Хичээл №1

Хий, хийн түлш

Хий гэдэг нь замбараагүй хөдлөх бололцоотой бүх эзэлхүүнийг жигд дүүргэж байдаг бодисын нэг орших байдал юм. XYII зууны Нидрландын химич Я.Б.Ван Гелмонт агаарын төрлийн бодисыг тэмдэглэхийн тулд “хий” (ãðåêýýð çàìáàðààã¿é-õàîñ) гэдэг нэрийг гаргаж иржээ. Нүүрсустөрөгчийн хийнүүд нь хэвийн нөхцөлд (äàðàëò-760 мм.м.у.б, хэм -0°С) хийн төлөвт,

CnH2n+2 бүтэц бүхий нүүрсустөрөгчийн нэгдлүүд байдалтай оршино.

Газрын хэвлийд нүүрсустөрөгчийн хийнүүд янз бүрийн хэлбэрээр оршдог. Тэдгээр нь нэгдүгээрт чөлөөт байдлаар, өөрөөр хэлбэл хийн төлөв байдалтай, гэхдээ чулуулгийн нүх сүв, цүнхээл, ан цав зэрэг ил задгай орон зайд аль эсвэл хаалттай нүх сүвэнд оршдог.

Нүүрсустөрөгчийн хий нь чулуулаг, эрдсийн, нэн ялангуяа, нүүрс, нүүрслэг зуурш, сарнимал органик бодисуудад их хэмжээгээр шингээгдсэн байдалтай оршино. Чулуулаг эрдэст шингээгдсэн хий нь нийт хоосон орон зайнх нь 10-15%-ийг бүрдүүлсэн байх боломжтой. Мөн нүүрсустөрөгчдийн хийнүүд царцдас мандалд хатуу төлөв байдалд хийн гидратуудын хэлбэрээр ч байдаг.

Хийн байдалтай түлш нь төрөл бүрийн шатамхай хийнүүдийн холимог бөгөөд тэр нь байгалийн болон зориудаар гарган авсан (хиймэл) гэж хуваагдана. Зориудаар

гарган авсан буюу хиймэл түлшинд хатуу шингэн түлшийг дулааны аргаар задлах болон газрын тос боловсруулах, домен зууханд кокс гарган авахад ялгардаг хийг багтаан ойлгодог. Газрын тос боловсруулах явцад ялгаран гарах хийг үйлдвэрийн хий гэнэ. Түүний найрлаганд ханасан нүүрустөрөгчдөөс гадна ханаагүй болон нүүрсустөрөгчийн бус нэгдлүүд агуулагддаг.

Байгалийн хийг орших нөхцлөөс нь хамааруулаад газрын тосны дагалдах хий, цэвэр байгалийн хийн орд газрын хий (бодит хий) ба хийн кондэнсатын орд газрын хий гэж хуваадаг.

Байгалийн цэвэр хий ба орд газрын хийн найрлаганд ихэнхи хувийг нь метан үлдсэн хэсгийг этан, пропан, бутан ба идэвхигүй (инертийн) хий эзэлдэг.

Газрын тосны дагалдах хийн найрлаганд ихэнхи хувийг пропан, бутан үлдсэн хэсгийг арай хүнд нүүрсустөрөгчдийн эгнээний нэгдлүүд ба идэвхгүй хийнүүд агуулагддаг.

Хийн конденсат гэдэг нь давхрагын нөхцөлд хийн төлөв байдалтай байх ба олборлолтын явцад даралт буурах үед шингэрдэг хийг хэлдэг.

Хичээл №2

Хийн түлшний найрлага

Áàéãàëèéí õèéí íàéðëàãàíä àëêàíû í¿¿ðñóñòºðºã÷èä èõýíõè õóâèéã

ýçýëäýãèéã áèä ºìíº ¿çñýí áèëýý. Àëêàíóóäûí õèìèéí åðºíõèé òîìú¸î íü CnH2n+n áàéíà (õ¿ñíýãò-2.1).

Х¿ñíýãò-2.1Çàðèì àëêàíóóäûí íýð òîìú¸î

Àëêàíóóä Í¿¿ðñòºðºã÷èéí àòîìûí òîî

Òîìú¸î Á¿òöèéí òîìú¸î

Ìåòàí 1 ÑÍ4

ÍÍ-Ñ-Í

Í

Ýòàí 2 Ñ2Í6

Í ÍÍ-Ñ-Ñ-Í

Í Í

Ïðîïàí 3 Ñ3Í8

Í Í ÍÍ-Ñ-Ñ-Ñ-Í

Í Í Í

Áóòàí 4 Ñ4Í10

Í Í Í ÍÍ-Ñ-Ñ-Ñ-Ñ-Í

Í Í Í Í

Ïåíòàí 5 Ñ5Í12

Í Í Í Í ÍÍ-Ñ-Ñ-Ñ-Ñ-Ñ-Í

Í Í Í Í Í

Ìåòàí CH4 Õàíàñàí í¿¿ðñóñòºðºã÷èéí ýãíýýíèé (ÑnH2n+2) àíõíû ãèø¿¿í, õàìãèéí ýíãèéí àëêàí áîë ìåòàí þì. Õýâèéí íºõöºëä ìåòàí íü ºí㺠¿íýðã¿é õèé áºãººä ìîëåêóëûí ìàññ íü 16.03 áóöëàõ õýì íü -161.4°Ñ, àãààð äàõü íÿãò íü 20°Ñ õýìä 0.554, óñàíä óóñàëò íü 0°Ñ õýìä 0.05563, 20°Ñ õýìä 0.03308, 100°Ñ õýìä 0.0170 áàéäàã. Ìåòàí àãààðààñ õºíãºí õèé, õºõºâòºð äºëººð àìàðõàí øàòäàã, íîöîõ õýì íü 695-742°Ñ, øàòàëòûí äóëààí íü 50.05 ìäæ/êã (25°Ñ) áîëíî. Ìåòàíû àãààðûí õîëèìîã íü òýñðýõ àþóëòàé, òýñðýëòèéí õÿçãààð íü ýçýëõ¿¿íèé 5-15% àãóóëãà áàéäàã. Äýëõèéí

÷óëóóëàã á¿ðõ¿¿ëä ìåòàí ÷ºëººò (áàéãàëèéí èõýíõè õèéí í¿¿ðñóñòºðºã÷èéí ¿íäñýí õîëüö áàéäëààð), óóññàí (óñ áà íåôòýíä), øèíãýýãäñýí áàéäàëòàé îðøèíî.

Ãàäàðãóóãèéí (õºðñíèé, íàìãèéí ãýõ ìýò), ìºí ò¿¿í÷ëýí ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷èéí ìåòàí íü 1êì õ¿ðòýëõ ã¿íäýý èõýâ÷ëýí áèîõèìèéí ãàðàëòàé áàéõ áºãººä çàðèìäàà ¿éëäâýðëýëèéí à÷ õîëáîãäîëòîé õóðèìòëàëûã ¿¿ñãýíý. Óóññàí õèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä

ìåòàíû àãóóëãà ã¿íèéã äàãàæ ºñäºã. Íýã êèëîìåòðýýñ öààøèõ ã¿íä îðøèõ ìåòàí íü í¿¿ðñóñòºðºã÷èéí ò¿¿õèé ýäèéí äóëààíû êàòàëèçûí áîëîí äóëààíû çàäðàëààð ¿¿ñýõ áà ã¿í ºñºõ äóòàì ìåòàí áà ò¿¿íèé ýãíýýíèé õàðüöàà ìåòàíä àøèãòàéãààð ºñäºã. 6 êì-ýýñ öààø ã¿íä ìåòàí íü ¿íäñýíäýý îðãàíèê áîäèñûí çàäðàëûí öîðûí ãàíö á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Áàéãàëèéí õèéí ìåòàíû çàðèì õýñýã íü ìàíòèéí ãàðàëòàé áàéæ áîëîõ òàëòàé. Çàðèì ñóäëàà÷èä èçîòîïûí õóâüä õàìãèéí õ¿íä ìåòàí [13Ñ=-(0.3-1.5)%] íü ìàíòèéí áîäèñòîé, õàìãèéí õºíãºí íü [13Ñ=-(6.0-9.0)%] íü îðãàíèê áîäèñûí îð÷èí ¿åèéí áèîõèìèéí çàäðàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í áàéõ òàëòàé ãýæ ¿çæýý. Òóíàìàë õóðäñûí ìåòàí íü èõýâ÷ëýí 13Ñ=-(2.5-5.8)% èçîòîïòîé áàéäàã.

Ýòàí áà ïðîïàí - ªíãºã¿é, ¿íýðã¿é, øàòäàã õèé, ñóëàâòàð ìàíñóóðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé. Õèìèéí øèíæ ÷àíàðàà ìåòàíòàé àäèë.

Áóòàí –õýâèéí íºõöºëä ýíãèéí áà èçîáóòàí íü õèé áàéäàëòàé áàéõ áîëîâ÷ àìàðõàí øèíãýí òºëºâò øèëæäýã.

CH3-CH2-CH2-CH3- ýíãèéí áóòàí CH3-CH-CH3-èçîáóòàí, áóþó 2-ìåòèëïðîïàí CH3

Ýíãèéí áà èçî- á¿òýöòýé í¿¿ðñóñòºðºã÷èä íü ôèçèê, õèìèéí øèíæ ÷àíàðààðàà ÿëãààòàé áàéäàã.

¯éëäâýðèéí õèéí íàéðëàãàíä àãóóëàãäàõ õàíààã¿é í¿¿ðñóñòºðºã÷èä áîëîõ àëêåíóóäûí òàëààð òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå. Òýäãýýð íü CnH2n ãýñýí åðºíõèé òîìú¸îãîîð èëýðõèéëýãäýõ áà á¿òöèéã íü õ¿ñíýãò- 2.2-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò-2.2Çàðèì àëêåíóóäûí íýð òîìú¸î

Àëêåíóóä Í¿¿ðñòºðºã÷èéí àòîìûí òîî

Òîìú¸î Á¿òöèéí òîìú¸î

Ýòèëåí áóþó ýòåí 2 Ñ2Í4

Í ÍÑ = C

Í Í

Ïðîïèëåí áóþó ïðîïåí 3 Ñ3Í6

Í Í ÍÑ = C – C - Í

Í Í

Áóòèëåí áóþó áóòåí 4 Ñ4Í8

Í Í Í ÍÑ = C – C – C - Í

Í Í Í

Ýòèëåí, ïðîïèëåí áà áóòèëåí íü îëåôèíû õàìãèéí õÿëáàð òºëººëºã÷ áºãººä ºíãºã¿é, ºâºðìºö ¿íýðòýé, àãààðààñ õºíãºí, óñàíä ìóó óóñäàã, ãýðýëòýé äºëººð øàòäàã.

Хичээл №3

ШХТ-ийг гарган авах

Хийн байдалтай түлш нь төрөл бүрийн шатамхий хийнүүдийн холимог бөгөөд тэр

нь байгалийн болон зориудаар гарган авсан (хиймэл) гэж хуваагдана.

Зориудаар гарган авсан буюу хиймэл хийн түлшинд хатуу шингэн түлшийг

дулааны аргаар задлах болон нефть боловсруулах, домен зууханд кокс гарган

авахад ялгардаг хийг багтаан ойлгодог.

Байгалийн хийн түлшинд нефть олборлолтын үед нефтийг дагалдан гарах хий,

хий конденсатын болон хийн ордоос олборлосон хий, байгалийн хийг цэвэрлэх

боловсруулах үед ялгарах шингэрүүлсэн хий зэргийг хамааруулна.

Шатамхай хийний төрөлд нүүрстөрөгчийн хий, устөрөгч, нүүрстөрөгчийн дутуу

исэл зэрэг багтдаг. Ханасан нүүрсустөрөгчийн нэгдлүүд: метан (СН3), этан (С2Н6),

пропан (С3Н8), бутан (С4Н10), пентан (С5 Н12), ханаагүй нүүрсустөрөгч этилен (С2Н4),

пропилен (С3Н6), бутилен (С4Н8) зэрэг нь хийн түлшний үндсэн бүтээгдэхүүн юм.

Байгалийн хийнд ханасан нүүрсустөрөгч голлох ба НБҮ-ээс гарч байгаа хийнд

ханаагүй нүүрсустөрөгч нилээд хэмжээтэй байдаг.

Хиймэл хийнд устөрөгч (Н2), нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (СО) зэрэг шатамхай хий

нилээд хэмжээгээр бий. Дээрхи шатамхий хийнд шатдаггүй хий болох

нүүрсхүчлийн хий (С02), азот (N2), хүчил төрөгч (O2) , хүхэр устөрөгч ( Н2S ),

шивтэрийн хий (NН3) , усны уур зэрэг хольц бий.

Зориудаар гарган авсан буюу хиймэл хийн т¿лшийг гарган авах аргаар нь :

а. Хатуу болон шингэн түлшийг өндөр температурт (1000°С) дунд

температурт (600°С) боловсруулах замаар гарган авсан хий;

б. Хатуу түлшийг бүрэн хийжүүлж гарган авсан хий;

в. Нефть боловсруулах явцад тухайлбал, халуун болон катализаторт

крекинг, кокс гарган авах, риформинг зэрэг процессын явцад ялгарах хий

гэж хуваадаг.

Нэгдүгээр хэсэгт нүүрс, шатдаг занарыг өндөр температурт нэрэхэд гарах хий,

нефть болон түүний үлдэгдэлийн пиролизоос ялгарах хий багтана.

Хатуу түлшийг өндөр температурт задлахад хийнээс гадна давирхай, кокс, бензин,

керосин зэрэг шингэн ялгардаг. Жишээлэхэд: 1 тонн чулуун нүүрсээс 300-350м3

хий, 1 тонн шатдаг занараас 350-400м3 хий, нефтийн крекинг процессд 200-250м3

хий тус тус ялгардаг.

Хатуу түлшний хийжүүлэлт буюу түлшийг агаар, хүчилтөрөгч, усны ууртай холин

хагас шатаахад устөрөгч, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл бүхий хий ялгардаг бөгөөд

түүний дулаан ялгаруулах чадал нь 2500 ккал/м3 байдаг.

Хичээл №4

Шингэрүүлсэн нүүрсустөрөгчийн хий (ØÍÕ), буюу шингэрүүлсэн хийн түлш (ØÕÒ)- ний тээвэрлэлт

ØÍÕ-ã үйлдвэрлэгчээс хэрэглэгчид өндөр даралтын сав, эсвэл дулаан тусгаарлагчтай саванд хийж тээвэрлэх, дамжуулах хоолойн тээврээр хүргэн түгээдэг бөгөөд хэрэглэгдэж байгаа тээврийн хэрэгслийн төрлөөр нь төмөр замаар, автомашинаар, усан тээврээр, нисэх онгоцоор, шугам хоолойгоор гэж ангилдаг.

Газрын тос болон хий боловсруулах үйлдвэрүүдийн ойролцоо орших томоохон хэрэглэгчид хийн түлшийг их төлөв дамжуулах хоолойгоор авдаг. Жижиг хэрэглэгчид, нийтийн аж ахуй, тээврийн салбарт хэрэглэгдэх шингэрүүлсэн хийг дээр дурьдсан тээврийн хэрэгслээр хий түгээх станц (ХТС), хийн бааз (ХБ)-аар дамжуулан түгээдэг.

Хичээл №5

ØÕÒ-ийг тºìºð çàìààð òýýâýðëýõ

ОХУ-д пропан тээвэрлэдэг 51м3 ба 54м3

багтаамжтай цистерн (85%-ийн дүүргэлтээр 43м3 ба 46м3), бутаны 60м3

(85%-ийн дүүргэлтээр 54м3) цистерн ашиглагддаг. Сүүлийн жилүүдэд 98.3м3-ын багтаамжтай цистерн ашиглалтанд оржээ. Төмөр замын цистерны зургийг зураг-5.1-д харуулав.

Зураг-5.1. Шингэрүүлсэн нүүрсустөрөгчийн хий тээвэрлэх цистерн

1-4 голтой тэвш, 2-савыг тэвштэй холбох боолт, 3-татлага, 4-манометрийн суурь, 5-хаалт бүхий талбай, 6-хоёр тал нь хагас бөөрөнхий сав, 7-хамгаалах халхавч

Хичээл №6

ØÕÒ- ийг дамжуулах хоолойгоор тээвэрлэх

Шингэрүүлсэн хийн хэрэгцээ ихсэхэд ШХТ-ийг дамжуулах хоолойгоор тээвэрлэх нь үр ашигтай байдаг. Хоолойн тээвэр нь хэрэглэгчдийг найдвартай хангах, галын болон тэсрэх аюул багатай зэрэг бусад тээврээс ашигтай тал бий. Шингэрүүлсэн пропан-бутаныг бензинтэй ээлжлэн нэг хоолойгоор тээвэрлэж болдог. Ээлжлэн шахахад бензин хий хоёрын холилдолт бага, бензинээс хийг слагахад хялбараас гадна хий

бензиний хооронд бутан дангаараа байвал илүү зохимжтой. Зарим тохиолдолд бензин хий хооронд тусгаарлагч хэрэглэх ч явдал бий. Технологийн бүдүүвчийн зургийг 6.1-д харуулав.

Зураг-6.1. Шингэрүүлсэн нүүрсустөрөгчийн хийн дамжуулах хоолойн технологийн бүдүүвч

1-Толгойн станцын резервуар, 2- толгойн станцын насосын станц, 3- хэмжилт хийх цэг, 4- дундын насосны станц, 5-дамжуулах хоолой, 6-хүлээн авах резервуар

Шингэрүүлсэн хий дамжуулах хоолойн тээврийн бусад газрын тосны бүтээгдэхүүнээс ялгагдах нэг онцлог нь тээвэрлэлтийн явцад температур, даралтын эрс өөрчлөлт гардагт оршино. Хоолой дахь даралт хийн ханасан уурын даралтаас бага болонгуут уур үүсч хоолойн нэвтрүүлэх чадварыг багасгана. Иймээс дамжуулах хоолойн доторхи даралт, ханасан уурын даралтаас ΔР=0.6÷0.7МПа-аар их байх шаардлагатай. Шугам хоолойд хийн гидрат үүсгэхгүйн тулд шугам хоолойн хаалт бүрэн битүүмжлэгдсэн байвал зохино.

Хичээл №7

ØÕÒ- ийг автотээврээр тээвэрлэх

Манай орны нөхцөлд төмөр замаар тээвэрлэн авчирсан ШХТ-ийг автоцистернээр хот суурин газарт түгээх шаардлага гарна. Автоцистерн хийц, зориулалтаараа ШХТ-ийг түгээх станцад тээвэрлэн хүргэх, мөн ШХТ-ийг жижиг хэрэглэгчдэд газар дээр нь савлан хүргэхэд зориулагдсан байдаг.

Мөн ШХТ-ийг баллонд юүлэн ачааны автомашинаар тээвэрлэж болно. Баллоныг босоо тээвэрлэх ба хооронд нь резинэн жийргэвчтэй байлгана.

Хичээл №8

ØÕÒ- ийг хадгалах техник технологи

Хэрэглэгчдийг шингэрүүлсэн хийн түлшээр тасралтгүй хангахын тулд хийг хадгалах, нөөцлөх зайлшгүй шаардлага гарна. Нөөцийн хэмжээ нь шингэрүүлсэн хийн түлшний хэрэглээ, тээвэрлэх арга, зай, нийлүүлэгчийн боломж зэргээс шалтгаална. Хийгээ импортоор авдаг, өөрийн үйлдвэрлэлгүй манай орны хувьд хийн түлшийг нилээд хэмжээгээр нөөцлөх шаардлагатай. Ерөнхийдөө жилд борлуулсан нэг тонн шингэрүүлсэн хийн түлшинд дунджаар 0,40-0,50м3

резервуарын багтаамж шаардагддаг гэсэн баримжаа байдаг. Шингэрүүлсэн хийн түлшийг хадгалах аж ахуйн зориулалтаар нь дараах байдлаар ангилан үздэг.

1. Газрын тос, хий боловсруулах үйлдвэрийн хийн аж ахуй2. Хий түгээх станц, дамжуулах баазын агуулах буюу терминал3. Томоохон хэрэглэгчид үйлдвэрийн газар, хий түгээх станц (ХТС), хот

тосгоны хэрэглэгчдийг хийгээр хангахад зориулагдсан агуулах сав4. Байгалийн хийг дамжуулах хоолойгоор авч хангадаг газруудад түр хэрэглээ

ихсэхийг нөхөх зориулалттай шингэрүүлсэн хийн терминал буюу станц багтана.

Шингэрүүлсэн хийг хадгалж байгаа нөхцлөөс хамааруулан хадгалах аргыг орчны теимпературт өндөр даралтан доор хадгалах, атмосферын даралт орчимд, хүйтэн нөхцөлд хадгалах г.м ангилна. Шингэрүүлсэн хийг хадгалах савнуудын ангиллын ерөнхий бүдүүвчийг зураг-7.1-д харуулав.

Хичээл №9

ØÕÒ-ийг өндөр даралтын ган саванд хадгалах

Өндөр даралтын доор шингэрүүлсэн хийг хадгалах резервуар нь хэвтээ, бөөрөнхий хэлбэртэй байдаг. ОХУ-д 25; 50; 100; 175; 200ì3, Солонгост 2.9тн, 4.9тн, 10тн, 20тн, 30тн, 50тн, 100тн-ын хэвтээ резервуар, ОХУ-д 600м3 бөөрөнхий резервуар, Солонгосд 100тн, 200тн, 300тн, 400тн, 500тн, 700 тоннын бөөрөнхий резервуар үйлдвэрлэдэг. Хэвтээ цилиндр резервуарыг газрын дээр ба

доор хоёр байдалтай байрлуулна.

Газрын дээрх резервуарыг нарны халалтаас хамгаалахын тулд мөнгөлөг цагаан будгаар буддаг ба газрын доорхи резервуарт зэврэлтээс хамгаалсан будган бүрхэвч хийнэ. Пропан, бутан хоёрыг хадгалах сав нь хэмжээгээрээ адил боловч, ханын зузаанаараа ялгагддаг. Хэвтээ резервуарын хийцийг зураг-10.1-д харуулав.

Зураг-10.1. ШХТ хадгалах хэвтээ цилиндр резервуарыг суурьлуулах бүдүүвч зураг

а- газрын дээр суурьлуулах

б- газрын доор

в- хөрсөнд хучиж суурьлуулах

Хичээл №10

ØÕÒ- ийг хадгалах бөмбөрцөг хэлбэрийн сав

Бөмбөрцөг хэлбэрийн савыг ханасан уурын даралт өндөртэй газрын тосны бүтээгдэхүүн, 0.25, 0.6, 0.1, 1.8МПа-д шингэрүүлсэн хий хадгалахад өргөн хэрэглэнэ. Бөмбөрцөг хэлбэрийн савыг зөвхөн газрын дээр байрлуулна. Илүүдэл даралтын дор 0.2МПа-аас бага даралтанд ажиллуулахад эдийн засгийн үр ашиггүй бөгөөд энэ үед дусал хэлбэрийн сав ашиглана. Бөмбөрцөг хэлбэрийн савыг бага зэрэг чанаржуулсан 09Г2С маркын гангаар хийнэ. ОХУ-д 300-4000м3, Солонгосд 250-1700м3 бөөрөнхий резервуарын зураг төсөл гаргаж, барьж ашиглаж байна. ОХУ-ын нилээд газрын тос боловсруулах үйлдвэр дээр байдаг 600м3

бөөрөнхий резервуарыг дараахи зурагт харуулав.

Зураг-11.1. 600м3 багтаамжтай бөөрөнхий резервуар

1-резервуарын их бие, 2-ёроол, 3-шат, 4-үйлчилгээ явуулах тавцан, 5-тулгуур хөл, 6-хөлнүүдийн холбоос

Хичээл №11

ØÕÒ- ий хэрэглээ

Шингэрүүлсэн хийн түлшийг үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, барилга, тээвэр, ахуй, нийтийн аж ахуй, химийн аж үйлдвэрт түлшний зориулалтаар болон түүхий эд болгон ашигладаг.

№ ХИЙН ТҮЛШНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ

ЗОРИУЛАЛТ 

1 АВТО ТЭЭВРИЙН САЛБАРТ

Хийн түлшийг / автогаз / тээврийн хэрэгсэлд хэрэглэх 2 боломж бий. Үүнд:

Дан буюу 100% автогазын автомашин худалдан авч автогазын хэрэглэх;

Бензин хөдөлгүүртэй автомашиндаа автогазын нэмэлт төхөөрөмж суурилуулан бензин, автогаз хослуулан хэрэглэх хос түлшнйи системтэй болох;

2 НИЙТИЙН ХООЛНЫ САЛБАРТ

Нийтийн хоолны салбар хийн түлшний нэмэлт шугам хоолойн угсаралт, тоног төхөөрмж суурилуулан, аюулгүй ажиллагааг сайтах ханган хэрэглэнэ.

3 ҮЙЛДВЭРЛЭЛ, УУЛ УУРХАЙН САЛБАРТ

 Хийн түлшийг  ууд уурхайн далд гүний халаалт, хатаалтанд мөн олборлосон ашигт малтмалыг өндөр хэмд боловсруулах, дээж боловсруулах судалгааны лаборатори зэрэгт өргөн хэрэглэнэ. Мөн төвийн эрчим хүчнээс алслагдмал суурин газар , агуулахын халаалт үйлдвэрлэлийн халуун ус, эрчим хүч, нийтийн хоолны хэрэглээнд хэрэглэнэ. Мөн дараах хэлбэрээр ашиглана.

Барилгад дээвэр наах, битум халаах Алт мөнгөний дарханы газарт Хар металл зүсэх, тайрах Ширэм хайлуулах Эмийн үйлдвэрт

Манай орны нөхцөлд ШХТ-ийг түлшний зориулалтаар ашиглахдаа их төлөв орон сууцны дулаалцуулгад хатуу түлшний оронд хэрэглэх, ахуйд хоол унд бэлтгэх,

автотээвэрт автобензиныг орлуулах, нийтийн хоолны газарт болон нарийн боовны үйлдвэрлэлд цахилгаан эрчим хүчийг орлуулах, металл огтлох таслахад ацетленийг орлуулах зэрэгт ашигладаг.

Хичээл №12

ØÕÒ- ний баллоныг цэнэглэх

ШХТ-ний хийгээр цэнэглэх станц дээр ахуйн зориулалтын 5-100л-ийн баллон болон зөөврийн савыг хийгээр цэнэглэдэг. Цэнэглэгч төхөөрөмж төрөл бүрийн хийц загвартай боловч ажиллах ерөнхий зарчим нь ижил юм. Баллоныг жигнүүр дээр тавиад ШХ-ний шахуургаас гарсан өндөр даралтын хоолойтой холбоход баллон ШХ-ээр дүүргэгдэж зохих хэмжээнд хүрэнгүүт жингийн хөшүүрэг өргөгдөж агаарын шугам дээрхи гарц хаагдаж шугам дахь даралт ихсэн мембраныг түлхэн ШХ-ний шугамыг хаана. Энэ төрлийн механизмыг бүдүүвчээр харуулав.

Зураг-13.1. Хийгээр ажилладаг таслан зогсоогчийн бүдүүвч

МХ-мембрантай хавхлагТ-хаагч таваг

С-агаар гарах цоргоР-жингийн мөр

Баллонд хий дүүрч түүний жин өгөгдсөн хэмжээнд хүрэнгүүт жингийн мөр өргөгдөн С цоргыг Т-тавагаар таглана. С цоргоор гарч байсан агаар хаагдаж агаарын шугамд даралт үүсч, үүний улмаас мембран МХ-ийг хөдөлгөж ШХТ-ний шугам хаагдана. Мөн үүнээс гадна фотоэлемент дээр гэрэл тусангуут цахилгаан соронзон хавхлагыг хаадаг электрон таслан зогсоогч нилээд газруудад ашиглагдаж байна. Баллон цэнэглэх ажиллагааг аюулгүй байлгах талаар анхаарах ёстой. Цэнэглэх байр нь бусад байрнаасаа тусгаарлагдсан, подвалгүй, 1 ба 2-р зэргийн галын тэсвэржилттэй материалаар баригдсан байх шаардлагатай. Байрны дээвэр нь тэсрэлтийн үед амархан дээш хаягдахаар хийгдсэн, хаалга нь гадагшаа нээгддэг, цагт 10 удаа агаар солигдохуйц хүчин чадалтай агааржуулагчтай байвал

зохино. Байрны доторхи хийн хэмжээ 300 мг/м3-аас илүүгүй байх ёстой. Мөн ердийн агааржуулалтын систем нь 3 удаа агаар солигдохоор тооцогдсон, гэрэлтүүлэг, цахилгаан залгуур зэрэг нь тэсрэлтээс хамгаалагдсан байна. Цэнэглэх баллон нь баталгаажсан, хаалт нь эвдэрээгүй, шингэн үлдэгдэлгүй байвал зохино. Цэнэглэгдсэн баллоныг 100г-аас доошгүй нарийвчлалтай жин дээр жигнэж шалгана. Балпон шалгагчШХТ-ний бааз, станц дээр ахуйн баллоныг шахаж шалгах стенд байх шаардлагатай. Энэхүү стенд нь 6,0 МПа хүртэл даралт өгөх агаарын компрессор, агаар хуримтлуулагч, агаарын сав зэргээс бүрдэнэ. Баллоныг шингэнээр шалгах стендын бүдүүвчийг зураг-4.19-д харуулав.Агаарын сав (3) нь ус хийх, даралттай ус баллонд өгөх, агаар хуримтлуулагчаас даралттай агаар хүлээн авах цоргуудтай. Агаарын саванд даралттай агаар өгөхөд баллонд өгөх усны даралт 2.5 МПа хүртэл ихсэнэ.Дээрхи тоног төхөөрөмжөөс гадна ШХТ-ний бааз, станц дээр баллоны үлдэгдэл юүлэх, баллон засварлах, будах тоног төхөөрөмжийг суурьлуулдаг. Зураг-13.2-д эдгээр тоног төхөөрөмжийг харуулав.

Зураг- 4.19. Шингэнээр баллон шалгах бүдүүвч1 – компрессор, 2- агаар хуримтлуулагч, 3-агаарын сав, 4- шалгаж байгаа баллон, 5-

удирдлагын самбар, –агаар, ---ус

Хичээл №13

ØÕÒ-ний түгээлт

Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí ò¿ëøíèé àãóóëàõ ,öýíýãëýõ ñòàíö

Õýðýãëýã÷äèéã “Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí ò¿ëø” (ØÕÒ)-ýýð òàñðàëòã¿é õàíãàõûí òóëä

çîõèõ õýìæýýíèé íººö õàäãàëàõ, ØÕÒ-èéã òýýâðèéí õýðýãñëýýñ þ¿ëæ àâàõ, òýýâðèéí

õýðýãñýëä à÷èõ, ØÕÒ-èéã æèæèãëýí ñàâëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ã¿éöýòãýäýã

àãóóëàõ øààðäàãäàíà. Õàäãàëàõ ñàâ áîëîí æèëä ò¿ãýýõ ØÕÒ-èéí õýìæýýãýýð ØÕÒ-

íèé òåðìèíàë áóþó àãóóëàõ, ñòàíö, ñóóðèí öýã ãýæ õóâààæ îéëãîíî. Ìàíàé îðíû íºõöºëä:

ØÕÒ õàäãàëàõ ñàâíû áàãòààìæ 500 ì3-ýýñ äýýø , æèëä ò¿ãýýõ ò¿ëø 2500 òîííîîñ èõ

áàéâàë “Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí ò¿ëøíèé áààç” (ØÕÒÁ) ñàâíû áàãòààìæ 300-500 ì3,

æèëäýý ò¿ãýýõ õèé 700-2500 òîíí áàéâàë “Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí ò¿ëøýýð öýíýãëýõ

ñòàíö” (ØÕÒÖÑ) ñàâíû áàãòààìæ 250ì3 õ¿ðòýë, æèëäýý ò¿ãýýõ õèé 700 õ¿ðòýë òîíí

áàéâàë “Øèíãýð¿¿ëñýí õèéí ò¿ëøíèé ñóóðèí öýã” (ØÕÒÑÖ) ãýæ àíãèëæ áîëîõ þì.

Õàðèí àâòîìàøèíûã õèéãýýð öýíýãëýõ ñòàíöûã àâòîìàøèíä “Àâòîìàøèíä øèíãýí õèé

ò¿ãýýõ ñòàíö” (ÀØÕÒÑ) ãýæ íýðëýâýë çîõèñòîé.

Хичээл №14

Хийн баллонт төхөөрөмж суурьлуулах

Хийн түлшний тоноглолыг бүх төрлийн маркын суудлын болон 4.5 литрээс ихгүй

ажлын багтаамжтай ачааны автомашинд суурилуулж болно.

Хийн баллонт төхөөрөмжийг суурилуулах ажлыг заавал мэргэжлийн

байгууллагаар хийлгэх шаардлагатай.

Хийн аппаратур суурилуулах автомашиныг урьдчилан сайн цэвэрлэж, хөргөх

шингэнийг асган аккумуляторыг салгана. Үүний дараа баллон түүний тоноглолыг

автомашины тээшний хөндийд суурьлуулах ажлыг гүйцэтгэнэ. Тээшний хөндий

дотор суудлын арын хэсэгт 9 мм диаметртэй 2 нүх өрөмдөж баллоныг бүслүүр

төмрөөр бэхлэнэ. Баллоныг бэхлэхийн өмнө түүнд арматурын блокыг

жийргэвчтэйгээр суурьлуулна.

Хийн баллоныг хэвтээгээр нь тээшний хөндийд шалнаас 10 мм зайтай байрлуулж

ган бүслүүрээр бэхлэнэ. Тэгэхдээ арматурын блокийг тээшний босоо хананаас 60°

орчим хазгай байлгана. Тээшний шал баллон хоёрын хооронд резинэн жийргэвч

тавибал зохино. Тээшний хөндийн шаланд 2 нүх гаргаж нэгэнд нь хийгээр цэнэглэх

хоолой, нөгөөд нь агааржуулалтын хоолойг оруулна. Хий дамжуулах гуурсыг

баллоноос кабины баруун талын /хэрэв баруун талдаа рультэй бол зүүн талаар/

шалан дээгүүр явуулж моторын хэсэгт оруулна. Хийн гуурсны гадуур резинэн

шланк углаж бэхэлгээ хийсэн байна.

Бэхэлгээг 800 мм тутамд нэгийг хийнэ. Гарах вентильтэй хий дамжуулах гуурсан

хоолойг ниппелээр холбоно. Хийн түлшний сувгийн цахилгаан соронзон хавхлагын

шүүлтүүрийн хамт кабиний урд хананд моторын талд байрлуулна. Үүнийг

суурьлуулахдаа соронзон элемент нь дээш харах ба шүүлтүүр нь доош харсан

байвал зохино. Уг тоноглолыг халахгүй газар байрлуулах ёстой.

Хий дамжуулах гуурс дээр тэлэлт агшилтаас сэргийлсэн хамгаалалт тавих ёстой.

Хийн түлш дамжуулах гуурсыг хавхлагтай ниппелээр холбоно. Редуктор

ууршуулагчийг тусгай суурин дээр чичиргээ багатай газар босоо байрлалтай

карбюраторын ойролцоо байрлуулна.

Редуктор ууршуулагчийг буруу байрлуулбал автомашин хөдлөх, гэнэт зогсоох үед

түүний диафрагмад нөлөө үзүүлнэ. Редуктор ууршуулагчийг кабин халаагчийг

халаах шингэн явах хоолойтой тусгай шланкаар холбоно. Үүний тулд халаагчийн

хоолой дээр гурван гарцтай холбоос тавина. Хийн холимогийг агаар шүүгч

карбюраторын орчимд байрлуулна.

Зураг-14.1 Автомашины хийн түлшний системийн бүтэц

Бүх тоног төхөөрөмжийг суурилуулсаны дараа автомашины аккумуляторыг залгаж

хөргөх шингэнийг радиаторт хийж холбон шингэрүүлсэн хийгээр цэнэглэнэ. Асаах

түлхүүрийг түлхэхэд цахилгаан соронзон хавхлага нээгдэж баллоны вентиль

нээгдсэн нөхцөлд бүх холбооснуудад савангийн уусмал түрхэж хий гарч байгаа

эсэхийг шалгана.

Хичээл №15

ØÕÒ- ний аж ахуйн аюулгүй ажиллагаа

Хийн аж ахуй, хий хэрэглэгч байгууллага тус бүр төрийн эрх бүхий байгууллагаас баталсан аюулгүй ажиллагааны, галын, техник ашиглалтын дүрэм журмыг мөрдөх үүрэгтэй. Монгол улсын Дэд бүтцийн яамнаас 2001 онд “Хийн аж ахуйн техник ашиглалтын дүрэм”, “Хийн аж ахуйн аюулгүй ажиллагааны дүрэм”, 2004 онд хийн хангамжийн БНбД-42-01-01 зэргийг батлан гаргасан байна.

Хийн аж ахуйн байгууллага нь хийн хангамжийн сүлжээний аюулгүй байдлыг хангах, хийн аж ахуйн сав тоног төхөөрөмжийг аюулгүй ашиглах, хэрэглэгчдэд хийн тоног төхөөрөмжийг ашиглах талаар заавар зөвлөгөө өгөх, засвар үйлчилгээ хийх хяналт тавих хийн аж ахуйн барилга байгууламжийг батлагдсан БНбД-ийн дагуу байршуулах, даралтын дор ажилладаг сав тоног төхөөрөмжийг баталгаажуулах, хийн аюултай ажлыг гүйцэтгэх дүрэм журмыг нарийвчлан боловсруулж мөрдөх зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Хийн аж ахуйн зураг төсөл боловсруулах, барьж байгуулахыг зөвхөн мэргэжлийн байгууллага гүйцэтгэх ёстой. ШХТ нь тодорхой нөхцөлд агаартай тэсрэмтгий холимог үүсгэдэг, амархан шатдаг, шатамхай хийн зарим нь хүний биед нойрсуулах нөлөө үзүүлдэг учир шатамхай хийтэй байр, газарт аюулгүй ажиллагааны талаар онцгой анхааран ажиллах шаардлагатай. Хийн хоолойн холбоос сулрах, хийн тоног төхөөрөмж, багаж төхөөрөмжийн жийргэвчээр хий алдах, агааржуулалтгүй байранд хийг шатаасан утаа гадагш хаягдалгүй хуримтласнаас хийн тулга унтарч хий алдагдах, хийг шатаахад шаардагдах хүчилтөрөгч дутагдснаас шаталт зогсох зэргээс шалтгаалан байранд хийн хуримтлал бий болдог. Ийнхүү хий хуримтлагдсан газарт санамсаргүй оч үсрэх, цахилгаан залгуур залгах, гэрэл асаах зэрэгт тэсрэлт үүсч гал гарах аюултай.

Байшин доторхи шугам хоолойн гагнаас, холбоос зэргээс хий гарч байгааг савантай уусмал түрхэж шалгадаг. Ямар ч тохиолдолд хий алдагдаж байвал цахилгаан гэрэл асаах, хонх дарах, тулга асаах, ил гал гаргахыг хориглоно.

Хичээл №16

ØÕÒ- ний экологи

ШХТ нь экологийн цэвэр түлш юм. Нэг кг нүүрсийг шатаахад дунджаар 3.7кг утаа гарах бөгөөд үүнд нүүрстөрөгчийн дутуу исэл (СО), хөө тортог, азотын давхар исэл, хүхэрлэг хий зэрэг хортой бодис агуулдаг. Гэтэл хийн түлш бүрэн шатдаг учраас нүүрстөрөгчийн дутуу исэлгүй, хөө тортоггүй байдгаар онцлог юм. Улаанбаатар хотод 3 цахилгаан станцад 4.0 сая шахам тонн, айл өрх халаалтын жижиг зууханд 450.0 мянга гаруй тонн

нүүрс шатааж байгаа. Иймээс хотын агаар өвлийн улиралд нүүрсхүчлийн хий зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс 2.5-5 дахин, хүхрийн исэл 2 дахин, тоосонцор 4.5 дахин их байдаг. Хавдар судлалын мэргэжилтнүүдийн хийсэн судалгаагаар нийслэл хотод уушиг, мөгөөрсөн хоолойн өвчин улсын дунджаас 2 дахин их байдаг нь тогтоогджээ. ШХТ-ийг халаалтын зууханд хэрэглэх нь гар ажиллагааг автоматжуулах, түлшний дутуу шаталт гаргахгүй байх ач холбогдолтой. Нүүрсээр ажилладаг зууханд механик дутуу шаталт 5.6 хувь, химийн дутуу шаталт 12.7% хүрч байхад хийн түлшинд механик дутуу шаталт гэж байхгүй, химийн дутуу шаталт 0.18% байна.ШХТ-ийг автотээвэрт ашигласнаараа автомашинаас агаарт хаягдах хорт утааг эрс багасгаж болно. Нэг кг этилтэй бензин шатаахад 2.25г нүүрстөрөгчийн дутуу исэл 5.5г азотын давхар исэл, 20г нүүрсустөрөгч, 2г хүхэрлэг хий, 0.85г хар тугалга, 0.23г бензо-пирен, 1 г (бүгд 31.63г) хорт бодис ялгардаг. ШХТ-ийг автобензинтэй харьцуулсан үзүүлэлтийг дараах хүснэгтэд харуулав (Хүснэгт-15.1 ).

Хүснэгт-15.1Хийн түлшийг шатаахад ялгарах хорт бодисын хэмжээ

бензинтэй харьцуулсан хувиарТүлшний

төрөлСО СхНу N0, Хөө Хар

тугалганы исэл

Бензо-пирен

бензин 100 100 100 100 100 100Дизель+хий 8-10 8-10 50-70 20-40 үгүй 30-40ШХТ 10-20 50-70 30-80 үгүй үгүй 3-10БШХ 5-10 1-10 25-80 үгүй үгүй 3-10

Үүнээс үзвэл ШХТ-ийг автотээвэрт хэрэглэсэнээр нүүрстөрөгчийн дутуу ислийг 5-10 дахин, бензопиреныг 10-30 дахин, азотын давхар ислийг 1.2-3 дахин багасгадаг ба хөө тортог хар тугалганы исэлгүй байна.