskipan til að uppfylla og viðhalda hlutföllunum.
Rannsóknin sýnir þó í megindráttum hvernig bankarnir þurfa að aðlaga
fjármagnsskipan sína og hvað eftirlitsstofnanir þurfa að gera til þess að nýjar
lausafjárreglur skili tilætluðum árangri. Til að fá meira afgerandi niðurstöðu þarf aðgang
að ítarlegri upplýsingum frá bönkunum.
13
2 Laust fé
Þróun fjármálamarkaða á síðustu áratugum hefur aukið flækjustig lausafjáráhættu og
stýringu hennar (BIS, 2008). Í þessum kafla verður farið yfir skilgreiningu á lausu fé og
lausafjárstýringu og mikilvægi hennar. Einnig verður farið yfir skilgreiningu og flokkun
á lausafjáráhættu.
2.1 Skilgreining á lausafé
Greiðsluhæfi (e. liquidity) eða seljanleiki er undirstaða hvers fyrirtækis (Banks, 2005).
Með seljanleika er átt við hversu auðvelt er að selja eignir og umbreyta þeim í reiðufé
(Brigham og Houston, 2004). Þegar talað er um laust fé eða lausafé er almennt átt við
reiðufé, ígildi reiðufjár eða aðrar auðseljanlegar eignir. Mikilvægt er að eiga lausafé til að
hægt sé að mæta væntum skuldbindingum auk óvæntra útgjalda vegna eftirfarandi
(Banks, 2005; Horcher, 2006):
Fjármögnunar vegna breytingar á rekstri, til dæmis vegna yfirtöku.
Fjármögnunar á vexti fyrirtækis.
Fjármögnunar verkefnis.
Fjármögnunar rannsóknar- og þróunarkostnaðar.
Óvænts samdráttar í tekjum eða sölu.
Tryggingu fyrir lántöku.
Lausafé gefur til kynna getu fyrirtækis til að fjármagna aukningu í eignum og standa
við skuldbindingar sínar, án þess þó að verða fyrir óviðunandi tapi (BIS, 2008).
Skortur á lausafé getur ekki einungis hindrað daglegan rekstur heldur getur það einnig
aukið líkur á alvarlegum fjárhagsvandræðum. Þar af leiðandi er lausafé ómissandi þáttur í
fjármálastjórnun sem þarf að stýra vandlega (Banks, 2005; Horcher, 2006).
2.2 Lausafjárstýring og mikilvægi hennar
Lausafjárstýring sér um að tryggja aðgang að lausafé verði tímabundinn lausafjárskortur
og að fjárfesta umfram lausafé til skamms tíma á arðsaman hátt (Horcher, 2006). Eðli
lausafjárstýringar fer eftir atvinnugrein. Jafnvel þó allar atvinnugreinar verði að taka mið
af lausafjáráhættu, þurfa sumar þeirra að einbeita sér meira en aðrar að virkri
14
lausafjárstýringu. Þetta á sérstaklega við um atvinnugreinar sem gegna því hlutverki að
þiggja og útvega lausafé. Sem dæmi gegna fjármálastofnanir í meginatriðum hlutverki
milliliðar með lausafé (Banks, 2005).
Eitt af grundvallaratriðum fyrir rekstrarhæfi sérhvers fjármálafyrirtækis er að geta
fjármagnað aukningu í eignum og standa við skuldbindingar þegar þær falla til. Þess
vegna er stýring á lausafé meðal þýðingarmestu starfsþátta í starfsemi fjármálafyrirtækis
(Leiðbeinandi tilmæli nr. 1/2008). Árangursrík lausafjárstýring aðstoðar fjármálafyrirtæki
við að standa við óvæntar skuldbindingar, þar sem þær stjórnast af ytri þáttum og hegðun
annarra aðila á markaði (BIS, 2008).
Í daglegum rekstri banka er lausafjárstýring yfirleitt framkvæmd á eignahlið
efnahagsreikningsins en einnig er tekist á við stýringu lausafjár á skuldahliðinni. Hafa ber
í huga að nægilegt magn lausafjár fyrir einn banka þarf ekki að vera nægilegt fyrir aðra
banka. Ennfremur getur nægilegt magn lausafjár fyrir einn banka sveiflast eftir þörf
viðkomandi banka fyrir handbært fé á hverjum tíma. Það fer eftir stöðugleika innlána og
mögulegri skyndiaukningu útlána, hversu miklu lausafé og auðseljanlegum eignum
bankar þurfa á að halda. Ef innlánagrunnur banka er að mestu leyti byggður á litlum og
öruggum innlánsreikningum er lausafjárþörf þeirra tiltölulega lítil. Ein leið til að gera
innlán örugg eða stöðug er að setja á bindingu af einhverju tagi. Aftur á móti verður
lausafjárþörfin mun meiri ef stór hluti lánasafnsins samanstendur af langtímalánum og ef
bankar eru háðir ákveðnum skammtímafjármögnunarleiðum. Yfirleitt er lausafjárþörfin
ákvörðuð útfrá gjalddagamisvægi sem samanstendur af væntu innflæði og útflæði fyrir
ákveðin tímabil. Að horfa á mismun innflæðis og útflæðis á hverjum tíma er ágætur
upphafspunktur, þegar meta á umfram lausafjármagn eða lausafjárskort viðkomandi
banka fyrir komandi tímabil (Van Greuning og Brajovic-Bratanovic, 2009).
Þegar búið er að ákvarða lausafjárþörfina þurfa bankar að ákveða hvernig eigi að
uppfylla þá þörf. Bankar geta aukið lausafé í gegnum eignastýringu, skuldastýringu eða
samsetningu hvors tveggja. Í raun geta bankar mætt lausafjárþörf sinni með því að selja
auðseljanlegar og/eða seljanlegar eignir eða með því að selja illseljanlegri eignir líkt og
umfram fastafjármuni eða aðrar fjárfestingar. Á skuldahliðinni er hægt að mæta
lausafjárþörfinni með því að auka skammtímalántökur og með skammtímainnlánum, með
því að lengja í gjalddaga skulda eða með því að auka eigið fé (Van Greuning og
Brajovic-Bratanovic, 2009).
15
Mikilvægur liður í traustri lausafjárstýringu eru dugmiklir stjórnarhættir sem felur í
sér að bæði stjórnarmenn og framkvæmdastjórn hafi yfirsýn yfir lausafjárstýringu. Með
traustri lausafjárstýringu er hægt að draga úr líkum á alvarlegum áföllum. Hafa ber í huga
að þýðing lausafjárstýringar er ekki eingöngu bundin við einstök fjármálafyrirtæki, því
áfall hjá einu fjármálafyrirtæki getur haft kerfisbundnar afleiðingar í för með sér og haft
áhrif á stöðugleika fjármálakerfisins í heild (BIS, 2008; Leiðbeinandi tilmæli nr. 1/2008).
Almennt séð hafa fjármálafyrirtæki mestu þörfina fyrir daglega lausafjárstýringu þar sem
þau búa við mestu lausafjáráhættuna (Banks, 2005).
2.3 Lausafjáráhætta
Áhætta, er fylgir rekstri fyrirtækja, getur verið með ýmsum hætti og getur flokkun hennar
verið einstaklingsbundin. En gróft á litið má flokka heildaráhættu fyrirtækja í tvennt.
Rekstraráhættu annars vegar og fjármálaáhættu hins vegar. Undir fjármálaáhættu má
ennfremur flokka lausafjáráhættu (Banks, 2005; Horcher, 2006).
Umbreyting skammtímainnlána í langtíma útlán gerir bankastarfsemi í eðli sínu
viðkvæma fyrir lausafjáráhættu, en lausafjáráhætta er ein af helstu áhættum í starfsemi
banka (BIS, 2008; Horcher, 2006). Lausafjáráhætta er sú áhætta að fyriræki hafi ekki
nægilegt fjármagn til að mæta skammtíma skuldbindingum sínum. Ennfremur má
skilgreina lausafjáráhættu banka sem tap eða fórnarkostnað vegna hærri lántökukostnaðar
og skorts á fé til arðbærra viðskipta (Guðmundur Magnússon, 2006; Horcher, 2006). Þess
ber að geta að framboð lauss fjár á markaði getur breyst snögglega og hefur það áhrif á
alla markaði. Ef framboð lauss fjár minnkar getur það gert alla fjármögnun erfiðari og
kostnaðarsamari (Horcher, 2006).
Fjármálafyrirtæki bjóða uppá fjárfestingar-, fjármála- og áhættustýringarþjónustu, en
slíkri starfsemi fylgir lausafjáráhætta. Flestar fjármálastofnanir gegna frekar hlutverki
umbjóðanda (e. principal) en umboðsmanns (e. agent) sem hefur bein áhrif á
lausafjárstöðu þeirra. Sem dæmi þess má nefna að bankar taka við innlánum og nota þau
síðan til að veita lán eða til að fjárfesta í verðbréfum. Vilji innstæðueigandi aftur á móti
taka út pening er bankinn skuldbundinn til að greiða fjárhæðina til baka með stuttum
fyrirvara. En þar sem afar ólíklegt verður að teljast að útlán falli á gjalddaga á sama tíma
verður bankinn að hafa aðgang að lausafé til að greiða innstæðueigandanum til baka. Í
eðli sínu er lausafjáráhætta hættan á fjárhagslegu tapi sem hlýst af því að reyna að tryggja
16
það reiðufé sem nauðsynlegt er fyrir áframhaldandi rekstrarhæfi fyrirtækis (Banks,
2005).
Í grófum dráttum má flokka lausafjáráhættu í innbyggða lausafjáráhættu (e.
endogenous liquidity risk) og utanaðkomandi lausafjáráhættu (e. exogenous liquidity
risk). Ennfremur má flokka lausafjáráhættu í fjármögnunarlausafjáráhættu (e. funding
liquidity risk) og eignalausafjáráhættu (e. asset liquidity risk) (Banks, 2005). Á mynd 2.1.
má sjá á myndrænan hátt hvernig flokka má lausafjáráhættu.
Mynd 2.1. Flokkun áhættu (Heimild: Banks, 2005).
2.3.1 Innbyggð lausafjáráhætta
Lausafjáráhætta afmarkast að einhverju leyti við fjármálastofnun, fjárhagsstöðu þess og
umfang rekstrar. Sú lausafjáráhætta fjármálastofnana, sem hvorki kemur til vegna áhrifa
frá ytra umhverfi né hefur áhrif á ytra umhverfi, nefnist innbyggð lausafjáráhætta. Slíkri
áhættu geta fjármálastofnanir stýrt innan veggja stofnunarinnar. Innbyggð lausafjáráhætta
getur komið til vegna ýmissa þátta. Helstu þættir sem hafa áhrif á lausafjáráhættu eru
eftirfarandi (Banks, 2005):
Rekstraráhætta.
Útlánaáhætta.
17
Markaðsáhætta.
Orðsporsáhætta.
Lagaáhætta.
Rekstraráhætta getur haft áhrif á sjóðstreymi og þar með leitt til lausafjárvanda.
Fyrirtæki, sem eru skynsamlega rekin, eru yfirleitt með einhvers konar varúðar-
fjármögnun til staðar til að koma í veg fyrir eða draga úr líkum á lausafjárvanda. Dæmi
um slíka fjármögnun geta verið tryggingar eða fjármagn sem lagt hefur verið til hliðar og
hægt er að ganga á verði lausafjárskortur. Jafnvel þótt slík fjármögnun sé til staðar getur
aðgangur að því fé dregist eða þá að ekki sé um nægilegt fjármagn að ræða til að leysa úr
vandanum. Séu fyrirtæki aftur á móti ekki með neina slíka varúðarfjármögnun til staðar
áður en til lausafjárskorts kemur geta fyrirtæki þurft að takast á við enn harkalegri
lausafjárvanda en ella (Banks, 2005).
Útlánaáhætta getur leitt til lausafjárvanda ef mótaðili stendur ekki við skuldbindingar
sínar. Það kallast mótaðilaáhætta þegar mótaðili stendur ekki við gerða samninga eða
dregur að uppfylla þá. Aftur á móti kallast það vanskilaáhætta þegar mótaðili er ófær um
að endurgreiða samningsaðila t.d. vegna gjaldþrots (Banks, 2005; Horcher 2006).
Markaðsáhætta getur orsakað tap á veltu- og fjárfestingabók sem ennfremur orsakar
tap í sjóðstreymi. Þetta hefur þó aðallega áhrif á þau fyrirtæki sem færa eignir og skuldir
á gangvirði (Banks, 2005).
Orðsporsáhætta er skilgreind sem hættan á tapi vegna neikvæðrar ímyndar í huga
viðskiptavina, mótaðila, hluthafa, fjárfesta eða stjórnvalda. Neikvæð ímynd getur leitt til
þess að fyrirtæki geta misst viðskiptavini og þar með tekjur. Alvarlegur skaði á orðspori
getur ennfremur takmarkað aðgengi að fjármögnun (Banks, 2005; Íslandsbanki, 2012a).
Lagaáhættu má skilgreina sem refsiaðgerðir og málaferli eða annars konar lögsóknir,
sem geta einnig ýtt undir lausafjárvanda með þeim hætti að það getur skaðað orðspor
fyrirtækis, sem ennfremur getur orsakað eða aukið lausafjárvanda. Einnig þurfa fyrirtæki
að nota fé sem annars væri hægt að nýta til að draga úr lausafjárvanda, til að greiða
þóknanir og/eða skaðabætur (Banks, 2005).
Lausafjáráhætta getur aukist gífurlega ef fleiri en einn ofangreindra þátta falla til á
sama tíma (Banks, 2005).
18
2.3.2 Utanaðkomandi lausafjáráhætta
Í sumum tilfellum getur lausafjáráhætta haft áhrif á margar fjármálastofnanir í einu. Slík
áhætta nefnist utanaðkomandi lausafjáráhætta. Slíkri áhættu geta fjármálastofnanir ekki
stýrt einar og sér. Þess ber þó að geta að einstök fjármálastofnun getur haft mikil áhrif á
þá lausafjáráhættu sem skapast í fjármálakerfinu. Ytri þættir eins og markaðsröskun,
árferðislausafjárþurrð, fjármagnshöft eða frysting lána eru allt þættir sem geta leikið stórt
hlutverk í lausafjáráhættu tiltekinna fyrirtækja og/eða atvinnugreina. Þrátt fyrir virka
markaði og milliliði, framsækin reiknilíkön, afnám samkeppnishafta, heilbrigða
samkeppni og eftirlit stjórnvalda er ekki hægt að tryggja fullkominn stöðugleika á
markaði. Að því sögðu er mikilvægt að hafa áhrif utanaðkomandi þátta ávallt í huga.
Þetta á sérstaklega við þegar hagkerfið er í niðursveiflu, en niðursveifla getur bæði aukið
innri og utanaðkomandi lausafjáráhættu (Banks, 2005). Sú lausafjáráhætta sem kemur til
vegna utanaðkomandi áhrifa nefnist kerfislausafjáráhætta (e. Systematic liquidity risk)
eða einfaldlega kerfisáhætta (e. Systematic risk) (Banks, 2005; Horcher, 2006).
Kerfisáhætta (e. Systematic risk) er skilgreind sem tveir tengdir þættir. Annars vegar
heildaráhætta, sem er breytileg yfir tíma og hins vegar netkerfisáhætta, sem er breytileg
yfir stofnanir. Heildaráhætta myndast yfir tíma og birtist í sveifluaukandi útlána- og
lausafjársveiflu og tengist hún vaxandi veikleikum á eigna- og skuldahlið bankanna
(Seðlabanki Íslands, 2011a). Vandamál vegna kerfisáhættu breiðast hratt um
fjármálakerfið og til raunhagkerfisins eftir tveimur leiðum, vogun (greiðsluhæfi) og
tímamisræmi (lausafé). Í uppsveiflu hafa bankar tilhneigingu til að taka of mikla áhættu
en eru síðan áhættufælnir í niðursveiflu. Þetta birtist sem sveifluaukandi þróun vogunar
og tímamisræmis í fjármálakerfinu. Þessi sveifla getur meðal annars leitt til þess að
bankar verða of háðir ákveðnum fjármögnunarleiðum (Seðlabanki Íslands, 2011b).
Netkerfisáhætta tengist smitáhrifum vegna annarra aðila í fjármálakerfinu. Hún felur í
sér að þegar misbrestur verður í stóru fjármálafyrirtæki getur það haft keðjuverkandi
áhrif á fleiri fjármálafyrirtæki og fjármálakerfið í heild sinni hvort sem um ræðir
innanlands eða á alþjóðavísu (Horcher, 2006; Seðlabanki Íslands, 2011a). Einstök
fjármálafyrirtæki eru ekki líkleg til að taka nægilegt tillit til smitáhrifa vegna aðgerða
annarra fjármálafyrirtækja eða áhrifa aðgerða annarra fjármálafyrirtækja á eigin
efnahagsreikning. Áhætta í fjármálakerfinu er því ekki rétt greind og þar af leiðandi er
ekki brugðist við henni sem skyldi. Allir bera áhættuna en hins vegar er ekkert einstakt
19
fjármálafyrirtæki líklegt til að bregðast við henni eða draga úr henni (Seðlabanki Íslands,
2011b).
Fjármálakreppan leiddi í ljós að kerfisáhætta getur ógnað stöðugleika fjármálakerfis
verulega en mikið vantaði upp á að tekist væri á við hana á skipulegan hátt (Seðlabanki
Íslands, 2011b). Með auknum viðskiptum með erlendan gjaldeyri og verðbréfaviðskipti
eykst laust fé í umferð en við það eykst einnig kerfisáhætta (Horcher, 2006). Ef áhættan
er tengd og smitáhrifin sterk getur of mikil kerfisáhætta leitt til mikillar hræðslu sem
síðar leiðir til þess að bankar geta fallið hver á eftir öðrum. Af þeim sökum er eðlilegt að
miða markmið og fyrirkomulag fjármálaeftirlits við svo veigamikla áhættu (Seðlabanki
Íslands, 2011a). Til að bregðast við kerfisáhættu er meginhugmyndin sú að alþjóðlegir
staðlar og reglur snúi að því að draga markvisst úr kerfisáhættu (Seðlabanki Íslands,
2011b).
2.3.3 Fjármögnunarlausafjáráhætta
Lausafjáráhætta banka getur hvort tveggja myndast í gegnum skulda- og eignahlið
efnahagsreikningsins. Lausafjáráhætta sem myndast í gegnum skuldahlið
efnahagsreiknings fyrirtækja nefnist fjármögnunarlausafjáráhætta eða einfaldlega
fjármögnunaráhætta (Banks, 2005). Skilgreina má þá áhættu sem tap eða fórnarkostnað
vegna vandkvæða við að nálgast óveðtryggða fjármögnun á ásættanlegum kjörum til að
standa við væntar og óvæntar skuldbindingar (BIS, 2008). Bæði ytri og innri þættir geta
haft áhrif á aðgang banka að fjármagni. Dæmi um innri þætti er þegar bankar geta ekki
fengið fjármögnun vegna lélegs lánshæfis. Þegar um ytri þætti er að ræða eru það
markaðsaðstæður sem geta stjórnað því hversu miklu fjármagni hver og einn hefur
aðgang að á hverjum tíma (Banks, 2005).
Óvænt lausafjárþörf er þungamiðja fjármögnunaráhættu. Að jafnaði er auðvelt fyrir
fyrirtæki að mæta þekktum skuldbindingum þar sem þau hafa þegar gert ráð fyrir þeim í
áætlunum sínum. Aftur á móti getur reynst erfitt að takast á við óvæntar skuldbindingar
þó svo að fyrirtæki leggi til hliðar ákveðið fjármagn til að mæta slíkum skuldbindingum.
Nánast öll fyrirtæki standa frammi fyrir því að einhver hluti greiðsluflæðis þeirra er
ófyrirsjáanlegur. Eftir því sem óvissan er meiri því meiri er fjármögnunaráhættan. Jafnvel
þótt hægt sé að mæta óvæntum skuldbindingum að einhverju leyti með því að halda uppi
varasjóði eða hafa aðgang að opnum lánalínum, þá er erfitt að meta það fyrirfram hvort
slíkar aðgerðir séu á endanum fullnægjandi. Óhætt er að segja, að mikil óvissa ríkir um
20
greiðsluflæði banka vegna þeirrar þjónustu sem þeir bjóða og þeirra fjármögnunarleiða
sem þeir kjósa (Banks, 2005).
Bankar fjármagna starfsemi sína að stórum hluta með innlánum. Innlánseigendur geta
yfirleitt tekið út sitt sparifé þegar þeim hentar. Þar af leiðandi er afar erfitt að meta
greiðsluflæði slíkra innlána (Van Greuning og Brajovic-Batanovic, 2009). Af þeim
sökum verða bankar að greina á milli samningsbundins binditíma (e. contractual
maturity) og raunhæfs binditíma (e. behavioral maturity) skulda sinna. Samningsbundinn
binditími er hinn raunverulegi binditími skulda, það er að hann segir til um fyrstu
mögulegu tímasetningu sem kalla má eftir greiðslu skuldarinnar. Raunhæfur binditími
skulda segir aftur á móti til um hvenær endurgreiðslu skulda verður krafist í raun og veru
og geta innri jafnt sem ytri þættir haft áhrif á það. Í raun segir raunhæfur binditími meira
til um tímalengd skuldar fremur en samningsbundinn binditími, sérstaklega hvað óbundin
innlán varðar. Eigendur óbundinna innlána geta tekið þau út strax frá fyrsta degi
innlagnar, en innlánseigendur geyma innlán sín almennt lengur en það og hafa yfirleitt
ekki í hyggju að taka þau út nema mikið liggi við. Í þessu tilfelli gefur raunhæfur
binditími til kynna að skuldbindingar banka geta verið til mjög langs tíma. Þessu er hins
vegar öfugt farið hvað fasteignalán varðar þar sem samningsbundinn binditími upp á 10
til 30 ár getur haft raunhæfan binditíma upp á þrjú til fimm ár vegna sölu fasteigna eða
endurfjármögnunar. Þar af leiðandi getur það reynst flókið ferli að áætla framtíðar
greiðsluflæði og fjármögnun (Banks, 2005).
Góður upphafspunktur við mat á lausafjáráhættu er að meta uppbyggingu og tegund
innlánagrunns. Upplýsingar sem þarf til að framkvæma slíkt mat eru eftirfarandi (Van
Greuning og Brajovic-Bratanovic, 2009):
Tegund innlána: Taka skal fram þær tegundir innlánsreikninga sem í boði eru
ásamt fjölda innlánsreikninga og eftirstöðvar þeirra. Slíkar upplýsingar er best að
sýna í lista sem sýnir tegund innlánsreikninga eins og sparnaðarreikninga eða
tékkareikninga og bundna innlánsreikninga eftir binditíma. Einnig skal flokka
innlánsreikninga eftir eigendum þeirra, eins og fyrirtæki og einstaklingar þar sem
hver tegund innlánseigenda hefur ákveðið hegðunarmynstur. Að lokum ætti
einnig að fylgja slíkum upplýsingum sundurliðun eftir binditíma, gjaldmiðli og
vaxtakjörum.
21
Samþjöppun innlána: Við mat lausafjáráhættu ætti einnig að líta til
sundurliðunar fyrir alla viðskiptavini sem eiga innlán sem nema alls yfir ákveðið
hlutfall af heildar eignum.
2.3.4 Eignalausafjáráhætta
Almennt þegar talað er um lausafjáráhættu er yfirleitt átt við fjármögnunaráhættu eða þá
lausafjáráhættu sem á sér stað á skuldahlið efnahagsreikningsins. En bankar geta einnig
átt við lausafjárerfiðleika að stríða sem myndast í gegnum eignahlið
efnahagsreikningsins. Sú áhætta nefnist eignalausafjáráhætta eða markaðsáhætta þar sem
hún tengist markaðsvirði eignasafnsins. Skilgreina má þá áhættu sem hættu á tapi sem
hlýst af því að ekki er hægt að breyta eignum í reiðufé án þess að hafa áhrif á verð þeirra,
til að standast skuldbindingar með skömmum fyrirvara (Banks, 2005; Nikolaou, 2009).
Ennfremur skilgreinir Basel-nefndin markaðsáhættu sem hættu á tapi sem hlýst af því að
ekki er hægt að breyta eignum í reiðufé á markaðsvirði sökum ófullnægjandi dýpt
markaðar eða markaðsröskunar (BIS, 2008). Fyrirtæki sem hefur yfir miklu handbæru fé
að ráða, hefur fullnægjandi aðgang að fjármögnun og þarf ekki að selja eignir til að losa
um reiðufé stendur ekki frammi fyrir markaðsáhættu. Það er ekki fyrr en fyrirtæki hafa
hvorki nóg reiðufé né aðgang að fjármögnun, eða hún reynist of dýr, sem markaðsáhætta
kemur til sögunnar. Þá þurfa fyrirtæki að selja eignir til að fjármagna reksturinn, en mikil
óvissa getur verið um verð eigna. Þetta undirstrikar það að nauðsynlegt er fyrir fyrirtæki
að eiga ákveðið magn af auðseljanlegum eignum til að mæta óvæntum skuldbindingum.
Það er þó yfirleitt ekki fyrr en reiðufé eða ytri fjármögnun duga ekki til sem farið er í það
að selja eignir, þar sem þær geta meðal annars skapað framtíðar greiðsluflæði. Eignir
fyrirtækja eru því mikilvægt tæki til að nota við stýringu á lausafjáráhættu (Banks, 2005).
Bankar geta einnig upplifað lausafjárerfiðleika á eignahliðinni sökum mikilla og óvæntra
vanskila á útlánum bankans. Einnig eru dæmi þess að bankar veita lánalínur sem þeir
telja ólíklegt að aðilar eigi eftir að draga á eða nýta sér, en komi til skyndilegrar
efnahagslægðar má teljast líklegt að fyrirtæki með lánalínur við banka muni draga á þær,
sem ennfremur getur ýtt undir lausafjárvanda banka (Heffernan, 2005).
Þrátt fyrir að virk lausafjárstýring sé til staðar í fyrirtækjum þá getur markaðsáhætta
komið til vegna ytri þátta eins og markaðshæfi, samþjöppunar og verðlagningu eigna.
Sem dæmi um það má nefna að fyrirtæki geta talið kröfur eða skuldabréf nýmarkaðsríkja
vera markaðshæf en sökum erfiðleika í hagkerfinu eða fjármálakerfinu getur eftirspurn
eftir slíkum eignum horfið (Banks, 2005).
22
Í sjálfu sér er áhætta ekki slæm og ekki víst að hún verði að veruleika en engu að síður
er mikilvægt fyrir fyrirtæki að vera meðvituð um þá áhættu sem til staðar er í
fjármálakerfinu. Í því samhengi þarf einnig að horfa til fórnarkostnaðar milli áhættu og
ávöxtunar (Banks, 2005; Seðlabanki Íslands, 2011b).
2.3.5 Ávöxtun og áhætta
Til að minnka líkur á fjármálaáföllum er mikilvægt að fyrirtæki séu með auðseljanlegar
eignir í eignasafni sínu. Aftur á móti er ekki hagstætt fyrir fyrirtæki að vera einungis með
auðseljanlegar eignir því slíkar eignir bera lægri ávöxtun en eignir sem eru illseljanlegri.
Ávöxtun á auðseljanlegum eignum er lægri vegna þess að seljanleikaálagið (e. liquidity
premium) er lægra en á illseljanlegri eignum (Banks, 2005).
Hafa ber í huga að fyrirtækjarekstri fylgir áhætta og þeir fjárfestar, sem leggja til
fjármagn, krefjast samsvarandi ávöxtunar. Fyrirtæki sem einungis eru með auðseljanlegar
eignir eiga vissulega mun auðveldara með að mæta öllum skammtímaskuldbindingum
sínum en með því móti geta þau ekki hámarkað virði hluthafa. Kostnaður fyrirtækis við
að viðhalda góðri lausafjárstöðu felst meðal annars í lægri ávöxtun á eignahlið
efnahagsreikningsins og hærri fjármögnunarkostnaðar á skuldahlið hans. Til að tryggja
óheftan aðgang að lausafjármagni, t.d. með opnum lánalínum, þarf að greiða háar
þóknanir. Haldi fyrirtæki aftur á móti lítið af auðseljanlegum eignum eru þau líklegri til
að lenda í lausafjárþurrð. Á þetta hafa meðal annars Cipollini og Fiordelisi (2012) og
Demirgüç-Kunt og Huizinga (2004) bent í rannsóknum sínum. Þar af leiðandi getur það
reynst afar flókið að ákveða hversu mikið af auðseljanlegum eignum á að halda sé það
markmið stjórnenda að hámarka virði fyrirtækis og á sama tíma koma í veg fyrir
lausafjárþurrð. Með þessu sannast að til að halda góðu jafnvægi milli auðseljanlegra og
illseljanlegri eigna og skila fullnægjandi ávöxtun til hluthafa þarf að viðhalda stöðugri
lausafjárstýringu (Banks, 2005).
Tafla 2.1. sýnir kosti og galla fyrirtækja eftir því hversu mikið af auðseljanlegum
eignum þau halda. Á mynd 2.2. má sjá samband milli auðseljanleika og umfram
ávöxtunar, en umfram ávöxtun er ávöxtun yfir áhættulausum vöxtum (Bodie, Kane og
Marcus, 2009).
23
Tafla 2.1. Kostir og gallar mismunandi samsetningar auð- og illseljanlegra eigna (Heimild: Banks,
2005).
Mynd 2.2. Samband auðseljanleika og umfram ávöxtunar (Heimild: Banks, 2005).
Fjármálafyrirtæki þurfa, meira en aðrar atvinnugreinar, stöðugt að takast á við
fórnarkostnað ávöxtunar og áhættu. Á meðan fjármálafyrirtæki eru meðvituð um þörfina
fyrir nægt lausafjármagn þá kappkosta þau að halda lausafjárstöðu sinni í lágmarki til að
hámarka arðsemi þeirra. Bankar treysta verulega á skammtímafjármögnun í gegnum
millibankamarkaði og veltiinnlán til að fjármagna útlánastarfsemi þeirra. Slíkar
fjármögnunarleiðir eru hins vegar afar óstöðugar, sérstaklega við erfiðar
markaðsaðstæður. Aftur á móti er það kostnaðarsamt fyrir banka að lengja í tímalengdum
skulda til að jafna þær við eignir bankans, því fjármögnun til lengri tíma er dýrari en
skammtímafjármögnun. Kostnaðurinn minnkar vaxtamun, dregur úr hagnaði og lækkar
virði bankans (Banks, 2005).
KostirEngin hætta á
lausafjárþurrðSanngjörn ávöxtun Hærri ávöxtun
Gallar Lægri ávöxtunMöguleg hætta á
lausafjárþurrð
Miklar líkur á
lausafjárþurrð
Einungis auðseljanlegar
eignir
Auðseljanlegar og
illseljanlegar eignir
Einungis illseljanlegar
eignir
Auðseljanleiki
Umfram ávöxtun
24
3 Fjármálakerfið
Í nútíma hagkerfi er fjármálakerfi nauðsynlegt fyrir ráðstöfun verðmæta. Í þessum kafla
verður fjallað um íslenska fjármálakerfið og þær hættur sem fylgja litlum opnum
hagkerfum. Þá verður fjallað um bankastarfsemi og þróun hennar á Íslandi. En fyrst
verður farið í skilgreiningu á fjármálastöðugleika.
3.1 Fjármálastöðugleiki
Heilbrigt fjármálakerfi er nauðsynleg forsenda hagstæðrar framvindu í efnahagsmálum
og virkrar stefnu í peningamálum. Eitt meginhlutverka Seðlabanka Íslands er að stuðla að
öryggi fjármálakerfisins, þ.e. að tryggja fjármálastöðugleika (Seðlabanki Íslands, e.d.a).
Í fjármálastöðugleika felst að fjármálakerfið geti staðist áföll í efnahagslífi og á
fjármálamörkuðum, miðlað lánsfé og greiðslum og dreift áhættu með viðhlítandi hætti
(Seðlabanki Íslands, 2012a). Talað er um fjármálaáfall eða fjármálakreppu þegar truflun
eða skyndileg breyting á starfsemi fjármálafyrirtækja eða markaða hefur neikvæð áhrif á
efnahagsþróun. Afdrifaríkustu fjármálakreppurnar eru bankakreppur og gjaldeyriskreppur
(Seðlabanki Íslands, e.d.a). Það að einn banki lendi í vandræðum þarf ekki að þýða
vandamál fyrir fjármálakerfið í heild. Hins vegar getur það skapað mikla erfiðleika fyrir
fjármálakerfið ef fall eins banka leiðir til almennrar bankakreppu (Seðlabanki Íslands,
2011b). Ennfremur skilgreinir Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn kerfislæga bankakreppu sem
kreppu þegar fyrirtæki og bankastofnanir í ríki lenda í fjölda gjaldþrota og
fjármálastofnanir og önnur fyrirtæki standa frammi fyrir verulegum vanda við að efna
skuldbindingar sínar á tilsettum tíma. Stundum hefst kreppa með áhlaupi á innstæður þótt
yfirleitt séu fjármálaáföll komin til vegna þess að almennt verður ljóst að kerfislega
mikilvægar bankastofnanir eru í vanda staddar (Laeven og Valencia, 2008).
Seðlabanki Íslands leitast við að stuðla að fjármálastöðugleika með því að fylgjast vel
með þjóðhagslegu umhverfi og fjármálamörkuðum, fjármálastofnunum og
greiðslukerfum. Í stað þess að fylgjast fyrst og fremst með stöðu einstakra
fjármálastofnana er lögð áhersla á þætti sem kynnu að fela í sér hættu fyrir fjármálakerfið
í heild sinni. Seðlabankinn fylgist ekki eingöngu með þróun fjármálakerfisins hér á landi
heldur einnig erlendis. Hann fylgist jafnframt með styrk fjármálakerfis og áhrifum
efnahagslegra þátta á kerfið í heild sinni. Seðlabankinn og Fjármálaeftirlitlið eiga með sér
25
samstarf til að stuðla að traustum undirstöðum og heilbrigði fjármálakerfisins
(Seðlabanki Íslands, e.d.a).
3.2 Fjármálakerfi
Hagfræðingar eru nánast undantekningarlaust þeirrar skoðunar, að opin hagkerfi séu af
hinu góða. Auk þess er algeng skoðun innan hagfræðinnar að lítil opin hagkerfi lúti að
einhverju leyti öðrum lögmálum en stærri hagkerfi. Segja má að Ísland sé mjög lítið opið
hagkerfi (Stiglitz, 2001; Þorvarður Tjörvi Ólafsson, 2006). Löngum hafa verið skiptar
skoðanir á því hvort rétt sé að leyfa hömlulausa fjármagnsflutninga á milli landa. Í
alþjóðlegu rekstrarumhverfi fyrirtækja í dag er nauðsynlegt að geta flutt fjármagn milli
landa óhindrað. Segja má að frjálsar fjármagnshreyfingar stuðli að auknum hagvexti með
þeim hætti, að auðvelda fjármagni að rata á þá staði þar sem það gæti skilað mestum arði
(Henry, 2006). Þrátt fyrir að frjálsar fjármagnshreyfingar milli landa auki
verðmætasköpun og velferð, getur áhætta fylgt fjármagnsflæðinu. Má þar einkum nefna
þrenns konar áhættu (Seðlabanki Íslands, 2012b):
Sveiflukenndar fjármagnshreyfingar.
Gjaldmiðlamisvægi.
Gjalddagamisræmi.
Með sveiflukenndum fjármagnshreyfingum er átt við það þegar miklu innstreymi
fjármagns fylgir skyndilega mikið útstreymi fjármagns. Óhóflegt innstreymi fjármagns
magnar oft uppsveiflu þar sem miklu innstreymi fylgir hækkun eignaverðs og gengis,
aukinn kaupmáttur, vaxandi innflutningur, aukinn viðskiptahalli og erlend skuldasöfnun.
Þessu tímabili lýkur þó oft með miklu útstreymi sem leiðir til gengisfalls, lækkunar
eignaverðs og rýrnunar eiginfjár, lækkunar kaupmáttar, vanskila og gjaldþrota. Snörp
umskipti af þessu tagi geta magnað eða jafnvel valdið þjóðhagslegum samdrætti
(Seðlabanki Íslands, 2012b). Enn fremur benti Stiglitz (2001) á það í grein sinni að flæði
skammtímafjármagns geti leitt til sveiflna í hagkerfinu sem komi misjafnlega niður á
einstökum fyrirtækjum og geirum og geti valdið miklum skaða ef flæðið snýst
skyndilega.
Gjaldmiðlamisvægi í efnahagsreikningum felur í sér að eignir og skuldir hreyfast
ekki saman með gengi gjaldmiðla. Það myndast þegar lántökur í einum gjaldmiðli eru
nýttar til að fjármagna kaup eigna í öðrum gjaldmiðli (Seðlabanki Íslands, 2012b). Lítil
26
opin hagkerfi flytja venjulega inn stærri hluta sinna neysluvara en stærri hagkerfi, þar
sem erfiðara er fyrir þau að vera sjálfum sér næg um vörur og þjónustu. Þess vegna
skiptir gengi gjaldmiðla miklu máli fyrir slík hagkerfi. Sveiflur gjaldmiðils hafa því
víðtækari áhrif á efnahagslífið í litlum opnum hagkerfum, líkt og á Íslandi, en í stærri
hagkerfum (Berument, Togay og Sahin, 2011; Þorvarður Tjörvi Ólafsson, 2006).
Gjalddagamisræmi (e. maturity mismatch) myndast þegar eignir eru fjármagnaðar
með skuldbindingum sem ekki hafa sama gjalddaga og eignirnar. Sé tímalengd eigna og
skulda sem þær eru fjármagnaðar með sú sama, er hægt að tryggja nægt laust fé og eyða
lausafjáráhættu (Heffernan, 2005). Gjalddagamisræmi í erlendum gjaldeyri myndast
þegar erlendar langtímaeignir eru fjármagnaðar með skammtímaskuldbindingum í sama
gjaldmiðli. Slíkt misræmi skapar áhættu fyrir innlent fjármálakerfi, sérstaklega þegar
bæði fjármögnun og fjárfesting fer fram erlendis. Áhættan felst í því, að ekki er hægt að
endurfjármagna erlendar skammtímaskuldir, þegar þær falla til eða eru innkallaðar. Verði
gjaldfær fjármálafyrirtæki, fyrirtæki með eignir umfram skuldir, fyrir lausafjárskorti er
það hlutverk seðlabanka að vera lánveitandi til þrautavara. Hins vegar eru seðlabönkum
skorður settar við að veita þrautavaralán í erlendum gjaldmiðlum. Slík fyrirgreiðsla
takmarkast af stærð gjaldeyrisvarasjóðs eða lánalínum í erlendum gjaldmiðlum hjá
öðrum seðlabönkum. Af þeim sökum getur áhlaup á skammtímafjármögnun í erlendum
gjaldmiðlum valdið greiðslufalli með tilheyrandi afleiðingum fyrir fjármálastöðugleika,
fjármálakerfið og hagkerfið í heild sinni (Banks, 2005; Seðlabanki Íslands, 2012b).
Fjármálakerfið er þríþætt, þ.e. fjármálamarkaðir, fjármálastofnanir og greiðslu- og
uppgjörskerfi (Seðlabanki Íslands, 2006; Seðlabanki Íslands 2011b).
Fjármálamarkaðurinn gegnir lykilhlutverki í hverju hagkerfi. Starfsemi á
fjármálamarkaði miðast að því að taka á móti fjármagni til ávöxtunar og miðla sjóðum til
þeirra sem á þurfa að halda (Seðlabanki Íslands, 2011b). Í grunninn byggjast
fjármálamarkaðir á sparifé almennings og fyrirtækja. Starfsmenn á fjármálamörkuðum
þurfa að sinna því mikilvæga starfi að greiða úr því hverjir geta lánað hverjum fjármuni
(Rannsóknarnefnd Alþingis [RNA], 2010b). Viðskipti í fjármálakerfinu fara fram á
margs konar fjármálamörkuðum, eins og peningamarkaði, hlutabréfamarkaði,
skuldabréfamarkaði og gjaldeyrismarkaði (Heffernan, 2005). Ásamt því að bjóða upp á
fjármálaþjónustu, bjóða fjármálafyrirtæki og –markaðir upp á innviði, þar á meðal
greiðslu- og uppgjörskerfi. Seðlabankar halda oftast utan um greiðslu- og uppgjörskerfi
fyrir peninga- og fjármálaviðskipti (Seðlabanki Íslands, 2011b).
27
Á tímum lágra vaxta og lausafjárgnóttar varð mikil uppsveifla á alþjóðlegum
fjármálamörkuðum. Fjármálafyrirtæki urðu stærri og flóknari og fjármálalandslagið í
heild torskildara (RNA, 2010b). Það sem einkennt hefur fjármálamarkaði á síðustu árum,
þá sérstaklega síðustu ár fyrir hrun, er að fjármálafyrirtæki hafa aukið mjög viðskipti sín
á milli með ýmsa fjármálagerninga. Þarna komu meðal annars til framvirkir samningar,
afleiður, skuldatryggingar, vafningar og skortsala. Þessu fylgdi meiri áhætta fyrir
fjármálafyrirtækin og viðskiptavini þeirra (RNA, 2010a).
Í þróuðum fjármálakerfum Evrópu hefur mikil áhersla verið lögð á bankastarfsemi.
Hins vegar hefur í Bandaríkjunum og Bretlandi meiri áhersla verið lögð á verðbréfa- og
vátryggingastarfsemi en bankageirinn þar er þó enn öflugur (Seðlabanki Íslands, 2011b).
3.3 Bankastarfsemi
Fjármálastofnanir gegna lykilhlutverki á fjármálamarkaði en engu síðra hlutverki í
heildarhagkerfi hverrar þjóðar. Þær eru farvegur fyrir þá fjármuni sem almenningur,
fyrirtæki og opinberir aðilar þurfa að nota (RNA, 2010a).
Bankar eru eins ólíkir og þeir eru margir. Til einföldunar er hlutverk banka að lána fé,
taka við innlánum og annast umsýslu fjármagns og eigna viðskiptavina sinna (Efnahags-
og viðskiptaráðuneytið, 2012; Samtök fjármálafyrirtækja, e.d.). En staðreyndin er sú, að í
nútíma hagkerfi fást bankar við ýmislegt fleira en að miðla fjármagni milli
sparifjáreigenda og fjárfesta (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
Eðlileg bankastarfsemi felur í sér bæði hagræðingu og áhættudreifingu sem er
samfélaginu öllu til góða. Hagræðingin kemur til vegna stærðarhagkvæmni með
dreifingu umsýslukostnaðar. Með áhættudreifingu er átt við það, að sá sem sparar getur
gengið að því sem vísu að sú lánastarfsemi, sem sparnaðurinn fjármagnar, sé af
margþættum toga (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
Það er eðli bankastarfsemi að bankar fjármagna sig að jafnaði til skamms tíma en lána
eða veita aðra fyrirgreiðslu til langs tíma. Segja má að bankarekstur gangi út á svokallaða
eignaummyndun (e. asset transformation), sem felst í því taka skammtímalán, en
skammtímalán geta t.d. verið innstæður eða lán á millibankamarkaði og umbreyta þeim í
útlán til viðskiptavina sem þeir endurgreiða yfir lengri tíma. Umbreyting á tímalengd
fjárskuldbindinga (e. maturity transformation) er annað einkenni nútíma bankastarfsemi.
Í þessu felst, að með því að veita lánafyrirgreiðslu til langs tíma, er fyrirtækjum og
einstaklingum gert kleift að taka ákvörðun um fjárfestingu sem skilar ekki arði fyrr en að
28
lengri tíma liðnum. Á móti slíkum lánveitingum til lengri tíma standa skuldbindingar
bankans til skemmri tíma, þá helst bankainnstæður, sem bankinn þarf að standa skil á ef
til þess kemur (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012). Slík starfsemi skapar áhættu í
formi tímamisræmis eða gjalddagamisræmis þar sem óvænt hreyfing getur komist á
kvikar innstæður eða annars konar skammtíma fjármögnun bankakerfisins (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012; Seðlabanki Íslands, 2011b). Við það skapast
lausafjárvandræði, sem auðveldlega geta breyst í eiginfjárvanda, þar sem
eiginfjárgrunnur í nútíma bankakerfi er yfirleitt tiltölulega lítill miðað við heildarútlán
(Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012). Einnig byggir hefðbundin bankastarfsemi á
aðferð brotaforða (e. fractional reserve banking) en í því felst að geyma hluta
skammtímalána sem varasjóð, annað hvort reiðufé eða auðseljanlegar eignir, en lána út
aðra fjármuni. Af þeim sökum hefur bankastarfsemi áhrif á peningamagn í umferð, bæði
laust fé og peninga á innlánsreikningum (Seðlabanki Íslands, 2011b).
Sem fyrirtæki eru bankar sérstakir fyrir þær sakir, að margir og ólíkir hópar hafa hag
af starfsemi þeirra, jafnvel þeir sem aldrei hafa átt viðskipti við viðkomandi banka en
eiga afkomu sína undir því hagkerfi sem bankinn starfar í (RNA, 2010a). Auk þess er
vert að nefna mikilvægi greiðslumiðlunar, en sú þjónusta sem bankakerfið veitir
viðskiptavinum sínum felst ýmist í því að veita tafarlausan aðgang að lausum innstæðum
eða lánafyrirgreiðslu með einum eða öðrum hætti. Það skiptir sparifjáreigendur máli að
eðlileg bankastarfsemi bjóði upp á örugga ávöxtun og varðveislu sparnaðar. Það skiptir
ekki síður máli, að aðgangur að lausafé og greiðsluþjónustu sé tryggt (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012). Vandamál í bankastarfsemi geta verið mjög kostnaðarsöm
fyrir þjóðfélagið hvort sem komi til lánveitinga til þrautavara eða beins fjárstuðnings við
banka eða yfirtöku þeirra. Ennfremur má nefna, að bankakreppu fylgir jafnframt mikið
hagvaxtartap (Seðlabanki Íslands, 2011b). Samfélagslegt og efnahagslegt mikilvægi
bankastarfseminnar er þannig augljóst (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
3.3.1 Tegundir bankastarfsemi
Uppbygging banka er mjög breytileg eftir löndum og fer hún gjarnan eftir regluverki
viðkomandi lands. Bankastarfsemi í heiminum hefur þróast hratt á undanförnum árum og
hafa íslenskir bankar ekki farið varhluta af þeirri þróun. Í dag hefur bankastarfsemi ýmsar
birtingarmyndir. Helstu tegundir hennar eru viðskiptabankastarfsemi (e. retail banking),
sem er hefðbundin bankastarfsemi með útibúum og innlánastarfsemi,
fjárfestingabankastarfsemi (e. investment banking) þar sem áhersla er lögð á miðlun
29
fjármagns í gegnum fjármálamarkaði og alhliða bankastarfsemi (e. universal banking),
sem felur í sér viðskiptabankastarfsemi, tryggingastarfsemi, fjárfestingastarfsemi, umsjá
hlutabréfaviðskipta og flest þau hlutverk sem fyrirtæki á fjármálamarkaði sinna
(Heffernan, 2005; Samtök fjármálafyrirtækja, e.d.).
3.3.2 Þróun bankastarfsemi
Hefðbundin bankastarfsemi hefur tekið miklum breytingum frá þeim tíma þegar einföld
miðlun fjármagns var meginverkefni hennar. Fyrir bankahrun jókst umfang
fjármálastarfsemi gífurlega hér á landi og á alþjóðavísu (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012). Á 20. öldinni var bankaþjónusta að mestu leyti innt af hendi
af margvíslegum tegundum bankafyrirtækja, viðskiptabanka, fjárfestingarbanka og
sparisjóða. Viðskiptabankar og aðrar innlánsstofnanir voru venjulega stærst og buðu
fjölbreytta fjármálaþjónustu. Hins vegar hafa bankakerfi um allan heim tekið gagngerum
breytingum á undanförnum 25 árum. Í Bandaríkjunum fækkuðu samrunar og yfirtökur
viðskiptabönkum um helming. Við það urðu stærstu bankarnir þar í landi tífalt stærri og
jókst áhætta þeirra mikið (DeYoung, 2009; Seðlabanki Íslands, 2011b). Í Evrópu hafa
bankar þróast í það að vera alhliða bankar. Hið sama fór að gerast í Bandaríkjunum með
lagabreytingum árið 1999, en árið 1933 hafði starfsemi banka verið aðskilin í
viðskiptabanka og fjárfestingarbanka með svokallaðri Glass-Stegall löggjöf. Upp úr 1990
fóru íslensku bankarnir að gera sig í stakk búna til að umbreyta sér í alhliða banka eftir að
samkeppni í viðskiptabankastarfsemi fór að harðna (Ásgeir Jónsson, 2009).
Íslenska bankakerfið tók miklum og hröðum framförum á árunum 1994 og allt fram
að falli bankanna haustið 2008. Með aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu (EES)
árið 1994 losnaði um höft á fjármagnsflutningum milli landa, en EES samningurinn
kveður á um svokallað fjórfrelsi, þ.e. óheft flæði vöru, þjónustu, vinnuafls og fjármagns.
Á sama tíma og einkavæðing bankanna átti sér stað, á árunum 1998 til 2003, voru
aðstæður heima og erlendis hagstæðar fyrir vöxt bankakerfis. Vextir voru lágir, mikið
peningamagn í umferð að leita nýrra tækifæra og leitaði mikið fjármagn erlendis frá inn í
íslensku bankanna. Íslensku bankarnir uxu því hratt á árunum 2003 til 2008, en þessi öri
vöxtur var að miklu leyti fjármagnaður með erlendum skammtímalánum og erlendum
innlánum (Ásgeir Jónsson, 2004; Seðlabanki Íslands 2012b). Með útlánum sínum á
innanlandsmarkaði stuðluðu bankarnir meðal annars að hlutabréfa- og fasteignabólu sem
áfram ýtti undir frekari vöxt bankakerfisins (Ásgeir Jónsson, 2004).
30
Starfsemi íslensku bankanna er nokkuð ólík starfsemi alhliða banka í Evrópu og
Norður-Ameríku, sérstaklega vegna þess að fjármálamarkaðir gegna stærra hlutverki í
miðlun fjármagns ytra en hér heima. Í dag er fjárfestingarbankastarfsemi íslensku
bankanna aðeins brot af heildarstarfsemi þeirra. Almennt séð er viðskiptabankahluti
íslensku bankanna stærri hluti af efnahagsreikningi þeirra en hjá erlendum alhliða
bönkum. Fjármögnun erlendra fjárfestingarbanka fer mikið fram með endurhverfum
viðskiptum en slíkur markaður hefur aldrei myndast að neinu marki hér á landi (Davíð
Stefánsson, 2012).
31
4 Laga- og eftirlitsumhverfi íslenskra fjármálafyrirtækja
Fjármálastarfsemi, sem miðlar fjármagni frá eigendum til notenda, hefur jákvæð
langtímaáhrif á hagvöxt en um leið fylgir henni áhætta. Verði áhættan mikil getur hún
framkallað kostnaðarsama kreppu. Því verður að teljast mikilvægt að gott regluverk sé
um fjármálastarfsemi og eftirlit með fjármálakerfinu (Seðlabanki Íslands, 2011b). Í
flestum ríkjum heims eru til staðar lög, reglur og tilmæli sem ákveðin eru af
löggjafanum, ráðuneytum og eftirlitsstofnunum. Markmið slíks regluverks er að skapa
eftirlitsumgjörð fyrir starfsemi fjármálamarkaða og –fyrirtækja (Seðlabanki Íslands,
2011b).
Í þessum kafla verður fjallað um laga- og eftirlitsumhverfi íslenskra
fjármálafyrirtækja. Ennfremur verður farið yfir hlutverk Fjármálaeftirlitsins og
Seðlabanka Íslands í fjármálaeftirliti.
4.1 Lagaumhverfi
Bankar og önnur fjármálafyrirtæki þurfa í starfsemi sinni að fylgja margvíslegum
lagareglum og fyrirmælum. Löggjafi og framkvæmdavald setja umgjörð laga og reglna
um fjármálamarkaðinn (RNA, 2010a).
Tilgangur laga og reglna um fjármálastarfsemi er að mynda almenna umgjörð um
aðhald og sanngjarnar leikreglur sem stuðla að fjárhagslegum styrkleika fyrirtækjanna og
draga úr líkum á því að áföll í rekstri þeirra hafi áhrif á stöðugleika í fjármálakerfi
viðkomandi lands (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012). Þessum reglum er ekki síst
ætlað að vernda hagsmuni þeirra sem eiga viðskipti við bankana (RNA, 2010a).
Fjármálaþjónusta hér á landi verður að taka mið af því, að hagsæld Íslendinga er byggð á
því að hér sé rekið samkeppnisfært og opið hagkerfi á grundvelli utanríkisviðskipta. Þar
af leiðandi verður laga- og regluumgjörð um íslenskt fjármálakerfi að virða alþjóðlegar
reglur sem settar eru samkvæmt alþjóðasamningum sem Ísland á aðild að (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012).
Regluverk og starfsheimildir íslenskra fjármálafyrirtækja mótuðust mjög af aðild
Íslands að EES sem tók gildi 1. janúar 1994. EES-samningurinn myndar umgjörð laga og
eftirlits á grundvelli tilskipana Evrópusambandsins en við lagasetninguna var lítið tillit
32
tekið til sérstakra aðstæðna í íslensku samfélagi og efnahagslífi (RNA, 2010a; Seðlabanki
Íslands, 2012b).
Um viðskiptabanka gilda lög um fjármálafyrirtæki nr. 161/2002. Tilgangur þeirra laga
er að tryggja að fjármálafyrirtæki séu rekin á eðlilegan og heilbrigðan hátt með hagsmuni
viðskiptavina, hluthafa, stofnfjáreigenda og alls þjóðarbúsins að leiðarljósi. Lög um
fjármálafyrirtæki gilda þó ekki aðeins um innlend fjármálafyrirtæki heldur einnig um
starfsemi erlendra fjármálafyrirtækja hér á landi. Reglur sem settar eru á
fjármálafyrirtæki miðast oftast við að hafa fyrirbyggjandi áhrif við að ná markmiðum
fjármálaeftirlits. Þegar reglurnar nægja ekki einar og sér veita eftirlitsaðilar fyrirtækjum á
fjármálamarkaði einnig leiðbeiningar og tilmæli (Seðlabanki Íslands, 2011b).
Einnig hafa verið sett lög um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi nr. 87/1998.
Markmið þeirra laga er að stuðla að því að fjármálastarfsemi sé í samræmi við þau lög,
reglugerðir, reglur og samþykktir sem um starfsemina gilda. Með fjármálastarfsemi er í
lögum þessum átt við hvers konar starfsemi fyrirtækja, stofnana og annarra aðila sem
tilgreindir eru í 2. gr. laganna um eftirlitsskylda starfsemi.
4.1.1 Basel-reglur
Basel-nefnd hefur aðsetur í Alþjóðagreiðslubankanum (e. Bank for International
Settlements, BIS) í Basel, Sviss. Alþjóðagreiðslubankinn er alþjóðastofnun sem stuðlar
að alþjóðlegri samvinnu fjármálafyrirtækja og fjármálastofnana. Ennfremur getur
Alþjóðgreiðslubankinn þjónað hlutverki sem banki fyrir seðlabanka. Hlutverk Basel-
nefndarinnar er að setja ramma og reglur um fjármálaeftirlit. Auk þess er markmið
hennar að auka skilning á eftirlitsstarfsemi og auka gæði bankaeftirlits. Basel-reglurnar
voru tilraun til að koma á alþjóðlegum stöðlum fyrir fjármálakerfið. Þær reglur sem
Basel-nefndin hefur gefið út eru ávallt nefndar Basel-reglur (BIS, 2009).
Árið 1988 gaf Basel-nefndin út fyrstu eiginfjárkröfurnar og þegar vísað er til þeirra
reglna í dag er talað um Basel I. Samkvæmt Basel I var varúðarfjármagn skilgreint sem
ein tala, sem fjármagn banka í hlutfalli við eignir. Aðal krafan samkvæmt þessum reglum
er að banki hafi ætíð til ráðstöfunar minnst 8% af eigin fé, þ.e. áhættuvegið
eiginfjárhlutfall sé að lágmarki 8% til að bankinn sé álitinn greiðsluhæfur (BIS, 2009;
Seðlabanki Íslands, 2011b).
Árið 2001 tóku nýjar reglur við af Basel I sem bera nú heitið Basel II reglur. Þær
reglur byggðu á Basel I en komu til vegna þess að meiri kröfur voru gerðar um að
33
eiginfjárhlutfall væri í samræmi við þá áhættu sem bankar og önnur fjármálafyrirtæki
taka í starfsemi sinni (BIS, 2009; Seðlabanki Íslands, 2011b). Eftir fjármálakreppuna fór
af stað vinna við að gera endurbætur á regluverki fyrir banka og í september 2010 voru
Basel III reglurnar samþykktar. Þær byggja á því að styrkja alþjóðlegar reglur um
fjármagn og laust fé með það að markmiði að auka viðnámsþrótt banka (BIS, 2010a).
Nánar verður fjallað um þessar reglur í kafla 8.2.
Með aðild sinni að EES- samningnum er Ísland aðili að hinum sameiginlega evrópska
markaði og hefur með aðild sinni skuldbundið sig til að innleiða reglugerðir um
fjármálamarkaði, -stofnanir og –eftirlit sem samþykktar hafa verið af Evrópusambandinu.
Með öðrum orðum þurfa íslensk fjármálafyrirtæki að uppfylla kröfur Basel-nefndarinnar
eftir að þær hafa verið samþykktar af Evrópusambandinu þrátt fyrir að Ísland sé ekki eitt
af aðildarríkjum Basel-nefndarinnar (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
4.2 Eftirlitsumhverfi
Eftirlitsaðilar hafa eftirlit með því að fyrirtæki fari eftir þeim reglum sem að starfsemi
þeirra lúta. Opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi er beint eftirlit framkvæmt af
eftirlitsstjórnvaldi. Með það vald fara Fjármálaeftirlitið og Seðlabanki Íslands (Efnahags-
og viðskiptaráðuneytið, 2012). Þeim stofnunum ber að fylgjast með því að starfsemi
banka og annarra fjármálafyrirtækja sé í samræmi við lög og heilbrigða viðskiptahætti.
Eftirlit og starfsemi ofangreindra stofnana miðar sérstaklega að því að draga úr hættunni
á því að til áfalla komi í rekstri viðkomandi fyrirtækja með tilheyrandi afleiðingum fyrir
almenning, fjármálastöðugleika og efnahagslíf landsins (RNA, 2010a). Nánar verður
fjallað um hvora stofnunina fyrir sig síðar í kaflanum.
Skipta má eftirliti með fjármálastarfsemi í tvennt, eindarvarúð (e. microprudential)
annars vegar og þjóðhagsvarúð (e. macroprudential) hins vegar. Með eindarvarúð er átt
við hefðbundið fjármálaeftirlit sem hefur það markmið að viðhalda trausti og styrk
einstakra fjármálafyrirtækja. Hins vegar er með þjóðhagsvarúð átt við eftirlit sem hefur
það að markmiði að varðveita stöðugleika fjármálakerfisins í heild og þar með
hagkerfisins. Til þess þarf að fylgjast með hvernig skipulag fjármálakerfis hefur áhrif á
áhættudreifingu, meðal annars vegna sameiginlegra áhættuskuldbindinga fjármála-
fyrirtækja eða vegna smits og tengsla þeirra á milli. Ennfremur tekur þjóðhagsvarúð mið
af sameiginlegri hegðun fyrirtækja á heildaráhættu fremur en að líta á áhættu óháð
aðgerðum einstakra fyrirtækja. Fyrir kreppuna byggðist starf eftirlitsstofnana að mestu
34
leyti á eindarvarúð því fjármálakerfið í heild var álitið stöðugt ef hvert fjármálafyrirtæki
um sig var talið standa á traustum fótum. Sjá má samantekt á sjónarmiðum eindar- og
þjóðhagsvarúðar í töflu 4.1. (Financial Stability Forum, 2009; Seðlabanki Íslands,
2011b).
Tafla 4.1. Sjónarmið eindar- og þjóðhagsvarúðar (Heimild: Seðlabanki Íslands, 2011b).
Undanfarin ár hefur stofnanaumgjörð þróast í átt til eins alhliða eftirlitsaðila (e. single
supervision authority) fyrir bankakerfið, vátryggingakerfið og fjármagnsmarkaði en árið
2009 var 31 ríki búið að tileinka sér það fyrirkomulag. Meðal þeirra ríkja má nefna
Ísland, Danmörku, Finnland, Noreg, Svíþjóð og Bretland (Seðlabanki Íslands, 2011).
Markmið með innleiðingu eins alhliða fjármálaeftirlits er að greina á milli tveggja
markmiða seðlabanka: verðstöðugleika og fjármálastöðugleika og að eyða fórnarkostnaði
milli þeirra. Slíkir eftirlitsaðilar eru óháðir seðlabönkum og er hlutverk þeirra að stjórna
og hafa eftirlit með öllum fjármálafyrirtækjum, þar með talið bönkum (Albulescu, 2008).
Ennfremur byggir líkan alhliða fjármálaeftirlits á eftirtöldum atriðum (Seðlabanki
Íslands, 2011b):
1. Er að hluta reglugerðar- og eftirlitsaðili á sviði eindarvarúðar.
2. Seðlabankinn er aðskilinn slíku eftirliti. Fer með stjórn peningamála, er
lánveitandi til þrautavara og umsjónaraðili með greiðslukerfinu. Auk þess er
hann, í sumum tilfellum, með misskýrt hlutverk varðandi stöðugleika
fjármálakerfisins í heild (þjóðhagsvarúð), í samstarfi við fjármálaeftirlit.
3. Samstarfssamningur meðal stofnana, samstarfsnefnd og gagnkvæm þátttaka
eiga að tryggja skilvirka sérhæfingu og náið samstarf.
Þjóðhagsvarúð Eindarvarúð
Formarkmið Takmarka kerfisáhættuTakmarka hættu einstakra
fjármálafyrirtækja
Grundvallarmarkmið Komast hjá framleiðslutapi Vernda innstæðueigendur
ÁhættaHáð sameiginlegri hegðun
fjármálafyrirtækja
Óháð aðgerðum einstakra
fjármálafyrirtækja
Fylgni og sameiginlegar
áhættuskuldbindingarMikilvægt Óviðeigandi
35
Á Íslandi er eftirlit með starfsemi fyrirtækja á fjármálamarkaði tvískipt.
Fjármálaeftirlitið sér um eftirlit með starfsemi fjármálafyrirtækja en Seðlabankinn fylgist
með fjármálastöðugleika. Fjármálaeftirlitið hefur farið með eftirlit með starfsemi banka
frá 1. janúar 1999 en fram að þeim tíma hafði það verið í höndum Seðlabanka Íslands.
Frá upphafi árs 1999 hefur Seðlabanki Íslands fylgst með fjármálastöðugleika kerfisins í
heild (Seðlabanki Íslands, 2011b).
Greiðsluþrot banka getur haft mikil áhrif á hagkerfið sjálft og valdið þeim, sem aldrei
komu nálægt bankarekstri, tjóni. Þetta á sérstaklega við um fjármálafyrirtæki sem talin
eru kerfislega mikilvæg. Ljóst er að það fjármálaeftirlit sem hefur verið til staðar frá 1999
hefur ekki tekist að tryggja stöðugleika kerfislega mikilvægra fjármálafyrirtækja (e.
systemically important banks). Má þar leita margra orsaka, meðal annars þeirra að ör
alþjóðlegur vöxtur bankakerfisins varð meiri en Fjármálaeftirlitið gat ráðið við. Einnig
var óskýr skipting ábyrgðar á stöðugleika fjármálakerfisins á milli Fjármálaeftirlitsins
annars og vegar og Seðlabankans hinsvegar (Seðlabanki Íslands, 2011b).
4.2.1 Fjármálaeftirlitið
Fjármálaeftirlit á Íslandi er í höndum sérstakrar ríkisstofnunar sem nefnist
Fjármálaeftirlitið. Fjármálaeftirlitið starfar á grundvelli laga um opinbert eftirlit með
fjármálastarfsemi. Auk þess er kveðið á um eftirlit og heimildir Fjármálaeftirlitsins í
hinum ýmsu lögum, reglugerðum og reglum um starfsemi á fjármálamarkaði
(Fjármálaeftirlitið, e.d.a).
Lögum samkvæmt er það hlutverk Fjármálaeftirlitsins að fylgjast með því að starfsemi
eftirlitsskyldra aðila sé í samræmi við lög og reglur og að öðru leyti í samræmi við
eðlilega og heilbrigða viðskiptahætti, sbr. 8. gr. laga nr. 87/1998, um opinbert eftirlit með
fjármálastarfsemi. Jafnframt hefur Fjármálaeftirlitið mótað sér það hlutverk að veita
eftirlitsskyldum aðilum uppbyggilegt og markvisst aðhald og styðja við mótun á
skilvirkri og traustri fjármálastarfsemi (Fjármálaeftirlitið, e.d.a).
Með eftirlitsskyldum aðilum er átt við aðila sem eftirlit Fjármálaeftirlitsins tekur til
samkvæmt 2. gr. laganna um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi. Eftirtaldir aðilar
teljast til eftirlitsskyldra aðila (Fjármálaeftirlitið, e.d.b):
Viðskiptabankar og sparisjóðir.
Lánastofnanir aðrar en viðskiptabankar og sparisjóðir.
36
Verðbréfafyrirtæki.
Verðbréfamiðlanir.
Rekstrarfélög verðbréfasjóða.
Vátryggingafélög.
Félög og einstaklingar sem stunda vátryggingamiðlun.
Kauphallir og skipulegir tilboðsmarkaðir.
Verðbréfamiðstöðvar.
Lífeyrissjóðir.
Innlánsdeildir samvinnufélaga.
Innheimtuaðilar.
Samkvæmt lögum um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi er Fjármálaeftirlitinu
einnig falið að hafa eftirlit með starfsemi annarra aðila sem starfa samkvæmt sérlögum.
Þeir eru eftirfarandi (Fjármálaeftirlitið, e.d.b):
Íbúðalánasjóður.
Tryggingasjóður innstæðueigenda og fjárfesta.
Tryggingasjóður sparisjóða.
Lögin taka jafnframt til annarra verkefna eins og eftirlits með slitastjórnum, eftirlits
með greiðslustofnunum og eftirlits með fagfjárfestasjóðum (Fjármálaeftirlitið, e.d.b). Þá
veitir Fjármálaeftirlitið fyrirtækjum starfsleyfi sem fjármálafyrirtæki samkvæmt 2. gr.
laga um fjármálafyrirtæki.
4.2.2 Seðlabanki Íslands
Seðlabanki Íslands er sjálfstæð stofnun í eigu íslenska ríkisins en lýtur sérstakri stjórn.
Seðlabanki Íslands var stofnaður með lögum árið 1961, um hann gilda í dag lög um
Seðlabanka Íslands nr. 36/2001. Yfirstjórn Seðlabanka Íslands er í höndum fjármála- og
efnahagsráðherra og bankaráðs. En Alþingi kýs sjö fulltrúa í bankaráð að loknum
kosningum til Alþingis (Seðlabanki Íslands, e.d.c).
Meginverkefni seðlabanka er að stýra peningamálum með það markmið að tryggja
verðstöðugleika, viðhalda greiðslu- og uppgjörskerfum og vera lánveitandi til þrautavara
(Heffernan, 2005). Seðlabanki Íslands á ennfremur að sinna viðfangsefnum sem
37
samrýmast hlutverki hans sem seðlabanka, svo sem að varðveita gjaldeyrisvarasjóð og
stuðla að virku og öruggu fjármálakerfi. Vegna hlutverks seðlabanka á sviði
peningastefnu eru þeir í nánum tengslum við fjármálamarkaði. Verkefni seðlabanka á
sviði peningamarkaða, gjaldeyrismarkaða og bankamála eru innbyrðis tengd í gegnum
lausafjárstýringu í fjármálakerfinu. Þar af leiðandi taka þeir þátt í því að standa vörð um
stöðugleika fjármálakerfisins í heild og sinna þjóðhagsvarúð. Það hlutverk felur í sér að
meta áhættu í fjármálakerfinu og samspil þess við raunhagkerfið (Seðlabanki Íslands,
2011b; Seðlabanki Íslands, e.d.c).
Aðkoma seðlabanka að lausafjárstýringu er m.a. tengd seljanleika fjármálaafurða, því
þær fjármálaafurðir sem seðlabanki samþykkir að kaupa eða taka veð í verða seljanlegri.
Í flestum tilfellum sjá seðlabankar um að stýra lausafjármagni í hagkerfinu og því eiga
þeir hlutverki að gegna þegar grípa þarf í starfsemi fjármálafyrirtækja til að forðast
kerfisbundnar afleiðingar. Það má gera með tvennum hætti. Annars vegar má veita
lausafjárstuðning og gera fyrirtækinu með því kleift að taka lán gegn veði í eignum frekar
en að selja þær þegar óróleiki er á mörkuðum. Slíkar aðgerðir geta komið í veg fyrir að
lausafjárkreppa snúist í eiginfjárkreppu sem ógnað getur fjölda annarra fjármálafyrirtækja
og raunhagkerfinu öllu. Hins vegar má einnig veita lausafjárstuðning á almennum
markaði með kaupum á skuldabréfum (Seðlabanki Íslands, 2011b).
4.3 Lausafjáreftirlit
Seðlabanki Íslands sinnir lausafjáreftirliti með fjármálastofnunum hér á landi. Fram til
ársins 2008 náði þetta eftirlit einungis til lausafjárstöðu í móðurfélagi fjármálastofnana
og eingöngu til lausafjárstöðu í innlendri mynt (RNA, 2010c). Í lögum um
fjármálafyrirtæki kemur fram, að fjármálafyrirtæki skuli kappkosta að hafa ávallt yfir að
ráða nægu lausu fé til að geta innt af hendi úttektir á innlánsfé og aðrar greiðslur sem
starfsemi hlutaðeigandi fyrirtækis fylgja.
Seðlabanki Íslands og Fjármálaeftirlitið setja fjármálafyrirtækjum skilyrði um
lausafjárhlutfall (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012). Núgildandi reglur um
lausafjárhlutfall nr. 782/2012, sem settar voru af Seðlabankanum, tóku gildi 1. október
2012. Í september 2012 var ákveðið að breyta reglum um lausafjárhlutfall á þann veg að
innstæður fjármálafyrirtækja í slitameðferð verði flokkaðar meðal skulda við
lánastofnanir. Innlán fjármálafyrirtækja í slitameðferð sem misst hafa starfsleyfi sitt hafa
færst á milli flokka í lausafjárreglunum, þ.e. úr flokknum skuldir við lánastofnanir sem
38
samsvarar 100% bindingu, í flokk almennra innlána sem samsvarar 5-10% bindingu.
Almennt má segja að innlán lánastofnana séu kvikari en önnur hefðbundin innlán og
jafnframt að innlán fjármálafyrirtækja í slitameðferð bíði þess að verða greidd út til
kröfuhafa og eru því mun kvikari en gengur og gerist um almenn innlán. Lausafjárreglur
Seðlabanka Íslands eru varúðarreglur og eiga að gefa sem réttasta mynd af
lausafjárstöðunni. Þar af leiðandi var ákveðið að breyta lausafjárreglunum til að taka tillit
til þessarar áhættu (Seðlabanki Íslands, 2012c). Reglurnar taka til viðskiptabanka,
sparisjóða, annarra stofnanna og félaga sem heimilt er samkvæmt lögum að taka við
innlánum frá almenningi til geymslu og ávöxtunar og annarra lánastofnana sem starfa
skv. lögum og ber að uppfylla reglur Seðlabanka um bindiskyldu. Markmið þeirra er að
tryggja að lánastofnanir eigi ávallt nægt laust fé til að mæta fyrirsjáanlegum og
hugsanlegum greiðsluskuldbindingum á tilteknu tímabili (RNA, 2010e). Núgildandi
reglur um lausafjárhlutfall voru að stofni til settar árið 1999 að fyrirmynd reglna þýska
seðlabankans. Reglurnar voru síðan endurskoðaðar árið 2002, 2006 og nú síðast haustið
2012 (Seðlabanki Íslands, 2008). Setning reglna um lausafjárstöðu lánastofnana er einn
liður Seðlabankans til að stuðla að heilbrigðu fjármálakerfi (Seðlabanki Íslands, 2006).
Fjármálaeftirlitið fylgist einnig með lausafé og lausafjárstýringu fjármálafyrirtækja í
samræmi við eftirlitsskyldur sínar samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki (RNA, 2010e).
Að mati Fjármálaeftirlitsins var ekki fullnægjandi að fylgjast eingöngu með
lausafjárstöðu móðurfélags líkt og Seðlabankinn gerir. Þar af leiðandi hóf
Fjármálaeftirlitið að auka eftirlit sitt með lausafjárstýringu fjármálafyrirtækja árið 2007.
Seint á því ári var hafist handa við að afla upplýsinga um lausafjárstöðu bankanna á
samstæðugrunni (RNA, 2010e).
Í júní 2008 gaf Fjármálaeftirlitið út leiðbeinandi tilmæli um bestu framkvæmd við
lausafjárstýringu fjármálafyrirtækja nr. 1/2008. Tilmæli þessi leystu af hólmi
leiðbeinandi tilmæli nr. 2/2004, um framkvæmd á lausafjárstýringu gengisbundinna liða
hjá fjármálafyrirtækjum. Tilmælin eru byggð á tilmælum Basel-nefndarinnar um bestu
framkvæmd við stýringu á lausu fé hjá bönkum (e. Sound Practice for Managing
Liquidity in Banking Organisations).
Vorið 2009 hóf Fjármálaeftirlitið síðan að skilgreina lágmarksskilyrði sem nýju
viðskiptabankarnir þrír þyrftu að uppfylla til að teljast starfshæfir. Skilyrði þessi voru
fjárhagslegs eðlis einkum hvað varðaði eiginfjár- og lausafjárstöðu bankanna. Þau
innihéldu meðal annars strangari lausafjárkröfur. Skilyrði þessi hafa í dag verið útvíkkuð
39
til allra viðskiptabanka og sparisjóða hér á landi (Fjármálaeftirlitið, 2012a). Farið verður
nánar í þær lausafjárkröfur hér að neðan en fyrst verður fjallað um lágmarks
lausafjárhlutföll Seðlabankans.
4.3.1 Lausafjárhlutföll Seðlabankans
Seðlabanki Íslands skilgreinir lausafjárhlutfall sem hlutfall lausafjáreigna og
lausafjárskuldbindinga sbr. 5. og 6. gr. reglna nr. 782/2012. Samkvæmt reglum þessum
eru lausar eignir og skuldbindingar flokkaðar eftir eðli, binditíma og áhættu og hljóta
mismunandi vægi. Lausafjárhlutfallið er reiknað fyrir eftirfarandi fjögur tímabil:
a) Laust innan eins mánaðar.
b) Laust eftir einn mánuð til allt að þriggja mánaða.
c) Laust eftir þrjá mánuði til allt að sex mánaða.
d) Laust eftir sex mánuði til allt að tólf mánaða.
Hlutfall eigna og skuldbindinga sem falla á gjalddaga, eða breyta má í laust fé innan
eins mánaðar og innan þriggja mánaða skal samkvæmt ofangreindum reglum ekki vera
lægra en 1 eða 100%. Ekki eru gerðar neinar kröfur um lágmark lausafjárhlutfalla fyrir
önnur tímabil. Lánastofnanir skulu þó gera grein fyrir þeim. Lánastofnanir skulu
kappkosta að eiga nægt laust fé til að mæta greiðsluskuldbindingum sínum. Nái
lausafjárhlutföll ekki því lágmarki sem sett er kveða reglurnar á um viðurlög í formi
dagsekta á þær fjárhæðir sem vantar.
4.3.2 Lausafjárhlutföll Fjármálaeftirlits
Þær lausafjárkröfur sem Fjármálaeftirlitið setti á íslensku bankana árið 2009 eru
eftirfarandi (Fjármálaeftirlitið, 2012a):
1. Lausafjáreignir sem hlutfall af heildarinnlánum séu yfir 20%.
Lausafjáreignir: Reiðufé og ígildi þess, verðbréf sem nota má sem andlag í
endurhverfum viðskiptum við Seðlabanka Íslands, erlend ríkisskuldabréf, sérvarin
skuldabréf og aðrar auðseljanlegar eignir (Banks, 2005; Íslandsbanki, 2012a).
40
2. Reiðufé og ígildi þess sem hlutfall af óbundnum innlánum sé yfir 5%.
Reiðufé og ígildi þess: Seðlar, innstæður hjá Seðlabanka og öðrum innlendum og
erlendum fjármálafyrirtækjum (Banks, 2005; Íslandsbanki, 2012a).
Lausafjárkröfur Fjármálaeftirlitsins eru óháðar öðru fjármagnsútflæði, hvort sem það
er vænt eða óvænt (Seðlabanki Íslands, 2012b).
41
5 Fjármálakreppan
Fjármálakerfi heimsins hefur á síðustu árum orðið fyrir hörðustu kreppu sem á því hefur
dunið í heila öld. Það sem er einstakt við núverandi fjármálakreppu er að miklir
erfiðleikar hafa steðjað og steðja enn að fjármálakerfum mjög margra ríkja í senn
(Bordo, Eichengreen, Klingebiel og Martinez-Peria, 2001; Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012).
Í þessum kafla verður fjallað um alþjóða fjármálakreppuna og hvernig hún hafði áhrif
á Ísland.
5.1 Alþjóða fjármálakreppan
Hin alþjóðlega fjármálakreppa, sem nú stendur yfir, á rætur sínar að rekja til ársins 2007.
Í upphafi snerist fjármálakreppan um óvissu um áhættu fasteignalána og þar af leiðandi
um vandamál við skammtímafjármögnun. Óvissan hélt áfram að aukast og í mars 2008
lenti fjárfestingabankinn Bear Stearns í lausafjárþurrð. Kreppan í Bandaríkjunum náði þó
ekki hámarki fyrr en 15. september 2008 þegar fjárfestingabankinn Lehmann Brothers
varð gjaldþrota. Í kjölfarið kom snarpur samdráttur í alþjóðaviðskiptum og innlendum
efnahagsumsvifum víða um heim. Að lokum snerist fjármálakreppan upp í skulda- og
greiðsluvanda ríkissjóða margra ríkja (RNA, 2010b). Án aðgengis að millibankamarkaði
eða lausafjáraðstoð seðlabanka voru íslensku bönkunum þremur, Glitni, Landsbankanum
og Kaupþingi, allar bjargir bannaðar og hrun þeirra óumflýjanlegt (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012).
Þess ber að geta, að mörg greiðsluhæf fyrirtæki lentu í verulegum erfiðleikum vegna
þess að þau höfðu ekki stýrt lausafé sínu á skynsamlegan hátt. Mörg þeirra áttu erfitt með
að mæta skuldbindingum sínum, þar sem skammtímafjármögnun varð verulega
takmörkuð. Áður fyrr hafði verið til meira en nóg af lausafé á fjármálamörkuðum, sem
varð til þess að lausafjárstýringu var ekki sinnt eins vel og þörf er á. Þessi snöggu
umskipti á markaðsaðstæðum og aðgengi að lausafjármagni í kreppu leiddi í ljós hversu
fljótt lausafjármagn getur gufað upp (Federal Reserve System, 2012).
Fjármálakreppan leiddi ennfremur í ljós að lausafjáráhætta í tengslum við hegðun
markaðsaðila í heild jók á óstöðugleika fjármálakerfisins. Sjóðasöfnun banka, sem áttu
við lausafjárskort að stríða, jók á fjármagnsþurrð á markaði. Með þessu móti leiddi
42
lausafjáráhætta til greiðsluvanda þar sem bankar þurftu að afskrifa illseljanlegar eignir.
Þessi þróun hvatti stjórnvöld til að skoða nánar samspil fjármögnunar og lausafjáráhættu
og tengsl þeirra við kerfisáhættu, sem hluta af þjóðhagsvarúðarnálguninni (Van den End
og Tabbae, 2009).
5.2 Íslenska bankahrunið
Íslenska bankahrunið árið 2008 var að sönnu einstakur atburður þar sem heilt
fjármálakerfi féll í lausafjárhlaupi. En það er hins vegar aðeins einn hlekkurinn í langri
keðju fjármálaóstöðugleika og gjaldeyrisvandræða er einkennt hafa nútímasögu landsins
(Ásgeir Jónsson, 2010).
Þó svo rekja megi upphaf kreppunnar hér á landi til alþjóða fjármálakreppunnar þá eru
afleiðingar hennar dýpri hér. Ytri aðstæður áttu vissulega þátt í því hvernig fór hér á landi
en margt af því sem gerði kreppuna hér verri má rekja til sögu íslenska hagkerfisins og
stofnana þess. Innviðir íslenska bankakerfisins og hagkerfisins í heild voru einfaldlega of
veikburða (Jón Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009).
Efnahagsstjórn hér á landi hefur fremur byggst á brjóstviti en reglum og náin tengsl
hafa verið á milli fyrirtækja í einkageira og stjórnmálaflokka. Einnig hefur
innilokunarstefna einkennt íslenska hagkerfið í gegnum tíðina. Þetta gerði það að verkum
að hagkerfið var ekki tilbúið að takast á við þær áskoranir sem fylgdu fullri þátttöku í
hagkerfi heimsins (Jón Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009).
Eftir að Ísland varð aðili að EES varð lagalegt starfsumhverfi íslenskra
fjármálafyrirtækja sambærilegt við það sem gerðist annars staðar í Evrópu (Efnahags- og
viðskiptaráðuneytið, 2012). Þó svo að aðild að EES hafi haft jákvæð áhrif á hagkerfið
fylgdu henni einnig hættur sem fólust í því að opna tiltölulega einangrað hagkerfi fyrir
Evrópska efnahagssvæðinu án þess að ráðast á sama tíma í umbætur á
stofnanaumgjörðinni (Jón Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009). Evrópsk löggjöf kvað
aðeins á um lágmarkskröfur og hefðu íslensk stjórnvöld getað aðlagað löggjöfina betur
að íslenskum aðstæðum með því að tryggja strangari reglur um íslensk fjármálafyrirtæki.
Það var hins vegar ekki gert vegna vilja stjórnvalda til þess að veita íslenskum
fjármálafyrirtækjum sambærileg starfsskilyrði og tíðkuðust í nágrannalöndunum
(Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
Í upphafi þessa áratugar lauk einkavæðingu bankakerfisins. Við það lentu bankarnir í
höndum aðila sem litla reynslu höfðu í nútíma bankastarfsemi. Nýju eigendur bankanna
43
færðu sér fljótt í nyt þá lausafjárgnægð sem var á alþjóðalegum mörkuðum. Vöxtur
bankanna var að miklu leyti fjármagnaður með erlendri skuldabréfaútgáfu. Á síðustu
árum var bankakerfið orðið um það bil nífalt stærra en þjóðarbúið í heild, sem er langt
umfram það sem þekkist í öðrum ríkjum með stóra, þroskaða fjármálamarkaði
(Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012; Jón Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009). Þessi
gríðarlega stærð bankakerfisins í hlutfalli við stærð hagkerfisins leiddi til þess, að
íslenska ríkið gat ekki lengur stutt bankakerfið, kæmi til lausa- eða eiginfjárvanda (Jón
Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009).
Í aðdraganda hruns bankanna komu ennfremur í ljós margvísleg vandamál í
fjármálaeftirliti. Vandamálin voru tengd fyrirkomulagi eins alhliða fjármálaeftirlits í
samstarfi við seðlabanka. Meðal annars skorti viðeigandi stýritæki til að bregðast við
vandamálum (Seðlabanki Íslands, 2011b). Auk þess þar sem Ísland tók upp regluverk
Evrópusambandsins um fjármálamarkaði með aðild sinni að EES-samningnum má segja
að hér á landi hafi frekar verið um eftirlitsbrest að ræða fremur en reglubrest (Jón
Daníelsson og Gylfi Zoega, 2009).
Fjármálakreppan hefur leitt í ljós ýmsa vankanta í fjármálastarfsemi og starfsumhverfi
hennar. Þar af leiðandi er þörf fyrir gagngerar endurbætur á umgjörð og skipan
fjármálakerfis hér á landi og á alþjóðavettvangi. Gott eftirlit er mikilvægur liður í því að
koma í veg fyrir kreppu. Ljóst er orðið að of lítið eftirlit hefur leitt til þess að kerfisáhætta
tekur að byggjast upp í fjármálakerfinu, en það getur framkallað kreppu (Seðlabanki
Íslands, 2011b).
44
6 Lausafjárstaða
Hægt er að líta á laust fé sem mikilvæga auðlind sem gerir fyrirtækjum kleift að leysa af
hólmi skuldir, mæta skuldbindingum og fjármagna vöxt á sanngjörnu verði þegar þörf
krefur. Lausafjárstaða gefur til kynna hversu auðvelt er fyrir banka að mæta innlausnum
af innlánsreikningum og breytingum á öðrum skuldum bankans (Banks, 2005). Í þessum
kafla verður fjallað um uppruna lausafjár og farið yfir lausafjárstöðu íslensku
viðskiptabankanna.
6.1 Lausafjármunir
Áður en farið verður nánar í uppruna lausafjár er vert að nefna að þetta atriði á sér tvær
hliðar: stofnanir, sem hafa eða þurfa aðgang að lausafé, óska eftir því hjá stofnunum sem
útvega lausafé. Þessu til útskýringar má nefna að fyrirtæki getur haft aðgang að
óveðtryggðu láni til að mæta lausafjárþörf sinni, en þá þarf bankinn sem útvegar það lán
að haga lausafjárstýringu sinni á þann veg, að hann geti nálgast lausafé annars staðar frá,
t.d. á millibankamarkaði. Áður en að aðilar á millibankamarkaði geta útvegað lausafé
þurfa þeir að hafa aðgang að reiðufé. Stofnanir sem útvega lausafé og þær sem nota það
tengjast þar af leiðandi nánum böndum, sem ennfremur útskýrir hvernig innri og ytri
þættir orka hvor á annan og hafa áhrif á rekstur fyrirtækja (Banks, 2005).
Óháð atvinnugrein þá viðhalda fyrirtæki, sem talin eru vera með gott lánshæfi
ákveðnu magni af lausafjármunum til að mæta skuldbindingum sínum. Einnig er líklegt
að slík fyrirtæki haldi til haga hæfilegu hlutfalli af óveðsettum eignum sem hægt er að
veðsetja til að tryggja reiðufé (Banks, 2005).
Hér að neðan verður farið gróflega yfir þá liði sem finna má á eignahlið
efnahagsreikningsins. Upptalning liða hér að neðan fer eftir auðseljanleika þeirra og hefst
umfjöllunin á auðseljanlegustu eignunum.
6.1.1 Handbært fé og markaðsverðbréf
Handbært fé og ígildi handbærs fjár eru auðseljanlegustu eignirnar. Fyrirtæki halda
handbæru fé til að mæta væntum og óvæntum greiðslum. Þar sem handbært fé ber enga
ávöxtun reyna sum fyrirtæki að halda þessum lið í lágmarki til að það hafi ekki of mikil
áhrif á heildarávöxtun fyrirtækisins. Þau reyna þá frekar að halda auðseljanlegum
45
verðbréfum, en til þeirra teljast meðal annars ríkisvíxlar og peningamarkaðsbréf með
hverfandi útlána- og markaðsáhættu (Banks, 2005). Í þennan lið falla einnig innstæður
banka hjá seðlabanka. Bankar þurfa að uppfylla svokallaða bindiskyldu sem segir að
ákveðið hlutfall af innlánum banka skuli fara á reikning hjá seðlabanka. Bindiskylda er
eitt af stjórntækjum sem notuð eru til að hafa stjórn á magni lausafjár í umferð og dregur
hún úr getu banka til útlána (Van Greuning og Brajovic- Bratanovic, 2009).
Næst má telja fjárfestingar sem bera hærri ávöxtun en er aftur á móti ekki jafn auðvelt
að selja með stuttum fyrirvara, á bókfærðu virði. Jafnvel þótt slíkar fjárfestingar séu ekki
jafn auðseljanlegar sökum meiri útlána- og/eða markaðsáhættu, þá eru þær eigi síður
mikilvæg uppspretta lausafjár (Banks, 2005).
Að lokum má nefna verðbréf líkt og nýmarkaðsverðbréf (e. emerging market bond),
skuldabréf með hárri ávöxtunarkröfu (e. high yield bonds) og forgangshlutafé (e.
preferred stock). En slíkar fjárfestingar eru hvorki auðseljanlegar né arðbærar þegar þarf
að selja þær með hraði. Þær gefa af sér lægri ávöxtun þegar fyrirtæki þurfa að losa um
lausafé með stuttum fyrirvara, því slíkar fjárfestingar eru áhættusamari og því fámennari
hópur sem er tilbúinn að fjárfesta í slíkum verðbréfum (Banks, 2005).
Vert er að nefna að fjármálastofnanir notast iðulega við endurhverfa viðskiptasölu (e.
reverse repurchase agreement), sé til umfram fjármagn. Með því er átt við kaup á
verðbréfum að því gefnu að þau verði seld aftur á hærra verði eftir fyrirfram ákveðinn
tíma. Slíkir samningar flokkast á eftir markaðsverðbréfum hvað seljanleika varðar þótt
stundum sé hægt að endurselja slíka samninga gerist þess þörf (Banks, 2005; Bodie o.fl.,
2009).
6.1.2 Viðskiptakröfur
Viðskiptakröfur eru næstar í röðinni á eftir handbæru fé og markaðsverðbréfum hvað
seljanleika varðar. Með viðskiptakröfum er átt við kröfur fyrirtækja og stofnana sem
orðið hafa til við sölu á vöru og/eða þjónustu. Ennfremur má skilgreina viðskiptakröfur
sem óveðtryggð skammtímalán til viðskiptavina sem geta af sér vexti vegna seinkunar á
greiðslum (Banks, 2005; Penman, 2010).
Fyrirtæki sem vanhagar um reiðufé geta selt safn af viðskiptakröfum beint til þriðja
aðila. Einnig geta þau nýtt sér slíkt safn til fjármögnunar með því að nota safnið sem veð
gegn lántöku (Banks, 2005).
46
6.1.3 Birgðir
Áþreifanlegar birgðir flokkast síðan á eftir viðskiptakröfum. Í þennan flokk falla þó ekki
fjármálaafurðir sem flokka mætti sem birgðir fjármálafyrirtækja, því slíkar afurðir má
flokka undir markaðsverðbréf. Almennt séð falla hráefni, vörur í vinnslu og fullunnar
vörur í þennan flokk. Ennfremur má skipta vörum annars vegar í vörur með lítið
geymsluþol líkt og matvörur og ýmis lyf og hins vegar varanlegar vörur líkt og vefnað,
tölvur og bíla. Fyrirtæki geta selt birgðir til að losa um lausafé. Þetta á þó sérstaklega við
um varanlegar vörur sem eru mjög algengar og mikil eftirspurn eftir (Banks, 2005).
Það er mikilvægt að íhuga hvernig birgðir eru fjármagnaðar. Ef þær eru fjármagnaðar
með viðskiptabréfum, bankalánum eða veltilánum eru þær að öllum líkindum óveðsettar,
en það þýðir að hægt er að veðsetja þær í stað þess að selja (Banks, 2005).
6.2 Útlán til viðskiptavina
Á eignahlið efnahagsreikninga banka eru útlán til viðskiptavina venjulega stærsti
liðurinn. Undir þennan lið falla meðal annars yfirdrættir, viðskiptakröfur, fasteignalán og
viðskiptabréf. Almennt séð eru útlán talin vera illseljanlegar eignir. En á síðustu tíu árum
hefur nýsköpun á fjármálamörkuðum aukið markaðshæfi eigna banka, t.d. með notkun
skuldavafninga sem er samheiti yfir alla þá gerninga sem eru afurð af ferli sem kalla má
verðbréfun (e. securitization) (Van Greuning og Brajaovic-Bratanovic, 2009). Í því ferli
er lánasöfnum, leigusamningum og öðrum tegundum löggerninga safnað saman og nýtt
kröfusafn búið til. Dæmi um slík lánasöfn geta verið fasteignalán, bílalán og
kreditkortaskuldir. Nýja kröfusafninu er síðan skipt í einingar, sem kallast skulda-
vafningar sem eru að ferlinu loknu boðnir fjárfestum til kaups á fjármálamarkaði
(Schwarcz, 1994; Van Greuning og Brajaovic-Bratanovic, 2009).
6.3 Fastafjármunir og óefnislegar eignir
Á meðan helsta áherslan er á lausafjármunina, þá getur verið að fyrirtæki hafi aðgang að
fastafjármunum sem hægt er að nota til að skapa reiðufé. Það getur reynst seinlegt að
öðlast reiðufé frá fastafjármunum og því er almennt séð ekki hægt að nota slíkar eignir til
að mæta skammtímaskuldbindingum. Aftur á móti er ekki hægt að nota óefnislegar
eignir, huglægar eignir sem ekki er hægt að leggja hönd á, til að skapa reiðufé (Banks,
2005).
Það er hins vegar ekki fyrr en búið er að þreyta fjármögnunina eða hún orðin of dýr
sem fyrirtæki ákveða að selja eða veðsetja eignir til að afla reiðufjár (Banks, 2005).
47
6.4 Lausafjárstaða íslensku bankanna
Lausafjárstaða íslensku viðskiptabankanna er góð og er vel yfir lágmörkum samkvæmt
reglum Seðlabanka Íslands og kröfum Fjármálaeftirlitsins. Á mynd 6.1. sést glögglega
hversu vel yfir lágmörkum lausafjárstaða móðurfélaga stóru viðskiptabankanna er.
Mynd 6.1. Lausafjárstaða móðurfélaga þriggja stærstu viðskiptabankanna (Heimild: Seðlabanki
Íslands, 2012d).
Í töflu 6.1. má sjá gróft niðurbrot á lausafjáreignum stóru viðskiptabankanna miðað
við árslok 2011. Arion banki greinir ekki sérstaklega frá lausafjáreignum sínum og því
eru þær tölur nálgaðar með öðrum upplýsingum sem finna má í ársreikningi þeirra, þ.m.t.
upplýsingum um lausfjárhlutfall, reiðufjárhlutfall og heildar innlán. Í lok árs 2011 námu
tryggar lausafjáreignir stærstu viðskiptabankanna, eins og þær eru skilgreindar
samkvæmt kröfum Fjármálaeftirlitsins (2012), um 602 ma.kr. eða 38% af
heildarinnlánum þeirra.
15
20
25
30
35
40
45
80
100
120
140
160
180
200
Ap
ríl
'11
Maí
'11
Jún
í '1
1
Júlí
'11
Ág
úst
'11
Sep
t '1
1
Ok
t '1
1
Nó
v '1
1
Des
'11
Jan
'12
Feb
'12
Mar
s '1
2
Ap
ríl
'12
Maí
'12
Jún
í '1
2
Júlí
'12
Ág
úst
'12
% %
Reglur SÍ: Eignir í hlutfalli af skuldbindingum 0-3 mánuðir (v. ás)
Kröfur FME: Tryggar lausafjáreignir í hlutfalli af innlánum (h. ás)
Lágmark, SÍ og FME
48
Tafla 6.1. Lausafjáreignir stærstu viðskiptabankanna.
Þegar lausafjárstaða íslensku bankanna er skoðuð, er mikilvægt að hafa í huga að
bankarnir starfa í skjóli fjármagnshafta en afnám haftanna getur haft töluverð áhrif á
lausafjárstöðu þeirra. Sé ekki nægt laust fé til staðar til að mæta væntum sem og
óvæntum skuldbindingum þegar til þeirra kemur, getur það haft alvarlegar afleiðingar í
för með sér. Fyrirtæki sem geta ekki staðið við skuldbindingar sínar, geta með því móti
takmarkað fjármögnunarmöguleika sína og þar af leiðandi þurft að selja eignir á
óhagstæðum kjörum. Þetta getur líka haft neikvæð áhrif á orðspor fyrirtækja og skapað
óróleika meðal lánardrottna og fjárfesta. Allir þessi þættir geta skapað alvarleg
fjárhagsvandræði sem leitt gætu til gjaldþrots. Til að koma í veg fyrir slíkt er afar
mikilvægt að hafa góða lausafjárstýringu (Banks, 2005).
Lausafjáreignir í m.kr. 31.12.2011
Landsbankinn
Lausafé hjá seðlabönkum 8.823
Lán til fjármálastofnana (styttra en 7 daga) 85.940
Skuldabréf hæf til endurhverfra viðskipta 145.362
Samtals 240.125
Íslandsbanki
Handbært fé og innstæður í Seðlabanka Íslands 53.162
Óveðsett verðbréf sem hæf eru sem veð í endurhverfum viðskiptum við SÍ 55.024
Erlend ríkisskuldabréf 16.323
Skammtímastöður við fjármálastofnanir 36.695
Lausafjárlína við íslenska ríkið 25.000
Samtals 186.204
Arion banki
Handbært fé og innstæður í Seðlabanka Íslands 29.200
Skammtímastöður við fjármálastofnanir 30.073
Skuldabréf hæf til endurhverfra viðskipta 116.363
Samtals 175.636
Lausafjáreignir samtals 601.965
49
7 Fjármagnsskipan
Fjármagnsskipan er mikilvægur liður lausafjárstýringar. Skipta má fjármagnsskipan
fyrirtækja gróflega í skammtímafjármögnun, langtímafjármögnun og eigið fé. Í köflunum
hér að neðan verður farið yfir hvern þátt fyrir sig og að lokum verður skoðað hvernig
fjármögnun stóru viðskiptabankanna er háttað hér á landi.
7.1 Fjármögnun
Gróft á litið geta fyrirtæki fjármagnað starfsemi sína með þrennum hætti. Í fyrsta lagi
með óráðstöfuðum hagnaði, í öðru lagi með lántöku og í þriðja lagi með hlutafé (Brealey,
Myers og Allen, 2008). Fjármagnsskipan fyrirtækja er mismunandi eftir atvinnugrein.
Fjármálafyrirtæki fjármagna starfsemi sína að mestu leyti með skammtímafjármögnun.
Það gera þau meðal annars til að reyna að hámarka arðsemi þegar vaxtarófið er
upphallandi. Aftur á móti er fjármögnun fjármagnsfrekra (e. capital intensive) fyrirtækja
að stærstum hluta til lengri tíma til að geta mætt fjármögnunarþörf vegna fastafjármuna.
Því má segja að tímalengd fjármögnunar fari eftir eðli eigna og greiðsluflæði.
Iðnaðarfyrirtæki eru til dæmis með meira magn af fastafjármunum og minna magn af
lausafjármunum en fjármálafyrirtæki. Það þýðir þó ekki að iðnaðarfyrirtæki búi yfir meiri
lausafjáráhættu, því hjá dæmigerðu iðnaðarfyrirtæki vega langtíma fastafjármunir upp á
móti langtíma skuldum. Þar af leiðandi stendur aðeins eftir að jafna saman
skammtímaeignir og skammtímaskuldir til að tryggja viðeigandi lausafjárstöðu. Jafnvel
þótt fjármálafyrirtæki séu með stærra hlutfall eigna sinna í lausu formi eru þau með meira
magn af skammtíma- og/eða óbundnum skuldum og ábyrgðum og þurfa þar af leiðandi
að vera meðvitaðri um lausafjárstöðu sína. Því er nauðsynlegt að skoða alla þessi þætti
saman áður en lausafjáráhætta fyrirtækja er metin (Banks, 2005).
Í grófum dráttum eru bankar fjármagnaðir með innlánum, lántöku og eigin fé.
Ennfremur má flokka innlán í bundin og óbundin innlán. Með bundnum innlánum er átt
við innlán sem eru með ákveðinn binditíma. Óbundin innlán hafa aftur á móti engan
binditíma og eru því oft álitin skammtímafjármögnun á meðan bundin innlán eru álitin
lengri tíma fjármögnun. Sökum þess að innlán eru ýmist bundin eða óbundin og vextir á
innlánum og útlánum geta verið fastir eða breytilegir, getur verið mikil óvissa í
sjóðstreymi banka. Þar af leiðandi inniheldur efnahagsreikningur banka stærra hlutfall af
50
lausafjármunum og minna hlutfall af langtíma torseljanlegum fjárfestingum eða
fastafjármunum en iðnaðarfyrirtæki sem dæmi. Lánum má síðan skipta niður í
skammtímalán og langtímalán, en með eigin fé eru oft talin víkjandi langtímalán (Banks,
2005; RNA, 2010c).
7.1.1 Skammtímafjármögnun
Innlán, millibankalán og endurhverf viðskipti eru helstu skammtímafjármögnunarleiðir
banka. Smásöluinnlán (e. retail deposit) eru stöðugasta form skammtímafjármögnunar.
Smásöluinnlán í formi tékka- og sparnaðarreikninga, peningamarkaðsreikninga og
innstæðubréfa eru almennt álitin trygg fjármögnun (e. sticky) vegna óþæginda og
kostnaðar sparifjáreigenda við að skipta um banka. Slík innlán eru tiltölulega ónæm fyrir
vaxtabreytingum og eru almennt talin dýr fjármögnun, meðal annars vegna reksturs
útibúanets (Banks, 2005; Van Greuning og Brajovic-Bratanovic, 2009). Banki, sem
hefur stöðugan, stóran og fjölbreyttan innlánagrunn, er síður líklegur til að lenda í
lausafjárvandræðum en banki sem hefur ekki yfir slíkum innlánagrunni að ráða (Van
Greuning og Brajovic-Bratanovic, 2009).
Á eftir innlánum má nefna millibankalán. Viðskipti á millibankamarkaði eru annað
hvort í formi innlána eða lána á milli banka. Millibankaviðskipti gegna mjög mikilvægu
hlutverki á peningamarkaði, en millibankamarkaðir auðvelda flutning lausafjár frá
bönkum með umfram lausafé til banka sem skortir lausafé (European Banking
Federation, 2009; Halldór Sveinn Kristinsson, 2002). Yfirleitt er tímalengd
millibankaviðskipta frá einum degi upp í þrjá mánuði og eru þau skráð í einni af stærstu
myntunum, þ.e. í bandaríkjadollar, evru, sterlingspundi, japönsku jeni, svissneskum
franka og kanadískum dollar. Millibankalán eru partur af því sem kallast vakurt fé (e. hot
money), en það eru fjármunir sem eru næmir fyrir breytingum á lánshæfi og vöxtum sem
hægt er að taka út eða ráðstafa aftur með mjög stuttum fyrirvara (Banks, 2005; European
Banking Federation, 2009).
Því næst má nefna endurhverf viðskipti. Það felur í sér að fjármálastofnun selur
seðlabanka eða annarri fjármálastofnun markaðsverðbréf með loforði um að kaupa þau
aftur til baka á hærra verði að ákveðnum tíma liðnum. Ólíkt þeim fjármögnunarleiðum
sem farið hefur verið yfir hér að framan þá eru endurhverf viðskipti veðtryggð viðskipti.
Það þýðir að fjármálastofnunum býðst aðeins þessi fjármögnunarleið ef þær eiga til
óveðsettar eignir sem hægt er að veðsetja. Almennt má hugsa slík viðskipti sem skipti á
51
eign á móti lausu fé. En slík viðskipti eru í eðli sínu til skamms tíma, yfirleitt ein vika,
jafnvel mánuður, en sjaldan til lengri tíma. Þegar lausafjárkreppan skall á fékk þessi
fjármögnunarleið aukna þýðingu, meðal annars vegna þess að lánveitendur sáu sér ekki
fært að lána fé öðruvísi en gegn tryggum veðum (Banks, 2005; RNA, 2010c).
Bankar geta einnig fjármagnað starfsemi sína með víxilútgáfu og er þessi
fjármögnunarleið vinsæl meðal fleiri atvinnugreina. Í Bandaríkjunum er tímalengd
útgefinna víxla frá einum degi upp í níu mánuði en frá einum degi upp í tólf mánuði í
Evrópu. Þrátt fyrir að víxilútgáfa sé vinsæl fjármögnunarleið þá er hún ekki áreiðanleg
sökum þess hve óstöðug hún er þegar óróleiki er á mörkuðum (Banks, 2005).
Að lokum má nefna lánalínur (e. revolving line of credit, revolvers). Í því felst að
lánveitandi lofar að lána ákveðna upphæð til lántakanda og eftir að sú upphæð hefur
verið endurgreidd getur lántakandi fengið sömu upphæð aftur að láni. Tímalengd slíkrar
fjármögnunar getur verið frá sex mánuðum upp í 24 mánuði og er álitin tiltölulega stöðug
(Banks, 2005; Brealey o.fl., 2008). Almennt séð þurfa fyrirtæki að uppfylla ströng
skilyrði til að hafa aðgang að lánalínum, auk þess sem þetta er dýr fjármögnunarleið. Að
því sögðu er vert að nefna að fyrir hrun notuðust íslensku bankarnir mikið við opnar
lánalínur án MAC-ákvæða (e. material adverse change clause), en slíkar lánalínur eru
ekki háðar lánshæfismati eða öðrum þeim þáttum sem snúa að starfsemi lántakanda. Í því
felst að lánveitandi lofar að lána ákveðna upphæð, óháð því hvort eitthvað hafi breyst
sem varðar starfsemi lántakanda frá undirritun samnings. Þessi fjármögnunarleið er því
talin nokkuð örugg (Brealey o.fl., 2008; RNA, 2010c).
Engan ætti að undra þó að skammtímafjármögnun sé mjög mikilvæg fyrir banka og
ódýrari en lengri tíma fjármögnun, þegar vaxtarófið er upphallandi, þá er hún óstöðug og
krefst stöðugs eftirlits. Eðli skammtímaskuldbindinga kallar á stöðuga lausafjárstýringu
þannig að alltaf standi nægilegt fjármagn til boða ef endurnýjun er ekki möguleg eða hún
reynist of dýr (Banks, 2005).
7.1.2 Langtímafjármögnun
Langtímafjármögnun getur verið frá allt að einu ári til 30 ára. Langtímaskuldabréf geta
verið gefin út á föstum eða fljótandi vöxtum, með eða án trygginga, í mismunandi
gjaldmiðlum og á ýmsum mörkuðum. Eitt algengasta form lengri tíma fjármögnunar hjá
bönkum er útgáfa skuldabréfa. Fyrst ber að nefna skuldabréfaútgáfu til meðallangs tíma
(e. medium-term notes, MTNs). Binditími slíkra bréfa getur verið frá einu ári upp í tíu ár.
52
Ennfremur má nefna svokölluð EMTN-skuldabréf (e. euro medium term notes), en það
eru skuldabréf gefin út í evrum til meðallangs tíma samkvæmt rammasamningi (Banks,
2005; Seðlabanki Íslands, 2011c).
Til að öðlast rétt til útgáfu skuldabréfa á grundvelli MTN-ramma þarf útgefandi að
samningsbinda sig til að uppfylla ákveðin skilyrði við útgáfu. En við útgáfu slíkra bréfa
er notast við biðskráningu (e. shelf registration). Í því felst að nóg er að skrá upplýsingar
um útgáfuna hjá eftirlitsaðilum á nokkurra ára fresti. Útgáfuramminn miðar að því að
lágmarka skriffinnsku og auka hraða við útgáfu. Ennfremur veitir slík útgáfa fyrirtækjum
aukinn sveigjanleika til að nýta hagstæðar markaðsaðstæður og til að mæta óvæntum
skuldbindingum (Banks, 2005).
Til langtímafjármögnunar banka skal einnig telja víkjandi lán (e. subordinated debt)
og sértryggð skuldabréf (e. covered bonds). Við gjaldþrot útgefanda eru víkjandi lán
aftarlega í forgangi þegar verið er að skipta upp eignum hans, en þau koma næst á undan
kröfum hluthafa. Einn af aðalhvötum banka til að gefa út víkjandi skuldabréf er sá að
hægt er að nýta þau til að hækka eiginfjárhlutfall þeirra án þess að þynna út eignarhald
þeirra sem þegar eiga bankann. Til að teljast hluti af eigin fé banka verða víkjandi lán að
uppfylla ákveðin skilyrði. Þau verða að verja innlánseigendur en jafnframt vera
fjárfestingarkostur fyrir fjárfesta. Sömuleiðis er mikilvægt að hægt sé að nýta slík lán til
að mæta rekstrartapi, en ekki einungis þegar gjaldþrot blasir við (RNA, 2010c).
Sértryggð skuldabréf eru skuldabréf sem varin eru með tekjustraumi frá öðrum
undirliggjandi bréfum. Þau bréf skulu vera með veði í fasteignum. Í lögum um sértryggð
skuldabréf nr. 11/2008 segir að sértryggð skuldabréf njóti sérstaks fullnusturéttar í
tryggingarsafni útgefanda. Tryggingasafnið er safn skuldabréfa, staðgöngutrygginga og
annarra eigna sem færðar hafa verið á skrá samkvæmt 10. gr. laganna. Tryggingasafnið
skal þó einkum myndað úr skuldabréfum með veði í húsnæði eða útgefnum af ríki og
sveitarfélögum. Í lögum þessum er ennfremur kveðið á um að verði bú útgefanda tekið til
gjaldþrotaskipta skulu sértryggð skuldabréf njóta tryggingaréttinda í skuldabréfum og
öðrum eignum í tryggingasafni. Þannig hafa sértryggð skuldabréf alltaf forgang í þrotabú
fram yfir allar aðrar kröfur, þar með talið innstæður (Flantsbaum, 2009). Talsverð
aukning hefur verið á útgáfu sértryggðra skuldabréfa undanfarin ár, sérstaklega í kjölfar
lausafjárkreppunnar. Við fall Lehman Brothers stóðu markaðir með sértryggð skuldabréf
betur af vígi en aðrir fjármagnsmarkaðir. Ennfremur getur útgáfa sértryggðra skuldabréfa
haft jákvæð áhrif á fjármálastöðugleika. Skuldabréfin eru áhættuminni en flest önnur
53
verðbréf gefin út af bönkum. Auk þess veitir slík útgáfa bönkum aðgang að langtíma
fjármögnun sem ennfremur dregur úr lausafjáráhættu (Beirne o.fl., 2011).
Þegar vaxtarófið er upphallandi er kostnaðarsamara að notast við lengri tíma
fjármögnun en skammtímafjármögnun. Aftur á móti er hægt að létta á vinnu við
lausafjárstýringu með því að lengja í gjalddaga skuldbindinga og draga með því úr vægi
skammtímafjármögnunar (Banks, 2005).
7.1.3 Eigið fé
Þegar félag er stofnað er eigið fé einfaldlega það sem hluthafar leggja inn í félagið. Eftir
því sem líður á rekstur fyrirtækis safnast upp hagnaður, eða tap, sem leggst við eigið fé.
Segja má að eigið fé félags sé vörn fyrir lánveitendur félagsins gagnvart tapi þess. Hversu
sterk vörn eigið fé er, veltur hins vegar umfram allt á því, hversu hátt eigið fé er sem
hlutfall af skuldum. Bankar eru almennt skuldsettari en önnur félög en í lögum um
fjármálafyrirtæki eru settar lágmarkskröfur um eigið fé. Tilgangur þess er að koma í veg
fyrir að of mikil áhætta sé tekin í rekstri fjármálafyrirtækja og treysta stöðugleika
fjármálakerfisins. Eigið fé banka hefur því mikil áhrif á möguleika þeirra til að fjármagna
rekstur sinn (RNA, 2010d).
Afar ólíklegt verður að teljast að fyrirtæki í lausafjárþörf gefi út hlutafé til að mæta
skammtímaskuldbindingum, þar sem það er afar tímafrekt ferli. Auk þess er fjármögnun
með hlutafé afar kostnaðarsöm (Banks, 2005).
Nýsköpun á fjármálamarkaði hefur aukið úrval nýrra liða utan efnahags, en líkt og
nafnið gefur til kynna, þá eru þessir liðir ekki hluti af efnahagsreikningi fyrirtækja. Flestir
bankar eru með einhverja starfsemi utan efnahags og hefur notkun liða utan efnahags
vaxið hratt á undanförnum 30 árum (BIS, 2010c; Heffernan, 2005). Með notkun
fjármálagerninga, sem bókfærðir eru utan efnahags, hefur bönkum tekist að komast hjá
kostnaði sem fylgir reglum eins og bindiskyldu og eiginfjárkvöðum. Ábyrgðir,
lánsloforð, lánalínur og ýmsar afleiður líkt og framtíðar- og valréttarsamningar teljast
hvorki til eigna né skulda jafnvel þó að slíkir gerningar feli í sér áhættu fyrir banka. Liðir
utan efnahags geta engu að síður verið mikilvæg uppspretta lausafjár og taka þarf tillit til
þeirra þegar fjármögnun banka er skoðuð og meta á lausafjárþörf þeirra (Van Greuning
og Brajaovic-Bratanovic, 2009).
54
7.2 Fjármögnun íslensku bankanna
Innlán eru venjulega ein helsta fjármögnunarleið banka. Á síðustu áratugum hefur
fjármögnun banka farið frá því að innihalda stöðug smásöluinnlán í það að innihalda
óstöðuga heildsölufjármuni. Auk þess fór notkun valréttasamninga vaxandi. Þetta hefur
aukið óvissu í sjóðstreymi banka og þeir orðið berskjaldaðri fyrir markaðs- og
útlánaáhættu. Starfsemi utan efnahags, þar með talið afleiður og lánsloforð, hefur aukið
óvissuna enn frekar (Banks, 2005; RNA, 2010c).
Mikilvægi innlána hjá íslensku bönkunum hafði minnkað hlutfallslega frá 1998 og allt
fram að miðju ári 2006. Árið 1998 voru bankarnir að meðaltali með 45% af fjármögnun í
gegnum innlán en það hlutfall lækkaði niður í rétt rúm 22% árið 2004, sökum þess að
evrópski skuldabréfamarkaðurinn hafði opnast. Í byrjun árs 2006 fóru matsfyrirtæki að
greina frá áhyggjum sínum af íslensku efnahagslífi og bentu meðal annars á, að íslensku
bankarnir fjármögnuðu sig að litlu leyti með innlánum. Einnig bentu greiningaraðilar
réttilega á að óvíst væri að þessi greiði aðgangur að skuldabréfamörkuðum myndi haldast
til lengri tíma. Af þeim sökum fóru bankarnir að treysta innlánsgrunn sinn. Það gerðu
þeir með söfnun innlána í erlendum útibúum. Fyrst með heildsöluinnlánum og síðar
smásöluinnlánum (RNA, 2010c). Fyrir hrun höfðu efnahagsreikningar viðskiptabankanna
margfaldast. Sé litið til móðurfélaga stóru viðskiptabankanna þriggja frá lokum árs 2003
til loka árs 2007, þá rúmlega sexfölduðust efnahagsreikningar þeirra (Fjármálaeftirlitið,
2004; Fjármálaeftirlitið, 2008). Frá hruni bankanna hafa skuldir og eigið fé
viðskiptabankanna aftur á móti haldist nokkuð óbreytt líkt og sjá má á mynd 7.1.
Mynd 7.1. Efnahagsreikningar stóru viðskiptabankanna.
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
Sept 2012 Júní 2012 Mars 2012 Des 2011 Des 2010 Des 2009
ISK ma.
Innlán Aðrar skuldir Eigið fé
55
Í dag eru viðskiptabankarnir að stærstum hluta fjármagnaðir með innlánum. Í lok
september 2012 voru innlán stærstu viðskiptabankanna um 59% af heildarfjármögnun
þeirra líkt og sjá má á mynd 7.2. Ennfremur hefur vægi innlána minnkað um tæp 10% frá
því í lok árs 2009.
Mynd 7.2. Fjármögnun stóru viðskiptabankanna og vægi innlána.
Meginhluti innlána viðskiptabankanna er óbundinn. Í lok þriðja ársfjórðungs 2012
voru rúmlega 70% innlána hjá stóru viðskiptabönkunum óbundin. Sökum þess er
lausafjáráhætta bankanna að mestu leyti tengd mögulegum úttektum innlána. Auk þess
kemur fram í skýrslu Seðlabanka Íslands (2012c) að erlendir aðilar eiga um 8% innlána
hjá móðurfélögum íslensku viðskiptabankanna sem er lækkun um rúmlega 17 ma.kr. frá
árslokum 2011. Innlán annarra innlánseigenda hafa lítið breyst frá árslokum 2011.
Samkvæmt þeirri skýrslu eru heimili stærstu eigendur innlána íslenskra viðskiptabanka
en hlutfall þeirra hefur þó farið lækkandi frá því í lok árs 2010 líkt og sjá má á mynd 7.3.
Þess ber að geta að innlán lífeyrissjóða hjá bönkunum jukust mikið eftir hrunið vegna
mikillar óvissu á fjármálamarkaði og takmarkaðra fjárfestingarmöguleika (Svava
Óskarsdóttir, 2011).
0%
20%
40%
60%
80%
100%
0
500
1.000
1.500
2.000
2.500
3.000
Sept 2012 Júní 2012 Mars 2012 Des 2011 Des 2010 Des 2009
ISK ma.
Innlán Lántaka Eigið fé Innlán, %heildarfjármögnun
56
Mynd 7.3. Eigendur innlána (móðurfélög viðskiptabankanna).
Á móti minnkandi vægi innlána hefur vægi eiginfjár og annarrar fjármögnunar aukist
lítillega eins og sjá má á mynd 7.4. Sú aukning kemur til vegna yfirtöku Arion banka á
sértryggðum skuldabréfum og útgáfu Arion banka og Íslandsbanka á sértryggðum
skuldabréfum til fjármögnunar fasteignalána. Bankarnir gáfu út sértryggðu skuldabréfin í
febrúar 2012 annars vegar og hins vegar í desember árið 2011 og eru þau liður bankanna
í því að auka hlutfall langtíma fjármögnunar (Arion banki, 2012a; Íslandsbanki, 2012a).
Arion banki (2012b) hefur gefið út tvo flokka, einn verðtryggðan og annan
óverðtryggðan en Íslandsbanki (2012b) þrjá verðtryggða og einn óverðtryggðan. Auk
þess hefur skilyrt skuldabréf milli gamla og nýja Landsbankans hækkað í virði sem
veldur aukningu í annarri fjármögnun (Landsbankinn hf., 2012).
Mynd 7.4. Fjármögnun stóru viðskiptabankanna.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Des 2010 Júní 2011 Des 2011 Júní 2012
Aðrir
Erlendir aðilar
Heimili
Eignarhaldsfélög
Fyrirtæki
Fjármálafyrirtæki
57
Enn hafa bankarnir ekki aðgang að erlendri markaðsfjármögnun. Til að geta sótt sér
erlenda markaðsfjármögnun á viðráðanlegum kjörum þurfa þeir að ljúka
endurskipulagningu útlána og lækka vanskilahlutföll. Ríkissjóður Íslands hefur þó gefið
út skuldabréf í dollurum á erlendum mörkuðum og þegar lánshæfismat ríkissjóðs batnar
mun það veita bönkunum svigrúm til að fá lánshæfiseinkunn í fjárfestingarflokki sem
ennfremur mun skila sér í aðgengi að erlendri markaðsfjármögnun (Fjármálaráðuneytið,
2012; Seðlabanki Íslands, 2012d).
Líkt og sjá má á mynd 7.5. fjármagna íslensku bankarnir sig að mestu leyti með
skammtímafjármögnun. Til skammtímafjármögnunar teljast allir þeir fjármögnunarliðir
sem hafa styttri tímalengd en 12 mánuði. Vægi skammtímafjármögnunar hefur lækkað
lítillega frá því í lok árs 2009.
Mynd 7.5. Skipting fjármögnunar stóru viðskiptabankanna eftir tímalengd.
58
8 Nýjar lausafjárreglur
Ekki brugðust allar þjóðir eins við kreppunni en flest ríki og alþjóðastofnanir brugðust
við henni með því að grípa til aðgerða sem miðuðu að því að treysta miðlun fjármagns í
hagkerfinu. Fjármálafyrirtæki fengu lausafjárstuðning eða lán, eiginfjárstaða þeirra var
styrkt, torseljanlegar eignir voru keyptar og ríkisábyrgðir veittar (Seðlabanki Íslands,
2011b). Í þessum kafla verður farið yfir viðbrögð bandarískra stjórnvalda og
alþjóðastofnana við lausafjárkreppunni. Farið verður yfir bandarísku Dodd-Frank
löggjöfina og alþjóðlega Basel III regluverkið. Enn fremur verður farið yfir nýju
lausafjárreglurnar sem eiga að leysa af hólmi núverandi lausafjárreglur Seðlabanka
Íslands og lausafjárkröfur Fjármálaeftirlitsins hér á landi.
8.1 Dodd-Frank löggjöfin
Mikil umræða hefur átt sér stað um hvers kyns breytingar þurfi að gera á uppbyggingu
fjármálakerfisins til að tryggja að almenningur verði ekki fyrir álíka tjóni vegna reksturs
banka. Umræðan er þó mismunandi milli landa enda uppbygging fjármálakerfa
mismunandi. Segja má að Bandaríkjamenn hafi verið skrefi á undan öðrum hvað
endurbætur á regluverki varðar, því í júlí 2010 var umfangsmikil löggjöf leidd í lög sem
nefnist Dodd-Frank löggjöfin. Löggjöf þessi markar einar umfangsmestu breytingar sem
orðið hafa á fjármálakerfinu í áratugi og hefur hún áhrif á innlendar jafnt sem erlendar
fjármálastofnanir (Cabral, 2012; The Committee on Financial Services, e.d.). Markmið
þessara laga er að stuðla að fjármálastöðugleika með því að bæta ábyrgðaskyldu og
gagnsæi fjármálakerfisins þar í landi. Auk þess er markmið laganna að binda endi á „too-
big-to-fail“ stofnanir og vernda ameríska skattgreiðendur (U.S. Securities and Exchange
Commission [SEC], 2009). Mörg ákvæði laganna eru að miklu leyti háð reglugerð og
túlkun eftirlitsaðila. Þann 2. janúar síðastliðinn var einungis búið að ljúka við 40,1%
þeirra reglna sem klára átti á þeim tímapunkti (Davis Polk, 2013). Í löggjöfinni, nánar
tiltekið í grein 165, kemur meðal annars fram að setja þurfi strangari lausafjárkröfur
(SEC, 2009).
Í desember 2011 kynnti Seðlabanki Bandaríkjanna til sögunnar tillögur að
lausafjárkröfum. Áætlað er að innleiða kröfurnar í nokkrum skrefum, en skipta má fyrstu
59
tveimur skrefunum í eigindlegar lausafjárkröfur annars vegar og hins vegar í megindlegar
lausafjárkröfur (Federal Reserve System, 2012).
8.1.1 Eigindlegar lausafjárkröfur
Til að byrja með munu fjármálastofnanir þurfa að innleiða bætta staðla um
lausafjárstýringu. Þeir staðlar byggja á stefnumarkandi yfirlýsingu sem Seðlabanki
Bandaríkjanna birti í mars 2010 og innihalda eftirfarandi (Davis Polk, 2011; Federal
Reserve System, 2012):
Ákvæði um stjórnarhætti.
Eigindlegar lausafjárkröfur er varða eftirfarandi:
o Áætlanir um sjóðstreymi.
o Álagspróf, varasjóð og varúðarfjármögnun.
o Sérstök takmörk.
o Eftirlit og skýrslugjöf.
Ákvæði um stjórnarhætti
Þegar öllu er á botninn hvolft þá ber stjórn fjármálastofnana ábyrgð á lausafjáráhættu og
þarf að hafa umsjón með lausafjárstýringu. Stjórnin þarf að yfirfara og samþykkja
áætlanir, stefnu og verklag fjármálastofnana sem framkvæmdarstjórnin setur vegna
lausafjárstýringar (Davis Polk, 2011).
Áætlanir um sjóðstreymi
Fjármálastofnanir verða að setja upp ítarlega áætlun er varðar sjóðstreymi byggða á
áhættuskuldbindingum vegna eigna, skulda og liða utan efnahags. Hvort sem um er að
ræða til skammtíma eða langtíma (Davis Polk, 2011).
Álagspróf, varasjóður og varúðarfjármögnun
Fjármálastofnanir þurfa að framkvæma innri álagspróf, að minnsta kosti mánaðarlega, til
að meta lausafjárþörf þeirra til 30 daga, 90 daga og 360 daga. Ennfremur þurfa
fjármálastofnanir að ákvarða hversu mikið lausafé á að setja í varasjóð útfrá þeim
niðurstöðum sem fást með álagsprófum. Varasjóðurinn þarf að innihalda nægilegt magn
auðseljanlegra eigna til að mæta áætlunum um nettó útflæði yfir 30 daga tímabil sem
settar hafa verið samkvæmt í nokkrum sviðsmyndum álagsprófsins. Auk þess þurfa
60
fjármálastofnanir að þróa stefnu um varúðarfjármögnun (e. contingency funding plan)
(Davis Polk, 2011).
Sérstök takmörk
Fjármálastofnanir þurfa að setja og viðhalda ákveðnum takmörkum á mögulegum
uppsprettum lausafjáráhættu. Í því felst meðal annars að koma í veg fyrir að
fjármálastofnanir reiði sig of mikið á eina tegund fjármögnunar. Einnig þarf að takmarka
áhættuskuldbindingar utan efnahags og aðrar áhættuskuldbindingar sem skapað gætu
fjármögnunarþörf á tímum lausafjárþurrðar. Takmörk þessi verða meðal annars að taka
mið af fjármagnsskipan stofnana (Davis Polk, 2011).
Eftirlit og skýrslugjöf
Fjármálastofnanir þurfa einnig að fylgjast vel með daglegri lausafjárstöðu sinni,
óveðsettum eignum, veðum og þeim takmörkum sem sett hafa verið, sem lýst var hér að
framan. Að lokum þurfa fjármálastofnanir að skýra reglulega frá framvindu mála til
áhættunefndar (Davis Polk, 2011).
8.1.2 Megindlegar lausafjárkröfur
Í næsta skrefi verða innleiddar megindlegar lausafjárkröfur, en þær kröfur munu vera
byggðar á Basel III sem fjallað verður um í næsta kafla (Davis Polk, 2011). Þann 7. júní
2011 birti Seðlabanki Bandaríkjanna tillögu að Basel III regluverki. Enn er þó unnið að
drögum að Basel III regluverki í Bandaríkjunum og því ekki búið að gefa út lokaeintak
(BIS, 2012c).
8.2 Basel III
Í framhaldi af lausafjárkreppunni fór Basel-nefndin að vinna að endurbótum á regluverki
fyrir banka. Tillögur nefndarinnar voru síðan samþykktar í september 2010, en þær ganga
út á það að styrkja alþjóðlegar reglur um fjármagn og laust fé með það að markmiði að
auka viðnámsþrótt banka (BIS, 2010a). Basel III reglurnar eru víðtækari en áður en í stað
þess að einblína einungis á eiginfjárhlutföll eins og áður verður eftirlitið þríþætt.
Markmið reglnanna er að renna frekari stoðum undir eiginfjárgrunn fjármálafyrirtækja,
innleiða nýjar lausafjárkvaðir og takmarka skuldsetningu fyrirtækja. Í desember 2010
kynnti Basel-nefndin ennfremur nýja staðla fyrir lausafjárstýringu. Þessir nýju staðlar eru
hluti af hinum svokölluðu Basel III reglum sem samþykktar voru í september 2010 og
eru auk þess viðbót við leiðbeinandi tilmæli um bestu framkvæmd við lausafjárstýringu
61
og eftirlit sem Basel-nefndin gaf út í september 2008 (BIS, 2010c). Nýju staðlarnir fyrir
lausafjárstýringu miða að því að innleiða samræmda mælikvarða á lausfjáráhættu fyrir
alla banka, en þetta er í fyrsta sinn sem innleiða á samræmdar, alþjóðlegar lausafjárreglur
(BIS, 2010c; Westlake, 2012a). Markmið reglnanna er að styrkja bankakerfið að því leyti
að hægt sé að draga úr fjármálaáföllum og þar með draga úr smitáhrifum frá
fjármálakerfinu í raunhagkerfið (BIS, 2010c).
Samkvæmt Basel III hafa verið sett tvenns konar lausafjárviðmið. Annars vegar
lausafjárþekjuhlutfall (e. liquidity coverage ratio, LCR) sem mæla á skammtímaþol
banka vegna truflana á lausafjárstöðu. Með því viðmiði er lagt til að gerð verði sú krafa
að bankar verði með nægilegt magn öruggra seljanlegra lausafjáreigna (e. high quality
liquid assets) til að geta staðið við skammtímaskuldbindingar við erfiðar
fjármögnunaraðstæður (e. stressed funding scenario) í samræmi við þær sviðsmyndir sem
ákveðnar verða af eftirlitsaðilum. Hins vegar er gerð krafa um tryggt nettó
fjármögnunarþekjuhlutfall (e. net stable funding ratio, NSFR) sem tekur á kerfisbundnu
langtíma misvægi í lausu fé. Þess má geta að allur efnahagsreikningur bankans er undir í
þessu sambandi og mun þessi lausafjárkrafa hvetja banka til að byggja á fjármögnun sem
er trygg í eðli sínu (e. stable sources of funding). Viðmiðin eru alþjóðleg en reglurnar
bjóða upp á sveigjanleika í hverju landi (BIS, 2010c; Seðlabanki Íslands, 2011b). Hér á
eftir verður farið yfir markmið og skilgreiningar hvors hlutfalls fyrir sig líkt og það er sett
fram samkvæmt Basel III.
8.2.1 Lausafjárþekja
Lausafjárþekjuhlutfall mælir laust fé til skemmri tíma. Lausafjárþekjuhlutfallið byggir á
hefðbundinni aðferðafræði um lausafjárhlutföll sem bankar nota við innbyrðis mat á
lausafjárþörf (BIS, 2010c).
Markmið
Markmið með notkun lausafjárþekjuhlutfalls er að tryggja það að bankar viðhaldi
nægjanlegu magni af óveðsettum, hágæða lausafjáreignum sem auðvelt er að umbreyta í
laust fé til að mæta lausafjárþörfum yfir 30 daga tímabil miðað við þær sviðsmyndir sem
ákveðnar eru af eftirlitsaðilum. Bankar þurfa að eiga nóg lausafjármagn til að geta staðist
hreint útflæði í 30 daga, að lágmarki, miðað við svartsýnisspár eftirlitsaðila. Hlutfall þetta
á að veita bönkum og eftirlitsaðilum svigrúm til að grípa til viðeigandi aðgerða vegna
breyttra aðstæðna (BIS, 2010c).
62
Skilgreining
Formúla 8.1. Lausafjárþekja, LCR.
Til tryggra lausafjáreigna samkvæmt hlutfalli þessu, sem sjá má í formúlu 8.1., teljast
kvaðalausar veðbandslausar eignir, þannig að þær séu seljanlegar á mörkuðum á tímum
mikilla lausafjárþrenginga og að þær séu helst fullgildar í viðskiptum við seðlabanka.
Enn fremur má skipta tryggum lausafjáreignum í tvennt. Annars vegar í 1.stigs eignir og
2.stigs eignir hins vegar. Engin takmörk eru sett á 1.stigs eignir en 2.stigs eignir mega að
mestu leyti mynda 40% af heildar safni tryggra lausafjáreigna. Samkvæmt Basel III er
engin skerðing sett á 1.stigs eignir og koma þær því að fullu inn í útreikning á
lausafjárþekju. Hins vegar geta eftirlitsaðilar hvers lands krafist ákveðinnar skerðingar
(BIS, 2010c). Í töflu 8.1. má sjá hvað flokkast undir 1.stigs eignir annars vegar og 2.stigs
eignir hins vegar, auk þess vægis sem sett er á hvern lið fyrir sig samkvæmt Basel III.
Tafla 8.1. Tryggar lausafjáreignir (Heimild: BIS, 2010c).
Samkvæmt sviðsmyndum ákveðnum af eftirlitsaðilum, er hreint fjárútstreymi
skilgreint sem vænt heildarútflæði að frádregnu væntu heildarinnflæði, eða 75% af
heildarútflæði næstu 30 daga, hvort sem lægra reynist. Með því að setja þak á
heildarinnflæði á að koma í veg fyrir að bankar treysti eingöngu á áætlað innflæði til að
Tryggar lausafjáreignir Vægi
1.stigs eignir
Sjóður 100%
Innlán í seðlabanka 100%
Markaðshæf verðbréf með 0% áhættuvog (skv. Basel II) útgefin af eða með ábyrgð ríkis,
seðlabanka, stofnunum hins opinbera (PSE), Alþjóðagreiðslubankanum (BIS),
Alþjóðgjaldeyrissjóðnum (AGS), Evrópusambandinu (ESB), alþjóðlegra þróunarbanka ofl.
100%
Verðbréf útgefin af eða með ábyrgð viðkomandi ríkis eða seðlabanka gefin út í innlendri mynt. 100%
Verðbréf útgefin af eða með ábyrgð viðkomandi ríkis eða seðlabanka gefin út í erlendri mynt. 100%
2.stigs eignir
Markaðshæf verðbréf með 20% áhættuvog, útgefin af eða með ábyrgð ríkis, seðlabanka og PSE. 85%
Skuldabréf fyrirtækja (ekki gefin út af fjármálastofnun eða tengdum félögum) með
lánshæfiseinkunn frá viðurkenndu lánshæfismatsfyrirtæki og lágmarkseinkunn AA-85%
Sértryggð skuldabréf (ekki gefin út af viðkomandi banka eða tengdum félögum) með
lágmarkseinkunn AA- frá viðurkenndu lánshæfismatsfyrirtæki85%
63
standast lausafjárkröfur. Auk þess er með því móti verið að tryggja að bankar haldi
ákveðnu magni af tryggum eignum, eða sem nemur 25% af heildarútflæði. Við
útreikning á heildarútflæði eru eftirstöðvar mismunandi tegundar skulda og
skuldbindinga utan efnahags margfaldaðar með ákveðnu vægi. Það vægi táknar hversu
mikið af viðkomandi skuld er áætlað að flæði út úr bankanum. Í töflu 8.2. má sjá hversu
mikið vægi mismunandi tegundir skulda og skuldbindinga utan efnahags hljóta við
útreikning lausafjárþekju. Við útreikning á heildarinnflæði eru eftirstöðvar
samningsbundinna krafna margfaldaðar með ákveðnu vægi. Það vægi táknar hversu
mikið er áætlað að flæði inn í bankann. Sjá má hversu mikið vægi einstaka kröfur fá við
útreikning á lausafjárþekju í töflu 8.3. (BIS, 2010c).
64
Tafla 8.2. Flokkun og vægi útflæðis (Heimild: BIS, 2010c).
Útflæði (innan 30 daga) Vægi
A. Smásölu innlán eða innlán heimila
Smásöluinnlán sem falla undir lög um innstæðutryggingar 5%
Önnur smásölu innlán 10%
Bundin smásölu innlán með binditíma sem líkur eftir viðkomandi 30 daga tímabil. 0%
B. Önnur innlán
Innlán smærri fyrirtækja sem falla undir lög um innstæðutryggingar 5%
Önnur innlán frá smærri fyrirtækjum 10%
Bundin innlán frá smærri fyrirtækjum með binditíma sem líkur eftir viðkomandi 30 daga tímabil. 0%
Innlán stærri fyrirtækja í viðskiptasambandi við bankann sem falla undir lög um innstæðutryggingar 5%
Önnur innlán frá stærri fyrirtækjum í viðskiptasambandi við bankann 25%
Innlán stærri fyrirtækja sem ekki eru í viðskiptasambandi við bankann 75%
Innlán banka og annarra fjármálastofnana í viðskiptasambandi við bankann 25%
Innlán banka og annarra fjármálastofnana sem ekki eru í viðskiptasambandi við bankann 100%
Innlán ríkis og seðlabanka 75%
Innlán fjármálafyrirtækja í slitameðferð 100%
Ótrygg skuldabréfaútgáfa 100%
C. Trygg fjármögnun
Endurhverf viðskipti á grundvelli 1.stigs eigna og fjármögnun í seðlabönkum byggð á 1.stigs eignum 0%
Endurhverf viðskipti á grundvelli 2.stigs eigna og fjármögnun í seðlabönkum byggð á 2.stigs eignum 15%
Endurhverf viðskipti sem byggjast á öðru en 1.stigs og 2.stigs eignum þar sem mótaðilinn er ríki eða
seðlabanki heimalandsins eða PSE með 20% áhættuvog og fjármögnun seðlabaka er byggt á öðru en 1.stigs
og 2.stigs eignum
25%
Endurhverf viðskipti byggt á öðru en 1.stigs og 2.stigs eignum þar sem mótaðilinn er ekki ríki, seðlabanki
eða PSE100%
D. Viðbótarskilyrði
Nettó afleiðuskuldir 100%
Aukin lausafjárþörf sökum lækkunar lánshæfismats vegna ákvæða í afleiðusamningum eða öðrum
samningum100%
Aukin lausafjárþörf vegna mögulegra verðbreytingar á verðbréfum sem lögð eru fram sem veðtrygging
vegna afleiða og annarra viðskipta
Tryggingar í formi eigna sem skilgreindar eru sem 1. stigs eignir 0%
Tryggingar í formi eigna annarra en þeirra sem skilgreindar eru
sem 1. stigs eignir20%
Greiðslur varðandi eignavarin verðbréf, sértryggð skuldabréf og aðrar samsettar fjármálaafurðir 100%
Greiðslur í tengslum við viðskiptabréf með veði í eignum, fasteignatryggð bréf og fjármögnun þar sem
bankinn getur verið skyldugur til að kaupa til baka innan 30 daga vegna samnings við mótaðila100%
Ónýttar yfirdráttarheimildir og lánalínur til heimila og smærri fyrirtækja 5%
Ónýttar útlánaheimildir til fyrirtækja, ríkis, seðlabanka, PSE og alþjóðlegra þróunarbanka 10%
Ónotuð lausafjárfyrirgreiðsla til fyrirtækja, ríkis, seðlabanka, PSE, alþjóðlegra þróunarbanka 100%
Ónýttar útlánaheimildir og lausafjárfyrirgreiðsla til fjármálafyrirtækja 100%
Aðrar skuldbindingar
Aðrar samningsbundnar skyldur sem nú þegar er ekki búið að taka tillit til 100%
Láns- og lausafjárlínur sem að bankinn hefur gefið út og má afturkalla, ábyrgðir, lánsloforð og aðrar
ósamningsbundnar skuldbindingar 0%
Aðrar samningsbundnar greiðslur 100%
65
Tafla 8.3. Flokkun og vægi innflæðis (Heimild: BIS, 2010c).
Mælikvarðinn gerir ráð fyrir að gildi hlutfallsins sé ekki lægra en 100%, það er að
segja að tryggar eignir þurfa að minnsta kosti að vera jafn miklar og heildar hreint
útflæði. Ætlast er til þess að bankar standist ávallt þessar kröfur og eigi nægjanlegt magn
af tryggum eignum til að geta varist hugsanlegum áhlaupum. Einnig er ætlast til þess að
bankar og eftirlitsaðilar hugi að hugsanlegu misræmi milli útflæðis og innflæðis sem
orðið gæti innan þessa 30 daga tímabils og tryggja að nægjanlegt magn tryggra eigna sé
til staðar til að koma til móts við það misræmi. Þegar kemur að því að setja upp þær
sviðsmyndir sem hugsanlega gætu valdið bönkum lausafjárskorti hefur verið horft til
þeirra alvarlegu atburða sem gerðust í kreppunni, sem hófst árið 2007 (BIS, 2010c).
Innflæði (innan 30 daga) Vægi
A. Endurhverf viðskipti
Ef trygging er ekki notuð til að verja skortstöður
Fjárstreymi af útlánum með veði í 1. stigs eignum 0%
Fjárstreymi af útlánum með veði í 2. stigs eignum 15%
Fjárstreymi af útlánum með veði í öðrum eignum en þeim sem falla undir 1. stigs
og 2. stigs eigna100%
Ef trygging er notuð til að verja skortstöður og því velt áfram eftir 30 daga
Fjárstreymi af útlánum með veði í 1. stigs eignum 0%
Fjárstreymi af útlánum með veði í 2. stigs eignum 0%
Fjárstreymi af útlánum með veði í öðrum eignum en þeim sem falla undir 1. stigs
og 2. stigs eigna0%
B. Láns- og lausafjárfyrirgreiðsla 0%
C. Innlán í öðrum fjármálastofnunum
Innlán sem eru í rekstrarlegum tilgangi 0%
Innlán sem eru ekki í rekstrarlegum tilgangi 100%
D. Samningsbundnar greiðslur
Fjárstreymi af virkum útlánum til einstaklinga, fyrirtækja og seðlabanka 50%
Fjárstreymi frá virkum útlánum til fjármálafyrirtækja í viðskiptasambandi við bankann 0%
Fjárstreymi frá virkum lánum til fyrirrennara viðkomandi fjármálastofnunar 0%
Fjárstreymi frá skuldabréfum á gjalddaga og virkum útlánum til fjármálafyrirtækja 100%
Fjárstreymi frá virkum útlánum til annarra talið hefur verið upp hér að ofan 50%
Aðrar samningsbundnar greiðslur 100%
E. Aðrir liðir
Nettó afleiðukröfur 100%
66
8.2.2 Fjármögnunarþekja
Fjármögnunarþekjuhlutfallið á að stuðla að stöðugri langtímafjármögnun. Hlutfallið er
byggt á hefðbundnum aðferðum er varða hreint lausafjármagn og reiðufé sem bankar,
greiningaraðilar og lánshæfismatsfyrirtæki hafa verið að notast við (BIS, 2010c).
Markmið
Til að stuðla að frekari lengri tíma fjármögnun hefur Basel-nefndin þróað svokallað
fjármögnunarþekjuhlutfall. Hlutfall þetta ákvarðar lágmarks trygga fjármögnun út frá
tegund lausafjármagns. Það er hannað til að tryggja að starfsemi banka og langtímaeignir
til eins árs og séu fjármagnaðar að minnsta kosti með ákveðnu hlutfalli stöðugrar
fjármögnunar samkvæmt lágmarkskröfum, að teknu tilliti til lausafjáráhættu. Hlutfallinu
er ætlað að draga úr of mikilli áherslu á skammtímafjármögnun og stuðla að betra mati á
lausafjáráhættu allra liða efnahagsreikningsins sem og allra liða utan hans. Þar að auki er
því ætlað að vega upp á móti þeim hvötum sem bankar kunna að hafa til að fjármagna
tryggar eignir með skammtímafjármögnun sem fellur á gjalddaga rétt eftir 30 daga
tímabilið samkvæmt lausafjárþekjuhlutfallinu (BIS, 2010c).
Skilgreining
Formúla 8.2. Fjármögnunarþekja, NSFR.
Í formúlu 8.2. hér að ofan má sjá hvernig fjármögnunarþekjan lítur út. Undir
aðgengilega stöðuga fjármögnun (e. available stable funding) fellur sú fjárhæð sem
bundin er í eigin fé, forgangshlutafé, innlánum og öðrum skuldbindingum sem talið er að
haldist nokkuð óbreyttar innan árs. Þessi fjárhæð er fengin með því að flokka fyrst
ofangreinda liði í einn af sjö flokkum samkvæmt töflu 8.4. Að því loknu er fjárhæð hvers
flokks margfölduð með viðeigandi stuðli (e. available stable funding factor, ASF factor).
Heildarfjárhæðin sem fellur undir aðgengilega stöðuga fjármögnun er því summa
vigtaðra liða.
67
Tafla 8.4. Aðgengileg stöðug fjármögnun og viðkomandi stuðlar (Heimild: BIS, 2010c ).
Heildarfjárhæð nauðsynlegrar stöðugrar fjármögnunar eða þeirrar fjármögnunar sem
krafist er af eftirlitsaðilum skal mæld samkvæmt forsendum eftirlitsaðila sem byggja að
mestu leyti á eignasamsetningu og áhættuskuldbindingum utan efnahags hjá viðkomandi
banka. Þessi fjárhæð er fengin með því að margfalda samanlagt virði eigna með
viðeigandi stuðli (e. required stable funding factor, RSF factor), leggja þá fjárhæð svo
saman við samanlagt virði liða utan efnahags sem einnig er margfaldað með ákveðnum
stuðli. Þeir stuðlar sem beitt er á viðeigandi eignaflokka og liði utan efnahags er það
hlutfall sem eftirlitsaðilar telja að þurfi að vera fjármagnað með stöðugri fjármögnun.
Eignir, sem eru seljanlegri og auðveldara er að umbreyta í laust fé á tímum
lausafjárþurrðar, fá lægri stuðul og þarfnast þar með minna af stöðugri fjármögnun en
eignir sem eru illseljanlegri við slíkar aðstæður. Basel-nefndin hefur sett fram viðmið um
stuðla fyrir mismunandi eignaflokka líkt og sjá má í töflu 8.5.
Aðgengileg stöðug fjármögnun Stuðull
Eiginfjárþáttur A (e. Tier 1) og Eiginfjárþáttur B (e. Tier 2) samkvæmt Basel III 100%
Forgangshlutafé sem flokkast ekki undir eiginfjárþátt B 100%
Aðrar skuldir með virkan binditíma til eins árs eða lengur 100%
Óbundin og/eða bundin (eftirstöðvartími < 1 ár) innlán heimila eða smærri
fyrirtækja sem falla undir lög um innstæðutryggingar90%
Önnur óbundin og/eða bundin (eftirstöðvartími < 1 ár) innlán heimila eða smærri
fyrirtækja80%
Óveðtryggð fjármögnun frá öðrum fyrirtækjum, ríki, seðlabanka, PSE og
alþjóðaþróunarbönkum50%
Allir aðrir skulda- og eiginfjárliði sem þegar hafa ekki verið taldir upp 0%
68
Tafla 8.5. Nauðsynleg stöðug fjármögnun og viðkomandi stuðlar (Heimild: BIS, 2010c).
Nauðsynleg stöðug fjármögnun Stuðull
Sjóður 0%
Óveðsettir virkir fjármálagerningar með eftirstöðvartíma < 1 ár 0%
Óveðsett verðbréf sem falla á gjalddaga innan árs og innihalda ekki ákvæði um
að hægt sé að lengja gjalddaga umfram eitt ár0%
Óveðsett verðbréf sem stofnun heldur á móti endurhverfum
verðbréfaviðskiptum0%
Óveðsett útlán til fjármálafyrirtækja með eftirstöðvartíma < 1 ár og ekki er hægt
að endurnýja0%
Óveðsett markaðshæf verðbréf með eftirstöðvartíma ≥ 1 ár tryggð af ríki,
seðlabanka, Alþjóðagreiðslubankanum, Alþjóðagreiðslusjóðnum og
alþjóðaþróunarbönkum
5%
Óveðsett fyrirtækjaskuldabréf og sértryggð skuldabréf með lágmarkseinkunn
AA- frá viðurkenndu lánshæfismatsfyrirtæki, með eftirstöðvartíma ≥ 1 ár og
uppfylla öll skilyrði 2. stigs eigna samkvæmt LCR
20%
Óveðsett markaðshæf verðbréf með eftirstöðvartíma ≥ 1 ár tryggð af ríki,
seðlabanka, PSE með 20% áhættuvog af því gefnu að þau uppfylli öll skilyrði 2.
stigs eigna samkvæmt LCR
20%
Óveðsett gull 50%
Óveðsett hlutabréf, ekki gefin út af fjármálastofnun eða tengdum félögum og
skráð á viðurkenndum verðbréfamarkaði 50%
Óveðsett fyrirtækjaskuldabréf og sértryggð skuldabréf sem uppfylla eftirfarandi
skilyrði:
- Veðhæf hjá seðlabanka verði lausafjárskortur í einn sólarhring eða skemur
- Ekki gefin út af fjármálastofnun eða tengdum félögum (á ekki við um sértryggð
skuldabréf)
- Ekki gefin út af viðkomandi fyrirtæki eða tengdum félögum
- Bera litla útlánaáhættu (Með lánshæfiseinkunn frá A+ til A-)
- Viðskipti með þau fara fram á stórum, djúpum og virkum mörkuðum þar sem
samþjöppun er lítil.
50%
Óveðsett útlán til annarra fyrirtækja, ríki, seðlabanka og PSE með
eftirstöðvartíma < 1 ár50%
Óveðsett íbúðalán og önnur óveðsett útlán að undanskildum útlánum til
fjármálastofnana með eftirstöðvartíma ≥ 1 ár og eru að hámarki með 35%
áhættuvog
65%
Önnur óveðsett útlán til heimila og smærri fyrirtækja með eftirstöðvartíma < 1 ár 85%
Allar aðrar eignir sem ekki hafa verið taldar upp 100%
Liðir utan efnahags
Ónotaðar láns- og lausafjárfyrirgreiðslur 5%
Aðrir liðir sem ekki hafa verið taldir upp
Ákvörðun
eftirlitsaðila
viðkomandi
lands
69
8.2.3 Rannsóknir
Til að meta áhrif lausafjárþekju og fjármögnunarþekju á alþjóðlega bankakerfið
framkvæma Basel-nefndin og EBA rannsóknir meðal aðildarríkja sinna. Rannsóknir
Basel-nefndarinnar eru alþjóðlegar á meðan rannsóknir EBA ná einungis til banka í
Evrópu. Í rannsóknum beggja aðila er miðað við að bankar innleiði lausafjárhlutföllin að
fullu samkvæmt Basel III. Bönkunum er skipt í tvo hópa. Í hóp 1 flokkast bankar sem eru
með meira en 3 milljarða evra í eiginfjárgrunn A (e. tier 1) og eru virkir á alþjóðlegum
mörkuðum. Allir aðrir bankar flokkast í hóp 2. Meðaltöl í rannsóknum þessum eru fengin
með því að útbúa einn samsettan banka (e. composite bank) úr heildarúrtakinu, því má í
raun segja að meðaltölin séu vegin. Fyrsta rannsóknin var framkvæmd árið 2010 og
byggði hún á gögnum á samstæðugrundvelli miðað við stöðuna 31. desember 2009. Eftir
að lausafjárhlutföllin voru formlega gefin út í desember 2010 hafa verið framkvæmdar
tvær rannsóknir, þ.e. að bæði Basel og EBA hafa hvort um sig framkvæmt þrjár
rannsóknir á lausafjárhlutföllunum. Basel-nefndin og EBA fylgjast nú með áhrifum
lausafjárhlutfallanna á hálfsársfresti (BIS, 2012a; EBA, 2012a). Samantekt á helstu
niðurstöðum úr rannsóknum Basel og EBA á lausafjárhlutföllunum má sjá í töflum 8.6.
og 8.7. Hér að neðan verður fjallað nánar um þær rannsóknir auk þess sem fjallað verður
um rannsókn Alþjóðagjaldeyrissjóðsins á fjármögnunarþekju. Þess ber að geta að ekki
eru til nein opinber gögn um lausafjárþekju eða fjármögnunarþekju íslensku bankanna.
Rannsóknir á lausafjárþekju
Í rannsókninni, sem Basel-nefndin framkvæmdi árið 2010 tóku 263 bankar þátt frá 23
löndum. Af þessum 263 bönkum voru 169 sem skiluðu fullnægjandi upplýsingum til að
reikna lausafjárþekjuna samkvæmt Basel III. Ekki kemur fram hversu margir bankar voru
í hvorum hóp um sig við þann útreikning. Samkvæmt rannsókn þessari var
lausafjárþekjan hjá hópi 1 83% að meðaltali og 98% að meðaltali hjá hópi 2. Ennfremur
sýndi rannsóknin að 46% bankanna í úrtakinu stóðust lágmarkskröfur um lausafjárþekju
miðað við stöðuna í lok desember 2009. Niðurstöður rannsóknarinnar sýndu að þeir
bankar sem höfðu lausafjárþekju undir 100% skorti samtals 1.730 milljarða evra í
lausafjármuni (BIS, 2010d). Í rannsókninni, sem Evrópska bankaeftirlitsnefndin (e.
Committee of European Banking Supervisors, CEBS) framkvæmdi, en verkefni og
ábyrgð þeirrar nefndar falla nú beint undir EBA, tóku 246 bankar þátt frá 21 landi. Af
þeim flokkuðust 50 í hóp 1 og 196 í hóp 2. Ekki kemur fram hversu margir skiluðu
fullnægjandi gögnum við útreikning á lausafjárþekju. Þar af leiðandi er í umfjöllun
70
þessari gert ráð fyrir að allir bankar hafi skilað fullnægjandi gögnum. Samkvæmt
rannsókninni var lausafjárþekjan 67% að meðaltali hjá hópi 1 og 87% að meðaltali hjá
hópi 2. Þeir bankar, sem uppfylltu ekki lágmarkskröfur um lausafjárþekju, eru undir
100%, skorti samtals 1.000 milljarða evra í lausafjármuni (Committee of European
Banking Supervisors [CEBS], 2010; EBA, 2012a).
Fyrir árið 2011 voru framkvæmdar tvær rannsóknir. Sú fyrri miðaði við lokastöðuna
þann 30. júní 2011 en sú síðari við 31. desember 2011. Í rannsókninni sem Basel
framkvæmdi tóku 212 bankar þátt frá 26 löndum, af þeim voru 205 bankar sem skiluðu
fullnægjandi upplýsingum til að reikna út lausafjárþekju samkvæmt Basel III. Í hópi 1
voru 103 bankar en 102 í hópi 2. Meðaltal fyrir hóp 1 var 90% en fyrir hóp 2 var það
83%. Af úrtakinu voru 45% sem stóðust kröfur um lágmarks lausafjárþekju og 60% voru
með lausafjárþekju um eða yfir 75%. Þá banka, sem voru undir 100% í lausafjárþekju
skorti samtals 1.760 milljarða evra í lausafjármuni sem jafngildir um 3% af heildar
eignum úrtaksins sem námu 58.500 milljarða evra miðað við stöðuna í lok júní 2011
(BIS, 2012a). Í rannsókninni, sem EBA framkvæmdi, voru 48 bankar frá 16 löndum í
hópi 1 en 110 frá 18 löndum í hópi 2. Af þessum 158 bönkum voru 157 bankar sem
skiluðu fullnægjandi gögnum til að reikna lausafjárþekju samkvæmt Basel III. Fyrir hóp
1 var meðal lausafjárþekjan 71% en 70% fyrir hóp 2 sem er nokkuð lægra en samkvæmt
rannsókn Basel-nefndarinnar. Af úrtakinu voru 34% sem stóðust kröfur um lágmarks
lausafjárþekju og 39% úrtaksins höfðu lausafjárþekju um eða yfir 85%. Þá banka, sem
voru með lausafjárþekju undir 100%, skorti samtals 1.150 milljarða evra í lausafjármuni
sem jafngildir 3,7% af heildar eignum úrtaksins sem námu 31.000 milljarða evra miða
við stöðuna í lok júní 2011 (EBA, 2012a).
Í seinni rannsókninni á vegum Basel-nefndarinnar tóku 209 bankar þátt frá 26 löndum
og skiluðu allir fullnægjandi gögnum til að reikna lausafjárþekju samkvæmt Basel III. Í
hópi 1 voru 102 bankar og 107 í hópi 2. Hópur 1 var með meðallausafjárþekju uppá 91%
en hópur 2 var með meðallausafjárþekju uppá 98%. Af úrtakinu voru 47% sem stóðust
kröfur um lágmarks lausafjárþekju, samanborið við 45% frá 30. júní 2011. Af úrtakinu
voru 62% sem voru með lausafjárþekju um eða yfir 75% samanborið við 60% frá 30. júní
2011. Þá banka, sem stóðust ekki lágmarkskröfur um lausafjárþekju, skorti samtals 1.800
milljarða evra í lausafjármagn, sem jafngildir um 3% af heildar eignum úrtaksins, en þær
námu 61.400 milljörðum evra miðað við stöðuna í lok desember 2011 (BIS, 2012b). Í
seinni rannsókninni á vegum EBA voru 44 bankar frá 14 löndum í hópi 1 og 112 bankar
71
frá 17 löndum í hópi 2. Alls tóku 156 bankar þátt í rannsókninni og skiluðu 155
fullnægjandi gögnum til útreiknings á lausafjárþekju samkvæmt Basel III.
Meðallausafjárþekja banka í hópi 1 var 72% samanborið við 71% frá 30. júní 2011. Aftur
á móti var meðallausafjárþekja banka í hópi 2 91% sem er hækkun um 21% frá 30. júní
2011. Af úrtakinu voru 37% banka sem stóðust kröfur um lágmarks lausafjárþekju og
45% úrtaksins voru með lausafjárþekju um eða yfir 85%. Samtals lausafjármagnsskortur
meðal banka sem voru með lausafjárþekju undir 100% nam 1.170 milljörðum evra (EBA,
2012b). Samandregnar niðurstöður rannsókna á lausafjárþekju er að finna í töflu 8.6.
Tafla 8.6. Niðurstöður rannsókna á lausafjárþekju.
Rannsóknir á fjármögnunarþekju
Í skýrslu Alþjóðagjaldeyrissjóðsins um alþjóðlegan fjármálastöðugleika (2011) kemur
fram rannsókn sem gerð hefur verið á fjármögnunarþekju. Rannsókn þessi náði yfir 60
alþjóðlega banka í 20 löndum og þremur heimshlutum, Evrópu, Norður-Ameríku og
Asíu. Meðal þessara 60 banka eru viðskiptabankar, fjárfestingarbankar og alhliða bankar.
Auk þess voru í úrtakinu 13 bankar sem urðu gjaldþrota í fjármálakreppunni. Við
rannsóknina var stuðst við opinber gögn frá árunum 2005 til 2009. Samkvæmt
rannsókninni virðist fjármögnunarþekja evrópskra banka vera nokkuð undir þeim
lágmarkskröfum sem stefnt er að. Aftur á móti er staða bandarískra og asískra banka
talsvert betri. Fjármögnunarþekja evrópskra banka var undir 1 eða 100% öll árin sem
rannsóknin náði yfir. Ennfremur lækkaði hún í hruninu en fór svo aðeins batnandi árið
2009. Fjármögnunarþekja banka í Norður-Ameríku lækkaði örlítið fyrir hrun en hélst þó
yfir 100% á meðan fjármögnunarþekja asískra banka fór hækkandi í kreppunni.
Fjármögnunarþekja fjárfestingarbanka og alhliða banka lækkaði mun meira í kreppunni
en fjármögnunarþekja viðskiptabanka. Engu að síður hefur fjármögnunarþekja alhliða
Lausafjárþekja, LCR Basel EBA Basel EBA Basel EBA
Fjöldi banka 169 246 205 157 209 155
Hópur 1 - 50 103 - 102 -
Hópur 2 - 196 102 - 107 -
LCR, %
Hópur 1 83% 67% 90% 71% 91% 72%
Hópur 2 98% 87% 83% 70% 98% 91%
LCR ≥ 100% 46% - 45% 34% 47% 37%
Lausafjármagnsskortur í ma. Evra 1.730 1.000 1.760 1.150 1.800 1.170
30.6.2011 31.12.201131.12.2009
72
banka ávallt verið hærri en hjá fjárfestingarbönkum og viðskiptabönkum. Árið 2009 var
meðalfjármögnunarþekja allra banka, sem í úrtakinu voru, 96% og var viðbótar
fjármögnunarþörf um 3.100 milljarðar bandaríkjadala. Fjármögnunarþekja þeirra banka,
sem urðu gjaldþrota á tímabilinu, var svipuð og hjá bönkunum sem enn eru starfandi.
Engu að síður lenti helmingur banka, sem voru með fjármögnunarþekju undir 100%, í
verulegum lausafjárvanda.
Í rannsókninni sem Basel-nefndin framkvæmdi árið 2010 voru 166 bankar sem
skiluðu fullnægjandi gögnum til að reikna fjármögnunarþekju samkvæmt Basel III.
Samkvæmt rannsókninni var fjármögnunarþekja fyrir hóp 1 93% að meðaltali en 103%
fyrir hóp 2. Af úrtakinu voru 43% sem stóðust lágmarkskröfur um fjármögnunarþekju og
67% voru með fjármögnunarþekju yfir 85%. Niðurstöður sýndu fjármögnunarþörf uppá
2.890 milljarða evra hjá þeim bönkum sem voru með fjármögnunarþekju undir 100%
(BIS, 2010d). Samkvæmt EBA var fjármögnunarþekja banka í hópi 1 91% að meðaltali
og 94% fyrir banka í hópi 2. Líkt og með útreikning á lausafjárþekju kemur ekki fram
hversu margir skiluðu fullnægjandi gögnum við útreikning á fjármögnunarþekju. Þar af
leiðandi er hér gert ráð fyrir að allir bankar hafi skilað fullnægjandi gögnum. Niðurstöður
leiddu ennfremur í ljós fjármögnunarþörf uppá 1.800 milljarða evra meðal banka sem
voru með fjármögnunarþekju undir 100% (CEBS, 2010).
Í fyrri rannsókninni frá árinu 2012, sem Basel-nefndin framkvæmdi og miðaðist við
gögn frá 30. júní 2011, voru 205 bankar sem skiluðu fullnægjandi upplýsingum til að
reikna fjármögnunarþekju miðað við Basel III. Af þeim voru 103 í hópi 1 og var meðal
fjármögnunarþekja þeirra 94%. Í hópi 2 voru 102 bankar og voru þeir einnig með meðal
fjármögnunarþekju uppá 94%. Af úrtakinu voru 46% sem stóðust lágmarkskröfur um
fjármögnunarþekju og um 75% þeirra voru með fjármögnunarþekju um eða yfir 85%.
Niðurstöður sýndu fjármögnunarþörf uppá 2.780 milljarða evra meðal þeirra banka sem
voru með fjármögnunarþekju undir 100% (BIS, 2012a). Samkvæmt EBA skiluðu 156
bankar inn fullnægjandi gögnum til að reikna fjármögnunarþekju samkvæmt Basel III.
Meðal fjármögnunarþekja banka í hópi 1 var 89% á meðan hún var 90% í hópi 2. Um
37% bankanna stóðust lágmarkskröfur um fjármögnunarþekju en 70% banka í
rannsókninni voru með fjármagnsþekju um eða yfir 85%. Ennfremur sýndu niðurstöður
fjármögnunarþörf uppá 1.930 milljarða evra meðal banka sem voru með
fjármögnunarþörf undir 100% (EBA, 2012a).
73
Í seinni rannsókninni á vegum Basel-nefndarinnar, sem miðaðist við 31. desember
2011, voru 209 bankar sem skiluðu fullnægjandi gögnum til að reikna fjármögnunarþekju
samkvæmt Basel III. Af þeim voru 102 í hópi 1 og 107 í hópi 2. Fyrir hóp 1 var meðal
fjármögnunarþekja 98% og fyrir hóp 2 var hún 95%, samanborið við 94% frá 30. júní
2011. Af úrtakinu voru 51% sem stóðust lágmarkskröfur um fjármögnunarþekju,
ennfremur voru 92% úrtaksins með fjármögnunarþekju um 75% eða hærra. Niðurstöður
sýndu fjármögnunarþörf uppá 2.500 milljarða evra meðal banka sem voru með
fjármögnunarþekju undir 100%. En það er lækkun um tæpa 300 milljarða frá því í lok
júní 2011 (BIS, 2012b). Í seinni rannsókn EBA skiluðu 155 bankar fullnægjandi gögnum
til útreiknings á fjármögnunarþekju samkvæmt Basel III. Fyrir hóp 1 var meðal
fjármögnunarþekja 93% samanborið við 89% frá 30. júní 2011. Meðal
fjármögnunarþekja banka í hópi 2 var 94% og er það einnig hækkun um 4% frá 30. júní
2011. Miðað við stöðuna í árslok 2011 stóðust 40% bankanna lágmarkskröfur um
fjármögnunarþekju, sem er hækkun um 3% frá því um mitt ár 2011. Hins vegar var 75%
úrtaksins með fjármögnunarþekju upp á 85% eða hærra, sem er hækkun um 5%.
Ennfremur sýndi rannsóknin fjármögnunarþörf upp á 1.390 milljarða evra sem er lækkun
um 540 milljarða frá lokastöðu 30. júní 2011 (EBA, 2012b). Samandregnar niðurstöður
rannsókna er að finna í töflu 8.7.
Tafla 8.7. Niðurstöður rannsókna á fjármögnunarþekju.
Umræður um niðurstöður erlendra rannsókna
Þegar niðurstöður lausafjárþekju og fjármögnunarþekju eru bornar saman má sjá, að fleiri
bankar uppfylla lágmarkskröfur um fjármögnunarþekju en lausafjárþekju. Ennfremur
sýna niðurstöður rannsóknanna að á meðan fjármögnunarþörf til lengri tíma er að minnka
bæði á alþjóðavísu og í Evrópu þá er lausafjárþörf til skemmri tíma að aukast. Mikilvægt
Fjármögnunarþekja, NSFR Basel EBA Basel EBA Basel EBA
Fjöldi banka 166 246 205 156 209 155
Hópur 1 - 50 103 - 102 -
Hópur 2 - 196 102 - 107 -
NSFR, %
Hópur 1 93% 91% 94% 89% 98% 93%
Hópur 2 103% 94% 94% 90% 95% 94%
NSFR ≥ 100% 43% - 46% 37% 51% 40%
Fjármögnunarþörf í ma. Evra 2.890 1.800 2.780 1.930 2.500 1.390
30.6.2011 31.12.201131.12.2009
74
er að hafa í huga, að við útreikning á fjármögnunar- og lausafjárþörf er einungis horft til
þeirra banka sem ekki uppfylla lágmarkskröfur. Þar af leiðandi er umfram fjármögnun og
lausafjármagn banka, sem uppfylla lausafjárkröfur, ekki meðtalin.
Rannsóknir Basel-nefndarinnar og EBA á lausafjárþekjunni hafa sýnt að skortur á
lausfjármagni hefur verið að aukast. Samkvæmt rannsókn Basel-nefndarinnar hefur
lausafjármagnsskortur aukist um 4% á alþjóðavísu frá fyrstu rannsókn á meðan hann
hefur aukist um 15% í Evrópu samkvæmt EBA. Þetta ógnar ekki bara evrópskum
bönkum heldur raunhagkerfinu einnig. Ef áfram fer sem horfir er hætta á því að bankar
fari að einbeita sér frekar að tryggum eignum samkvæmt lausafjárþekjunni fremur en
útlánum til viðskiptavina og öðrum illseljanlegri eignum. Ef evrópskir bankar finna ekki
aðrar leiðir til að styrkja lausafjárþekjuna getur þetta orðið til þess að draga muni
verulega úr árangursríkum fjárfestingum og þurrka þurfi evrópska raunhagkerfið upp um
1.000 milljarða evra, eða því sem lausafjármagnsskortinum nemur (EBA, 2012c).
Þegar fjármögnunarþekjan er skoðuð þá virðist sem bankar í Evrópu standist frekar
lágmarkskröfur samkvæmt þeirri þekju frekar en lágmarkskröfur samkvæmt
lausafjárþekjunni. Þó svo að fjármögnunarþekjan samkvæmt rannsóknum Basel og EBA
sé að meðaltali yfir 90%, þá er hlutfall þeirra banka, sem standast lágmarkskröfur um
fjármögnunarþekju, aðeins 3-4% hærra en hlutfall banka sem standast lágmarkskröfur um
lausafjárþekju. Hins vegar hefur þróun á fjármögnunarskorti farið batnandi, öfugt við
lausafjármagnsskortinn. Frá því í lok árs 2009 til loka árs 2011 hefur
fjármögnunarskortur lækkað um 16% samkvæmt rannsóknum Basel-nefndarinnar en um
29% meðal evrópskra banka. Ber þó að hafa í huga, að þessar tölur um fjármögnunar- og
lausafjármagnsskort eiga aðeins við um þá banka, sem tekið hafa þátt í ofangreindum
rannsóknum.
Bankar munu þurfa að aðlaga efnahagsreikninga sína til að geta mætt strangari eigin-
og lausafjárkvöðum. Í því ferli munu þeir líklega minnka langtímaeignir og eignir með
hárri áhættuvog. Langtímaeignir þurfa að vera fjármagnaðar með stöðugri fjármögnun
sem er dýrari en skammtímafjármögnun. Auk þess, þegar kemur að því að bankar þurfi
að framlengja eða gefa út ný skuldabréf, er ekki víst að markaðurinn sé opinn fyrir nýjum
útgáfum. Til að draga úr þeirri áhættu gætu bankar valið að minnka langtímaeignir. Fyrir
vikið verður aðgangur að fasteignalánum og fjármögnun verkefna erfiðari.
Fjármögnunarkostnaður eigna með hárri áhættuvog er hærri en eigna með lægri
áhættuvog þar sem áhættusamari eignir kalla eftir dýrara fjármagni í formi eiginfjár sem
75
bönkum gæti reynst erfitt að afla sér. Af þeim sökum munu bankar frekar lána til aðila
sem eru síður líklegri til að fara í gjaldþrot fremur en til aðila sem eru líklegri til að fara í
gjaldþrot líkt og lítil og meðalstór fyrirtæki (e. SME). Samkvæmt skýrslu Morgan
Stanley (2011) eru bankar í Evrópu þegar farnir að breyta viðskiptamódelum sínum. Með
því að skera niður eignir á þennan hátt og einbeita sér að starfsemi og/eða viðskiptum
sem eru eiginfjár- og lausafjárvæn getur það orðið til þess að bankar minnki framboð
ýmissa útlánaafurða (EBA, 2012c).
8.3 Nýjar lausafjárreglur á Íslandi
Þar sem fjármálakerfi ríkja heims eru sífellt tengdari, hefur þróun erlendis umtalsverð
áhrif hér á landi. Unnið er að því að innleiða Basel III regluverkið í Evrópurétt með
CRD-IV tilskipuninni (e. Capital Requirement Directive IV) og CRR reglugerðinni (e.
Capital Requirements Regulation) í EES samninginn. Af þeim sökum mun Ísland einnig
þurfa á einhverjum tímapunkti að innleiða Basel III (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið,
2012). Hafin er endurskoðun á lausafjárreglum Seðlabankans og munu nýjar
lausafjárreglur taka mið af Basel III-lausafjárviðmiðunum, þ.e. lausafjárþekju og
fjármögnunarþekju (Seðlabanki Íslands, e.d.b). Þessu til viðbótar stefnir Seðlabankinn
einnig að því að hafa eftirlit með svokölluðu gjalddagamisvægi (e. Maturity Ladder, ML)
að fyrirmynd frá EBA. Hugsunin á bakvið það er svipuð og með fjármögnunarþekjuna
nema að upplýsingagjöfin er mun ítarlegri (Seðlabanki Íslands, 2012b).
Reglur þessar verða aðlagaðar íslenskum aðstæðum að því leyti að sundurgreina
ákveðnar upplýsingar betur til að fá sem dæmi innsýn í afléttingu fjármagnshafta.
Ennfremur verður gerður greinarmunur milli gjaldmiðla. Auk þess, er stefnt að því að
tímaband fjármögnunarþekjunnar fyrir erlenda gjaldmiðla verði lengt í allt að þrjú ár til
að tryggja að innlendar fjármálastofnanir geti staðist lokun erlendra fjármagnsmarkaða í
allt að þrjú ár, án þess að gengið sé á gjaldeyrisforða landsins (Seðlabanki Íslands,
2012b).
8.3.1 Einstaka gjaldmiðlar
Í gildandi lausafjárreglum er ekki gerð krafa um að lausafjárhlutfallið sé uppfyllt í
hverjum gjaldmiðli fyrir sig þrátt fyrir að laust fé sé flokkað eftir því hvort um krónur eða
erlenda gjaldmiðla sé að ræða. Seðlabankar eru lánveitendur til þrautavara og veitendur
lauss fjár á tímum lausafjárskorts. Lausafjárfyrirgreiðslan en hins vegar í íslenskum
krónum. Auk þess getur komið til lausafjárþurrðar í einum gjaldmiðli ef aðgangur að
76
lausu fé í þeim gjaldmiðli er heftur fyrir viðkomandi fjármálafyrirtæki. Af þeim sökum er
mikilvægt að fjármálafyrirtæki uppfylli strangari lausafjárkröfur í erlendum gjaldmiðlum.
Í nýju lausafjárreglunum verður bönkum skylt að standast reglur um lausafjárþekju og
fjármögnunarþekju í helstu starfsgjaldmiðlum sínum (Seðlabanki Íslands, 2012b).
8.3.2 Lengra tímaband
Það er markmið Seðlabankans að innlend fjármálafyrirtæki geti staðið af sér lokun
erlendra fjármögnunarmarkaða í allt að þrjú ár án þess að þurfa lán úr gjaldeyrisvarasjóði
þjóðarinnar. Þar af leiðandi þarf að útfæra fjármögnunarþekju sem nær allt til þriggja ára
í erlendum gjaldmiðlum (Seðlabanki Íslands, 2012b).
8.3.3 Gjalddagamisvægisyfirlit
Þar sem fjármögnunarþekjan nær einungis til eins árs hefur EBA þróað framsetningu á
samræmdri upplýsingagjöf um fjármögnunarmisvægi fyrir mismunandi tímabil. Þessi
upplýsingagjöf veitir góðar upplýsingar um mögulega fjármagnsþörf fjármálafyrirtækja
fyrir einstök tímabil. Greiningu þessari er ætlað að fanga lausafjárþörf banka frá útflæði,
tiltækt laust fé frá innflæði og mögulegt umfram lausafjármagn til að vega á móti
fjármögnunarmisvægi (Bandt, 2012).
8.3.4 Tímalína
Samkvæmt Basel var upprunalega áætlað að innleiða lausafjárþekjuna, að fullu, í byrjun
árs 2015 og fjármögnunarþekjuna í byrjun árs 2018 (BIS, 2010c). Í byrjun janúar 2013
var aftur á móti gerð sú breyting, að í stað þess að bankar uppfylli að lágmarki 100%
lausafjárþekju í ársbyrjun 2015 hefur það hlutfall verið lækkað niður í 60%. Í framhaldi
af því mun lágmarkið hækka um 10% á ári þangað til að það nær 100% í byrjun árs 2019
(BIS, 2013). Hér á landi er stefnt að því að nýjar lausafjárreglur verði innleiddar, með
aðlögunartíma, um mitt ár 2013 (BIS, 2010c, Seðlabanki Íslands, 2012b). Hafa ber í huga
að þar sem nýjustu breytingar áttu sér stað nokkrum dögum fyrir skil þessa verkefnis er
óvíst hvort og þá hvernig Seðlabanki Íslands muni taka tillit til þeirra.
77
9 Bætt fjármálaeftirlit
Eftirlitsaðilar gegna mikilvægu hlutverki við að tryggja að starfsemi í fjármálakerfinu sé
örugg og í samræmi við lög, reglur og leiðbeinandi tilmæli sem um starfsemina gilda. Að
undanförnu hefur mikil umræða verið um breytingar á skipulagi fjármálaeftirlits enda
hafa eftirlitsaðilar orðið fyrir mikilli gagnrýni í kjölfar hrunsins. Enn fremur er mikilvægt
að nýjum lausafjárreglum fylgi aukið eftirlit. Í þessum kafla verður fjallað um þá
vankanta sem einkenndi fjármálaeftirlit fyrir hrun og hvernig bæta þurfi eftirlit með
fjármálastofnunum meðal annars samhliða nýjum lausafjárreglum.
9.1 Fjármálaeftirlit
Niðurstaða í alþjóðlegri umræðu hvað stofnanaumgjörð fjármálaeftirlits varðar er sú, að
eitt alhliða fjármálaeftirlit, líkt og er hér á landi, er ekki talið vænlegt til árangurs. Á þetta
hafa meðal annars Albulescu (2008) og Buiter (2007) bent í rannsóknum sínum.
Albulescu (2008) nefnir að mikilvægt sé að seðlabankar fari með stærra hlutverk á sviði
fjármálaeftirlits þar sem þeir hafa nauðsynleg stýritæki til að stuðla að stöðugleika
fjármálakerfisins í heild. Í skýrslu sinni er Buiter (2007) að gagnrýna þriggja stoða kerfi
Breta. Hann segir helsta vandamál alhliða fjármálaeftirlits vera, að upplýsingar um
einstaka banka séu í höndum þess aðila sem fer með eftirlitið en ekki seðlabankans sem
útvegað getur bönkum lausafjárstuðning komi til lausafjárskorts. Ljóst þykir að helsti
gallinn í fjármálaeftirliti á Íslandi fyrir hrun og reyndar víða, var skortur á eftirliti með
fjármálakerfinu sem heild (Efnahags- og viðskiptaráðuneytið, 2012).
Í kjölfar hruns íslenska fjármálakerfisins lagði Fjármálaeftirlitið fram stefnu sem
byggir á nýjum áherslum í framkvæmd eftirlits með fjármálamörkuðum, með sérstaka
áherslu á fyrirbyggjandi eftirlit. En fyrirbyggjandi eftirlit er í eðli sínu efnislegt eftirlit, til
aðgreiningar frá framkvæmd sem einskorðast við það að fylgja eftir formskilyrðum laga.
Um leið er lögð áhersla á að gera ríkari kröfur en áður til fjármálafyrirtækja um haldbæra
stefnumótun og áhættustjórnun og almennt um vinnubrögð sem standast faglegar kröfur.
Að sama skapi þarf Fjármálaeftirlitið að gera ríkari kröfur til sjálfs sín en áður
(Fjármálaeftirlitið, 2010). Í yfirlýsingu íslenskra stjórnvalda til Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
er gert ráð fyrir að Fjármálaeftirlitið semji aðgerðaáætlun til tveggja ára sem tryggi að
78
stofnunin uppfylli meginskilyrði Basel-nefndarinnar um skilvirkt fjármálaeftirlit (e. core
principles for effective banking supervision) (Fjármálaeftirlitið, 2011).
Fjármálakreppan leiddi í ljós að kerfisáhætta getur skapað alvarlega ógn við
stöðugleika fjármálakerfisins í heild. Alþjóðlegar athuganir hafa sýnt að fjármálakreppan
sé afleiðing þess að kerfisáhætta jókst mikið í uppsveiflunni án þess að tekist væri á við
hana á skipulegan hátt. Fór þar saman skortur á greiningu, ábyrgð og stýritækjum (Lim
o.fl., 2011; Seðlabanki Íslands, 2011b). Fyrir kreppuna hafði þróun og útfærsla
varúðartækja vegna kerfisáhættu verið skemmra á veg komin en útfærsla varúðartækja
vegna áhættu sem rekja mátti til einstakra fyrirtækja. Með þessu móti byggði eftirlit að
mestu leyti á því að tryggja öryggi og styrk einstakra fyrirtækja, sem var talið duga til að
viðhalda fjármálastöðugleika, en sú varð ekki raunin. Í kjölfar kreppunnar hefur meiri
áhersla verið lögð á þjóðhagsvarúð fremur en eindarvarúð til að stuðla að
fjármálastöðugleika. Með því er litið til stöðugleika fjármálakerfisins í heild, með það að
markmiði að takmarka kerfisáhættu (Seðlabanki Íslands, 2012b). Við mótun endurbætts
fjármálaeftirlits hefur sérstök áhersla verið lögð á að leysa vandamál sem tengjast
vanmati á kerfisáhættu, sem tengist tímamisræmi á milli útlána fjármálafyrirtækja og
fjármögnun þeirra og uppbyggingu kerfisáhættu yfir tíma. Þannig er verið að innleiða
breytingar á stofnanaskipulagi hér á landi til að skapa viðeigandi umgjörð fyrir
fjármálaeftirlit sem leggur sérstaka áherslu á stöðugleikamarkmiðið eða þjóðhagsvarúð
(Seðlabanki Íslands, 2011b). Til að stuðla að stöðugleika fjármálakerfisins í heild þarf
viðeigandi stýritæki. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn hefur flokkað þjóðhagsvarúðartæki í
þrjá meginflokka, útlánatengd stýritæki, lausafjártengd stýritæki og eiginfjártengd
stýritæki. Til lausafjártengdra stýritækja teljast ennfremur takmörk á gjaldeyrismisræmi,
kröfur um gjaldeyrissjóð, takmörk á gjalddagamisvægi og uppsöfnun varasjóðs (Lim
o.fl., 2011). Seðlabanki Íslands vinnur nú þegar að því að innleiða slík stýritæki með
nýjum lausafjárreglum og reglum um gjaldeyrisjöfnuð (Seðlabanki Íslands, 2012b).
Árið 2011 fékk Seðlabanki Íslands Sir Andrew Large, fyrrverandi aðstoðarbankastjóra
Englandsbanka, til að gera úttekt á hlutverki seðlabanka á sviði fjármálastöðugleika.
Skýrsluna afhenti hann Seðlabankanum í maí 2012 og var skýrslan síðan útgefin í
október sama ár. Í skýrslunni kemur fram að setja þurfi skilgreiningu á
fjármálastöðugleika og yfirlýsingu um tengd markmið. Ennfremur kemur fram að
skilgreininguna ætti að færa í lög. Large leggur til, að stofnuð verði
Þjóðhagsvarúðarstofnun sem ætti að fylgjast með og leysa stefnuleg deilumál bæði innan
79
fjármálageirans og með viðeigandi samstarfi við ráðuneyti, að því leyti sem þau tengjast
öðrum valdastofnunum innan stjórnsýslunnar. Einnig leggur Large til, að
Fjármálaeftirlitið og Seðlabanki Íslands verði sameinuð eða að tekið verði upp Tveggja-
turna líkan (e. twin peaks), þar sem varúðareftirlit flyst til Seðlabankans og að sér stofnun
hafi eftirlit með starfsreglum fjármálafyrirtækja (e. Financial Conduct Authority, FCA).
Large segir marga mæla með sameiningu fjármálaeftirlits og seðlabanka en að hins vegar
sé tveggja turna líkanið einnig þess virði að skoða, en á endanum sé þetta pólitísk
ákvörðun. Hver svo sem niðurstaðan verður er mikilvægt að þeir sem fara með eftirlitið
séu með skýr markmið og ábyrgð þeirra sé vel skilgreind (Seðlabanki Íslands, 2012e).
9.2 Lausafjáreftirlit
Nýjum lausafjárreglum þarf að fylgja aukið eftirlit með lausafjáráhættu, bæði af hálfu
Fjármálaeftirlitsins og Seðlabankans, sem samkvæmt lögum er heimilt að setja
lausafjárreglur. Enn fremur þarf að huga að því hvaða stofnanir og fyrirtæki eru
kerfislega mikilvæg og laga reglur og almennt eftirlit að því. Rétt er að undirstrika að
nýjar lausafjárreglur koma ekki í stað virkrar og ábyrgrar lausafjárstýringar
fjármálafyrirtækja (Heffernan, 2005; Seðlabanki Íslands, 2012b).
Mikilvægt er að muna, að markmið lausafjárkvaðanna er ekki að gera bönkum kleift
að standast lausafjáráföll einir síns liðs og án aðstoðar eftirlitsaðila. Því þurfa
eftirlitsstofnanir að vera vel á varðbergi og fylgjast vel með þróun mála áður en
lausafjárvandræðin þróast í eitthvað annað og verra. Að sama skapi er mikilvægt að gera
grein fyrir því, að þó svo að margar eignir teljist til auðseljanlegra eigna þegar einn banki
þarf að selja þær, geta þær fljótt talist illseljanlegar þegar allir bankarnir þurfa að selja
þær til að losa um reiðufé. Það er ekki ákjósanleg staða að þurfa að leita eftir eignum sem
teljast ávallt til auðseljanlegra eigna, þar sem yfirvöld á sviði peningamála eru hvort sem
er ein um það að tryggja aðgang að lausafé við slæmar kerfisbundnar aðstæður. Þess
vegna er mikilvægt að stíga ekki of langt við hönnun varúðarreglna (EBA, 2012c;
Seðlabanki Íslands, 2012b).
Reglur, sem ætlað er að gera bönkum kleift að standa af sér erfið áföll, geta verið
mjög íþyngjandi fyrir daglegan rekstur þeirra og fyrir viðskiptavini. Aukinn kostnaður af
strangari reglum hækkar ekki einungis lánskjör og grefur undan vexti heldur getur orðið
til þess að almenn bankaþjónusta færist yfir í skuggabanka sem lúta ekki sömu reglum og
almenn fjármálafyrirtæki og minna eftirlit er með. Það verður því að teljast afar líklegt að
80
strangari lausafjárkvaðir, líkt og þær eru settar fram í dag, komi til með að draga úr
hlutverki banka að útvega hagkerfinu fjármagn. Til skuggabanka teljast fyrirtæki sem
útvega svipaða þjónustu og hefðbundnir viðskiptabankar (EBA, 2012c). Skilin milli
viðskiptabanka, fjárfestingarbanka og skuggabanka eru fljótandi en þó er víst að
skuggabankar starfa ekki eftir sömu reglum og gilda um venjulega viðskiptabanka
(Seðlabanki Íslands, 2012b). Í apríl 2012 birti Seðlabanki Evrópu rannsókn á
skuggabankakerfinu á evrusvæðinu. Sú rannsókn er fyrsta sinnar tegundar í Evrópu, en
áhyggjur eftirlitsaðila á viðfangsefninu jukust eftir að Basel III reglurnar voru
samþykktar. Í lok júní 2011 var stærð skuggabankakerfisins á evrusvæðinu 28% af
heildarbankakerfinu, þ.e. bankar og skuggabankar. Til samanburðar við stærð
skuggabankakerfisins í Bandaríkjunum, sem nam 53% í lok júní 2011, þá er stærð
skuggabankakerfisins á evrusvæðinu ekki mikil. Engu að síður eru eignir skuggabanka á
evrusvæðinu umtalsverðar. Ennfremur hefur stærð skuggabankakerfisins á evrusvæðinu
aukist hraðar en stærð bankakerfisins. Að síðustu ber að nefna að tengsl bankakerfis og
skuggabankakerfis hefur aukist sem leiðir trúlega til aukinnar áhættu á smitáhrifum milli
kerfa og landa. Til að koma í veg fyrir tilfærslur yfir í skuggabankakerfi þarf að útvíkka
lausafjáreftirlit (Bakk-Simon o.fl., 2012).
9.3 Fjármálaeftirlit á milli landa
Vaxandi samþætting fjármálamarkaða og flæði fjármagns á milli landa kallar á aukið
alþjóðlegt samstarf. Alþjóðlega fjármálakreppan leiddi í ljós ýmsa veikleika á
fjármálaeftirliti milli landa. Til þeirra veikleika má helst telja skort á árangursríkri
samvinnu bankaeftirlitsaðila (D‘Hulster, 2011). Eftir að fjármálakreppan skall á árið
2008 var samráð G20 landanna aukið og í apríl 2009 var stofnuð svokölluð
Ráðgjafanefnd um fjármálastöðugleika (e. Financial Stability Board, FSB) og kemur sú
nefnd í staðinn fyrir fjármálastöðugleikaráðið (e. Financial Stability Forum, FSF) sem
stofnað var árið 1999 af fjármálaráðherrum og seðlabankastjórum G-7 landanna
(Financial Stability Board, [FSB], e.d.a). Nefnd þessi var stofnuð til að styðja við
alþjóðlegan fjármálastöðugleika. Auk þess er hlutverk hennar meðal annars að þróa og
efla framkvæmd árangursríkrar eftirlitsstarfsemi (FSB, e.d.b). Í framhaldi af stofnun
Ráðgjafanefndar um fjármálastöðugleika gaf Basel-nefndin út leiðbeinandi tilmæli um
bestu framkvæmd samstarfs samráðsnefnda fjármálaeftirlita (e. supervisory colleges)
(BIS, 2010b; D‘Hulster, 2011). Tilmæli þessi voru hönnuð til að aðstoða eftirlitsyfirvöld
heimalands og gistilands og stuðla að betra samstarfi (BIS, 2010b).
81
Þrátt fyrir að evrópska bankakerfið sé nú orðið mun samþættara en áður, þá er
regluverk og inngrip framkvæmd í hverju landi fyrir sig. Slíkt fyrirkomulag skapar tvo
kerfislega veikleika. Annars vegar er mögulegt að bankakerfið þarfnist aðstoðar sem er
umfram getu ríkissjóðs viðkomandi lands. Hins vegar getur slíkt fyrirkomulag skapað
samræmingaráhættu þegar margar ríkisstjórnir þurfa að grípa inn í til að forða
bankakerfinu frá hruni. Til að draga úr ofangreindum veikleikum tók Evrópska
kerfisáhætturáðið (e. European Systemic Risk Board, ESRB) til starfa árið 2010
(European Systemic Risk Board [ESRB], e.d.a; Seðlabanki Íslands, 2011b). Sú stofnun er
ábyrg fyrir þjóðhagsvarúðareftirliti með fjármálakerfi Evrópusambandsins. Markmið
hennar er að koma í veg fyrir eða draga úr kerfisáhættu sem sprottið getur upp í
fjármálakerfinu eða verið tengd efnahagsþróun til að fyrirbyggja tímabil óstöðugleika.
Einnig er ESRB ætlað að stuðla að samfelldri virkni hins sameiginlega markaðar og þar
með tryggja sjálfbær jákvæð áhrif starfsemi fjármálageirans á hagvöxt (ESRB, e.d.b). Á
sama tíma og ESRB var stofnað var Evrópska fjármálaeftirlitskerfið (e. European System
of Financial Supervision, ESFS) stofnað, en það sér um að fylgjast með eindarvarúð og
mun vera í nánu samstarfi við Evrópska kerfisáhætturáðið (Seðlabanki Íslands, 2011b).
Nú nýverið samþykktu leiðtogar Evrópusambandsríkja að búa til sameiginlegt eftirlit
með bankastarfsemi, þvert á landamæri (e. european banking union). Eftirlitið verður
byggt upp innan Seðlabanka Evrópu og er því fyrst og fremst ætlað að fylgjast vel með
bönkum sem starfa á alþjóðlegum mörkuðum. Stefnt er að því að eftirlit þetta verði að
fullu innleitt í mars 2014 (The Telegraph, 2012).
82
10 Niðurstöður og umræður
Líkt og fram kom í inngangi ritgerðarinnar er meginmarkmið þessa verkefnis að varpa
ljósi á áhrif nýrra lausafjárreglna á íslenska viðskiptabanka og íslenskt eftirlitsumhverfi.
Var í þessu verkefni stuðst við fyrirliggjandi rannsóknir og önnur gögn til að svara þeim
rannsóknarspurningum sem lagðar voru fram. Eins og áður hefur komið fram voru lagðar
fram tvær rannsóknarspurningar, en þær eru:
Hvaða áhrif munu nýjar lausafjárreglur hafa á íslenska viðskiptabanka?
Hvaða áhrif munu nýjar lausafjárreglur hafa á íslenskt eftirlitsumhverfi?
Niðurstaðan er í megindráttum sú, að nýjar lausafjárreglur munu setja bönkum miklar
skorður og þurfa bankarnir að aðlaga fjármagnsskipan sína að nýju reglunum.
Eftirlitsstofnanir þurfa að bæta upplýsingaflæði sín á milli og bæta eftirlit bæði með
íslensku viðskiptabönkunum og skuggabankastarfsemi. Hér að neðan er gerð tilraun til að
svara rannsóknarspurningunum á greinargóðan hátt og skiptist sú umfjöllun í tvo
undirkafla í samræmi við spurningarnar.
10.1 Áhrif á íslenska banka
Þær leiðir, sem helst eru nefndar til að uppfylla skilyrði lausafjárþekjunnar, eru að draga
úr starfsemi sem er mest berskjölduð fyrir verulegum skammtíma lausafjáráföllum eða
með því að lengja í gjalddaga fjármögnunar fram yfir 30 daga, t.d. með því að binda
innlán eða aðra fjármögnun. Einnig geta bankar hækkað lausafjárþekju sína með því að
stækka safn tryggra lausafjáreigna. Til að uppfylla skilyrði fjármögnunarþekjunnar geta
bankar meðal annars aukið vægi langtímafjármögnunar, dregið úr gjalddagamisræmi eða
með því að draga úr starfsemi, sem er mest berskjölduð fyrir lausafjárhættu, þegar
aðstæður á fjármálamörkuðum eru slæmar (BIS, 2012b). Það er þó hægara sagt en gert.
10.1.1 Tryggar lausafjáreignir
Skilgreining á tryggum lausafjáreignum samkvæmt reglunum er afar takmarkandi en eins
og áður hefur komið fram samanstanda þær af reiðufé, innstæðum í seðlabanka og
ríkistryggðum skuldabréfum. Þröng skilgreining Basel-nefndarinnar á tryggum eignum
getur haft slæm áhrif á banka. Komi til dæmis til þess, að hið opinbera tapi lánstrausti og
83
ekki sé hægt að flokka verðbréf þeirra undir 0% áhættuvog, getur komið til þess að selja
þurfi þau með afföllum eða að ekki sé lengur hægt að flokka þær undir tryggar
lausafjáreignir. Lendi bankar í slíkri stöðu má segja að þeir tapi bæði markaðsvirði eigna
sinna og lausafé á sama tíma. Að því sögðu er vert að skoða hvort nóg sé til af tryggum
eignum hér á landi í dag.
Segja má að fjármálakreppan hafi rennt styrkum stoðum undir þá kenningu, að engar
eignir séu í raun fullkomlega öruggar. Þetta sannaðist þegar lánshæfismat ríkja lækkaði í
kjölfar kreppunnar, en ríkisskuldabréf hafa löngum verið álitin svo gott sem áhættulaus
(Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn, 2012). Þrjú matsfyrirtæki hafa gefið íslenska ríkinu
lánshæfiseinkunn. Þau eru Moody‘s Investor Service, Standard & Poor‘s og Fitch. Í lok
árs 2011 stóð lánshæfiseinkunn ríkissjóðs í BBB og samkvæmt staðlaðri aðferð undir
Basel II fellur sú einkunn undir 50% áhættuvog. Þar af leiðandi er, samkvæmt Basel III,
ekki hægt að flokka markaðshæf verðbréf útgefin af eða með ábyrgð íslenska ríkisins
sem tryggar eignir (Lánamál ríkisins, e.d.). Þetta á ekki einungis við um verðbréf gefin út
af íslenska ríkinu, heldur fleiri ríkja þar sem lánshæfiseinkunnir fleiri þróaðra hagkerfa
hafa lækkað (Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn, 2012). Eftir sem áður má flokka innlend
ríkisskuldabréf, sem falla ekki undir 0% áhættuvog, sem tryggar eignir, ef þau eru gefin
út í innlendri mynt. Einnig má flokka innlend ríkisskuldabréf gefin út í erlendri mynt sem
tryggar eignir ef slík eign samsvarar gjaldeyrisþörf viðkomandi banka (BIS, 2010c). Að
því sögðu ætti að vera til nóg af 1.stigs eignum hér á landi sökum skuldastöðu ríkissjóðs.
Aftur á móti er lítið sem ekkert til af 2.stigs eignum hér á landi og er útlit fyrir að svo
verði næstu árin, þá sérstaklega vegna þess að íslensk fyrirtæki hafa ekki fengið
lánshæfiseinkunn uppá AA- frá viðurkenndu lánshæfismatsfyrirtæki
(Fjármálaráðuneytið, 2012). Eins og staðan er í dag er lausafjárstaða stærstu
viðskiptabankanna rúm. Samkvæmt álagsprófum Seðlabanka Íslands og
Fjármálaeftirlitsins eru til nægar tryggar eignir til að mæta útstreymi innstæðna. Hafa ber
í huga að íslensku bankarnir starfa ennþá í skjóli fjármagnshafta og þegar þeim verður
aflétt gæti útstreymi þurrkað út stóran hluta lausafjár og aðgengi bankanna að lausafé
(Seðlabanki Íslands, 2011d; Seðlabanki Íslands; 2012a).
Líkt og rannsóknir Basel og EBA hafa bent á þá er lausafjármagnsskortur að aukast
samkvæmt skilgreiningu Basel á lausafjárþekju. Á sama tíma og eftirspurn eftir tryggum
eignum er að aukast er framboð þeirra að minnka. Sú staðreynd, auk yfirvofandi
afléttingu fjármagnshafta, setur bönkunum enn frekari skorður á fjármögnun þeirra.
84
10.1.2 Fjármögnun
Nýju lausafjárreglurnar geta vissulega orðið til þess að styrkja lausafjárstöðu íslensku
bankanna og draga úr kerfisáhættu fyrir hagkerfið í heild. Það verður hins vegar ekki hjá
því komist fyrir íslensku bankanna, rétt eins og erlenda banka, að aðlaga fjármagnsskipan
sína til að geta uppfyllt nýju lausafjárreglurnar sem skyldi. Það gæti aftur á móti reynst
sumum bönkum erfitt og kostnaðarsamt (Westlake, 2012a). Lausafjárreglurnar munu
neyða banka til að safna meira af lausafjármunum og hugsanlega draga úr útlánum til
viðskiptavina, þar sem slíkar eignir flokkast sem illseljanlegar. Útlán til viðskiptavina
veita bönkunum hins vegar meiri tekjur en lausafjármunir. Að öðru óbreyttu geta því
kvaðir þessar dregið úr arðsemi banka sökum lægri vaxtatekna.
Líkt og fram hefur komið fjármagna bankar sig að mestu með innlánum en með
tilkomu lausafjárþekjunnar skiptir máli hvers konar innlán bankarnir halda. Segja má að
innlánseigendur séu dregnir í dilka eftir tímalengd, uppruna og fjárhæðum. Þessu til
útskýringar þá eru innlán einstaklinga verðmætari en innlán smærri fyrirtækja og innlán
smærri fyrirtækja verðmætari en innlán stærri fyrirtækja. Ennfremur eru innlán, sem falla
undir lög um innstæðutryggingar, metin vera stöðugri en innlán sem ekki falla undir þau
lög. Þetta getur orðið til þess að samkeppni og verðlagning muni breytast. Bankar munu
sækjast meira í verðmætu innlánin og/eða reyna að fá viðskiptavini sína, þá sérstaklega
lífeyrissjóði og fjármálafyrirtæki, til að færa sig yfir í innlán sem eru bundin að minnsta
kosti til 30 daga. Í þessu samhengi verður að geta þess, að eins og staðan er í dag eru
fjárfestingarmöguleikar takmarkaðir fyrir fyrirtæki. Af þeim sökum eiga lífeyrissjóðirnir
mikil innlán í bönkunum. Bjóðist ákjósanlegri fjárfestingarleiðir er líklegt að
lífeyrissjóðirnir færi eignir sínar úr innlánum banka í aðra fjárfestingarmöguleika, sem
leiðir ennfremur til þess að bankar geta ekki fjármagnað jafn mikið af eignum og áður.
Boðskapur Basel-nefndarinnar með fjármögnunarþekjunni er sá, að bankar eigi að
nota stöðug innlán og bundnar skuldbindingar til að fjármagna útlán. Fyrir hrun
fjármögnuðu bankar illseljanlegar eignir sínar oft með skammtímafjármögnun. Með
nýjum lausafjárreglum þurfa bankarnir að færa sig meira yfir í lengri tíma fjármögnun og
stöðuga fjármögnun til að uppfylla skilyrði fjármögnunarþekjunnar, því samkvæmt
reglunum er fjármögnun vigtuð út frá tímalengd og uppruna. Þessu til útskýringar munu
langtímafjármögnun og stöðug fjármögnun vigta meira, sem þýðir að bankar geta
fjármagnað meira af eignum með slíkri fjármögnun en með skammtímafjármögnun og
óstöðugri fjármögnun. Ekki er ólíklegt að íslensku bankarnir eigi eftir að færa sig frekar í
85
fjármögnun með skuldabréfum til lengri tíma. Sérstaklega eftir að fjármagnshöftum
verður aflétt og innlánseigendur fara að leita annað en í innlán banka til að fjárfesta eignir
sínar. Eins og staðan er í dag takmarkast þó ný fjármögnun við sértryggð skuldabréf. Til
að öðlast á ný aðgang að erlendri fjármögnun verða bankarnir að vinna markvisst að því
að ljúka endurskipulagningu skulda heimila og fyrirtækja og lækka vanskilahlutföll niður
í eðlilegt stig.
Samkvæmt Basel-nefndinni er litið til eins árs hvað fjármögnunarþekjuna varðar en
íslenskir bankar verða einnig að standast kröfur Seðlabanka Íslands um að geta staðið af
sér lokun erlendra fjármögnunarmarkaða í allt að þrjú ár án þess að þurfa lán úr
gjaldeyrisvarasjóði. Þetta mun þrengja enn frekar að fjármögnunarmöguleikum íslenskra
banka í erlendri mynt. Óhætt er að segja að öll fjármagnsskipan banka verður háð nýjum
kröfum Basel-nefndarinnar.
Það getur dregið úr hvata banka að taka of mikla áhættu, safni þeir í lausafjársjóð til
viðbótar við það að uppfylla eiginfjárkröfur. Séu markaðir meðvitaðir um það að bankar
haldi til haga lausafjársjóði í samræmi við þá lausafjáráhættu, sem þeir taka, gæti það
aukið traust og minnkað lausafjáráhættu fyrir einstaka banka og bankakerfið í heild sinni.
Einnig munu reglurnar auðvelda samanburð og styðja við fjármögnun á erlendri grundu
þar sem lausafjárreglur verða sambærilegar milli landa. Af þeim sökum er mikilvægt að
reglurnar séu ekki séraðlagaðar að íslenskum sérreglum.
Stærsti óvissuþáttur varðandi lausafjárstöðu íslensku viðskiptabankanna er afnám
fjármagnshafta. Í dag hindra fjármagnshöftin að innlánseigendur geti flutt fjármuni sína
úr landi en bankarnir þurfa að vera búnir undir losun haftanna. Þeir þurfa að auka vægi
bundinna innlána til að draga úr lausafjáráhættu. Bankarnir geta gert það m.a. með því að
bjóða upp á skammtímabindingar. Íslandsbanki (e.d.) býður nú þegar upp á
fastvaxtareikning með allt niður í eins mánaðar binditíma á meðan Arion banki (e.d.) og
Landsbankinn (e.d.) bjóða upp á fastvaxtareikninga með þriggja mánaða binditíma að
lágmarki.
Fyrir hrun fékk stýring lausafjár ekki þá athygli sem hún hefði þurft, en ljóst þykir að
með tilkomu nýrra lausafjárreglna og ekki síður yfirvofandi losun fjármagnshafta að bæta
þurfi lausafjárstýringu og viðhalda henni vel.
86
10.2 Áhrif á íslenskt eftirlitsumhverfi
Nýjar lausafjárreglur munu ekki einungis hafa áhrif á þær stofnanir sem þeim þurfa að
lúta, heldur munu þær einnig hafa áhrif á eftirlitsstofnanir. Mikilvægt er að
eftirlitsstofnanir búi yfir þeirri þekkingu og séu í stakk búnar til að takast á við greiningar
og aukið lausafjáreftirlit strax í upphafi og í raun áður en reglurnar verða innleiddar. Til
að byrja með gæti fylgt því aukinn kostnaður sem þó mun skila sér í bættri þekkingu
eftirlitsaðila á fjármálafyrirtækjum. Með því móti geta eftirlitsstofnanir dregið úr líkum
þess að hér brjótist út önnur lausafjárkreppa. Hins vegar hefur fjármálakreppan leitt í ljós
að lausafjárvandræði í einu landi geta orsakað lausafjárvandræði í öðru landi. Með bættri
þekkingu og eftirliti verða eftirlitsstofnanir þó betur í stakk búnar til að takast á við
mögulegar lausafjárkreppur í framtíðinni. Ennfremur getur bætt eftirlit minnkað líkur á
lausafjárstuðningi sem er hagkerfinu öllu til góða.
10.2.1 Hlutverk og ábyrgð
Árið 2008 jókst samstarf Fjármálaeftirlits og Seðlabanka Íslands vegna lausafjáreftirlits
(Seðlabanki Íslands, 2011b). Mikilvægt er að þessar stofnanir, sem nú fara með aðgreind
hlutverk til að stuðla að heilbrigði fjármálakerfisins, vinni náið saman til að styrkja betur
undir stoðir nýrra lausafjárreglna. Fyrst og fremst þarf að bæta skilgreiningar á
markmiðum og þarf ábyrgð hvorrar stofnunar um sig að vera skýr. Er það mat höfundar
að auka þurfi hlutverk og ábyrgð Seðlabankans í fjármálaeftirliti. Búi Seðlabanki Íslands
yfir þeim upplýsingum, sem safnað hefur verið í gegnum fjármálaeftirlit, er hann betur í
stakk búinn til að veita lausafjáraðstoð verði lausafjárskortur í bankakerfinu. Fái
Seðlabankinn aftur á móti viðkomandi upplýsingar óbeint frá Fjármálaeftirlitinu getur
það leitt til rangtúlkunar á stöðu bankakerfisins og þeirrar aðstoðar sem það þarfnast.
Auk þess eru upplýsingar um stofnanir, sem eru líklegri til að ýta undir kerfisáhættu,
mikilvægar fyrir þjóðhagsvarúðareftirlit (Albulescu, 2008).
10.2.2 Aukið lausafjáreftirlit í kjölfar nýrra reglna
Fjármálakreppan leiddi í ljós að leggja þarf meiri áherslu á þjóðhagsvarúð en áður. Til að
bæta lausafjáreftirlit þarf að innleiða lausafjártengd þjóðhagsvarúðartæki sem Seðlabanki
Íslands (2012b) vinnur nú þegar að. Þrátt fyrir aukna áherslu á þjóðhagsvarúðareftirlit er
eindarvarúðareftirlit ekki síður mikilvægt. Ber hér að nefna, að eftirlitsstofnanir verða að
auka eftirlit með kerfislega mikilvægum fyrirtækjum, því greiðsluþrot kerfislega
mikilvægra fjármálafyrirtækja hafa ekki einungis slæm áhrif á fjármálakerfið heldur
87
einnig á raunhagkerfið. Auk þess má með bættu og reglubundnu eftirliti milli landamæra
styrkja eftirlit og mat kerfisáhættu (BIS, 2012d).
Með lausafjárþekjunni er verið að stuðla að því að bankar séu betur til þess fallnir að
takast á við lausafjáráföll hvort sem þau eiga einungis við viðkomandi banka eða
bankakerfið í heild sinni. Segja má að verið sé að undirstrika að seðlabankar eigi að vera
lánveitendur til þrautavara en ekki lánveitendur að fyrsta vali. Mikilvægt er að
Seðlabankinn hafi í huga gagnkvæm áhrif nýrra lausafjárreglna á starfsemi Seðlabankans.
Til að mynda ætti lausafjárþekjan ekki að koma í veg fyrir að Seðlabankinn nái sínum
markmiðum hvað peningamálastjórn varðar. Þess heldur ættu nýjar lausafjárreglur að
styrkja getu þeirra til að viðhalda fjármálastöðugleika. Það er því nauðsynlegt fyrir
Seðlabankann að bregðast við þeim breytingum, sem orsakast munu af nýju
lausafjárreglunum, en þegar til lengri tíma er litið ættu reglurnar að auka þanþol
bankakerfisins í heild með jákvæðum áhrifum á framkvæmd peningamálastefnunnar
(EBA, 2012c).
Jafnvel þó stóru viðskiptabankarnir eigi nægar tryggar eignir til að mæta útstreymi
innstæðna, getur afnám fjármagnshafta mögulega haft mikil og slæm áhrif á
lausafjárstöðu bankanna. Að því sögðu er mikilvægt að vel sé fylgst með lausafjárstöðu
bankanna fyrir afnám og tryggja að útboð ríkisskuldabréfa séu hæfilega stór til að styrkja
lausafjárstöðu bankanna.
Sökum takmarkaðra fjármögnunarleiða íslensku bankanna hefur ný fjármögnun
takmarkast við sértryggð skuldabréf. Mikilvægt er að eftirlitsstofnanir móti stefnu um
hæfilegt umfang útgáfu sértryggðra skuldabréfa. Jafnvel þó útgáfa slíkra skuldabréfa geti
haft jákvæð áhrif á fjármálastöðugleika getur umtalsverð útgáfa sértryggðra skuldabréfa
haft neikvæð áhrif á möguleika og sveigjanleika stjórnvalda til þess að tryggja
fjármálastöðugleika við fjármálaáfall (Anand, Chapman og Gai, 2012; Seðlabanki
Íslands, 2012a). Aukin veðsetning með útgáfu sértryggðra skuldabréfa sökum þess
tryggingasafns sem bankar þurfa að halda leiðir til þess að bankar geta síður afhent trygg
veð gegn lánveitingum. Ekki eru til neinar samræmdar evrópskar reglur um takmörk á
útgáfu sértryggðra skuldabréfa, en hægt væri að setja hámark á hlutfall þeirra af
heildafjármögnun (Anand, Chapman og Gai, 2012).
Nýjar reglur eru ekki gallalausar. Finnist glufur í reglunum getur það haft skaðleg
áhrif sem geta dregið úr heildarstyrk reglnanna. Auk þess getur það orðið til þess að
hvetja banka til að grípa til ákveðinna aðgerða sem þeir hefðu annars ekki gert og aukið
88
gæti veikleika fjármálakerfisins. Það er því afar mikilvægt fyrir eftirlitsstofnanir að vera
vel vakandi þegar nýjar reglur taka gildi og bera kennsl á högnunartækifæri.
Samkvæmt skýrslu FSB (2012) eru skuggabankaviðskipti í heiminum meiri núna en
við upphaf kreppunnar. Með nýjum lausafjárreglum er líklegt að bankaviðskipti eigi eftir
að færast enn frekar yfir í skuggabankakerfið þar sem skuggabankar lúta ekki sömu
reglum og hefðbundnir bankar. Skuggabankaviðskipti skapa hættu fyrir þá sem starfa á
almennum markaði. Unnt er að fá hærri lán í skuggabankakerfinu en í venjulegum
viðskiptabönkum og græða má stórfé án mikils eiginfjár. Aftur á móti verður tapið mikið
ef eitthvað fer úrskeiðis. Þar af leiðandi þurfa eftirlitsstofnanir erlendis sem og hér á landi
að setja reglur um skuggabankastarfsemi og hafa gott eftirlit með þeirri starfsemi svo hún
veiki ekki fjármálakerfið og að nýjar lausafjárreglur skili tilætluðum árangri.
10.3 Önnur áhrif
Höfund langar einnig að benda á það, að áhrif nýju lausafjárreglnanna eru víðtækari en
nefnt hefur verið hér að framan. Reglurnar munu ekki einungis hafa áhrif á bankana og
eftirlitsstofnanir heldur einnig á viðskiptavini bankanna og fjármálakerfið í heild sinni.
Til að mynda getur dregið verulega úr útlánum til raunhagkerfisins sökum þess að
fjármögnun einstaklinga og smærri fyrirtækja verður dýrari þar sem útlán banka verða
þeim dýrari. Auk þess mun markaður með verðbréf hins opinbera raskast vegna
óteyginnar eftirspurnar frá bönkum. Lausafjárstaða á fjármálamörkuðum mun versna þar
sem stór hluti lausafjármuna verður lokaður inni í bönkunum.
Að síðustu má nefna að afnám fjármagnshafta mun einungis hafa tímabundin áhrif á
lausafjárstöðu bankanna. Útstreymi innstæðna í kjölfar afnáms hafta mun draga úr þörf
banka fyrir laust fé, sökum þess hve stór hluti innlána er í dag óbundinn, en nýju
lausafjárreglurnar eru að stórum hluta háðar fjárhæð óbundinna innlána.
89
11 Lokaorð
Óhætt er að segja að nýjar lausafjárreglur muni setja verulegar skorður við
fjármagnsskipan banka og breyta henni til frambúðar. Að öllu öðru óbreyttu mun sú
umræða að lausafjárstaða íslensku bankanna sé sterk breytast í það að lausafjárstaða
þeirra sé fullnægjandi. Engu að síður er það mat höfundar að mikilvægt sé að setja nýjar
lausafjárreglur til að tryggja stöðugleika fjármálastofnana. Að því sögðu er nauðsynlegt
að vel sé staðið að uppbyggingu reglnanna og að eftirlitsaðilar hafi alla þá burði og
þekkingu, sem þarf, til að takast á við þau viðfangsefni sem upp koma í framhaldinu.
Er það mat höfundar að fara verður gætilega í reglusetningar sem þessar, til að herða
ekki um of að bönkunum. Reglurnar mega ekki vera svo hamlandi að almenn
bankastarfsemi fari að flytjast í miklum mæli yfir í skuggabankakerfið sem lýtur ekki
sömu reglum og almennir viðskiptabankar. Í stað þess að herða um of að bönkunum væri
ákjósanlegra að stefna að góðu fyrirbyggjandi eftirliti og að eftirlitsstofnanir vinni með
viðkomandi stofnun komi til lausafjárvandræða, en þó með þeim hætti að krafist sé
ákveðinna aðgerða og áætlana með tímamörkum. Hafa ber í huga að nýju
lausafjárreglurnar eru fyrstar sinnar tegundar. Að því sögðu þurfa þær að vera í stöðugri
endurskoðun þar sem ekki er komin nein reynsla á þær. Auk þess þurfa lausafjáreftirlit og
lausafjártengd stýritæki að vera í stöðugri endurskoðun. Þau stýritæki sem mælt er með
við lausafjáreftirlit og –stýringu byggja á því að geta greitt úr sömu vandamálum og
bankarnir áttu við að etja í fortíðinni. Hins vegar verður að teljast líklegt að framtíðin
bjóði upp á ný viðfangsefni og ný vandamál og þá er alls óvíst að þau tæki sem notast á
við reynist nógu góð.
Að lokum ber að nefna að lausafjárþekjan og fjármögnunarþekjan eru enn til
athugunar og þar af leiðandi er ekki hægt að útiloka frekari breytingar á
lausafjárviðmiðunum af hálfu Basel-nefndarinnar. Engu að síður er upplýsingagjöf banka
til eftirlitsstofnana hér á landi nú þegar hafin og er stefnt að því að reglurnar verði
innleiddar fyrr hér á landi en Basel-reglurnar segja til um.
90
Heimildaskrá
Albulescu,C. T. (2008). Central Banks or Single Financial Supervision Authority: The
Romanian Case. Sótt 30. september 2012, af http://mpra.ub.uni-
muenchen.de/17225/1/MPRA_paper_17225.pdf
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn. (2011). Global Financial Stability Report. Durable
Financial Stability: Getting There from Here. Washington: Höfundur.
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn. (2012). Global Financial Stability Report: The Quest for
Lasting Stability. Washington: Höfundur.
Anand, K., Chapman, J. og Gai, P. (2012). Covered bonds, core markets, and financial
stability. Sótt 20. nóvember 2012, af http://sfb649.wiwi.hu-
berlin.de/papers/pdf/SFB649DP2012-065.pdf
Arion banki. (2012a). Arion Covered Bond Programme. Sótt 22. Nóvember, af
http://www.arionbanki.is/library/Skrar/Bankinn/Fjarfestatengsl/Sertryggd-
skuldabref/Sertryggd-skuldabref-
Arionbanka/utgafulysing/Arion%20Covered%20Bond%20Programme.pdf
Arion banki. (2012b, maí). Sértryggð skuldabréf Arion banka, ARION CB 15, tekin til
viðskipta í Kauphöllinni í dag. Sótt 27. desember 2012, af
http://www.arionbanki.is/bankinn/fjolmidlar/frettir/frett/2012/05/21/Sertryggd-
skuldabref-Arion-banka--ARION-CB-15--tekin-til-vidskipta-i-Kauphollinni-i-dag/
Arion banki. (e.d.). Sparnaðarreikningar. Sótt 27. desember 2012, af
http://www.arionbanki.is/einstaklingar/sparnadur/sparnadarreikningar/
Ásgeir Jónsson. (2004). Um framþróun íslenska bankakerfisins. Jólablað Vísbendingar,
50, 22-26.
Ásgeir Jónsson. (2009). Why Iceland? New York: McGraw-Hill.
Ásgeir Jónsson. (2010). Bankahrunið 1930: Lærdómur sem ekki var dreginn. Í Daði Már
Kristófersson (ritstjóri), Þjóðarspegillinn 2010. Reykjavík: Félagsvísindastofnun
Háskóla Íslands.
Bakk-Simon, K., Borgioli, S., Girón, C., Hempell, H., Maddaloni, A., Recine, F. o.fl.
(2012). Shadow Banking in the Euro Area. European Central Bank Occasional
Paper Series no. 133.
Bandt, O. (2012). Liquidity Risk. Sótt 3. nóvember 2012, af
http://www.prmia.org/Chapter_Pages/Data/Files/5129_4810_Odbandt_presentation.p
df
91
Bank for International Settlements. (2008, september). Principles for Sound Liquidity
Risk Management and Supervision. Sótt 16. september 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs144.pdf
Bank for International Settlements. (2009, ágúst). History of the Basel Committee and its
Membership. Sótt 6. október 2012, af http://www.bis.org/bcbs/history.pdf
Bank for International Settlements. (2010a, september). Group of Governors and Heads
of Supervision announces higher global minimum capital standards. Sótt 7. apríl
2012, af http://www.bis.org/press/p100912.pdf
Bank for International Settlements. (2010b, október). Good Practice principles on
supervisory colleges. Sótt 18. nóvember 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs177.pdf
Bank for International Settlements. (2010c, desember). Basel III: International
framework for liquidity risk measurement, standards and monitoring. Sótt 10.
desember 2011, af http://www.bis.org/publ/bcbs188.pdf
Bank for International Settlements. (2010d, desember). Results of the comprehensive
quantitative impact study. Sótt 30. október 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs186.pdf
Bank for International Settlements. (2012a, apríl). Results of the Basel III monitoring
exercise as of 30 June 2011. Sótt 30. október 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs217.pdf
Bank for International Settlements. (2012b, september). Results of the Basel III
monitoring exercise as of 31 December 2011. Sótt 30. október 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs231.pdf
Bank for International Settlements. (2012c, október). Report to G20 Finance Ministers
and Central Bank Governors on Basel III implementation. Sótt 3. nóvember 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs234.pdf
Bank for International Settlements. (2012d, október). A framework for dealing with
domestic systemically important banks. Sótt 20. nóvember 2012, af
http://www.bis.org/publ/bcbs224.pdf
Bank for International Settlements. (2013, janúar). Press release: Group of Governors
and Heads of Supervision endorses revised liquidity standard for banks. Sótt 7.
janúar 2013, af http://www.bis.org/press/p130106.pdf
Banks, E. (2005). Liquidity Risk: Managing Asset and Funding Risks. New York:
Palgrave Macmillan.
Beirne, J., Dalitz, L., Ejsing, J., Grothe, M., Manganelli, S., Monar, F. o.fl. (2011). The
impact of the Eurosystem‘s covered bond purchase programme on the primary and
secondary markets. European Central Bank Occasional Paper Series no. 122.
92
Berument, M. H., Togay, S. og Sahin. A. (2010). Identifying the Liquidity Effects of
Monetary Policy Shocks for a Small Open Economy: Turkey. Open Economies
Review, 22(4), 649-667.
Bodie, Z., Kane, A. og Marcus, A. J. (2009). Investments (8. útgáfa). New York:
McGraw-Hill/Irwin.
Bordo, M., Eichengreen, B., Klingebiel, D. og Martinez-Peria, M. S. (2001). Is the crisis
problem growing more severe? Ecomic Policy, 16, 51-82.
Brealey, R. A., Myers, S. C., og Allen, F. (2008). Principles of Corporate Finance (9.
útgáfa). New York: McGraw-Hill/Irwin.
Brigham, E. F. og Houston, J. F. (2004). Fundamentals of Financial Management (10.
útgáfa). Ohio: Thomson/South-Western.
Buiter, W. H. (2007). Lessons from the 2007 financial crisis. Center for Economic Policy
Research No. 18.
Cabral, R. (2012). A perspective on the symptoms and causes of the financial crisis.
Journal of Banking and Finance.
Cipollini, A. og Fiordelisi, F. (2012). Economic value, competition and financial distress
in the European banking system. Journal of Banking & Finance, 36(11), 3101-3109.
Committee of European Banking Supervisors. (2010, desember). Results of the
comprehensive quantitative impact study. London: Höfundur.
D‘Hulster, K. (2011). Cross Border Banking Supervision: Incentive Conflicts in
Supervisory Information Sharing between Home and Host Supervisors. (Policy
Research Working Paper nr. 5871). Washington, D.C.: The World Bank.
Davis Polk. (2011, desember). Summary of the Federal Reserve‘s Proposed Rules for
Enhanced Prudential Standards and Early Remediation Requirements for Covered
Companies. Sótt 22. september 2012 af
http://www.davispolk.com/files/Publication/c459b8b4-3b0f-4411-b2a9-
5262b793b081/Presentation/PublicationAttachment/811fc1a8-ab09-4fb4-aaed-
58eff57d315f/122311_Summary_Federal_Reserve_Proposed_Rules.pdf
Davis Polk. (2013, janúar). Dodd-Frank Progress Report. Sótt 8. janúar 2013, af
http://www.davispolk.com/dodd-frank-rulemaking-progress-report/
Davíð Stefánsson. (2012, apríl). Aðskilnaður viðskipta- og fjárfestingarbankastarfsemi:
Breyting til batnaðar? Reykjavík: Arion banki.
De Larosiere, J. (2009). The High-level Group on Financial Supervision in the EU.
Brussel: Financial Services Authority.
Demirgüç-Kunt, A. og Huizinga, H. (2004). Market discipline and deposit insurance.
Journal of Monetary Economics, 51(2), 375-399.
93
DeYoung, R. (2009). Banking in the United States. Sótt 13. september 2012, af
http://cis.uchicago.edu/outreach/summerinstitute/2009/documents/cis_sti2009-
deyoung-banking_in_the_united_states.pdf
Efnahags- og viðskiptaráðuneytið. (2012, mars). Framtíðarskipan fjármálakerfisins. Sótt
20. apríl 2012, af http://www.efnahagsraduneyti.is/media/Acrobat/Framtidarskipan-
fjarmalakerfisins.pdf
European Banking Authority. (2012a, apríl). Results of the Basel III monitoring exercise
as of 30 June 2011. Sótt 6. október 2012, af
http://www.eba.europa.eu/cebs/media/Publications/Other%20Publications/QIS/EBA-
BS-2012-037-FINAL--Results-Basel-III-Monitoring-.pdf
European Banking Authority. (2012b, september). Results of the Basel III monitoring
exercise as of 31 December 2011. Sótt 30. október 2012, af
http://www.eba.europa.eu/cebs/media/Publications/Other%20Publications/QIS/EBA-
BS-2012-xxx--Public-ISG-Report-Basel-III-Monitoring-.pdf
European Banking Authority. (2012c, október). New Bank Liquidity Rules: Dangers
Ahead. Sótt 31. október 2012, af
http://www.eba.europa.eu/cebs/media/aboutus/bsg/20121002_BSG_Liquidity_Paper
_OPT.PDF
European Banking Federation. (2009, mars). Remedying Dysfunctional Interbank Money
Markets. Sótt 15. september 2012, af http://www.ebf-
fbe.eu/uploads/documents/positions/FinMark/D0064E-
2009%20Paper%20on%20Interbank%20Money%20Markets.pdf
European Systemic Risk Board. (e.d.a). Establishment of the ESRB. Sótt 18. nóvember
2012, af http://www.esrb.europa.eu/about/background/html/index.en.html
European Systemic Risk Board. (e.d.b). Mission, objectives and tasks. Sótt 18. nóvember
2012, af http://www.esrb.europa.eu/about/tasks/html/index.en.html
Federal Reserve System. (2012). Enhanced Prudential Standards and Early Remediation
Requirements for Covered Companies; Proposed Rule. Federal Register, 77(3).
Financial Stability Board. (2012, nóvember). Global Shadow Banking Monitoring Report
2012. Sótt 20. nóvember 2012, af
http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_121118c.pdf
Financial Stability Board. (e.d.a). History. Sótt 13. nóvember 2012, af
http://www.financialstabilityboard.org/about/history.htm
Financial Stability Board. (e.d.b). Overview. Sótt 13. nóvember 2012, af
http://www.financialstabilityboard.org/about/overview.htm
Financial Stability Forum. (2009). Report of the Financial Stability Forum on Addressing
Procyclicality in the Financial System. Sótt 13. október 2012, af
http://www.financialstabilityboard.org/publications/r_0904a.pdf
94
Fjármálaeftirlitið. (2004). Efnahags- og rekstrarreikningar banka og sparisjóða,
verðbréfa fyrirtækja og verðbréfamiðlana, rekstrarfélaga verðbréfasjóða fyrir árið
2003. Sótt 27. desember 2012, af http://www.fme.is/media/utgefid-
efni/2003_Efnahags--og-rekstrarreikningar-banka-og-sparisjoda,-
verdbrefafyrirtaekja-og-verdbrefamidlana,-rekstrarfelaga-verdbrefasjoda,-asamt-
ymsum-kennitolum-og-odrum-upplysingum-31_12_2003.pdf
Fjármálaeftirlitið. (2008). Heildarniðurstöður ársreikninga fjármálafyrirtækja og
verðbréfa- og fjárfestingasjóða fyrir árið 2007. Sótt 27. desember 2012, af
http://www.fme.is/media/utgefid-efni/2007_Efnahags--og-rekstrarreikningar-banka-
og-sparisjoda,-verdbrefafyrirtaekja-og-verdbrefamidlana,-rekstrarfelaga-
verdbrefasjoda,-asamt-ymsum-kennitolum-og-odrum-upplysingum-31_12_2007.pdf
Fjármálaeftirlitið. (2010). Stefna Fjármálaeftirlitsins 2010. Sótt 30. september 2012, af
http://www.fme.is/media/frettir/15.11.2010.stefnaFME.pdf
Fjármálaeftirlitið. (2011). Ársskýrsla 2011. Sótt 30. september 2012, af
http://www.fme.is/media/utgefid-efni/Arsskyrsla_2011.pdf
Fjármálaeftirlitið. (2012a, mars). Úttekt á áhættustýringu og stjórnarháttum stóru
viðskiptabankanna þriggja. Fjármál, 1(1), 8-9.
Fjármálaeftirlitið. (2012b, október). Endurbætur í skipulagi og starfsemi
Fjármálaeftirlitsins og breytingar á lagaumgjörð á fjármálamarkaði frá hausti 2008.
Fjármál, 3(1), 10-13.
Fjármálaeftirlitið. (e.d.a). Eftirlitsstarfsemi. Sótt 7. apríl 2012, af
http://www.fme.is/eftirlitsstarfsemi/
Fjármálaeftirlitið. (e.d.b). Eftirlitsskyld starfssemi. Sótt 7. apríl 2012, af
http://www.fme.is/eftirlitsstarfsemi/eftirlitsskyld-starfsemi/
Fjármálaráðuneytið. (2012, mars). Stefna í lánamálum ríkisins. Reykjavík: Höfundur.
Flantsbaum, S. (2009). Covered Bonds: Shelter from Financial Turmoil, Exposure to the
1940 act. Fordham Journal of Corporate & Financial Law, 14(4), 849-874.
Guðmundur Magnússon. (2006). Lausafjáráhætta bankanna. Vísbending, 17, 3-4.
Halldór Sveinn Kristinsson. (2002). Millibankamarkaður með krónur. Peningamál
2002/3, 27-31.
Heffernan, S. (2005). Modern Banking. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
Henry, P. B. (2006). Capital Account Liberalization: Theory, Evidence, and Speculation.
NBER Working Paper 12698.
Horcher, K. A. (2006). ESSENTIALS of Managing Treasury. New Jersey: John Wiley &
Sons, Inc.
Íslandsbanki. (2012a, mars). Áhættuskýrsla 2011. Reykjavík: Höfundur.
95
Íslandsbanki. (2012b, október). Íslandsbanki gefur út nýjan flokk sértryggðra
skuldabréfa. Sótt 27. desember 2012, af http://www.islandsbanki.is/um-
islandsbanka/frettir/frett/2012/10/18/Islandsbanki-gefur-ut-nyjan-flokk-sertryggdra-
skuldabrefa--/
Íslandsbanki. (e.d.). Sparnaðarreikningar. Sótt 27. desember 2012, af
http://www.islandsbanki.is/einstaklingar/sparnadur/sparnadarreikningar/
Jón Daníelsson og Gylfi Zoega. (2009, 12. mars). The Collapse of a Country. (2. útgáfa)
Reykjavík: Höfundar.
Laeven, L. og Valencia, F. (2008). Systemic Banking Crises: A New Database. (IMP
Working Paper, nr. 08/224). Washington: International Monetary Fund.
Landsbankinn hf. (2012). Árshlutauppgjör 3F. Sótt 21. nóvember 2012, af
http://bankinn.landsbankinn.is/uploads/documents/arsskyrsluroguppgjor/Interim-
Report-Q3-2012-ISL.pdf
Landsbankinn hf. (e.d.). Sparnaður og fjárfestingar. Sótt 27. desember 2012, af
http://www.landsbankinn.is/einstaklingar/sparnadurogfjarfestingar/bankareikningar/
Lánamál ríkisins. (e.d.). Lánshæfismat. Sótt 28. nóvember 2012, af
http://www.lanamal.is/fagfjarfestar/lanshaefismat
Leiðbeinandi tilmæli um um bestu framkvæmd við lausafjárstýringu fjármálafyrirtækja
nr. 1/2008.
Lim, C., Columbe, F., Costa, A., Kongsamut, P., Otani, A., Saiyid, M. o.fl. (2011).
Macroprudential Policy: What Instuments and How to Use Them? (IMP Working
Paper, nr. 11/238). Washington: International Monetary Fund.
Lög um fjármálafyrirtæki nr. 161/2002
Lög um opinbert eftirlit með fjármálastarfsemi nr. 87/1998.
Lög um Seðlabanka Íslands nr. 36/2001
Lög um sértryggð skuldabréf nr. 11/2008
Morgan Stanley. (2011, nóvember). European Banks: What Are the Risks of €1.5-2.5tr
Deleveraging? New York: Höfundur.
Nikolaou, K. (2009, febrúar). Liquidity (risk) concepts: definition and interactions.
(Working Paper Series no. 1008). Frankfurt am Main: European Central Bank.
Penman, S. H. (2010). Financial Statement Analysis and Security Valuation (4. útgáfa).
New York: McGraw-Hill/Irwin.
Rannsóknarnefnd Alþingis. (2010a). Sérstaða og mikilvægi banka og fjármálafyrirtækja í
samfélagi. Í Páll Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritsj.),
Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir (1. bindi,
bls. 49-56). Reykjavík: Rannsóknarnefnd Alþingis.
96
Rannsóknarnefnd Alþingis. (2010b). Efnahagslegt umhverfi og innlend efnahagsstjórnun.
Í Páll Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritsj.),
Aðdragandi og orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir (1. bindi,
bls. 57-208). Reykjavík: Rannsóknarnefnd Alþingis.
Rannsóknarnefnd Alþingis. (2010c). Eftirlit með starfsemi á fjármálamarkaði. Í Páll
Hreinsson, Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritsj.), Aðdragandi og
orsakir falls íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir (5. bindi, bls. 41-192).
Reykjavík: Rannsóknarnefnd Alþingis.
Rannsóknarnefnd Alþingis. (2010d). Fjármögnun bankanna. Í Páll Hreinsson, Sigríður
Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritsj.), Aðdragandi og orsakir falls íslensku
bankanna 2008 og tengdir atburðir (2. bindi, bls. 9-80). Reykjavík:
Rannsóknarnefnd Alþingis.
Rannsóknarnefnd Alþingis. (2010e). Eigið fé íslenska fjármálakerfisins. Í Páll Hreinsson,
Sigríður Benediktsdóttir og Tryggvi Gunnarsson (ritsj.), Aðdragandi og orsakir falls
íslensku bankanna 2008 og tengdir atburðir (3. bindi, bls. 7-24). Reykjavík:
Rannsóknarnefnd Alþingis.
Reglur um lausafjárhlutfall nr. 782/2012.
Samtök fjármálafyrirtækja. (e.d.). Bankastarfsemi. Sótt 20. apríl 2012, af
http://www.sff.is/malaflokkar/bankastarfsemi
Schwarcz, S. L. (1994). The Alchemy of Asset Securitization. Stanford Journal of Law,
Business & Finance, 133-154.
Seðlabanki Íslands (2006, 27. nóvember). Bankastjórnarsamþykkt um viðfangsefni
Seðlabanka Íslands á sviði fjármálastöðugleika. Sótt 19. apríl 2012, af
http://sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=4938
Seðlabanki Íslands. (2008). Fjármálastöðugleiki. (4. rit). Sótt 28. desember 2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/Fj%C3%A1rm%C3%A1last%
C3%B6%C3%B0ugleiki/2008/FS081.pdf
Seðlabanki Íslands. (2011a, 14. janúar). Lærdómar af fjármálakreppunni fyrir hagstjórn,
fjármálastöðugleika og stofnanauppbyggingu. Sótt 19. apríl 2012, af
http://www.sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=8384
Seðlabanki Íslands. (2011b, janúar). Sérrit: Hlutverk seðlabanka í fjármálaeftirliti. Sótt
19. apríl 2012, af http://www.sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=8393
Seðlabanki Íslands. (2011c, febrúar). Efnahagsmál. (4. rit). Sótt 16. september 2012, af
http://sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=8465
Seðlabanki Íslands. (2011d, mars). Áætlun um losun gjaldeyrishafta. Sótt 2. desember
2012, af http://www.sedlabanki.is/lisalib/getfile.aspx?itemid=8672
97
Seðlabanki Íslands. (2012a, 6. júní). Fjármálastöðugleiki. (10. rit). Sótt 10. júní 2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/Fj%C3%A1rm%C3%A1last%
C3%B6%C3%B0ugleiki/2012-1/FS_Heildarskjal.pdf
Seðlabanki Íslands. (2012b, ágúst). Varúðarreglur eftir fjármagnshöft. (Sérrit nr. 6). Sótt
25. september 2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/S%C3%A9rrit/S%C3%A9rrit%
20nr%20%206%20_Var%C3%BA%C3%B0arreglur.pdf
Seðlabanki Íslands. (2012c, 1. október). Breyting á reglum um lausafjárhlutfall. Sótt 28.
desember 2012, af http://www.sedlabanki.is/utgafa-og-raedur/frettir-og-
raedur/frettasafn/frett/2012/10/01/Breyting-a-reglum-um-lausafjarhlutfall/
Seðlabanki Íslands. (2012d, 5. október). Fjármálastöðugleiki. (11. rit). Sótt 10. október
2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/Fj%C3%A1rm%C3%A1last%
C3%B6%C3%B0ugleiki/2012-2/FS_heildarskjal%202012%20nytt%20-
%20Copy%20(1).pdf
Seðlabanki Íslands. (2012e, október). Sérrit: Fjármálastöðugleiki og hlutverk
Seðlabanka Íslands. Skýrsla unnin af Sir Andrew Large fyrir Seðlabanka Íslands. (8.
rit). Sótt 28. desember 2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/S%C3%A9rrit/S%C3%A9rrit%
20nr.%208%20vefskjal%20-%20Copy%20(2).pdf
Seðlabanki Íslands (e.d.a). Fjármálastöðugleiki. Sótt 19. apríl 2012, af
http://www.sedlabanki.is/library/Skr%C3%A1arsafn/Fj%C3%A1rm%C3%A1last%
C3%B6%C3%B0ugleiki/2012-2/FS_heildarskjal%202012%20nytt%20-
%20Copy%20(1).pdf
Seðlabanki Íslands (e.d.b). Laust fé. Sótt 19. ágúst 2012, af
http://www.sedlabanki.is/fjarmalastodugleiki/laust-fe/
Seðlabanki Íslands (e.d.c). Um Seðlabankann. Sótt 12. september 2012, af
http://www.sedlabanki.is/sedlabankinn/um-sedlabankann/
Stiglitz, J. E. (2001). Monetary and Exchange Rate Policy in Small Open Economies:
The Case of Iceland. Working Paper 15. Reykjavík: Seðlabanki Íslands.
Svava Óskarsdóttir. (2011). Þróun eigna og ávöxtun lífeyrissjóða 2000-2010. Reykjavík:
Seðlabanki Íslands.
Takáts, E. og Villar, A. (2011). International banks, new liquidity rules and monetary
policy in EMEs. The influence of external factors on monetary policy frameworks
and operations (BIS Papers No 57).
The Committee on Financial Services. (e.d.). Oversight of Dodd-Frank Act
Implementation. Sótt 21. september 2012 af http://financialservices.house.gov/dodd-
frank/
98
The Telegraph. (2012, desember). EU nations agree to eurozone banking union. Sótt 27.
desember 2012, af http://www.telegraph.co.uk/finance/financialcrisis/9741553/EU-
nations-agree-to-eurozone-banking-union.html
U.S. Securities and Exchange Commission. (2009). Dodd-Frank Wall Street Reform and
Consumer Protection Act. Sótt 21. september 2012, af
http://www.sec.gov/about/laws/wallstreetreform-cpa.pdf
Van den End, J. W. og Tabbae, M. (2009). When liquidity risk becomes a macro-
prudential issue: Empirical evidence of bank behaviour. DNP Working Paper, 230.
Van Greuning, H. og Brajovic-Bratanovic, S. (2009). Analyzing Banking Risk: A
Framework for Assessing Corporate Governance and Risk Management (3. útgáfa).
Washington, D.C.: The World Bank.
Westlake, M. (2012, janúar). Full backing for liquidity rules disappoints bankers. Global
Risk Regulator,10(1).
Zikmund, W. G. (2003). Business Research Methods. (7. útgáfa). Ohio: Thomson/South-
Western.
Þorvarður Tjörvi Ólafsson. (2006). Hræringar innan peningahagfræðinnar og starfsemi
seðlabanka. Peningamál, 28(3), 71-88.
![Á Á Á X Á ] o u ]Xv](https://img.pdfslide.tips/doc/110x75/61d070fbddbff4056b309596/-x-o-u-xv.jpg)
