79

dir. Osmanlýlar’da motiflere “nakýþ”, mo-tiflerle meydana getirilen desenler bütü-nüne “resim” (tarh), bunlarý yapanlara “res-sam” (tarrâh) adý verildiði bilinmektedir.“Nakkaþ” kelimesi daha geniþ kapsamlýolup ressam, musavvir, müzehhip ve ka-lemkâr gibi sanatkârlar sýnýfýný içine al-maktadýr. Osmanlý sarayýnda bu tür iþleriüstlenen Cemâat-i Nakkaþân-ý Hâssa, Has-sa Mimarlarý Ocaðý’na baðlý olarak çalýþ-maktaydý.

Ýslâm dininin figürlü bezemeyi hoþ kar-þýlamamasý dolayýsýyla Türkler, Orta Asya’-da geliþtirdikleri, çoðunlukla remzî deðertaþýyan hayvanî bezemelerden uzaklaþa-rak motiflerde üslûplaþtýrma yoluna git-miþlerdir. Bizans etkisindeki Emevîler’inaksine Abbâsîler döneminde yazý ve hen-desenin yanýnda ileri derecede üslûplaþ-týrýlmýþ bitki motiflerinin yaygýnlýk kazan-dýðý görülmektedir. Ýslâm ve Türk sanatýbundan sonra kendi yolunu üslûplaþtýr-ma yönünde çizmiþ ve günümüze kadarbu yolda ilerleyerek yazý ve hendesenin önplana çýktýðý, figürsüz, ekseriyetle nebatîbezemelerden meydana gelen tezyinatanlayýþýný geliþtirmiþtir. Sonsuzluk ve tev-hid fikri Ýslâm sanatýnýn temel karakte-ristiðini oluþturmaktadýr.

Selçuklu mimarisinde bilhassa cephe-ler bezemeyle doldurulurken Osmanlý dev-rinde mimarinin bir hacim ve kütle sana-tý olduðu düþünülerek güzellik sadeliktearanmýþ ve mimari tezyinatta aþýrýya gi-dilmeyip âbidevî yapýlar yeter derecede be-zenmiþtir. Sanatkârlarýn malzeme ve tek-nik seçeneðinin çok olmasý onlara zenginbezeme imkânlarý sunmuþtur. Bununlaberaber tezyinatýn yer aldýðý bütün yüzey-lerde kullanýlan nakýþlar ayný tarzda ha-zýrlanmýþ olup bunlarýn ana üretim mer-kezi hiç þüphesiz saray nakýþhânesi olmuþ-tur. Burada desenler çizilirken uygulana-

caðý malzemeye göre küçük bazý deðiþik-liklere uðrasa da temel prensiplere sadýkkalýnmýþtýr. Eserler yalnýzca malzemenincevheriyle deðil üzerine uygulanan iþçilikledeðer kazanýr. Bu sebeple tezyinat konu-sunu, sanatta kullanýlan malzeme-teknikve küçük farklýlýklarla bütün malzemeyeuygulanan bezeme unsurlarý bakýmýndaniki ana baþlýk altýnda deðerlendirmek ge-rekir.

Malzeme ve Teknik. Türk mimarisi vetezyinatýndaki malzeme ve teknik çaðýnteknolojisine paralel bir geliþim ve deði-þim göstermiþtir. Osmanlýlar’ýn mimari tez-yinatta kullandýklarý malzemelerin birçoðu-nun çeþitleri günümüze ulaþan arþiv kay-naklarýnda kayýtlýdýr. Ancak bunlarýn nasýlbir terkiple hazýrlanýp uygulandýðý konu-sunda hâlâ bilinmeyen þeyler vardýr. Öteyandan kitap sanatlarýnda kullanýlan mal-zemelerin hazýrlanýþýna dair kaynaklardageniþ bilgiler bulunmasýna raðmen bu mal-zemelerin terkip ve tatbikindeki bazý in-celiklere dair bilgi de bugüne kadar gel-memiþtir. Tezyinatý malzemeye ve tekni-ðe göre þöylece sýralamak mümkündür: 1.Tuðla Ýþçiliði (Bennâî). Topraktan piþirile-rek elde edilen tuðladan yapýlan örgü mal-zemesinin geometrik biçiminden faydala-nýlarak cephelerde çok hareketli ve canlýbir görünüm saðlanmýþtýr. Bazan tuðla,henüz hamur / balçýk halinde iken özel ka-lýplarla þekillendirilerek deðiþik formlarmeydana getirmek suretiyle tezyinatýnetkisi bir kat daha arttýrýlmýþtýr. Ýnþa mal-zemesi þeklinde kullanýlan tuðlalarýn biryüzü þeffaf renksiz veya renkli sýra batýrý-lýp piþirilerek bina cephelerinde ýþýltýlý biryüzey elde edilmiþtir. Tuðla iþçiliði, coð-rafî þartlara baðlý olarak daha çok Orta veÖn Asya Türk ve Ýslâm mimarisinde yay-gýnlýk kazanmýþtýr.

valý cerhederse ve bu cerh tezkiye iþlemin-den önce yapýlýrsa ispatlanmasý þartýylakabul edilir; tezkiye iþlemi bittikten sonrayapýlýrsa gizli yapýlan mücerret cerh dý-þýnda dinlenilmez. Öte yandan hadis usu-lünde tezkiye “bir râvinin adâlet ve zabtniteliklerini taþýdýðý, güvenilir biri olduðu”anlamýnda kullanýlýr (bk. MUADDÝL).

BÝBLÝYOGRAFYA :

Mâverdî, Edebü’l-šåŠî (nþr. Muhyî Hilâl es-Ser-hân), Baðdad 1392/1972, II, 3-58; Ýbn Hazm, el-Mu¼allâ, IX, 393-395, 418, 429; Serahsî, el-Meb-sû¹, XVI, 91-92; Kâsânî, Bedâßi £, VII, 10-11; Mu-vaffakuddin Ýbn Kudâme, el-Mu³nî (nþr. Abdul-lah b. Abdülmuhsin et-Türkî – Abdülfettâh M. el-Hulv), Riyad 1417/1997, XIV, 43-51, 147-170,188-189, 342; Nevevî, Rav²atü’¹-¹âlibîn (nþr. AliM. Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd), Riyad1423/2003, VIII, 151-158; Þehâbeddin el-Karâfî,e×-¬aÅîre (nþr. Muhammed Bû Hubze), Beyrut1994, X, 198-209, 215-239; Bedreddin el-Aynî,el-Binâye (nþr. M. Ömer), Beyrut 1411/1990, VIII,134, 139-145, 172-187, 194-197; Þemseddin er-Remlî, Nihâyetü’l-mu¼tâc, Beyrut 1404/1984,VIII, 258, 263-266, 302; Buhûtî, Keþþâfü’l-šýnâ£,VI, 350-353; Muhammed b. Abdullah el-Haraþî,Þer¼u MuÅta½arý ƒalîl, Beyrut, ts. (Dâru Sâdýr),VI, 351; VII, 148-149, 158, 181-183; Ýbn Âbidîn,Reddü’l-mu¼târ (nþr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd –Ali M. Muavvaz), Beyrut 1415/1994, VIII, 179-184, 207-211; Mecelle, md. 1716-1727; Ali Hay-dar, Dürerü’l-hükkâm, Ýstanbul 1330, IV, 506-525;Abdülaziz Bayýndýr, Ýslâm Muhakeme Hukuku,Ýstanbul 1986, s. 181-191; Fahrettin Atar, ÝslâmAdliye Teþkilâtý, Ankara 1991, s. 148-149, 203-205; Þüveyþ Hizâ‘ Ali el-Mehâmîd, £Adâletü’þ-þâ-hid fi’l-ša²âßi’l-Ýslâmî, Beyrut 1416/1995, s. 377-431, 487-497; “Tezkiye”, Mv.F, XI, 238-250.

ÿTuncay Baþoðlu

– —TEZYÎLא����! ) )

Bir cümlenin arkasýndanonu pekiþtiren ve anlamýný içeren

bir baþka cümlenin getirilmesi anlamýnda meânî terimi

(bk. ITNÂB).˜ ™

– —TEZYÝNAT

( "��� � )˜ ™

Sözlükte “süslemek” anlamýndaki zeynkökünden türeyen tezyîn “süslemek, be-zemek, donatmak” demektir. Osmanlýlarbezek ve bezeme yerine tezyînât kelime-sini tercih etmiþlerdir. Türk sanatýnda tez-yinat kavramý, Fransýzca’dan Türkçe’ye ge-çen dekorasyondan (décoration) ziyade “or-nementation” anlamýnda kullanýlmakta,tezyinatla sýrf tezyinî þekillerden ibaretolan süslemeler kastedilmektedir. Bu tarzbezemeye Arapça’da zahrafe denmekte-

TEZYÝNAT

Þam Emeviyye

Camii

kemerlerindeki

Bizans etkili

mozaik tezyinat

80

TEZYÝNAT

niklerine sahiptir. Eskiden ahþap iþçiliðiy-le uðraþan sanatkârlara “neccâr” denildiðiusta kitâbelerinden anlaþýlmaktadýr. Eskibelgelerden oymacýlýk iþine malzemenincinsine göre “hakk, naht” (nakr), oymacý-ya da “hakkâk, nahhât, nakkar” denildiðiöðrenilmektedir. Ahþap üzerine sedef iþ-leme iþine “sedefkârî”, bu iþi yapan usta-lara “sedefkâr” adý verilmiþtir. Ahþap iþçi-liðinde en çok kullanýlan malzeme sedir,ceviz, kestane, elma, armut, abanoz, þim-þir, gül, kiraz ve bakkam aðaçlarýdýr. Ke-sildikten sonra su havuzlarýnda bekletilenaðaçlar öz suyundan tamamen arýndýrýlýpkurtlanmaya karþý kireç kaymaðýyla ter-biye edilir. Aðaç, neme karþý dayanýklý ha-le getirilmesi için bezir yaðý vb. yaðlarladoyurularak iþlendikten sonra sandal yaðýgibi koruyucularla beslenip cilâlanýr (ayrý-ca bk. AHÞAP; KÜNDEKÂRÎ).

5. Alçý Ýþçiliði. Alçý ile yapýlan tezyinatTürkler’in Anadolu’ya beraberlerinde ge-tirdikleri bir bezeme tekniðidir. Abbâsîdevri mimarisinin en belirgin özelliði olanalçý bezeme tekniði Anadolu Selçuklula-rý’nda da önemini korumuþtur. XIV ve XV.yüzyýllarda daha çok mihraplarda görü-len alçý tezyinat Osmanlýlar’ýn ilk dönemin-de tuðla malzemeye dayalý mimari intikalunsurlarýnda, kubbe ve tonoz içlerinde çe-þitli prizmatik þekiller (mukarnas) oluþtu-racak biçimde kullanýlmýþtýr. Kalýpla bas-

ký örneklerinin en güzel uygulamalarý tab-hânelerdeki takçagöz ve ocak yaþmakla-rýnda görülmektedir. Osmanlý mimarisi-nin klasik devrinde alçý tezyinat daha çokhamamlarda uygulanmýþtýr. Keten lifleriy-le güçlendirilmiþ alçý kayýtlar arasýna camparçacýklarýnýn yerleþtirilmesiyle meydanagetirilen pencereler (revzen) Osmanlý tez-yinatýnýn vazgeçilmez unsurlarýndandýr. Es-ki kayýtlarda içlik pencerelere astar, dýþlýkpencerelere yüz dendiði belirtilmektedir.Bu pencerelerin ileri derecede bezeli olan-larýna revzen-i menkuþ (münakkaþ revzen)adý verilmektedir. Osmanlý sanatýndaki al-çý kayýtlý pencerelerle kurþun kayýtlý Batýtarzý vitraylar birbirinden farklý teknikler-dir. Alçý iþçiliðinin diðer önemli þubesi, al-çý sýva üzerine mala ile oyularak iþlendiðiiçin “malakârî” adý verilen bezeme tekni-ðidir. Genellikle kapalý mekânlarda, örtüsistemlerinin içinde ya da duvarlarýn içyüzlerinde kullanýlmaktadýr. Sýva tam ku-rumadan uygulanan bu bezeme tarzýndaekseriyetle motifler kabarýk biçimde or-taya çýkarýlýr, alçak kýsýmlar aþý kýrmýzýsý veçivit mavisi gibi koyu renklerle boyanýr. Ka-barýk kýsýmlar bazan altýn varakla kaplanýr.

6. Kalem Ýþi (Kalemkârî). Binalarýn el deð-meyecek kadar yükseklikteki kýsýmlarýnýbezemek için sýva üzerine doðal boyalar-la yapýlan süslemeye bu ad verilmektedir.Kumaþ üzerine fýrça ile resim yapma tek-niði de ayný adla anýlmaktadýr. Sýva yaþ-ken yapýlan resimleme tarzýna “fresk” de-nir. Daha çok sýva üzerine uygulanan ka-lem iþi tekniði taþ ve ahþap üzerine de uy-gulanmýþtýr. Ahþap üzerine uygulanan,üzeri lake ile kaplanmýþ edirnekârî beze-meler kalem iþi tezyinatýn diðer bir yönü-nü oluþturmaktadýr. Malzemenin cinsineuygun þekilde nakýþlar yaðlý boya ya datutkallý boya ile uygulanýr. Yan yana geti-rilen tahta parçalarýn üzerine bez veya de-

2. Taþ Ýþçiliði (Sengtýrâþî-Haccârî). Taþ iþ-çiliði Anadolu Türk mimarisini teþkil edenana unsurdur. Yalýn haliyle asil bir duru-þa sahip olan taþ, oyma / kabartma ve þe-bekeli oymanýn yaný sýra kakma veya mü-nâvebeli örme suretiyle mimariye belirginbir incelik kazandýrmaktadýr. Sofalarda vepencere önlerinde sýkça rastlanan, renklitaþlardan meydana getirilmiþ taþ-mozaikyer döþemeleri taþ iþçiliðinin farklý bir çe-þidini oluþturmaktadýr. Taþ iþçiliðinin enyaygýn biçimini oyma ve kabartmalar teþ-kil eder. Taþ üzerine kabartma uygulanýr-ken nakkaþýn hazýrladýðý resim iðnelemeiþleminin ardýndan kömür tozuyla ve silk-me usulüyle zemine aktarýlýr, fýrça veyakalemle tesbit edildikten sonra taþçýlar ta-rafýndan iþlenir. Selçuklu mimari tezyina-týnda taþ malzemeye büyük bir ustalýklauygulanan geometrik kompozisyonlar Os-manlý mimarisinde yapýlarýn ikinci dere-cedeki elemanlarýna indirgenmiþtir. Taþiþçiliðinin kendini gösterdiði yerler taçka-pýlar, mukarnaslar, intikal unsurlarý, saçak-lar, sütun baþlýklarý, þebekeler, minber,mihrap, alem vb. tâli mimari unsurlardýr.

3. Çini (Kâþî-Sýrça) Bezeme. Çini Türk veÝslâm mimarisinde tezyinatýn vazgeçilmezparçasý olmuþtur. Teknik farklýlýklardan do-layý deðiþik özellikler gösteren çini sanatýsanat zevki ve teknolojinin geliþmesiyleher çaðda farklý üslûplarla ortaya çýkmak-tadýr (bk. ÇÝNÝ).

4. Ahþap Ýþçiliði. Türk-Ýslâm mimaritezyinatýnda ahþap iþçiliði önemli bir yertutmaktadýr. Ýþlemeye elveriþli yapýsýndandolayý VIII. yüzyýldan itibaren kapý ve pen-cere kapaklarýnda, bilhassa minberlerdeyaygýn bir kullaným alaný bulmuþtur. Taþauygulanan bütün teknikler ahþaba da uy-gulanmýþ olup daha kolay iþlenebildiði içinahþap taþtan daha zengin bezeme tek-

Bilecik Orhan Gazi Ýmareti’nin malakârî süslemesinden gü-

nümüze ulaþan bir parça

Niðde Sungur Bey Camii’nin kündekârî kapý kanatlarý

Elhamra

Sarayý’ndan

bitkisel

desenli

alçý

süsleme

detayý

81

dövme, kazýma ve savatlama yoluyla be-zenirken oyma / kabartma, kaplama veþebekeli oyma teknikleriyle mücevher gi-bi iþlenen örnekler de görülmektedir. Mið-fer, kýlýç vb. madenî eþya üzerine desen-ler kazýnarak yuvalar açýlýp içine altýn vegümüþ teller yatýrýlarak çekiçle çakýlmaksuretiyle yapýlan tezyinat maden iþçiliðin-de yaygýn görülür. Maden vb. eþya üzeri-ne yapýlan oyma iþine “nakr”, bu iþi yapankiþiye “nakkar” adý verilir. Kalýpla dökül-müþ madenî eþya üzerindeki desenleri ka-lemle düzeltme iþine “çalma”, zeminin ka-lemle kazýnmasýyla desenlerin meydanagetirilmesine “kazýma” denilir. Maden sa-natýnýn farklý bir uygulama alaný olan tom-baklarýn yaný sýra sýkça görülen diðer be-zeme teknikleri de dövme, savatlama vetelkârîdir.

Bezeme Unsurlarý. Klasik Türk tezyina-týnda cinsine göre küçük farklýlýklar gös-terse de hemen her türlü malzemeye ay-ný disiplinde hazýrlanmýþ motif ve desen-ler iþlenmiþtir. Meselâ taþa uygulanan birnakýþý, çini veya ahþap üzerinde görmekmümkündür. Bu desenlerin kökenleri fark-lý kaynaklara dayanmakla birlikte müslü-manlar kullandýklarý nakýþlarý kendi zevk-lerine ve inanç sistemine uygun hale ge-tirerek kendilerine özgü bazý üslûplar ge-liþtirmiþtir. Türk tezyinatýnda nakýþlar be-zemenin uygulandýðý alaný tamamen kap-lamaz. Ýstifler kesif olsa da tarhlara ayrý-lan saha içinde nefes alacak boþluklar bý-rakýlýp çeþitli renk ve hareket farklýlýkla-rýyla kompozisyon ferahlatýlýr.

Desen Tasarýmlarý. Mimari ve tezyinatbirçok el sanatýyla birlikte geliþmiþ olupgeçirdiði her üslûp devresi ve yayýldýðý hercoðrafî alanda deðiþik görünümlere bü-rünmüþtür. Osmanlý tezyinatýnda kullaný-lan motiflerin sayý ve çeþit bakýmýndanzenginliði bir tasnif yapmayý gerektirmek-tedir. Temalarýn kavranabilmesi, üslûp bü-tünlüðü, etki ve geliþimin tesbiti için Os-manlý tezyinatýnda tezyinî elemanlar þuþekilde ayýrýlabilir: 1. Hat. Türk tezyinî sa-natlarýnýn en mücerret ve asil olanýdýr. Hat,mimari eserlerin kimlik kartý görevini üst-lenen inþa kitâbelerinin yaný sýra âyet, ha-dis, esmâ, dua ve kelâmýkibarlarý ihtivaeden kitâbe ve levhalarla mimari alana çe-kilerek tezyinata katýlmýþ, bir bakýma Ba-tý sanatýndaki resimli anlatýmýn yerini al-mýþtýr (bk. HAT).

2. Hendesî (Geometrik). Geometrik de-senler, hat sanatýnda olduðu gibi insanzihninin buluþlarýndan örülü soyut düzen-lemelerdir. Hendese ilmine benzer þekil-de hendesî tezyinatta da ölçü ve simet-

ri esas alýnmýþtýr. Tasvirden uzak duranmüslüman sanatkârlar inançlarýna uygundüþen bilim ve sanatýn buluþtuðu hende-seye yönelmiþ, çoklukta birliði ifade et-menin en güzel yolunu hendesî þekillerdearamýþtýr. Hendesî þekiller arasýnda dairesonsuzluk ifadesi olarak önemli bir yeresahiptir. Bu tür bezemenin arabesk diyeadlandýrýlmasý Batýlý araþtýrmacýlardangelen yanlýþ bir görüþtür. Aralarýnda bazýfarklýlýklar olsa da her kültürde çeþitli dü-þünceleri sembol halinde anlatmada kul-lanýlan geometrik þekiller mevcuttur.

3. Rûmî Üslûbu (Ýslîmî). Anadolu’ya aitolduðu söylenen bu üslûp Karahanlýlar’-da, Gazneliler’de, Fâtýmîler’de, Abbâsîler’-de, Memlükler’de ve Endülüs Emevîleri’n-de kullanýlmýþtýr. Buna göre adý geçen be-zeme üslûbunu yalnýzca Anadolu’ya maletmek doðru görünmemektedir. Bunun-la birlikte rûmî adýna tarihî kaynaklardaaçýkça rastlanmaktadýr. Rûmîye Baðdatve Tebriz gibi sanat merkezlerinde “eslî-mî, islîmî, selîmî” adý verilmektedir. Bu na-kýþý Türkler Anadolu’ya gelmeden öncekullandýklarýna göre nakýþýn menþeini da-ha önceki tarihlerde ve Türkler’in yaþadý-ðý geniþ coðrafyada aramak yerinde ola-caktýr. Menþei itibariyle rûmînin nebatî mihayvanî mi olduðu konusunda da iki farklýgörüþ vardýr. Türkler’in Ýslâmiyet’i din ola-rak kabul ettiði, fakat Ýslâm inançlarýnýnsanat üzerindeki tesirinin henüz kendini

ri gerilerek zemin tesviye edildikten son-ra desenler bazan altýn varaklý kabarýk al-çýyla da zenginleþtirilir (bk. EDÝRNEKÂRÎ;FRESK). Yapýlarý süsleyen kalemkârî be-zemeler sýva üzerine iki farklý biçimde uy-gulanmaktadýr. Birincisinde nakýþlar özelkalýplara çizildikten sonra kalýp üzerindekiresimler iðneleme iþleminin ardýndan sý-va üzerine silkme yapýlýr. Ardýndan nakýþ-lar renklendirilerek etrafýna tahrir çekilir.Ýkinci tarzda ise kalýp kullanýlmadan sývaüzerine serbest fýrça ile desenler iþlenir.Genellikle kemerlerde görülen renkli taþve mermer taklidi bezemeler bu þekildegerçekleþtirilmiþtir. Günümüzde bu alan-da farklý teknikler kullanýlmakta olup ön-ceden hazýrlanan diþi kalýplar üzerindentamponla veya püskürtme yöntemiyle debezeme yapýlmaktadýr.

7. Maden Ýþçiliði (Kakma, Kazýma, Savat-lama, Döküm, Nakr). Tunç ve demirden ya-pýlan sebil, türbe, þadýrvan, hünkâr mah-fili ve pencere parmaklýklarý dövme de-mir ya da pirinç döküm tekniðiyle mey-dana getirilmiþtir. Demir kapý kanatlarý,ahþap kapý, pencere ve dolap kapaklarý-nýn kilit, reze, rezene, halka, üzengi, ka-bara, pulbezek ve gülmýh gibi parçalarýmaden iþlerinin en güzel örneklerini teþ-kil etmektedir. Çeþme ve þadýrvanlarýn kur-nalarýndan kubbelerdeki alemlere kadarmaden sanatýnýn birçok unsuru mimari-ye baðlý þekilde geliþen tezyinatýn parçasýolmuþtur. Günlük eþyalarýn yaný sýra ay-dýnlatmada kullanýlan kandiller ve þam-danlar da baþlý baþýna birer tezyinî un-surdur. Bu tür madenî eþyalar daha çok

TEZYÝNAT

41. CÝLT 1. FASÝKÜL (252) 6. Forma / 2. Kontrol18 Mayýs 2011

Cizre Ulucamii’nin madenî kapý tokmaðý

Bir katý‘ örneði (TSMK, Albüm, nr. 2153)

82

TEZYÝNAT

daha çok geometrik üslûbu ve münhanî-yi kullanan Selçuklular’da nebatî motiflerikinci planda görülmektedir. XIII. yüzyýlýnsonlarýna doðru mimari bezemede ve özel-likle taþ süslemelerde nebatî motiflerdebelirgin bir artýþ dikkati çekmektedir. Özel-likle Bursa Yeþiltürbe mihrabýndaki çinilevhada bulunan üslûplaþtýrýlmýþ nebatîmotifler devrini aþan bir geliþme ortayakoymaktadýr. Bunda Tebrizli kâþî ustalarý-nýn rolü açýktýr. Nebatî motifler Osmanlýtezyinatýnýn en yaygýn bezeme unsuru olupçeþitli bitkilerin sap, yaprak ve çiçekleri-nin üslûba çekilmesiyle meydana getiril-miþtir. Bu grubun en yaygýn þeklini hatâyîmotifler oluþturmaktadýr. Anavataný Do-ðu Türkistan olan hatâyî üslûbu bezeme-de bitkiler ileri derecede üslûplaþtýrýldýðýn-dan örneklerin hangi bitkilerden ilham alý-nýp çizildiði kesin biçimde tesbit edileme-mektedir. Araþtýrmalarda, hatâyî motifi-nin Budizm kültüründe önemli bir yeriolan nilüfer çiçeðinden doðduðu yolundayaygýn bir kanaat mevcuttur. Osmanlý kay-naklarýnda hatâyî ismi, bir nakýþ adý ola-rak deðil coðrafî bölge adý olarak zikredil-mektedir. Tarihî kaynaklarda, bu tarz beze-meler berk (yaprak), gonca ve gül tabirle-riyle anlatýlmýþtýr. Günümüzde hatâyî ola-rak adlandýrýlan motif, zannedildiði gibibir çiçeðin dikine kesiti deðil; hafifçe üst-ten bakýlan açýlmýþ bir çiçeðin þeffaflaþtý-rýlarak üslûba çekilmiþ þeklidir. Hatâyî üs-lûbu çiçeklerin kuþ bakýþý görünüþüne penç

veya merkezsel hatâyî gibi isimlerin veril-mesi yanlýþtýr.

Saray sernakkaþý Þahkulý-i Baðdâdî, ha-tâyî üslûbunu iþleyerek saz yolu tarzýný ge-liþtirmiþ daha sonra nakkaþhânedeki Bö-lük-i Rûmiyân’ýn gayretli çalýþmalarý so-nucu Osmanlý’nýn klasik çaðýna damgasý-ný vuran Ýstanbul üslûbu ortaya çýkmýþtýr.Kara Memi, has bahçenin çiçeklerini Os-manlý tezyinatýna taþýyarak þükûfe (çiçek)tarzýný geliþtirmiþtir. Son devirde Batýlý sa-nat akýmlarýnýn tesiriyle üslûplaþtýrmadanuzaklaþýlmýþ minyatür çiçek resimciliði yay-gýnlýk kazanmýþtýr.

5. Bulut (Ebr, Ýslîmî-i Mârî). Türk sanatýn-da XV. yüzyýldan sonra müstesna bir yeresahip olan bulut motifinin tezyinata Çinkültüründen geçtiði bilinmektedir. Çin sa-natýnda bilhassa inanca dayalý olarak or-taya çýkýp geliþen bulut XV. yüzyýl Heratve Þîraz mektebinde sýkça kullanýlan birbezeme unsurudur. Anadolu Selçuklula-rý’nda þimdiye kadar rastlanmayan bu mo-tif, Türk sanatýnda Bursa’daki Sultan II.Murad Türbesi’nin saçaðýnda ve ÝstanbulÇinili Köþk çinilerinde görülmektedir. Bumotife çin bulutu denmesinin diðer bir se-bebi de çiziliþ biçiminden kaynaklanmýþolabilir, zira “çîn” Farsça’da “kývrým” de-mektir. Bulut motifinin esasýný kývrýmlarteþkil etmektedir. Osmanlý kaynaklarýndabir motif adý olarak buluta XVI. yüzyýlýnsonlarýnda, ilk örneðine ise Ankara AhîÞerafeddin (Arslanhane) Camii (1290)mihrabýnda alçý kabartma olarak rastlan-maktadýr. Farslar’ýn bu motife islîmî-imârî demelerinden, doðudaki kökenininbuluta deðil yýlana / ejderhaya dayandýðýanlaþýlmaktadýr.

6. Hayvan Üslûbu. Orta Asya’da hayvanüslûbunda motifler sap üzerinde yürüme-yip hayvan uzuvlarýnýn üslûplaþtýrýlmasýylameydana gelmiþtir. Selçuklular’da sem-bolik anlam taþýyan bazý hayvan figürleribuna benzer özellikleri devam ettirirkenNiðde Sungur Bey Camii’nde olduðu gibihelezon üzerinde kullanýlan rûmî arasýndahayvan motiflerine az da olsa yer verilmiþ-tir. Osmanlý bezemelerinde gerçek hayat-taki veya efsanevî canlý varlýklar Orta Asyahayvan üslûbundan farklý þekilde kullanýl-maya devam etmiþtir. Daha çok taþ, ma-den iþçiliði ve kitap sanatlarýnda rastlananhayvan figürlü bezemelere Osmanlý mi-mari tezyinatýnda çok az yer verilmiþtir.

7. Benek ve Pelengî. Tezyinî sanatlardakullanýlan birçok bezeme unsurunun bu-gün kesinlikle bilinmemesine raðmen be-nek nakýþý þüpheye yer vermeyecek kadaraçýk bir ifadeyle kaynaklarda çokça zikre-

göstermediði dönemlerde Türk sanatýnýntematik eðilimi hayvanîdir. Bu tarzýn hay-van üslûbundan geliþtiðini ileri sürenleregöre rûmî Orta Asya menþelidir. TopkapýSarayý nakýþhânesinde çalýþmalarýný yürü-ten Bölük-i Acemân ve Bölük-i Rûmiyânadlý iki ayrý sanatkâr topluluðu vardý. Bun-lar ayný zamanda Osmanlý bezeme sanat-larýnýn iki ayrý üslûbunu temsil etmektey-di. Bugün söz konusu bezeme üslûbunaverilen rûmî adý, vaktiyle saray nakýþhâne-sindeki Rûmiyân Bölüðü’nün icra ettiði iþ-leri ifade etmek için kullanýlmýþtýr.

Selçuklu döneminde nâdiren hayvanî ka-rakterli rûmîler görülürken sap üzerindeyürüyen rûmîler çoðunluklu nebatî karak-terlidir. Osmanlý’da bu üslûp her þekildekesinlikle nebatî karakter arzetmektedir(bk. TEZHÝP).

4. Nebatî Motifler. Türkler doðuya vegüneye doðru ilerledikçe tanýþtýklarý dinve kültürlerin etkisiyle nebatî bezemeyebiraz daha fazla yer vermeye baþlamýþtýr.Bilhassa Maniheizm ve Budizm’i benim-seyen Uygurlar’ýn Bezeklik’teki duvar re-simlerinde yer alan insan figürlerinin elin-de ya da arka planýnda natüralist anlayý-þa çok yakýn bezemelerin varlýðý bilinmek-tedir. Abbâsîler mimari bezemelerinde,Akdeniz ve Orta Asya kültürünü harman-layýp Ýslâmî bir üslûplaþtýrmayla gerçek-leþtirdikleri helezon üzerinde yürüyen ve-ya katlanarak çoðalan bitkisel nakýþlar kul-lanmýþlardýr. Bu nakýþlarýn baþýnda yap-rak motifi gelmektedir. Bezemelerinde

Divriði Ulucamii’nin taçkapý taþ süslemesi

Karatay Medresesi’nin kubbe içinde ve pandantifindeki çini

süsleme

83

da Türk Çini ve Keramik Sanatý, Ýstanbul 1965;D. Hill – O. Grabar, Islamic Architecture and itsDecoration, London 1967; S. P. Seherr-Thoss –H. C. Sherr-Thoss, Design and Color in IslamicArchitecture: Afghanistan, Iran, Turkey, Was-hington 1968; Ömer Lutfi Barkan, SüleymaniyeCami ve Ýmareti Ýnþaatý (1550-1557), Ankara1979, I-II; Yýldýz Demiriz, Osmanlý Mimarisi’ndeSüsleme I: Erken Devir 1300-1453, Ýstanbul 1979;a.mlf., Ýslâm Sanatýnda Geometrik Süsleme, Ýs-tanbul 2000; Selçuk Mülayim, Anadolu Türk Mi-marisinde Geometrik Süslemeler: Selçuklu Çaðý,Ankara 1982; a.mlf., Deðiþimin Tanýklarý: Orta-çað Türk Sanatýnda Süsleme ve Ýkonografi,Ýstanbul 1999; a.mlf., “Osmanlý Süsleme SanatýAraþtýrmalarý”, Uluslararasý Kuruluþunun 700.Yýl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlý Dev-leti Kongresi, Bildiriler (haz. Alâaddin Aköz v.dðr.),Konya 2000, s. 267-270; a.mlf., “Selçuklu Süs-lemeciliðinde Tematik Sýnýflama”, DTCFD, Ata-türk’ün 100. Doðum Yýlýna Armaðan (1982), s.498; F. Banu Mahir, Osmanlý Resim SanatýndaSaz Üslûbu (doktora tezi, 1984), ÝÜ Sosyal Bilim-ler Enstitüsü; Þerare Yetkin, Anadolu’da TürkÇini Sanatýnýn Geliþmesi, Ýstanbul 1986, s. 210;Semra Ögel, Anadolu Selçuklularý’nýn Taþ Tez-yinatý, Ankara 1987; a.mlf., “Anadolu Aðaç Oy-macýlýðýnda Mail Kesim”, STY, I (1965), s. 110-119; Gönül Öney, Ýslâm Mimarisinde Çini, Ýzmir1987; a.mlf., “Anadolu Selçuklu ve BeyliklerDevri Ahþap Teknikleri”, STY, III (1970), s. 135-149; Nevber Gürsu, Türk Dokumacýlýk Sanatý:Çaðlar Boyu Desenler, Ýstanbul 1988; MinakoMizuno Yamanlar, “Hatâyî Motifinin Menþei”, 9.Milletlerarasý Türk Sanatlarý Kongresi BildiriÖzetleri, Ankara 1995, III, 445; Süleyman Kýrým-tayýf, XV. ve XIX. Yüzyýllar Arasýnda Osmanlý Sa-ray Sanatý Teþkilatý (doktora tezi, 1996), ÝstanbulTeknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Nes-lihan Sönmez, Osmanlý Dönemi Yapý ve Malze-me Terimleri Sözlüðü, Ýstanbul 1997; Ýnci Birol –F. Çiçek Derman, Türk Tezyinî Sanatlarýnda Mo-tifler, Ýstanbul l991; Ýnci Birol, Klasik Devir TürkTezyini Sanatlarýnda Desen Tasarýmý Çizim Tek-niði ve Çeþitleri, Ýstanbul 2008; Aziz Doðanay, Os-manlý Tezyinatý: Klasik Devir Ýstanbul Hane-dan Türbeleri (1522-1604), Ýstanbul 2009; Ah-med Refik [Altýnay], “Ýznik Çinileri”, DEFM, VIII/4(1932), s. 36-37; M. S. Dimand, “Studies in Isla-mic Ornament”, AI, sy. 4 (1937), s. 293-337; Er-dem Yücel, “Türk Mimarisinde Aðaç Ýþleri”, Arki-tekt, sy. 37, Ýstanbul 1968, s. 25; G. Paquin, “Çin-tamani”, Halý, sy. 64, London 1992, s. 104-119;Yuka Kadoi, “Çintamani: Notes on the Formationof the Turco-Iranian Style”, Persica, XXI, s-Gra-venhage 2007, s. 33-47; Eva Baer, “Zakrafa”,EI2 (Ýng.), XI, 423-425; P. P. Soucek, “Decoration”,EIr., VII, 189-197.

ÿAziz Doðanay

– —THEODORE EBÛ KURRE

( ����������� ��� )

(ö. 812’den sonra)

Hýristiyan Arap ilâhiyatçýsý.˜ ™

Doðu Hýristiyanlýðý’nýn Melkâiyye mez-hebine mensuptur. Abbâsîler dönemindeUrfa’da (Edessa) yaþadý. Rivayete göre dinîeðitimini Filistin’deki Mâr Saba Manastý-

rý’nda almýþ, burada kendisinden önce ya-þayan Yuhannâ ed-Dýmaþký’nin ilâhiyatlailgili görüþlerini öðrenmiþ ve bunlarý eser-lerinde iþlemiþtir. Dýmaþký’nin takipçisi vedüþüncelerini sistemleþtiren bir kiþi olma-sý dolayýsýyla hýristiyan literatüründe onuntalebesi olarak tanýnmýþtýr. Dýmaþký’ninEbû Kurre üzerindeki etkisi, Ebû Kurre’-nin Ýslâm’a karþý yazdýðý eserlerde de gö-rülür. 795-812 yýllarý arasýnda Harran pis-koposu sýfatýyla görev yapan Ebû Kurre,Melkâî ilâhiyatçýlarý arasýnda felsefî görüþ-lere vukufu dolayýsýyla filozof ve hakîm,Hýristiyanlýðýn genel dinî literatürüne vu-kufu sebebiyle de âlim ve kilise yazarý di-ye anýlmýþtýr. Kendisine “Ebû Kurre” (tesel-li babasý) lakabýnýn verilmesi müslümanla-rýn yönetimine geçen Bizans topraklarýn-da yok olma tehlikesine mâruz kalan hý-ristiyan kültürünün kurtarýcýsý gibi görül-mesindendir. Bu çerçevede bir yandan Ýs-lâm’a karþý Hýristiyanlýðý, öte yandan di-ðer hýristiyan mezheplerine karþý Bizansdinî kültürünü temsil eden Melkâiyye mez-hebinin görüþlerini savundu. Kendisine yö-nelik bazý suçlamalar yüzünden AntakyaPatriði Theodoret tarafýndan Harran pis-koposluðu görevinden alýnan Ebû Kurre,bundan sonra Kudüs Patriði Thomas’a da-nýþmanlýk yapmaya baþladý. Ebû Kurre’nineserlerini bu dönemde kaleme aldýðý ka-bul edilmektedir. Görüþlerini yaymak vedinî tartýþmalara katýlmak üzere Mýsýr’a,Ermenistan’a, Baðdat’a seyahat ettiði veBaðdat’ta bazý Mu‘tezile âlimleriyle tanýþ-týðý bilinmektedir.

Ebû Kurre’nin en önemli özelliði hýristi-yan ilâhiyatýna dair konularý ilk defa Arap-ça kaleme alýp tartýþmýþ olmasýdýr. Kendi-sine nisbet edilen yirmi sekizi Arapça, kýrküçü Yunanca yetmiþ bir eseri mevcuttur.Ayrýca otuz risâleden meydana gelen, fa-kat günümüze ulaþmayan Süryânîce bireseri vardýr. Bazý araþtýrmacýlara göre Yu-nanca metinler doðrudan Ebû Kurre ta-rafýndan yazýlmamýþtýr; bunlar onun Arap-ça eserlerinin tercümesidir. Onun Melkâî-liði savunduðu eserleri Doðu Anadolu’dave Kafkaslar’da yaþayan hýristiyanlar içinGürcü diline çevrilmiþ, bunlarda ilk altý kon-silin ve özellikle Kadýköy Konsili’nin karar-larýnýn doðruluðunu savunmuþtur. Süryâ-nîce risâlelerinin büyük kýsmýný Monofi-zitler’e (Ya‘kubîler) karþý yazdýðý bilinmek-tedir. Bu eserlerinde ikon karþýtý (ikonok-last) düþünceye muhalefet etmiþ; Tanrý’nýnvarlýðý, sýfatlarý, irade hürriyeti ve kadergibi konularda görüþlerini açýklamýþtýr.

Hem Kitâb-ý Mukaddes’e hem kilise ba-balarýnýn metinlerine vâkýf olan Ebû Kur-

dilmiþtir. Benek (pars beneði), yalnýz baþýnaya da üçü bir yerde müstakil olarak kulla-nýldýðý gibi pelengî ile de (kaplan çizgileri)sýkça kullanýlmýþtýr. Araþtýrmalarda þim-þek, bulut ve Buda’nýn dudaðýna benzeti-lerek “bûse” adý verilen dalgalarýn aslýndakaplan postundaki dalgalý çizgilerden kay-naklandýðý Osmanlý arþiv belgelerinde zik-redilmektedir. Bu nakýþa eski belgelerdepelengî denilmekte olup Farsça’da “kapla-na ait / kaplan gibi” mânasýna gelmekte-dir. Pelengî kaplan postunu andýran nakýþ-lara verilen bir isimdir. Bazý araþtýrmacýlarbenek ve pelengî nakýþlarýný þekline baka-rak Budist menþeli çintemani motifiyle ka-rýþtýrmýþlardýr. Selçuklular’da rastlanmayanOsmanlý’nýn bu kahramanlýk sembolü mo-tiflerini Buda’nýn gözlerine ve dudaklarý-na benzeterek Uzakdoðu’nun mistik kül-türüne mal etmek büyük bir hatadýr.

8. Mimari Þekiller, Eþya ve Manzara Re-simleri. Tezyinatýn önemli bir kýsmýný ke-mer, sütun, eliböðründe, çörten, kum sa-ati biçiminde köþe sütunçeleri, niþ, mu-karnas gibi mimari karakterli unsurlarýnyaný sýra kandil, þamdan, saksý, vazo, gü-lâbdan vb. taþýnabilir eþya resimleri teþ-kil etmektedir. Çini sanatýnda yaygýn bi-çimde görülen Kâbe tasvirleri ikonografikaçýdan üzerinde durulmasý gereken diðerbir bezeme unsurudur. Son dönem yapý-larýnda süsleme olarak çeþitli manzara re-simlerine yer verilmiþtir.

Mukarnas ve Tâli Mücessemiyetler (Mi-mari Plastik). Binalarýn genel yapýsýna aitkütlevî duruþundan baþka yardýmcý ele-manlarý da mimarinin birinci derecede üs-lûbunu ortaya koymasý bakýmýndan önem-li bezeme unsurlarýdýr. Kemerler, söveler,sütun baþlýklarý, alýnlýklar, silmeler ve sa-çaklar gibi tâli unsurlar, yapýnýn asýl karak-terini / üslûbunu ortaya koyan mücesse-miyetlerdir.

Mukarnaslar, üslûplaþtýrýlmýþ bitkisel be-zemeler ve hendesî tezyinat gibi Ýslâm sa-natýný diðer kültürlerin sanatýndan ayýranönemli unsurlardýr.

Sonuç itibariyle canlýlarý tasvir etmek-ten çekinen ve tabiattaki eþyayý olduðu gi-bi taklit etmeyen müslüman sanatkârlar,kendilerine has bir üslûplaþtýrma yönte-mi geliþtirerek dünya sanatlarý arasýndatevhidi merkeze alan kendine özgü bir yeredinmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :Halil Edhem [Eldem], Elvâh-ý Nakþiyye Kolek-

siyonu, Ýstanbul 1340/1924; Celâl Esad Arseven,Les arts décoratifs turcs, Ýstanbul, ts. (Millî Eði-tim Basýmevi); SA, I-V, tür.yer.; Rýfký Melûl Meriç,Türk Nakýþ Sanatý Tarihi Araþtýrmalarý I: Vesî-kalar, Ankara 1953; Oktay Aslanapa, Anadolu’-

THEODORE EBÛ KURRE