Mütareke İstanbul’unda Bir Semt

Mütareke ‹stanbul’unda Bir Semt: Üsküdar

D O Ç . D R . R I D V A N A K I NBo¤aziçi Üniversitesi

‹stanbul, 13 Kas›m 1918’den Osmanl› Parlamentosu’nun ‹ngilizler taraf›ndanbas›lmas›na kadar fiilen (de facto), 16 Mart 1920’den bafllayarak Lozan Bar›flAntlaflmas› hükümleri uyar›nca müttefiklerce boflalt›ld›¤› 1923 sonbahar›nakadar da resmen (de jure) iflgal alt›nda kalm›flt›r.1

Osmanl› Hükümeti, Suriye cephesindeki büyük çözülmeden sonra, ‹spanyaHükümeti ve ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau arac›l›¤› ile müttefiklernezdinde mütareke talebinde bulunmufltu. Mütareke ahkâm› gere¤i, galipdevletlerin donanmas› payitahta geldi. Osmanl› kamuoyu savafl›n bitmiflolmas›ndan ve ‹ttihat ve Terakki’nin iktidar mevkiinden uzaklaflmas›ndanmemnun görünüyordu. Baflkent mahfellerinde ‹tilaf donanmas›n›n sürekli kalmayaca¤› san›l›yordu.‹tilaf donanmas›n›n kuva-y› asliyesinin ‹stanbul’da kalmayaca¤›, Bo¤azlardangeçerek Karadeniz’e ç›kaca¤› tahmin ediliyordu. Osmanl› Hükümeti’nin Yunansavafl gemileri hassasiyeti nedeniyle, Averof ve K›lk›fl gruba ifltirak ettirilmeye-cekti. Bu gemiler ilk turda gelmediler de. ‹ngiliz, Frans›z, ‹talyan harp gemileri‹stanbul’a geldiler. En önde sekiz torpido, arkada kruvazörler ve Enflexablez›rhl›s› limana girdi. Çanakkale savunmas›ndan iki y›l sonra müttefik donan-mas›n›n “sulhen” limana girifli buruk duygulara yol aç›yordu. Müttefik donanmas› ‹stanbul liman›na girerken grup bafl› olan gemi Majini idi.Müttefik yönetimi Türk bas›n temsilcilerini savafl gemilerinde kabul ettiler. 4Türk’ün yan›nda Ottoman›cher LLoyd gazetesinin mümessili Dikran Hantaryanad›nda bir Ermeni heyete dahil edilmiflti.2 Dahiliye Naz›r› Fethi Bey’in karayaç›kanlara pasaport sordurmas› sembolik milliyetçi bir gösteri olmaktan ilerigidemedi. Fethi Bey, bu tavr› ile “Türkiye’nin ma¤lup olsa da müstemleke bir

138

ülke olmad›¤›n›” göstermeye çal›flm›fl oluyordu. Bu tav›r ‹stanbul Hükümetiningösterdi¤i ilk ve son milli tav›r olacakt›.Müttefikler, iflgalin a¤›rlaflmas›na paralel olarak gittikça daha karmafl›k bir iflgalbürokrasisi kurdular. Önce flehri nüfuz alanlar›na böldüler. Stratejik noktalar›,askeri bak›mdan önemi haiz olan k›fllalar› denetim alt›na ald›lar. Bunlar,Taflk›flla, Gümüflsuyu, Taksim K›fllas›, Selimiye gibi önemli noktalar› oluflturuy-orlard›. Maçka Silahhanesi ve Zeytinburnu depolar› ise terhis edilen ordununsilahlar›n›n topland›¤› ve ateflleme mekanizmalar›n›n etkisiz hale getirildi¤imerkezler olacakt›. Buralarda Osmanl› askeri de bulunmakla birlikte, yönetimsorumlulu¤u ço¤unlukla ‹ngilizlerin elindeydi. Müttefik bürokrasisi galiplercephesini oluflturan devletlerin geçici ortak yönetimi olarak tan›mlanabilirdi.fiehir birçok sorumluluk bölgesine ayr›lm›flt›. Haydarpafla ve Sirkeci garlar›, tel-grafhaneler ve seyrüsefer güvenli¤i tamamen müttefik denetimine geçmiflti.Kuramsal olarak, bu durum geçici olacak ve bar›fl anlaflmas›n›n imza edilmesiile yeni statükoya geçilecekti. Bafllang›çta 2600 ‹ngiliz, 540 Frans›z, 470 ‹talyan’dan oluflan müttefik gücü

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Sarayburnu, iflgal gemileri ve Üsküdar - Haziran 1919 (Emre Öktem, ‹flgal ‹stanbul'undan Foto¤raflar, ‹stanbul 1996, s. 5)

139

tedricen artacakt›r. Müttefiklerin ‹stanbul temsilcileri Calthorpe, Kont Sforza,temsilcilikten yüksek komiserlik s›fat›na yükseltilirken, ABD Do¤u Akdenizkomutan› Amiral Bristol ABD yüksek komiseri ilan edilecektir. 3 Bu ekibe bir deJapon Uchida dahil olacakt›r. ‹flgal yönetimi adeta bir galipler koalisyonundanolufluyordu. Savafla 1917’de, yüksek idealler u¤runa girdi¤i ilan eden ABD’den,bafllayarak, ‹ngiliz, Frans›z ve ‹talyan temsilcilerinin yan›s›na cephesinin üyesiolarak Japon Yüksek komiseri ve bir Yunan temsilcisi flehrin ortak yönetimindesöz sahibiydiler. Parlamento’nun da¤›t›lmas› ve Anadolu hareketinin alevlenmesi üzerine flehridaha s›k› denetim alt›na almak için 7 Kas›m 1920’de Müttefik Do¤u Ordular›komutanl›¤› kald›r›larak yerine ‹stanbul iflgal komutanl›¤› kuruldu. Buna ekolarak çeflitli komisyonlar oluflturuldu. Liman kontrolu, pasaport, flehre g›datemini komisyonu, fuhufl iflleri, sa¤l›k, sokak temizli¤i, silahs›zlanman›ndenetlenmesi karantina iflleri ve çeflitli nezaretlerin gözetim alt›na al›nmas› gibiifllevler kendi aralar›nda paylafl›ld›. ‹ngilizler ço¤unlukla Galata Kulesi, ArapyanHan›, Sansaryan Han›, Hotel Kroecker, fiahin Pafla Otelinde konuçland›lar. 4

Müttefiklerin büyük Balkan sald›r›s›nda baflrolü oynayan ve Bulgaristan’›nsavafl d›fl› kalmas›nda büyük rolü olan Frans›z generali Franche Desperey’inflehre mutantan bir gösteri ile girifli Süleyman Nafiz’in “Bir Karagün” makalesiile yan›tlan›nca, ‹stanbul’daki müttefik varl›¤›n›n bir nezaket ziyareti olmay›p,iflgal oldu¤u daha berrak bir flekilde anlafl›lmaya baflland›. Ve yönetim zamaniçinde gittikçe sertleflti. 5

Mütareke ‹stanbul’unun iki gündem maddesi Türkiye’nin yak›n gelece¤ininanahtar›yd›. Birincisi Do¤u bar›fl›n›n ilkeleri ne olacakt›? ‹kincisi de ‹stanbul’ungelece¤i. Bu sonuncusu bir demografi sorunu oldu¤u kadar müttefikler aras›ndatart›flma konusu olan Bo¤azlardan geçifl rejimi ile yak›ndan alakal›yd›. Bar›fl masas›na verilen Osmanl› istatistiklerine göre,6 kentte 560 bin müslüman, 380 bin Rum, 118 bin Ermeni, 45 bin Yahudi olmak üzeretoplam 1.2 milyon kadar insan yaflamaktayd›.7 Bu nüfus daha sonra Bolfleviklerkarfl›s›nda ma¤lup olan Çarist Beyaz Ruslar›n 1920’den sonra kenti doldur-malar›yla daha da artacakt›r. Fakat nüfus da¤›l›m› konusunda özelikle kentinRum Ortodoks nüfusunun, kentin gelece¤ine iliflkin planlar› farkl› oldu¤undanbeyan ettikleri rakamlar farkl› olacakt›r. Kentin, Türklerde kalaca¤› ileYunanistan’a terkedilece¤i aras›nda gidip gelen spekülasyonlarla, özellikleABD’nin bafl›n› çekti¤i Midye-Enez hatt› ile Sakarya Nehri aras›nda hüküm-ranl›k alan› olan Hong-Kong benzeri bir yönetim kurulaca¤› iddias› üzerinde ençok konuflulan hususlard›. Az›nl›k gazetelerinde flehrin gayri müslim unsurlar›n›n tarihsel haklar›n› temelalan yo¤un bir propaganda bafllat›ld›. Özellikle Ermeni Kulübü, Frans›zcaRenaisanse gazetesi ile Rumlar›n yay›n organ› olan Bosphore gazetesi veNeologos, Proiya ve Kiriks gazeteleri düzenli bir Türk karfl›t› propagandayabafllad›lar. Bu propaganda özellikle iflgal kuvvetlerinin iflbirlikçi yerli bir unsur

M Ü T A R E K E ‹ S T A N B U L ’ U N D A B ‹ R S E M T : Ü S K Ü D A R

140

edinme tutumu ile örtüfltü. Bunun hemen arkas›ndan Ermeni tehciri s›ras›ndaTürk ailelerinin himayesine terk edilmifl çocuklar meselesi ortaya at›ld›. Türk ailelerin himayelerine verildi¤i iddia edilen Ermeni çocuklar› oldu¤uihbarlar› gelmeye bafllad›. Bunlar›n bafl›n› Ermeni Patrikhanesi çekiyordu.‹ngilizler alt›nda Ermeni Patrikhanesinin mührü bulunan listeyi infazabafllad›lar. ‹lk listede 250 kiflilik Türk ailesi vard›. Çanakkalede babas› flehit düflmüfl birçok çocuk ebeveyni tehcir edilmifl Ermenioldu¤u iddias› ile evinden al›narak vaftiz edildiler. Örne¤in Eyüp Ç›nar Sokaktakocas› Çanakkale’de flehit olmufl Fahrünnisa ad›nda kad›n›n Refladiye mekte-binde okuyan Orhan isimli çocu¤u Ermeni oldu¤u iddias›yla annesinden al›nd›.Ohannes ad›yla kilisede vaftiz edilerek Ermeni yetimhanesine verildi. Hükümet,bu tasarruflara karfl› ses ç›kartamad›. Her bir müttefik gücün kendi hesab› oldu¤undan ç›karlar›na uygun bir yandaflkamuoyu yaratma çabas› vard›. Yani iflgal ‹stanbul’u, nüfuz alanlar›na bölündü.Frans›z istihbarat›ndan Yüzbafl› Delor, Kuzey Afrika kökenli yüzbafl› Halit -kiOsmanl› harbiyesinde okumufltu- Union Franceis’te resepsiyonlar tertip ederekpartizan kazanmaya çal›flt›lar. Amerikan Yüksek komiserinin verdi¤i resepsiy-onlar çok ra¤bet edilen yerlerdi. Müdavimler ço¤unlukla Osmanl› entellektüel-leri ve aristokratlardan olufluyorlard›. Halifenin kuzenleri bu davetlere icabetetmeye ve ‹ngilizce konuflmaya özen gösterirlerdi. 8


Müttefik ordular› kumandan› General Franche'nin oturdu¤u ev. (‹flgal ‹stanbul’undan Foto¤raflar, s.128)

141

‹ngilizlerin aleni sertlik politikas›na karfl›l›k Frans›zlar daha sinsi davrand›lar.Zaman zaman dost göründükleri ve milliyetçi Anadolu hareketine karfl›olmad›klar›n› ima ettikleri de oluyordu. Beyo¤lundaki foto¤rafhanelerin negati-flerinden milli davan›n içinde olanlar› tespit ederek dosyalar haz›rl›yorlard›. Bunun yan›s›ra, Frans›zlar, fiirketi Hayriyenin sermaye artt›r›m›na önayakolarak hamiline senetler yoluyla yönetimini ele geçirmeye çal›flt›lar. Frans›zlargenellikle Ermeni ajanlar kullan›yorlard›. Bunlar içinde en ünlüsü Hallaçyand›r.Frans›zlar Haliç Tersanesi ve Karaa¤aç fiflekhanesinin emniyet alt›na al›nmas›ile görevlendirildiler.‹ngilizler iflgalci tutumlar› gittikçe sertleflecekti. Bunda ‹ngiltere’nin ‹stanbulüzerinde en çok söz sahibi olacak devlet olma vurgusunun katk›s› olmal›d›r. Bubir yandan da özellikle Frans›zlara bir mesajd›. ABD Yüksek Komiseri AmiralBristol’e göre, ‹ngilizler gere¤inden daha fazla serttiler; Erkan› Harp Reisi CevatPafla’y› ve Esat Pafla’y› Malta sürgünü için götürürken pijamalar›yla, onur k›r›c›bir flekilde döverek gözalt›na almalar› dikkatini çekmiflti. Bir süre sonra, ‹ngilizlerle Frans›zlar aras›na gerginlik girdi. ‹ngiliz‹stihbarat›nda çal›flan Rum Niko bir karfl› casusluk ifliyle ilgili olarak kurflunadizildi. ‹ngiliz Divan› Harbi, müttefikleri birbirine düflürdü¤ünü idama resmigerekçe olarak gösterecekti. ‹talyanlar ise daha ziyade bir köfleden olaylar› izlemeyi tercih ettiler. fiehrin


Müttefik ordular› komutanlar›n›n yerleflti¤i EnverPafla Saray› (‹flgal ‹stanbul’undan Foto¤raflar, s.129)

General Franchet limanda teftifl gezisinde, 29 May›s 1919(‹flgal ‹stanbul’undan Foto¤raflar, s.125)

142

merkezi bölgelerindeki kilit noktalar› ‹ngilizler iflgal alt›nda tutarken, Üsküdarve görece önemsiz bo¤az köylerinde ‹talyanlar karargah kurdular. Onlar›n dakendilerine göre duyarl› olduklar› konular eksik de¤ildi. Trablusgarb Savafl›’ndakendilerine karfl› mücadele etmifl bulunan fieyh Sunusi, ‹ttihat ve Terakkitaraf›ndan Dünya Savafl› ç›k›nca Türkiye’ye getirilmiflti. ‹talyan istihbarat›,‹stanbuldaki fieyh Sunusi yanl›lar›n›n fieyh Zafir kona¤›nda kurduklar›cemiyetten korkuyorlard›. Trablusgarb’de ‹talyanlar’a karfl› hala devam etmekteolan direnifle ‹stanbuldan Türk zabitlerinin tedarik edildi¤i fikri ‹talyanlar›endiflelendiriyordu. Gerçekten de fieyh Sunusi daha sonra Anadolu hareketinedestek vermek için Bursa yoluyla Ankara’ya geçecek büyük hürmetlekarfl›lanacakt›. Sunusi, Sivasta yap›lan Büyük ‹slam fiuras›na da kat›lacakt›r. Bufiura bir çeflit Do¤u Halklar› Kongresi olarak düflünülmüfltür. Müttefiklerin birbirinden kopmalar› zor olmad›. Özellikle ‹talyanlar, ittifak›npratik olarak kendilerine bir ç›kar sa¤lamad›¤› kan›s›ndayd›lar. ‹talyan tezinegöre, ‹ngiltere, Do¤u Akdenizde ‹talyan yükseliflini engellemek içinYunanistan’› tafleron gibi kullanmaya bafllam›flt›. Tez yanl›fl de¤ildi.‹ttifaktan ilk kopan italyanlar oldu. 1920 sonbahar›nda ‹talyan petrol varil-lerinin millicilerin eline ulaflt›¤›n› ‹ngiliz Entelijans› haber verdi. ‹ngilizleraç›s›ndan ‹talyan ihanetinin bir baflka örne¤i Banco Di Roma ‹stanbul flubesinehavale edilmifl 180 bin liran›n 100 bin Lebel, Mauser, Mannlicher tüfekleri içinyat›r›ld›¤›n›n ö¤renilmesi idi.Kilikya’n›n tahliyesi ve Ankara ‹tilafnamesi Fransa’n›n da ‹ngilizleri yaln›zb›rakt›¤› anlam›na geliyordu. Sakarya Zaferi, Frans›z tereddüdünü izale edecek,Fransa Türk bar›fl›n› tamamen bir “ayr› bar›fl” olarak düflünmeye bafllayacakt›.Sir Horace Rumbold Charpy’yi kast ederek durmadan bize ihanet ediyorlar diye-cektir. 1922 Oca¤›nda bir Frans›z gemisinin Anadoluya silah götürürken ingili-zler taraf›ndan yakalanmas› ise diplomatik bir krize sebep olacakt›r.9

Bu noktada, ‹stanbul’un mütarekede döneminde hangi demografik koflullardabulundu¤unu öncelikle incelemek gerekir. fiehir, yüzy›l bafl›nda, bir imparator-luk baflkenti olarak dünyan›n üçüncü büyük kentiydi. 1987 Osmanl›-Russavafllar› ile bafllayan Rumeliden Türk göçü, Balkan Harbi ile daha da artt›.Dünya Savafl› ‹stanbul için Karadeniz ve Marmara üzerinden abluka alt›ndayaflamak demekti. Balkan savafllar›ndan beri ‹stanbul Rumeli’den göç al›yordu. fiehirde 65 binsefalet içinde yaflayan Balkan Türkü’ne onbinlerce Bolflevikler’den kaçan Ruseklendi. Rus iç savafl› s›ras›nda K›r›m ve Kafkasya’n›n açl›ktan k›r›lan halk›na,zahire götüren gemiler, un ve fleker ticareti yap›yor, hatta Novorosisk ve Odessagibi bolflevik limanlar› ile ticaret devam ediyordu. 1920’de Wrangel ordusununkesin yenilgisinden sonra ‹stanbul Bolflevikler’in önünden kaçan düflük Rusaristokrasisi taraf›ndan dolduruldu. Bunlar›n say›s› 135.000’i buldu.10 Gelibolu,Çatalca, Tuzla ve Limni’de mülteci kamplar› kuruldu. 11

Bolfleviklerle Beyaz Ruslar aras›ndaki iç savafl bu flekilde sona erdi. Sibirya’da


143

Amiral Kolçak, Ukrayna’da General Denikin de yenildi. Çarist General Wrangelde kaç›n›lmaz yenilgiyi engelleyemedi. Rus monarflisi tasfiye edildi. Bolflevizmtüm Rusya’da egemen oldu. Rus aristokrasisi tamamen da¤›ld›. K›r›m’dan mül-teciler müttefiklerin yard›m›yla boflalt›ld›lar ancak bunlar›n rehabilitasyonu çokbüyük bir sorun olacakt›. Ve müttefiklerin epey bafl›n› a¤r›tt›. Mültecileraras›nda Beyaz Ruslar, Don kazanlar›, Kuban Kazaklar› vard›. General Denikinönce Malta’ya götürüldü. Ma¤lup General Wrangel de 1922 fiubat›ndaTürkiye’den ayr›larak ABD’ye gidecektir. Mütareke ‹stanbul’unu anlamak sosyo-ekonomik flartlar› tahlil etmekten geçer.Bu devir öncelikle bir enflasyon devridir. Türk alt›n liras› 1916’da 131 kurufliken 1918’de 452 kurufla ç›km›fl bulunmaktayd›. Bu hayat pahal›l›¤›n›n 20 katartmas› demekti. Toplumsal koflullara gelince, Dünya Savafl› ve Mütareke devri boyunca ‹stan-bul’un neredeyse üçte biri yand›. ‹talyanlar›n hâkim oldu¤u Anadolu yakas›nda,ç›kan büyük Üsküdar yang›n›n›n Türkleri flehirden kaç›rmak üzere Rum çetelertaraf›ndan ç›kar›ld›¤› iddias› ciddidir. Buna ‹ngilizlerin k›smi katk›lar› daunutulmamal›d›r. Birinci Dünya savafl›ndan sonra bütün dünyay› tehdit eden büyük bir gripsalg›n› oldu. Bu salg›n boyunca 25 milyon insan öldü. Bu say› savafl boyuncaölen 10 milyon insan say›s›ndan daha fazlayd›. Böylesi bir salg›n›n ‹stanbulboyutlar›nda ve uluslararas› ticarete aç›k bir flehri etkilememesi mümkünde¤ildi. Fakat ilginç bir flekilde al›nan s›n›rland›r›c› tedbirler ‹stanbul’u çok etk-ilemesinin önüne geçti. Türk K›z›lay›, Müttefik K›z›lhaç›, Rus Beyaz Haç›,Amerikan Do¤u Yard›m Örgütü, Müttefik fiehir Karantina komisyonuçal›flmalar› etkili oldu ve ‹spanyol gribi ‹stanbul’u etkisi alt›na alamad›. 12

Yedikule’de Kanada Veremli Çocuklar Hastanesi, Bo¤azda Trahomlu ÖksüzlerEvi kurulmufl, sosyal yard›m tedbirleri al›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Misyon faaliyet-leri genelde sa¤l›k kurulufllar› oluflturma ve sahipsiz insanlara sahip ç›kma biçi-minde olmufltur. Ayda ortalama 2500 kiflinin veremden öldü¤ü gerçe¤i ciddi birsa¤l›k sorunu ile karfl› karfl›ya bulunuldu¤una iflaret ediyordu. Amerikal›lar›nçeflitli yard›m ma¤azalar› açmalar›, Amerika’dan un, konsantre süt gelmesi fiy-atlar› afla¤› çekmeye bafllad›. Mahmutpafla, Rumelihisar›, Aksarayda bu yard›mma¤azalar› yayg›nlaflt›r›ld›. Amerikan K›z›l Haç› çal›flmalar›nda epey baflar›l›oldu. ‹stanbul’un iaflesi mütareke döneminin en önemli sorunlar›ndan birini teflkiletmifltir. Savafl döneminde Osmanl› imparatorlu¤unun geleneksel iafle yollar›abluka dolay›s›yla kesildi¤inden Anadolu ürünleri tarihte ilk defa ‹stanbul’aakmaya bafllam›flt›. Bu demiryolu flebesi sayesinde baflar›ld›. ‹âfle Nezareti bunedenle kurulmufltu. Harp y›llar› kabineleri hakk›ndaki vagon yolsuzlu¤u iddi-alar› bu y›llara dek düflecektir. Savafl devam etti¤i sürece Berlin-Ba¤dat hatt› sayesinde Almanlar flehre kömürgetirmeye devam ettiler ama mütarekeden sonra bu kaynak tükendi. fiehir 1919


144

k›fl›n› besin arz› düflük bir flekilde geçirmek zorunda kald›. fiubat’ta ‹stanbulpazar›na Amerikan ilgisi artt›. Bu sayede, ‹stanbul ucuz Amerikan bu¤day›tüketmeye bafllad›. Beyaz ekmek maliyeti nispeten ucuzlad›.Siyasal meselelere gelince, öncelikle, Talat Pafla’n›n sadaretten istifas›ndan, 1Kas›m 1922’de Osmanl› Devletinin ink›raz›na iliflkin TBMM karar› al›n›ncayakadar Payitahtta göreve gelmifl hükümetlere mütareke kabineleri denir. Bunlar›,‹ttihat ve Terakki’nin artç› hükümetleri, iflbirlikçi ve Anadolu hareketinibast›rmaya çal›flan hükümetler ve Anadolu hareketinin asl›nda meflru birhareket oldu¤una inanmakla birlikte geleneksel Osmanl› idare mant›¤› ile düflü-nen hükümetler fleklinde üçe ay›rmak mümkündür. 13

‹ttihat ve Terakki önderleri Köstence yoluyla Almanya’ya kaç›nca, iktidaralan›nda bir siyasi vakum do¤du. 1911 seçimi ile bafllayan ‹tilafç›-‹ttihatç›ayr›flmas› Bab›ali Bask›n›na ve Mahmut fievket Pafla’n›n bir suikaste kurangitmesine yol açm›fl; bu da derin bir saflaflmaya neden olmufltu. Savaflla birlik-te kesintiye u¤rayan ama alttan alta devam eden iktidar mücadelesi,ma¤lubiyetin faturas› temelinde bir devrin hesaplaflmas›na dönüflecekti. Hemde iflin içine müttefikleri de dâhil ederek.14 Bunu izleyen siyasal geliflmeleryak›n tarihimizle ilgili literatürde “Harp Kabinelerinin ‹sticvab›” olarak bilin-mektedir.15 Bu geliflmeler gerçekte bir “devri sab›k yaratma” girifliminden baflkabir fley de¤ildir. Hürriyet ve ‹tilaf Partisi, iktidara adayl›¤›n› yeni postane karfl›s›ndaki VeloraHan›nda bir genel merkez binas› edinerek duyurmufl oldu. Ve Damat Ferit’insadareti ile iktidara geldi. Mütareke ‹stanbul’u Hürriyet ve ‹tilaf’›n d›fl›ndabirçok siyasal partinin örgütlendi¤i ve farkl› davalar peflinde kofltu¤u bir atmos-fer sergilemifltir. Bunlar›n bafl›nda ayr›l›kç› örgütler gelir. Bunlardan biri Kürdistan Teali Cemiyetidir. Bu cemiyetin içinde 1925’te fiark‹stiklal Mahkemesi taraf›ndan idam edilecek olan Seyyit Abdülkadir vard›r.Harekete Babanzadeler de ilgi göstermektedirler. Ermeni Daflnak ve H›nçak par-tilerinin müttefik himayesinde legal partiler gibi örgütlendiklerini ve etkinlik-lerde bulunduklar›n› ifade etmek gerekir. ‹stanbul Rumlar›n›n Mavri Mira (KaraBaht), Etniki Eterya (Milli Cemiyet), Kordos, Rum Müdafaa-› Milliye Cemiyeti,Rum Muhacirin Cemiyeti, Nea Zoi (Yeni Hayat), Asyay› Sugra Cemiyeti gibisiyasi maksatl› cemiyetler oluflturduklar›n› ve ‹stanbul’un Yunanistan’a ilhak›n›sa¤layacak çal›flmalar içinde olduklar›n› biliyoruz. Bat›yla iyi geçinerek, diplomasi yoluyla sonuç al›nabilece¤ini düflünençevrelerin en baflta geleni Wilson Prensipleri Cemiyetidir. ‹stanbulNuruosmaniye’de Zaman Gazetesi idarehanesinde Halide Edip, Celalettin ArifBey, Necmettin Sadak, , Ahmet Emin Yalman, Yunus Nadi taraf›ndan Ocak1919 y›l› Ocak ay›nda kurulmufltur. .Bundan sonra. ‹ngiliz Muhipleri Cemiyeti gelir. Beyo¤lu Mis Sokak’ta RomanyaSefareti karfl›s›nda fiuray› Devlet eski üyesi Sait Molla ve Rahip Frew taraf›ndankurulmufltur. Bu din adam› ‹stanbul ‹ngiliz ‹stihbarat›n›n bafl› oldu¤unu söyle-


145

mek do¤ru olur. Türkçe ‹stanbul Gazetesi sahibi olan Sait Mollan›nönderli¤inde cemiyet kurulmufltur. Galata Kemankefl Karamustafa Pafla Camiiimam› Memifl Hoca, fiehremini camii imam› Haf›z Halit gibi simalar›n öncülüketti¤i hareket bir beyanname yay›nlayarak, ‹stanbul’da ‹ngilizci bir çevre yarat-maya çal›flm›fllard›r. Bu beyanname “Zîrde vâz›ü’l-imza bizler, hâmi-i adâlet veinsâniyet ‹ngilizler’e muhip oldu¤umuzu imzam›zla tevsik ve ‹ngiliz MuhipleriCemiyeti nâm› ile bir cemiyet teflkiline karar verdi¤imizi beyan ederiz.” ifadesiile sona eriyordu. Cemiyetin kurulufl bildirisini imza eden- sahte beyanlar dahil- üye say›s› 50bine yak›nd›. Bu say›ya Ryan ve Deeds’in sa¤lad›¤› para ile ulafl›lm›flt›. CemiyetFatih, Aksaray, fiehremini ve Kas›mpafla’da flubeler kurdu. Az›nl›klar›n “pasa-van›” gibi cemiyet kimli¤i hüviyet varakas› yerine geçmeye bafllad›. Bu kimli¤iibraz eden Osmanl›, ‹ngiliz iflgal yönetiminden iyi muamele görüyordu. ‹ngiliz ‹stihbarat subay› Benet ,Deeds, Harrington, Dickson ve Thomson,Musul’da faaliyet göstermek isteyen English Petroleum fiirketine tavassuttabulunuyorlard›. Zaman›nda, Abdülhamit taraf›ndan petrolün bulundu¤u baz›araziler Hazinei Hassaya al›nd›¤›ndan bu bölgeler Hanedan›n mal› say›l›yordu.Buna ra¤men, petrol bölgelerine el koymak için hukuki formüller üretilmeyeçal›fl›l›yordu. Gerçi ittihatç›lar Abdülhamid’i devirdikten sonra bütün mallar›nael koyup emvalini devlet mal› yapt›lar ise de, sonradan ‹ttihatç›lar›n tasarru-


1918'de müttefik uçaklar›n›n tahrip eti¤i Haydarpafla Gar› ve Selimiye K›fllas› (‹flgal ‹stanbul’undan Foto¤raflar, s. 28)

146

flar›n› ortadan kald›ran bir kararname yay›nland›. En sonunda fiaziye Sultan›nhissesi 10 bin liraya bu flirkete sat›larak ‹ngiliz Muhipler Cemiyeti mensuplar›çok önemli bir ifl ba¤lant›s› kurmufl oldular. Bunlar›n d›fl›nda, milli davaya k›smen hizmet eden siyasal oluflumlar da yokde¤ildi. Örne¤in, Milli Kongre bunlardan biridir. Ayan üyesi Abdurrrahmanfieref, Göz Tabibi Esat Ifl›k Pafla bunlar›n bafl›nda gelir. Esat Pafla, Üçüncü DamatFerid kabinesi devrinde önce Kütahya’ya sürgün edilmifl, sonra da Malta’yagötürülmüfltür. Bir baflkas› Ahmet R›za Bey’in Vahdeti Milliye Heyetidir. 6 Mart 1919 tarihindeBinbirdirekte, Ahmet R›za ve Baro Reisi Celaleddin Arif Bey’in önderli¤indekurulmufltur. Ahmet R›za Damat Ferid’e sadr›azaml›kta rakip olmufl, ancakAyan Reisli¤ine atanm›flt›. King-Crane komisyonu ‹stanbula geldi¤indeAmerikan mandas› meselesini heyetle tart›flm›fl, Franche Desperey ile iliflki kur-maya çal›flm›fl, Daha sonra ‹talya ve ‹sviçre yoluyla Parise giderek ve Anadolulehine kamuoyunu etkilemeye çal›flm›flt›r.Kiraz Hamdi Pafla’n›n öncülü¤ünde kurulan Nigehban Cemiyeti Askeriyesi ileMa¤durini Siyasiye Teavün Cemiyeti daha s›n›rl› çevrelerde etkili olan siyasioluflumlard›. Piyerloti Cemiyeti bir baflka ilginç örnektir. 1920’de Matbuat cemiyetinde kurul-mufltur. Fahri baflkan› Veliaht Abdülmecid Efendi olmufltur. Yahya Kemal,


‹flgale karfl› düzenlenen meflhur Do¤anc›lar Mitingi

147

Ebuzziya Velid, Abdülhak Hamid, Hamdullah Suphi, Süleyman Nazif, veYakup Kadri de cemiyetin içinde yer alm›flt›r. Bu cemiyetin tavassutu ile ClaudFarer 1922’de ‹stanbul’a gelecek ve Ankara ile temas› sa¤layacakt›r. Bir baflka ilginç mütareke simas› Baro Baflkan› Lutfi Fikri Bey’dir. ‹kinciMeflrutiyet döneminin bu ünlü muhalifi Müdafaa-› Hukuk hareketinin demuhalifi olmakta gecikmemifltir. Müsalemet ‹ttifak› ad›yla bir örgüt kuran veDersimli Lütfi Fikri Bey, müdafaa-y› hukukçular› Anayasa Hukuku bilgisindenyoksun olmakla suçlayacak, kurtulufltan sonra Refet Pafla’n›n ‹stanbul Üniver-sitesi söylevine verdi¤i cevapla Ankara Hükümeti ile çat›flacak ve nihayetHilafetin ilgas› öncesinde A¤a Han Mektubu ile ilgili olarak yarg›lanacak vemahkum olacakt›r.16

Tarikat-› Selahiye Cemiyeti ve Distolcüler, fiark-› Karip Çerkesleri Temin-iHukuk Cemiyeti ve Cemiyet-i Akvâma Müzâheret Cemiyeti gibi dernekler demütareke devrinde kurulmufl ve siyasal etkinlikte bulunmufl örgütlerdir. Bu konuyla ilgili vurgulanmas› gereken son bir siyasal cereyan sosyalizmolmal›d›r. Bunlar›n bafl›nda, Türkiye ‹flçi Çiftçi Sosyalist F›rkas› gelir. Bab›aliCaddesi’nde Çiftçi Kütüphanesinde kurulmufltur. Vedat Nedim Tör, EthemNejat, Doktor fiefik Hüsnü Deymer partinin öncüleridir. Türkiye’ye sosyalizmfikri Almanya’dan gelmifltir. ‹lk Türk sosyalistlerinin Berlin’de Spartakistlerletemaslar› oldu¤una dair bilgiler mevcuttur. Almanya ve Osmanl› Devleti savafld›fl› kal›nca Berlin’de e¤itim gören Osmanl› ö¤rencileri Hamburg Liman›ndanAkdeniz Vapuru ile 19 May›s 1919’da Türkiye’ye dönmüfllerdir. Türkiyeyegelen bu kadro daha sonraki dönemde Türk sosyalizminin kurucu babalar› ola-cakt›r. Mütareke ‹stanbul’unun ‹kinci sosyalist partisi Türkiye Sosyalist F›rkas›’d›r.Sirkeci Hocapafla Hamam› sokakta kurulmufltur. Dr. Refik Nevzat, Suphi Nuri‹leri, Hamallar Kahyas› Salih Reis, ‹fltirakçi Hilmi taraf›ndan Osmanl› SosyalistF›rkas›’n›n devam› olarak kurulmufltur. Parti, tramvay ve debba¤hane iflçileriniörgütleyip grev yapt›r›nca Müttefik karargah›n›n dikkatini çekmifl, ‹fltirakçiHilmi’ye bir otomobil hediye ederek grevi sona erdirmeye çal›flm›flt›r. Parti,1921 ve 1922 y›l›nda 1 May›s ‹flçi Bayram›n› gösterilerle kutlam›flt›r. Mütareke‹stanbul’unun TSF’nin Genel Merkez binas›nda bir k›z›l bayrak çekilmifl bulun-maktayd›. ABD’nin Yak›n Do¤u ilgisi, Amerikan iç savafl›ndan sonrad›r. Amerikan misy-oner okullar› XIX. yüzy›l boyunca Osmanl› topraklar›nda yayg›nl›k kazanm›flt›.Robert Kolej, Amerikan K›z Koleji, Beyrut Koleji önde gelenlerdir. ‹zmir,Samsun, Merzifon, Kayseri ve Mersinde de aç›lan Amerikan okullar› bunlar›nörnekleridir. Sonradan bu okullar Ermeni Bulgar ve Rum ayr›l›kç›l›¤›n›n beslen-di¤i yerler olmufltur. ABD Birinci Dünya Savafl›’na yeni dünya düzeni kurma sav› ile kat›lm›flt›r.Baflkan Wilson Temmuz 1918’de Washingtonun mezar› bafl›nda yapt›¤› konufl-ma ile ilk kez görüfllerini dünyaya duyurmufltur. Bunu Eylül 1918’de New York


148

Metropolitan Operada adil bir dünya düzeni, vaadi ile tekrarlam›flt›r. Wilsonprensiplerinden 12. madde Osmanl› kamuoyunu yak›ndan ilgilendirmifltir.Versay Bar›fl konferans›na kat›lan ABD, ‹stanbul Hükümeti taraf›ndan önemsen-mifl, özellikle ‹ngiliz ve Frans›zlara karfl› bir denge unsuru olarakkullan›labilece¤i umulmufltur. Galip ülkeler içinde bulunan ABD Kongresinin Senato kanad› Osmanl› toprak-lar›n›n gelece¤i ile ilgili raporlar haz›rlamak üzere iki komisyongörevlendirmifltir. ‹lki King-Krane komisyonu ad›n› tafl›r ki ABD yak›ndo¤u yük-sek mümessilli¤i ile görevlidirler. 1919 yaz› boyunca, Anadolu, Suriye veFilistin’de incelemeler yaparak, bu bölgelerde bir manda yönetimi kurulupkurulamayaca¤›n›n araflt›rmas›n› yapm›fllard›r.17

‹kinci Heyet ise General Harbord Heyetidir.18 General Harbord Anadolu veErmenistan› dolaflarak incelemelerde bulunmufl ve manda yönetimininsak›ncalar› ve maliyetini tahlil ederek raporunu Senato’ya sunmufltur. Bu raporile Ermenistan kurulmas›n›n nüfus yo¤unlu¤u bak›m›ndan mesnetsiz oldu¤unuAmerikan Senatosuna bildirmifltir. Harbourd Karabekir (Erzurum’da ) veMustafa Kemal Pafla’yla (Sivasta) görüflmüfltür.19

ABD’nin Bo¤azlardan geçifl rejimi ile ilgili resmi görüflü, Midye-Enez hatt›ndan,Sakarya nehrine kadar milletleraras› statülü bir bölge olmas› yönünde idi. Buçerçevede American Bible House’un yay›n organ› The Orient, bo¤azlar›n ‹stan-bul üzerinde siyasi emeli olmayan bir beynelmilel komisyon taraf›ndanyönetilmesini teklif etmifltir. Komisyona olas›l›kla katk›s› beklenen ülkeler iseflunlar olacakt›: ABD, Finlandiya, Japonya, hatta Brezilya. Mütarekenin bafl›ndan itibaren ‹stanbul meselesi ve Türk bo¤azlar›ndan geçiflmeselesi müttefikler aras›nda tart›fl›lm›flt›r. ‹ngiltere, galipler bloku içinde ‹stan-bul üzerinde hegemonya kurmaya en istekli devlet olarak dikkat çekmifltir.Bo¤azlar rejimi hakk›nda ‹ngiliz Baflbakan› Loyd George ve D›fliflleri bakan›Curzon serbest bo¤azlar rejimi veya mümkünse daha ileri düzeyde ‹ngiliz ç›kar-lar› peflinde koflarken, Frans›zlarla görüfl ayr›l›¤›na düflecektir. La Parole Libre,‹ngiliz planlar›n› Türk bo¤azlar› üzerinde ‹ngiliz egemenli¤i kurmaya yönelikbir operasyon olarak nitelemifltir. ABD de Demokratlar›n iktidardan düflüflü, 1920’den itibaren ABD siyasetinide¤iflikli¤e u¤ratm›flt›r. 1920 kas›m›nda Demokrat Parti Cumhuriyetçilerkar›fl›s›nda 10 milyon oy farkla seçimleri kaybedecek ve Wilsonun tezleri etkin-li¤ini yitirerek ABD bir kez daha içe kapanacakt›r.20 Yeni ABD politikas›Wilsonu Monroe doktrininden (izolasyonist politikas›ndan ) ayr›lmakla suçla-cak ve bir süre sonra görüflleri hiç ra¤bet bulmayacakt›r. Cemiyeti AkvamMisak› ve Versailles Antlaflmas› da ABD Senatosunda reddedilecektir.21 Bunedenle ABD’nin Mütareke dönemininin bafl›ndaki etkin konumu gittikçezay›flayacak, ‹stanbul’daki ABD yüksek komiserli¤i, ‹ngiliz komiserli¤ininyan›nda etkisini yitirecektir. ‹flgal, iflbirlikçi Hürriyet ve ‹tilaf Hükümetlerininhimaye ve deste¤inde k›sa sürede büyük bir ‹ngiliz bask›s›na dönüflecektir.


149

Bunun ilk tezahürü, daha parlamento da¤›t›lmadan bafllayan 5. fiube sorufltur-malar› ve Harp Kabinelerinin ‹sticvab› diye bilinen süreçtir.Mütareke ile birlikte, çok hummal› bir flekilde gündeme getirilen Ermeni iddi-alar›n› yerinde incelemek üzere Adliye ve Dahiliye memurlar›ndan karmakomisyonlar kurularak 10 bölgeye gönderilmifltir. Mebusan Meclisinde bulunanfiam, Asir ve Kudüs mebuslar› birlikte bir önerge vererek 12 Aral›k 1918’deAliye Divan-› Harbi Örfisi’nin icraat›na dair neflredilen rapor inceletilmifl; vekanunsuzlu¤u tesbit edilen yöneticiler hakk›nda savafl dönemi suçlar› kovufltu-rulmaya bafllanm›flt›r.22

‹ddialar temel olarak Ermeni tehciri ile ilgiliydi. ‹ttihat ve Terakki yöneticileriErmeni soyk›r›m› ile suçland›lar. Meflrutiyet dönemi polis müdüriyetiSansaryan Han ‹ttihat ve Terakki devri devlet ricalinin ilk tutukland›¤› mekanoldu. Sait Halim Pafla’dan bafllamak üzere birçok ünlü ‹ttihatç› tutukland›.Tutuklular daha sonra Bekir A¤a bölü¤üne tafl›nd›lar. Hayret Pafla Divan-› Harbikuruldu. Baflmüdde-i Umumi vekili Haralambo Efendi bu divan-› harpten siyasitazyikler nedeniyle çekildi. Naz›m Pafla Mahkemeye reis oldu. Mahkeme,Bo¤azl›yan Kaymakam› Kemal Beyin idam›na karar verdi.23 Damat FeridHükümeti ‹ngilizlere hofl görünmek için Ermeni tehciri ile iliflkilendirilen birbaflka mülki idare amiri Urfa mutasarr›f› Nusret Bey de idama mahkum edildi.Bu iki olay milliyetçi duygular› tahrik etmekten öte hükümetin hiçbir ifline yara-mad›.24

Genel olarak mütareke ‹stanbulu Cemil Topuzlu’nun belediye baflkanl›¤› alt›ndageçmifltir. Topuzlu ilk kez 1912’de fiehremini olmufltu.Topuzlu, dünya savafl›ndan sonra bir kez daha bu defa Tevfik Pafla taraf›ndangöreve getirildi. Belediye reisli¤i döneminde ‹stanbul’da müstakil 20 belediyedairesi bulunmaktayd›. Belediye Baflkanl›¤› (fiehremaneti) binas› iseSultanmahmut Türbesi’nin karfl›ndaki eski binada bulunuyordu. ‹stanbulbelediye teflkilat› Paris Belediye teflkilat flemas›na göre örgütlenmiflti, 1912itibariyle, belediyenin y›ll›k varidat› 180 bin lira masraf› 450 bin lira oldu¤unagöre ciddi bir kaynak s›k›nt›s› içinde oldu¤u söylenebilir. Topuzlu, Damat Feritkabinesinde Naf›a Naz›rl›¤›n› kabul etti. Versay Bar›fl görüflmelerinde TevfikPafla ile birlikte bulundu. Baflkanl›¤› döneminde, ‹stanbul tam bir sosyal çöküntü içindeydi. Açl›k vesefalet ve düflmekte olan aristokrasi s›n›f›n›n s›k›nt›lar› günlük hayat›n birparças›yd›. Kadro d›fl› kalm›fl, zabit ve memurlar›n yaflad›¤› hayat içler ac›s›yd›.Anadoluya geçmeyen zabitan ve memurlar Hükümet kendilerini maafl vereme-di¤inden büyük geçim s›k›nt›s› içindeydiler.25

fiehirde, iflgalin tahrik etti¤i ortamda genifl bir fuhufl sektörü geliflti. 8 Ekim 1915tarihli Emrâz-› Zühreviyenin Men-i Sirâyeti Hakk›nda Nizamnâme yetersizkald›. Mütarekede, resmi kay›tl› 2125, vesikas›z çal›flanlarla birlikte 4-5 bincivar›nda hayat kad›n›n bulundu¤u tahmin ediliyor. Mütareke y›llar›nda RobertKolej’de sosyoloji profesörü olan Clarance Johnson’un Constantinople Today


150

adl› kitab› ‹stanbul genelevlerinde sermaye olarak çal›flan fahiflelerin da¤›l›m›n›veren ilginç bir araflt›rmad›r. Bu araflt›rmaya göre, Galata’da çal›flanlar›n ço¤u Rumdur. Bunlar›n baz›lar›Yunan pasaportu tafl›rlar. hatta çal›flanlar içinde ‹spanyol ve zencilerin dahibulundu¤u kay›t alt›ndad›r. Mütarekenin Abanos Soka¤› ayn› zamanda uyufltu-rucu al›m sat›m›n›n yap›ld›¤› bir yer olarak bilinmektedir. Lüks randevu evleride eksik de¤ildir. Bunlar içinde en meflhuru Beyo¤lu’ndaki Yankee House’d›r. Emraz-› zühreviye mevzuat›yla çal›flmaya bafllayan S›hhiye Heyeti’nin merkeziBeyo¤lu’ndad›r. Galatada ‹stanbul ve Kad›köy’de flubeleri var. Enver Pafla’n›nsavafl y›llar›nda Yüksekkald›r›m’da açt›¤› Emraz-› Zühreviye Hastanesi ve fiiflliBulgar Erkek Mektebi’nde aç›lan 600 yatakl› Zührevi Hastal›klar Hastanesi buçeflit hastalar› kabul etmektedirler. Clerance’›n araflt›rmas›na göre, 1917-1920aras›nda Belso¤uklu¤u (gonore), Frengi ve Frengi ç›ban›ndan tedavi görmüflkad›n say›s› 11.883 kifliye bali¤ olmufltur. Müttefik iflgali, esas itibariyle flehrin askerî bak›mdan en ehemmiyetli nokta-lar›n›n denetim alt›na al›nmas› anlam›na geliyordu. Bir yandan Anadolu’nunher taraf›ndan mütareke gere¤i el konulan silahlar Zeytinburnu ve Maçka silah-hanelerinde depolan›rken, bir yandan da müttefikler flehri kendi aralar›ndagüvenlik alanlar›nda bölmüfllerdi. ‹ngilizler, Pera, Galata, ‹stanbul liman› veseyr ü sefer güvenli¤ini kimseye b›rakmad›lar. Merkezi büyük k›fllalar›n deneti-mi de ‹ngilizlerin elinde idi. Ancak, XX. yüzy›l›n bafl›nda da ‹stanbul dünyan›nen büyük flehirlerinden biri olmak itibariyle tamamen denetlenmesi büyük birsorun teflkil ediyordu. fiehirde bulundurulan müttefik askeri say›s›n›n tam birdenetim kurmaya elveriflli olmad›¤›n› söyleyebiliriz. Bu miktar›n artt›r›lmas›yeterince uzun sürmüfl ve maliyeti çok yükselmifl bir savafl›n faturas›n›n dahaartmas› anlam›na gelecekti. Avrupa’n›n galip devletlerinin yöneticileri ciddisosyal sorunlarla karfl› karfl›ya bulunuyorlard›. ‹ngiltere’de ‹flçi Partisi yük-seliflteydi, Fransa’da Sol Kartel iktidar› istiyordu. Bu bak›mdan muhafazakârpolitikac›lar en az maliyetle iflgali sürdürmek ve ç›karlar›na en uygun bar›flanlaflmas›n› bu koflullarda aramak zorundayd›lar. Yani ne ‹ngiltere ne Fransa‹stanbul’da daha fazla asker bulundurma gücüne sahip de¤illlerdi. ‹stanbul’da‹talyan, Amerikan hatta Japon varl›¤› sembolikti. Bir bayrak gösterme, biz degalipler blokunun parças›y›z. Bizim de görüfllerimiz dikkate al›nmak zorundad›rdemek istiyorlard›. Berlin-Ba¤dat hatt›n›n denetimini önemseyen ‹ngilizler Selimiye ve HaydarpaflaGar›’n›n sorumlulu¤unu kimseye b›rakmamakla birlikte, Üsküdar ve Kad›köysahilleri ‹talyan ve Frans›z askeri polisinin denetimine verildi. Bu ba¤lamda 16Mart 1920 iflgal tarihi aç›s›ndan önemli bir dönem noktas›d›r. O gün, Moda’dabulunan ‹ngiliz Tümen Komutan› Croker, Üsküdar’daki Türk komutana flehirdes›k›yönetim ilan edildi¤ini, bu nedenle Jandarma hariç Türk subay ve erlerininsilah tafl›mamalar›n› ve k›fllalar›n› terk etmemelerini tebli¤ etti.26

‹tilaf devletleri ‹stanbul temsilcileri ile ‹stanbul Polis müdürü Halil Bey aras›nda


151

yap›lan 26 fiubat 1919 tarihli görüflme ve al›nan kararlara göre, flehir asayifl nok-tas›ndan üç bölüme ayr›lacakt›; Beyo¤lu, ‹stanbul ve Üsküdar. Üsküdar cihetiiki m›nt›kaya ayr›l›yordu. Bu ayr›ma göre Kad›köy, K›z›ltoprak ve Haydarpaflabirinci m›nt›kay›, Üsküdar, Çengelköy ve Beykoz ikinci m›nt›kay› oluflturuyor-du. Her bir bölgenin bafl›na birer irtibat komiseri veriliyordu. Her bölgede‹ngiliz, Frans›z ve italyan polislerin onar polis ve birer subaydan oluflan birerasayifl grubu teflkil edilmiflti. ‹tilaf›n Üsküdar ciheti komutan› ‹talyan AlbayKaprini idi. ‹tilaf ‹nzibat Kuvvetlerinin genel komutan› General Fuller olacakt›.27

Milli mücadelenin uç vermesi, Yunan iflgalinin Anadolu’nun içlerine yay›lmaistidad› göstermesi, ‹ngiltere’nin Yunanistan› öncelikli müttefik olarak görmesi‹talyan›n ittifaktan fiilen kopufluna neden oldu. Bu fiili durum, resmi söylemide¤ifltirmemekle birlikte, ‹flgali bir ‹ngiliz Frans›z eylemine indirgemifl olacakt›.1920’de ittifaktan kopan ‹talyanlara, Sakarya zaferinden sonra Frans›zlarkat›lacaklard›r. Fransa, Kilikya’y› tahliye ederek, ayr› bar›fl›n yollar›n› aramayabafllayacakt›r. Bu taktik de¤ifliklikler, flehrin Anadolu yakas›nda baz› kilit noktalar hariç dene-timin gittikçe gevflemesine yol açt›. Önce ‹talyanlar sonra Frans›zlar birçok “mil-liyetçi “eyleme göz yummaya bafllad›lar. Er geç toplanacak Bar›fl Konferans›aç›l›p, müzakere bafllad›¤›nda ‹ngilizlerin olabildi¤ince zay›f kalmas›n› istiyor-lard›. Mütareke döneminin bafl›nda, bütün flehirde oldu¤u gibi Üsküdar’da da Rumtaflk›nl›klar› görüldü. fiehrin Yunanistan’a ilhak›n› sa¤lamak üzere tertip edilenpropaganda ve gösterilerden Üsküdar da nasibini ald›. Semtin Türk ve islamdemografik niteli¤ini de¤ifltirmek için birçok kundaklama, adam kaç›rma, adamöldürme gibi ahalinin bölgeyi tahliye etmesine yönelik Rum eylemleri oldu.Harbiye Nezaretinin Dahiliye Nezaretine gönderdi¤i 6 Mart 1919 tarihli teldeRumlar›n Üsküdar, Pendik, Erenköy civar›ndaki müslüman mahalleleri göçezorlad›klar› belirtildi.28 Eylemler Rum çeteler taraf›ndan örgütleniyordu.Bunlardan Çak›r Yorgi, Karabacak ve Anesti Kaplan çeteleri Üsküdar,Anadoluhisar› Bostanc› aras›nda faaliyet gösteriyordu. Çeteler daha sonra MilliAlemdar ad›n› alan bir kuvay› milliye grubu taraf›ndan imha edildi.29 Bunund›fl›nda mütareke, Üsküdar için büyük yang›nlar devridir. Biri 1920 EylülündeSelman A¤a mahallesinde, öbürü ise 15 A¤ustos 1921 de bafllayan büyük Üskü-dar yang›nlar› Yenimahalle, ‹cadiye, Sultantepe civar›nda 600 evin yanmas›naneden oldu.30 Belediye binas›, idadi ve Sultanilerin ‹ngilizler taraf›ndan özellik-le yak›ld›¤› iddialar› mevcuttur. Kuleli Askeri ‹dadisi, Kad›köy M›nt›ka Komutan›na bask› yap›larak tahliye ettir-ilmifl, bir süre transit ambar› olarak kullan›ld›ktan sonra Ermeni YetifltirmeYurdu olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.31

Patrikhane’nin manevi himayesinde Rum siyasal cemiyetleri etkinliklerinisürdürüyorlard›. Nea Zoi adl› Rum cemiyetin Üsküdar’da flubesi vard›.32

Rumlar, paramiliter örgütler de kurdular. Olas› bir iç kar›fl›kl›kta vurucu güç


152

olmak üzere kurulan Rum ‹zci Teflkilat› bunlardan biridir. Rumlar, izcilikgörünümü alt›nda askeri e¤itim verdiler. Üsküdar iskelesi merkez mektebi veKuzguncuk Rum Kilisesi mekteplerinde verilen e¤itimi, Yunan sefarethanesimemurlar› üstlenmifllerdi.33

Milli Mücadele boyunca, Anadolu’ya, çeflitli yer alt› örgütleri taraf›ndan silahkaçakç›l›¤› yap›lm›flt›r. Bunlar›n bafll›calar› Karakol, Müsellah Müdafaa-y›Milliye (Mim Mim), Felah (Hamza, Mücahit, Muharip), Muavenet-i Bahriye veNam›k gruplar›d›r.34 Silahlar›n kayna¤› ‹stanbul’a mütarekeden sonra getirilerekbelli merkezlerde toplanan silahlard›r. Bu silahlar, Anadolu yakas› sahil-lerinden Kefken’e ve oradan da ‹nebolu’ya ulaflt›r›l›yordu. Karadeniz’de devriyegezen müttefik gemilerinden gizlenerek gece yap›lan bu nakliyeye karadan dadestek veriliyordu. Karakol örgütü Büyük Çaml›ca K›s›kl› Camii ‹mam› NuriHoca sayesinde elde etti¤i silahlar› önce Dr. Esat Ifl›k Pafla’n›n çiftli¤ine, sonrada Alemda¤› memba sular›n›n atl› arabalar› ile Alemda¤›’na ulaflt›r›yor, oradanAnadolu içlerine gönderiyorlard›. Sultantepe’de bulunan Özbekler Tekkesi’nin mütareke ‹stanbul’unda çok özelbir yeri vard›r. Dergah, sadece silah nakli ifllerinin beyni de¤il ayn› zamandaAnadolu’ya kadro sa¤lama iflinin de merkezi konumundayd›. Tekke’nin fieyhiTürkiye’nin ABD nezdindeki ilk büyükelçisi olan Münir Ertegün’ün büyükbiraderi Ata Efendi’ydi. (1883-1936) Tekke, ‹stanbul Meclisi Mebusan›’n›n


Özbekler Tekkesi

153

‹ngilizlerce bas›lmas› ve Sultan Vahidettin taraf›ndan feshi sonras›nda, birçokmilletvekili ve yüksek rütbeli subay›n Anadolu’ya geçirilmesini örgütlemifltir.Yunus Nadi, Cami Baykut, Kaz›m Orbay, Nuri Conker, Hüsrev Gerede, Meclis-iMebusan Reisi Celaleddin Arif Bey, Halide Edip ve Hüseyin Avni Ulafl tekkeninAnadoluya geçirdi¤i kifliler aras›ndad›rlar. Geçiflin gizli, yeterince güvenllikoflullarda gerçekleflmesini sa¤lamak için bir Menzil Teflkilat› kurulmufl ve teflk-ilat› Kocaeli Kuva-y› Milliye kumandan› Yenibahçeli fiükrü Bey yönetmifltir.Menzil, dergâhtan bafll›yor, K›s›kl›, Dudullu, Alemda¤›, A¤va, Kand›ra,Adapazar›, Gevze Bo¤az› yoluyla Anadolu’ya ulafl›yordu. Teflkilat Beykoz,Gebze ve Kefken’de de gizli bir alt birim bulunduruyordu. Zaferden sonra Üsküdar’da, ‹stanbul’dakine paralel olarak bütün flartlar de¤iflti.Bar›fl Konferans›’n›n bir Avrupa ülkesinde de¤il, Üsküdar’da toplanmas›n›öneren milletvekilleri oldu. Üsküdar, Mudanya Mütarekesi ile çizilen fiile-Dar›ca hatt›n›n›n ötesinde kal›yordu. TBMM Hükümeti, bar›fla kadar bu hatt›ngerisinde kalacakt›. Büyük taarruz, Anadolu’daki iflbirlikçi Rum nüfusunMudanya üzerinden Kad›köy, Üsküdar, Kartal civar›na y›¤›lmas›na yol açt›.Bunlar ‹stanbul Rumu olmad›¤›ndan mübadele edileceklerdir. Türk ve YunanHükümetlerince imza edilen 30 Ocak 1923 tarihli Ahali MübadelesiAnlaflmas›’na göre, sadece ‹stanbul’un yerli Rumlar› mübadeleden istisna edile-ceklerdi. Bu ilke uyar›nca, 10 fiubat 1924 tarihli Mübadeleye Tabi ‹stanbulRumlar›n›n Tayin ve Tefriki Hakk›nda Talimatname ç›kar›lm›flt›r. Bu düzenle-meye göre, 30 Ekim 1918 tarihinden önce ‹stanbul nüfus idarelerinin yerli esasdefterlerine kaydolmufl olan Rumlar etablis (yerleflik) say›lacak, gerisi AnadoluRumu oldu¤undan mübadeleye tabi olacaklard›r. Üsküdar’a gelenler ço¤unluk-la bu kapsamda olan Rumlar olmufllard›r. ‹stanbul’a gelmifl olmakla birliktemübadele edilen Rum say›s›n›n 100.000 civar›nda oldu¤u tahmin edilmekte-dir.35 Etablis say›lmayan Rumlar 1923 Mart›ndan itibaren mübadele edilmeküzere Selimiye’de toplanmaya bafllam›fllard›r. Bir k›s›m Rum da kendi iste¤i ileAnadolu’dan gelerek ‹stanbul üzerinden Yunanistan’a gitmeyi tercih etmifltir.Bunlar›n bir k›sm› Heybeliada ve Büyükadada ve Yedikule Rum Hastanesi’ndemuamelenin tamamlanmas› için geçici bir süre bekletildiler. Sonuçta Kartal,Üsküdar, fiile, Beykoz, Bahçeköy, Gümüfldere civar›ndaki 1380 hane Rummübadele edilerek Yunanistan’a gönderilmifltir.36

Büyük Zafer ve TBMM ordular›n›n, müttefiklerin tarafs›z bölge ad›n› verdikleribölgeye do¤ru yönelifli, ‹stanbul’un harben müttefiklerden geri al›naca¤›korkusunu yaratm›flt›r. Milli Mücadele boyunca, Anadolu ihtilaline karfl› ç›kan,istiklal fikrini ve Kemalist önderli¤i küçümseyen müttefik yönetimi etraf›ndakümelenmifl çevreler korkuya kap›lm›fl, General Harrington’dan emniyet alt›naal›nmalar›n› istemifller, Taflk›flla’da bir süre himaye alt›nda tutulmufllar. AliKemal’in linç edilmesinden sonra, can güvenli¤inin kalmad›¤›n› düflünen 400Ankara Hükümeti muhalifi ‹ngiliz Hükümetinin tahsis etti¤i Egypt vapuru ileülkeyi terketmifltir. Lozan müzakereleri s›ras›nda, ‹stanbul mülki manada Ankara Hükümetine ilti-


154

hak etmekle birlikte, bar›fla kadar müttefik varl›¤› devam etmifltir.37 Fakat buvarl›k tamamiyle mahiyet de¤ifltirmifltir. ‹stanbul, Ankara ad›na önce, fevkalademümesssil Refet Pafla sonra Adnan Ad›var taraf›ndan yönetilmifltir. Müttefikvarl›¤› misafirli¤ine dönüflmüfltür.38

Lozan Bar›fl›n›n Türk delegasyonu bafldelegesi ‹smet Pafla taraf›ndan imzaedilmesini TBMM’nin antlaflmay› tasdiki izlemifl, Antlaflma hükümleri uyar›nca‹stanbul, müttefik yönetimi taraf›ndan TBMM Hükümetine teslim edilmesi afla-mas›na gelinmifltir. Kentin teslim al›nmas› iflini Selahattin Adil Pafla gerçekleflecektir. . Pafla, ‹stan-bul’da Ankara Hükümeti ad›na bulunuyordu. Bar›fl›n tasdikinden sonra, 25A¤ustos 1923’te Müttefik yüksek komiserleri Harrington, Charpy ve Montbelliile bir teslim/tesellüm belgesi tanzim edilerek, flehir sulhen geri al›nm›flt›r.2Ekim’de ‹tilaf kuvvetleri Dolmabahçe’de düzenlenen törenle flehri terket-mifllerdir.39

TBMM Or du su 5 Ekim ge ce si ni Üs kü dar’da ge çir mifl, Üs kü dar Mu ta sar r› f› Sa -det tin Bey ve Mer kez ko mu ta n› or du nun ra ha t› n› te min et mifl tir. Se li mi ye’de ko -nak la d›k tan son ra Üs kü dar is ke le si ne inen pi ya de ve top çu, is tih kâm ve mu ha -be re k› ta la r›n dan olu flan fiük rü Na ili Gök berk Pa fla’n›n Üçün cü Ko lor du su 6Ekim 1923 gü nü Sa ray bur nun dan fleh re gi re rek “kur tu lu flu” ger çek lefl tir mifl tir.40

KAYNAKÇA

Akgün, Seçil, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, ‹stanbul 1981.

Akflin, Sina, K›sa Türkiye Tarihi, ‹stanbul 2007.

Criss, Nur Bilge, ‹flgal Alt›nda ‹stanbul, ‹stanbul 1993.

Çavdar,Tevfik, Osmanl›lar›n Yar›-Sömürge Oluflu, ‹stanbul 1970.

Demirci, Sevtap, Strategies and Struggles: British Rethoric and Turkish Response, The Lausanne Conference1922-1923, ‹stanbul 2005.

Erdeha,Kamil, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, ‹stanbul 1975.

Erginer, Suat, ‹stanbul’un En Büyük An›t› ve fiemsipafla Facias›, ‹stanbul 1975.

Kemalettin fiükrü, Mütareke Ac›lar›, ‹stanbul 1930.

Konyal›, ‹brahim Hakk›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1977.

Kutay, Cemal, Türkiye ‹stiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, XIX.

Mufty-Zade K. Zia Bey, Speaking of the Turks, Türkler Hakk›nda, Osmanl› Aristokrat›n›n Mütareke Dönemi‹stanbul’u ve Türkiyesi’ne Dair ‹zlenimleri (çev. Kezban Acar), Ankara, 2004.

Harp Kabinelerinin ‹sticvab›, ‹stanbul 1933.

Mütareke Y›llar›ndan Vesikalar, Ahmet Emin Yalman’›n Mütareke Devrinde Yazd›klar›, Ankara 1943.

Özsoy, Osman, Kurtulufl Savafl›n›n Perde Arkas›, ‹stanbul 1999.

Sar›ca,Murat, Birinci Dünya Savafl›ndan Sonra Avrupada Bar›fl› Kurma ve Sürdürme Çabalar› (1919-29), ‹stan-bul 1982.

Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, ‹stanbul 1991.

Toker, Hülya, Mütareke Döneminde ‹stanbul Rumlar›, Ankara 2006.

Türkmen, Zekeriya, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yap›lanmas›, 1918-1920, Ankara2001.

D‹PNOTLAR


155

1 Nur Bilge Criss, ‹flgal Alt›nda ‹stanbul, ‹stanbul1993, s. 14.2 Kemalettin fiükrü, Mütareke Ac›lar›, ‹stanbul 1930, s. 21-22. 3 Criss, ‹flgal Alt›nda, s.104.4 a.g.e., s. 111-114.5 Kemalettin fiükrü, Mütareke Ac›lar›, s. 84, 104. 6 Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus ‹dare-i Umumiyesi Müdüriyeti’nce yay›nlanan “Memalik-i Osmaniye’nin1330(1914) senesi Nüfus istatisti¤i 14 Nisan 1919’da ‹stanbul Hükümetince sulh Konferans›na verilenmomeranduma esas teflkil ediyordu. Kamil Erdeha, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, ‹stanbul 1975, s.18-19.7 Criss, ‹flgal Alt›nda, s. 50.8 Mufty-Zade K. Zia Bey, Speaking of the Turks, Türkler Hakk›nda, Osmanl› Aristokrat›n›n Mütareke Dönemi‹stanbul’u ve Türkiyesi’ne Dair ‹zlenimleri (çev. Kezban Acar), Ankara 2004, s.105; Bu kitab›n özgün bask›s›Bo¤aziçi Üniversitesi Kütüphanesi Yak›n Do¤u Kolleksiyonu’nda bulunmaktad›r. bk. Mufty-zade K. Zia Bey,Speaking of the Turks, New York 1922. 9 Criss, ‹flgal Alt›nda, s.36, 37.10 Mufty-Zade K. Zia Bey, Speaking of the Turks, s.43-44, 73. 11 Criss, ‹flgal Alt›nda, s. 51-53. 12 a.g.e., s. 235.13 Bu hükümetleri kronolojik olarak ele almak gerekirse, Talat Pafla’n›n istifas›ndan sonra Mondrosu imza-layan ‹zzet Pafla Hükümeti 14 Ekim-8 Kas›m 1918; Abdülhamid döneminden beri her kriz an›nda göreveça¤r›lan eski Londra sefiri ›l›ml› Tevfik Pafla Hükümeti 11 Kas›m 1918-3 Mart 1919; ‹ttihat ve Terakkikal›nt›lar›n› siyasetten silmeye yeminli Hürriyet ve ‹tilaf Cephesi ad›na iktidara gelen Damat Ferid Hükümeti,4 Mart -30 Eylül 1919: Müdafaa-› Hukuk hareketinin ciddili¤i karfl›s›nda Anadolu ile iflbirli¤i yollar› aray›pMebuslar Meclisi seçimine raz› olan Ali R›za Pafla Hükümeti, 12 Ekim 1919-3 Mart 1920; Salih Pafla’ya baflkaseçenek kalmad›¤›ndan kurdurulan hükümet, 8 Mart -2 Nisan 1920; Anadolu’nun ayr› bir hükümet kurmateflebbüsü karfl›s›nda askeri tedbirlere baflvuran Damat Ferit Pafla’n›n kurdu¤u 5 Nisan-17 Ekim 1920 tarihleriaras›nda görevde kalan hükümeti ve onun baflar›s›zl›¤› karfl›s›nda, Osmanl› Devleti’nin son sadr›azam› AhmetTevfik Pafla’n›n 21 Ekim 1920- 4 Kas›m 1922 aras›nda görevde kalarak z›mnen Anadolu’yu destekledi¤ihükümeti olarak özetlenebilir. 14 ‹ttihatç›lar›n artç› hükümeti say›lan ‹zzet Pafla Hükümeti çekildikten sonra göreve gelen iktidar, galiplermasas›na hofl görünmek için özel bir mahkeme kurarak önceki iktidar›n ileri gelenlerini sorgulam›flt›r.Bununla ilgili yay›n ayn› bafll›kla Vakit Matbaas›’nda 1933’te yay›nlanm›flt›r. Ocak 1919’da Amiral Calthropeyarg›lananlar› flöyle tasnif eder: 1-Ateflkese direnenler 2-‹ngiliz savafl esirlerine kötü davrananlar 3-Ermenitehcirine ad› kar›flm›fl olanlar. Mütareke hükümlerini uygulamayarak direnen komutanlar›n ço¤u sonradanMalta’ya sürgün edilmifltir. Bunlardan en ünlüleri Medine müdafii Fahrettin Pafla (Türkkan) , Musul’da dire-nen Ali ‹hsan Sabis’tir. Ayr›ca Nihat An›lm›fl, Yakup fievki Subafl› gibi isimlerde burada zikredilmelidir. Bukomutanlar›n hepsi zaman içinde Milli Mücadeleye kat›ld›lar.15 Harp Kabinelerinin ‹sticvab›, ‹stanbul 1933, passim.16 Cumhurbaflkan› Mustafa Kemal Pafla, Lutfi Fikri Bey’in cezas›n› kald›racakt›r. 17 Komisyona ad›n› veren önde gelen iki üyenin kimlikleri flöyledir. 1. Oberlin Koleji profesörlerinden Dr.Henry Churchill King 2. baflkan Taft döneminde Çin büyükelçili¤i yapm›fl, Baflkan Wilson’un seçim iflleriniyürütmeyi üstlenmifl olan Chicagolu bir ifladam› olan Charles R. Crane, Tevfik Çavdar, Osmanl›lar›n yar›-Sömürge Oluflu, ‹stanbul 1970, s.166-16718 Harbord Heyeti önce ‹stanbul’da temaslarda bulundu. Heyet, 1 A¤ustos 1919’da Milli Ahrar, Sulh veSelamet-i Osmaniye, Hürriyet ve ‹tilaf, Vahdet-i Milliye, Milli Kongre, Vilayat-› fiarkiyye Cemiyetleri murah-haslar›n› kabul ederek sulhu görüfltü. Sonra Trabzon yoluyla Erzurum ve Sivas’a gitti. Mütareke Y›llar›ndanVesikalar, Ahmet Emin Yalman’›n Mütareke Devrinde Yazd›klar›, Ankara 1943, s. 6-7.19 Seçil Akgün, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, ‹stanbul 1981, passim.20 Demokrat Wilson’un iktidardan düflmesinde sonra, (1920-1933) aras›nda Cumhuriyetçiler iktidara geçecek-lerdir. Dönem New Deal Policy ile tan›mlaca¤›m›z bir baflka Demokrat, Roosvelt’in Beyaz Saray’a seçilmesine


156

kadar devam edecektir. Bu döneme kadar yaflanan yeni bir izolosyonizm dönemidir. Baflkan Warren G.Harding “Önce Amerikay› kurtarmak, önce Amerikay› düflünmek, önce Amerikay› herfleyden üstün tutmak”slogan›n› benimseyecektir.21 ABD Anayasas›na göre anlaflmalar›n Senatoda onaylanabilmesi için 2/3 oya gerek vard›r. 19 Mart 1920 tar-ihli son oylamada 49 evet 35 hay›r oyu ile- 7 oy sa¤lanamad›¤›ndan -kabul edilmemifltir. Murat Sar›ca, BirinciDünya Savafl›ndan Sonra Avrupada Bar›fl› Kurma ve Sürdürme Çabalar› (1919-29), ‹stanbul 1982, s.117-119.22 Cemal Kutay, Türkiye ‹stiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, XIX, 10730-31.23 Sina Akflin, K›sa Türkiye Tarihi, ‹stanbul 2007, s.121. 24 Urfa mutasarr›f› Nusret bey Hurflit pafla Divan-› harbinde muhakeme edilmifl beraat etmiflti. Alt› ay sonraNemrut Mustafa Pafla divan› taraf›ndan ayn› isnadlarla tekrar tutuklanm›fl ve idam edilmifltir. Cemal Kutay,Türkiye ‹stiklal ve Hürriyet Mücadeleleri Tarihi, XIX, 10701-3.25 Zaferden sonra, Ankara Hükümeti ‹stanbul yönetimini devrald›. fiehrin sosyal meseleleri alt›ndankalk›lacak gibi de¤ildi. Bunun için baz› düzenlemeler yap›ld›. Örne¤in “‹stanbul Eytam ve Eramil veMütekaidleri ve Memurlar› Hakk›nda Heyet-i Umumiye Karar›” ile “Memalik-i Meflgule Memurlar› Hakk›ndaOlunacak Muameleye Dair Kararname” bunlar aras›nda gösterilebilir. 26 Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, ‹stanbul 1991, s. 51.27 Hülya Toker, Mütareke Döneminde ‹stanbul Rumlar›, Ankara 2006, s. 181.28 a.g.e., s. 188.29 a.g.e., s. 170.30 ‹brahim Hakk› Konyal›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, II, 478. 31 a.g.e., s. 326.32 Hülya Toker, Mütareke Döneminde, s.158. 33 a.g.e., s. 134. 34 Zekeriya Türkmen, Mütareke Döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yap›lanmas›, 1918-1920, Ankara2001, s.243-254. 35 Hülya Toker, Mütareke Döneminde, s. 283.36 a.g.e., s. 284. 37 Sevtap Demirci, Strategies and Struggles :British Rethoric and Turkish Response, The Lausanne Conference1922-1923, ‹stanbul 2005, s.183-186. 38 ‹ngiliz Kral›n›n do¤um günü kutlamalar›, Frans›z kültürü üzerine konferanslar, Harrington Kupas› futbolmaçlar› gibi etkinlikler iflgalin son aflamas›n› oluflturur. Fenerbahçe Harrington Kupas›n› Irish ve GrenadierGuards tak›mlar›n› yenerek kazanm›flt›r. Criss, ‹flgal Alt›nda, s. 119.39 Osman Özsoy, Kurtulufl Savafl›n›n Perde Arkas›, ‹stanbul 1999, s. 501-502.40 Suat Erginer, ‹stanbul’un En Büyük An›t› ve fiemsipafla Facias›, ‹stanbul 1975, s. 43-46.


Documents

Mütareke İstanbul’unda Bir Semt